Bielaruskaja encyklapedyja 18 2(том беларусь) part 2

гігіены, выяўленнем ранніх адхіленняў у фіз. развіцці, ажыццяўляюць дыспансерызацыю дзяцей і падлеткаў, накіраванне іх на абследаванне і лячэнне і інш. Стацыянарную дапамогу дзецям у 1990-я г. аказвалі 24 дзіцячыя бальніцы агульнага профілю. Укаранёны перынатальная дыягностыка прыроджаных заган развіцця (1991), мед. назіранне вучняў паводле прынцыпу адзінага педыятра (1993), 3-узроўневая сістэма перынатальнай дапамогі (1997). Падлеткавая служба перайшла ў сістэму педыятрыі. Адкрыты спецыялізаваныя мед. ўстановы: цэнтры планавання сям’і і рэпрадукцыі з метадам экстракарпаральнага апладнення (1995), гемадыялізу для дзяцей, мамалагічны, цэнтры развіцця дзяцей (усе ў 1996). Разгорнута 6245 ложкаў для цяжарных і парадзіх (з улікам радзільных дамоў і радзільных аддзяленняў). Для дзяцей, хворых на туберкулёз, у Мінску, Гомельскай і Магі-

м і ч н у ю д а п а м о г у насельніцтву Беларусі ў 1990-я г. забяспечвалі Аддзел гігіены, эпідэміялогіі і прафілактыкі Мін-ва аховы здароўя, Рэсп. цэнтр гігіены, эпідэміялогіі і грамадскага здароўя, 6 абл., 144 гар., раённыя і ведамасныя цэнтры, Мінская і Гомельская дэзінфекцыйныя станцыі. 3 1992 у 9 гарадах краіны ажыццяўляецца маніторынг здароўя насельніцтва ў сувязі са станам навакольнага асяроддзя. У Мінску, Віцебску, Гродне адкрыты кансультацыйныя цэнтры (хранічных вірусных гепатытаў, нейраінфекцый і інш.). Праблемамі ўмацавання здароўя і фарміравання здаровага ладу жыцця ў 1990-я г. займаліся цэнтры здароўя (у 2002 рэарганізаваны ў аддзяленні цэнтраў гігіены і эпідэміялогіі і грамадскага здароўя). 3 1998 працуюць рэсп. і абл. цэнтры СНІДу (у 2002 аб’яднаны з цэнтрамі гігіены, эпідэміялогіі і грамадскага здароўя). Санітарна-

Рэспубліканскі навукова-практычны цэнтр радыяцыйнай медыцыны і экалогіі чалавека. Гомель, 2004. лёўскай абласцях адкрыты лячэбныя аддзяленні. Санаторна-курортйае лячэнне праводзіцца ў 19 дзіцячых санаторыях (2600 ложкаў). На пач. 2003 г. амбулаторна-паліклінічную дапамогу дзецям аказвала 381 дзіцячая паліклініка. Спецыялізаваную мед. дапамогу дзецям аказвалі дзіцячыя хірургі, стаматолагі, неўрапатолагі, афтальмолагі, псіхіятры, санітарныя ўрачы па гігіене дзяцей і падлеткаў, спецыялісты-генетыкі, отарыналарынголагі і інш. У сувязі са змяншэннем дзіцячага насельніцтва колькасць пасад участковых педыятраў зменшылася з 2191 у 1990 да 1983 у 2002, а колькасць дзяцей на ўчастку з 735 да 604. У 2002 працавалі 311 жаночых кансультацый, акушэрска-гінекалагічных аддзяленняў і кабінетаў, 10 кансультацый «Шлюб і сям’я», 6 кабінетаў па мед. генетыцы, колькасць акушэраў-гінеколагаў павялічылася з 2080 у 1990 да 2517 у 2002. Санітарна-проціэпідэ-

проціэпідэміялагічная служба Беларусі дзейнічае ў адпаведнасці з законам «Аб санітарна-эпідэміялагічным забеспячэнні насельніцтва» (2003) і ажыццяўляе дзярж. нагляд (ахову навакольнага асяроддзя, аздараўленне ўмоў працы, быту і адпачынку), арганізацыю і правядзенне санаторна-аздараўленчых і проціэпідэмічных мерапрыемстваў, а таксама па папярэджанні і ліквідацыі інфекцыйных, прафесійных і інш. захворванняў. Навукова-даследчае і метадычнае кіраўніцтва, распрацоўку санітарных норм і правіл ажыццяўляюць НДІ эпідэміялогіі і мікрабіялогіі Мін-ва аховы здароўя і навукова-практычны цэнтр гігіены, 10 кафедраў мед. ун-таў і Бел. мед. акадэмія паслядыпломнай адукацыі. Санаторна-курортную д а п а м о г у насельніцтву Беларусі аказваюць санаторыі Мін-ва аховы здароўя, санаторныя аб’яднанні «Белпрафсаюзкурорт», «Белаграздраўніца», «Брэст-

АХОВА ЗДАРОЎЯ_________401_ аграздраўніца», санаторыі і санаторыіпрафілакторыі мін-ваў і ведамстваў (гл. табл. 3). 3 1997 існуе дзярж. сістэма арганізацыі санаторна-курортнай дапамогі. Створаны Рэсп. цэнтр па аздараўленні і санаторна-курортным лячэнні насельніцтва. Работу па санаторна-курортнай дапамозе каардынуе Рэсп. міжведамасны савет па пытаннях аздараўлення і санаторна-куротнага лячэння. На Беларусі функцыянуе 13 санаторных аддзяленняў мед. рэабілітацыі на 535 ложкаў (2004). Т а бл і ц а 3 Санаторыі, дамы адпачынку, пансіянаты (усе ведамствы) 1990 2000 2002 Установа Санаторыі і пансіянаты з лячэннем 66 69 53 13,2 15,8 17,5 месцаў у іх, тыс. абслужана асоб, тыс. 152,2 238,0 259,2 Дзіцячыя санаторыі, 27 пансіянаты 22 25 4,2 4,8 3,9 месцаў у іх, тыс. абслужана асоб, тыс. 25,2 44,7 52,0 Санаторыі-прафіла92 108 кторыі 119 12,0 13,4 11,2 месцаў у іх, тыс. абслужана асоб, тыс. 173,7 161,2 143,0 Дамы і пансіянаты 11 9 адпачынку 13 1,2 месцаў у іх, тыс.

3,3 1,6 абслужана асоб, тыс. 58,8 17,9 30,0 Базы і інш. арганізацыі адпачынку 184 133 155 месцаў у іх, тыс.

13,6 15,0 13,5 абслужана асоб, тыс. 58,4 157,7 224,6

Аптэчнай справай кіруе рэсп. унітарнае прадпрыемства «Фармацыя» (мае 6 аптэчных складоў). У 1996 створаны дзярж. канцэрн «Белбіяфарм», які ўзначальвае работу прадпрыемстваў фармацэўтычнай прамысловасці (5 заводаў і 4 прадпрыемствы розных форм уласнасці, якія выпускаюць 381 найменне лекавых сродкаў). Фармацэўтычную прадукцыю вырабляюць: акц. т-ва «Белмедпрэпараты», Барысаўскі, Нясвіжскі, Гродзенскі з-ды медпрэпаратаў і інш. Пашыраецца сетка аптэк недзярж. форм уласнасці (16% аптэк і 63% аптэчных кіёскаў). Існуюць дзярж. гасп,разліковыя, самастойныя аптэкі (у т.л. цэнтр., раённыя), пры лячэбна-прафілактычных установах, бальнічных стацыянарах і г.д. У аптэках адкрыты фітааддзелы (1992), аддзелы таварнага крэ-

402

АХОВА ЗДАРОЎЯ

дыту (1994— 96). 3 1994 праводзяцца міжнар. спецыялізаваныя выстаўкі вытворцаў мед. тэхнікі і медыкаментаў. Ва ўсіх аптэках устаноўлены адзіны парадак захоўвання і рэалізацыі лекавых сродкаў; даводзіцца пералік прэпаратаў, на атрыманне якіх патрэбны спец. дазвол (напр., наркатычныя сродкі). Заканадаўствам Беларусі прадугледжаны льготныя формы абслугоўвання некаторых катэгорый насельніцтва. Павялічваецца колькасць прадпрыемстваў, якія вырабляюць мед. тэхніку (у 1994 іх было 40, у 1999 — 100). Асвоена вытворчасць дыялізатараў (1992), апаратаў лазернай каагуляцыі (1995), аднаразовых шпрыцаў (1997), сістэм камп’ютэрнай рэнтгенаграфіі (1999). Прынята дзярж. праграма развіцця фармацэўтычнай прамысловасці (1999). У 2002 на Беларусі працавала 7017 правізараў і фармацэўтаў. На Беларусі ліквідаваны многія небяспечныя інфекцыйныя хваробы (напр., натуральная воспа, малярыя, поліяміэліт). На Беларусі самая нізкая сярод краін СНД дзіцячая смяротнасць. 3 1996 яна знізілася з 13,3 на 1 тыс. нованароджаных да 7,6 у 2003. Мацярынская смяротнасць — 21,4 на 100 тыс. (у 1990 — 21,8). Колькасць абортаў знізілася з 247 тыс. у 1990 да 89,9 тыс. у 2002.

У 1990-я г. створаны новыя грамадскія арганізацыі-асацыяцыі: «Новыя тэхнапогіі ў медыцыне» (1992), урачоў (1992), сярэдніх мед. работнікаў (1996), сацыял-гігіеністаў і арганізатараў аховы здароўя (1998). Адбыліся 4 з’езды сацыял-гігіеністаў і арганізатараў аховы здароўя, першыя з ’езды сярэдніх медработнікаў (1994, Гродна), урачоў (1998, Мінск); прыняты Кодэкс урачэбнай этыкі (1998). У 1991 Бел. т-ва Чырвонага Крыжа (назва з 1994) стала недзярж. добраахвотнай арганізацыяй. Т-ва працуе па праграмах: «Служба міласэрнасці» (медыка-сац. дапамога адзінокім састарэлым грамадзянам, ажыццяўляе прыём у 115 медыка-сац. цэнтрах), «Служба катастроф» (падрыхтоўка добраахвотнікаў на выпадак экстрэмальных сітуацый), «Служба пошуку» (пошук

асоб і месцаў пахаванняў прапаўшых без вестак); удзельнічае ў праграмах «Донарства» (бязвыплатны донарскі рух), «Бежанцы» (медыка-санітарная дапамога бежанцам), «Супрацоўніцтва» (міжнар. супрацоўніцтва, пашырэнне ведаў па гуманітарным праве), Міжнар. праграме гуманітарнай дапамогі і рэабілітацыі «Чарнобыль»; працуе таксама па праграме «Маладзёжны рух» (уцягванне ў свой рух моладзі, медыка-санітарная падрыхтоўка па пытаннях прафілактыкі захворванняў і прапагандзе здаровага ладу жыцця). У 2000 на Беларусі функцыянавала 117 цэнтраў т-ва, у т.л. Дом міласэрнасці ў Пінску, працавала 400 медсясцёр. Бел. т-ва прызнана 168-м членам Міжнар. руху «Чырвонага Крыжа» і «Чырвонага Паўмесяца». У галіне м і ж н а р о д н а г а с у працоўніцтва па ахове з д а р о ў я на мяжы 20—21 ст. з некаторых фондаў і пад эгідай Сусв. арганізацыі аховы здароўя прыцягваюцца сродкі з-за мяжы на пэўныя праграмы: праект «Сасакова— Чарнобыль» (выдзелены дыягнастычны комплекс дзіцячаму хірург. цэнтру ў Мінску коштам 10 млн. ням. марак); на развіццё дзіцячай анкалагічнай клінікі ў Мінску (Аўстрыя выдзеліла 2,4 млн. аўстрыйскіх шылінгаў); на міжнар. праект па шчытападобнай залозе Еўрап. бюро Сусв. арганізацыі аховы здароўя (400 тыс. долараў). У 1994 на Беларусі адкрыта прадстаўніцтва Сусв. арганізацыі аховы здароўя (САЗ). У 1995— 97 Еўрап. бюро САЗ супрацоўнічала з Рэспублікай Беларусь па мінімізацыі мед. аспектаў наступстваў Чарнобыльскай катастрофы, ахове мацярынства і дзяцінства (натуральнае выкормліванне), барацьбе са СНІДам і інфекцыйнымі захворваннямі, па інтэграванай праграме прафілактыкі неінфекцыйных захворванняў. Ажыццяўлялася таксама міжнар. супрацоўніцтва з дабрачыннай арганізацыяй «Дзіцячае сэрца» (Мемфіс, ЗША), з САЗ па інфекцыях, якія перадаюцца палавым шляхам (3 праграмы), па праблемах апергічнай паталогіі ў дзяцей (Рас. акадэмія мед. навук, інстытут педыятрыі). Пагадненнем паміж Швейцарскім упраўленнем па развіцці і супрацоўніцтве і Брагінскім раёнам па рэалізацыі

праекта «Здароўе маці і дзіцяці» прадугледжана пастаўка абсталявання для бальніц і амбулаторый, абучэнне персаналу. Грамадская арганізацыя «Беларускі зялёны крыж» устанаўлівае ў Брагінскай раённай бальніцы аўтаматызаваную сістэму кіравання «Мініклініка». У міжнар. супрацоўніцтве асаблівая ўвага аддаецца сувязям з САЗ. 3 Еўрап. бюро САЗ работа вядзецца па пытаннях фінансавання аховы здароўя, аховы навакольнага асяроддзя, туберкулёзу і інш. на аснове 2-гадовага плана (2002— 03) і працягнута на 2004— 05. Развіваецца супрацоўніцтва з Міжнар. агенцтвам па атамнай энергіі (МАГАТЭ) па рэалізацыі праекта «Стварэнне сістэмы гарантыі якасці (кантролю якасці) для рэнтгенаўскіх камп’ютэрных тамографаў у Рэспубліцы Беларусь». Ажыццяўляюцца міжнар. праекты «Развіццё і ўмацаванне службаў і арганізацый, якія займаюцца прафілактыкай ВІЧ і лячэн-. нем наркаманіі сярод спажыўцоў наркоТыкаў», «Прафілактыка і лячэнне ВІЧ/СНІД у Беларусі», «Вывучэнне раку і іншых захворванняў шчытападобнай залозы на Беларусі пасля Чарнобыльскай аварыі» і інш.). Сумесна з Канадскай асацыяцыяй даследчых ін-таў выконваецца міжнар. праект «Комплексная клініка-псіхалагічная ацэнка стану здароўя дзяцей перад паступленнем у школу». Завяршаецца рэалізацыя першай стадыі бел.-амер. праекта «Медыцынская дапамога дзецям, пацярпелым ад катастрофы на ЧАЭС, шляхам развіцця і ўкаранення тэлемедыцыны». Літ.. К р ю ч о к Г.Р. Очеркн нсторнн меднцнны Белорусснн. Мн., 1976; Ко р о т к е в н ч А.Т. Наука в Белорусснн на современном этапе. Мн., 1985; С е р г е е в а Г.Г. БССР в научном сотрудннчестве Советского Союза н соцналнстнческнх стран (1945—85 гг.). Мн., 1986; Г у р н н В.Н., Се ме н е н я Н.Н. Развнтне меднко-бнологнчесш і наук в Республнке Беларусь // 70 лет Нац. академнн наук Беларусн: Док. н матерналы юбнлейных торжеств. Мн., 2000; Наука Беларусн в XX столетнн. Мн., 2001; Твш е н к о Е.М. Нсторня здравоохранення Беларусн в XX веке. Гродно, 2001; Нацнональный реестр правовых актнвов Республнкв Беларусь. 2002, №2; Здравоохраненне в Республнке Беларусь: Офнц. стат. сб. Мн., 1990—2003. Э.А.Вальчук, I.М.Семяненя.

ГІСТОРЫЯ. Са старажытных часоў з мэтай фізічнай загартоўкі моладзі, падрыхтоўкі да працоўнай і ваеннай дзейнасці бел. народ выкарыстоўваў розныя практыкаванні і гульні, якія адлюстроўвалі пэўныя віды яго дзейнасці і дапаўнялі самабытную нацыянальную культуру. Паступова фіз. практыкаванні і гульні складваліся ў своеасаблівую сістэму — ігрышчы. Шырока вядомы купальскія і калядныя святкаванні-ігрышчы, скокі праз вогнішча, карагоды, бег навыперадкі, барацьба, кулачныя баі, баі на папках, скачкі, плаванне і інш. Стагоддзямі ўдасканальваліся спосабы барацьбы: у абхват, да крыжа, на крыжы. Вядомы бел нар. гульні азярод (перакідванне дугі праз збудаванне для прасушвання сена), апука, бабкі, була, гуські, гула (кіданне прадмета ў бок праціўніка), пікар, свінка, чыжык, ямкі (точкі), штандар, клянні, пацяг (перацягванне), зубар і інш. Зімой моладзь каталася на касцяных і драўляных каньках, наладжвала калаўроты. Пасля ўваходжання Беларусі ў склад Расіі сталі папулярнымі і гульні іншых народаў Расіі, у т.л. гарадкі, лапта, чахарда і інш., пашырапіся віды бытавых, вытворчых і спартыўных гульняў. У пратаколах Усерасійскіх спаборніцтваў упамінаюцца імбны найб. вядомых спартсменаў Беларусі, сяродякіх у 1890-я г. шырокую вядомасць набыў велагоншчык М.Ф.Дзявочка — пераможца гонак паміж Масквой і Ніжнім Ноўгарадам, С.-Пецярбургам і Масквой; віцэ-чэмпійн Расіі па гіравым спорце, арганізатар спартыўных т-ваў «Сокал» у Гродне і Віцебску (1908—10) І.Л.Саланевіч. У 1913 атлет і барэц Я.А.Чахаўской атрымаў міжнародны прыз (ганаровы залаты пояс) за рэкордны нумар — перанос на адной руцэ 6 чал. (больш за 400 кг). У 1914 мінскі атлет У.С.Сакапдзінскі ўстанавіў усерасійскі рэкорд у жыме штангі для атлетаў легкай вагі (214 фунтаў — 85,6 кг). У 1909— 10 пад уплывам прагрэсіўнай грамадскасці на Беларусі створаны арг-цыі спартыўнага т-ва «Сокал» (назва ад чэшскай «сокальнай» гімнастыкі, што ўзнікла ў 1860-я г. і была больш цікавай і змястоўнай, чым раней вядомыя нямецкая і шведская). Адцзяленні «Сокала» існавалі пры гімназіях у Магілёве, Мінску, Гродне, Віцебску, Оршы і інш. У іх праводзілі гульні, заняткі па гімнастыцы, развучвалі пабудовы пірамід, арганізоўвалі паказальныя гімнастычныя святы. У 1911— 12 створаны

т-вы садзейнічання фізічнаму развіццю ў Мінску, Магілёве, Віцебску, Гродне, аддзяленні яўрэйскага спартыўнага т-ва «Макабі» ў Мінску, Бабруйску, Магілёве, Слуцку і інш. гарадах. У 1911 у Магілёве адбыўся першы розыгрыш Кубка горада па футболе; у ім удзельнічалі каманды гімназіі, камерцыйнага і рэальнага вучылішчаў. У 1913 у Мінску заснавана аддзяленне спартыўнага т-ва «Санітас» («Здароўе»), у якім займаліся пераважна барацьбой і цяжкай атлетыкай. Ініцыятарам стварэння т-ва быў служачы банкаўскай канторы А.У.Александровіч, які на II Усерасійскай апімпіядзе (1914, Рыга) заваяваў залаты медаль па гіравым спорце ў паўцяжкай вазе. У Мінску праведзены першы чэмпіянат т-ва па падыманні цяжару і барацьбе; у Гомелі — спаборніцтвы па скачках у вышыню, кіданні дыска і кап’я, бегу на 800, 1000 і 1500 м. Аднак арганізаваны спартыўны рух на Беларусі да абвяшчэння БССР (студзень 1919) быў развіты даволі слаба. І.К.Анісава. ФІЗІЧНАЯ КУЛЬТУРА I СПОРТ У

1919—41. Пасля ўтварэння Беларускай ССР фізічная культура і спорт атрымалі дзяржаўную падтрымку, былі прызнаны састаўнымі элементамі ваеннага навучання і падрыхтоўкі рэзерваў для Чырвонай Арміі. У адпаведнасці з дэкрэтам ВЦВК ад 22.4.1918 «Аб абавязковым навучанні ваеннаму майстэрству» былі створаны органы Усевобуча. У БССР імі ў 1919 арганізаваны ваенна-спартыўныя клубы ў Віцебску, Гомелі, у 1920 — у Бабруйску, Барысаве, Мінску, Магілёве. У 1919 у Віцебску праведзена 1-я губернская алімпіяда. У 1921 гарадскія з’езды Усевобуча разглядалі пытанні актывізацыі фізкультурнага руху. Пытанні фізкультурнай работы абмяркоўваліся на IV з’ездзе камсамола Беларусі (май 1922). Паводле прыкладу петраградскіх камсамольцаў у Віцебску, Сянне, Лепелі, Дрысе, Гарадку, Оршы, Полацку і інш. створаны гурткі «Спартак», у якіх на пачатку 1923 займалася 1230 чал., з іх 423 жанчыны. У Гомелі, Магілёве і інш. гарадах створаны спартыўньм гурт-

к.і «Чырвоны маладняк». У Гомелі гэтая арг-цыя ў 1922 аб’ядноўвала 200 чалавек (з іх больш за 80 жанчын). У 1923 створаны Вышэйшы савет фізічнай культуры пры ЦВК БССР, які ўзначаліў работу па фізічным выхаванні насельніцтва. Да 1924 створаны губернскія і павятовыя саветы фізічнай культуры. У шэрагу гарадоў у 1922—24 адбыліся пяршынствы па футболе, баскетболе, лёгкай атлетыцы і інш. відах спорту. У гарадах праводзіліся «тыдні фізкультуры», на якіх шырока прапагандаваліся розньм віды спорту. Разгарнулася будаўніцтва спартыўных пляцовак, расла колькасць спартыўных гурткоў (напр., у Віцебску ў пачатку 1924 іх было 26, да канца года — 56). У жн.

1924 Вышэйшы савет фізічнай культуры правёў у Мінску 1-е Усебеларускае свята фізічнай культуры; напярэдадні свята наладжваліся спаборніцтвы ў паветах і акругах па лёгкай атлетыцы, футболе, баскетболе, тэнісе і веласіпедным спорце. У іх удзельнічапі каманды Мінскай, Віцебскай, Бабруйскай, Барысаўскай, Магілёўскай, Аршанскай, Слуцкай, Мазырскай акруг. Па 12 відах лёгкай атлетыкі, дзе былі паказаны найбольш высокія вынікі, зарэгістраваны першыя рэкорды Беларусі. 3 1924 рэгулярнымі сталі пяршынствы рэспублікі па барацьбе, падыманні цяжару, каньках. 3 1924 у школах Беларусі ўведзены заняткі па фізічнай культуры, а ў 1925 па іх зацверджана навучальная праграма. У лістападзе 1925'адбыўся Усебеларускі з’езд па фізічнай культуры, заснаваны першыя рэспубліканскія курсы інструктараў. Да канца 1925 спарт. калектывы налічвалі больш за 17 тыс. фізкультурнікаў. У 1927 праведзена 3-е Усебеларускае свята фізічнай культуры. На I Усесаюзнай спартакіядзе ў Маскве (1928) бел. спартсмены занялі 3-е месца. У 1929 у Мінску заснаваны тэхнікум фізічнай культуры. У 1931 па ініцыятыве ВЛКСМ уведзены комплекс «Гатоў да працы і абароны СССР» (ГПА, 1-я ступень), у 1932 ён дапоўнены 2-й ступенню, у 1934 ступенню «Будзь гатоў да працы і абароны» (БГПА) для дзяцей школьнага ўзросту.

404______________спорт Комплекс ГПА стаў праграмнай і нарматыўнай асновай сістэмы фізічнага выхавання моладзі. У 1932—33 фізкультурныя арг-цыі Беларусі падрыхтавалі 42,6 тыс. значкістаў ГПА і занялі 1-е месца сярод рэспублік СССР. У 1934 ЦК КП(б)Б пастановай «Аб фізкультурным руху ў БССР» вызначыў канкрэтныя шляхі паляпшэння спартыўна-масавай работы, павышэння спартыўнатэхнічных дасягненняў бел. фізкультурнікаў. У 1929 у БССР створана 160 сельскіх гурткоў, з іх 87 у калгасах. У 1930-я г. пачалася планамерная арганізацыя гурткоў фізічнай культуры на вёсцы. У 1934 колькасць гурткоў на вёсцы вырасла да 300 (8 тыс. чал.). Да 1936 калгасныя калектывы і гурткі фізічнай культуры налічвалі каля 20 тыс. фізкультурнікаў. У 1934 Вышэйшы савет фізічнай культуры БССР правёў 1-ю Усебеларускую калгасна-саўгасную спартакіяду, што садзейнічала далейшаму развіццю работы па фізічным выхаванні сельскай моладзі. Нормы ГПА у БССР здалі больш за 20 тыс. чалавек. Каб палепшыць кіраўніцтва фізкультурным рухам, пастановай ЦВК і СНК СССР ад 21.7.1936 створаны Усесаюзны камітэт па справах фізічнай культуры і спорту пры СНК СССР. Адпаведныя камітэты створаны пры ЦВК саюзных рэспублік. У 1936—37 у БССР пачалася арганізацыя добраахвотных спартыўных таварыстваў (ДСТ) прафсаюзаў. Сярод першых створаны ДСТ «Тэмп», «Полымя», «Лакаматыў». Яны садзейнічалі арганізацыйнаму ўмацаванню фізкультурнага руху, рабілі фізкультуру болып даступнай для насельніцтва. У 1937 на Краснай плошчы ў Маскве быў праведзены Усесаюзны парад фізкультурнікаў, на якім Беларуская спартыўная дэлегацыя прадэманстравала высокую спартыўна-гімнастычную падрыхтоўку, у т.л. тэматычныя выступленні «Граніца на замку». За падрыхтоўку фізкультурных кадраў Мінскі тэхнікум фізічнай культуры ўзнагароджаны ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга. У 1937 ён рэарганізаваны ў Бел. інтытут фізічнай культуры. У студзені 1939 ЦК КП(б)Б прыняў пастанову «Аб стане фізкультурнай работы ў рэспубліцы», якая актывізавала дзейнасць ДСТ і калектываў фізкультуры. Колькасць фізкультурнікаў у 1939 перавысіла 90 тыс. чалавек; праведзена 1876 спартыўных спаборніцтваў, у т.л.

55 пяршынстваў і спаборніцтваў рэспубліканскага маштабу (удзельнічалі 146 тыс. чалавек, устаноўлены 93 рэкорды БССР). Пасля ўз’яднання Заходняй Беларусі

з БССР у зах. абласцях краіны пачалася шырокая арганізацыйная работа па стварэнні калектываў фізкультуры. У 1940 іх створана больш за 200 у Баранавіцкай вобл., 150 у Брэсцкай, 140 у Пінскай; праведзены першыя раённыя і абласныя спартакіяды. Вялікую ролю ў прапагандзе фізічнай культуры адыгралі Усебеларускія парады фізкультурнікаў (праведзены ў 1938, 1939 і 1940; у парадзе 1940 удзельнічалі і прадстаўнікі зах. абласцей Беларусі). Беларускія спартсмены выступалі ва ўсіх усесаюзных спаборніцтвах. На пачатак 1941 у Беларусі дзейнічала 3295 калектываў фізічнай культуры (больш за 154 тыс. чал.), працавала больш за 1200 штатных фізкультурных інструктараў, капя 1800 фізоргаў, сотні спартыўных суддзяў; фізічнае выхаванне трывала ўвайшло ў навучальны працэс і ажыццяўлялася па адзіных дзяржаўных праграмах. У гарадах і вёсках пабудаваны стадыёны, пляцоўкі, лыжныя і водныя станцыі. У Мінску адкрыты зімовы плаІ.К.Анісава вальны басейн і інш. ФІЗІЧНАЯ КУЛЬТУРА 1 СПОРТ У

Пасля вызвалення Беларусі ад ням.-фаш. захопнікаў ужо ў 1944 адбудавана 210 малых спарт. пляцовак, 9 футбольных палёў, 104 гімнастычныя гарадкі. За кароткі час адноўлены спарт. стадыёны ў Мінску, Гомелі, Пінску, Брэсце, Бабруйску. Фізкультурным арг-цыям Беларусі памагалі спарт. таварыствы РСФСР і інш. рэспублік. Маскоўскі і Ленінградскі ін-ты фіз. культуры прыслалі літаратуру, падручнікі, абсталяванне для Беларускага ін-та фіз. культуры; спартакаўцы Масквы перадалі бел. аднаклубнікам шмат спарт. інвентару. У 1945 праведзена I Усебел. спартакіяда, прысвечаная гадавіне вызвалення Беларусі ад ням.-фаш. захопнікаў, якая ператварылася ў масавае спарт. свята і садзейнічала адраджэнню спарт. арг-цый. У папярэдніх спаборніцтвах спартакіяды ўдзельнічала больш за 80 тыс. чал., пяршынствы абласцей праходзілі па 8 відах спорту. У 1945 спарт. дэлегацыя Беларусі ўдзельнічала ва Усесаюзным парадзе фізкультурнікаў у Маскве. Да канца 1947 званне майстра спорту атрымалі 24 спартсмены (да вайны было 10 майстроў спорту); павялічылася колькасць спартсменаў-разраднікаў, значкістаў ГПА, фізкультурнікаў. Спартсмены Беларусі 86 разоў устанаўлівалі нац. рэкорды ў розных відах спорту. Бел. спарт. дэлегацыя паспяхова выступала ў 1947 на Усесаюзным фізкультурным парадзе ў Маскве; спартсмены паказалі гімнастычныя практыкаванні — т.зв. «клумбу». Пастановай ЦК КП(б)Б «Аб станові1944— 90.

шчы і мерах паляпшэння масавай фізкультурнай і спартыўнай работы ў Беларускай ССР» (22.8.1950) была вызна- ; чана задача да канца 1951 давесці колькасць фізкультурнікаў у рэспубліцы да 1 млн. чалавек. Паводле пастановы ЦК КП(б)Б і Саўміна БССР ад 3.11.1950 I створана добраахвотнае сельскае спарт. т-ва «Калгаснік», якое да канца 1950 налічвала 150 тыс. чалавек. Да канца 1951 у фізкультурным руху рэспублікі 1 ўдзельнічала больш за 1 млн. чал.

1.6.1951 выйшаў першы нумар газеты «Фнзкультурннк Белорусснн». У 1955 у калгасах меліся 344 стадыёны, 430 футбольных палёў, больш за 3 тыс. валейбольных пляцовак, 261 водная станцыя. У 1956 падрыхтавана больш за 70 тыс. спартсменаў-разраднікаў, у т.л. 1 тьіс. спартсменаў 1-га спарт. разраду, 52 спартсмены выканалі нарматывы майстра спорту СССР. Ва Усебеларускай спартакіядзе ўдзельнічала больш за 2 тыс. спартсменаў. На ёй М.Крываносаў устанавіў сусветны рэкорд у кіданні молата, а М.Іткіна паўтарыла ўсесаюзны рэкорд у бегу на 200 м. 15 спартсменаў выканалі нарматывы майстра спорту СССР. 11 бел. спартсменаў удзельнічалі ў XVI Алімп. гульнях (1956, г. Мельбурн, Аўстралія). У 1957 К.Зварыкіна стала чэмпіёнкай свету ў камандным чэмпіянаце па шахматах, Я.Новікаў — чэмпіёнам Еўропы па цяжкай атлетыцы, А.Маркаўцоў — чэмпіёнам Еўропы па веславанні, М.Іткіна і Л.Ермалаева — чэмпіёнкамі Сусветных універсітэцкіх гульняў. У 1959 пры Рэсп. савеце Саюза спартыўных т-ваў і арг-цый створана 29 федэрацый. У 1956 пачало працаваць адзінае прафсаюзна-кааператыўнае сельскае спарт. т-ва «Ураджай» (у 1960 яно аб’ядноўвала больш за 3 тыс. капектываў і 460 тыс. фізкультурнікаў). Развіццю фіз. культуры і спорту на Беларусі садзейнічалі пастановы ЦК КПБ і Савета Мінісграў БССР «Аб задачах па дапейшаму развіццю фізічнай культуры і спорту ў рэспубліцы» ад 24.12.1966, «Аб мерах па далейшаму паляпшэнню фізічнага выхавання навучэнцаў і развіцця спорту ў агульнаадукацыйных школах» ад 4.9.1970, «Аб мерапрыемствах па ўвядзенні новага ўсесаюзнага фізкультурнага комплексу «Гатоў да працы і абароны СССР (ГПА)» ад 29.3.1972. За 1966— 70 у Мінску пабудавана 80 спарт. залаў, 9 плавальных басейнаў, 5 стадыёнаў, 44 пляцоўкі для хакея, 15 тэнісных кортаў; існавала каля 1500 розных спарт. збудаванняў, на якіх займаліся амаль 250 тыс. чалавек. На XIX Алімп. гульнях (1968, Мехіка) чэмпіёнкай стала віцебская гімнастка Л.Петрык. У 1969 30 бел. спартсме-

наў сталі чэмпіёнамі СССР, Еўропы і свету, устаноўлена 7 сусветных, 2 еўрапейскія, 7 усесаюзных рэкордаў; 14 чалавек на чэмпіянатах свету і Еўропы, 63 на чэмпіянатах СССР заваявалі сярэбраныя і бронзавыя медалі, устаноўлены 224 вышэйшыя дасягненні Беларусі. 11 бел. спартсменаў сталі чэмпіёнамі свету, 14 — Еўропы, 29 — СССР.

3 1970 на Беларусі штогод рыхтавалі больш за 300 майстроў спорту, 15— 20 майстроў спорту міжнар. класа; з 1979 — больш за 100 майстроў спорту міжнар. класа, больш за 500 майстроў спорту. Э.Матусевіч стаў чэмпіёнам Еўропы 1965 па канькабежным спорце, Р.Ачкіна — чэмпіёнкай свету ў эстафеце (1966) і бронзавым прызёрам X Белай Алімпіяды (1968) па лыжным спорце, Ю.Калмакоў — чэмпіёнам свету па біятлоне ў эстафеце (1974), М.Правалоцкі — чэмпіёнам свету па біятлоне сярод юніёраў (1976). У 1976—80 у Мінску пабудавана больш за 60 розных спартыўных аб’ектаў, у т.л. крьггы каток і тэнісныя корты, лёгкаатлетычны манеж спартклуба БВА, яхтклуб на Заслаўскім вадасховішчы, спарткомплексы «Дынама», БПІ, ін-та фізкультуры і інш.; а таксама спарткомплекс Раўбічы з 2 трамплінамі, 350-метровай слаламнай трасай, стадыён Бел. аўтамабільнага завода ў Жодзіне, Дом спорту ў Барысаве, басейн у Слуцку, лёгкаатлетычны манеж у Маладзечне, 18 спартзалаў у калгасах і саўгасах. У 1980 у Мінскай вобл. дзейнічалі 23 стадыёны, 544 спартзалаў, каля 8 тыс. гульнявых пляцовак. На спарт. базах рэспублікі да гульняў XX, XXI, XXII Алімпіяд рыхтаваліся зборныя каманды СССР па гімнастыцы, вольнай і класічнай барацьбе, дзюдо, водным пола, фехтаванні, скачках у ваду. У 1980 у Мінску праходзілі папярэднія і чвэрцьфінальныя матчы па футболе па праграме XXII Алімпійскіх гульняў. Падрыхтоўка кадраў спецыялістаў ажыццяўлялася ў Бел. ін-це фіз. культуры. У 1980 на чатырох яго ф-тах вучылася каля 3 тыс. студэнтаў. Адкрыты ф-ты фіз. выхавання ў Брэсцкім пед. ін-це, Віцебскі і Гродзенскі тэхнікумы фіз. культуры, аддз. фізвыхавання ў Магілёўскім дашкольна-пед. вучылішчы. У 1978 на базе тэхнікума адкрыты ф-т фіз. выхавання ў Віцебскім, у 1980 — у Магілёўскім пед. ін-тах. У 1978 для ўдасканальвання вучобы кадраў К-т па фіз. культуры і спорце пры СМ Беларусі стварыў каардынацыйны міжведамасны савет, які ажыццяўляў кантроль за павышэннем кваліфікацыі фізкультурных работнікаў. І.К.Анісава.

ФІЗІЧНАЯ КУЛЬТУРА I СПОРТ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

с п о р т ________________ 405

3 1991 пачаўся пошук новых шляхоў і форм кіравання фіз. культурай і спортам. Створаны і дзейнічаюць Нац. алімпійскі камітэт, Саюз спартсменаў, Алімпійская акадэмія, асацыяцыі спарт. прэсы і студэнцкага спорту, Федэрацыя фіз. культуры і спорту інвалідаў, больш за 70 федэрацый па асобных відах спорту. Фіз. культура, спорт і турызм з ’яўляюцца самаст. галіной нар.-гасп. комплексу краіны са сфарміраванай сістэмай кіравання, матэрыяльна-тэхн. і кадравым патэнцыялам, сістэмай спецыялізаваных фізкулыурна-аздараўленчых, спарт., навуч. устаноў і арганізацый. Завершана распрацоўка асн. нарматыўных прававых актаў для паспяховага функцыянавання галіны. Прыняты законы Рэспублікі Беларусь «Аб фізічнай культуры і спорце» (1993), «Аб турызме» (1999), «Дзяржаўная праграма развіцця фізічнай культуры, спорту і турызму на перыяд 1997— 2002 гг.» і інш. Павышэнне ролі і адказнасці дзяржавы за стан і развіццё фізкультуры і спорту ў краіне пацвярджаюць указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь «Аб дадатковых мерах дзяржаўнай падтрымкі фізічнай культуры і спорту», пастановы Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь «Аб мерах павышэння эфектыўнасці фізічнага выхавання дашкольнікаў, навучэнцаў і студэнтаў», «Аб удасканаленні фізкультурна-аздараўленчай работы з насельніцтвам па месцы жыхарства ў гарадах і гарадскіх пасёлках рэспублікі», «Аб першачарговых мерах па будаўніцтве і рэканструкцыі спартыўных збудаванняў» і інш. Для іх рэалізацыі прынята канцэпцыя фіз. выхавання дашкольнікаў, вучняў і студэнтаў, распрацаваны і ўкараняюцца Дзяржаўны фізкультурна-аздараўленчы комплекс, Праграма маладзёжнага фізкультурнаспарт. руху «Алімпійскія надзеі Беларусі», прыкладны фізкультурна-спарт. комплекс «Абаронца Айчыны»; у гарадах і раёнах вядзецца работа па стварэнні клубаў і цэнтраў фізкультурна-аздараўленчай работы. Мін-ва спорту і турызму распрацавала Дзярж. праграму па фарміраванні здаровага ладу жыцця на 2002—06, ухваленую Саветам Міністраў Рэспублікі Беларусь. Каб заняткі фіз. культурай, масавым спортам і турызмам сталі даступнымі для ўсіх катэгорый насельніцтва, функцыянуюць 226 стадыёнаў, 26 спарт. манежаў, 231 плавальны басейн, 4778 спарт. залаў, 715 міні-басейнаў у дзіцячых дашкольных установах, базы алімпійскай падрыхтоўкі «Стайкі», «Раўбічы», «Ратамка», палацы спорту, тэніса, лядовыя палацы шматфункцыянальнага прызна-

чэння, больш за 9,6 тыс. адкрытых спарт. пляцовак. У краіне працуюць болыл за 23 тыс. спецыялістаў фіз. культуры і спорту, у іх ліку каля 7,5 тыс. настаўнікаў фіз. культуры, больш за 5,5 тыс. трэнераў-выкладчыкаў, 1,4 тыс. выкладчыкаў вышэйшых і 500 — сярэдніх спец. навуч. устаноў, каля 2,3 тыс. інструктараў-метадыстаў на прамысл. і с.-г. прадпрыемствах; больш за 1,4 тыс. спецыялістаў працуюць у пазашкольных установах. На 1.1.2004 па-за дзярж. праграмамі займаюцца фіз. культурай па месцы вучобы, працы і жыхарства ў спарт. секцыях, аздараўленчых групах, клубах, фізкультурна-аздараўленчых цэнтрах каля 1 млн. чалавек (амаль 10% насельніцтва краіны). Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь зацверджана праграма «Дзеці Беларусі». У адпаведнасці з ёй праводзяцца рэсп. фестывалі «Спорт і мастацтва», «Алімпійцы сярод нас», злёты «Калядныя старты» дзяцей са школ-інтэрнатаў, дзяцей-сірот і дзяцей з раёнаў, што пацярпелі ад наступстваў Чарнобыльскай катастрофы. Папулярнасць сярод дзяцей і падлеткаў набылі спаборніцтвы па футболе «Скураны мяч», па хакеі «Залатая шайба» на прызы Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, рэсп. зімовая і летняя спартакіяды па месцы жыхарства. У зімовай і летняй спартакіядах дапрызыўнай моладзі па мнагаборствах комплексу «Абаронца Айчыны» штогод удзельнічаюць каля 10 тыс. чалавек. На прамысл. і с.-г. прадпрыемствах, у арганізацыях створана каля 3,5 тыс. калектываў і клубаў фіз. культуры, дзе займаецца 237 тыс. чалавек. Сумеснай пастановай Мін-ва спорту і турызму і Федэрацыі прафсаюзаў распрацаваны і зацверджаны Дзярж. фізкультурна-аздараўленчы комплекс для дарослага насельніцтва. Вядзецца работа па стварэнні галіновых і рэгіянальных фізкультурна-спарт. клубаў; працуюць 11 рэспубліканскіх, 31 абласны і 38 раённых клубаў. Распрацавана Палажэнне па фіз. падрыхтоўцы і спорце ваеннаслужачых Узбр. Сіл Рэспублікі Беларусь, якое вызначае змест, формы і метады арганізацыі фіз. падрыхтоўкі ў вайск. часцях. Набылі пашырэнне рэсп. мерапрыемствы для пажылых людзей: фізкультурна-аздараўленчыя злёты «Здароўе — чалавеку», святы «Здароўю ўзрост не перашкода», «Захаваем здароўе». Права грамадзян на заняткі фіз. культурай і спортам рэалізуецца шляхам пашырэння спарт. баз, павелічэння колькасці спецыялістаў, практычнай работай Мін-ва спорту і турызму. І.К.Анісава.

406_____________ спорт АРГАНІЗАЦЫЙНА-СТРУКТУ РНАЯ БУДОВА СПОРТУ I ТУРЫЗМУ. Фізіч-

ная культура, спорт і турызм развіваюцца ў краіне на аснове Закона Рэспублікі Беларусь аб фізічнай культуры і спорце (ад 18.6.1993; у апошняй рэдакцыі ад 29.11.2003), Закона аб турызме (1999), Дзярж. праграмы развіцця фіз. культуры і спорту Рэспублікі Беларусь на 2003— 06 (зацверджана Саветам Міністраў 26.2.2003) і інш. пастаноў урада, указаў Прэзідэнта. Распрацавана і прынята канцэпцыя фіз. выхавання насельніцтва для ўсіх узроставых катэгорый. Распрацаваны і функцыянуюць шматлікія праграмы і комплексы фіз. выхавання і развіцця спарт. майстэрства, фестывалі, злёты, спаборніцтвы, найперш сярод навучэнцаў, студэнтаў, моладзі, ваеннаслужачых, а таксама сярод насельніцтва па месцы жыхарства, сярод пажылых і інвалідаў. Да сістэматычных заняткаў фіз. культурай і спортам прыцягнута каля 1 млн. чалавек (кожны 10-ы жыхар краіны), а з улікам удзельнікаў усіх дзярж. і інш. праграм гэта лічба дасягае амаль 30% ад усяго насельніцтва. У фізкультурна-спарт. галіне працуе каля 24 тыс. спецыялістаў. Агульнае кіраўніцтва фізкульт., спарт. і турысцкімі ўстановамі, арганізацыямі, прадпрыемствамі, комплексамі і калектывамі краіны і ўзаемадзеянне паміж імі ажыццяўляе Міністэрства спорту і турызму Рэспублікі Беларусь. Структура Міністэрства ўключае ўстановы арганізац. і кіраўніцкага сектара, падрыхтоўкі кадраў і навуч. ўстановы, спарт. комплексы і збудаванні, установы мед. забеспячэння спорту, культурна-масавага прызначэння, комплекс турысцкіх устаноў і арганізацый. У яго распараджэнні знаходзяцца таксама спарт. структуры і навуч. спарт. ўстановы абласнога, раённага і гар. ўзроўняў. Міністэрства арганізуе, падтрымлівае і развівае сувязі з інш. спарт. структурамі рэспублікі: Нацыянальным алімпійскім камітэтам (НАК), рэспубліканскімі і абласнымі федэрацыямі па відах спорту, іншымі міністэрствамі і ведамствамі ў сферы спорту і турызму, навуч. спарт. ўстановамі і інш. У ліку асн. структурных адзінак Міністэрства ў сферы кіравання спортам: дырэктарат нац. каманд Рэспублікі Беларусь па відах спорту; 7 упраўленняў фіз. культуры, спорту і турызму аблвыканкомаў і Мінскага гарвыканкома; 166 аддзелаў фіз. культуры і спорту гаррайвыканкомаў; 4 рэсп. цэнтры алімп. падрыхтоўкі па відах спорту; штатныя нац. каманды па 45 відах спорту; сектар навуч. спарт. устаноў, якому падпарадка-

ваны вядучая спарт. ВНУ рэспублікі — ун-т фіз. культуры, інстытут павышэння кваліфікацыі спарт. кадраў, НДІ фіз. культуры і спорту, рэсп. вучылішча алімп. рэзерву, 5 рэсп. школ вышэйшага спарт. майстэрства па відах спорту, 3 спецыялізаваныя дзіцяча-юнацкія школы алімп. рэзерву (СДзЮШАР), 2 рэсп. дзіцяча-юнацкія спартшколы (ДзЮСШ). У структуры спарт. адукацыі рэсп. падпарадкавання: 71 СДзЮШАР, 93 ДзЮСШ, 48 дзіцячаюнацкіх калектываў фізкультуры прафсаюзаў (ДзЮКФП), а таксама 49 прафсаюзных СДзЮШАР і 128 ДзЮСШ. Працуюць 8 абл. і гар. вучылішчаў алімп. рэзерву, 7 школ вышэйшага спарт. майстэрства, 12 СДзЮШАР, 6 ДзЮСШ абл. падпарадкавання; 14 СДзЮШАР і 46 ДзЮСІІІ гар. і раённага падпарадкавання. Вядуць работу 6 абл. вучэбнаметадычных цэнтраў фіз. выхавання насельніцтва, 101 раённы і гар. фізкультурна-спарт. клуб і фізкультурна-аздараўленчы цэнтр, 7,7 тыс. калектываў фізкультуры, спарт. клубаў прадпрыемстваў, устаноў, арганізацый, навуч. устаноў, клубаў па спарт. інтарэсах, спарт. секцый і гурткоў. Пытанні мед. забеспячэння спарт. сферы распрацоўваюць рэсп. дыспансер спарт. медыцыны, 15 абл. і гар. дыспансераў спарт. медыцыны. У ліку асн. спарт. комплексаў, збудаванняў і ўстаноў у падпарадкаванні Міністэрства знаходзяцца спарт. комплекс «Алімпійскі», рэсп. алімп. спарт. комплексы «Стайкі» і «Раўбічы», «Палац спорту», рэсп. вучэбна-метадычны цэнтр фіз. выхавання насельніцтва, рэсп. навук. бібліятэка па фіз. культуры і спорце, музей гісторыі фізкультуры і спорту, газета «Спортнвная панорама». Міністэрства падтрымлівае супрацоўніцтва: з Бел. фізкультурна-спарт. таварыствам «Дынама», яго абл. саветамі, цэнтрамі фіз. выхавання і спорту студэнтаў і навучэнцаў, 16 СДзЮШАР «Дынама»; са Спарткамітэтам Узбр. Сіл Рэспублікі Беларусь; цэнтрам фіз. выхавання навучэнцаў і студэнтаў Мінадукацыі, абл., гар. і раённымі аддзеламі адукацыі; рэсп. і абл. прафсаюзнымі спарт. структурамі. Міністэрства пастаянна ўзаемадзейнічае з работай НАК, 7 яго прадстаўніцтвамі па абласцях і ў Мінску, з нац. параалімпійскім камітэтам, з 154 рэспубліканскімі, а таксама з абласнымі федэрацыямі, асацыяцыямі, саюзамі па відах спорту. Сярод асн. устаноў рэсп. турысцкага комплексу: Нацыянальнае агенцтва па турызме, нац. турысцкі комплекс «Белінтурыст», комплекс матэль-кэмпінг «Інтурыст», «Брэст-інтурыст» і інш.;

прафсаюзныя турысцкія ўстановы, у т.л. рэсп. турысцка-экскурсійнае прадпрыемства «Беларустурыст». СПАРТЫЎНАЯ МАТЭРЫЯЛЬНАТЭХНІЧНАЯ БАЗА РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ здольная забяспечыць спарт. і

спартыўна-масавую работу на самым высокім сучасным узроўні. Асноўныя спарт. збудаванні і комплексы дазваляюць весці трэніровачныя працэсы і праводзіць спаборніцтвы амаль па ўсіх відах спорту. У краіне штогод адбываецца каля 10 афіц. міжнар. спаборніцтваў: чэмпіянаты і этапы Кубкаў свету і Еўропы, традыц. турніры па розных відах спорту, каля 700 штогадовых рэсп. спаборніцтваў. На Беларусі функцыянуюць (2004): 220 стадыёнаў, каля 4,5 тыс. спартзалаў, болып за 200 плавальных басейнаў, 24 манежы, 7 крытых лядовых арэн са штучным ільдом, каля 1,5 тыс. стралковых ціраў, больш за 150 фізкультурна-аздараўленчых цэнтраў, 9 баз апімп. падрыхтоўкі і інш. Рэспубліканскі цэнтр алімпійскай падрыхтоўкі п а т э н і с е і настольн ы м т э н і с е створаны ў Мінску ў 1978. У яго складзе Палац тэніса з 4 кортамі і трыбунай на 500 месцаў, трэніровачная зала, мед. і метадычны кабінеты, дапаможныя памяшканні; агульная плошча 7659 м2. На тэр. Цэнтра размешчаны 13 кортаў (6 з травяным і 7 з грунтавым пакрыццём) агульнай пл.

11 127 м2, медыка-рэабілітацыйны комплекс. У Цэнтры праводзяцца міжнар. і рэсп. спаборніцтвы, працуюць вучэбнаспарт. групы. Рэспубліканскі цэнтр алімпійскай падрыхтоўкі па ш а х м а т а х і шашк а х існуе ў Мінску з 1997. Будынак цэнтра (раней Палац шахмат) рэканструяваны ў 1985. Сучасны Цэнтр з’яўляецца дзярж. спецыялізаванай вучэбна-спарт. установай, з 1997 аб’яднаны з рэсп. спецыялізаванай школай алімп. рэзерву. Цэнтр мае аддзяленні шахмат і шашак (каля 20 вучэбных груп, да 200 навучэнцаў). У Цэнтры адбываюцца спарт. мерапрыемствы і спаборніцтвы рознага ўзроўню, яго спецыялісты імкнуцца забяспечыць арганізацыйна-метадычную дапамогу ўсім аматарам шахмат і шашак, падрыхтоўку спартсменаў і спартсменаў-інструктараў, наладжванне міжнар. спарт. сувязей. Рэспубліканскі цэнтр алімпійскай падрыхтоўкі па п а р у с н ы м спорце знаходзіцца ў в. Качына Мінскага р-на. Спарт. база цэнтра на Заслаўскім вадасховішчы існуе з 1968, займае тэр. 2 га. Яна ўключае бухту для стаянкі яхтаў і катэраў, прычальныя пабудовы, элінг

для захоўвання маёмасці, майстэрні па рамонце суднаў, дапаможны корпус, дзе размешчаны медкабінет, раздзявальні, склады, адм. корпус і інш. Рэ спубл і к анс ка я ш к о л а вышэйшага с п а р т ы ў н а г а майстэрства па водных в і д а х с п о р т у існуе з 1976, размешчана на Заслаўскім вадасховішчы. Мае веславапьны канал на 6 дарожак даўж. 2 км (пабудаваны ў 1979), канал для байдарак і каноэ даўж. 1 км, басейны для акад. веславання на байдарках і каноэ (1976), трэнажорную залу, медыка-рэабілітацыйны цэнтр, футбольнае поле, пляцоўкі для гульні ў валейбол (2), баскетбол (1), гандбол (1), тэніс (2), адм., гасцінічны, дапаможныя карпусы 1інш. Алімпійскі спартыўны к о м п л е к с пабудаваны ў Мінску ў 1984. Агульная яго плошча 16,5 га, плошча крытых спарт. памяшканняў 13 450 м2. У складзе комплексу лёгкаатлетычны манеж, залы спарт. і маст. гімнастыкі, бокса, барацьбы, трэнажорная запа, 2 плавальныя басейны (25x6 і 11x9 м), стадыён з футбольным полем, бегавымі дарожкамі і лёгкаатлетычнымі сектарамі, 2 футбольныя палі з сінт. і гумавабітумным пакрыццём, комплекс для лёгкаатлетычных трэніровак, тэнісныя корты, медыка-рэабілітацыйны цэнтр і інш. Рэспубліканскае вучыл і шч а алімпійскага рэ3 е р в у ў -Мінску мае ў ліку асноўных спарт. збудаванняў навучальны корпус, пабудаваны ў 1987, агульнай пл. 8,4 тыс. м2, футбольны стадыён. Рэ с п у б л і к а н с к і цэнтр па к о н н ы м с п о р ц е і к о негадоўлі « Р а т а м к а » здадзены ў эксплуатацыю ў 1970 у пас. Ратамка Мінскага р-на. Аб’ядноўвае Мінскі конны завод імя Л.Даватара і Рэсп. дзіцяча-юнацкую школу алімп. рэзерву

па конным спорце. Спарткомплекс ук-

лючае зімовы манеж 64x24 м з трыбунамі на 150 месцаў, канкурны стадыён 140x100 м з пясчаным манежам і трыбунамі на 3 тыс. месцаў (уведзены ў строй у 1980), 2 трэніровачныя крытыя манежы: вучэбны (1974) і выездкавы (1975), 3 адкрытыя манежы, 4 трэніровачныя канкурныя палі, трасу палявых выпрабаванняў па трохбор’і і трэніровачны скакавы круг, 3 канюшні (1970), гасцінічны комплекс (1979), базу коннага пракату, шэраг службовых і дапаможных памяшканняў. Рэспублі канскае унітарн а е п р а д п р ы е м с т в а «Спартыўны к о м п л е к с «Раўбіч ы» — адзін з лепшых спарт. комплексаў рэспублікі — размешчаны каля в. Раўбічы (за 22 км на поўнач ад Мінска). Гэта сучасная спарт. база для заняткаў пераважна зімовымі відамі спорту (біятлон, лыжнае дваябор’е, лыжныя гонкі, слалам, скачкі на лыжах з трампліна, сноўбордзінг, фрыстайл). Пабудаваны ў 1974, займаў тэр. 36 га; у наш час яго пл. пашырана да 80 га. У складзе комплексу: біятлонная траса са стрэльбішчам 150x140 м, трэніровачнае стрэльбішча 150x50 м, лыжная траса (3 пятлі агульнай даўжынёй 20 км), 3 лыжныя трампліны са штучным пакрыццём з разліковай даўжынёй скачка 20, 40 і 74 м, спецыялізаваныя лыжаролерныя трасы (пабудаваны ў 1989 і 2003) з асфальтабетонным пакрыццём, малая слаламная траса і схіл для фрыстайла, ролікадром (150x60 м), універсальная спарт. зала, тэнісныя корты, 2 гасцініцы, медыка-рэабілітацыйны цэнтр, адміністрацыйна-гасп. корпус. Трыбуны для гледачоў размешчаны на штучных земляных валах, злучаны з трыбунамі каля судзейскага павільёна. У «Раўбічах» праводзяцца рэсп. і буйныя міжнар. спаборніцтвы (напр., чэмпіянат свету

СПОРТ___________________ 407 1974, чэмпіянат Еўропы 2004, этапы Кубка свету па біятлоне і інш.). Рэспубліканскае унітарнае п р а д п р ы е м с т в а «Алі мпійскі спартыўны комп л е к с «С т а й к і» размешчаны каля в. Стайкі (за 12 км на ПдУ ад Мінска). Засн. ў 1947, будаўніцтва завершана ў 1970-я г. Займае пл. 90 га. На гэтым спарт. комплексе праходзяць асн. этапы падрыхтоўкі бел. спартсменаў і нац. каманд па розных відах спорту да буйных міжнар. спаборніцтваў: Алімп. гульняў, чэмпіянатаў свету, Еўропы і інш. Комплекс уключае 2 універсальныя залыманежы (54x36 м, пабудаваны ў 1976, і 72x50 м, пабудаваны ў 1979), 2-зальны гімнастычны корпус, спецыялізаваныя залы для цяжкай атлетыкі з 12 памостамі, боксу з рынгам, трэнажорныя памяшканні, 5 крытых 140-метровых бегавых дарожак з сінт. пакрыццём. На тэр. комплексу 6 футбольных палёў, 5 тэнісных кортаў, 5 універсальных пляцовак, 5 валейбольных і 2 баскетбольныя пляцоўкі, 4 кругавыя 400-метровыя бегавыя дарожкі, лёгкаатлетычныя сектары, вадасховішча. Комплекс мае медыка-рэабілітацыйны цэнтр. Функцыянуюць 8 гасцінічных карпусоў, бібліятэка, 2 кіназалы, канферэнц-зала і інш. У «Стайках» праводзяцца спарт. і спартыўна-масавыя мерапрыемствы рэсп. і міжнар. ўзроўню, семінары, сімпозіумы і інш. С т а д ы ё н «Д ы н а м а» ў Мінску — найбуйнейшы ў рэспубліцы. Яго трыбуны змяшчаюць каля 50 тыс. гледачоў. Адкрыты ў 1934, адноўлены ў 1947— 54, рэканструяваны ў 1978— 80 да Алімп. гульняў 1980 для правядзення папярэдніх спаборніцтваў па футболе. Комплекс стадыёна мае спецыялізаваныя залы (пад трыбунамі), адкрытыя пляцоўкі для спарт. гульняў, абсталява-

408

СПОРТ

ны электронным табло і сучасным асвятляльным электраабсталяваннем. Мінскі Палац сп о р т у — адно з буйнейшых у краіне спарт. збудаванняў шматмэтавага прызначэння. Пабудаваны ў 1966, рэканструяваны ў 2002—04. Мае хакейную пляцоўку 61x30 м, стацыянарныя трыбуны на 4 тыс. месцаў, пры трансфармацыі залы і арэны — да 6 тыс. месцаў, 2 спарт. залы па 18x12 м, дапаможныя памяшканні. У Палацы праводзяцца спарт. спаборніцтвы на хакеі з шайбай, фігурным катанні, гімнастыцы, боксе, барацьбе і інш. Вялікая зала Палаца выкарыстоўваецца і для правядзення інш. масавых і спартыўна-масавых мерапрыемстваў, канцэртаў і інш. У 1999 каля Палаца пастаўлены будынак лядовай пляцоўкі. Рэспубліканскі воднас п а р т ы ў н ы к а м б і н а т з першым у Мінску адкрытым басейнам, які працуе з 1961; прымае спартсменаў і наведвальнікаў з 1967, рэканструяваны ў 2002—03. Камбінат здольны абслугоўваць штодзённа больш за 4 тыс. аматараў воднага спорту. Уключае 3 закрытыя басейны з трыбунамі для гледачоў, 2 адкрытыя з падагрэвам вады, аздараўленчы комплекс. С парты ўна-стралковы комплекс імя маршала С.К.Ц і м а ш э н к і пабудаваны ў Мінску ў 1972, рэканструяваны ў 1978. Мае галоўны павільён з 4 крытымі цірамі і адкрытыя ціры для стральбы на розныя адлегласці, ціры для стэндавай стральбы з 2 круглымі і 1 траншэйным стэндамі. Ціры абсталяваны для стральбы з усіх відаў спарт. стралковай зброі, маюць мех. і электронныя ўстаноўкі з дыстанцыйным кіраваннем; вынікі выводзяцца на электроннае інфармацыйнае табло. Палац лёгкай атлетыкі Спорткамітэта Узброеных Сіл Р э с п у б л і к і Б е л а р у с ь у Мінску пабудаваны ў 1976. Гэта шматмэтавы спарт. комплекс для трэніровак, правядзення рэсп. і міжнар. спаборніцтваў па лёгкай атлетыцы, гульнявых відах спорту, барацьбе, боксе, гімнастыцы, фехтаванні і інш. Агульная пл. будынка 125 х 48 м. Мае дэманстрацыйную арэну з 200-метровай 4-раднай і 6-раднай прамой бегавымі дарожкамі са спец. сінт. пакрыццём, трыбуны на 3 тыс. месц, залы для трэніровак, памяшканні для спартсменаў-удзельнікаў спаборніцтваў і інш. Мінскі лядовы палац с п о р т у пабудаваны ў 1999. Прызначаны для трэніровак, выступленняў

Крыты басейн Рэспубліканскага водна-спартыўнага камбіната (Мінск). спартсменаў і артыстаў на лёдзе, правядзення спаборніцтваў па хакеі, фігурным катанні і інш. Уключае вялікую залу з трыбунамі на 2 тыс. месц, лядовае поле 60x30 м, рэкрэацыйныя памяшканні, раздзявальні з саунамі, трэнажорную залу, прэс-цэнтр, адм. і тэхн. памяшканні. Палац забяспечаны сучасным тэхнал. і інжынерным абсталяваннем, што дае магчымасць праводзіць спарт. і спарт.-масавыя мерапрыемствы на самым высокім міжнар. узроўні. Крыты ф у т б о л ь н ы м а н е ж у Мінску пабудаваны ў 2002. Пл. будынка 15,5 тыс. м2. Поле аснашчана штучным пакрыццём з падагрэвам. Умяшчальнасць трыбун да 3 тыс. месц. У комплекс уваходзяць трэніровачная зала 45x24 м, 6 раздзявальняў з саунамі, масажныя памяшканні, зона размінкі футбалістаў пл. 633,5 м2, зона сілавой падрыхтоўкі з трэнажорамі пл. 663,5 м2. У прылеглай да манежа зоне пабудавана лыжаролерная траса. У 2004 у мане-

Пад’ёмнік гарналыжнага комплексу пад Лагойскам.

жы на спецыялізаваным корце праводзіліся этапы Кубка Дэвіса па тэнісе. Гарналыжны комплекс паблізу г. Лагойск Мінскага р-на. 3 2003 эксплуатуецца яго 1-я чарга; у перспектыве будзе зімовым шматфункцыянальным спарт. комплексам, зонай адпачынку і заняткаў рознымі відамі лыжнага спорту. Шмат спарт. збудаванняў рознага прызначэння размешчаны ў абл., раённых гарадах, на асобных буйных прадпрыемствах краіны. У Брэсцкай вобласці функцыянуюць 23 найб. значныя аб’екты спарт. прызначэння, у т.л. Палац спорту, спарткомплексы «Алімп», «Блакітны», «Брэсцкі», «Дынама», лёгкаатлетычны манеж, водна-веславапьная база «Ураджай», лядовы палац у Брэсце, спарткомплексы: «Атлант» у Баранавічах, «Прыпяць» у Пінску і інш. У Віцебскай вобласці 143 спарт. аб’екты абласнога і мясц. падпарадкавання, у т.л. Палац спорту, Цэнтральны спарткомплекс, лядовы палац у Віцебску; Палац воднага спорту «Садко», Палац спорту і культуры, Дом фізкультуры «Ізумруд», спартклуб «Залатая шыпоўка» ў Наваполацку; спарткомплекс і басейн ільнокамбіната, спарткомплекс «Лакаматыў» у Оршы; веславальная база і спарткомплекс «Спартак» у Полацку; коннаспарт. база ў Талачынскім р-не (в. Загараддзе); спарткомплекс ДРЭС у Новалукомлі і інш. У Гомельскай вобласці 15 буйных спарт. аб’ектаў, сярод якіх Палац лёгкай атлетыкі т-ва «Дынама», коннаспарт. комплекс, Палац гульнявых відаў спорту, лядовы палац спорту ў Гомелі, стадыёны і спартзалы ў раённых цэнтрах. У Гродзенскай вобласц і 34 спарт. аб’екты абласнога і ведамаснага падпарадкавання. Найб. значныя з іх: спорткамбінат «Нёман», лядовы палац спорту, стралковы комплекс «Гродна-Азот» у Гродне; веславальная база ў г. Масты; спарткомплексы «Ліда» і «Алімп» у Лідзе, коннаспарт. комплекс «Ніва» ў Лідскім р-не (в. Дворышча), спарткомплексы і басейны дзіцяча-юнацкіх спарт. школ і інш. У Магілёўскай вобласц і 52 найб. значныя спарт. аб’екты, у т.л. Палац спорту і лядовы палац, спорткомплекс «Дняпро», спорткамбінат «Лакаматыў», веславальная база ў Магілёве; спарткомплекс «Геліяс», веславальная база ў Бабруйску; Палац спорту ў Быхаве, спарткомплекс у Клічаве, база «Алімпіец» (в. Шчакава Бабруйскага р-на) і інш. У Мінскай в о б л а с ц і 89 спарт. аб’ектаў, найб. значныя з іх —

спорт

Стадыён Віцебскага цэнтральнага спартыўнага комплексу. Дом фізкультуры ў Маладзечне, фізкультурна-аздараўленчыя комплексы (ФАК) «Атлет» і «Лагойскі» ў Лагойску, спорткомплекс «Юнацтва» ў Плешчаніцах, спорткамбінат у Барысаве, ФАКі, стадыёны ў раённых цэнтрах, пры буйных прадпрыемствах і інш. У.В.Міневіч, А.М.Петрыкаў ПАДРЫХТОЎКА I ВЫХАВАННЕ КАДРАЎ ПА ФІЗІЧНАЙ КУЛЬТУРЫ I СПОРЦЕ. Пачаткам развіцця на Белару-

сі фізічнага выхавання і падрыхтоўкі спарт. кадраў можна лічыць «Інструкцыю і праграму выкладання гімнастыкі ў мужчынскіх установах» (1889) Мін-ва нар. асветы, дзе былі сфармуляваны агульныя палажэнні пра задачы фізічнага выхавання, методыка правядзення заняткаў і пералік фізічных практыкаванняў, што ўводзіліся ў школе як абавязковы прадмет. У шэрагу навуч. устаноў, у т.л. ў некаторых прыходскіх вучылішчах, падобныя заняткі вяліся яшчэ да з’яўлення адпаведных інструкцый, з выкарыстаннем нар. гульняў і фізічных практыкаванняў. У 1910— 14 заняткі гімнастыкай і фізічнымі практыкаваннямі ў многіх навуч. установах сталі рэгулярнымі, што патрабавала адпаведных кваліфікаваных выкладчыцкіх спарт. кадраў. Спачатку гэта былі запрошаныя з Расіі ці з-за мяжы (з Чэхіі і інш.) спарт. спецыялісты, якія працавалі пераважна ў створаных на той час спарт. арганізацыях і філіялах рас. спартыўных т-ваў — Мінскае т-ва аматараў спорту, «Сокал» і інш. Да 1917 у гарадах Беларусі функцыянавала каля 70 спарт. гурткоў, клубаў і т-ваў, у якіх займаліся больш за 2,5 тыс. чал.: 2 з такіх клубаў працавалі (паводле сучаснага падзелу) у Брэсцкай вобл., 10 — у Віцебскай, 13 — у Гомельскай, па 6 — у Гродзенскай і Магілёўскай, 11 — у Мінскай. У БССР сістэматычная падрыхтоўка спецыялістаў па фізічнай культуры і спорце пачалася ў 1920-я г. Спачатку гэтым займаліся аддзелы Усевобуча, якія рыхтавалі інструктараў па фізічнай культуры і дапрызыўнай падрыхтоўцы.

Пазней выкладчыкаў, трэнераў і суддзяў па спорце рыхтавалі курсы і семінары пры Вышэйшым савеце фізічнай культуры БССР, Наркамаце асветы БССР, Цэнтральным і абласных камітэтах ЛКСМБ. У 1929 у Мінску адкрыты Бел. тэхнікум фізічнай культуры — першая сярэдняя спец. навуч. ўстанова, якая рыхтавала кадры выкладчыкаў фізічнага выхавання. У 1937 тэхнікум пераўтвораны ў Бел. ін-т фізічнай культуры (ІФК). Да сярэдзіны 1941 падрыхтаваны 853 спецыялісты па фізічнай культуры і спорце, у т.л. 102 мелі вышэйшую адукацыю. Акрамя таго, у рэспубліцы працавалі спецыялісты, падрыхтаваныя ў Цэнтр. ін-це фізічнай культуры ў Маскве і Ленінградскім ін-це фізічнай культуры імя П.Ф.Лесгафта. Усяго працавала каля 1 тыс. спецыялістаў па фізічнай культуры і спорце. Пасля Вял. Айч. вайны падрыхтоўка кадраў па фізкультуры і спорце ажыццяўлялася ў Мінскім ІФК, Мінскім (пазней Віцебскім) і Гродзенскім тэхнікумах фізічнай культуры, Магілёўскім дашкольным пед. вучылішчы, на ф-тах фізічнага выхавання Гомельскага і Брэсцкага пед. ін-таў. У наш час на Беларусі спецыялістаў з сярэдняй спец. адукацыяй з наданнем кваліфікацыі «трэнер па віду спорту» рыхтуюць вучылішчы алімпійскага рэзерву, а спецыялістаў з вышэйшай фізкультурнай адукацыяй — выкладчыкаў фізічнай культуры — ф-ты фізічнага выхавання пед. ун-таў і Бел. дзярж. ун-т фізічнай культуры. Акрамя таго, ва ун-це фізічнай культуры вядзецца падрыхтоўка трэнераў па відах спорту, спецыялістаў па дашкольным фізічным выхаванні, фізкультурна-аздараўленчай рабоце і турызме, лячэбнай фізічнай культуры, фізічнай рэабілітацыі, менеджэраў спорту і турызму. У складзе ун-та 4 ф-ты, Ін-т павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кіруючых работнікаў і спецыялістаў фізічнай культуры і спорту, аспірантура і дактарантура.

409

Штогод у краіне рыхтуецца каля 350 спецыялістаў з сярэдняй спецыяльнай і больш за 750 — з вышэйшай адукацыяй, якія працуюць ва ўсіх сферах галіны — трэнерамі па відах спорту (дзіцяча-юнацкія спарт. школы, спарт. клубы, секцыі калектываў фізічнай культуры, зборныя каманды), выкладчыкамі фізкультуры (вышэйшыя і сярэднія спец. навуч. ўстановы, каледжы, прафес,тэхн. вучылішчы), настаўнікамі фізкультуры сярэдніх школ, а таксама ў сферы арганізацыі і кіравання фізкультурным рухам (дырэктары спарт. школ, спарт. баз, дзярж. трэнеры, работнікі Мін-ва спорту і турызму, федэрацый) і інш. Курсы павышэння кваліфікацыі штогод праходзяць больш за 2800 спецыялістаў фізічнай культуры, спорту і турызму, ажыццяўляецца перападрыхтоўка каля 100 чалавек. На Беларусі дзейнічае больш за 40 ВНУ і практычна ў кожнай з іх функцыянуе кафедра фізічнага выхавання. Падрыхтоўка спарт. рэзерву ажыццяўляецца ў спецыялізаваных вучэбнаспарт. установах. Сярод іх (на пач.

2004) 10 вучылішчаў алімпійскага рэзерву (2744 навучэнцы), 13 школ вышэйшага спарт. майстэрства (1535 навучэнцаў), 8 цэнтраў алімпійскай падрыхтоўкі (2280 чал.), 162 спецыялізаваныя дзіцяча-юнацкія школы алімпійскага рэзерву (53 474 навучэнцы), 281 дзіцяча-юнацкая спарт. школа (119 914 вучняў), 45 дзіцяча-юнацкіх клубаў фізічнай падрыхтоўкі (34 481 вучань). На пач. 2004 на Беларусі працуюць 24 830 спецыялістаў па фізічнай культуры і спорце. Сярод іх з вышэйшай фізкультурнай адукацыяй — 18 088, з сярэдняй спец. — 3394. Урокі фізічнай культуры ў агульнаадукацыйных школах забяспечваюць 8169 настаўнікаў, вучэбна-трэніровачны працэс у спецыялізаваных вучэбна-спарт. установах — 5932 трэнеры-выкладчыкі па спорце, у дзіцячых дашкольных установах фізічнае выхаванне забяспечваюць 2224 спецыялісты, у калектывах фізічнай культуры па месцах жыхарства з насельніцтвам працуюць каля 2300 інструктараўметадыстаў. Літ:. К у л н н к о в н ч К.А. Развнтае фнзнческой культуры н спорта в БССР. Мн., 1969; Фнзнческая культура н спорт БССР. Мн., 1979. В.І.Марозаў. СПАРТСМЕНЫ БЕЛАРУСІ НА АЛІМПІЙСКІХ ГУЛЬНЯХ Спартсмены Беларусі ўпершыню прынялі ўдзел у Алімпійскіх гульнях у 1952 (XV Алімпіяда, г. Хельсінкі) у складзе зборнай каманды СССР (4 лёг-

410________________ с п о р т

А.Кошаль атрымала залаты медаль у камандным заліку. Залатыя ўзнагароды ў камандным заліку заваявалі фехтакаатлеты і 2 фехтавальшчыкі). Лепшым вальшчыцы на рапірах А.Бялова і Т.Садасягненнем бел. атлетаў было 4-е месмусенка; сабліст В.Сідзяк — залаты меца А.Юліна ў бегу на 400 м з бар’ерамі. даль у асабістым заліку і сярэбраны ў На XVI Алімпійскіх гульнях (1956, г. камандным. Залатога медаля ўдастоены Мельбурн, Аўстралія) удзельнічала 8 Н.Гарбачоў (веславанне на байдарцыбел. спартсменаў. Першы алімпійскі сядвойцы). У складзе зборнай каманды рэбраны медаль сярод бел. спартсмеСССР залаты медаль атрымаў баскетбанаў заваяваў М.Крываносаў (кіданне ліст І.Ядзешка. Сярэбраныя ўзнагароды молата). ў камандным заліку атрымалі гімнасты На XVII Алімпійскіх гульнях (1960, А.Малееў і У.Шчукін. Лёгкаатлет У.ЛаРым) выступалі 10 бел. спартсменаў. вецкі заваяваў сярэбраны медаль у эсЗалатыя медалі заваявалі: па веславанні тафеце 4x100 м. на каноэ-двойцы Л.Гейштар і С.МакаНа XXI Алімпійскіх гульнях (1976, г. ранка, барэц А.Караваеў, фехтавальМанрэаль, Канада) выступаў 21 бел. шчыца на рапірах (камандны залік) спартсмен. В.Корбут заваявала залаты Т.Пятрэнка (Самусенка). Сярэбраныя медаль у камандным заліку і сярэбрамедалі атрымалі У.Гараеў (трайны сканы — у практыкаваннях на бервяне. чок) і М.Мілігула (спарт. гімнастыка, У веславанні на байдарцы-двойцы камандны залік); бронзавыя медалі — У.Раманоўскі заваяваў залаты і сярэбфехтавальшчыкі на шпагах А.Паўлоўраны медалі на дыстанцыях адпаведна скі і А.Чарнушэвіч (камандны залік).

1000 і 500 м. Залатых узнагарод удастоНа XVIII Алімпійскіх гульнях (1964, ены велагоншчык У.Камінскі (шашэйТокіо) удзельнічала 10 спартсменаў з ная гонка на 100 км), цяжкаатлет В.ШаБеларусі. Чэмпіёнамі сталі А.Валчэцкая рый (з алімпійскім рэкордам), А.Газаў (спарт. гімнастыка, камандны залік), (стральба па мішэні «бягучы кабан» (з Р.Клім (кіданне молата) і А.Мядзведзь алімпійскім рэкордам). Фехтавальшчы(вольная барацьба). Сярэбраны медаль ца А.Бялова заваявала залаты медаль у заваявала Т.Самусенка (камандны закамандным і бронзавы ў асабістым залік). ліку сярод рапірыстак; сабліст В.СіНа XIX Алімпійскіх гульнях (1968, дзяк — залаты медаль у камандным і Мехіка) выступілі 15 бел. спартсменаў. бронзавы ў асабістым заліку; рапірыст Свой другі залаты медаль атрымаў А.МяА.Раманькоў — сярэбраны медаль у дзведзь (вольная барацьба). Л.Петрык асабістым заліку. Сярэбраныя медалі (спарт. гімнастыка) заваявала залатыя заваявалі А.Кедзяраў (стральба па мімедалі ў вольных практыкаваннях і ў шэні «бягучы кабан») і С.Каплякоў камандным заліку, бронз. медаль — за (плаванне, эстафета 4x200 м). У скачпрактыкаванні на гімнастычным бервяках у ваду бронз. медалі атрымалі не. Два залатыя медалі заваявала А.НоУ.Алейнік (вышка) і А.Касянкоў (трамвікава (Бялова) у фехтаванні, у асабісплін). Лёгкаатлет Я.Гаўрыленка заваятым і камандным заліку. Залаты медаль ваў брон. медаль у бегу на 400 м з атрымала фехтавальшчыца Т.Самусенбар’ерамі. ка (камандны залік). Сярэбраныя медаНа XXII Алімпійскіх гульнях (1980, лі заваявалі Р.Клім (кіданне молата), Масква) прымалі ўдзел 38 бел. спартA. Ніканчыкаў і Ю.Смалякоў (фехта- сменаў. Залатыя медалі заваявалі фехтаванне на шпагах, камандны залік); вальшчыкі-шаблісты В.Сідзяк і М.Алёхін бронз. медаль — В.Пархімовіч (страль- (камандны залік), сярэбраныя — рапіба з малакалібернай вінтоўкі з 3 стано- рысты У.Лапіцкі і А.Раманькоў, А.Бявішчаў). лова і І.Ушакова (камандны залік), а На XX Алімпійскіх гульнях (1972, г. Раманькоў атрымаў і бронз. медаль у Мюнхен, Германія) удзельнічалі 22 асабістым заліку. 3 залатыя медалі завабел. спартсмены. Трэці залаты алімпій- яваў У.Парфяновіч (веславанне на байскі медаль заваяваў А.Мядзведзь (воль- дарках — у адзіночцы на дыстанцыі ная барацьба), 3 залатыя медалі — 1000 м, у двойцы — на дыстанцыях 500 B. Корбут (спарт. гімнастыка; практыка- і 1000 м), А.Мельнікава — бронз. меванне на бервяне, вольныя практыка- даль у веславанні на байдарцы-адзіночванні і камандны залік); яна ж атрыма- цы (500 м). Залатыя медапі заваявалі: ла і сярэбраны медаль за выкананне гімнастка Н.Кім (у вольных практыкапрактыкаванняў на брусах. Т.Лазаковіч ваннях і ў камандным заліку). Залатыя (спарт. гімнастыка) заваявала залаты медапі заваявалі А.Логвін (шашэйная медаль у камандным заліку, сярэбра- камандная велагонка на 100 км), Л.Таны — за практыкаванні на бервяне і 2 раненка (цяжкая атлетыка з сусветным бронз. — у асабістым мнагабор’і і і алімпійскім рэкордамі), А.Партноў вольных практыкаваннях. Гімнастка (скачкі ў ваду з трампліна), А.Хлопцава

(акадэмічнае веславанне, двойка парная), В.Угрумаў (конны спорт, выездка ў камандным заліку, а таксама бронз. медаль у асабістым заліку), Т.Івінская (Белашапка) у баскетболе. Сярэбраных медалёў удастоены У.Алейнік (скачкі ў ваду з вышкі), А.Газаў (стральба па мішэні «бягучы кабан»), Б.Ісачэнка (стральба з лука), І.Каныгін (грэка-рымская барацьба), А.Каршакевіч (гандбол), П.Пачынчук (спарт. хадзьба). На XXIV Алімпійскіх гульнях (1988, Сеул) у складзе зборнай каманды СССР выступілі 49 бел. спартсменаў. У спарт. гімнастыцы С.Багінская стала залатой медалісткай ў апорным скачку і камандным заліку, сярэбранай — у вольных практыкаваннях і бронз. — у асабістым мнагабор’і. Залаты медаль у спарт. гімнастыцы заваявала і С.Баітава (камандны залік). У веславанні на каноэ-двойцы на дыстанцыях 500 і 1000 м 2 залатыя медалі заваяваў В.Рэнейскі. Залатымі прызёрамі Алімпіяды сталі: В.Яноўскі (бокс), К.Маджыдаў (грэка-рымская барацьба), М.Лобач (маст. гімнастыка), І.Шылава (стральба з пнеўматычнай вінтоўкі, з алімпійскім рэкордам), А.Курловіч (цяжкая атлетыка, з алімпійскім рэкордам), А.Раманькоў (фехтаванне на рапірах, камандны залік); ён жа атрымаў і бронз. медаль у асабістым заліку. Т.Ледаўская атрымала залаты і сярэбраны медалі адпаведна ў эстафеце 4x400 м і ў бегу на 400 м з бар’ерамі. Залатыя медалі заваявалі бел. гандбалісты А.Каршакевіч, Г.Свірыдзенка, А.Тучкін, К.Шаравараў, Ю.Шаўцоў у складзе зборнай камацды СССР па гандболе. Лёгкаатлет І.Лапшын заваяваў сярэбраны медаль у трайным скачку. Бронз. медалі атрымалі: І.Басінскі (стральба з малакалібернага пісталета), В.Якуша (акадэмічнае веславанне, двойка парная), баскетбалісткі І.Сумнікава і Г.Савіцкая ў складзе зборнай каманды СССР. На XXV Алімпійскіх гульнях (1992, г. Барселона, Іспанія) у складзе аб’яднанай каманды СНД удзельнічалі 55 бел. спартсменаў 6 залатых медалёў заваяваў гімнаст В.Шчэрба (у асабістым і камандным заліку, у апорным скачку, практыкаваннях на брусах, кані і кольцах). Залаты медаль у спарт. гімнастыцы заваявала і С.Багінская (камандны залік). Залатымі прызёрамі сталі: К.Лукашык (стральба з малакалібернага пісталета), А.Курловіч (цяжкая атлетыка), А.Барбашынскі, Андрэй Мінеўскі і М.Якімовіч (гандбол, у складзе зборнай каманды), І.Сумнікава і А.Швайбовіч (баскетбол), Д.Даўгалёнак і А.Масейкаў (веславанне на каноэ-двойцы), А.Рудкоўская (плаванне на 100 м брасам); яна ж бронз. прызёр у складзе ка-

,

манды (камбінаваная эстафета 4x100 м). Сярэбранымі ўзнагародамі адзначаны: Л.Тараненка (цяжкая атлетыка), С.Смаль (вольная барацьба), І.Астапковіч (кіданне молата) і Н.Шыколенка (кіданне кап’я). Бронз. медалі заваявалі: В.Аруджаў (вольная барацьба), С.Дземяшкевіч (грэка-рымская барацьба), К.Хадатовіч і А.Хлопцава (акадэмічнае веславанне, чацвёрка парная), Н.Зверава (тэніс). На XXVI Длімпійскіх гульнях (1996, г. Атланта, ЗША) Рэспубліка Беларусь упершыню была прадстаўлена самастойнай нац. камандай. У яе складзе былі 162 спартсмены: 34 лёгкаатлеты, 16 гімнастаў, 11 плыўцоў, 18 па акадэмічным веславанні, па 10 цяжкаатлетаў і стралкоў, па 8 у грэка-рымскай барацьбе і маст. гімнастыцы, па 7 барцоў вольнага стылю і веласіпедыстаў, 6 па парусным спорце, па 5 баксёраў і па скачках у ваду, 4 дзюдаісты, 3 па веславанні на байдарках і каноэ, па 2 у бадмінтоне, стральбе з лука, па 1 па тэнісе, настольным тэнісе, фехтаванні і водным слаламе. Залатыя медалі заваявала К.Хадатовіч (акадэмічнае веславанне, байдарка-адзіночка). Сярэбраныя медалі заваявалі: Н.Сазановіч (сямібор’е), А.Паўлаў і С.Ліштван (грэка-рымская барацьба), А.Мядзведзеў (вольная барацьба), І.Басінскі (стральба з адвольнага пісталета), У.Дуброўшчык (кіданне дыска). Бронз. ўзнагародамі адзначаны: гімнаст В.Шчэрба (4 бронз. медалі: асабістае мнагабор’е, апорны скачок, практыкаванні на брусах і перакладзіне), В.Цыленьць (грэка-рымская барацьба), В.Капцюх і Э.Зверава (кіданне дыска), Н.Волчак, Т.Давыдзенка, М.Знак, Н.Лаўрыненка, А.Мікуліч, А.Панькіна, Я.Паўловіч, В.Скрабатун і Н.Стасюк — (у акадэмічным веславанні, васьмёрка). У неафіцыйным камандным заліку каманда Беларусі заняла 18-е месца сярод 197 краін-удзельніц (200 заліковых ачкоў). На XXVII Алімпійскіх гульнях (2000, г. Сідней, Аўстралія) у складзе каманды Беларусі 138 спартсменаў: 30 лёгкаатлетаў, па 12 гімнастаў і стралкоў, 10 па акадэмічным веславанні, 9 плыўцоў, 8 па маст. гімнастыцы, па 7 барцоў вольнага і грэка-рымскага стылю, па 5 — ў дзюдо, веславанні на байдарках і каноэ, настольным тэнісе, цяжкай атлетыцы, па 4 у парусным спорце, тэнісе і фехтаванні, па 2 у скачках у ваду, на батуце, сінхронным плаванні, сучасным пяцібор’і і стральбе з лука, 1 баксёр. Залатыя медалі заваявалі: К.Хадатовіч (Карстэн) у акадэмічным веславанні на байдарцы-адзіночцы, Я.Карольчык (штурханне ядра), Э.Зверава (кіданне дыска). Сярэбранымі медалямі

адзначаны: Ю.Раскіна (маст. гімнастыка, асабісты залік), Т.Ананька, Т.Бялан, A.Глазкова, І.Ільянкова, М.Лазук, B. Пужэвіч (маст. гімнастыка, камандны залік), І.Басінскі (кулявая стральба. адвольны пісталет); ён жа атрымаў і бронз. медаль у стральбе з пнеўматычнага пісталета. Бронз. медалі заваявалі: стралкі С.Мартынаў (адвольная вінтоўка) і Л.Яўглеўская (пісталет), цяжкаатлеты Г.Аляшчук і С.Лаўрэнаў, дзюдаіст A. Ларукоў, у грэка-рымскай барацьбе Дз. Дзябелка, лёгкаатлеты І.Астапковіч (кіданне молата), І.Ятчанка (кіданне дыска), Н.Сазановіч (сямібор’е), у сучасным пяцібор’і П.Доўгаль. У неафіцыйным камандным заліку каманда Беларусі заняла 16-е месца сярод 199 краін-удзельніц (225 заліковых ачкоў). На XXVIII Алімпійскіх гульнях (2004, Афіны) у камандзе Беларусі 147 спартсменаў па 23 відах спорту: 39 лёгкаатлетаў, 11 па акадэмічным веславанні, па 9 у вольнай барацьбе, плаванні і кулявой стральбе, па 8 у маст. гімнастыцы і цяжкай атлетыцы, 7 па дзюдо, па 6 у боксе, веласпорце, веславанні на байдарках і каноэ, 5 у настольным тэнісе, 4 у грэка-рымскай барацьбе, па 3 у спарт. гімнастыцы, скачках у ваду, скачках на батуце, сучасным пяцібор’і, па 2 у сінхронным плаванні, стральбе з лука, тэнісе і фехтаванні, па 1 у конным і парусным спорце. Каманда Беларусі заваявала 15 медалёў: 2 залатыя, 6 сярэбраных і 7 бронзавых. Залатымі прызёрамі сталі Ю.Несцярэнка (бег на 100 м) і І.Макараў (дзюдо). Сярэбраныя медалі заваявалі К.Карстэн (акадэмічнае веславанне, байдарка-адзіночка), Г.Бацюшка і А.Рыбакоў (цяжкая атлетыка), B. Зуеў і М.Арыпгаджыеў (бокс), І.Ціхан (кіданне молата). Бронз. узнагарод удастоены В.Макаранка (грэка-рымская барацьба), Н.Цылінская (веласпорт, трэк), Ю.Бічык і Н.Гелах (акадэмічнае веславанне, двойка расхінная), І.Ятчанка (кіданне дыска), С.Мартынаў (стральба кулявая), Т.Стукалава (цяжкая атлетыка), Р.Петрушэнка і В.Махнеў (веславанне на байдарках і каноэ, байдарка-двойка). У неафіцыйным камандным заліку Беларусь заняла 26-е месца сярод 202 краін-удзельніц, а па колькасці медалёў — 18-е месца. У зімовых Алімпійскіх гульнях бел. спартсмены ўдзельнічаюць з 1964. На IX зімовых Алімпійскіх гульнях (г. Інсбрук, Аўстрыя) у складзе зборнай каманды СССР выступаў канькабежац Э.Матусевіч (заняў 6-е месца на дыстанцыі 1500 м). Ён жа быў адзіным прадстаўніком Беларусі і на X зімовых Алімпійскіх гульнях (1968, г. Грэнобль, Францыя), дзе заняў 8-е месца. На XIV зімовых Алімпійскіх гульнях (1984, г.

СПОРТ___________________ 411 Сараева, Югаславія) бел. спартсменка Т.Маркашанская заняла 13-е месца ў лыжнай гонцы на 20 км. Першым з бел. спарсменаў, які атрымаў бронз. медаль на XV зімовых Алімпійскіх гульнях (1988, г. Калгары, Канада), быў канькабежац І.Жалязоўскі на дыстанцыі 1000 м, 4-м у бегу на 1500 і 6-м на дыстанцыі 500 м. На XVI зімовых Алімпійскіх гульнях (1992, Альбервіль, Францыя) з Беларусі выступалі 3 біятланісты і 1 канькабежац у складзе зорнай каманды СНД. Залаты медаль заваяваў бел. біятланіст Я.Рэдзькін у гонцы на 20 км. Сярэбраны медаль у эстафетнай гонцы заваяваў А.Папоў; ён быў 4-м у гонцы на 20 км. Канькабежац І.Жалязоўскі заняў 6-е месца на дыстанцыі 1000 м і 8-е ў бегу на 500 м. На XVII зімовых Алімпійскіх гульнях (1994, г. Лілехамер, Нарвегія) Беларусь упершыню выступала асобнай нац. камандай. У яе складзе былі 32 спартсмены: 10 біятланістаў, 9 лыжнікаў, 5 фігурыстаў, 4 фрыстайлісты, 2 канькабежцы і па 1 у лыжным дваябор’і і скачках на лыжах з трампліна. Сярэбраныя ўзнагароды заваявалі С.Парамыгіна (біятлон, гонка на 76,5 км; яна ж была 4-й у гонцы на 15 км), І.Жалязоўскі (скарасны бег на каньках на дыстанцыі 1000 м). У неафіцыйным заліку зборная каманда Беларусі заняла 16-е месца (37 ачкоў). На XVIII зімовых Алімпійскіх гульнях (1998, г. Нагана, Японія) каманда Рэспублікі Беларусь складалася з 57 спартсменаў: 22 хакеісты, 10 лыжнікаў, 9 біятланістаў, 6 фрыстайлістаў, 4 канькабежцы і па 2 спартсмены ў фігурным катанні, лыжным дваябор’і і скачках на лыжах з трампліна. Бронз. медалі заваявалі: А.Айдараў (біятлон), гонка на 20 км) і Дз.Дашчынскі (фрыстайл, акрабатычныя скачкі). У неафіцыйным заліку зборная каманда Беларусі заняла 20-е месца (20,5 ачка). На XIX зімовых Алімпійскіх гульнях (2002, г. Солт-Лейк-Сіці, ЗША) каманда Беларусі складалася з 62 спартсменаў: 23 хакеісты, 14 лыжнікаў, 10 біятланістаў, 5 фрыстайлістаў, 2 фігурысты і па 1 у шорт-трэку, лыжным дваябор’і і скачках на лыжах з трампліна. Бронз. медаль заваяваў фрыстайліст А.Грышын (у акрабатычных скачках). Хакейная зборная каманда Беларусі заняла 4-е месца. У неафіцыйным заліку каманда Беларусі заняла 19-е месца (30 ачкоў). А.А.Сярэдзін.

Да пач. 20 ст. на Беларусі сістэма нар. асветы мела саслоўна-класавы характар. Сярэдняя і вышэйшая адукацыя з-за цяжкіх матэрыяльных умоў для дзяцей рабочых і сялян была маладаступная; чацвёра з кожных пяці дзяцей і падлеткаў не наведвалі школы. Пасля 1917 на дзярж. узроўні былі замацаваны найважнейшыя прынцыпы адзінай прац. школы: навучанне на роднай мове, сумеснае навучанне хлопчыкаў і дзяўчынак, поўнае аддзяленне школы ад царквы, сувязь навучання з грамадска-вытворчай працай. У адпаведнасці з Канстытуцыяй БССР усе грамадзяне мелі права на адукацыю незалежна ад полу, расы, нацыянальнасці, веравызнання, сац. паходжання і маёмаснага становішча. Гэтыя правы забяспечваліся абавязковай агульнай 8-гадовай адукацыяй, ажыццяўленнем усеагульнай сярэдняй адукацыі моладзі, навучаннем у школе на роднай мове, бясплатнасцю ўсіх відаў адукацыі, выплатай стыпендый, пашырэннем сеткі дашкольных і пазашкольных устаноў, арганізацыяй розных форм вытв. навучання, павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кадраў. У 1974 Вярх. Савет БССР прыняў Закон «Аб народнай асвеце», асноўнымі прынцыпамі якой абвяшчаліся: роўнасць усіх грамадзян у атрыманні адукацыі незалежна ад расавай і нац. прыналежнасці, полу, адносін да рэлігіі, маёмаснага і сац. становішча; абавязковасць адукацыі для ўсіх дзяцей і падлеткаў, дзярж. і грамадскі характар усіх навуч.-выхаваўчых устаноў; свабода выбару мовы навучання, навучанне на роднай мове або на мове іншага народа СССР; бясплатнасць усіх відаў адукацыі, утрыманне часткі вучняў на поўным дзярж. забеспячэнні, стыпендыяльнае забеспячэнне навучэнцаў і студэнтаў і аказанне ім іншай матэрыяльнай дапамогі; сумеснае навучанне абодвух полаў; свецкі характар адукацыі, які выключаў уздзеянне рэлігіі. У 1991 прыняты Закон «Аб адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь» (новая рэд.

2002), у якім запісана, што Беларусь як суверэнная дзяржава мае ўласную сіс-

тэму адукацыі і выхавання і гарантуе кожнаму свайму грамадзяніну магчымасць развіцця асобы, атрымання адукацыі, якая адпавядала б яе патрабаванням і здольнасцям, актыўнае далучэнне да культурна-гіст. спадчыны бел. народа і інш. нац. супольнасцей краіны. Дзяржава забяспечвае прыярытэтнае развіццё адукацыі, адпаведныя сац.эканам. ўмовы функцыянавання гэтай сферы, правы грамадзян на атрыманне агульных і прафес. ведаў, засваенне агульнакульт. каштоўнасцей, абарону інтэлектуальнай уласнасці, таленту і адукаванасці. Былі распрацаваны Канцэпцыя рэформы агульнаадук. школы і Праграма рэалізацыі рэформы агульнаадук. сярэдняй школы (1996), у якой прадугледжавалася ажыццявіць рэформу ў Рэспубліцы Беларусь паступова ў 12 этапаў і завяршыць яе ў 2008/09 навуч. годзе. 1-ы з’езд настаўнікаў Беларусі, які адбыўся ў Мінску ў 1997, падтрымаў рэформу агульнаадук. школы і асн. палажэнні стратэгіі развіцця нац. сістэмы адукацыі. 2-гі з ’езд настаўнікаў Беларусі (2001) паставіў задачу — забяспечыць да 2005 паступовы пераход да поўнага ахопу дзяцей 5-гадовага ўзросту падрыхтоўкай да школы; завяршыць да 2008 пераход да абавязковай 10-гадовай адукацыі пры 4-гадовай пачатковай і 6-гадовай базавай школе, а да 2010 — 12-гадовай сярэдняй адукацыі; забяспечыць увядзенне ў дзеянне стандартаў зместу адукацыі на ўсіх яго ўзроўнях у адпаведнасці з сац. заказам грамадства і дзяржавы. Сучасная нац. сістэма адукацыі Беларусі ўключае: удзельнікаў адукац. працэсу; адукац. стандарты, на аснове якіх распрацаваны навуч. планы і праграмы; установы адукацыі і іншыя арганізацыі’ якія забяспечваюць эфектыўнае функцыянаванне сістэмы адукацыі; дзярж. органы кіравання адукацьмй, якія ўключаюць Мін-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь, упраўленні і аддзелы адукацыі мясц. выканаўчых і распарадчых органаў. Асн. адукацыя складаецца з дашкольнай, агульнай базавай, агульнай сярэдняй, прафес.-тэхн., сярэдняй спец., вышэйшай, паслядыпломнай адукацыі.

Дадатковая адукацыя можа ажыццяўляцца на ўсіх узроўнях асн. адукацыі, а таксама ўключае пазашкольнае выхаванне і навучанне, павышэнне квапіфікацыі і перападрыхтоўку кадраў. Нац. сістэма адукацыі ажыццяўляе сваю дзейнасць на аснове Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь, законаў «Аб адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь», «Аб мовах у Беларускай ССР» (1990), «Аб правах дзіцяці» (1993, са зменамі і дапаўненнямі 2000), «Аб прафесійна-тэхнічнай адукацыі« (2003), «Аб адукацыі асоб з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця (спецыяльнай адукацыі)» (2004), «Аб агульнай сярэдняй адукацыі» (2004). Дзярж. палітыка ў сферы адукацыі грунтуецца на наступных прынцыпах: прыярытэт адукацыі; абавязковасць агульнай базавай адукацыі; ажыццяўленне пераходу да абавязковай агульнай сярэдняй адукацыі; даступнасць дашкольнай, прафес.-тэхн. і на конкурснай аснове сярэдняй спец. і вышэйшай адукацыі; пераемнасць і непарыўнасць узроўняў і ступеней адукацыі; нац.культ. аснова адукацыі; прыярытэт агульначалавечых каштоўнасцей, правоў чалавека, гуманіст. характару адукацыі; навуковасць; экалагічная накіраванасць адукацыі; дэмакр. характар кіравання адукацыяй; свецкі характар адукацыі. ДАШКОЛЬНАЯ АДУКАЦЫЯ I ВЫХАВАННЕ. У 1919 у БССР існавапа 26 даш-

кольных устаноў (сіроцкія дамы, прытулкі, яслі-сады). У 1920 пры Наркамаце асветы БССР арганізаваны дашкольны аддзел. У 1922 было 88 дашкольных устаноў (капя 4 тыс. дзяцей); у 1932 — 543 (больш за 26 тыс. дзяцей); у 1940 — 1316 (64 тыс. дзяцей). У гады Вял. Айч. вайны сістэма дашкольнага выхавання цалкам знішчана. У 1945 працавала 586 дашкольных устаноў (24 тыс. дзяцей). 3 1959 дзейнічаюць дзіцячыя яслісады, з 2-й пал. 1980-х г. — разнастайныя віды і тыпы дашкольных устаноў, якія адпавядаюць запатрабаванням і інтарэсам дзяцей і бацькоў: дзярж., грамадскія, прыватныя, змешаныя, дзіцячыя сады з гібкім рэжымам работы, з паглыбленым кірункам у пэўным відзе адукацыі і выхавання (замежныя мовы, асновы выяўл. мастацтва і інш ), сямейныя, санаторныя, для дзяцей з недахопамі разумовага і фіз. развіцця, дашкольныя цэнтры

развіцця дзіцяці, «школа—дзіцячы сад», «дзіцячы дом—школа—дзіцячы сад» і інш.

3 1989 з улікам асаблівасцей развіцця мовы дзяцей удасканалены праграмы выхавання ў дашкольных установах. Дзеці разам з бацькамі сталі актыўна авалодваць бел. мовай, далучацца да культуры і традыцый бел. народа. Аднак з 1994—95 колькасць дзіцячых садоў скарацілася на 295 (колькасць дзяцей у іх зменшылася на 6,4 тыс ). 3 5-дзенным рэжымам працавалі 75,8% дашкольных устаноў, з 6-дзенным 24,2%. На аднаго педагога прыпадала ад 8 да 10 дзяцей. У пач. 21 ст. дашкольная адукацыя (тэрмін уведзены ў 1997 г. паводле раціэння ЮНЕСКА) з’яўляецца састаўной часткай сістэмы адукацыі Рэспублікі Беларусь. У 1999 прынята Канцэпцыя дашкольнай адукацыі Рэспублікі Беларусь, якая зыходзіць з палажэнняў Канстытуцыі і законаў «Аб адукацыі ў Рэспубліцы Беларусь», «Аб правах дзіцяці». Дашкольная сістэма адукацыі забяспечвае рознабаковае развіццё дзіцяці ад нараджэння да 6(7) гадоў у адпаведнасці з яго індывід. і ўзроставымі асаблівасцямі, своечасовы і паўнацэнны пераход на наступную ступень адукац. сістэмы. Яе мэта — ствараць спрыяльныя ўмовы для развіцця варыятыўных відаў, тыпаў, профіляў дашкольных устаноў з арыентацыяй на бацькоў як іх гал. заказчыкаў і спажыўцоў. Асн. задачы дашкольнай адукацыі: захаваць дзярж. сістэму бюджэтных і ведамасных устаноў; вызначыць стандарт адукацыі; змяніць арганізац. структуру ўстаноў на аснове прынцыпаў варыятыўнасці, адкрытасці, даступнасці, супрацоўніцтва з сям’ёй, узаемадзеяння са школай і інш. суб’ектамі навучання і выхавання ў соцыуме; удасканальваць навук.-метадычную і функцыянальную падрыхтоўку дашкольных работнікаў. Г'ал. прынцыпы дашкольнай адукацыі: гуманізацыя накіраванасці пед. работы, дэмакратызацыя, прадастаўленне роўных адукац. магчымасцей для ўсіх дзяцей, дынамізм і варыятыўнасць. Функцыі дашкольнай ступені (узроўню) адукацыі: ахова жыцця і ўмацаванне здароўя дзяцей, фарміраванне асноў здаровага ладу жыцця; забеспячэнне дзецям магчымасці арыентавацца і адэкватна дзейнічаць у навакольным свеце; выяўленне і развіццё ўсяго комплексу індывід. схільнасцей і задаткаў, фарміраванне асобы; забеспячэнне пераходу на наступны ўзровень адукац. сістэмы. На Беларусі функцыянуе сістэма разнасгайных дашкольных устаноў. Яны адрозніваюцца па відах — дзярж. (бюджэтныя і ведамасныя), прыватныя, змешаныя (дзярж каап., дзярж.-грамадскія, калект. — арэндных прадпрыемстваў, кааператываў, акц. т-ваў і інш.); па тыпах — яслі, дзіцячы сад, яслі-сад, школа-сад, цэнтр развіцця; па профілях — агульнага прызначэння, з паглыб-

ленай нак'эаванасцю, па догляду і нагляду, аздараўленчай і кампенсуючай накіраванасці. Ідзе перагляд напаўняльнасці дзяцей у групах у залежнасці ад іх характару: інтэграваныя групы — ад 6 да 12 дзяцей з улікам іх узросту і ступені парушэнняў; рознаўзроставыя — 10—12 даяцей; групы даяцей ранняга ўзросту — 6—8 даяцей; з 3 да 5 гадоў — 8— 10 даяцей, з 5 да 6 гадоў — 10—12 даяцей. Укараняюцца псіхап. і спец. службы. Дзіцячы псіхолаг праводаіць псіхал. асвету, кансультаванне, дыягностыку, развівальную і карэкцыйную даейнасць. Спецыялісты сац. службы ствараюць умовы для паўнацэннай сацыялізацыі, развіцця і выхавання асобы даіцяці ў бліжэйшым акружэнні: адукац. установе, сям’і, па месцы жыхарства, у даіцячых аб’яднаннях. Ажыццяўляецца дашкольная адукацыя дзяцей з асаблівасцямі псіхафіз. развіцця. Яе кірункі: ранняе выяўленне парушэнняў псіхафіз. развіцця ў даяцей; своечасовае выпраўленне і папярэджанне адхіленняў у псіхафіз. развіцці даяцей ранняга і дашкольнага ўзросту; рознабаковае развіцце даяцей у працэсе фарміравання жыццева важнага вопыту і зніжэнне запежнасці ад чужой дапамогі пры адаптацыі ў прыродным і сац. асяроддаі. У 2004 на Беларусі функцыянавала 28 дашкольных цэнтраў развіцця дзіцяці, 561 вучэбна-пед. комплекс «дзіцячы сад — школа», 46 спец. дашкольных устаноў для дзяцей з асаблівасцямі псіхафіз. развіцця, 62 інтэграваныя і 5 дыягнастычных груп для гэтай катэгорыі дзяцей, 402 пункты карэкцыйна-пед. дапамогі. Развіццё творчых здольнасцей дзяцей ажыццяўляецца ў 858 гуртках выяўленчага мастацтва (15 тыс. дзяцей), 366 харэаграфічных (8,9 тыс.), 648 музыкі і спеваў (9,6 тыс.), 811 спарт. (14,3 тыс.), 77 плавання (2,2 тыс.), 563 моўнай падрыхтоўкі (13,6 тыс.), 3046 гуртках іншай накіраванасці. Для ўмацавання здароўя дзяцей дзейнічаюць 49 санаторных дашкольных устаноў (4,5 тыс. дзяцей) і 635 санаторных груп (10 тыс. дзяцей). АГУЛЬНААДУКАЦЫЙНАЯ

ШКО-

ЛА. 3 10 ст. на тэр. Беларусі пачала распаўсюджвацца слав пісьменнасць. У 11—12 ст. у Полацку, Віцебску, Тураве, Мазыры, Мінску, Пінску, Слуцку і інш. гарадах перапісваліся кнігі і пачалося навучанне даяцей грамаце. Дзяцей навучапі як для царк., так і для грамадскіх і гасп. спраў. У Полацку ў 992 і ў Тураве каля 1000 г. заснаваны епіскапскія кафедры. Адметную ролю ў развіцці асветы на Полацкай зямлі адыграла Ефрасіння Полацкая. У Тураўскім княстве вырас талент вядомага пісьменніка і прапаведніка Кірылы Тураўскага, які ў сваіх «Словах» і «Павучаннях» выступаў супраць гультайства, зла, насілля, ілжывасці. Развіццё рукапіснай кніжнай справы садаейнічала ўзнікненню царк манастырскіх і свецкіх бібліятэк. У 13 ст. пісьменства пранікла ў асяроддзе гараджан, рамеснікаў, купцоў. У 14——15 ст. сталі адкрывацца школы пры манастырах, цэрквах, феад. маёнтках; навучаннем дзяцей займаліся і настаўнікі-самавучкі. У 16— 1-й пал. 17

АСВЕТА__________________ 413 ст. на Беларусі ўзніклі канфесіянальныя пратэстанцкія школы, друкарні, з’явіліся першыя падручнікі на бел. мове. У пратэстанцкіх школах вывучалі Свяшчэннае пісанне, царк. песнапенне, стараж. мовы (лац., грэч., стараж.-рус ), родную мову, рыторыку, паэзію, дыялектыку, матэматыку. Вял. ролю ў развіцці асветы на Беларусі адыгралі брацкія школы. Эканам. і культ. развіццё бел. зямель у канцы 15 — пач. 16 сг. абумовілі станаўленне і развіццё бел. кнігадрукавання. Яго ўзнікненне звязана з даейнасцю бел. першадрукара і асветніка Францыска Скарыны, які пачаў друкарскую даейнасць у 1517 у Празе. У 1520-я г. ў Вільні ім надрукаваны 22 кнігі пад агульнай назвай «Біблія руская», у 1522 — «Малая падарожная кніжка» і інш. У 2-й пал. 17 сг. многія брацкія школы разам з друкарнямі закрыты. 3 16 да пач. 19 ст. існавалі езуіцкія навуч. ўстановы — калегіумы. У канцы 17—18 ст. распаўсюджваліся каталіцкія і уніяцкія школы. У 1773—94 агульная адукацыя ў Рэчы Паспалітай развівалася пад кіраўніцтвам Адукацыйнай камісіі, якая правяла рэформу школ і ун-таў, зацвердаіла статут і адкрыла больш за 20 свецкіх школ, у якіх больш увагі стала аддавацца прыродазнаўчым і фізіка-матэм. навукам. У канцы 18 ст. пасля далучэння Беларусі да Рас. імперыі было адкрыта 20 рускіх школ, 6 малых і 2 гал. нар. вучылішчы (у Магілёве і Полацку). Да адмены ў 1839 Брэсцкай уніі 1596 пераважалі каталіцкія (ордэнскія) і уніяцкія школы, навучанне вялося пераважна на польскай мове. Пасля паўстання 1863— 64 'КІраўніцтва адукацыяй ажыццяўлялася на аснове «Часовых правіл для народных школ Віленскай, Ковенскай, Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай губерняў» і выдадзенай папячыцелем Віленскай навуч. акругі А.П.ШырынскімШыхматавым спец. інструкцыі (1864) нагляд за нар, адукацыяй і свецкімі школамі быў даручаны правасл. духавенству. Пачатковыя школы будаваліся і ўтрымліваліся на сродкі бацькоў. Сярэдняя школа з-за высокай платы была амаль недаступная для дзяцей працоўных. Паводле перапісу 1897 сярод насельніцтва ва ўзросце 9— 49 гадоў пісьменныя складалі 32%. Пад уплывам рэвалюцыі 1905— 07 актывізавалася барацьба за стварэнне бел. нац. школы. У 1906 у в. Мікалаеўшчына (Стаўбцоўскі р-н) адбываўся 1-Ы на Беларусі нелегальны з’езд настаўнікаў, на якім былі сфармуляваны патрабаванні ўсеаг. абавязковага навучання і выкладання на бел. мове. У 1906 выдадзены першы бел. буквар «Беларускі лемантар» К.Каганца, «Першае чытанне для дзетак беларусаў» Цёткі, у 1909 — «Другое чытанне для дзяцей беларусаў» Я.Коласа. У 1914/15 навуч. г. на Беларусі працавалі 7682 агульнаадук. школы ўсіх тыпаў, у т.л. 7492 пач., 119 няпоўных ся-

414__________________ АСВЕТА

сягнула 1577,3 тыс. чал., з іх 103,3 тыс. ў сістэме вячэрніх (зменных) і завочных школ і 127,2 тыс. ў старшых класах рэдніх, 71 сярэдняя. Ва ўсіх тыпах агульнаадук. школ з вытворчым навушкол вучылася 489 тыс. вучняў (20% чаннем. Працавала 121 школа-інтэрнат усіх дзяцей школьнага ўзросту).

(34 тыс. дзяцей), 38 спец. школ (5,3 У 1919 Наркамат БССР увёў у дзеянтыс. вучняў) для дзяцей з асаблівасцямі не «Палажэнне аб адзінай працоўнай псіхафіз. развіцця. Вялікі клопат прашколе РСФСР». Навучанне ў школах яўляўся аб дзецях-сіротах: у 1963 у 116 вялося на роднай мове. Па ініцыятыве дзіцячых дамах навучалася і выхоўвабратоў П.М. і М.М.Лепяшынскіх быў лася 11,5 тыс. дзяцей. Да 1962/63 наствораны новы тып прац. школы — вуч. г. закончыўся пераход да ўсеагульшкола-камуна. Асн. тыпам школы станага 8-гадовага навучання, у 1975/76 ла 7-гадовая працоўная агульнаадук. і навуч. г. — да ўсеагульнай сярэдняй політэхнічная школа для дзяцей ва адукацыі. ўзросце 8— 15 гадоў. У 1919 адкрыліся 3 1995 пачалася планамерная і паступершыя вячэрнія школы для дарослых, повая рэформа агульнаадук. школы Беа з канца 1920 арганізавана сетка школ ларусі. Яе асн. мэты: стварэнне ўмоў для непісьменных. У 1926 ЦВК і СНК для гарманічнага развіцця асобы, павыБССР прынялі пастанову аб увядзенні шэнне якасці адукацыі, павелічэнне ўсеаг. абавязковага пач. навучання (заэфектыўнасці сістэмы адукацыі і яе адвершана да 1932). У 1926 заснаваны паведнасці патрэбам грамадства і дзяршколы 2-й ступені з 9-гадовым тэрміжавы. Канцэпцыя і праграма рэформы нам навучання (з 1932 — з 10-гадоагульнаадук. сярэдняй школы ў Рэспубвым). Да канца 1930-х г. дзейнічалі такліцы Беларусь (1996) прадугледжваюць сама школы з выкладаннем на польсстварэнне мадэлі будучай агульнаадук. кай, яўр. (ідыш) і інш. мовах. 3 1932/33 сярэдняй школы. Асн. задачы гэтай навуч. г. ўведзена абавязковае 7-гадошколы: падрыхтоўка маладога пакаленвае навучанне (завершана да 1939/40 ня да паўнацэннага жыцця і дзейнасці ў навуч. г.). У 1939 пісьменнасць насельграмадстве, засваенне фундаментальніцтва дасягнула 78,9%. ных асноў нац. і сусв. культуры, садзейНа тэр. Зах. Беларусі, якая ў 1921—39 ува- нічанне гарманічнаму развіццю асобы. ходзіла ў склад Польшчы, з 400 бел. школ да 1937 не застапося ніводнай. Пасля ўз’яднан- Для іх вырашэння неабходны: аптыня Зах. Беларусі з БССР на ўсёй тэр. Белару- мальнае спалучэнне фундаментальных сі стала дзейнічаць адзіная школьная сістэ- ведаў з практыка-арыентаванымі; пракма. 3 1940 у зах. абласцях уведзена ўсе- тычная накіраванасць прыродазнаўчых і прыродазнаўчанавуковых дысцыплін агульная 7-гадовая адукацыя дзяцей ва ўзросце ад 8 да 15 гадоў. Усяго на тэр. Беларусі ў у базавай школе; ліквідацыя вучэбнай перагрузкі праз вызначэнне базавага 1940/41 навуч. г. было 12 тыс. школ, у т.л.

3,5 тыс. сямігадовых і сярэдніх, у якіх наву- кампанента ў межах зацверджаных чалася 1,7 млн. вучняў. дзяржавай стандартаў, стварэнне інтэгУ Вял. Айч. вайну было знішчана каля раваных курсаў, аптымізацыі пед. тэх60% усіх школьных будынкаў (9 тыс. школ), налогій; прыярытэт індывід. падыходу усё школьнае абсталяванне і 20 млн. экз. кніжнага фонду школ. У час вайны школы, да навучання, асобасна арыентаванай парадыгмы, якая дазваляе гібка рэагапераважна пачатковыя, працавапі ў партыз. зонах. Пасля вызвалення Беларусі ад фа- ваць на адукац. запатрабаванні вучня; шыстаў ужо з 1944/45 навуч. г. заняткі ў мадэрнізацыя сістэмы ацэнкі ведаў вучшколах аднавіліся на ўсей тэр. краіны. У няў у кірунку яе гуманізацыі; пабудова 1945/46 навуч. г. ў 10 982 школах навучала- выхаваўчай работы на культуралагічся 1,3 млн. чал. У 1949 прынята рашэнне аб най аснове, стаўленне да нац. і сусв. ажыццяўленні ў Беларусі ўсеагульнай аба- культуры як да зместу выхавання; гравязковай 7-гадовай адукацыі дзяцей 7—15 гадоў. За дзесяцігоддзе (1946—56) колькасць вучняў сярэдніх школ павялічылася на 511 тыс. чал. У 1961 Вярх. Савет прыняў пастанову «Аб выкананні Закона «Аб умацаванні сувязі школы з жыццём і аб далейшым развіцці сістэмы народнай адукацыі ў Беларускай ССР», у якім гал. ўвага была звернута на далейшае развіццё сярэдніх 11-гадовых школ з вытворчым навучаннем. У 1962/63 навуч. г. працавала каля 13 тыс. агульнаадук. школ, у т.л. 4,6 тыс. васьмігадовых і сярэдніх з вытворчым навучаннем, 1331 школа рабочай і сельскай моладзі, 18 завочных школ. Колькасць вучняў да-

мадзянскі, патрыятычны, экалагічны I характар выхавання. Структура 12-гадовай агульнай адукацыі: П а ч а т к о в а я ш к о л а (1—4-ы класы, з 6 да 10 гадоў) ставіць перад сабой 2 задачы: заахвочванне і развіццб ўстойлівай цікавасці да навучання, да ведаў, засваенне дзіцем базавых навыкаў працэсу вучэння — умення вучыцца; фарміраванне асноў агульнай пісьменнасці, якая дазваляе працягваць далейшае навучанне. Навучанне па праграме 1-га класа можа праходзіць яку школе, так і ў дзіцячым садзе. Базавая (асноўная) сяр э д н я я ш к о л а (5— 10-ы класы, з 10 да 16 гадоў) нясе на сабе асн. нагрузку па рэалізацыі задач агульнаадук. школы, падрыхтоўцы дзяцей да жыцця ў грамадстве. Праграма базавай школы характарызуецца лагічнай завершанасцю і паўнатой кола ведаў у межах дзярж. стандарту. Выпускнік павінен атрымаць веды, якімі ён будзе карыстацца ў жыцці, незалежна ад абранай прафесіі і далейшай адукацыі ці прафес. падрыхтоўкі. Школа павінна сфарміраваць уяўленні аб шляхах магчымага выбару, даць вучню сродкі для яго ажыццяўлення, дапамагчы яму раскрыць і развіць здольнасць, паказаць магчымасці іх аптымальнага выкарыстання. Асаблівай задачай з ’яўляецца грамадз. выхаванне, фарміраванне ведаў аб дзяржаве, грамадстве, падрыхтоўка да выканання грамадз. функцый. Рэалізацыя гэтых задач дасягаецца на аснове засваення вучнямі базавага кампанента сярэдняй адукацыі. 3 7— 8-га класаў магчыма ўвядзенне розных узроўняў падрыхтоўкі (паглыбленага вывучэння асобных гірадметаў), у 9— 10-м класах — прафіляванне падрьгхтоўкі (прыродазнаўчанавуковы, гуманітарны, політэхнічны профілі, сферы мастацтва і спорту). Паспяховае заканчэнне 10-гадовай школы і праходжанне дзярж. атэстацыі дае права на працяг адукацыі па наступных кірунках: атрыманне прафес. і агульнаадук. падрыхтоўкі ў ПТВ ці сярэдняй спец. навуч. установе,

агульнаадук. падрыхтоўкі ў ліцэйскіх ці гімназічных класах. Ліцэйскія і гімназічн ы я к л а с ы (тэрмін навучання 2 гады) ставяць перад сабой задачу — працяг агульнай сярэдняй адукацыі і падрыхтоўкі да вышэйшай адукацыі. Ствараюцца наступныя арганізацыйныя формы навучання: ліцэйскія і гімназічныя класы ў рамках сярэдніх агульнаадук. школ; ліцэі з прыродазнаўчанавуковымі, політэхнічнымі і гуманітарнымі класамі як самаст. навуч. ўстановы; ліцэі пры ВНУ, падрыхтоўка ў якіх адпавядае профілю гэтай навуч. ўстановы, выконваюць і функцыю сац. падтрымкі сельскай і прац. моладзі, анапагічную функцыю падрыхтоўчых аддзяленняў. Прызначэнне, падобнае наліцэйскае, маюць і гімназіі з 12-гадовым тэрмінам навучання. Паспяховае завяршэнне ліцэйскага ці гімназічнага цыкла навучання (у адпаведных класах) дае права на паступленне ў ВНУ. У 2003/04 навуч. г. атрыманне базавай і агульнай сярэдняй адукацыі забяспечвалі 4317 дзярж. дзённых агульнаадук. школ (1347 тыс. вучняў), у т.л. 447 пачатковых, 934 базавыя, 2700 сярэдніх, 115 гімназій, 26 ліцэяў, 7 навуч.пед. комплексаў: школа (гімназія) — каледж і 88 школ і школ-інтэрнатаў для дзяцей з асаблівасцямі псіхафіз. развіцця. Адначасова функцыянавалі 12 недзярж. дзённых агульнаадук. школ (900 вучняў) і 79 дзярж. вячэрніх (зменных) школ (20,7 тыс. вучняў). Ва ўсіх тыпах устаноў працавала 146,7 тыс. настаўнікаў (гл. табл. 1). У першую змену ў дзярж. дзённых агульнаадук. школах навучалася 1153,5 тыс. вучняў (83,1%), у другую — 234,5 тыс. (16,9%). Сярэдняя напаўняльнасць школ усіх тыпаў Мін-ва адукацыі Рэспублікі Беларусь зменшылася на 0,1%. У 2441 дзярж. дзённай агульнаадук. школе працуюць групы падоўжанага дня, у якіх 150,6 тыс. дзяцей. У 2621 дзярж. дзённай

агульнаадук. школе (60,2% ад агульнай колькасці школ) навучанне ажыццяўляецца на бел. мове, у 1313 (30,1%) — на рускай, у 418 (9,6%) — на дзвюх і болып мовах, у 2 — на польскай, у 1 — на літоўскай. Захоўваецца тэндэнцыя змяншэння колькасці школ з бел. мовай навучання. На пач. 2004 на бел. мове навучалася 360 тыс. вучняў (26% ад агульнай колькасці вучняў дзённых агульнаадук. школ), на рускай 1023 тыс. (73,7%), на польскай 800 вучняў (0,1%), на літоўскай 75 вучняў. Уведзена 10-бальная сістэма ацэнкі ведаў, уменняў і навыкаў. У 1-м класе адзнакі не выстаўляюцца. Удасканапенне адукац. працэсу ажыццяўляецца за кошт пашырэння культурапагічнай, эканам., экалагічнай падрыхтоўкі, укаранення сучасных тэхналогій навучання, надання зместу адукацыі на ўзроўні базавай (асноўнай) школы адносна завершанага характару і ажыццяўлення профільнай дыферэнцыяцыі на апошнім этапе агульнай сярэдняй адукацыі. Пераход на 5-дзённы навуч. тыдзень дазваляе ўстанаўліваць навукова абгрунтаваную навуч. нагрузку. Паэтапнае зніжэнне напаўняльнасці класаў стварае аптымальныя ўмовы для навучання і аховы здароўя вучняў. Забяспечваецца адзінства навуч.-выхаваўчага працэсу ў сістэмах школьнай і пазашкольнай адукацыі. Працягваецца работа па стварэнні комплекснай сістэмы выхаваўчай работы, арыентаванай на фарміраванне духоўна-маральнай асобы. 3 2001 праводзіцца работа па пашырэнні сеткі ўстаноў пазашкольнай адукацыі (комплексы пазашкольнай работы, цэнтры творчасці школьнікаў, турыстычныя клубы, дзіцячыя паркі і інш.) і аказваемых імі паслуг з улікам павелічэння патрэбнасцей і запатрабаванняў навучэнскай моладзі. Развіваецца дзейнасць дзіцячых і маладзёжных арганізацый. Фарміруецца сістэма псіхолага-пед. і сац.-пед. падтрымкі, заТабліца 1

Установы, якія забяспечваюць атрыманне агульнай сярэдняй адукацыі (на пачатак навуч. года)

1995/96 2000/01 2003/04 Колькасць навучальных устаноў— усяго 5007 дзённых 4925 з іх: дзяржаўных 4921 прыватных 4 дзяржаўных вячэрніх (заняткаў) 82

Колькасць вучняў, Колькасць тыс. чал настаўнікаў 1995/96 2000/01 2003/04 1995/96 2000/01 2003/04

4772 4686

4408 4329

1582,2 1547,6 1369,0 1581,3 1524,3 1348,3

137,9 137,0

151,5 150,5

146,7 145,7

4671 15

4317 12

1561,0 1523,2 1347,4 0,3 1,1 0,9

136,9 0,1

150,1 0,4

145,4 0,3

86

79

0,9

1,0

1,0

20,9

23,3

20,7

АСВЕТА__________________ 415 вершана стварэнне сеткі спец. устаноў для аказання дапамогі дзецям і сем’ям, якія апынуліся ў экстрэмальных сітуацыях, пашырана аказанне карэкцыйнаадукац. паслуг асобам з асаблівасцямі псіхафіз. развіцця. 3 2002 прымаюцца дадатковыя меры па арганізацыі профільных аздараўленчых летнікаў з улікам інтарэсаў, запатрабаванняў і неабходнасці ў аздараўленні розных катэгорый вучняў. Пашыраецца практыка аздараўлення дзяцей, якія пацярпелі ад катастрофы на Чарнобыльскай АЭС; з асаблівасцямі псіхафіз. развіцця; дзяцей, якія стаяць на прафілактычным уліку ў інспекцыях па справах непаўналетніх. ПРАФЕСІЙНА-ТЭХНІЧНАЯ АДУКАЦЫЯ. Першыя прафес.-тэхн. ўстановы на

Беларусі ўзнікпі ў 2-й пап. 19 ст. пераважна пры з-дах і ф-ках на сродкі прыватных асоб, дабрачынных т-ваў, гар. улад. У іх рыхтавалі кавалеў, слесараў, сталяроў, агароднікаў, садаводаў, камерц. работнікаў. У 1914 на тэр. Віцебскай, Магілеўскай і Мінскай губ. было 9 рамесных вучылішчаў (606 навучэнцаў). У 1920-я г. адкрыты прафес.-тэхн. школы, тэхн. курсы на прадпрыемствах, школы фабрычна-заводскага вучнеўства (ФЗВ). У 1932 у. школах ФЗВ займалася 13 тыс. навучэнцаў. У 1940 у сістэме прац. рэзерваў адкрыта 40 школ ФЗВ, 15 рамесных і 6 чыг. вучылішчаў. У гады Вял. Айч. вайны прафес тэхн. навуч. ўстановы эвакуіраваны на Урал і ў Зах. Сібір. У канцы 1945 працавапі 72 навуч. ўстановы прац. рэзерваў (14,3 тыс. навучэнцаў). У 1959 створана сістэма прафес тэхн. адукацыі; з 1969 дзейнічаюць сярэднія прафес.-тэхн. вучылішчы (ПТВ). У 1989 створаны прафес. навуч. ўстановы новага тыпу, у т.л. вышэйшыя прафес. вучылішчы, якія ажыццяўляюць падрыхтоўку высокакваліфікаваных кадраў для прамысловасці і сельскай гаспадаркі. У 1995/96 навуч. г. ў 252 прафес -тэхн. навуч. установах па 400 прафесіях навучалася 130,1 тыс. навучэнцаў (гл. табл. 2). Ва ўмовах пераходу да рыначных адносін у сістэме прафес.-тэхн. адукацыі вырашаюцца праблемы занятасці, удасканалення навуч. планаў і праграм, арганізацыі новых форм прац. навучання і прафес. падрыхтоўкі (вучнёўскія кааператывы, мапыя прадпрыемствы, політэхн. цэнтры, рэальныя школы і класы, тэхн. ліцэі, рэгіянапьныя прафцэнтры і комплексы, школы— ПТВ, ПТВ—тэхнікумы, ПТВ—тэхнікумы— ВНУ і інш На пач. 2003/04 навуч. г. прафес. адукацыю забяспечвалі 242 прафес.-тэхн. навуч. ўстановы (ПТНУ), у якіх падрыхтоўку па 350 прафесіях атрымлівалі 125,4 тыс. навучэнцаў (гл. табл. 2). 238 прафес.-тэхн. навуч. устаноў знаходзяцца ў сістэме Мін-ва адукацыі, у іх навучаюцца 130,8 тыс. навучэнцаў (98,6%). 3 іх 46 маюць статус вышэйшага прафес.-тэхн. вучылішча і ажыццяўляюць падрыхтоўку па праграмах сярэдніх спец. навуч. устаноў. Больш за

416

адукацыі на Беларусі звязаны з арганізацыяй у 1840 Горы-Горацкай земляробчай школы (з 1848 ін-т). У 19 ст. медработнікаў сярэдняй кваліфікацыі рыхтавалі Магілёўская фельчарска-акушэрская школа (з 1865), Віцебская фельчарская школа (з 1872), Гродзенская акушэрская школа (з 1897) Настаўнікаў з сярэдняй пед. адукацыяй рыхтавалі 8 настаўніцкіх семінарый (Мападзечанская, Полацкая, Нясвіжская, Свіслацкая, Рагачоўская і інш., у т.л. 2 жаночыя), 3 настаўніцкія ін-ты. Працавала адзіная тэхн. навуч. ўстанова — Гомельскае чыг. вучылішча (з 1876). У 1914/15 навуч. г. ў 15 сярэдніх спец. навуч. установах займалася 1,4 тыс. навучэнцаў. У 1917 было 10 с.-г. навуч. устаноў. Сетка сярэдніх спец. навуч. устаноў актыўна пачала развівацца ў 1920-я г Адчынены тэхнікумы: Віцебскі механіка-буд., Мінскі арх.-буд., Полацкі лясны, мінскія гідратэхнікум і палітэхнікум, Магілеўскі культ.-асветны, Аршанскі чыг. і інш. У 1930 на Беларусі працавалі 58 сярэдніх спец. навуч. устаноў (11,2 тыс. навучэнцаў). У гады Вял. Айч. вайны амаль усе яны разбураны. У 1945/46 навуч. г. працавалі 94 тэхнікумы і вучылішчы (26,2

АСВЕТА

15 тыс. навучэнцаў ПТНУ атрымліваюць агульнаадук. падрыхтоўку па профільных прадметах на павышаным узроўні ў ліцэйскіх групах. У рамках непарыўнай адукацыі ідзе падрыхтоўка спецыялістаў з сярэдняй спец. адукацыяй у прафес.-тэхн. каледжах, вышэйшых прафес. вучылішчах, а таксама сярэдніх спец. навуч. установах у скарочаны тэрмін пасля засваення праграм прафтэхадукацыі. У ПТНУ сістэмы Мін-ва адукацыі працуюць 14,5 тыс. інж.-пед. работнікаў. Навучэнцы ПТНУ з тэрмінам навучання больш як 10 мес забяспечваюцца бясплатным аднаразовым харчаваннем, а з малазабяспечаных сем’яў — трохразовым харчаваннем. СЯРЭДНЯЯ СПЕЦЫЯЛЬНАЯ АДУКАЦЫЯ. Пачатак развіцця сярэдняй спец.

Табліца 2 Установы, якія забяспечваюць атрыманне прафесійна-тэхнічнай адукацыі (на пачатак навуч. года)

1995/96 2000/01 2003/04 у т.л. дзённыя прафесійна-тэхн. навучальныя ўстановы у іх: аддзяленні на аснове агульнабазавай адукацыі аддзяленні на аснове агульнай сярэдняй адукацыі

Колькасць навуч. устаноў

У іх вучняў, тыс.

Прынята вучняў, тыс.

252 248 242

130,1 137,7 125,4

55,2 60,8 52,6

Падрыхтавана (выпушчана) кваліфікаваных рабочых, тыс.

59,2 54,7 56,9

227

122,6

50,3

54,1

200

96,8

30,7

35,9

139

25,8

19,6

18,3

Т абліца 3 Установы, якія забяспечваюць атрыманне сярэдняй спецыяльнай адукацыі (на пачатак навуч. года) Колькасць навучальных устаноў: дзяржаўных прыватных Колькасць навучэнцаў — усяго, тыс. чал. у т.л. ў навуч. установах: дзяржаўных з іх навучалася на аддзяленнях: дзбнных завочных прыватных На 10 000 насельніцтва прыпадала навучэнцаў Колькасць штатных выкладчыкаў, чал.

1995/96 149 146 3 122,4

2000/01 156 149 7 150,3

2003/04 204 191 13 162,3

121,6

144,8

145,5

96,8 23,3 0,8 120 8603

110,0 33,4 5,5 150 9807

111,6 32,0 16,8 165 10 718

тыс. навучэнцаў). У 1960-я г. ддя падрыхтоўкі спецыялістаў с.-г. вытв-сці створаны новы тып сярэдняй спец. навуч. установы — саўгас-тэхнікум (у 1975 іх было 12, у 1990— 18). Для падрыхтоўкі спецыялістаў па новых галінах вытв-сці адкрыты тэхнікумы: Наваполацкі нафтавы (цяпер Наваполацкі політэхнічны тэхнікум), Салігорскі горна-хімічны, Магілёўскі і Гродзенскі хіміка-тэхналагічныя, Мінскі радыбтэхнічны (зараз Мінскі вышэйшы радыётэхнічны каледж) і інш. У 1994/95 навуч. г. на Беларусі працавала 149 навуч. устаноў, якія забяспечвалі атрыманне сярэдняй спец. адукацыі (122,4 тыс. навучэнцаў); на 10 000 чал. прыпадала 120 навучэнцаў (гл. табл. 3). Былі ўведзены новыя спецыяльнасці па прадпрымальніцкай дзейнасці (камерцыйная дзейнасць, маркетынг, менеджмент, арганізацыя работы фермерскай гаспадаркі і інш., гл. табл.). У 2003/04 навуч. г. сетка сярэдніх спец. навуч. устаноў уключае 191 дзярж.

(145,5 тыс. навучэнцаў) і 13 недзярж. (гл. табл. 3) навуч. устаноў (16,8 тыс. навучэнцаў). Забяспечанасць навучэнцаў сярэдніх спец. навуч. устаноў месцамі ў інтэрнатах складае 85,0%. У сярэдніх спец. навуч. установах атрымліваюць прафес. падрыхтоўку каля 900 інвалідаў. Удасканаленне сістэмы сярэдняй спецыяльнай адукацыі скіравана на забеспячэнне інтэграцыі з вышэйшай і прафес.-тэхн. адукацыяй, атрыманне выпускнікамі сярэдніх спец. навуч. устаноў вышэйшай адукацыі па скарочаных тэрмінах навучання. Прадугледжана далейшае развіццё сеткі вышэйшых каледжаў, а таксама развіццё сярэдняй спец. адукацыі ў рамках ВНУ. ВЫШЭЙШАЯ АДУКАЦЫЯ У часы ВКЛ вышэйшую адукацыю атрымлівалі V Віленскай акадэміі, Ягелонскім (Кракаўскім) ун-це і замежных ун-тах. Першая вышэйшая навуч. ўстанова на тэр. Беларусі — Гроданская мед. акадэмія (1775—81), якая дала пачатак развіццю мед. адукацыі на Беларусі. У 1812—20 дзейнічала Полацкая езуіцкая акадэмія. У 1848—64, 1919—25 працаваў ГорыГорацкі земляробчы ін-т — першая ў Расіі вышэйшая агранамічная навуч. ўстанова. У 1911 у Віцебску створана аддзяленне Маскоўскага археал. ін-та (з 1918 Віцебскі археал. ін-т, існаваў да 1923). У 1910 заснаваны Віцебскі (з 1995 Віцебскі ун-т), у 1913 Магілбўскі (з 1997 Магілеўскі ун-т), настаўніцкія ін-ты, пераўтвораныя ў 1918 у пед. ін-ты. У 1920 засн. Бел. політэхн. ін-т (з 1991 Бел політэхн. акадэмія, з 2002 Бел. нац. тэхн. ун-т). У 1921 у Мінску засн. БДУ. У 1922 засн. Бел. ін-т сельскай гаспадаркі, які ў 1925 далучаны да Горы-Горацкага земляробчага ін-та, і створана Бел. с.-г. акадэмія. У 1920— 30-я г. адчынены Віцебскі вет. ін-т (1924; з 1994 Віцебская акадэмія ветэрынарнай медыцыны), лесатэхн. ін-т у Гомелі (1930; з 1945 у Мінску; з 1961 Бел. тэхнал. ін-т; з 1993 Бел. тэхнал. ун-т), мінскія энергетычны, хіміка-тэхналагічны, будаўнічы (1930), харч. прам-сці, тарфяны (1931) ін-ты, якія ў 1933 увайшлі ў склад Бел. політэхн. ін-та,

Мінскі мед. ін-т (1930; з 2002 Бел. мед. ун-т), Мінскі пед. ін-т (1931; з 1993 Бел. пед. ун-т), Бел. кансерваторыя (1932; з 1992 Бел. акадэмія музыкі), Гомельскі пед. ін-т (1933; з 1988 Гомельскі ун-т), Віцебскі мед. ін-т (1934; з 2002 Віцебскі мед. ун-т), Бел. ін-т фіз культуры (1937; з 1993 Акадэмія фіз. выхавання і спорту) і інш. У 1932 на Беларусі былі 32 ВНУ (10,1 тыс студэнтаў), у т.л. 9 тэхн. ВНУ; дзейнічаў 51 рабфак. У 1940/41 навуч. г. працавала 25 ВНУ (21,5 тыс. студэнтаў). На 10 тыс. насельніцтва прыпадапі 24 студэнты. У гады Вял Айч вайны ВНУ Беларусі спынілі работу. У 1944/45 навуч. г. працавалі 12 ВНУ (5,1 тыс. студэнтаў), у 1945/46 — 24 (12,8 тыс. студэнтаў). Створаны Гродзенскі пед. ін-т(1944; з 1978 Гродзенскі ун-т), Бел. тэатральны ін-т (з 1945; з 1953 тэатральна-мастацкі ін-т, з 1991 Бел. акадэмія мастацтваў), Мінскі пед. ін-т замежных моў (1948; з 1993 Мінскі лінгвістычны ун-т), Брэсцкі пед. ін-т (1950; з 1995 Брэсцкі ун-т), Гродзенскі с.-г. ін-т (1951; з 1997 Гродзенскі агр. ун-т), Бел. ін-т інжынераў чыг. транспарту (1953; Гомель; з 1993 Бел. ун-т транспарту), Бел. ін-т механізацыі сельскай гаспадаркі (1954; з 1992 Бел. агр. тэхн. ун-т), Мінскі радыйтэхн. ін-т (1964; з 1993 Бел. ун-т інфарматыкі і радыеэлекгронікі), Віцебскі тэхнал. ін-т легкай прам-сці (1965; з 1995 Віцебскі тэхнал. ун-т), Наваполацкі політэхн. ін-т (1974; з 1993 Полацкі ун-т) і інш. У 1975 на базе ф-та бібліятэказнаўства і бібліяграфіі Мінсцага пед. ін-та і ф-та культ.-асв. работы Бел. тэатр,маст. ін-та засн. Мінскі ін-т культуры (з 1993 Бел. ун-т культуры). У 1995/96 навуч. г. навуч. і навук. работу па 200 спецыяльнасцях праводзілі 39 дзярж. ВНУ (ун-таў, акадэмій, ін-таў, вышэйшых каледжаў), у якіх навучалася 174,2 тыс. студэнтаў, і 20 недзярж. ВНУ — 23,2 тыс. студэнтаў (гл. табл.

4). Вядзецца падрыхтоўка спецыялістаў па новых спецыяльнасцях: класічныя мовы і л-ра (лац., грэч.), японская і кітайская мовы, камерц. дзейнасць на рынку тавараў і паслуг, метралогія, перспектыўныя кірункі псіхалогіі (паліт. псіхалогія, этнапсіхалогія і інш.), стандартызацыя і сертыфікацыя, тэхналогія і паліграф. вытв-сць і інш. Рэфармаванне вышэйшай школы ідзе ў кірунку паступовага пераходу да шматузроўневай сістэмы вышэйшай адукацыі: 1-ы ўзровень — падрыхтоўка спецыялістаў з вышэйшай адукацыяй (4— 5 гадоў), 2-і — паглыбленая падрыхтоўка (1—2 гады). Першы ўзровень прадугледжвае магчымасць атрымання адначасова з вышэйшай адукацыяй акад. ступені бакапаўра; другі — паглыбленую падрыхтоўку спецыялістаў у канкрэтным кірунку прафес. дзейнасці і атрыманне пры дадатковым навучанні акад. ступені магістра. Вядзецца распрацоўка стандартаў адукацыі, якія з ’яўляюцца базай для атэстацыі і акрэдытацыі навуч. устаноў, статуса дыплома аб адукацыі, яго эквівалентнасці за межамі 14. Зак. 295.

АСВЕТА

Беларускі дзяржаўны універсітэт. Гапоўны корпус. Беларусі. Вядучая навук. ўстанова Беларусі па псіхал.-пед. і сацыяльна-эканам. даследаваннях — Нацыянальны інстытут адукацыі, на базе якога з мэтай каардынацыі навук. даследаванняў створаны Каардынацыйны савет па навук. даследаваннях у сферы адукацыі (1993). У 2003 атрыманне вышэйшай адукацыі забяспечвалі 43 ВНУ дзярж. формы ўласнасці (279,2 тыс. студэнтаў) і 16 ВНУ недзярж. формы ўласнасці (58,6 тыс. студэнтаў; на 10 000 насельніцтва прыпадалі 343 студэнты). 3 43 дзярж. ВНУ 28 з’яўляюцца ун-тамі, 8 — акадэміямі, 2 — ін-тамі, 5 — вышэйшымі каледжамі. Новая структура вышэйшай адукацыі замацоўваецца ў сістэме ступеней, уключаючы бакалаўрыят і магістратуру. Пры гэтым захоўваецца сісгэма падрыхтоўкі спецыялістаў з вышэйшай адукацыяй. Развіваюцца інтэнсіўныя метады навучання, сістэма рэйтынгавай ацэнкі і атэстацыі студэнтаў, заснаваныя на выкарыстанні інфарм. тэхналогій, дыстанцыйнага навучання. Пераход да 12-гадовай поўнай сярэдняй адукацыі ства-

4 17

рае перадумовы паступовага пераходу да 2-ступеньчатай вышэйшай адукацыі, дзе 1-я ступень будзе мець 4-гадовы тэрмін навучання на базе 12-гадовай школы (сёння 11 школьных плюс 5 гадоў вышэйшай школы, заўтра — 12 школьных плюс 4 гады вышэйшай школы). Гэта адпавядае плануемаму пераходу еўрапейскай вышэйшай школы да 4-гадовай вышэйшай адукацыі да 2008— 2010 на базе 12— 13-гадовай школы. Інтэграцыя вышэйшай адукацыі з фундаментальнай і прыкладной навукай, стварэнне адзінай інфарм. прасторы адукацыі і навукі забяспечваюць далейшае развіццё н.-д. дзейнасці ў ВНУ, яе арыентацыю на эканам. і сац. прагрэс, укараненне найноўшых інфарм. тэхналогій. Прадугледжана далейшае развіццё сістэмы падрыхтоўкі навуковых і навук.-пед. кадраў: школа — ВНУ — магістратура — аспірантура — дактарантура, укараненне новых форм конкурснага фінансавання н.-д. работы студэнтаў, аспірантаў і дактарантаў. Л іт :. Нарысы гісторыі народнай асветы і педагагічнай думкі ў Беларусі. Мн., 1968; Антологня педагогнческой мыслн Белорусской ССР. Мн., 1986; На путн к реформе школы: структура н содержанне образовання. Мн., 1997; С н а п к о ў с к а я С.В Ля вытокаў нацыянальнай педагогікі. Мн., 1995; С н а п к о ў с к а я С.В. Адукацыйная палітыка і школа на Беларусі ў канцы XIX — пач. XX ст. Мн., 1998; Ла т ыш М.Н Образованне на рубеже веков. 2 нзд. Мн., 2000; К а б у ш В.Т. Гуманнстнческая воспнтательная снстема: теорня н практнка. Мн., 2001; Основные положення теорнн професснонапьного образовання. Мн., 2003. В. У. Чэчат .

Таб л і ца 4 Установы, якія забяспечваюць атрыманне вышэйшай адукацыі (на пачатак навуч. года)

Колькасць навучальных устаноў — усяго дзяржаўных прыватных Колькасць студэнтаў — усяго, тыс. чалавек у т.л. ў навуч. установах: дзяржаўных з іх навучаюцца на аддзяленнях: дзённых завочных прыватных На 10 000 насельніцтва прыпадала студэнтаў у т.л. ў дзяржаўных навуч. установах Колькасць прафесарска-выкладчыцкага персанапу (штатны персанал)

1995/96 59 39 20 197,4

2000/01 57 43 14 281,7

2003/04 59 43 16 337,8

174,2

245,1

279,2

115,6 56,5 23,2 194 171

153,9 88,9 36,6 282 245

164,7 112,7 58,6 343 283

17,0

20,4

22,4

Культ.-асв. ўстановы (побач з тэатральна-відовішчнымі) з’яўляюцца адным з асн. відаў устаноў культуры ў Рэспубліцы Беларусь. Ім належыць важнае месца ў сістэме ідэйна-паліт., сац.-эканам. і духоўнага выхавання грамадзян, развіцці творчых здольнасцей і арганізацыі вольнага часу насельніцтва, расшырэння міжнац. і міжнар. культ. сувязей. Прыярытэтныя кірункі іх дзейнасці: зберажэнне і ўзбагачэнне здабыткаў бел. нац. культуры, падтрымка сац.-прэстыжных маст. каштоўнасцей бел. культуры і далучэнне да іх падрастаючага пакалення, забеспячэнне разнастайнасці культ. жыцця і культ. інавацый, розных магчымасцей доступу да культ. каштоўнасцей прадстаўнікоў розных сац. груп. Паводле характару дзейнасці яны падзяляюцца на клубныя ўстановы, бібліятэкі, музеі, паркі культуры і адпачынку, метадычныя цэнтры нар. творчасці (культ.-асветнай работы) і інш. Прававое іх становішча, парадак і формы дзейнасці вызначаюцца Законам Рэспублікі Беларусь «Аб культуры ў Рэспубліцы Беларусь» ад 18.5.2004. КЛУБНЫЯ ЎСТАНОВЫ Клубы, палацы (дамы, цэнтры) культуры, цэнтры (дамы) нар. творчасці (нар. мастацтва, фальклору), рамёстваў, нац. культур і інш. ствараюцца з мэтай ажыццяўлення асв., выхаваўчых і забаўляльных функцый праз стварэнне спрыяльных умоў для заняткаў нар. і маст. творчасцю, задавальнення пазнавальных патрэб, самаадукацыі, духоўнага і фіз. развіцця, міжасобасных адносін і адпачынку. Дзярж. клубныя ўстановы даступныя для наведвання іх рознымі групамі насельніцтва. Іх дзейнасць грунтуецца на добраахвотнасці, прызнанні ў якасці асновы іх функцыянавання грамадскай ініцыятывы і самадзейнасці, на спалучэнні індывід. і групавой работы, кіравання і самакіравання. Віды клубных устаноў, іх прававое становішча і парадак дзейнасці вызначаюцца Мін-вам культуры Рэспублікі Беларусь. У 1913 на Беларусі было 237 клубаў і нар. дамоў. Стварапіся яны органамі самакіра-

вання, земствамі, грамадскімі і каап. арганізацыямі і былі пераважна месцам правядзення вольнага часу. Шырокае развіццё клубныя ўстановы як новыя культ. і грамадскапапіт. цэнтры атрымалі ў гады сав. улады. 3 1918 яны сталі самай распаўсюджанай формай арганізацыі нац. культ-асветнай работы. Пры іх працавалі літ., муз., драм., харавыя і інш. творчыя гурткі, праводзіліся лекцыі, ствараліся курсы ліквідацыі непісьменнасці. Але асноўнай была выхаваўчая даейнасць (палітасветгурткі, мітынгі, даклады на папіт. тэмы, вечары пытанняў і адказаў «па бягучаму моманту» і інш ). Паўсюдна ствараліся рабочыя, парт., паліт. клубы. У ліку першых у 1918 створаны культ-асветны клуб «Беларуская хатка» ў Петраградае (яго называлі таксама Бел Пралеткультам і Бел. нар. домам). Ён арганізаваны Бел. аддаелам Камісарыята па справах нацыянальнасцей Саюза камун Паўн. вобласці і ставіў за мэту падрыхтоўку кадраў культработнікаў, урачоў, аграномаў, будаўнікоў, лесаводаў, якія стаялі на платформе сав. улады, па адраджэнні эканам., гасп. і культ.-прававога жыцця на Беларусі. У 1920 у Петраградзе адкрыты Бел. дом асветы, пры якім працавалі драм. і фотакінагурткі, масавая, кааператыўная, бібліятэчная і юнацкая камісіі, мелася канцэртная зала на 400 месцаў. У 1920-я г. ў БССР паўсюдна арганізоўваліся нар. дамы, клубы, хаты-чытальні, якія спрыялі развіццю бел. культуры і асветы, вывучэнню гісторыі роднага краю. Пры іх даейнічалі шматлікія гурткі — бел. культуры, гісторыі, этнаграфіі, мовы, пункты па ліквідацыі непісьменнасці, бібліятэкі, паліткурсы і інш. Дзейнічалі таксама яўр., рус., польскія, латышскія нар. дамы, хаты-чытапьні, клубы і да т.п. Напр., у Мінску адкрыта першая на Беларусі татарская хатачытальня, пры якой працавалі 2 гурткі, бібліятэка; даейнічалі яўр. драм. студыя і яўр даярж. хор; пачалі сваю даейнасць «Ансамбль рускай драмы БССР» у Бабруйску (у 1932 пераўтвораны ў Дзярж. рус. драм. тэатр) і польскі дзярж. вандроўны тэатр з асн базай знаходжання ў Мінску; дзейнічалі оперныя і драм. рускамоўныя трупы, некалькі студый на мовах нац. меншасцей. У 1925 у БССР даейнічала больш за 300 клубаў і раённых дамоў культуры, 587 хатчытальняў (на кожны сельскі Савет у сярэднім прыпадала адна хата-чытальня). У 1927 колькасць клубаў павялічылася да 727. Пры многіх з іх працавалі культ.-асветныя, с.-г і абаронныя гурткі, маст. самадаейнасць У 1937 у БССР працавапі 1930 гурткоў маст самадаейнасці, у т.л. 1053 драматычныя, 33 струнныя і духавыя, 376 харавых; яны аб’яд-

ноўвалі 27 960 чал. Для аказання метадычнай дапамогі гурткам маст. самадаейнасці ў 1937 створаны рэсп. Дом нар. творчасці Калі ў 1922 (у межах БССР да 17.9.1939) даейнічала 314 клубных устаноў, то ў 1940 іх колькасць дасягнула 3919. У Зах. Беларусі ў 1920—30-я г па ініцыятыве Т-ва бел. школы ствараліся гурткі, бібліятэкі-чытальні, нар. дамы, вялася маст. самадаейнасць. У 1928 дзейнічала 430 такіх гурткоў, якія аб’ядноўвалі 14— 15 тыс. чал. У 1933 з’явіліся гурткі і 33 бібліятэкі-чытальні, арганізаваныя Т-вам бел. асветы, якое ставіла задачу пашырэння школьнай і пазашкольнай асветы беларусаў на іх роднай мове. Пасля ўз’яднання з БССР тут адкрываліся новыя клубы, хаты-чытальні і бібліятэкі. На прадпрыемствах, у гарадах і вСсках узніклі шматлікія драм. і муз. гурткі, хары, аркестры; у абл. і раСнных цэнтрах праводаіліся агляды і алімпіяды маст самадзейнасці. Пасля Вял. Айч. вайны сетка культ асв. устаноў аднаўлялася як за кошт дзяржавы, так і з дапамогай сродкаў насельніцтва. У 1948 на Беларусі налічвалася 168 раённых дамоў культуры, 389 калгасных клубаў, 171 сельскі дом культуры, 2478 хат-чытальняў (многія з іх не мелі сваіх памяшканняў і размяшчаліся ў прыватных будынках, пры сельскіх Саветах). У сярэдзіне 1950-х г. на Беларусі дзейнічала больш за 3,5 тыс. калектываў маст. самадзейнасці, якія ахоплівалі 80 тыс. чалавек. 3 1945 рэгулярна праводзіліся раённыя, абл. і рэсп. агляды маст. самадзейнасці. 3 1950 па 1980 колькасць устаноў клубнага тыпу павялічылася з 4473 да 6311, у т.л. ў гарадах — з 313 да 855, у сельскай мясцовасці — з 4160 да 5455. У 1990 у Беларусі функцыянавала 6030 устаноў клубнага тыпу, у т.л. 883 у гарадах і 5147 — у сельскай мясцовасці.

3 іх 5030 (83,4%) клубных устаноў уваходзілі ў сістэму Мін-ва культуры, 773 (12,8%) — былі ў падпарадкаванні прафс. арг-цый, 139 (2,3%) — с.-г. арг-цый і 88 (1,5%) — арг-цый інш. органаў кіравання. У 2003 у параўнанні з 1990 колькасць устаноў клубнага тыпу скарацілася на 29,8% і склала 4234 (гл. табл. 1). Большая іх частка (86,2%) знаходзіцца ў сельскай мясцовасці. Гэта ў асноўным клубы, сельскія дамы культуры, цэнтралізаваныя клубныя сістэ-

аб’яднанняў, клубаў і інш. Ідзе актыўны пошук новых мадэлей сучаснага клуба, тыпаў мона- і шматпрофільных устаноў культуры і вольнага часу, а таксама новых падыходаў да арганізацыі іх дзейнасці. Амаль паўсюдна ствараюцца цэнтры нар. творчасці, фальклору і нац. культуры; павялічваецца колькасць дамоў рамёстваў і традыц. відаў дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, цэнтраў культуры і вольнага часу. Толькі ва ўстановах клубнага тыпу Мін-ва культуры Рэспублікі Беларусь у 2003 дзейнічала 28 789 клубных аб’яднанняў, больш за 75% з якіх дзейнічаюць у сельскай мясцовасці і папавіна з іх прызначана для дзяцей. Агульная колькасць удзельнікаў клубных аб’яднанняў дасягнула 380 тыс. чал., у т.л.

180 тыс. дзяцей (гл. табл. 2). У практыку работы клубных устаноў увайшлі мерапрыемствы, звязаныя з наладжваннем розных свят і абрадаў (агульнадзярж., прац., урачыстая рэгістрацыя шлюбу, праводзіны на пенсію і інш ), у праграмы якіх уваходзяць выкананне бел. нар. і шлюбных песень, нар. музыкі, выступленні фапьклорна-этнагр. ка-

мы, якія займаюць трывалае месца ў сваім тэр. асяродку, маюць пэўны арганізац.-творчы патэнцыял і разнастайны набор культ. паслуг для насельніцтва. Найбольшую дынаміку працэс скарачэння ўстаноў клубнага тыпу набыў у Магілёўскай, Гродзенскай, Брэсцкай абласцях. Большасць ліквідаваных структур (1659) складаюць клубы, што мелі ніжэйшую за 4-ю групу па аплаце працы работнікаў культуры. Сродкі, сэканомленыя на ўтрыманні нерэнтабельных клубаў, дзейнасць якіх не адпавядала патрабаванням часу па розных крытэрыях, выкарыстоўваюцца на падтрымку больш стабільных устаноў культуры. Гал. кірунак і змест работы клубных устаноў — зберажэнне і развіццё традыцый нар. культуры; развіццё самадзейнай маст. творчасці; раскрыццё і падтрымка творчых індывідуальнасцей і талентаў; садзейнічанне самаадукацыі ў галіне л-ры, мастацтва, гісторыі і інш.; стварэнне ўмоў для рэалізацыі інтэлектуальна-творчага патэнцыялу і павышэння духоўнасці чалавека; падтрымка творчых ініцыятыў аматарскіх

к у л ь т у р н а ...___________

419

лектываў. Адраджаюцца такія абрады, як праводзіны зімы (Масленіца), Купалле, Дажынкі, з ’явіліся новыя фальклорна-этнагр. святы, прысвечаныя нар. песеннай і танцавальнай творчасці, рамёствам. Праводзяцца прафес. святы, ушанаванне прац. дынастый, ветэранаў вайны і працы. У краіне дзейнічаюць спецыялізаваныя ўстановы культуры — дамы (цэнтры) рамёстваў, якія перадаюць дзецям і дарослым веды, навыкі, майстэрства па розных відах нар бел. рамёстваў. Пры іх працуюць гурткі і студыі па авалоданні навыкамі ручной працы і асновамі рамесніцкай справы. Напр., у Глыбоцкім доме рамбстваў (з 1990) працуюць гурткі: ткацтва на кроснах і вязання на прутках, жывапісу і размалёўкі на палатне, разьбы і размапёўкі па дрэве, дробнай глінянай пластыкі, аплікацыі сапомкай, пляцення з саломкі і лазы, ганчарства і інш. Падобныя дамы рамёстваў арганізаваны ў Калінкавічах, Лагойску, Браславе, Гарадку, Лепелі, Шуміліне і інш. У 2002 на Беларусі дзейнічаў 61 дом рамёстваў, з іх 21 у вёсцы. У параўнанні з 1997 сетка такіх устаноў павялічылася амаль удвая. Працягваецца традыцыя правядзення абласных свят рамёстваў,

Таб л і ца 1 Установы клубнага тыпу Беларусі паводле падпарадкаванасці

Усяго ўстаноў клубнага тыпу, у т.л.: у сельскай мясцовасці у гарадскіх паселішчах Установы клубнага тыпу Міністэрства культуры Установы клубнага тыпу прафсаюзных арганізацый Установы клубнага тыпу сельскагаспадарчых арганізацый Установы клубнага тыпу арганізацый іншых органаў кіравання

1980 6311

1990 6030

1995 4858

2000 4654

2003 4234

5456 855

5147 883

4205 653

4043 611

3653 581

5161

5030

4399

4270

3917

737

773

268

153

90

325

139

29

22

12

88

88

162

209

213

Таб лі ца 2 Дзейнасць устаноў клубнага тыпу Міністэрства культуры Рэспублікі Беларусь у 2003

Усяго Колькасць клубных аб’яднанняў у т.л. для дзяцей Колькасць удзельнікаў у іх, тыс. з іх даяцей Колькасць канцэртаў, спектакпяў самадаейных калектываў Колькасць тэатралізаваных свят, абрадаў, прадстаўленняў Колькасць выставак твораў народнай творчасці і дэкаратыўна-прыкладнога мастацгва Колькасць іншых мерапрыемстваў

28 789 14 446 379,6 180,4 69 812

У тым ліку у гарадскіх у сельскай паселішчах мясцовасці 7288 21 501 2963 11 483 156,4 223,2 60,1 120,3 20 068 49 744

27 930

6902

21 028

20 609

3430

17 179

46 8492

66 697

401 795

якія з’яўляюцца эфектыўнымі формамі папулярызацыі дасягненняў нар. мастацтва, промыслаў і рамёстваў. Напр., у 2002 у Мінскай вобл. адбыліся 3 такія святы: 2-е абл, свята «Матчыны кросны» ў г. Старыя Дарогі (19 ткачых з 16 раёнаў); 3-е абл. свята-конкурс «Лазовыя карункі» ў Вілейцы (32 майстры з 20 раёнаў); 4-е абл. свята-конкурс «Гліняны звон» у Радашковічах (больш за 40 майстроў з 13 раёнаў). У Брэсцкай вобл. ў рамках Дажынак адбыліся абл. свяуы бандарства «Дубовая клёпка» і ганчарства «Гліняны званочак» (абодва ў г. Іванава). Расшыраецца сетка дамоў (цэнтраў) фальклору, нар. творчасці, нац. культуры. У 2002 такіх устаноў было 46, з іх 37 у вёсцы. У іх вядзецца работа па зборы і фіксацыі ўзораў традыц мастацгва, выкарыстанні мясц. фальклорнай традыцыі ў рабоце калектываў аматарскай творчасці, ствараюцца аўтэнтычныя нар. гурты, праводзяцца фестывалі нар. мастацтва, конкурсы танцавальных пар, тэатралізаваныя пастаноўкі мясц. нар. прозы і інш У 1994 створаны Рэсп. цэнтр нац. культур, які аб’яднаў 12 рэсп. і мясц. нац. культ.

420

КУЛЬТУРНА...

аб’яднанняў. У 1996 гэты цэнтр правбў у Гродне 1-ы Рэсп. фестывапь нац. культур, у якім прынялі ўдзел больш за 600 прадстаўнікоў нац. аб’яднанняў Беларусі, у т.л. т-ва рус. культуры, бел. асацыяцыя ўкраінцаў «Ватра», саюз палякаў на Беларусі, бел. аб’яднанне татараў-мусульман «Аль-Кітаб», арм. культ.-асв. т-ва «Аястан», бел. т-ва немцаў «Адраджэнне» і інш. Адбыліся фестывалі польскай песні ў Лідзе і Слоніме, укр. песні ў Мінску, шэраг конкурсаў маст. самадзейнасці, нац. кухні і г.д. 3 1995 у Беларусі дзейнічае Цэнтр укр. культуры «Січ», які арганізуе штогадовыя рэсп. фестывалі ўкр. ансамбляў, канцэрты, вечары і інш. мерапрыемствы, прысвечаныя выдатным гіст. падзеям, дзеячам культуры Украіны. Як цэнтры польскай культуры працуюць 16 дамоў папякаў, арганізавана больш за 500 самадз. маст. калектываў. У 22 гарадах функцыянуюць клубы яўр. культуры, у т.л. жаночы яўр. клуб «Шашана» ў Мінску, клуб цікавых сустрэч пры Мінскім гар. аб’яднанні яўр. культуры імя І.Харыка, клуб «Сохнут» пры Віцебскай яўр. абшчыне і інш. Адным з гал. паказчыкаў патэнцыяльных магчымасцей клубных устаноў у культ.-творчай і канцэртна-відовішчнай дзейнасці з’яўляецца развіццё самадз. маст. творчасці. У 2003 ва ўстановах клубнага тыпу Мін-ва культуры Рэспублікі Беларусь праведзена каля 70 тыс. канцэртаў, спектакляў самадзейных калектываў, 27 930 тэатралізаваных свят, абрадаў і прадстаўленняў, арганізавана 20 609 выставак твораў народнай творчасці і дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва (гл. табл. 2). У 2002 у краіне працавала 18 895 гурткоў маст. самадзейнасці, у т.л. харавых і вакальных 8281, харэаграфічных 2540, тэатр.драм. 3584, інструментальных 1061. Агульная колькасць удзельнікаў гурткоў маст. самадзейнасці складала 200,6 тыс. чал., што на 10,7% больш, чым у 1995. Найб. дынамічна самадз. творчасць раз-

віваецца ў Брэсцкай, Гомельскай і Мінскай абл. У апошнія гады ў структуры клубнай самадзейнасці павялічваецца ўдзельная вага дзіцячай самадзейнасці. Каля 14 тысяч разнапрофільных клубных фарміраванняў для дзяцей і падлеткаў аб’ядноўваюць каля 180 тыс. (гл. табл. 2). 3 3584 драм. калектываў 2123 дзіцячыя. У дамах і палацах культуры пашыраецца выкананне духоўных песнапенняў, якое раней існавала толькі ў сценах цэркваў. Дзіцячыя хары гэтых устаноў удзельнічаюць у фестывалях правасл. песнапенняў, якія штогод праводзяцца ў Мінску. Пэўныя змены адбываюцца і ў жанрава-відавой структуры клубнай самадзейнасці. У яе асн. традыц. жанрах (харавыя, тэатр., танцавальныя калектывы) з канца 1990-х г. набылі вял. пашырэнне і папулярнасць камерныя ансамблевыя формы самадз. творчасці з пераважным выкарыстаннем нац. рэпертуару. Склаліся нетрадыц. для самадзейнасці фальклорныя гурты несцэнічнай (ці не толькі сцэнічнай) арыентацыі, шматлікія вакальнаінстр. ансамблі, рок-групы, тэатры-студыі і інш. Некалі заідэалагізаваныя агіт-

Фалькпорна-этнаграфічны ансамбль БДУ «Неруш».

брыгады паступова трансфармуюцца ў маладзёжныя тэатры мініяцюр і інш. Самым распаўсюджаным становіцца вакальна-харавы жанр самадзейнай творчасці, які налічвае больш за 8 тыс. калектываў, з іх 482 маюць найменні ўзорных, народных. Званне «Заслужаны аматарскі калектыў» маюць: нар. ансамбль танца «Радасць» Брэсцкага гар. дома культуры, нар. вакальна-харэаграфічны ансамбль «Гомій» Гомельскага гар. цэнтра культуры, нар. ансамбль бел. песні «Церніца» Мінскага Палаца культуры і спорту чыгуначнікаў, нар. фальклорны гурт «Журавінка» Слабадскога сельскага дома культуры Лельчыцкага р-на і інш. У 2003 у сістэме Мін-ва культуры Рэспублікі Беларусь налічвалася больш 1028 інстр. калектываў, у т.л. 334 доіцячыя. Папулярныя разнастайныя формы інстр. жанру — духавыя аркестры, брас-шоу-ансамблі, аркестры нар. інструментаў і ансамблі нар. музыкі, эстрадныя і эстрадна-сімфанічныя аркестры, ансамблі старадаўняй музыкі, інстр. ансамблі самага рознага спалучэння, рок-групы, якія звяртаюцца да нар.-інстр. музыкі. Пры палацах і дамах культуры, сельскіх клубах, цэнтрах культуры і арганізацыі вольнага часу існуюць шматлікія танцавальныя калектывы. У 2003 ва ўстановах клубнага тыпу Мін-ва культуры Рэспублікі Беларусь налічвалася 2496 харэаграфічных калектываў з агульнай колькасцю ўдоельнікаў 33 тыс. чал. 3 іх 101 калектыў мае найменні народны і ўзорны. Сярод іх ансамблі «Радасць» з Брэста, «Палессе» з Пінска, «Камарыкі» з Віцебска, «Сябры» з Гродна, «Крэсавы забавы» з Ліды і інш. Арганізуюцца іх рэгіянальныя аглядыконкурсы — «Залатая пчолка» (Клімавічы), абл. фестываль нар. танца імя І.А.Серыкава (Гарадок), фестываль даіцячых харэаграфічных калектываў «Карагод сяброў» (Мінская вобл.); міжнар. фэсты «Сожскі карагод» (Гомель) і інш. Лепшыя калектывы знаёмяць з непаўторнай муз.-пластычнай культурай беларусаў і гледачоў замежных краін (Францыя, Германія, Полынча, Галандыя, Аўстрыя і інш.). У структуры тэатр. самадзейнасці каля 200 драм. тэатраў лялек, мініяцюр, пантамімы і інш., якія маюць найменні народных і ўзорных. Спрыяльнай глебай для перспек-

тыўнага развіцця тэатр. аматарства з’яўляюцца амаль 3,5 тыс. тэатр.-драм. гурткоў, пераважная большасць якіх працуе ў сельскай мясцовасці і малых гарадах, дзе няма тэатр. устаноў. Самадз. творчасць фарміруе новыя мадэлі сацыякульт. дзейнасці і становіцца сац. і культ. базай для разнастайнага творчага быцця ў аматарскай маст. і сац. творчасці. На фоне шэрагу дэструктыўных з’яў (захапленне кіч-серыйнай культ. прадукцыяй, дэсацыялізацыя моладзі, страта імунітэту да псеўдакультуры) нар. творчасць як поліфункцыянальны, дынамічны феномен выступае адным з гал. механізмаў эстэт. выхавання насельніцтва. Я іт :. Л ы ч Л., Н а в і ц к і У. Гісторыя культуры Беларусі. М., 1996; Нацыянальная палітыка і міжнацыянальныя адносіны на Беларусі ў XX стагоддзі: 36. навук. арт. Мн., 1997; С м о л і к А.І. Сацыядынаміка культуры ў посткатастрофным соцыуме. Мн., 1999; Беларуская культура сёння: Гадавы агляд (2002). Мн., 2003; П а р а ш к о ў С.А. Гісторыя культуры Беларусі. 2 выд. Магілеў, 2003; С к а р а х о д а ў У.П. Сацыядынаміка культуры сучаснай Беларусі. Мн., 2003. С .Ф .Д у б я н ец к і, Э .С .Д у б я н е ц к і.

БІБЛІЯТЭКІ Першыя бібліятэкі на Беларусі пачалі складвацца пры цэрквах з 11 ст. Сярод найб старажытных бібліятэка Полацкага Сафійскага сабора. Абавязковы набор богаслужэбных кніг у праваслаўнай царкве вызначаў статут, альбо тыпікон (у 11—13 ст. Тыпікон Вялікай Царквы, для манастыроў — Студыйскі статут; з 14 ст. — Іерусалімскі статут, які з некаторымі зменамі існуе і сёння) У царкоўных бібліятэках захоўваліся і кнігі свецкага зместу. У 18—19 ст. царк. кнігазбор у сярэднім складаўся з 10—30 кнігадрукаў і рукапісаў, бедныя храмы часам мелі толькі 1—2 кнігі. Асноўны масіў кніг захоўваўся ў манастырскіх (кпяштарных) бібліятэках. Напр., у 1494 бібліятэка Слуцкага Троіцкага манастыра напічвала 45 кніг, у 1557 Супрасльскага манастыра — 211 кніг, Пінскага Лешчанскага манастыра — 34 кнігі. У канцы 16—18 ст. склалася сістэма бібліятэк ордэна базыльян. Дзейнасць базыльянскіх бібліятэк (да пач. 19 ст. іх налічвалася больш за 60) рэгламентаваў статут, складзены ў 1617 мітрапапітам Вельямінам Руцкім. Пасада бібліятэкара (ён жа і архіварыус) давярапася спец. манаху (хартафілаксу), які адказваў за захаванасць фонду і прысягаў, што не будзе кнігі ні прадаваць, ні закладаць, ні пазычаць. Адзін з пунктаў статута патрабаваў, каб бібліятэкар пільна сачыў за тым, якіх кніг бракуе ў кнігазборы і прымаў захады па іх камплектаванні. Абавязкова веўся каталог з пазначэннем месца кнігі на паліцы (шыфру); расстаноўка фонду была тэматычная, а ў кожным тэматычным раздзеле — фарматная (вылучалі 4 фарматы). Цэнтральныя бібліятэкі базыльян былі ў Віленскім Святатраецкім, Жыровіцкім і Супрасльскім манастырах. Кожная з іх налічвала некалькі тысяч кніг, а таксама нот, карт, эстампаў. Невялікія бібліятэкі практычна мелі ўсе ба-

зыльянскія манастыры. Паводле вопісаў маемасці 1822—24, у Селіцкім манастыры (Рэчыцкі пав.) былі 102 тамы, Сухавіцкім (Рэчыцкі пав.)— 103 тамы, Мірскім, Дараўскім і Лаўрышаўскім (усе Навагрудскі пав.) — адпаведна 34, 207 і 600 тамоў. Вял. кнігазборы мелі каталіцкія кляштары: кармелітаў у Глыбокім, дамініканцаў у Гродне і Шклове, піяраў ў Шчучыне і Драгічыне, бернардзінцаў у Слоніме, аўгусцінцаў і трынітарыяў у Брэсце. Найб. значныя пратэстанцкія бібліятэкі былі ў Слуцкай кальвінісцкай калегіі і ў Смаргонскім зборы, якому ахвяраваў у 1611 свае кнігі староста чарэйскі і прапойскі К.Зяновіч. 3 16 ст. існуюць бібліятэкі навуч. устаноў. Найбольшай з іх была бібліятэка Віленскай акадэміі (цяпер навуковая бібліятэка Вільнюскага ун-та), больш за 40 тыс. кнігадрукаў захоўвала бібліятэка Полацкай езуіцкай акадэміі. У 18 ст. існавапі бібліятэкі езуіцкіх, базыльянскіх і піярскіх вучылішчаў і калегіумаў у Гродне, Брэсце, Мінску, Слуцку, Навагрудку, Бабруйску, Мазыры, Пінску, Паставах, Халопенічах і інш. У 18—19 ст. бібліятэкі мелі гімназіі, Горы-Горацкі с.-г. інстытут. У Віленскай навуч. акрузе ў 1894 меліся 733 бібліятэкі пры нар. вучылішчах. Першыя пісьмовыя звесткі аб прыватных бібліятэках на Беларусі датуюцца канцом 15 — пач. 16 ст. Вядома бібліятэка навагрудскага ваяводы, канцлера ВКЛ А.Гаштольда, які заказваў кнігі перапісчыкам (напр., Мацею з Драгічына ў Кракаве), меў кнігі лац., польскія і чэшскія, а найб. кірылічных. Самымі вял. прыватнымі бібліятэкамі 16—18 ст. былі б-ка Жыгімонта II Аўгуста, б-кі Радзівілаў, Сапегаў, Храптовічаў, Солтанаў, слуцкіх князеў Алелькавічаў і інш. У 16—18 ст. склалася некалькі вял. прыватных бібліятэк духавенства: мітрапалітаў Габрыэля Каляды (Календы), Фларыяна Грабніцкага, Ясона Смагаржэўскага, віленскага біскупа Валерыяна Пратасевіча (ахвяравана Віленскаму ун-ту), архіепіскапа тураўскага і пінскага Грыгорыя [рэестр яго б-кі (51 славянская і 39 лац. кніг) склаў у 1631 Сільвестр Каглоба]. Меншымі былі кнігазборы гараджан і ніжэйшага духавенства — берасцейскага мешчаніна Гурына Федаравіча (1624), віленскага бурмістра Сцяпана Лябедзіча (1649). Некальскі рукапісных і друкаваных кніг упамінаецца ў тастаменце святара Юр’еўскай царквы ў Вільні Георгія (1522). У 19 — пач. 20 ст. павялічваецца колькасць прыватных бібліятэк інтэлігенцыі, у т.л. Ашторпаў у Дукоры (Ігуменскі пав ), Беніслаўскіх у Быхаве, Валіцкіх у Азерах (Гродзенскі пав.; канфіскавана ў 1864, цяпер у Цэнтр. б-цы АН Літвы), Магілеўскага архіепіскапа Варлаама (Шышацкага; у 1820 перайшла ў б-ку Пецярбургскай духоўнай акадэміі), Мікалая Вольскага ў Кошках (каля Беластока), дырэктара Магілеўскай псіхіятрычнай бальніцы П.Т.Віктарава (8 тыс. тамоў; у 1910 падаравана Маскоўскаму нар. ун-ту імя Шаняўскага), ксяндза Геніюша ў Луніне Пінскага пав. (захоўваў рэшткі кнігазбору картэзіянскага кляштара ў Бярозе; пасля яго смерці распрададзены), П.М.Гаховіча ў Тураве, І.Х.Каладзеева ў Нова-Барысаве (болын за 10 тыс. кніг, лістовак і інш. друкаваных матэрыялаў пра вайну 1812), Масальскіх у Белічанах, Слізняў у Мсціжы Барысаўскага пав., Г.Х.Татура ў Мінску, А.Трамбіцкага ў

к у л ь т у р н а ...

421

Лінове Пружанскага пав. (уключала кнігазбор славіста М.Баброўскага; у 1861 куплена для б-кі ардынацыі Замойскіх, згарэла ў час 2-й сусв. вайны ў Варшаве), Тышкевічаў у Лагойску, Т.С.Урублеўскага ў Вільні (уключала збор І.Наргелевіча з Навагрудскага пав.; зараз у Цэнтр. б-цы АН Літвы), Б.І.Эпімах-Шыпілы ў Пецярбургу, Юндзілаў у Івацэвічах і інш. У 19 — пач. 20 ст. ў гарадах Беларусі ствараліся першыя публічныя бібліятэкі ў Гродне (1830, 1863), Магілёве (1833, 1861), Мінску (1845, 1900), Віцебску (1857) і інш. Найбольшай публічнай б-кай у краі была Віленская. На сродкі выдаўца Ф.Ф.Паўленкава ствараліся паўленкаўскія бібліятэкі, у т.л. Астрамечаўская бібліятэка імя Ф.Ф.Паўленкава. У 1913 на Беларусі дзейнічала 851 масавая бібліятэка з кніжным фондам 423 тыс. тамоў. У 1922 утворана аб’яднаная Беларуская дзярж. і універсітэцкая б-ка, яе філіялы ў Віцебску (1925), Гомелі (1933), Магілёве (1928) і пры Доме ўрада (1933). У 1925 заснавана б-ка пры Інбелкульце (цяпер Цэнтральная навуковая бібліятэка імя Я.Коласа Нац. АН Беларусі). У 1938 створаны абласныя бібліятэкі. На пач.

1941 на Беларусі былі 4172 масавыя бібліятэкі з кніжным фондам 5028 тыс. тамоў. У Вял. Айч. вайну амаль усе бібліятэкі разбураны, большасць кніжнага фонду страчана. Аднаўленне бібліятэк ішло хуткімі тэмпамі і ўжо у 1950 іх колькасць і агульны кніжны фонд перавысілі даваен. ўзровень. Сучасныя бібліятэкі можна ўмоўна падзяліць на публічныя (або універсальныя), спецыяльныя і навучальныя.

Нацыянапьная бібліятэка Беларусі. Галоўны корпус. 2000. П у б л і ч н ы я бібліятэкі садзейнічаюць гарманічнаму развіццю асобы, павышэнню яго адукацыйнага, прафесійнага і культурнага ўзроўню. Яны камплектуюць фонды па ўсіх галінах ведаў. Знаходзяцца ў рэспубліканскім, абласным ці раённым падпарадкаванні. Да іх адносяцца таксама бібліятэкі дзі-

422

КУЛЬТУРНА...

цячыя, юнацкія, для сляпых і інш. груп чытачоў. Галоўнай універсальнай б-кай Рэспублікі Беларусь з ’яўляецца Нац. б-ка Беларусі. У 1990 у Беларусі працавала 6239 публічных бібліятэк, у т.л. ў гарадах 1248,у сельскай мясцовасці — 4991, іх кніжны фонд складаў 93,3 млн. экзэмпляраў. У 2003 дзейнічалі 4743 публічныя бібліятэкі, у т.л. 1021 у гарадах, 3772 — у сельскай мясцовасці. Кніжны фонд усіх публічных бібліятэк складаў 74,2 млн. экзэмпляраў. У сярэднім на адну б-ку прыпадала 913 чытачоў, у т.л. ў гарадах 2685 чытачоў, у сельскай мясцовасці — 427 чытачоў (гл. табл. 1). С п е ц ы я л ь н ы я бібліятэкі ствараюцца для выканання навук. і вытворчых заданняў, з’яўляюцца часткаю прадпрыемстваў, устаноў ці органа інфармацыі і абслугоўваюць іх калектывы. Фарміруюць фонды літаратуры ў асноўным па профілі прадпрыемства. Да спец. бібліятэк адносяцца цэнтр. галіновыя і шматгаліновыя бібліятэкі, бібліятэкі навук.-даследчых інстытутаў. Сярод іх Беларуская с.-г. б-ка імя І.С.Лупіновіча, рэспубліканскія навук.медыцынская і навук.-тэхн. бібліятэкі і інш. Н а в у ч а л ь н ы я бібліятэкі абслугоўваюць навучэнцаў, навуковыя і выкладчыцкія калектывы навуч. устаноў. Яны, як правіла, маюць фонды па ўсіх галінах ведаў, а таксама вял. колькасць падручнікаў. Да навуч. бібліятэк адносяцца бібліятэкі школ, каледжаў, ВНУ, ун-таў (напр., Бібліятэка фундаментальная БДУ) і інш. Л іт . К нсторнн бнблнотечного дела в Белорусской ССР. Мн., 1975; Бнблнотечное дело в Белорусснн (1919—1979 гг ). Мн., 1980;

Інфармацыйныя рэсурсы бібліятэк і іх кадравае забеспячэнне: Матэрыялы міжнар. навук.-практ. канф. (23—26 мая 2000 г., Мінск). Мн., 2000; О р е х о в с к а я Н.В. Бнблнотечные тайны. Мн., 2001. М .В .Н ік а л а еў. МУЗЕІ Да першых на Беларусі музеяў можна аднесці музейны збор, што існаваў пры канцылярыі вял. князя ВКЛ 14— 16 ст., дзе нешматлікім наведвальнікам дэманстравалі ўзоры ўзбраення, вайск. трафеі, творы выяўл. мастацтва, габелены, дываны, медалі, манеты і інш. Свае багатыя музейныя зборы мелі магнаты Радзівілы ў Мірскім і Нясвіжскім замках, Сапегі ў Ружанах, Тышкевічы ў Лагойску, Алелькавічы, Войны, Слушкі, Хадкевічы, а таксама некат. заможныя шляхціцы, мяшчане. Музеі адпаведнага профілю мелі навуч. ўстановы: Полацкі езуіцкі капегіум (з 1580; у 1812—20 акадэмія), Гродзенская мед. акадэмія (канец 18 ст.), Горы-Горацкі земляробчы ін-т (1840—60-я г.), губ. гімназіі. У 1856 намаганнямі Я.П.Тышкевіча адкрыты Віленскі музей старажытнасцей —

першы агульнадаступны музей. Да 1-й сусв вайны на тэр. Беларусі існавала больш за 50 музеяў, якія ствараліся навук. т-вамі, статыстычнымі к-тамі, земствамі, царк.-археал. к-тамі і навуч. ўстановамі (у Мінску, Магілеве, Віцебску і інш ). Актыўны ўдзел у зборы і стварэнні музеяў прымалі Дз.І.Даўгяла, І.І.Луцкевіч, Е.Р.Раманаў, А.М.Семянтоўскі, А.К.Снітка, Я.П.Тышкевіч і інш. У 1921 у БССР утворана музейная камісія (Галоўмузей), якая ўпершыню паставіла задачу стварэння даярж. музейнай сеткі з цэнтр. кіраўніцтвам. У жн. 1923 створаны Бел. дзярж. музей з філіяламі ў Віцебску, Гомелі, Магілбве, Дом-музей I з’езда РСДРП у Мінску. Акрамя таго, у музейную сетку ўваходаілі музеі розных ведамстваў і ўстаноў, у т.л. Інбелкульта, крымінальнага вышуку, працы. Важнымі падаеямі ў гісторыі музейнай справы былі 1-ы з’езд даследчыкаў бел. археалогіі і археаграфіі (Мінск, 1926) і Усебел. нарада музейных работнікаў (Мінск, 1932). Пасля ўз’яднання Зах. Беларусі з БССР музейны фонд Беларусі папоўніўся

Таб лі ца 1 Публічныя бібліятэкі Колькасць публічных бібліятэк

6239

1990

1995 5367

2000 5200

2001 5168

2002 4890

2003 4743

у т.л.: у гарадах у сельскай мясцовасці

1248 4991

1077 4290

1053 4147

1049 4117

1036 3854

1021 3722

Бібліятэчны фонд усіх публічных бібліятэк, млн. экз.

93,3

80,9

77,6

77,1

75,9

74,2

45,9 47,4

42,8 38,1

42,3 35,3

42,2 34,9

42,4 33,5

41,8 32,4

773

823

866

875

908

913

2184 420

2377 433

2611 423

2656 421

2671 434

2685 427

у т.л.: у гарадах у сельскай мясцовасці Колькасць чытачоў у сярэднім на адну бібліятэку у т.л.: у гарадах у сельскай мясцовасці

Нацыянальны музей гісторыі і культуры Беларусі.

Гісторыка-краязнаўчыя

Ваенна-гістарычныя

М УЗЕІ

Гісторыка-этнаграфічныя Гісторыка-археалагічныя

М аштаб 1 =5 000 000

Баявой іпрацоўнай славы

/''ДЙ»''/*1,

Літаратурныя і мемарыяльна-літаратурныя

(уБРОЎНА.,'

ЛвН&а^

Прыродазнаўча-навуковыя

,

ЖОДЗША^

>Раўбічы г

ЧЭРЫН

НАВАГТУДАК ;тоўбцы

юпле

.Берастрвіца

'асіповічы ста Ц ія д а і *ЬТ

^

Гісторыка-культурныя

■ ЙЁЙ Мемарыяльныя

-ЧАЧЭРСКі

Гісторыка-археалагічны ІУДА-КДШАЛЁвА

'КачяУюкі

(ШІ

■'КАМЯНЕЦ'

Мемарыяльны заказнік

ДОБРУШ)БРУН' ДРАГІЧЫН

1'Навасвлкіі

■ ЖЫТКАВІЧЫ

Мотальг

ПЕТРЫКАЎОу* СТОЛІТ МАЛАРЫТ/

БРЭСЦКАЯ ВОБЛАСЦЬ БРЭСТ. Музей Брэсцкай крэпасці-героя. Абласны краязнаўчы музей. Археалагічны музей „Бярэсце". Музей выратаваных мастацкіх каштоўнасцей. Музей гісторыі Брэста. БАРАНАВІЧЫ. Краязнаўчы музей. БЯРОЗА. Гісторыка-краязнаўчы музей. ГАНЦАВІЧЫ. Краязнаўчы музей. ГЕРШОНЫ. Музей атэізму. ЗАВОССЕ. Сядзіба-музей А. Міцкевіча. КАМЯНЕЦ. Музей „Камянецкая вежа“. КАМЯНЮКІ. Музей прыроды „Белавежская пушча". КОБРЫН. Ваенна-гістарычны музей імя А. В. Суворава. КОРАЧЫН. Музей партызанскай славы ваўрочышчы Хаваншчына. КРОШЫН. Музей народнага мастацтва і рамёстваў імя П. Багрыма. ЛАПАЦІН. Літаратурны музей А. Блока. ЛУНІНЕЦ. Краязнаўчы музей. МОТАЛЬ. Музей народнай творчасці. ПІНСК. Музей Беларускага Палесся. ПІНКАВІЧЫ. Літаратурна-этнаграфічны музей Якуба Коласа. РУДКА. Літаратурны музей Я. Янішчыц. СТОЛІН. Краязнаўчы музей.

ВІЦЕБСКАЯ ВОБЛАСЦЬ ВІЦЕБСК. Абласны краязнаўчы музей. Музей воінаў-інтэрнацыяналістаў. Мемарыяльны музей М. Шагала. Музей літаратуры. Мастацкі музей. Музей прыватных калекцый. Мемарыяльны музей М. П. Шмырова. БЕШАНКОВІЧЫ. Гісторыка-краязнаўчы музей. БРАСЛАЎ. Гісторыка-краязнаўчы музей. БЯГОМЛЬ. Музей народнай славы. ВАЛЫНЦЫ. Мемарыяльны музей I. Дз. Чэрскага. ГАРАДЗЕЦ. Музей мастацтва і этнаграфіі. ГАРАДОК. Краязнаўчы музей. ГЕРМАНАВІЧЫ. Музей культуры і побыту. ГЛЫБОКАЕ. Гісторыка-этнаграфічны музей. ДОМЖАРЫЦЫ. Музей прыроды Бярэзінскага біясфернага запаведніка. КОПЫСЬ. Паблізу Купалаўскі мемарыяльны запаведнік „Ляўкі“. ЛЕПЕЛЬ. Краязнаўчы музей. ЛЁЗНА. Ваенна-гістарычны музей. МІЁРЫ. Гісторыка-этнаграфічны музей. НАВАПОЛАЦК. Музей гісторыі і культуры горада. ОБАЛЬ. Музей Обальскага камсамольскага падполля. ОРША. Музей гісторыі і культуры горада. Музей этнаграфіі „Млын“. Мемарыяльны музей К. С. Заслонава. Музей У. С. Караткевіча. Музей драўлянай скульптуры народнага майстра С. С. Шаўрова. ПАСТАВЫ. Краязнаўчы музей. ПОЛАЦК. Гісторыка-культурны запаведнік. Краязнаўчы музей. Музей беларускага кнігадрукавання. Музей баявой славы. ПРАЗАРОКІ. Мемарыяльны музей I. Ц. Буйніцкага. ПУЦІЛКАВІЧЫ. Дом-музей П. Броўкі. РАСОНЫ. Музей баявой садружнасці. РУБА. Музей-сядзіба I. Рэпіна ва ўрочышчы Здраўнёва. СЯННО. Краязнаўчы музей. ТАЛАЧЫН. Краязнаўчы музей. УШАЧЫ. Музей народнай славы імя Героя Савецкага Саюза У. Е. Лабанка. ЧАШНІКІ. Гісторыка-краязнаўчы музей. ШУМІЛІНА. Гісторыка-краязнаўчы музей.

Аўтар Г. С. См алякоў

ГОМЕЛЬСКАЯ ВОБЛАСЦЬ ГОМЕЛЬ. Абласны краязнаўчы музей. АКЦЯБРСКІ. Музей народнай славы. БРАГІН. Гістарычны музей і карцінная галерэя. ВЕТКА. Музей народнай творчасці. ГЛІНІШЧА. Мемарыяльны музей I. П. Мележа. ГУРЫНЫ. Карцінная галерэя. ЕЛЬСК. Краязнаўчы музей. ЖЛОБІН. Гісторыка-краязнаўчы музей. КАЛІНКАВІЧЫ. Гісторыка-краязнаўчы музей. ЛІЦВІНАВІЧЫ. Мемарыяльны музей П. М. Лепяшынскага. ЛЕЛЬЧЫЦЫ. Краязнаўчы музей. ЛОЕЎ. Музей бітвы за Дняпро. МАЗЫР. Гісторыка-этнаграфічны музей „Палеская веда“ . Краязнаўчы музей. Музей кераміста Пушкара. НАВАСЁЛКІ. Дом-музей дзеда Талаша. НАРОЎЛЯ. Этнаграфічны музей. РАГАЧОЎ. Музей народнай славы. РЭЧЫЦА. Краязнаўчы музей. СВЕТЛАГОРСК. Музей гісторыі горада Светлагорска. ТУРАЎ. Краязнаўчы музей. ХАЛЬЧ. Музей адкрытага захоўвання гістарычных фондаў. ХОЙНІКІ. Краязнаўчы музей. ЧАЧЭРСК. Гісторыка-этнаграфічны музей.

БЫХАУ. Гісторыка-краязнаўчы музей. БЯЛЫНІЧЫ. Мастацкі музей імя В. К. Бялыніцкага-Бірулі. ГОРКІ. Гісторыка-этнаграфічны музей. ДРЫБІН. Гісторыка-этнаграфічны музей. КАСЦЮКОВІЧЫ. Краязнаўчы музей. КЛІМАВІЧЫ. Краязнаўчы музей. КЛІЧАЎКраязнаўчы музей. КОПЦЕЎКА. Гісторыка-этнаграфічны музей. КРАСНАПОЛЛЕ. Гісторыка-этнаграфічны музей. КРУГЛАЕ. Гісторыка-краязнаўчы музей. КРЫЧАЎ. Краязнаўчы музей. ЛЕНІНА. Музей савецка-польскай баявой садружнасці. ЛЯСНАЯ. Музей бітвы пад Лясной. МАСПАК\.Этнаграфічны музей. МСЦІСЛАЎ. Гісторыка-археалагічны музей. ЧАВУСЫ._Гісторыка-краязнаўчы музей. ЧЭРЫКАЎ. Гісторыка-краязнаўчы музей. ШКЛОЎ. Гісторыка-краязнаўчы музей.

МІНСКАЯ ВОБЛАСЦЬ МІНСК. Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Літаратурна-мемарыяльны музей Якуба Коласа. Літаратурны музей Янкі Купалы. Дзяржаўны музей гісторыі беларускай літара туры. Дзяржаўны музей гісторыі тэатральнай і музычнай культуры Беларусі. Музей прыроды і экалогіі Рэспублікі Беларусь. Нацыянальны музей гісторыі і культуры Беларусі. Нацыянальны мастацкі музей Беларусі. Рэспубліканскі музей гісторыі медыцыны Беларусі.Музей старажытнабеларускай культуры. Музей гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук. Цэнтральны музей Міністэрства ўнутраных спраў. Дом-музей Ваньковіча. Дом-музей I з’езда РСДРП. Літаратурна-мемарыяльны музей М. Багдановіча. Літаратурны музей Петруся Броўкі. Мемарыяльны музей 3 . 1. Азгура. Музей „Беларуская хатка“. Музей „Парк камянёў". Музей ваеннай гісторыі Рэспублікі Беларусь. БАРЫСАЎ. Дзяржаўны аб’яднаны музей. ГРОДЗЕНСКАЯ ВОБЛАСЦЬ БЛОНЬ. Краязнаўчы музей. ГРОДНА. Беларускі дзяржаўны музей гісторыі рэлігіі. Гісторыка-археВІЛЕЙКА. Гісторыка-краязнаўчы музей. ВЯЗЫНКА. Купалаўскі мемарыяльны запаведнік „Вязынка”. алагічны музей. Літаратурны музей М. Багдановіча. Музей сучаснай народнай творчасці Гродзеншчыны. Гісторыка-археалагічны запаведГАРАДОК. Музей гісторыілітаратуры „Гарадок". ДЗЯРЖЫНАВА, былая сядзіба. Дом-музей Ф. Э. Дзяржынскага. нік. АШМЯНЬІ. Краязнаўчы музей імя Ф. К. Багушэвіча. ДЗЯРЖЫНСК. Гісторыка-краязнаўчы музей. БЯРОЗАЎКА. Музей шкла. ДУДЗІЧЫ. Музей матэрыяльнай культуры „Дудуткі". ВАЎКАВЫСК. Ваенна-гістарычны музей імя П. I. Баграціёна. ЖОДЗІНА. Дом-музей Н. Ф. Купрыянавай. ЗАСЛАЎЕ. Заслаўскі гісторыка-культурны запаведнік. ГАЛЬШАНЫ. Філіял Беларускага дзяржаўнага мастацкага музея. ГУДЗЕВІЧЫ. Краязнаўчы музей. ІВЯНЕЦ. Музей Ф . Э. Дзяржынскага. ДЗЯТЛАВА. Гісторыка-краязнаўчы музей. ІКАНЫ. Музей народнайславы. ЗАЛЕССЕ. Літаратурны музей М. Агінскага. КАПЫЛЬ. Краязнаўчы музей. КАРЭЛІЧЫ. Раённы краязнаўчы музей „Зямля і людзі". КЛЕЦК. Гісторыка-этнаграфічны музей. КРУПАВА. Мемарыяльны музей 1.1. Дамейкі. ЛЮБАНЬ. Музей народнай славы. КУШЛЯНЫ. Літаратурна-мемарыяльны музей-сядзіба Ф. К. БагушэвіМАЛАДЗЕЧНА. Абласны краязнаўчы музей. МІКАЛАЕЎШЧЫНА. Коласаўскі мемарыяльны заказнік. ча. МЯДЗЕЛ. Музей народнай славы. ЛАША. Мемарыяльны музей Я. Ф . Карскага. НЯСВІЖ. Гісторыка-краязнаўчы музей-запаведнік „Нясвіж". ЛІДА. Краязнаўчы музей. ПЛЯБАНЬ. Музей вызваленчага руху. МАСТЫ. Музей „Лес і чалавек". РАКУЦЁЎШЧЫНА. Літаратурны музей М. Багдановіча. МІР. Філіял Беларускага дзяржаўнага мастацкага муэея. РАЎБІЧЫ. Музей беларускага народнага мастацтва. НАВАГРУДАК. Гісторыка-краязнаўчы музей. Дом-музей А. Міцкевіча. ПАРТЫЗАНАЎКА. Музей партызанскай славы. САЛІГОРСК. Краязнаўчы музей. СВІСЛАЧ. Гісторыка-краязнаўчы музей. СЛУЦК. Краязнаўчы музей. СКІДЗЕЛЬ. Музей камсамольскай славы. СТАРЫЯ ДАРОГІ. Музей выяўленчага мастацтва. Фонд Анатоля Белага. СЛОНІМ. Краязнаўчы музей. СТРОЧЫЦА. Беларускі дзяржаўны музей народнай архітэктуры і поСМАРГОНЬ. Краязнаўчы музей. быту. ЯРЭМІЧЫ. Мемарыяльны музей У. Царука. УБЕЛЬ. Музей С. Манюшкі. УЗДА. Краязнаўчы музей. МАГІЛЁЎСКАЯ ВОБЛАСЦЬ ХАРУЖАНЦЫ. Філіял літаратурнага музея Янкі Купалы „Акопы“. МАГІЛЁЎ. Абласны краязнаўчы музей. Абласны мастацкі музей імя . . . . . П. В. Масленікава. Музейэтнаграфіі. Мемарыяльны музей 0 . Ю. Шміта. ХАТЫНЬ, былая вёска. Мемарыяльны комплекс „Хатынь” Музей гісторыі Магілёва. Мастацкімузей В. К. Бялыніцкага-Бірулі. ЦІМКАВІЧЫ. Літаратурны музей Кузьмы Чорнага. АУСЯНКА. Гісторыка-этнаграфічны музей. ЧЭРВЕНЬ. Краязнаўчы музей. БАБРУЙСК. Краязнаўчы музей. БАГАЦЬКАЎКА. Мемарыялькы сядзіба-чузей М. I. Гірэцкага. Курсівам у тэксце пазначаны філ іялы музеяў.

424

КУЛЬТУРНА...

каштоунымі калекцыямі, лепшая з якіх належала Бел. музею імя І.І.Луцкевіна ў Вільні (з 1921). Да пач. Вял. Айч. вайны працавала каля 60 музеяў, дзейнасць якіх пераважна была звязана з краязнаўчым рухам. У час вайны 1941—45 музейным фондам прычынены велізарныя страты. У пасляваенны час развіццё музейнай справы актывізавалася. Да 1950 працавала 20 музеяў. Асаблівая ўвага ў іх дзейнасці аддавалася ваенна-патрыят. тэматыцы. У адпаведнасці з пастановай ЦК КПСС «Пра павышэнне ролі музеяў у камуністычным выхаванні працоўных» (1964) былі замацаваны ўжо сфарміраваныя да таго часу асн. кірункі музейнай палітыкі: канцэнтрацыя ўвагі на стварэнні аддзелаў гісторыі сав. перыяду, адлюстраванне перамог у камуніст. будаўніцтве, пашырэнне прапагандысцкай работы і інш. Важкія змены ў структуры музейнай сеткі і ўсіх кірунках.дзейнасці музеяў адбыліся ў 2-й пал. 1980 — пач. 90-х г. На канец 2003 на Беларусі дзейнічалі 131 дзярж. музей сістэмы Мін-ва культуры з 74 філіяламі (каля 2,6 млн. адзінак асноўнага фонду і каля 1 млн. — навукова-дапаможнага), сярод якіх найбуйнейшыя: Нац. музей гісторыі і культуры Беларусі, Бел. дзярж. музей гісторыі Вял. Айч. вайны, Музей ваен. гісторыі Рэспублікі Беларусь, Нац. маст. музей Рэспублікі Беларусь (усе ў Мінску), Бел. дзярж. музей гісторыі рэлігіі (Гродна), Музей Брэсцкай крэпасці-героя; абласныя краязнаўчыя музеі ў Брэсце, Віцебску, Гродне (гісторыка-археалагічны), Гомелі, Магілёве, Мінскі (у Маладзечне). Працуюць дзярж. музеі: археалагічны «Бярэсце»; геалагічны Парк камянёў (у Мінску); ваенна-гістарычныя — Ваўкавыскі, Кобрынскі, Лоеўскі музей бітвы за Дняпро, Музей воінаў-інтэрнацыяналістаў (Віцебск), Музей баявой садружнасці беларускіх, рускіх, латышскіх і літоўскіх партызан (г.п. Расоны Віцебскай вобл.), Музей Обальскага камсамольскага падполля (Шумілінскі р-н), Музей партыз. славы (каля в. Корачын Івацэвіцкага р-на), Музей савецкапольскай баявой садружнасці (в. Леніна Горацкага р-на), Музей К.С.Заслонава (Орша), Музей М.П.Шмырова (Віцебск); гісторыі гарадоў Магілёва, Наваполацка, Оршы, Светлагорска; Музей гісторыі Нац. АН Беларусі, Музей гісторыі медыцыны; літаратурныя музеі М.Багдановіча, Я.Купалы, П.Броўкі, Дзярж. літаратурна-мемарыяльны музей Я.Коласа, Дзярж. музей гісторыі бел. л-ры (усе ў Мінску), Гудзевіцкі літаратурна-этнаграфічны музей (Мастоўскі р-н), літаратурна-мемарыяльны музей-сядзіба Ф.К.Багушэвіча (в. Куш-

Будынак Нацыянальнага маргацкага музея Рэспублікі Беларусь.

ляны Смаргонскага р-на), мемарыяльны музей П.М.Лепяшынскага (в. Ліцвінавічы Кармянскага р-на), Дом-музей A. Міцкевіча (Навагрудак), Музей-лабараторыя Ф.Скарыны (Гомель), Полацкі музей бел. кнігадрукавання; мастацтвазнаўчыя — Музей-сядзіба «Здраўнёва» І.Рэпіна (Віцебскі р-н), Музей гісторыі тэатральнай і музычнай культуры (Мінск); этнаграфічныя — Бел. дзярж. музей нар. дойлідства і побыту (Мінскі р-н), музей нар. мастацтва і. рамёстваў імя П.В.Багрыма (в. Крошын Баранавіцкага р-на), Веткаўскі дзярж. музей нар. творчасці, Дудзіцкі музей матэрыяльнай культуры («Дудуткі»), Мотальскі музей нар. творчасці, Музей Бел. Палесся (Пінск), Музей старажытнабел. культуры (Мінск), Музей этнаграфіі (Магілёў), Нараўлянскі этнаграфічны музей, музей нар. культуры Мазыршчыны «Палеская веда»; карцінныя галерэі ў Магілёўскім абл. маст. музеі імя П.В.Масленікава, маст. музеі імя B. К.Бялыніцкага-Бірулі (г.п. Бялынічы Магілёўскай вобл.), у в. Гурыны Мазырскага р-на. Акрамя таго, дзейнічаюць музеі мін-ваў і ведамстваў, грамадскія (у школах, навук. і навуч. установах), колькасць якіх перавышае колькасць дзярж. музеяў Мін-ва культуры. Музеі

1990 1995 2000 2003 111 146 134 136

Усяго музеяў

Літаратурны музей М.Багдановіча ў Мінску.

(уключаючы філіялы) у т.л.: гістарычныя мемарыяльныя краязнаўчыя прыродазнаўчанавуковыя мастацтвазнаўчыя літаратурныя галіновыя

28 17 56 2

34 22 68 3

32 14 70 3

31 14 71 3

7 1 —

12 6 1

11 2 2

13 2 2

Колькасць наведванняў музеяў (за год), млн.

4,6

2,8

3,8

3,6

Л іт :. Г у ж а л о ў с к і А.А. Нараджэнне беларускага музея. Мн., 2001; Я го ж. Музеі Беларусі (1918—1941 гг ). Мн., 2002; Я г о ж. Музеі Беларусі, 1941—1991. Мн., 2004; Г р н ц к е в н ч В.ГІ, Г у ж а л о в с к н й А.А. Нсторня музеев мнра. Мн., 2003. А .А .Г у ж а л о ў с к і.

ПАРКІ

Фрагмент экспазіцыі Магілёўскага мастацкага музея В.К.Бялыніцкага-Бірулі.

Як састаўная частка адзінага сац.культ. комплексу Беларусі, як асн. элементы азелянення і садова-паркавага мастацтва, паркі ствараюцца ў гар. і сельскай мясцовасці сродкамі ланд-

шафтнай архітэктуры. Яны прызначаны для арганізацыі вольнага часу, задавальнення культ.-пазнавальных патрэбнасцей і інтарэсаў людзей праз стварэнне на сваёй тэр. спрыяльных умоў для адпачынку, распаўсюджвання і папулярызацыі культ. каштоўнасцей і ведаў аб прыродзе, фарміравання беражлівых і гуманных адносін да навакольнага асяроддзя. Усе паркі адкрытыя для публічнага наведвання. Найб. старадаўнія на Беларусі паркі, што захавапіся, адносяцца да 18 ст. Адрозніваюць паркі рэгулярныя, пейзажныя, мемарыяльныя, паркі культуры і адпачынку, гарадскія сады і інш. Для р э г у л я р н ы х п а р к а ў характэрны строгая геам. планіроўка і радковая пасадка дрэў, падпарадкаваная гал. кампазіцыйнай восі; наяўнасць баскетаў, шырокіх партэраў з кветкавымі газонамі, басейнаў, каналаў, фантанаў, часам — стараж палаца (замка), ад якога разыходзяцца прамыя алеі. Да ліку лепшых узораў такіх паркаў напежаць Бачэйкаўскі парк, закладзены ў сярэдзіне 18 ст. ў в. Бачэйкава (Бешанковіцкі р-н Віцебскай вобл ), Дубайскі парк, створаны ў 2-й пап. 18 ст. ў в. Дубай (Пінскі р-н Брэсцкай вобл.), у в. Вялікае Мажэйкава (Шчучынскі р-н Гродзенскай вобл ), у в. Забалацце (Рагачоўскі р-н Гомельскай вобл.) і інш. У канцы 18—19 ст. былі пашыраны п е й з а ж н ы я п а р к і з уласцівай для

Мірскі садова-паркавы комплекс.

іх свабоднай планіроўкай, мапяўнічым размяшчэннем кампазіцыйных элементаў, што імітуюць прыродны ландшафт, невялікія збудаванні ў выглядзе гатычнага сабора, замка, грота, розныя віды малых форм архітэктуры, і інш. Адзін з паркаў такога тыпу закладзены ў 1879 на тэр. Нясвіжскага папацава-паркавага комплексу (засн. ў 1583 кн. М.К.Радзівілам Сіроткам). Яго агульная плошча капя 100 га. На правабярэжнай частцы парку (падзелены р. Уша) знаходаяцца палац і замак з фрагментам парку (Замкавы парк) і Стары, т.зв. англійскі парк з японскім садам; у левабярэжнай частцы — Новы (Марысін) парк з т.зв. іпадромам. У парку ўстаноўлены бюсты кн. Юрыя Нясвіжскага, ітапьян арх. Дж.М.Бернардоні, пісьменнікаў У.Сыракомлі, Я.Коласа, картографа Т Макоўскага, 3 вазы з сімваламі: «1794. За нашу і вашу волю. 1863», «1410. Грунвальд», «Оіогіа Уісіогіа» і інш. Пасля рэканструкцыі ў 1991 водна-паркавай сістэмы Нясвіжа адноўлены 5 пейзажных паркаў, у т.л. парк «Альба». Найб. захаваным на Беларусі пейзажным паркам з элементамі рамантызму з’яўляецца парк Гомельскага палацава-паркавага ансамбля, заснаванага ў 2-й пал. 18 ст. на правым беразе р. Сож (даўж.

800 м, пл. 25 га). У ім знаходаіцца пладовы сад з багатай аранжарэяй («Зімовы сад»), ставок «Лебядзінае возера», вял. і мал. гроты, Верхні і Ніжні масты, памятныя камяні, больш за 9 тыс. дрэў мясц. і экзатычных парод; устаноўлены конная статуя кн. І.Паня-

У парку камянеў.

тоўскага, 2 трафейныя гарматы рус.-тур. вайны (1828—29), манумент кн. І.Ф.Паскевіча ў адаенні рымскага папкаводца, дэкаратыўныя мармуровыя скулытгуры і інш. Да тыпу пейзажных паркаў адносяцца Савейкаўскі парк (Ляхавіцкі р-н Брэсцкай вобл ), паркі Жыліцкага (Кіраўскі р-н Магілеускай вобл ), Лагойскага, Валожынскага палацавапаркавых ансамбляў і інш. М е м а р ы я л ь н ы я п а р к і часцей ствараюцца ў гонар выдатных дзеячаў навукі і культуры, нац. герояў (напр., парк імя Я.Купалы ў Мінску), або прысвячаюцца значным гіст. падзеям ці юбілеям (напр., парк Перамогі ў Мінску). Большасць такога тыпу паркаў з ’яўляюцца часткай сядзібна-паркавых ансамбляў. Да нашага часу на Беларусі захаваліся 175 мемарыяльных сядзіб з рэшткамі паркаў. У іх ліку рэшткі парку ў родавым маёнтку Касцюшкаў Сяхновічы (Жабінкаўскі р-н Брэсцкай вобл.), закладзенага ў канцы 17 ст., у гар. сядзібе Ваньковічаў (Мінск), дзе з 1824 жыў і працаваў мастак-рамантык Валенцій Ваньковіч, бьгаалі Я.Дамель, С.Манюшка У.Сыракомля, В.Дунін-Марцінкевіч. У Брэсцкім р-не захаваліся мемарыяльныя сядзібы Лышчыцы (радзіма К.Лышчынскага) і Скокі (радзіма Ю.Нямцэвіча). У Бара-

426 ___________КУЛЬТУРНА... навіцкім р-не 9 такіх сядзіб, у т.л. музей-сядзіба А.Міцкевіча «Завоссе» і сядзіба ў Ясянцах — радавым маёнтку апошняга канцлера ВКЛ Я.Храптовіча. у 2004 у в. Ракаў Мінскага р-на адкрылася сядзіба-музей, звязаная з імёнамі Ф.Багушэвіча, А.Міцкевіча і М.К.Агін-

часны парк забаў «Огеат Ьапсі» (Краіна мары), у якім дзейнічаюць разнастайныя італьян. атракцыёны (экстрэмальныя, сямейныя, дзіцячыя), лічбавая фотастудыя і інш. Паркавая прастора выкарыстоўваецца і як месца актыўных зносін людзей з прыродай, чаму садзейнічае стварэнне ў іх рэкрэацыйна-аздараўленчых зон і

Л іт :. А н т н п о в В.Г. Паркн Белорусснн. Мн., 1974; Я г о ж. Старннные усадьбы Мннского края. Мн., 2000; Ф е д о р у к А.Т. Садово-парковое нскусство Белорусснн Мн., 1989; С м о л і к А.І. Культура Беларусі XI—XIX стст.: Навук. давед. Мн., 1998; Каштоўнасці мінуўшчыны, 5: Рэстаўрацыя і выкарыстанне помнікаў гісторыі і культуры: Матэрыялы канф., Мінск, 17 крас. 2001 г. Мн., 2001. С .Ф Д у б я н е ц к і, Э .С .Д уб я н ец к і.

Фрагмент парку Я.Купалы ў Мінску.

У Гродзенскім заалагічным парку.

скага; тут экспануюцца мэбля і адзенне 18— 19 ст., муз. інструменты, фрагменты слуцкіх паясоў і інш. У 19 ст. склаўся новы тып парку — г а р а д с к і с а д (у Мінску, Віцебску, Магілёве і інш.). Самы старадаўні такі парк — Цэнтр. дзіцячы парк імя М.Горкага (былы Губернатарскі сад; пл. 30 га), у якім дзейнічаюць разнастайныя атракцыёны, планетарый, крыты каток, летняя эстрада. У 1920-я г. пачалі стварацца паркі культуры і адпачынку, дзіцячыя, спартыўныя, заалагічныя і інш. У 2002 на Беларусі дзейнічалі 24 паркі культуры і адпач ы н к у, у т.л. ў Брэсцкай, Віцебскай і Гродзенскай абл. — па 4, у Гомельскай вобл. і г. Мінск — па 3, Магілёўскай вобл. — 1 і Мінскай вобл. — 5. Дзейнічаюць 4 заапаркі (Віцебск, Гомель, Гродна, Мінск). Найб. паркі кудьтуры і адпачынку ў Гомелі (280 га, з філіяламі), Віцебску (190 га), Гродне (92 га), Кобрыне (60 га), Брэсце (40 га). У Мінску працуюць парк культуры і адпачынку імя Чэлюскінцаў (50 га) і імя 50-годдзя Кастрычніка (110 га), а таксама парк Я.Купалы і парк Перамогі (у раёне Камсамольскага возера). У парках культуры і адпачынку праводзяцца тэатралізаваныя канцэрты, выстаўкі, нар. святы, творчыя конкурсы, гульнёва-забаўляльныя праграмы, дыскатэкі, танцавальныя вечары, спарт. мерапрыемствы. У 2002 у іх дзейнічала 14 гурткоў маст. самадзейнасці, 16 спарт. гурткоў і 8 дзіцячых аб’яднанняў. У 2003 у Мінску адкрыты адзіны ў Беларусі су-

аб’ектаў, спрыяльных умоў для фіз. і маральна-псіхал. адпачынку і аднаўлення сіл чалавека. Першы батанічны сад на Беларусі засн. Ж.Э.Жыліберам у Гродне на месцы старога гарадзішча; у 1778 у садзе было больш за 2000 відаў экзотаў (болынасць экзатычных насаджэнняў у 1781 перанесена ў Віленскі батанічны сад, цяпер на яго месцы гар. парк культуры і адпачынку). У пач. 20 ст. існаваў (да 1924) Вялікалятчанскі батанічны сад капя Вціебска. Працуюць батанічныя сады БСГА (з 1847), Віцебскага ун-та (закладзены ў 1919), БДУ (арганізаваны ў 1933), Бел. тэхнал. ун-та (арганізаваны ў 1969). У Цэнтр. батанічным садзе Нац. АН Беларусі (створаны ў 1932, пл. больш за 80 га) сабрана больш за 9 тыс. відаў раслін. У яго экспазіцыі: дэндрарый з сектарамі Беларусі, Д.Усходу, Усх. Азіі, Паўн, Амерыкі, Еўропы, Сібіры, Каўказа, Сярэдняй Азіі, альпінарый, ружоўнік, цюльпаннік, вяргіннік, бэзавы сад, сад бесперапыннага цвіцення, ландшафтны. 3 1985 у Мінску дзейнічае парк камянёў — геалагічны музей пад адкрытым небам. У ім больш за 2 тыс. экспанатаў, пл. экспазіцыі 6,5 га, з іх 4,5 га займае рэльефная мадэль геагр. карты Беларусі. Парк з’яўляецца эксперыментальнай базай Ін-та геалагічных навук Нац. АН Беларусі па вывучэнні ледавіковых валуноў, вырашэнні шэрагу актуальных праблем геалогіі, а таксама своеасаблівым сродкам папулярызацыі і пашырэння прыродазнаўчых і гісторыка-краязнаўчых ведаў.

АХОВА ГІСТОРЫКАКУЛЬТУРНАЙ СПАДЧЫНЫ Ахова гісторыка-культурнай спадчыны Беларусі ўключае: навукова-даследчую работу па выяўленні, вывучэнні, кДасіфікацыі, публікацыі і папулярызацыі найб. адметных матэрыяльных аб’ектаў і нематэрыяльных праяў чапавечай творчасці; арганізацыю ўліку аб’ектаў спадчыны (надання ім статусу гісгорыка-культ. каштоўнасці, вядзенне Дзярж. спісу гісторыка-культ. каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь і фарміраванне Банка звестак аб гісторыка-культ. спадчыне, аднесеных да катэгорыі інфарм. рэсурсаў дзярж. значэння); падрыхтоўку і ўдасканаленне заканадаўчых актаў, што рэгламентуюць парадак распрацоўкі і зацвярджэння навуковапраектнай дакументацыі, выкананне вытв. мерапрыемстваў, зберажэнне і выкарыстанне каштоўнасцей, кантроль за выкананнем заканадаўства па ахове гісторыка-культ. спадчыны. Адным-'з першых актаў у сферы аховы гіст. спадчыны ў БССР была пастанова ЦВК ад 24.12.1923 «Аб рэгістрацыі, узяцці наўлік і ахове помнікаў мастацтва, даўніны і прыроды, якія знаходзяцца ва ўласнасці ўстаноў, таварыстваў і прыватных асоб», якая забараняла вываз помнікаў культуры за мяжу, перадачу іх інш. асобам; перамяшчэнне аб’ектаў спадчыны павінна было ўзгадняцца з навукова-экспертнай камісіяй, створанай Наркаматам асветы БССР. У адпаведнасці з пастановай СНК БССР ад 5.7.1926 шэраг помнікаў мастацгва, архітэктуры, быту і прыроды былі нацыянапізаваны. Абавязкі па ахове помнікаў культуры ўскпадаліся на акруговыя, раённыя, гар. і сельскія Саветы. На працягу 1926—30-х г. органы аховы помнікаў неаднаразова рэарганізоўвапіся. У 2-й пал. 1940-х г. гэтыя функцыі аднесены да кампетэнцыі К-та па справах архітэктуры

пры СНК СССР і адпаведных органаў дзярж. кіравання саюзных рэспублік. У выніку ўдасканалення сістэмы ўліку помнікаў з канца 1940-х г. ў Беларусі, як і ва ўсім СССР, аб’екгы гіст. спадчыны падзяляліся на помнікі саюзнага, рэсп. і мясц. значэння. Да канца 1960-х г пытанні іх аховы ў Беларусі рэгулявапіся нарматыўнымі актамі ўрада або паўнамоцных органаў даярж. кіравання. У 1960-я г. ў саюзных рэспубліках утвораны добраахвотныя т-вы аховы помнікаў гісторыі і культуры. У Беларусі дзецнасць адпаведнай грамадскай арг-цыі была скіравана пераважна на ўшанаванне памяці абаронцаў Айчыны ў Вял. Айч. вайну. Яна займалася таксама фінансаваннем работ па рэстаўрацыі Сафійскага сабора ў Полацку, падрыхтоўкай праектнай дакументацыі на рэстаўрацыю Мірскага замка і інш. аб’ектаў спадчыны. У 1969 Вярх. Савет Беларусі прыняў закон «Аб ахове помнікаў культуры», у 1978 — закон «Аб ахове і выкарыстанні помнікаў гісторыі і культуры», у 1992 — закон «Аб ахове гісторыкакультурнай спадчыны». У наш час дзярж. палітыка ў галіне ўліку і аховы гісторыка-культ. спадчыны вызначаецца Нац. сходам Рэспублікі Беларусь і ажыццяўляецца Саветам Міністраў, Мін-вам культуры Рэспублікі Беларусь і яго прадстаўнікамі ў мясц. выканаўчых і распарадчых органах. Гэтыя функцыі ўскладзены на ўпраўленні культуры абласных і Мінскага гар. выканаўчых к-таў, аддзелы культуры раённых і гар. выканкомаў. Выпрацоўку навукова-метадычнай палітыкі ў галіне ўліку, аховы, зберажэння, выкарыстання і аднаўлення гісторыка-культ. спадчыны ажыццяўляе Бел. рэсп. навукова-метадычная рада па пытаннях гісторыкакульт. спадчыны пры Мін-ве культуры. Закон забараняе дзейнасць, што стварае пагрозу пагаршэння стану або знікнення нерухомых матэрыяльных каштоўнасцей, абмяжоўвае або забараняе дзейнасць, у выніку якой ствараецца пагроза існаванню ці тэхн. стану каштоўнасцей. Усе віды работ у зонах аховы нерухомых матэрыяльных каштоўнасцей могуць праводзіцца толькі з пісьмовага дазволу Мін-ва культуры. Асн. правы ўласнікаў каштоўнасцей рэгулююцца Грамадзянскім кодэксам Рэспублікі Беларусь і адпаведнымі артыкуламі закона «Аб ахове гісторыкакультурнай спадчыны» (1992). Фінансаванне аховы і зберажэння гісторыкакульт. спадчыны ажыццяўляецца за кошт дзярж. выдаткаў, сродкаў уласнікаў ці карыстальнікаў каштоўнасцей, а таксама сродкаў, што спаганяюцца з парушальнікаў рэжыму захоўвання каштоўнасцей і патрабаванняў закона. Вінаватыя ў наўмысным разбурэнні і пашкоджанні помніка (каштоў-

насці) прыцягваюцца да адм. або крымінальнай адказнасці. У 1996 у Беларусі было зафіксавана каля 16 тыс. аб’ектаў, якія валодаюць прыкметамі гісторыка-культ. каштоўнасцей. Яны былі ўключаны ў Дзярж. спіс помнікаў гісторыі і культуры рэсп. значэння, спісы помнікаў мясц. значэння і «Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі» (выдадзены ў 1984— 88 у 8 кнігах), які паводле пастановы ўрада меў статус афіц. дакумента па ахове спадчыны. У наш час дзеючым заканадаўствам прадугледжана фарміраванне новага Дзярж. спіса гісторыка-культ. каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь. На 1.5.2004 у яго ўключаны 4813 аб’ектаў, з іх 51 адносіцца да катэгорыі духоўных каштоўнасцей (пераважна стараж. гербы бел. гарадоў), 59 з’яўляюцца рухомымі каштоўнасцямі (скарбы, калекцыі посуду, царк. інвентару, абразы, карціны, кнігі; складаюцца з больш як 6 тыс. прадметаў); 1655 аб’ектаў архітэктуры і горадабудаўніцтва, 1788 аб’ектаў археалогіі, 303 помнікі мастацтва, 1067 помнікаў абаронцам Айчыны, памятных мясцін, звязаных са знакавымі асобамі і гіст. падзеямі. Для кожнага асобнага аб’екта, групы ці комплексу каштоўнасцей, гіст. цэнтра горада ўстанаўліваецца ахоўная зона. Кансервацыю і рэстаўрацыю гісторыка-культ. каштоўнасцей, выяўл. і дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва праводзіць любая юрыд. або фіз. асоба, што валодае вызначанай кваліфікацыяй і мае адпаведны дазвол на правядзенне работ. Са сродкаў рэсп. бюджэту ажыццяўляецца фінансаванне мерапрыемстваў па развіцці прававой базы аховы спадчыны і рэстаўрацыі, дзейнасці па фарміраванні Банка звестак аб гісторыка-культ. спадчыне Рэспублікі Беларусь, рэстаўрацыйна-аднаўленчых работ найб. знакавых матэрыяльных каштоўнасцей, напр., замкавы комплекс «Мір», палацава-паркавы ансамбль у г. Нясвіж, будынак Нац. акадэмічнага Вялікага тэатра оперы і балета Рэспублікі Беларусь і інш. Пры выкананні рэстаўрацыйных работ выкарыстоўваюцца і сродкі мясц. бюджэтаў, якія накіроўваюцца на выкананне розных мерапрыемстваў па зберажэнні забудовы аб’ек-таў спадчыны, што знаходзіцца ў камунапьнай уласнасці. У 1991 створана рэсп. спецыялізаваная навук. арг-цыя — Дзярж. гісторыка-культ. экспедыцыя па выратаванні помнікаў гісторыі і культуры Беларусі ў раёнах, якія пацярпелі ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС (1986). Дзейнічаюць і грамадскія аб’яднанні: Бел. добраахвотнае т-ва аховы помні-

к у л ь т у р н а ...___________

427

каў гісторыі і культуры, Бел. фонд культуры, Бел. к-т міжнар. рады па помніках і мясцінах (ІКАМОС) і інш. На міжнар. узроўні пытанні аховы спадчыны рэгулююцца дакументамі, распрацаванымі ЮНЕСКА. Беларусь ратыфікавала 3 канвенцыі ЮНЕСКА, што разглядаюць пытанні аховы помнікаў культуры ў выпадку ўзбр. канфліктаў (1954), забароны незаконнага вывазу каштоўнасцей (1964), аховы аб’ектаў сусв. культ. і прыроднай спадчыны (1972). У адпаведнасці з апошнім дакументам фарміруецца Спіс сусв. культ. і прыроднай спадчыны, у які ўключаны Белавежская пушча і замкавы комплекс «Мір». Сярод інш. дакументаў, прынятых ЮНЕСКА, асаблівае значэнне для Беларусі маюць рэкамендацыі, скіраваныя на рэгламентацыю археап. даследаванняў, у т.л. падводнай археалогіі (1954), эфектыўных мер забеспячэння агульнадаступнасці музеяў (1960), захаванне адметнасці краявідаў (1962), аховы рухомых каштоўнасцей (1978) і інш. Актыўную пазіцыю ў справе захавання спадчыны, даследавання культ. каштоўнасцей, падрыхтоўкі спецыялістаў займаюць няўрадавыя арг-цыі ІКАМОС, Міжнар. рада музеяў (ІКОМ), міжнар. даследчы цэнтр захавання і рэстаўрацыі культ. набытку (ІККРОМ). Гэтыя арганізацыі падрыхтавалі шэраг метадычных дакументаў па ахове спадчыны, якія істотна дапаўняюць нормы нац. заканадаўства. У дзейнасці, скіраванай на зберажэнне гісторыка-культ. каштоўнасцей, спецыялісты карыстаюцца «Міжнароднай хартыяй захавання і рэстаўрацыі помнікаў і мясцін» (Венецыя, 1964), «Міжнароднай хартыяй зберажэння гістарычных садоў» (Фларэнцыя, 1982), «Міжнароднай хартыяй захавання гістарычных гарадоў і гарадскіх абшараў» (Вашынгтон, 1987), «Міжнароднай хартыяй кіравання археалагічнай спадчынай» (1990), Нарскім дакументам аб аўтэнтычнасці (1994). Рыжская хартыя (2000), якая датычыць правядзення рэканструкцыі гіст. аб’ектаў, распрацоўвалася пры актыўным удзеле бел. спецыялістаў. Л іт :. Советское законодательство о памятннках нсторнн н культуры: Сб. док. н матернапов (1917—1972 гг). Мн., 1972; Конвенцнн н рекомендацнн ЮНЕСКО по охране культурного наследня. Мн., 2000; Ма р т ы н е н к о Н.Э. Законодательство об охране нсторнко-культурного наследня н прокурорскнй надаор за его нсполненнем Мн., 2001; Н е с ц я р ч у к Л.М. Ахова гісторыка-культурнай спадчыны Беларусі. Мн., 2003. І.М .Ч а р н я ўс к і.

ДРУК ВЫДАВЕЦКАЯ СПРАВА Гісторыя развіцця. Пачатак выдавецкай справы на Беларусі звязаны з імем бел. першадрукара і асветніка эпохі Адраджэння Ф.Скарыны. Пры падтрымцы віленскіх мецэнатаў Я.Бабіча і Б.Онкава ён стварыў у Празе (Чэхія) першае бел. выдавецтва і 6.8.1517 выдаў там першую бел. друкаваную кнігу кірылічнага шрыфту «Псалтыр». У 1517— 19 у перакладзе на старабел. мову ён выпусціў 23 кнігі Бібліі пад агульным загалоўкам «Бнблня руска, выложена доктором Францнском Скорнною нз славнаго града Полоцка, Богу ко чтн н людем посполнтым к доброму наученню». У пачатку 1520-х г. Ф.Скарына пераехаў у Вільню, абсталяваў тут друкарню (у доме Бабіча) і арганізаваў новае выдавецтва. Каля 1522 ён выдаў некапькі кніг на царкоўнаслав. мове з каментарыем пад агульнай назвай «Мапая падарожная кніжка», куды ўвайшлі «Псалтыр», «Часасловец», «Шасцідневец», 8 акафістаў, 10 канонаў, «Саборнік» (уключаў «Святцы» і Пасхалію са звесткамі з астраноміі і грамадзянскага календара, пасляслоўе), у 1525 — «Апостал». Кнігавыдавецкая дзейнасць Ф.Скарыны мела гуманістычны, культурна-асветніцкі і нац.-патрьмтычны характар. Высокі еўрап. ўзровень паліграфічнага афармлення яго выданняў (шрыфт, гравюры, застаўкі) значна паўплываў на развіццё кірылічнага кнігадрукавання ў ВКЛ і за яго межамі.

3 2-й пал. 16 — 1-й пал. 17 ст. на Беларусі ствараліся прыватныя друкарні, уладальнікамі якіх былі буйныя магнаты (Радзівілы, А.Валовіч, Р.Хадкевіч, К.Астрожскі), шляхта і гараджане (Мамонічы, М., Г. і А. Кавячынскія, Я. і Л. Кішкі, В.Гарабурда і інш.). Першая друкарня ў межах сучаснай Беларусі заснавана ў 1553 у Брэсце канцлерам ВКЛ М.Радзівілам Чорным і вучонымгуманістам Б.Ваяводкам. У 1558 у ёй выйшаў першы ў ВКЛ друкаваны нотны зборнік «Песні хвал боскіх»; у 1563 выдадзена Біблія (вядома як Радзівілаў-

ская), дзе ўпершыню змешчаны прадметны паказальнік. У Брэсцкай друкарні выйшла больш за 50 выданняў на польскай і лац. мовах, якія адлюстроўвалі духоўныя і ідэйныя сувязі прагрэсіўных дзеячаў бел., польскай і літоўскай культур. У 1575 М.К.Радзівіл Сіротка перавёз абсталяванне і матэрыялы пратэстанцкай друкарні з Брэста ў Вільню, дзе яна перададзена езуіцкаму калегіуму. Гэта была першая каталіцкая друкарня на тэр. ВКЛ, у якой выдадзе-

8<?НН 1|$1 А і

ЕЫзЫ Ё Ш БЙТЬ ПШТЫРБ: Тытульны ліст «Псалтыра» Ф.Скарыны. Прага 1517.

на 58 назваў кніг. У 1560-я г. С.Будны, М.Кавячынскі і Л.Крышкоўскі пры падтрымцы М.Радзівіла Чорнага і A. Валовіча распачалі кнігавыдавецкую справу ў Нясвіжы. Тут выйшлі першыя кнігі на бел. мове: «Катэхізіс» і «Пра апраўданне грэшнага чалавека перад Богам» (абедзве 1562). У 1568— 70 пры ўдзеле гетмана ВКЛ Р.Хадкевіча арганізавана друкарня ў мяст. Заблудава (цяпер тэр. Польшчы), куды былі запрошаны друкары І.Фёдараў і П.Мсціславец. У ёй выдадзены «Евангелле вучыцельнае» (1569), «Псалтыр з Часаслоўцам» (1570) з анатацыямі, адметныя выкарыстаннем новай арнаментыкі, буйной ксілаграфіі, тытульнага ліста з выхаднымі звесткамі. 1570-я г. адзначаны дзейнасцю прыватнай друкарні B. Цяпінскага (відаць, у яго родавым маёнтку Цяпіна на Полаччыне). Каля 1570 у ёй надрукавана «Евангелле» (паралельна на царкоўнаслав. і старабел. мовах), у якое ўвайшлі евангеллі ад Матфея, Марка і часткова ад Лукі; «Евангелле» змяшчала прадмову, напісаную В.Цяпінскім, 210 глосаў (слоўперакладаў), якія на палях кнігі тлумачылі незразумелыя словы. У 1572 C. Кішка выкупіў абсталяванне Нясвіжскай друкарні і размясціў яго ў сваім замку ў мяст. Лоск (Валожынскі раён), які стаў цэнтрам арыянскага кнігадрукавання ў ВКЛ. Друкарамі тут працавалі С.Будны, Д.Лянчыцкі, пазней Я.Карцан, Ф.Балямоўскі. Вядома каля 20 іх выданняў на польскай і лац. мовах, адметных востр'ай палемічнай накіраванасцю. У 1574— 76 выйшлі першыя кірылічныя кнігі ў друкарні Мамонічаў у Вільні: «Евангелле напрастольнае» (1575), «Часоўнік» (1574— 76), «Псалтыр» (1576). Іх выдаўцом быў П.Мсціславец. Самастойна Мамонічы выпусцілі першыя кнігі па праве, у т.л. «Трыбунал» (1586) і «Статут Вялікага княства Літоўскага» (1588), па граматыцы («Кграматыка словеньска языка», 1586); надрукавалі больш за 50 кірылічных і 35 польскамоўных (лац. шрыфтам) вьшанняў. Першая поўная кананіч-

на дакладная слав. Біблія на царкоўнаслав. мове ў старабел. рэдакцыі пад назвай «Астрожская Біблія» выдадзена К.Астрожскім у 1581 у г. Астрог (на Валыні). Друкарскую справу тут вёў І.Фёдараў. За 1578— 1612 у ёй надрукавана каля 25 кірылічных кніг. Над аздабленнем і пісьмовай графікай кніг працаваў бел. майстар Г.Івановіч. Каля 1580— 82 прыватнай выдавецкай дзейнасцю ў Вільні займаўся В.Гарабурда (вядомы 2 кірылічныя выданні). У 1612— 40 па запрашэнні кн. К.Радзівіла выдавецкую дзейнасць у мяст. Любча (Навагрудскі раён) вялі П. і Я. Кміты, якія выпускалі свецкія творы па гісторыі, маст. літаратуры, практычныя дапаможнікі па медыцыне, ветэрынарыі, школьнай справе на польскай і лац. мовах (больш за 80 кніг). У 1640— 50 тут вьшаваліся пераважна панегірыкі і літургічныя кнігі для пратэстанцкіх абшчын. 3 Любчанскай друкарняй супрацоўнічаў гравёр К.Гётке, які ўпершыню ў бел. кнігадрукаванні выкарыстаў гравюры на медзі (медзярыты). Каля 1672 працавапа Радзівілаўская друкарня ў г. Слуцк. Вядома 29 назваў кніг, надрукаваных тут на польскай мове пераважна рэліг. (кальвінісцкай) тэматыкі.

3 канца 16 ст. вядучае месца ў бел. кнігавыданні займалі праваслаўныя брацтвы, што звязана з дзейнасцю Віленскай, Еўінскай (цяпер тэр. Літвы), Куцеінскай (пад Оршай), Магілёўскай брацкіх друкарняў. Іх выданні вызначаліся разнастайнасцю тэматыкі і мастацка-паліграфічнага афармлення. У Віленскай і Еўінскай друкарнях у 1-й трэці 17 ст. выкарыстоўваліся (побач з інш.) сапраўдныя дошкі Ф.Скарыны. 3 127 выданняў, што захаваліся да нашага часу, у т.л. выданні, надрукаваныя пры падтрымцы брацтваў у Куцейне, Буйнічах (Магілёўскі.раён), Мінску, 16 належалі да навучальных (пераважалі буквары і граматыкі), 12 — да гісторыка-публіцыстычных і палемічных, 16 — да панегірыкаў і казанняў, 20 — чэцці і інш. нелітургічныя выданні. Больш за 70% усіх кніг выдадзены на слав. і бел. мовах (або на слав. у бел. рэдакцыі), 25 выданняў — на польскай. Брацкія кнігавыдавецтвы адыгралі вялікую ролю ў развіцці розных сфер бел. культуры, мовы, пісьменства. Творы С. і Л. Зізаніяў, Л.Карповіча, М.Сматрыцкага і інш., якія выдаваліся ў брацкіх друкарнях, выкарыстоўвапіся ў ідэалагічнай і пйліт. барацьбе, у процідзеянні каталіцкай экспансіі і царк. уніі. У 2-й чвэрці 17 ст. цэнтрамі кірылічнага кнігавыдання сталі Магілёў і Куцейна, дзе працавалі перасоўныя прыватныя друкарні С.Собапя і І.Труцэвіча, дзейнасць якіх цесна звязана з брацтвамі. У канцы

17 — пач. 18 ст. выдавецкай дзейнасцю ў Магілёве займаліся М. і В. Вашчанкі, Ф.Ангілейка, якія выкарыстоўвалі глыбокі друк з металагравюр. У 18 ст. ў Магілёўскай брацкай друкарні выдадзены 33 кнігі на стараслав. мове, пераважала літургічная і агіяграфічная літаратура. У 16 — пач. 19 ст. ў кнігавыдавецкай справе вылучалася дзейнасць каталіцкіх і уніяцкіх ордэнаў, асабліва ордэна езуітаў. Найб. значным цэнтрам кнігадрукавання была Віленская друкарня езуіцкай акадэміі (1586— 1805). Яна штогод выпускала каля 15 выданняў на польскай і лац. мовах: падручнікі, палемічную літаратуру, царкоўнае права, жыціі святых, тэалагічна-філас. творы, а таксама свецкую літаратуру пра дзеячаў ВКЛ. У іх упершыню ў мастацтве ВКЛ выкарыстаны кніжны медзярыт. Выдавецкай дзейнасцю займаліся таксама ордэны францысканцаў (1671— 1781) і піяраў (1754— 1840) у Вільні, піяраў у Полацку (1824— 31), езуіцкія калегіумы ў Пінску (1729— 35) і Нясвіжы (1751—90), калегіум і акадэмія ў Полацку (1787— 1820). Вядома каля 150 іх выданняў на польскай, лац., франц. мовах свецкага і рэліг. зместу (белетрыстыка, палемічная, навучальная літаратура, панегірыкі). Вынікам дзейнасці друкарні дамініканцаў у Слоніме (каля 1777— 82) з’явіліся больш за 30 кніг на польскай, лац., італьян. і рус. мовах. Кнігавыдавецкай дзейнасцю вызначаўся уніяцкі (базыльянскі) ордэн. Віленская Троіцкая (базыльянская) друкарня (дзейнічала да пач. 19 ст. пры манастыры св. Тройцы) выдавала богаслужэбныя, тэалагічныя творы, панегірыкі, падручнікі, паэзію, маст. прозу, драматычныя творы на слав., польскай, лац. і франц. мовах. 3 друкарняй супрацоўнічаў гравёр Л.Тарасевіч. Найб. значным цэнтрам кірылічнага кнігадрукавання з

Д Р УК...__________________4 29 канца 17 ст. быў уніяцкі манастыр у мяст. Супрасль (Полыпча), дзе К.Радзівіл і мітрапаліт Ц.Жахоўскі арганізавалі друкарню. За час сваёй дзейнасці Супрасльская друкарня выпусціла больш за 420 кніг на царкоўнаслав., бел., рус., польскай, лац. і літ. мовах. Вядомы 22 выданні уніяцкага ордэна базыльян у Мінску, асноўную частку якіх складала афіц. літаратура на польскай і лац. мовах. У 18 ст. на тэр. Беларусі ўзніклі першыя выдавецтвы, у якіх выявіліся рысы прадпрыемстваў дзярж. характару. Магілёўская прыдворная друкарня (1774— 1844), якой кіраваў С.Богуш-Сестранцэвіч, выдавала пераважна афіц. матэрыялы, рэліг. і інш. свецкую літаратуру. Вядома 350 назваў кніг, выдадзеных у гэтай друкарні на польскай, рус., лац., франц. і ням. мовах. У 1775— 96(?) дзейнічала Гродзенская каралеўская друкарня, якой напачатку кіраваў А.Тызенгаўз. Яна выпусціла каля 100 кніг арыгінальнай і перакладной літаратуры, у т.л. падручнікі, малітоўнікі, афіц. і юрыдычныя дакументы на польскай і лац. мовах. Выдавапася таксама навук., навукова-папулярная і маст. літаратура. У 18 ст. выдавецкай справай на Беларусі займаліся і стараверы, якія выкарыстоўвапі папіграфічныя магчымасці Супрасльскай і Віленскай базыльянскіх друкарняў, а таксама Гродзенскай каралеўскай друкарні. У канцы 18 — пач. 19 ст. на Беларусі існавалі яўр. друкарні ў Шклове (з 1783), Гродне (з 1788), Копысі (з 1797), Дуброўне (з 1802), Лядах (з 1805), Мінску (з 1807), Вільні (з 1821), Магілёве (з 1825) (гл. табл. 1). Таб л і ца 1

Выдавецкая дзейнасць у 16— 18 ст.

2.

Месца Выдавец дзейнасці (уладальнік) выдавецтва 3 2 Ф.Скарына (Я.Бабіч, Прага Б.Онкаў) Ф.Скарына Вільня

3.

Брэст

№ 1 1.

4.

Нясвіж

5.

Заблудаў

Б.Ваяводка (М.Радзівіл Чорны) С.Мурмеліус, Ц.Базылік С.Будны, Л.Крышкоўскі (М. і Г. Кавячынскія, М.Радзівіл Чорны, А.Валовіч) І.Фёдараў, П. Мсціславец (Р.Хадкевіч)

Час дзейнасці

Колькасць Мова выданняў (шрыфт) выданняў

4 1517—19

5 1 (23)

1522—25

2(22)

1553—54

больш за 50

6 старабел., царкоўнаслав старабел., царкоўнаслав. польская, лац.

1558—61 1561—70 1562—64

3

старабел., польская

1568—70

2

старабел.

430_________________

д р у к ...

Пр а ц я г т а б л і ц ы 1 1

Пасля падзелаў Рэчы Паспапітай і далучэння Беларусі да Рас. імперыі ў канцы 18 ст. адкрываліся губернскія друкарні, якія сталі асноўным тыпам прадпрыемстваў дзярж. характару: Мінская (1795— 1917), Віцебская (1797— 1917), Гродзенская (1820— 1915), Магілёўская (1833— 1917). Вядучае месца займала Мінская губернская друкарня (330 выд.). Сярод першых выданняў, якія пачалі друкавацца грамадзянскім шрыфтам: «Лёгкі спосаб навучыцца чытаць па-руску і па-польску» (Мінск, 1799), «Арлы і шпакі» П.Сумарокава (Віцебск, 1806). Значны ўклад у развіццё дзярж. кнігавыдання зрабілі губернскія статыстычныя камітэты (з 1860-х г.), якія выдавалі «Працы...» і «Справаздачы...» губернскіх статыстычных камітэтаў, «Агляды...» і «Памятныя кніжкі...» губерняў. Развіццю прыватных кнігавыдавецтваў, на якія прыпадапа асноўная частка выпуску кніжнай прадукцыі, паспрыялі скасаванне ўказа 1796 аб закрыцці вольных (прыватных) друкарняў і правядзенне ў 1801—04 паліятыўных рэформ друку і кнігавыдання. У 1-й пал. 19 ст. актыўнай дзейнасцю вызначаліся мінскія прыватныя выдаўцы І.Стафановіч (22 выд.), Ё.Дворац (22 выд.), А.Валіцкі (29 выд.); у 2-й пал. 19 ст.— вьшавецтвы Б.Саламонава (234 выд.), Тасьманаў (226 выд.), Дворжацаў (больш за 90 выд.) у Мінску; Я.Падземскага (102 выд.), Ш.Фрыдланда (100 выд.) у Магілёве; М.Неймана (88 выд.) у Віцебску і інш. Дзякуючы ім на Беларусі пашырылася колькасць кніг навук. характару па айч. гісторыі, медыцыне, ветэрынарыі, сельскай гаспадарцы, дамаводстве, маляванні і інш. Універсальны характар іх выданняў садзейнічаў пашырэнню кнігі сярод розных слаёў насельніцтва, асабліва стымуляваў дзейнасць творчай інтэлігенцыі. Усяго на Беларусі ў 19 — пач. 20 ст. дзейнічала каля 250 прыватных друкарняў.

2-я пал. 19 — пач. 20 ст. характарызаваліся актыўным развіццём грамадскіх кнігавыдавецтваў: таварыствы выдаўцоў і тыпографаў; выдавецтвы паліт. арганізацый; прамысловых, спажывецкіх, крэдытных і страхавых т-ваў; культурна-асветніцкіх і навук. т-ваў; т-ваў дабрачыннасці, сац. і мед. дапамогі; спарт. і ахоўных т-ваў; рэліг. устаноў і інш. Значны ўклад у кнігавыданне Беларусі зрабілі археаграфічныя ўстановы: Віленская камісія па разборы і выданні стараж. актаў (1864— 1915), Віцебскі архіў стараж. актаў (1871— 1906), Мінскі царк. гісторыка-археалагічны камітэт (1908— 15), якія падрых-

6.

2 Цяпіна

1 з В.Цяпінскі

4 1570-я г.

8.

Заслаўе (Узда) Лоск

9.

10.

Вільня Астрог

11.

12.

Вільня Вільня

С.Будны (Г. і А. Кавячынскія) С.Будны, Д.Лянчыцкі, Я.Карцан, Ф.Балямоўскі (Я.Кішка) П.Мсціславец (Мамонічы) І.Фёдараў, Г.Івановіч (К.Астрожскі) В.Гарабурда (Мамонічы) Я. і I. Карцаны

13.

Вільня

Мамонічы

1583— 1623

14.

Вільня

(М.Радзівіл Сіротка; друкарня езуіцкай акадэміі) М.ПачобутАдляніцкі, Р.Даніловіч

1575—86 1586—1805

15.

16.

17.

Вільня Вільня Вільня

Я.Марковіч Д.Лянчыцкі (брацкая друкарня)

18.

19.

Вільня Вільня

20.

Еўе

21.

22.

Вільня Любча

23.

24.

Ашмяны Магілёў

25.

26.

Мінск Вільня

27.

Куцейна

28.

Буйнічы

29.

30.

31.

Пяршай Кейданы Вільня

32.

Слуцк

33.

Супрасль

34.

Пінск

35.

Нясвіж

36.

Вільня

37.

Магілёў

7.

5 1

1 6 старабел., царкоўнаслав. польская

1572

1

1572—92

каля 20

польская, лац.

1574—76 1578— 1612

3 каля 25

1580—82 1580—1620

2 больш за 100 каля 85

(кірыліца) старабел., царкоўнаслав. царкоўнаслав. польская, лац., грэч. старабел., польская польская, лац., ням., франц., італьян., літ., лат., старабел. (кірыліца)

1592—1621 1594—1600 1595—1610 1615— 1749 1596—1603 С. і У. Сультжары В.Малахвеевіч, С.Вярэйскі 1598 (М.Пяткевіч) 1610—45 (брацкая друкарня) Л.Карповіч, Г.Івановіч 1611—12 П.Кміта 1612—40 П. і Я. Кміты, 1640—50 Я.Ланге (К.Радзівіл) 1615 1616—19 (брацкая друкарня) 1636—38 С.Собаль 1693— 1708 (М.Вашчанка) да 1773 П.Дамжыў-Лютковіч 1622 1628—92 (Троіцкая базыльянская 1760—1800 друкарня) 1631—32 (брацкая друкарня) 1636—54 С.Собаль, І.Труцэвіч 1635 (брацкая друкарня) С.Собапь 1645 1651—55 І.Ротэ (Я.Радзівіл) 1671—1781 (ордэн францысканцаў) 1672—93 (Радзівілы) Я.Д.Заэнкер, К.Клакоцкі (капьвінісцкая) 1693—1705 1695— 1803 базыльянская (К.Радзівіл, Ц.Жахоўскі, Л.Кішка) (езуіцкі калегіум; К.Несялоўскі) (М.К.Радзівіл, езуіцкі капегіум) (ордэн піяраў) Д.Догель, А.Жулкоўскі прыдворная друкарня (С.Богуш-Сестранцэвіч)

1

58 каля 2,5 тыс.

царкоўнаслав., польская

болып за 25 5 больш за 80

польская, лац.

больш за 30

стараслав.

1 48

(кірыліца) слав., польская, лац., франц. (кірыліца)

20

(кірыліца)

28 (у 18 ст.)

29

польская, лац.

больш за 420

старабел., царкоўнаслав., рус., польская, лац., літ. польская, лац.

1729—35 1735—52 1750—91

4 7 каля 70

1754— 1840

320 (у 18 ст.)

350

1774— 1844

старабел., царкоўнаслав.

польская

польская, лац. польская, лац., франц. польская, лац., рус., франц., ням.

38.

Гродна

39.

Слонім

40.

41.

Шклоў Полацк

42.

43.

44.

Гродна Азёры Мінск

каралеўская друкарня (А.Тызенгаўз, К.Маліноўскі, Я.Ясінскі, Б.Ром) (ордэн дамініканцаў?; М.К.Агінскі) яўрэйская друкарня (ёзуіцкі калегіум) Б.Шыркевіч, А.Лянкевіч, Я.Заранек яўрэйская друкарня (Б.Ром) (ордэн базыльян)

тавалі і выпусцілі шматтомныя зборы гіст. дакументаў. Вызначаліся ў кнігавыданні т-вы сельскай гаспадаркі (Мінск, Віцебск), т-вы ўрачоў (Мінск). У 19 — пач. 20 ст. выдавецкая справа вялася ў 39 гарадах і мястэчках Беларусі. Найб. буйнымі кнігавыдавецкімі цэнтрамі былі Мінск (3125 выданняў на розных мовах), Магілёў (1319 на рус. мове), Віцебск (1007 на рус. мове), Гродна (586 на рус. мове). Да сярэдзіны 19 ст. асноўнай мовай выданняў была польская. Пасля ўвядзення забароны на польскамоўны друк з 1864 пачала дамінаваць рус. мова (усяго ўлічана 6536 назваў на рус. мове). Выданні свецкага зместу складалі каля 85%. У іх пераважала гіст., сац.-эканам., сельскагаспадарчая, медыцынская тэматыка. У гэты перыяд сфарміраваліся асноўныя тыпы выданняў: афіц., навук., навукова-папулярныя, літаратурна-маст., даведачныя; вызначыліся тэндэнцыі да фарміравання масава-паліт. і вытворча-практычных выданняў. Самых высокіх паказчыкаў кнігавыданне Беларусі дасягнула напярэдадні 1-й сусв. вайны. У 1913 у Мінску выйшла 224 выданні, у т.л.

216 на рус., 5 на бел. мовах. Першая вядомая друкаваная кніга амаль цалкам на бел. мове (лацінкай) — «Кароткі збор навукі хрысціянскай. Для вяскоўцаў, якія гавораць мовай польска-рускай вызнання рымска-каталіцкага» (Вільня, 1835). У 1855— 57 у Мінску выйшлі беларускамоўныя творы (лацінкай) В.Дуніна-Марцінкевіча: «Вечарніцы», «Гапон», «Цікавішся? — Прачытай!», «Дудар беларускі». Шэраг бел. кніг, надрукаваных лац. шрыфтам за мяжой, нелегальна дастаўляўся на Беларусь: «Пра багацтва ды беднасць» (Жэнева, 1881) і «Дзядзька Антон» (Тыльзіт, 1892) С.Падалінскага, «Дудка беларуская» (Кракаў, 1891) і «Смык беларускі» (Познань, 1894) Ф.Багушэвіча, «Пан Тадэвуш» А.Міцкевіча (у пер.

Пр а ц я г т а б л і ц ы 1 4 | 5 | 6 1775—1802 капя 100 польская, лац., царкоўнаслав., франц., ням., яўр.

1777—82 больш за польская, лац., 30 італьян., рус. яўрэйская 1783—1836 133 1787—1820 болын за польская, рус., італьян., ням., 500 франц.

1788, 1819 1789 1790—94 польская, лац., 22 рус.

А.Ельскага, Львоў, 1892) і інш. Ажыццяўляліся сумесныя праекты мінскаваршаўскіх і мінска-кракаўскіх выдаўцоў па друку польскамоўных твораў Ю.Крашэўскага, К.Вярыгі-Дарэўскай, Б.Адамовіча, Ю.Вяжбіцкага, М.Ельскага і інш. У канцы 19 — пач. 20 ст. ў бел. друку з’явіліся выданні на бел. мове кірыліцай: «Тарас на Парнасе» (Віцебск, 1896, 1898, 1904; Гродна, 1896, 1899; Магілёў, 1900, 1902; Мінск, 1917), «Нашы перасяленцы» А.Ельскага (Віцебск, 1896). На Беларусі дзейнічалі і падп. выдавецтвы: народнікаў «Чорны перадзел» (Мінск), Бел. сац. грамада (Мінск), РСДРП (Бабруйск, Барысаў, Гомель, Гродна, Магілёў, Мінск, Орша і інш.), якія выпускалі нелегальную літаратуру, пераважна брашуры і лістоўкі.

2?Ьогпі1< .^лЗлл №

м м у * 1.

УУІІЛІА Опікатіа М. КчсЫу. ТаІагіка)а, 20.

1912.

«Зборнік «Нашай нівы». Вып. 1. Вільня. Друкарня М.Кухты. 1912.

ДРУК...

431

3 1905 з разгортваннем нац.-вызваленчага руху і ўступленнем у дзеянне закона аб свабодзе друку на Беларусі легалізавана кнігавыданне на мясц. мовах і афіцыйна пацверджаны яго разнамоўны характар. Акрамя дамінуючых у мясц. друку рускамоўных выданняў, выходзіла літаратура на бел., польскай і яўр. мовах. Узніклі бел. выдавецтвы: «Загляне сонца і ў наша аконца» (Пецярбург, 1906— 14), «Наша ніва» (Вільня, 1906— 15), друкарня М.Кухты (Вільня, 1906— 17), «Мінчук» (Мінск, 1907—09), «Наша хата» (Вільня, 1908— 11), Бел. выдавецкае т-ва (Вільня, 1913— 15, 1919— 30), «Лучынка» (Мінск, 1914), «Вясёлка» (Мінск, 1915), выдавецтва В.Ластоўскага (Вільня, 1916— 18), «Вольная Беларусь» (Мінск, 1917) і інш. Найб. вызначалася выд-ва «Загляне сонца і ў наша аконца», дзе выйшлі падручнікі («Беларускі лемантар, або Першая навука чытання» К.Каганца, «Першае чытанне для дзетак беларусаў» Цёткі, «Другое чытанне для дзяцей беларусаў» Я.Коласа), падпісная серыя «Беларускія песняры» (творы В.Дуніна-Марцінкевіча, Ф.Багушэвіча, пераклад паэмы А.Міцкевіча «Пан Тадэвуш»), творы Я.Купалы, Я.Коласа, Ц.Гартнага, К.Каганца, З.Бядулі, У.Гапубка, А.Чэхава, М.Крапіўніцкага, Э.Ажэшкі і інш.; выдаваўся час. «Маладая Беларусь». У выд-ве «Наша ніва» выйшлі «Беларускія казкі», «Апавяданні» Я.Коласа, кн. «Бярозка» Ядвігіна Ш.; пры ўдзеле газ. «Наша ніва» — зб-кі «Песні-жальбы» Я.Коласа, «Вянок» М.Багдановіча. У выд-ве «Наша хата» друкаваліся бел. падручнікі, дзіцячая літаратура, паэма «Тарас на Царнасе» і інш. У Бел. вьвдавецкім т-ве выйшлі кнігі «Родныя з ’явы» Т.Гушчы (Я.Коласа), «Рунь» М.Гарэцкага, «Васількі» Ядвігіна Ш., «Курганная кветка» К.Буйло, «Беларускі каляндар» на 1914, 1915, 1916. У прыватным выд-ве А.Грыневіча ў Пецярбургу.ў 1910— 14 выдадзены 2 тамы «Беларускіх песень з нотамі», зб. «Гусляр» і паэма «Адвечная песня» Я.Купалы, апавяданні Я.Коласа і У.Галубка. Усяго ў канцы 19 — пач. 20 ст. на бел. мове кірыліцай і лацінкай выйшлі 423 вьвданні, у т.л. кнігі на інш. мовах з бел. тэкстамі. Пераважная іх большасць вьвдадзена па-за межамі Беларусі (Вільня, Пецярбург, Масква, Кракаў, Варшава і інш.). У Мінску працавалі яўр. выд-ва «Культура» (1905—06), польскія — «Асвета» (1907), Польская вьвдавецкая суполка (1916— 18), Т-ва польскіх ведаў вайсковых (1917) і інш. Са зменай грамадска-паліт. становішча Беларусі ў 1917—20 змяніліся кні-

432 ________________ ДРУК... гавыдавецкая палітыка і структура выдавецтваў. У часы германскай і польскай акупацыі (калі была абвешчана БНР) найб. інтэнсіўна працавапі выдавецтвы «Вольная Беларусь» (Мінск), Б.Клецкіна, В.Ластоўскага, «Гоман», Бел. выдавецкае т-ва (усе ў Вільні), імя Ф.Скарыны (у Коўне). Кніжную прадукцыю выдавалі таксама Рада і Нар. сакратарыят БНР, Міністэрства бел. спраў у Літве, Бел. культурна-асветніцкае т-ва «Бацькаўшчына» і інш. Пасля заканчэння грамадзянскай вайны і ваеннай інтэрвенцыі большасць з іх дзейнічалі ў Зах. Беларусі, Літве і Латвіі; у 1917—23 вядома 247 іх выданняў на бел. мове. У кнігавыданні БССР асноўная роля адводзілася парт. друку. Напр., выд-ва «Звязда», створанае ў 1917 пры Мінскім камітэце РСДРП(б), выдавала творы класікаў марксізму, парт. дакументы, маст. і масава-паліт. літаратуру. У 1917—20 кнігавыдавецкай справай займапіся Бел. нац. камісарыят, выдавецкія аддзелы пры мясц. парт. камітэтах і органах сав. улады. У 1921 на базе аддзялення Дзярж. выд-ва РСФСР створана Дзярж. выд-ва БССР, якое выпускала ўласныя выданні і рэгулявала ўсю выдавецкую дзейнасць у рэспубліцы. Ім за год выдадзена 196 кніг агульным тыражом 1526 экзэмпляраў, у т.л. маст. і дзіцячай літаратуры 13 кніг. На сродкі дзярж. і грамадскіх устаноў у красавіку 1922 створана кааператыўнае выд-ва «Адраджэнне» (з канца 1922 «Савецкая Беларусь»), якое выдавала творы бел. маст. літаратуры, падручнікі, навук. літаратуру на роднай мове. У снежні 1922 Дзярж. выд-ва БССР з шэрагам інш. прадпрыемстваў аб’яднаны ў Дзярж. трэст выдавецкай справы і паліграфічнай прамысловасці Беларусі («Белтрэстдрук»), У перыяд індустрыялізацыі і калектывізацыі сельскай гаспадаркі кнігавыдавецкая справа ў БССР цэнтралізавана У ліпені 1924 «Белтрэстдрук» і кааператыўнае выд-ва «Савецкая Беларусь» аб’яднаны ў Бел. дзярж. выд-ва, якое стала найбуйнейшай выдавецкай установай рэспублікі. Яно мела сваю паліграфічную базу, кнігагандлёвую сетку, выпускала асноўныя віды літаратуры, садзейнічала пашырэнню тэматыкі і павышэнню ідэйнага ўзроўню выданняў. У 1927 асноўнымі выдавецтвамі рэспублікі былі Белдзяржвыдавецтва (у 1934 перайменавана ў Дзярж. выд-ва БССР), выд-ва Інбелкульта (1924— 32,- з 1932 выд-ва АН БССР) і рэдакцыйна-выдавецкі аддзел Цэнтр. савета прафсаюзаў Беларусі. Дзейнічалі таксама спецыялізаваныя

выдавецтвы: Дзярж. выд-ва па выпуску навукова-тэхнічнай літаратуры (1931— 34), Ваеннае выд-ва Беларусі (1932— 35), Партыйнае выд-ва ЦК КП(б)Б (1932— 38). Вьвдавецкай дзейнасцю займаліся асобныя наркаматы, парт. і сав. органы, грамадскія арганізацыі. У перыяд беларусізацыі значнае месца ў кніжнай прадукцыі займала нацыянапьна арыентаваная літаратура: падручнікі, тэрміналагічныя слоўнікі, маст. творы. Важнае значэнне мелі вьвданні літаратурных твораў Я.Купалы («Спадчына»), С.Некрашэвіча («Беларуск'і лемантар», абодва 1922), К.Чорнага («Апавяданні», 1925), Я.Коласа («Казкі жыцця»), Ц.Гартнага («Сокі цаліны»), М.Гарэцкага («У чым яго крыўда»), З.Бядулі («Апавяданні»; усе 1926), А.Гаруна («Матчын дар», 1929), Я.Маўра («Палескія рабінзоны», 1930), Ю.Гаўрука (аўтар першага на Беларусі зборніка перакладаў замежнай паэзіі «Кветкі з чужых палёў», 1928). У той жа час паводле палажэння СНК БССР аб цэнзуры кніжнай прадукцыі (ад 5.1.1923) былі складзены «Спісы твораў друку, забароненых да продажу і распаўсюджвання» (у 1937 у такі спіс занесена 399 выданняў на бел. і рус. мовах). Найбольшыя паказчыкі па тыражах і колькасці назваў у БССР належалі вьвданням твораў У.І.Леніна (225 назваў кніг, тыраж 2 млн. 200 тыс. экз.). У 1920— 30-я г. даволі актыўна развівалася кнігавьвданне на яўр. мове. Кнігавыдавецкая справа ў Зах. Беларусі прадстаўлена пераважна польскамоўнымі выданнямі. У 1924 ім належала 80,7% ад агульнай колькасці назваў, у 1925 — 84,8%; беларускамоўным выданням адпаведна 0,5% і 0,2%. Беларускамоўны друк у Зах. Беларусі ажыццяўлялі Бел. выдавецкае т-ва, выдавецтвы Бел. інстытута гаспадаркі і культуры, Бел. сялянска-работніцкага клуба, Т-ва бел. школы, У.Знамяроўскага, «Вызвапенне», Бел. каталіцкае выд-ва (усе ў Вільні), імя Ф.Скарыны (у Коўне). У 1926—40 вядучыя пазіцыі ў выданні кніг на бел. мове належалі Бел. друкарні імя Ф.Скарыны ў Вільні (уладальнік, выдавец і рэдактар ксёндз А.Станкевіч); у ёй выйшла больш за 146 кніг. Найб. прыкметныя кнігі зах.-бел. выдавецтваў: «Беларусь» Л.Родзевіча (друкарня «Друк», 1922), «На ростані» У.Жылкі, «Мая ліра» К.Сваяка (абедзве 1924) і «Рунь веснаходу: Зборнік твораў паэтаў і пісьменнікаў Заходняй Беларусі» (1928; усе Бел. выдавецкае т-ва), «Шум баровы» М.Васілька (выданне Н.Ільяшэвіч, 1929), «Журавінавы цвет» М.Танка (выданне Ф.Стацкевіча і Р.Шырмы, 1937). Да канца 1936 з-за недахопу сродкаў, узмацнення паланізацыі і нэнзуры дзейнасць большасці бел. кнігавыдавецгваў у Зах. Беларусі амаль поўнасцю спынена. Да 1939 працавала толькі Бел. катапіцкае выд-ва, якое выпускала рэліг. літаратуру для беларусаў-католікаў. У Вял. Айч. вайну на тэр. Беларусі, акупіраванай ням. фашыстамі, у пад-

поллі і ў партыз. атрадах дзейнічалі перасоўныя друкарні, якія вьвдавалі пераважна лістоўкі. Вядома 21 назва выдадзеных імі кніг, аўтарамі якіх у большасці былі партызаны: Л.Абах, Е.Аўсянік, В.Кулікоў, Л.Лясная, А.Міхайлаў, Я.Мрамараў, В.Скараходаў і інш. У пач. 1943 выйшаў зборнік твораў партыз. аўтараў «Жалязняк». У друкарнях партыз. брыгад імя Панамарэнкі і імя Чапаева асобнымі кнігамі выдадзена паэма Я.Коласа «Адплата», у друкарні Слуцкай падп. газ. «Народны мсцівец» — кн. вершаў А.Астрэйкі «Слуцкі пояс». У кастрычніку 1942 у Маскве аднавіла дзейнасць Дзярж. вьвд-ва БССР. У 1943 яно выпусціла 29 назваў кніг і брашур, у т.л. кнігі «Суд у лесе» і «Голас зямлі» Я.Коласа, «Янук Сяліба» М.Танка, «Сцяг брыгады» А.Куляшова, «Дарога вайны» П.Панчанкі і інш., распачало выданне падручнікаў для школ Беларусі. У Ташкенце выйшлі асобныя выданні АН Беларусі. Усяго за ваенны перыяд ЦК КП(б)Б, абкомамі і райкомамі вьададзена больш за 1 млн. 201 тыс. экз. лістовак і брашур. Аднаўленне выдавецкай дзейнасці ў вызваленай Беларусі ішло ў складаных умовах. Паліграфічная база была амаль поўнасцю знішчана. 3 200 даваенных прадпрыемстваў часткова ўцалелі Дом друку (Мінск), некаторыя абл. і гарадскія друкарні. У 1944 у Мінску аднавіла работу Дзярж. выд-ва БССР (з 1963 «Беларусь»), у 1947 — выд-ва АН Беларусі (з 1963 «Навука і тэхніка», з 1996 «Беларуская навука»). У 1951 створана Дзярж. вучэбна-педагагічнае выд-ва Міністэрства культуры Беларусі (з 1963 «Народная асвета»), у 1954 — выд-ва БДУ (з 1983 «Універсітэцкае»), у 1960 — «Звязда» (з 1992 «Беларускі Дом друку»), у 1961 — выд-ва «Сельгасвыд БССР» (з 1963 «Ураджай») і Выд-ва вышэйшай, сярэдняй спецыяльнай і прафесійнай адукацыі БССР (з 1963 «Вышэйшая школа»), у 1963 — «Полымя», у 1967 -— Гал. рэдакцыя Бел. Сав. Энцыклапедыі АН Беларусі (з 1980 выд-ва «Беларуская Энцыклапедыя» імя П.Броўкі), у 1972 — «Мастацкая літаратура», у 1981 — «Юнацтва» і інш. Для ўпарадкавання выдавецкай справы і павышэння ролі вьвдавецтваў у гасп. і культурным будаўніцтве ў 1963 створаны Дзярж. камітэт СМ БССР па друку (з 1978 Дзярж. камітэт БССР па справах выдавецтваў, паліграфіі і кніжнага гандлю, з 1995 Дзярж. камітэг Рэспублікі Беларусь па друку), якому падпарадкоўваліся ўсе дзярж. кніжныя выдавецтвы. На 1.1.1979 на Беларусі дзейнічалі 10 вьвдавецтваў. У рэспубліцы склалася сетка прадпрыемстваў паліграфічнай прамысловасці.

За перыяд з 1918 па 1990 бел. дзярж. кнігавыданне дасягнула значных поспехаў, а па маст. афармленні, раскрыцці нац.-культурнай спадчыны выйшла на вядучыя пазіцыі ў свеце. Вялікая роля ў бел. кнігавыданні належала бел. маст. літаратуры. Выдавецтвы выпускалі шматтомныя зборы твораў вядучых бел. пісьменнікаў, у т.л. К.Чорнага, М.Лынькова, В.Быкава, І.Шамякіна, І.Мележа, П.Броўкі, Я.Брыля, А.Куляшова, У.Караткевіча. Вьш-ва «Беларуская Энцыклапедыя» імя П.Броўкі стварыла і выдала першую універсальную 12-томную «Беларускую Савецкую Энцыклапедыю» (1969— 75; Дзярж. прэмія Беларусі 1976), 5-томныя «Энцыклапедыю прыроды Беларусі» (1983— 86; адзначана сярэбраным медалём ЮНЕП) і «Энцыклапедыю літаратуры і мастацтва Беларусі» (1984— 87), 7-томны «Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі» (1984— 88; Дзярж. прэмія Беларусі 1990), а таксама значную колькасць гапіновых, рэгіянапьных і персанальных аднатомных энцыклапедый. Выд-ва «Мастацкая літаратура» вьшавапа серыі «Бібліятэка беларускай драматургіі» (1968— 75), «Бібліятэка беларускай прозы» і «Бібліятэка беларускай паэзіі» (абедзве 1968—93), «Паэзія народаў СССР» (1971— 92), «Рэспубліка. Час. Людзі» (1977—93), «Проза народаў СССР» (1983— 92), «Кніга перакладчыка» (1986— 95) і інш., а ў 1989 распачало беларускамоўную 100-томную серыю «Скарбы сусветнай літаратуры». Выд-ва «Навука і тэхніка» пачало выдаваць шматтомнае навук. выданне «Беларуская народная творчасць» (з

1970; выдадзена 45 тамоў), выдала 3-томную «Гісторыю беларускага тэатра» (1983— 87), 6-томную «Гісторыю беларускага мастацтва» (1987— 94), 4-томны «Музычны тэатр Беларусі» (1990— 97; Дзярж. прэмія 1998) і інш. Выд-ва «Юнацтва» выдала 15-томную «Бібліятэку дзіцячай літаратуры народаў СССР» (1981—94, Дзярж. прэмія 1996), «Бібліятэку прыгод і фантастыкі» (1982— 2002), «Бібліятэку беларускай дзіцячай літаратуры» (1991— 2000), «Бібліятэку замежнай дзіцячай літаратуры» (1992—

2002). Усяго за гэты перыяд выдавецтвы Беларусі выпусцілі 103 933 тыс. кніг і брашур тыражом 1 373 253 тыс. экзэмпляраў. Найбольшая колькасць выданняў выйшла ў 1985 (3431 назва), самы

ДРУК...

433

вялікі тыраж у 1989 (59 030 тыс. экз.). Назіралася памяншэнне выпуску кніг на бел. мове. Калі ў 1930 выхад кніг на бел. мове складаў 88,4% (1170 назваў, тыраж 7842,4 тыс. экз.), на рус. — 4,2% (56 назваў, тыраж 147,1 тыс. экз.), на інш. мовах — 2,4% (31 назва, тыраж 131 тыс. экз.), то ў 1990 выпуск кніг на бел. мове склаў 15,4% (435 назваў, тыраж 9238,3 тыс. экз.), на рус. — 81,7% (2307 назваў, тыраж 44 793 тыс. экз.), на інш. мовах — 2,9% (81 назва, тыраж 877,5 тыс. экз.). На 1.1.1990 на Беларусі дзейнічалі 11 дзярж. выдавецтваў (гл. табл. 2). Таб лі ца 2

Выпуск кніг і брашур па выдавецтвах

Выдавецтва «Беларуская Энцыкпапедыя» «Беларускі Дом друку» «Беларусь» «Вышэйшая школа» «Мастацкая літаратура» «Навука і тэхніка» «Народная асвета» «Полымя» «Універсітэцкае» «Ураджай» «Юнацтва» Міністэрствы, ведамствы, к-ты і інш. арганізацыі з правам выдання

Каталіцкія

ХРЛМЫ 'АТРАЛЫІАЯ КЛЛРУСЬ

Кнігі выдавецгва «Беларуская Энцыклапедыя» імя П.Броўкі. 2000-я г.

1967—90 1960—90 1921—90 1961—90 1972—90 1932—90 1951—90 1950—90 1954—90 1961—90 1981—90

Колькасць кніг і брашур 214 250 21 913 4613 3511 5358 7656 4242 2017 3888 1313

Тыраж, тыс. экз.

11 875 9212 370 969 74 516 155 020 22 122 341 494 92 384 21 907 60 702 120 126

1981—90

16 637

12 806

Гады дзейнасці

434

ДРУК...

1970—90-я г. на Беларусі адзначаны з’яўленнем самавыдавецкага друку. Вядома прыкладна 20 выданняў рэтраспектыўных дакументаў і больш за 10 арыгінальных перыядычных і монавьіданняў, якія выдадзены шляхам самвыдату. Сучасны стан выдавецкай справы. 3 пач. 1990-х г. у Рэспубліцы Беларусь пачаўся новы этап кнігавыдання, Будынак Адкрытага акцыянернага таварыства адметны актыўным перавыданнем нац. «Паліграфкамбінат імя Я.Коласа». Мінск. кніжнай спадчыны, стварэннем выдавецтваў прыватнага характару і павеліжом 4513 (9,3%) тыс. экз., недзярж. — чэннем долі недзярж. кнігавыдання, 5713 (62,4%) назваў тыражом 41 579 Выдавецкія прадпрыемствы поўнасцю (85,8%) тыс. экз.; міністэрствы і ведамзабяспечвалі краіну высакаякаснай друствы — 2908 (31,7%) назваў тыражом каванай прадукцыяй, выпускалі навук., навучальную, маст., даведачную і інш. літаратуру, перыёдыку. Найбуйнейшыя цэнтры паліграфіі на Беларусі — Адкрытае акцыянернае т-ва «Паліграфкамбінат імя Я.Коласа», Мінская фабрыка каляровага друку, Адкрытае акцыянернае т-ва «Паліграфічнае прадпрыемства «Чырвоная Зорка», гомельская фабрыка «Палесдрук», маладзечанская друкарня «Перамога», Бабруйская, Баранавіцкая, Барысаўская ўзбуйненыя друкарні і інш. У 1993 адзначаны самы высокі паказчык тыражу выданняў, які застаецца найвышэйшым у гісторыі кнігавыдавецкай справы, — 98 351 тыс. экзэмпляраў. На 1.1.1999 на Беларусі працавалі 11 дзярж. выдавецтваў і 352 прадпрыемствы з правам выдавецкай дзейнасці. У 1999 выдадзена 6064 назвы кніг агульным тыражом 63 300 тыс. экз., у т.л. на бел. мове — 647 назваў тыражом 5100 тыс. экзэмпляраў. На 1.1.2002 дзейнічалі 12 дзярж. выдавецтваў: «Беларусь», «Беларуская Энцыклапедыя», «Беларускі Дом друку», «Дом прэсы» (з 1996), «Беларуская навука», «Вышэйшая школа», «Мастацкая літаратура», «Народная асвета», «Полымя», «Універсітэцкае», «Ураджай», «Юнацтва». У ліпені 2002 шляхам зліцця рэарганізаваны выд-вы «Вышэйшая школа» і «Універсітэцкае» (цяпер «Вышэйшая школа»), «Мастацкая літаратура» і «Юнацтва» (цяпер «Мастацкая лі"ІШ іКА таратура»), «Беларусь», «Ураджай» і «Полымя» (цяпер «Беларусь»), На 1.1.2004 на Беларусі 7 дзярж. выдавецтваў («Беларусь», «Беларуская Энцыклапедыя», «Беларуская навука», «Вышэйшая школа», «Мастацкая літаратура», «Народная асвета», «Беларускі Дом друку»), Выдавецкай дзейнасцю займаюцца больш за 500 выдавецкіх прадпрыемстваў розных форм уласнасці, міністэрствы і ведамствы. У 2003 дзярж. выдавецтвы выдалі 527 (5,7%) назваў кніг і брашур агульным тыраКнігі беларускіх выдавецтваў. 1990—2000-я г.

2318 (4,7%) тыс. экз. (гл. табл. 3). Усяго выдадзена 9148 назваў кніг і брашур агульным тыражом 48 410 тыс. экз., у т.л. на бел. мове — 857 (9,4%) назваў тыражом 3414 (7,1%) тыс. экз., на рус. — 7804 (85,3%) назвы тыражом 43 426 (89,7%) тыс. экз., на інш. мовах — 487 (5,3%) назваў тыражом 1571 (3,2%) тыс. экзэмпляраў. Галоўны выдавецкі цэнтр на Беларусі — Мінск (выдадзена каля 90% ад усёй колькасці кніг і брашур краіны). Сярод дзярж. выдавецтваў першынство па колькасці выдадзенай кніжнай прадукцыі ў 2003 належала выд-вам «Народная асвета» (219 назваў, тыраж 3282,2 тыс. экз.), «Вышэйшая школа» (85 назваў, тыраж 401,7 тыс. экз.), «Мастацкая літаратура» (75 назваў, ты-

ХРАМЫ

па Беларусі

Пракпшкум

Б ІН ІГП М І

слотает?;

раж 173,1 тыс. экз ). У ліку грамадска значных выданняў апошніх гадоў: «Энцыклапедыя гісторыі Беларусі» (т. 1—6, 1993— 2003), «Беларусь на мяжы тысячагоддзяў» (2000), «Тэатральная Беларусь» (т.1—2, 2002—03), «Жывапіс барока Беларусі» (2003; усе «Беларуская Энцыклапедыя»); «Пан Тадэвуш» А.Міцкевіча (1998), «Славутыя імёны Бацькаўшчыны» (т.1—2, 2000— 03), «Новая зямля» Я.Коласа (2002; усе Бел. фонд культуры); «Традыцыйная мастацкая культура беларусаў» (2001), «Гісторыя кінамастацгва Беларусі» (т.1—3, 2001— 04), «Метрыка Вялікага княства Літоўскага. Кн. №43» (2003; усе «Беларуская навука»); «Мінск незнаёмы. 1920— 1940 гг.» (2002, «Ураджай»); «Санеты» Я.Купалы (2002, «Мастацкая літаратура»); «Скарбы прыроды Беларусі»,

Прыярытэтнымі для дзярж. патрэб у 2003 былі выданні: універсальная 18-томная Беларуская энцыклапедыя, з 1996; выдадзена 18 тамоў), хронікі «Памяць» пра кожны раён Беларусі (з 1985; выдадзена 126 кніг), навучальная літаратура (выдадзены 134 падручнікі і навучальныя дапаможнікі), кнігі серыі «Школьная бібліятэка», асобныя найменні для папаўнення фондаў публічных бібліятэк і рэалізацыі розных дзярж. праграм. Выдаюцца серыі: «Музыка старажытных сядзіб» («Паліфакт») і «Нашы духоўныя каштоўнасці» («Чатыры чвэрці»; абедзве з 1995), «Беларускі кнігазбор» (з 1996, аднайменнае выд-ва), «Беларуская проза XX стагоддзя» і «Беларуская паэзія XX стагоддзя» (абедзве з 1998), «Беларусь літаратурная» (з 2003; усе «Мастацкая лі-

На Міжнародным кніжным кірмашы ў Франкфурце-наМайне (Германія). Сгэнд беларускіх кнігавыдаўцоў. 2000.

435

таратура»), «Беларускі гістарычны раман» (з 2000), «Мастакі Беларусі» (з 2002; абедзве «Беллітфонд») і інш. Бел. кнігавьшаўцы ўдзельнічаюць у Міжнар. кніжных кірмашах і конкурсах у Франкфурце-на-Майне, Балонні, Браціславе, Варшаве, Маскве, С.-Пецярбургу, Кіеве, Кішынёве. Сярод бел. выдаўцоў штогод праводзіцца рэсп. конкурс «Мастацтва кнігі» (з 1960). Лепшыя бел. кнігі на конкурсах вызначаюцца па намінацыях: «Кніга года», «За лепшае ўвасабленне беларускай тэматыкі», «За лепшую кнігу для дзяцей». 3 1967 пераможцам прысуджаецца Дыплом імя Ф.Скарыны. У 1997 Бел. асацыяцыяй кнігавыдаўцоў і кнігараспаўсюджвальнікаў і выд-вам «Кавалер Паблішэрс» арганізаваны рэсп. конкурс «Мастак і Кніга» (з 2000 праводзяцца ў межах Бел. кірмашу, з 2001 сумесна з Міністэрствам інфармацыі Рэспублікі Беларусь). 3 1993 у Мінску штогод праводзіцца Міжнар. кніжная выстаўка-кірмаш.

3 2001 кіраўніцтва кнігавыдавецкай справай ажыццяўляе Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Вьшавецкую дзейнасць на Беларусі рэгламентуюць Закон Рэспублікі Беларусь «Аб аўтарскім праве і сумежных правах» і Пастанова Кабінета Міністраў Рэспублікі Беларусь «Аб мінімальных стаўках аўтарскага ўзнагароджання за выданне твораў навукі, культуры і мастацтва» (ад 1.11.1996), Закон Рэспублікі Беларусь «Аб рэкламе» (ад 18.2.1997), Палажэнні аб ліцэнзаванні выдавецкай Таб л і ца 3

«Повязь часоў — Беларускі ручнік» В.Лабачэўскай, «Мірскі замак» В.Калніна (усе 2002), «Страчаная спадчына» (2003; усе «Беларусь»). Сярод недзярж. выдавецкіх прадпрыемстваў вядучыя пазіцыі ў 2003 займалі выд-вы «Харвест» (2514 назваў, тыраж 21 688 тыс. экз.), «Белы вецер» (307 назваў, тыраж 748,3 тыс. экз.), «Сучасны літаратар» (269 назваў, тыраж 2608,7 тыс. экз.), «Папуры» (230 назваў, тыраж 2467,5 тыс. экз.) і інш. Вылучыліся выдавецкія прадпрыемствы, якія зрабілі значны ўклад у развіццё беларускамоўнага кнігавыдання: «Беларускі кнігазбор» (кнігі з аднайменнай серыі); «Беллітфонд» («Дзяды» А.Міцкевіча, 2001; альбом-манаграфія «Язэп Драздовіч», 2002), «Тэхналогія» («Ацгеа т еб іосгііаз: Кніжна-пісьмовая культура Беларусі» І.Саверчанкі, 1998; «Мастацтва беларускіх старадрукаў (XVI— XVIII стст.)» В.Шматава, 2000; серыя «Нашы славутыя землякі», з 1988).

д р у к ...

В ы п у с к к н іг і б р а ш у р за 1991— 2003

Дзярж. выдавецтвы

Недзярж. выдавецгвы

Гады

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

колькасць назваў 1041 1013 917 835 654 523 691 816 665 722 741 569 527

тыраж, тыс. экз.

37 483 35 427 35 849 29 076 19 552 11 405 11 223 13 007 8959 9753 10 178 6998 4513

колькасць назваў — 254 749 1043 1459 1913 3013 2973 3272 4379 4769 4737 5713

тыраж, тыс. экз.

— 34 728 60 650 50 562 42 422 46 682 55 296 45 298 52 764 48 333 42 085 35 429 41 579

Міністэрствы, ведамствы, к-ты і інш. арганізацыі з правам выдавецкай дзейнасці колькасць тыраж, тыс. экз. назваў 1391 15 427 1097 1785 1260 1851 1468 968 1092 886 1373 987 1627 1113 2284 1717 1582 2127 2585 3541 2434 2742 2447 1825 2908 2318

436

ДРУК...

і паліграфічнай дзейнасці, зацверджаныя Пастановай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 20.10.2003, і інш. нарматыўныя дакументы. Выпуск выданняў, якія змяшчаюць заклікі да гвалтоўнага захопу ўлады ці змене канстытуцыйнага ладу, прапаганду вайны, гвалту, жорсткасці, расавай, нац., рэлігійнай варожасці, парнаграфіі, не дапускаецца. На Беларусі дзейнічае Рэспубліканская экспертная камісія па прадухіленні прапаганды ў друку парнаграфіі, гвалту і жорсткасці. Цэнтрам дзярж. статыстычнага ўліку друкаванай прадукцыі з’яўляецца Нац. кніжная палата Беларусі (з 1922), якая выконвае функцыі нац. цэнтра па стандартнай нумарацыі кніг і брашур (І8ВМ), прысвойвае ідэнтыфікатары выдавецтвам і выдаўцам. Спецыялістаў для галіны рыхтуюць на факультэце журналістыкі БДУ, на факультэце выдавецкай справы і паліграфіі ў Бел. тэхналагічным універсітэце, у Мінскім паліграфічным каледжы. Навукова-даследчую работу ў галіне кнігавыдавецкай справы вядуць Нац. кніжная палата Беларусі (выдае статыстычны зб. «Друк Беларусі»), Нац. бібліятэка Беларусі (праводзіць з 1998 «Кнігазнаўчыя чытанні»), Бел. універсітэт культуры (арганізаваў у 1996 міжнар. канферэнцыю «Недзяржаўная выдавецкая дзейнасць на Беларусі: гісторыя і сучаснасць»), У 1994 створана Бел. асацыяцыя кнігавыдаўцоў і кнігараспаўсюджвапьнікаў (БелАІСК). У 2003 у яе складзе 150 членаў, якія прадстаўляюць усе вобласці Беларусі і Мінск. Л іт :. Чатырохсотлецце беларускага друку, 1525—1925. Мн., 1926; 450 год беларускага кнігадрукавання. Мн., 1968; А л е к с а н д р о в і ч С.Х. Пуцявіны роднага слова. Мн., 1971; М а л ь д з і с А.І. Кнігадрукаванне Беларусі ў XVIII ст. // Кннга, бнблнотечное дело н бнблнографня в Белорусснн. Мн., 1974; В о л к А.А., Р а к о в н ч А.Н. Кннгонздательское дело в Белорусснн: Пст. очерк. Мн., 1977; Кніга Беларусі, 1517— 1917: Зводны кат. Мн., 1986; Недзяржаўная выдавецкая дзейнасць у Беларусі: гісторыя і сучаснасць: Матэрыялы Міжнар. навукпракт. канф. Мн., 1997; 480 год беларускага кнігадрукавання: Матэрыялы Трэціх Скарынаўскіх чытанняў. Мн., 1998; Б я р о з к і н а Н.Ю. Гісторыя кнігадрукавання Беларусі (XVI— пач. XX ст ). Мн., 1998; Законодательные основы нздательской н полнграфнческой деятельностн. Мн., 1999; Матэрыялы Першых кнігазнаўчых чытанняў (Мінск, 15 верас. 1998 г.). Мн., 2000; Кніжная культура Рэчы Паспалітай: Матэрыялы Другіх кнігазнаўчых чытанняў Мн., 2002; Друк Беларусі. 1991—2000: Стат. зб. Мн., 2002; Друк Беларусі, 2001: Стат. зб. Мн.,

2002; Гісторыя выдавецкай дзейнасці ў Польшчы і Беларусі ў XVI—XX стст: 36. навук. арт. Мн., 2003. Л .І Д о ў н а р . ПБРЫЯДЫЧНЫ ДРУК Гісторыя развіцця. Перыядычныя выданні на Беларусі пачаліся з выпуску газет-аднадзёнак, якія выходзілі ў ВКЛ у 2-й пал. 16 ст. — пач. 17 ст. і асвятлялі жыццё народаў ВКЛ і інш. краін Еўропы: «Новіны грозные а жалостлівые...» (1563), «Эдыкт з обозу под замком нашым Велікімі Лукамі» (1580), «Эдыкт з замку Полоцкого» (1593), ЛтоўрнхЬіІпІЫ». Імтп і В т & і , к Ь»о*і, гК іЗ ко«і, Оісіь ОссстЬгіі, А.О. ТЛО V Ц

І М Ц ( і№ Д Ь » І « Ч > . іДпСНІж, Ш ,г/,іМ

,/іг ,,, .

р

г

.

а

і

п

1!Г.1Ы.{•„

ШЛ.Ь.Ш'МтНятміЫпт. Х.ІА. Ч** Т \к 7 Ш Ы | 0 , М.І М & гш /Ш і, тяі,. іі) Ьшмтшят ,4,1.1м тшк іШтіШ, , 1,,» Г„ 1я оЛыішЛ, тшіпл, іш міілпА, I. ш. І.Н.Х. ЫІІ.т/Ні т.ршргн ягяпккЫ а ч„ і . і і . о іл » к»/Г(.і, ,» т і,„ ш .„ гМшт, & ішы,, 1 & .

тЫ,ті//( шМ І V .

1 ш „ ш Ы в Д ш д р К ..І І,

V.

/. Ы * .

і ш Ь ш р Ш ,ш

.............................................г й й г й 7. г . /. Ц І. агцншШ і А Ь н ф 4 ф !Ф1 і і і і у I. М. ў Л фА ьфяфіф I МПМІІаФ_________ Ны»І44 ЮІШ# Г .___ X 1 гН/ІШюмЬ. \ф Ы ў*»4Ц ё М Л к]Ш * К н пЬ І 'ф м ў*Ш, *Фл4рФт4іё М4ІФ/ІФ/Ы ш/Ы /р , (Ь ( і,1 ф » л п > $ ік іт

V*

«Гродзенскія весці». Нумар за 13.12.1698.

«Новіны о шчаслівом поступаньні на царство Московское Найясьнейшаго Владыслава, Короля Польского» (1617) і інш. Першым на Беларусі друкаваным выданнем на польскай мове быў інфарм. бюлетэнь «А\уігу Огосігіепзке» («Гродзенскія весці», 1678 — пач. 18 ст.). Першая друкаваная газета на польскай мове — «Оагеіа Огойгіепзка» («Гродзенская газета», 1776— 83), створаная па ініцыятыве А.Тызенгаўза. Яна асвятляла найважнейшыя падзеі з жыцця Рэчы Паспалітай і ВКЛ, Расіі, краін Еўропы. У лістападзе— снежні 1792 у Гродне 2 разы на тыдзень выходзіў друкаваны орган Таргавіцкай канфедэрацыі газ. «'Л'іайотоЗсі Огосігіепзке» («Гродзенскія ведамасці»), якая інфармавала пра падзеі, што адбываліся напярэдадні 3-га падзелу Рэчы Паспалітай. У 1796— 1840 напачатку ў Варшаве, потым у Гродне, Вільні (да 1833 на польскай, з 1834 на польскай і рус. мовах) выходзіла газ. «Кцгіег Ьііесузкі» («Літоўскі веснік»); працяг яе — газ. «Кцгіег ЗУіІепзкі» («Віленскі веснік», 1841— 1916; з 1865 на рус. мове). Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) і далучэння Беларусі да Рас. імперыі акрамя рас. перыёдыкі і «Літоўскага весніка» іншыя перыяд. выданні на Беларусі не выдаваліся. 3 1838 Віцебскае, Гродзенскае, Магілёўскае, Мінскае губернскія праўленні выдавалі афіц. газеты (напр., «Внтебскне губерн-

скне ведомостн»). Яны змяшчалі пастановы, распараджэнні, аб’явы, весці цэнтр. і мясц. улад, маст. творы, фальклор, краязнаўчыя даследаванні. У 1860-я г. ў сувязі з узмацненнем нац.-вызв. руху з’явіліся нелегальная беларускамоўная газ. «Мужыцкая праўда» (1862—63, друкавалася лацінкай) і польскамоўныя «СЬога§іе\у зхуоЬойу» («Сцяг свабоды», 1863), «Оіов 2 Ьіізуу» («Голас з Літвы», 1864), якія выдавалі К.Каліноўскі і яго паплечнікі. На іх старонках гучалі ідэі сац. і нац. свабоды, неабходнасці аб’яднання бел. і літоўскіх зямель у суверэнную дзяржаву. Рэваліоцыйныя ідэі К.Каліноўскага падхапілі бел. народнікі, якія выдавалі час. «Гомон» (1884, выходзіў на рус. мове). Як пратэст супраць царызму выдавапіся польскамоўныя газ. «81о\уо» («Слова», 1859, С.-Пецярбург), «2тоша» («Змова», 1870, г. Цюрых, Швейцарыя), «Свабода» (1902, Лідскі павет). У 1886— 1902 у Мінску легальна выдавалася першая на Беларусі прыватная грамадска-паліт. і літаратурная газ. «Мннскнй лнсток» (у 1902—05 «Северо-Западный край»). Выходзілі таксама афіц. перыяд. выданні рус. правасл. царквы «Епархнальные ведомостн» ў Мінску (1869— 1917), Віцебску («Полоцкне епархнальные ведомостн», 1874— 1916), Магілёве (1883— 1917), Гродне (1901— 15). У канцы 19 ст. ў Паўночна-Заходнім краі выдавалася 14 газет, з іх 3 прыватныя. У пач. 20 ст. пад уздзеяннем рэвалюцыі 1905—07 колькасць перыяд. выданняў на Беларусі павялічылася, у многіх губернскіх і павятовых цэнтрах выдаваліся газеты розных кірункаў: у Вільні — «Северо-Западное слово» (1898— 1905), «Северо-Западный голос» (1905— 15), «Белорусская жнзнь» (1909— 11); у Мінску — «Белорусскнй вестннк» (1904— 05), «Жнзнь провннцнн» (1907), «Голос провннцнн» (1906— 07), «Мннское слово» (1906— 12), «Окранна» (1907— 08), «Мннскнй курьер» (1908), «Млнское эхо» (1908—09), «Мннскнй голос» (1909— 18), «Мннская газета-копейка» (1912— 15); у Віцебску — «Внтебскнй голос» (1905— 07), «Внтебская жнзнь» (1906), «Внтебскнй вестннк» (1912— 17), «Внтебскнй лнсток» (1916— 19); у Магілёве — «Могнлевскнй голос» (1906), «Могнлевскнй вестннк» (1906— 17); у Гомелі — «Гомельскнй вестннк» (1908—09), «Полесская мысль» (1909), «Полесье» (1909— 12), «Белорусскнй голос» (1910), «Гомельское слово» (1911— 12), «Гомельская копейка» (1911— 17), «Отклнкн» (1912— 15); у Брэст-Літоўску — «Западный Буг» (1909), «Наш край» (1912— 14); у Пінску — «Пннскнй лнсток» (1910—11); у Бабруйску — «Бобруйскне отклнкн» (1911—

12), «Бобруйская жнзнь» (1913— 14), «Бобруйскнй курьер» (1914— 19); у Лепелі — «Лепельскнй вестннк» (1911— 12) ; у Лідзе — «Лцдское слово» (1912— 13) ; у Полацку — «Полоцкнй лнсток» (1913); у Мазыры — «Мозыряннн» (1914^—15); у Оршы — «Оршанскнй вестннк» (1915— 18). Выходзілі земскія часопісы «Вестннк Мннского губернского земства» (1914— 15), «Вестннк Могнлевского земства» (1914— 17) і інш. У 1904— 05 на Беларусі падпольна выходзілі перыяд. выданні РСДРП, якія прапагандавалі погляды сацыял-дэмакратаў: «Полесскнй лнсток» (1904— 05), «Летучнй лнсток Полесского комнтета», «Лнсток Северо-Западного союза» (абодва 1905); «Мннскнй летучнй лнсток», «Труд» (Гомель), «Солдатская воля» (Гродна; усе 1906) і інш. Шэраг газет і часопісаў на рус., польскай і яўр. мовах выдавалі СДКПіЛ, ППС на Літве, эсэры, Бунд і інш. арганізацыі. Свае выданні на тэр. Беларусі пашырылі газетна-выдавецкія манаполіі А.Суворына, І.Сыціна, А.Маркса, агенцтвы друку, што спрыяла далейшаму развіццю тут перыяд. друку. Бел. друк актывізаваўся пасля адмены ў 1905 забароны на беларускамоўнае кнігадрукаванне. Выйшлі першыя легальныя прагрэсіўныя газеты на бел. мове «Наша доля» (1906) і «Наша ніва» (1906— 15), якія вялі барацьбу за бел. нац. ідэю, бел. дзяржаўнасць. На бел. мове выдаваліся часопісы: сатырычны «Крапіва» (1912), сельскагаспадарчы «Саха» (1912— 15), маладзёжныя і дзіцячыя «Маладая Беларусь» (1912— 13), «Лучынка», «Раніца» (абодва 1914). У 1913— 15 у Вільні на бел. мове выходзіла газ. «Беларус» (лацінкай), у 1916— 18 — газ. «Гоман» (лацінкай і кірыліцай), у 1916 у Петраградзе — газ. «Светач» (лацінкай), у 1916— 17 — газ. «Дзянніца». У 1-ю сусв. вайну ў Мападзечне выдавалася газ. «Вестннк X армнн» (1914— 17); у Полацку — «Последнне армейскне нзвестня» (1915); у Бабруйску — «Нзвестня Внленского округа путей сообшення» (1916); у Барысаве, Клецку, Лунінцы, Ляха'вічах, Навагрудку, Нясвіжы, Пінску, Рэчыцы, Слуцку — «Телеграммы Петроградского телеграфного агентства». Усяго ў 1817— 1916 на Беларусі выходзіла 249 перыяд. выданняў, з іх 13 беларускамоўных. Пасля Лютаўскай і КастрычніцКай рэвалюцый 1917 на Беларусі выдавалася больш за 80 газет на бел., рус., польскай і яўр. мовах. У жніўні 1917 у Мінску пачапа выдавацца першая масавая легальная газ. «Звезда» (з 1927 на бел. мове). У 1917 выходзілі афіц. органы Часовага ўрада, партыйна-савецкія,

салдацкія і інш. перыяд. выданні: «Вестннк Мннского губернского комнссарната», «Грамада», «Крестьянская газета», «Фронт», «Бюллетень военно-революцнонного комнтета X армнн» (Маладзечна), «Нзвестня военно-революцнонного комнтега города Внтебска» (назва мянялася, з 1937 «Віцебскі рабочы»), «Бюллетень военно-революцнонного комнтета Западного фронта», «Вольная Беларусь», «Советская правда», «Революцнонная ставка» (Магілёў), «Нзвестня военно-революцнонного комнтета III армнн» (Полацк), «Белорусская рада» і інш. Свае газеты выдавапі Саветы рабочых,

Ціш іуччмніч ц)яІц») 4 мм

Год першы.

«*»♦*■-. •

'■_____ №. 4

Наша Ннва

Газета «Наша ніва». 1906.

РмкМмм

См|імН|мн«мпі<і*мм ГтШт-

Першы нумар газеты «Звязда». 1917.

Д Р УК...__________________4 37 салдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Віцебска, Гомеля, Магілёва, Мінска, а таксама Бабруйска, Горак, Мазыра, Полацка, Рэчыцы і інш. У перыяд грамадзянскай вайны, германскай і польскай інтэрвенцыі многія выданні былі спынены. Партыйныя арганізацыі і падп. камітэты Беларусі выпускалі і распаўсюджвалі газеты, лістоўкі, адозвы, у т.л. на ням. мове. У 1918 падп. друкарня ў Мінску выДавала газ. «Спартак», падпольшчыкі Оршы — газ. «Набат» (1918— 20). Выходзілі таксама газеты партыі эсэраў, Бунда, інтэрнацыяналістаў, акупацыйных улад. Нягледзячы на цяжкасці ваеннага часу, ствараліся новыя газеты: у Мінску — «Беларускі шлях», «Подпольная правда» (абедзве 1918), «Весткі часовага рабоча-сялянскага савецкага ўраду Беларусі», «Звон», «Мннскнй пролетарнй» (усе 1919), «Беларусь», «Мннскнй курьер» (абедзве 1919— 20), «Работніцка-сялянская Беларусь» (1920); у Вільні — «Беларуская думка» (1919), «Беларускае жыццё» (1919—20); у Гродне — «Бацькаўшчына», «Беларускі народ», «Беларусь» (усе 1919), «Беларускае слова» (1920— 21); у Смаленску — «Белорусская правда» (1920); у Слуцку — «Наша каляіна» (1920); у Гомелі — «Новая деревня» (1920— 26) і інш. У 1918— 19 у Петраградзе, а потым у Маскве выходзіла першая сав. газета на бел. мове «Дзянніца», у Смаленску, а потым у Мінску — газеты «Бедняк» (1918— 19), «Савецкая Беларусь» (1920— 33). Першыя бел. сав. часопісы пачалі выдавацца ў Петраградзе — «Чырвоны шлях» (1918) і «Белорусская крнннца» (1918— 19). На тэр. Беларусі выдаваліся часопісы «Экономнческая жнзнь» (1918— 19), «Школа н культура Советской Белорусснн» (1919— 21), «Коммуннстнческнй труд» (1919—23, Віцебск), «Полесскнй коммунар» (1919— 26, Гомель), «Рунь» (1920), «Голос труда» (Віцебск), «Коммуннстнческое просвешенне» (Гомель), «Хозяйство Белорусснн» (усе 1920—21), «Вольны сцяп> (1920— 22) і інш. Яны заклікалі беларусаў падтрымліваць сав. ўладу, ствараць чырвонаармейскія атрады, весці падп. партыз. барацьбу, аб’ядноўвацца ў барацьбе за незалежнасць Беларусі. Усяго ў 1920 выдавалася 27 газет, 15 часопісаў і інш. перыяд. выданняў.

3 1921 друк актыўна выступаў за аднаўленне разбуранай войнамі нар. гаспадаркі, за ліквідацыю беспрацоўя і непісьменнасці, за паскарэнне будаўніцтва школ і культурна-асветных устаноў. За аднаўленчы перыяд створана шырокая сетка масавых прафсаюзных, ваен-

438__________________Д Р У К ...

(1927, Магілёў). У 1931 пачалі выходзіць раённыя газеты: «Ленінскі шлях» (з 1962 «Авангард», Буда-Кашалёва), «Звязда на рубяжы» (з 1963 «Дзвінская праўда», Верхнядзвінск), «Калгасны сцяг» (з 1956 «Іскра», Чавусы), «Сацыялістычны шлях» (з 1965 «Ленінскі кліч», Крычаў), «Прымежны камунар» (з 1962 «Новае Палессе», Жыткавічы), «Сталінскі шлях» (з 1965 «Сцяг Саветаў», Клічаў), «Ленінскі сцяг» (з 1963 «Сцяг перамогі», Лёзна; назвы ўсіх мяняліся) і інш. У 1933— 34 створана каля 100 шматтыражных газет — органаў палітаддзелаў МТС і саўгасаў. У 1938 з утварэннем абласцей пачалі выдавацца абл. газеты: «Віцебскі рабочы», «Гомельская праўда», «Камунар Магілёўшчыны» (з 1956 «Магілёўская праўда») і інш. У 1940 створаны агульны час. «Весці Акадэміі навук Беларусі». Усяго ў 1940 на Беларусі выдаваліся 252 газеты (гадавы тыраж 192,7 млн. экз.), у т.л. 8 рэспубліканскіх, 4 абласныя, 92 раённыя, 90 шматтыражных; 27 часопісаў і інш. перыяд. выданняў (тыраж 1,1 млн. экз.). У Зах. Беларусі, якая ўваходзіла ў склад Польшчы, у сувязі з цэнзурным уціскам газеты і часопісы друкаваліся пераважна ў прыватных і падп. друкарнях Беластока, Брэста, Вільні, Гродна, Варшавы і інш. Яны

ных, літаратурна-маст., жаночых, маладзёжных, дзіцячых і інш. выданняў: газеты «Красная смена» (з 1925 «Чырвоная змена»), «Красноармейская правда» (з 1947 «Во славу Роднны»), «Белорусская деревня» (назва мянялася, з 1991 «Белорусская ннва»; усе 1921); часопісы «Йскусство» (Віцебск), «Школа н культура Советской Белоруссню> (абодва 1921), «Зоркі» (1921— 22), «Вперед» (1922, назва мянялася, з 1991 «Беларуская думка»), «Беларускі піянер» (назва мянялася, з 1945 «Бярозка»), «Беларуская работніца і сялянка» (назва мянялася, з 1995 «Алеся»), «Асвета» (назва мянялася, з 1960 «Народная асвета»), «Беларуская медычная думка» (назва мянялася, з 1996 «Здравоохраненне»; усе 1924), «Плуг» (1925, назва мянялася, з 1991 «Хозянн»), «Шлях кааперацыі» (1925— 28), «Прафесіянальны рух Беларусі» (1925—29), «Наш край» (1925— 30) і інш. Узніклі выданні пісьменніцкіх арганізацый — часопісы «Полымя» (з 1922) і «Маладняк» (1923— 32). У 1924—25 замест павятовых і інш. газет пачалі выдавацца акруговыя: «Вясковы будаўнік» (Слуцк), «Полоцкнй пахарь», «Наш працаўнік» (Клімавічы), «Камуніст» (Бабруйск), «Савецкая вёска» часта мянялі назвы, часам выходзілі як аднадзёнкі. Выдавецкай дзейнасцю займапіся (Мазыр), «Вясковая праўда» (Барысаў), розныя партыі і арганізацыі, якія выпускалі «Камуністычны шлях» (Орша) і інш. перыяд. (легальныя і нелегальныя) выданні: Выходзілі часопісы-дадаткі да асобных Бел. рэвалюцыйная арганізацыя выдавала газет: «Радавая рунь» (1924), «Чырвогазеты «Вольны сцяг» (1923), «Змаганне» ная краіна» (1927— 29), «Саветы Бела(1923—24) і інш.; Бел. пасольскі клуб — русі» (1928—29) да газ. «Савецкая Бела«Голас беларуса» (1924), «Іскра» (1925), русь»; «Малады камуніст» (1925— 26) і «Беларуская доля» (1927) і інш.; Бел. сялянска-работніцкая грамада — «Жыццё белару«Світанне» (1926— 27) да газ. «Наш са» (1925), «Беларуская ніва» (1925—26), «Бепрацаўнік». 3 1924 выдаецца «Летапіс ларуская справа» (1926), «Народны звон», беларускага друку» (назва мянялася, з «Наша справа» (абедзве 1926—27), «Наш го1995 «Летапіс друку Беларусі»), лас», «Наша воля», «Наша праўда» (усе У перыяд індустрыялізацыі і калек1927) і інш.; Бел. сялянскі саюз — «Сялянтывізацыі сельскай гаспадаркі з мэтай ская ніва» (1925—30); Бел. рабоча-сялянскі пашырэння ідэйна-паліт., выхаваўчай і пасольскі клуб «Змаганне» — «Да працы» арганізатарскай работы сярод працоў(1927—28), «На варце» (1930); Бел. сялянская партыя — «Народ» (1927—29); Цэнных заснаваны новыя газеты: «Работральны саюз культурных і гаспадарчых чнй» (1927, з 1937 «Советская Белорусарганізацый — «Наперад» (1929—30), сня»), «Піянер Беларусі» (1929, з 1994 «Народны звон» (1930), «Беларускі звон» «Раніца»), «Рабселькор» (1931—33), «Лі(1931—32) і інш.; Таварыства бел. школы — таратура і мастацтва» (з 1932), «Сталннгаз. «НІлях» (1932—33), час. «Беларускі леская молодежь» (1938, з 1956 «Знамя тапіс» (1933—39) і інш.; група Бел. антыюностн»); часопісы «Сацыялістычнае фаш. фронту — газ. «Беларускі фронт» будаўніцтва» (1926— 37), «Паляўнічы (1936—39) і інш.; выдаваліся звароты, лісБеларусі» (1927—33), «Партыйны ра- тоўкі, пракламацыі і інш. Выходзілі часопіботнік» (1930— 31), «Беларусь калгас- сы: студэнцкія «Маладое жыццё» (1921— ная» (1932), «Напагатове» (1932—33), 23), «Наш шлях» (1922—23), сатырычныя «Авадзень» (1924—25), «Маланка» (1926— «Блакнот агітатара» (1932—34). Ство28) , «Асва» (1934), літаратурны «Родныя раны літаратурна-маст. часопісы «Росгоні» (1927), жаночы «Жаноцкая справа» квіт» (1927— 28), «Узвышша» (1927— (1931), сельскагаспадарчыя «Саха» (1927— 31) , «Чырвоная Беларусь» (1930— 33, з 29) , «Беларуская борць» (1934—38), «Калос1944 «Беларусь»); альманахі «Надзвін- се» (1935—39), вучнёўскія і дзіцячыя «Пране» (1926), «Росквіт» (1927), «Зарніцы» лескі» (1934—39), «Маладая Беларусь» (1928; усе Полацк), «Уздым» (1926— (1936) і інш. Існавапі канфесіянапьныя вы28, Бабруйск), «Дняпроўскія ўсплескі» данні: «Праваслаўны беларус» (1925), «Бела-

руская зарніца» (1928—29), «Голас праваслаўнага беларуса» (1931) і інш. Усе яны імкнуліся данесці да чытачоў праграмныя ўстаноўкі сваіх партый і рухаў, вялі палеміку з іншадумцамі. КПЗБ выдавала газ. «Чырвоны сцяг» (1920—38) і час. «Бапьшавік» (1924—36); нелегальна выходзілі на бел., рус., польскай, літ. і яўр. мовах падп. газеты і часопісы КПЗБ і камсамола Зах Беларусі: «Мапады камуніст» (1924—37), «Пад сцягам камунізму» (1927—30), «Бюлетэнь ЦК КПЗБ» (1927—36), «Оо зуаікі» («На барацьбу», 1928—32), «Камсамолец» (1929—31), «Міосіу ргоІеІагіц52» («Мапады пралетарый», 1929—34), «Партыйнік» (1930—34), «Малады змагар» (1930—35), «Кцішу Ьгоп» («Куйце зброю», 1931—36), «Голас сапдата» (1932—36), «Весткі з СССР» (1933—36), «Маладая гвардыя» (1934—35) і інш., а таксама перыяд. выданні акруговых камітэтаў, асобных райкомаў і мясц. арганізацый КПЗБ. Міжнар. арганізацыя дапамогі рэвалюцыянерам выдавала газ. «Чырвоная дапамога» (1925—37) і інш. Пры дапамозе дэмакратычных і нац.-вызв. арганізацый у Зах. Беларусі і за мяжой выдаваліся газеты «Барацьба» (1932—33), «Беларуская газета» (1933—34), «Наша воля» (1935—36) і інш. Усяго ў 1921—39 у Зах. Беларусі выдавалася больш за 270 перыяд. выданняў, у т.л. каля 70 газет-аднадзёнак (гл. З а х о д н е б е л а р у с к і д р у к ).

Пасля ўз’яднання Зах. Беларусі з БССР усе перыяд. выданні, якія выходзілі там раней, былі закрыты. У 1939 створаны новыя газеты (абласныя, раенныя, міжраЬнныя) — органы часовых упраўленняў: «Рабочнй» (з 1940 «Заря», Брэст), «Полесская правда» (Пінск), «Чырвоны сцяг» (Нясвіж), «Уперад» (Ліда), «Новы шлях» (Паставы), «Труд» (Кобрын), «За Советскую Роднну» (Гродна), «Чырвоная звязда» (Івацэвічы), «Звязда» (Навагрудак), «Голас селяніна» (Стоўбцы) і інш. У Вял. Айч. вайну на тэр. Беларусі, акупіраванай ням. фашыстамі, падпольна і ў партыз. брыгадах выдаваліся газеты, часопісы, лістоўкі, баявыя лісткі, насценныя газеты, бюлетэні і інш. перыяд. выданні, якія інфармавалі насельніцтва пра становішча на франтах, пра партыз. рух, вялі антыфаш. агітацыю і прапаганду, клікалі народ на барацьбу з ворагам. Падпольшчыкі Мінска ў студзені— лютым 1942 выпускалі «Вестннк Роднны», у маі— верасні 1942 — газ. «Звязда». Са студзеня 1943 у партыз. зоне на Любаншчыне выдаваліся газеты «Звязда» і «Чырвоная змена». У 1942— 43 выходзілі абл. газеты «Віцебскі рабочы» Віцебскага, «Сялянская газета» Вілейскага, «Бальшавік Палесся» Палескага, «Партызан Гомельшчыны» Гомельскага, «Чырвоная звязда» Баранавіцкага, «Заря» Брэсцкага, «Палеская праўда» Пінскага, «За радзіму» Магілёўскага, «Белостокская правда» Беластоцкага падп. абкомаў КП(б)Б; камсамольска-маладзёжныя газеты «Молодой мстнтель» Баранавіцкага, «Молодой партнзан» Беластоцкага, «Молодежная прав-

да» Вілейскага падп. абкомаў ЛКСМБ. Болып за 120 шматтыражных газет выпускалі паліторганы партыз. фарміраванняў, у т.л. партыз. брыгады «Разгром», «Народныя мсціўцы» імя В.Т. Варанянскага, 16-я Смаленская. У сав. тыле выходзілі газеты «За Савецкую Беларусь» (1941— 42), «Савецкая Беларусь» (1941— 44), «За свабодную Беларусь» (1942) з сатырычным лістком «Партызанская дубінка» (1942— 43), сатырычны часопіс-агітплакат «Раздавім фашысцкую гадзіну» (1941, з 1945 час. «Вожык»), час. «Беларусь». Усяго ў перыяд вайны на тэр. Беларусі выдавапася больш за 160 газет (гл. Д р у к п а д п о л ь н ы ў Вялікую Айчынную вайну). У пасляваенны перыяд адноўлены выданні, якія спынілі выхад у час вайны і акупацыі Беларусі, створаны новыя, у т.л. ў новых абласцях: Гродзенскай — «Гродзенская праўда» (з 1944), Бабруйскай — «Савецкая Радзіма» (1944— 45), Маладзечанскай — «Чырвоны сцяг» (1944— 59), Полацкай — «Бальшавіцкі сцяг» (1945— 54). Пачалі выходзіць газеты «Настаўніцкая газета» (з 1945), «Мінская праўда» (з 1950), «Фнзкультурннк Белорусснн» (1951, з 1995 «Спортмвная панорама»), «За вяртанне на Радзіму» (1955, з 1960 «Голас Радзімы»), альманах «Отчнзна» (1945, назва мянялася, з 1960 час. «Нёман»), часопісы «Вожык», «Маладосць» (з 1953). Адноўлены выпуск часопісаў «Беларусь» і «Полымя», шматтыражных газет. Створаны дзіцячыя і юнацкія выданні: газ. «Зорька» (з 1945), часопісы «Бярозка», «Вясёлка» (з 1957) і інш. У 1954 з’явіліся аб’яднаныя (раённыя і гарадскія) газеты. Усяго ў 1955 выходзіла 218 газет (гадавы тыраж 233,2 млн. экз.), 39 часопісаў і інш. перыяд. выданняў (гадавы тыраж 4432 тыс. экз.).

3 1962 замест раённых выдаваліся міжраённыя (абласныя) газеты. У 1965 выпуск раённых газет зноў адноўлены. У 1967 выйшлі першыя гарадскія газеты «Вячэрні Мінск» і «Хімік» (Наваполацк). Акадэмія навук Беларусі пачала выдаваць усесаюзныя часопісы «Доклады Академнн наук Беларусн» (з 1957), «Ннженерно-фнзнческнй журнал» (з 1958), «Журнал прнкладной спектроскопнн» (з 1964), «Днфференцнапьные уравнення» (з 1965). 3 1969 выходзіць «Веснік Беларускага дзяржаўнага універсітэта» ў 4 серыях. У часопісы пераўтвораны бюлетэні «Промышленность Белорусснн» (1968, з 1990 «Человек н экономнка»), «Родная прырода» (з 1972). Створаны гапіновыя бюлетэні: «На экранах Беларусі» (1957, з 1996 «На экранах»), «Служба быту Беларусі» (з 1969), «Помнікі гісторыі і культуры Беларусі»

(з 1989 «Спадчына»), «Стронтельство н архнтектура Белорусснн» (з 1991 «Архнтектура н стронтельство»; абодва 1970), «За безопасность двнження», «Рабочая смена» (абодва з 1972). На буйных прадпрыемствах і новабудоўлях заснаваны шматтыражныя газеты: «Текстнлыцнк» (Баранавічы), «Хнмнкн» (Светлагорск, абедзве з 1965), «Нефтяннк Полесья» (з 1973, Гомель), «Белорусскнй шннннк» (Бабруйск), «Монолнт» (Віцебск), «Калійшчык Салігорска» (усе з 1974), «Трудовая слава» (з 1975, Магілёў), «Электрон» (з 1976, Мінск) і інш. У 1980 на Беларусі выдаваліся 193 газеты, у т.л. 11 рэспубліканскіх, 6 абласных, 11 аб’яднаных, 3 гарадскія, 106 раённых, 54 шматтыражныя; 95 часопісаў і інш. перыяд. выданняў, у т.л. 31 часопіс. У 1980-я г. створаны часопісы «Мастацтва Беларусі» (1983, з 1992 «Мастацтва»), «Беларуская мова і літаратура ў школе» (1988, з 1992 «Роднае сЛова»), «Крыніца» (1988— 2003), «Экологнческнй вестннк» (з 1989); газ. «Беларускі час» (з 1989); шматтыражныя газеты «Металлурп» (Жлобін), «Моторостронтель» (Мінск; абедзве з 1985), «Мозырскнй нефтепереработчнк» (з 1986) і інш. У канцы 1960 — 'пач. 1980-х г. на Беларусі стварапіся непадцэнзурныя рукапісныя ці друкаваныя выданні (самвыдат). Найбольшая іх колькасць выдавалася ў Мінску, а таксама ў абл. і раённых цэнтрах і па-за межамі Беларусі (Рыга, Талін, Беласток, Масква і інш.; яны друкаваліся на бел., рус., укр. мовах, некаторыя лацінкай). Да канца 1988 налічвалася 7 афіцыйна незарэгістраваных выданняў, у 1989 — 34, у 1990 — 53. Некаторыя з іх пазней пачапі выдавацца пастаянна: «Навіны БНФ за перабудову «Адраджэньне» (1988—94), «Унія» (1990—95), «Свабода» (1990—97) і інш. 3 прыняццем у СССР «Закона аб друку і іншых сродках масавай інфармацыі» (1.8.1990), які адмяніў папярэднюю цэнзуру, непадцэнзурны друк пайшоў на спад. Частка самавыдавецкіх газет і часопісаў прайшла працэдуру афіц. рэгістрацыі, частка спыніла сваё існаванне. У 1995—2001 выходзіла каля 600 друкаваных і 40 электронных выданняў. Асобную казэгорыю выданняў складае перыедыка бел. дыяспары. Першыя бел. перыяд. выданні па-за межамі Беларусі з’явіліся ў 1920-я г.: «Беларускі сцяг», «Пагоня», «Крывіч» (Коўна), «На чужыне», «Голас беларуса» (Рыга), «Белорусы в Одессе», «Беларускае слова», «Белорусское эхо» (Кіеў) і інш. Пасля 2-й сусв. вайны іх колькасць вырасла. Выходзілі газеты «Бацькаўшчына» (1947— 66, Германія), «Беларускі эмігрант» (1948— 50), «Беларускі голас» (з 1952; абедзве Канада), часопісы «Беларус на чужыне» (1947— 50), «Голас часу» (1989-—95; абодва Вялікабрытанія), «Летапіс жыцця беларускай эміграцыі» (1947—91, Германія, ЗША), «Беларус у Амерыцы» (з 1949), «Беларуская моладзь» (1959—80), «Беларуская думка» (1960—91), «Беларускі сьвет» (з 1971), «По-

д р у к ..._________________ 439

лацак» (1991—97; усе ЗША), «Баявая ўскалось» (1949—81), «Палессе» (з 1955), «Зважай» (з 1974), «Прамень» (з 1992; усе Канада) і інш. У 1940—90-я г. ў краінах са сталай бел. дыяспарай выдавалася каля 70 перыяд. выданняў, якія асвятлялі грамадска-паліт., сац.-эканам. і культурнае жыццё Беларусі, СССР, жыццё беларусаў у інш. краінах свету. Сучасны стан перыядычнага друку. Пасля абвяшчэння незалежнасці Беларусі (1991) сродкі масавай інфармацыі сталі рэгламентавацца Законам Рэспублікі Беларусь «Аб друку і іншых сродках масавай інфармацыі» (ад 13.1.1995). Агульнае кіраўніцтва імі ажыццяўляе Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь. Колькасць перыяд. выданняў значна павялічылася. Вядучае месца занялі рэсп. газеты «Советская Белоруссня», «Звязда», «Народная газета» (з 1990), «Рэспубліка» (з 1991), «Белорусская ннва». Працягваецца выпуск газет «Голас Радзімы», «Беларускі час», «Літаратура і мастацтва», «Спортнвная панорама», «Настаўніцкая газета», «Во славу Роднны», «На страже»; часопісаў «Беларусь», «Мастацтва», «Беларуская думка», «Вожык», «Родная прырода», «Архнтектура н стронтельство», «На экранах», «Хозянн» і інш. Пачалі выходзіць газеты шматлікіх партый і рухаў, грамадскіх, культурных і інш. аб’яднанняў, творчых і прафесійных саюзаў, міністэрстваў, агенцтваў, акцыянерных таварыстваў, прыватных асоб і прадпрыемстваў: «Коммуннст Белорусснн. Мы н время», «Наша слова», «Наша доля», «7 дней», «Паляўнічы і рыбалоў» (усе з 1990) , «Наша ніва», «Белорусскнй рынок», «Культура», «Прессбол» (усе з 1991) , «Згода», «Белорусская деловая газета», «Нацнональная экономнческая газета» (усе з 1992), «Аргументы н факты в Белорусснн» (з 1993), «Товаршц», «Ва-Банкь» (абедзве з 1994), «Белорусская газета», «Народная воля», «Белорусская лесная газета», «Белорусская торговая газета» (усе з 1995), «Меднцннскнй вестннк», «Турнзм н отдых» (абедзве з 1996), «Рабочая солндарность», «Комсомольская правда в Белорусснн» (абедзве з 1998), «Веіапіз іоёау. Белоруссня сегодня», «Все о футболе» (абедзве з 1999) і інш. Выдаюцца часопісы розных кірункаў: літаратурна-мастацкія — «Нёман», «Маладосць», «Полымя», «Всемнрная лнтература» (з 1996); навукова-метадычныя — «Народная асвета», «Роднае слова», «Пралеска», «Пачатковая школа» (апошнія два з 1991), «Адукацыя і выхаванне» (з 1992), «Пазашкольнае выхаванне», «Вышэйшая школа» (абодва з 1996); гісторыка-

440

ДРУК...

краязнаўчыя — «Спадчына», «Беларускі гістарычны часопіс» (з 1993); медыцынскія — «Здравоохраненне», «Меднцннскне новостн» (з 1995), «Меднцннская панорама» (з 1999); ваенныя — «Армня» (з 1996); для жанчын, дома і сям’і — «Алеся», «Гаспадыня», «Женскнй журнал» (з 1999) і інш. Створаны новыя газеты «Обозреватель», «Ваша домашняя газета» (абедзве з 2001), «Краязнаўчая газета», «ТЬе Міпзк Іішез» («Мінскі час»), «Домострой» (усе з 2003), часопісы «Мнр спорта» (з 2000), «Дзеяслоў», «Развлеченне н отдых», «Ннднвмдуальный предпрнннматель», «Футбол» (усе з 2002) і інш. Выдаюцца бюлетэні «Главный бухгалтер», «Ннформацнонный бюллетень», «Бюллетень норматнвно-правовой ннформацнн», «Белорусскнй стронтельный рынок», «Вопросы органнзацнн н ннформацнн здравоохранення» (усе з 1996), «Каталог недвнжнмостн» (з 2001) і інш.

3 дзіцячых і маладзёжных выданняў папулярныя «Знамя юностн», «Раніца», «Зорька», «Переходный возраст» (з 1994), «Сюрпрнз» (з 1996), «Качелн», «Пнкннчок» (абодва з 1998), «Молодежная газета» (з 1999), «Познайка» (з 2001), «Озорннк» (з 2003) і інш. Вялікую ролю ў інфармацыі насельніцтва адыгрывае мясц. прэса. У Бабруйску, Барысаве, Баранавічах, Маладзечне і інш. гарадах павялічылася колькасць выпускаемых газет ад 2 да 5; некаторыя з іх выдаюцца поўнакаляровым друкам. Выходзяць абл. газеты «Віцебскі рабочы», «Гомельская праўда», «Гродзенская праўда», «Заря» (Брэст), «Магілёўская праўда», «Мінская праўда», створаны новыя — «Народная трыбуна» (Брэст), «Магілёўскія ведамасці», «Народнае слова» (Віцебск; усе з 1990). Павялічылася колькасць гарадскіх газет: «Жодзінскія навіны», «Гомельскне ведомостн» (абедзве з 1991), «Віцьбічы» (з 1994, Віцебск), «Новая газета» (Наваполацк), «Салігорскі веснік» (абедзве з 1996), «Мннскнй курьер» (з 2001), прыватных: «Іпіех-ргезз» («Інтэкс-прэс», з 1994, Баранавічы), «Рэгіянальная газета» (з 1995, Маладзечна), «Борнсовскнй курьер» (з 1996), «Прннеманскне вестн» (з 1999, Ліда), «Регнон» (з 2000, Мар’іна Горка), «Жодннскне вестн» (з 2002) і інш. Працягваецца выданне аб’яднаных і раённых газет: «Слуцкі край», «Маладзечанская газета», «Адзінства» (Барысаў), «Аршанская газета», «Ленінскі шлях» (Горкі), «Наша жыццё» (Мінск), «Пастаўскі край», «Ашмянскі веснік», «Маяк» (Бяроза), «Працоўная слава» (Валожын), «Прамень» (Стоўбцы), «Шлях Кас-

трычніка» (Хоцімск), «Праца» (Зэльва) і інш.; шматтыражных: «Гродненскнй хнмнк», «Мннскнй камволыцнк», «Железнодорожннк Белорусснн», «Автозаводец», «Мотовело», «Белорусскнй тракторостронтель» і інш. У 1990-я г. на Беларусі адноўлены выпуск «Епархнальных ведомостей».

Выходзяць канфесіянальныя выданні: альманах «Веснік Беларускага экзархата» (з 1990), газеты «Царкоўнае слова» (з 1992), «Преображенне» (з 1994, Слуцк), «Верую» (з 1996, Бабруйск), «Духовный вестннк» (з 1997, Брэст), «Православный вестнмк» (з 1998, Гродна), часопісы «Крыніца жыцця» (Коб-

рын), «Дыялог» (Баранавічы) «Ауе Магіа» (усе з 1994), «Наша вера» (з 1995), «Благодать» (з 2001), бюлетэнь «Каталіцкія навіны» (з 1996) і інш. Бел. грамадскае згуртаванне татараў «Зікр-ульКітаб» і Мусульманскае рэліг. аб’яднанне выдаюць час. «Байрам» («Свята», з 1991), Саюз палякаў на Беларусі — газ. «Сіоз гпасі №етпа» («Голас з-над Нёмана», з 1989), час. «Ма§агуп Роіякі» («Польскі часопіс», з 1992, абодва Гродна), Саюз бел. яўр. грамадскіх аб’яднанняў і абшчын — газеты «Авнв» («Вясна», з 1992), «Берега» (з 1999), Бел. грамадскае аб’яднанне ўкраінцаў «Ватра» — газ. «Украінець в Беларусі» (з 2001) і інш. У 2002 на Беларусі для выпуску перыяд. выданняў створаны рэдакцыйнавыдавецкія ўстановы: «Літаратура і Мастацтва», у склад якой увайшлі рэдакцыі літ.-маст. выданняў «Літаратура і мастацтва», «Полымя», «Маладосць», «Нёман», «Всемнрная лнтература», і «Культура і Мастацтва», у складзе якой рэдакцыі газ. «Культура» і час. «Мастацтва». Некаторыя выданні выходзяць з гіст. сімволікай гарадоў, якія ў свой час мелі магдэбургскае права.

На 1.1.2004 на Беларусі зарэгістравана 1-523 перыяд. выданні, у т.л. 919 газет, 531 часопіс, 59 бюлетэняў, 2 альманахі, 3 каталогі. Выходзяць 9 абласных, каля 130 аб’яднаных, раённых і гарадскіх, 40 шматтыражных газет. Звесткі пра бел. перыяд. выданні друкуюцца ў штомесячным бібліяграфічным паказальніку «Летапіс друку Беларусі», які з 1995 складаецца з 8 самастойных тыпаў паказальнікаў, у т.л. «Летапісу перыядычных выданняў і выданняў, якія прадаўжаюцца». Звесткі пра сучасныя сусветныя перыяд. выданні змяшчаюць «ІЛгісЬ’з іпіегпаііопаі регіобісаі бігесіогу» («Міжнародны даведнік «Ульрык» па перыёдыцы», з 1932), «ЗУогІсІ 1І8І оГ зосіаі зсіепсе регіобісаі» («Міжнародны паказальнік грамадска-палітычных перыядычных выданняў», ЮНЕСКА, з 1980) і інш. Л іт :. К р а ў ч а н к а І.С. Падпольны бальшавіцкі друк у Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны. Мн., 1950; Перноднческая печать Белорусснн, 1817—1916 гг.: Бнблногр. указ. Мн., 1960; Перыядычны друк Беларускай ССР. Вып. 2. Газеты (1917— 1959 гг ). Мн., 1960; Ц і к о ц к і М.Я. 3 гісторыі беларускай журналістыкі XIX ст. Мн., 1960; З е р н н ц к н й М.С. Белорусская совет-

д р у к ..._________________ 441_

ская печать в годы нностранной ннтервенцнн н гражданской войны. Мн., 1963; Ма р ц е л е в С.В. Печать Советской Белорусснн. Мн., 1967; А л е к с а н д р о в і ч С.Х. Пуцявіны роднага слова. Мн., 1971; Г о в і н С.В. Друк Заходняй Беларусі. Мн., 1974; Я г о ж. Гісторыя беларускай журналістыкі (1563—1917 гг.). Мн., 2003; А д а м о в і ч В.С. Падпольныя перыядычныя выданні на Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайны: Бібліягр. паказ. Мн., 1975; 3 е л н н с к н й П.Н., Р а к е в н ч Н.А. Печать КПЗБ в борьбе за свободу. Мн., 1977; Б у л а ц к і Р В., С а ч а н к а I I , Г о в і н С.В. Гісторыя беларускай журналістыкі. Мн., 1979; Перыядычны друк Беларусі. Мн., 1981; Газеты Беларускай ССР: Бібліягр. паказ. Ч. 1—2. Мн., 1984—85; К.Капнновскнй: Нз печатного н рукопнсного наследня. Мн., 1988; «Новіны грозные» 1563 года: Да гісторыі зачаткаў беларускіх газетных внданняў // Спадчына. 1994. №3; Бнблнографня оккупацнонных перноднческнх нзданнй, выходнвшнх на террнторнн Белорусснн в 1941— 1944 гг. Мн., 1995; Пресса Республнкн Беларусь. Мн., 1998; Пазацэнзурны перыядычны друк Беларусі (1971— 1990): Каталёг, Мн., 1998; Б а р ш ч э ў с к а я Н. Беларускія часопісы на чужыне // Камунікат. 2002. №2(20). С .В .Г о він .

Т Э Л Е БА Ч А Н Н Е Гісторыя развіцця. Бел. тэлебачанне выйшла ў эфір 1.1.1956. Рэгулярныя перадачы вяліся ў Мінскай тэлестудыі, якая напачатку выконвала пераважна функцыі транслятара твораў мастацтва (кінематографа, тэатра, музыкі). Тэлепраграмы складаліся з канцэртных нумароў і тэлеспектакляў на кінаплёнцы, што дасылаліся з Масквы, а таксама кінафільмаў і кіначасопісаў з мясц. пракату. Перадачы дэманстраваліся не кожны дзень, аб’ём вяшчання складаў 2—3 гадз у суткі. Са студзеня 1956 выступленнямі бел. паэтаў П.Броўкі і П.Глебкі пачаліся першыя дакумент. перадачы. У красавіку 1956 убачыў свет першы тэлечасопіс «Піянерскі касцёр», працягвалася работа над тэлечасопісамі «Мастацтва», «Фізкультура і спорт», «Веды», «Для вас, жанчыны». Да канца 1956 арыгінальнае вяшчанне Мінскай тэлестудыі склала 130 гадз. У Мінску на той час мелася каля 6 тыс. тэяевізараў. У чэрвені 1957 пры Савеце Міністраў БССР створаны Камітэт па радыёвяшчанні і тэлебачанні. У ліпені 1957 на Мінскай тэлестудыі ўпершыню выкарыстана перасоўная тэлестанцыя, што дазволіла весці прамую трансляцыю з месца падзей (урачыстых сходаў, спарт. спаборніцтваў, муз. і тэатральных прадстаўленняў). Напр., у маі 1958 адбыла-

ся прамая трансляцыя з Мінскага трактарнага завода пра выпуск 100-тысячнага трактара «Беларусь». Маст. жыццё тэлетэатра пачалося з асваення аднаактовай драматургіі і экранізацыі невялікіх апавяданняў. Рэпертуар тэлетэатра пашыраўся за кошт эпічных твораў бел., рус. і замежнай літаратуры: «Брат мой, вораг мой» паводле М.Уілсана, «Сяло Сцяпанчыкава і яго жыхары» паводле Ф.Дастаеўскага (абодва 1956), «Песня музыкі» паводле Я.Коласа (1958, рэж. усіх У.Кухта), «Суд» У.Галубка (1958, рэж. М.Моін), «Млын на Сініх Вірах» У.Караткевіча, «Якаў Багамолаў» М.Горкага (абодва 1959, рэж. В.Карпілаў) і інш. Прэм’еры тэлеспектакляў на мінскіх экранах адбываліся амаль кожны месяц. Для пашырэння зоны прыёму перадач Мінскага тэлецэнтра пабудаваны рэтрансляцыйныя станцыі ў Баранавічах, Гродне, Магілёве, Віцебску, Бабруйску; у Гомелі ў 1958 пачаў перадачы ўласны тэлецэнтр. У 1956 перадачы Мінскай студыі тэлебачання прымалі 4500 чал., у 1960 — каля 1 млн. жыхароў Беларусі (мелася 30 тыс. тэлевізараў). Рост аўдыторыі гледачоў выклікаў патрэбу ў дыферэнцыяцыі праграм, арыентаваных на інтарэсы розных сац.дэмаграфічных груп. Пачаліся перадачы для дзяцей, моладзі, жанчын, работ-

нікаў прамысловасці і сельскай гаспадаркі. Практыкаваліся выступленні знакамітых людзей краіны, вучоных, грамадскіх дзеячаў. Узніклі новыя кірункі вяшчання: навукова-папулярныя перадачы, кінапраграмы, служба інфармацыі. Інфармацыя грамадска-паліт. характару падавалася ў кіначасопісе «Навіны дня», са жніўня 1958 — ва ўласных тэлевыпусках апошніх паведамленняў пра жыццё Беларусі і інш. краін. Узнікненне на тэлебачанні кінавытворчасці дазваляла ўключаць у інфарм. выпускі па 1— 2 сюжэты, знятыя кінахранікёрамі. Аператыўнасць такой інфармацыі была нізкая, таму інфарм. каштоўнасць тэленавін павышалі «жывыя» сюжэты: выступленні і інтэрв’ю ў студыі, прамыя рэпартажы з сустрэч, з вытворчасці. Больш дынамічна Бел. тэлебачанне развівалася ў 1960— 70-я г. У 1960— 68 уведзены ў дзеянне тэлецэнтры ў Віцебску, Брэсце, Гродне, пабудаваны моцныя рэтрансляцыйныя станцыі ў Магілёве, Слоніме, Ушачах, 10 рэтранслятараў малой магутнасці ў інш. гарадах. Гэта дазволіла ахапіць тэлевяшчаннем больш за палавіну тэр. Беларусі (мелася 79 тыс. тэлевізараў). У 1961 Мінская тэлестудыя і Камітэт па радыёвяшчанні і тэлебачанні аб’яднаны ў адзіны творчы калектыў, які ў сакавіку

442

д р у к ...

1964 перайменаваны ў Студыю Бел. тэлебачання. Радыёрэлейная лінія, якая злучыла Мінск і Маскву, дала магчымасць выхаду бел. перадач за межы рэспублікі; на Беларусі пачала трансліравацца 1-я праграма Цэнтр. тэлебачання. Тэлестудыі Мінска, Гомеля, Брэста, Віцебска абменьваліся праграмамі з інш. гарадамі СССР і праз сістэму Інтэрбачання знаёмілі жыхароў суседніх краін Усх. Еўропы з жыццём рэспублікі. У 1962 Бел. тэлебачанне ўпершыню выйшла на Інтэрбачанне з праграмайтэлепрагулкай па сталіцы Беларусі. 3 жыццём і культурай бел. народа жыхароў Польшчы, Чэхаславакіі, Балгарыі, Венгрыі і інш. краін знаёмілі перадачы «Беларускі балет», «Беларуская лірычная», «Спявае Зіновій Бабій», «20 мірных гадоў», дакумент. тэлефільмы «Сустрэча з горадам» (рэж. І.Пікман), «Ёсць такі Салігорск» (рэж. А.Браілоўскі; абодва 1967) і інш. На Цэнтр. тэлебачанні з Мінска паказвалі папулярныя праграмы «Блакітны агеньчык», «Эстафета навін», «Пошук». Міжнар. і ўсесаюзны поспех прыйшоў з каляровым кароткаметражным фільмам «Зімовы дуб» (1963, рэж. М.Кожын), які быў адзначаны «Залатой німфай» на фестывалях тэлефільмаў у гарадах Мюнхен (Германія), Прага і Монтэ-Карла (Манака). Папулярнымі былі бел. тэлеспектаклі «Людзі на балоце» паводле І.Мележа (1965, рэж. А.Гутковіч) і «Крах» па п’есе А.Талстога і П.Шчогалева «Змова імператрыцы» (1966, рэж. В.Карпілаў). У структуры бел. тэлепраграмы значна павялічыліся дакумент. перадачы. Грамадска-паліт. праграмы займалі да 50% аб’ёму вяшчання. Сістэматычна выходзілі ў эфір цыклы «Вуліцы і плошчы расказваюць», «Колас», «Літаратурная Беларусь», «Народны кантроль», «Трыбуна прапагандыста» і інш. Бягучую інфармацыю аператыўна перадавалі выпускі тэлевізійных навін (ТН).

3 сярэдзіны 1960-х г. Бел. тэлебачанне стала асноўнай крыніцай інфармавання насельніцтва пра папіт., эканам. і культурнае жыццё краіны. Аб’ём уласнага вяшчання склаў 718 гадз у год, што ў 5,5 раза больш у параўнанні з 1956. Пераважалі жанры і формы прамога тэлеэфіру, нягледзячы на недахоп перасоўных станцый і іх тэхн. недасканаласць. У 1965 рэдакцыя кінапраграм і кіназдымак пераўтворана ў галоўную рэдакцыю «Тэлефільм», якая спалучыла ў сабе магчымасці кінатворчасці і спецыфіку эфірных перадач. У 1960— 70-я г. яна выпусціла 40 маст. і дакумент. фільмаў, сярод якіх вылучыліся

дакумент. стужкі «Чалавек нараджаецца для шчасця» (рэж. С.Фрыд, дыплом 1-й ступені на 1-м Усесаюзным фестывалі ў Кіеве), «Апавяданне пра зялёны дом» (рэж. С.Браўдэ, прыз «Малы бурштын» на фестывалі ў Рызе за лепшы фільм аб прыродзе роднага краю), маст. фільм «Запруда» (рэж. У.Карасёў, прыз Дзяржтэлерадыё СССР за лепшы маст. фільм на 2-м Усесаюзным фестывалі «Чалавек і мора» ва Уладзівастоку) і інш. Значнай падзеяй стала работа над 6-серыйным дакумент. тэлефільмам «Біяграфія маёй рэспублікі» (1968, рэж. І.Рудамётаў, В.Карпілаў, І.Вейняровіч, У.Станкевіч, А.Ястрабаў). Адначасова ўдасканальвалася структура тэлевізійнага тэатра: рэпрадукцыйная — зберажэнне і распаўсюджванне лепшых тэатральных спектакляў у выглядзе трансляцый з тэатральнай залы і экраннай транскрыпцыі сцэнічных твораў; прадукцыйная — рэалізацыя ўласных тэлевізійных твораў, што сінтэзавалі традыцыйнае сцэнічнае мастацтва (майстэрства акцёра і рэжысёра) і якасці тэлебачання (праграмнасць, цыклічнасць, наяўнасць масавай аўдыторыі): тэлеспектаклі «Прымакі» Я.Купалы (1967, рэж. Ю.Сурыкаў), «Трывожнае шчасце» паводле І.Шамякіна (1968, рэж. А.Гутковіч), «Ткачы» Г.Гаўптмана (1969, рэж. В.Карпілаў) і інш. Выкарыстанне тэхналогіі відэазапісу і відэамантажу дазволіла весці здымкі значна большай працягласці, чым кінакамерай, і адбіраць патрэбныя кадры з большай колькасці матэрыялаў. У 1970-я г. тэлевяшчаннем было ахоплена 95% тэр. Беларусі. У насель-

ніцтва быў 1 млн. 585 тыс. тэлевізараў; тэлепрыёмнікі мелі кожныя 70 сем’яў са 100. 3 верасня 1974 Студыя Бел. тэлебачання стала рэгулярна ўключаць у праграму каляровыя перадачы ўласнай вытворчасці. Здача ў эксплуатацыю ў 1978 новага апаратна-студыйнага комплексу Бел. радыётэлецэнтра з абноўленым абсталяваннем дала магчымасць палепшыць якасць перадач у каляровым адлюстраванні. Галоўная тэндэнцыя бел. вяшчання гэтага перыяду — вобразна-эмацыянальны паказ вытворчых працэсаў. Праграмы «Вышыня», «ТэлеАТК», «Народныя чьгганні», «Перспектывы», «Дзелавыя сустрэчы» і інш. асвятлялі работу на палях і заводах, актуальныя пыганні жыцця. Фарміраваўся новы кірунак у рабоце з гіст. матэрыялам. Падзеі мінулага знайшлі мастацкае публіцыстычнае ўвасабленне на тэлеэкране ў цыкле перадач «У сузор’і роўныя», праграме «Памяць», 6-серыйным дакумент. відэафільме «Этапы вялікіх здзяйсненняў» (1976). Характэрным для Бел. тэлебачання 1970-х г. было стварэнне шматсерыйных маст. таораў, у т.л. 3-серыйнага маст. тэлефільма «Уся каралеўская раць» (1970, рэж. Н.Ардашнікаў і А.Гутковіч), і маст. відэафільмаў. Тэлевізійны тэатр набыў новыя эстэтычныя арыенціры. Вядучае месца заняў паэтыка-сімвалічны кірунак, які вызначаўся яркай метафарычнасцю і адкрьгга ўмоўнай мовай рэжысуры. У рэпертуары бел. тэлетэатра пераважалі паэтычныя творы. Найбольш цікавьм ў гэтых адносінах тэлеспектаклі паводле твораў Я.Купалы «Па шчасце, па сонца» (1971, рэж. В.Раеўскі) і «На Куццю» (1982, рэж. Н.Арцімовіч). Засваенне

Запіс выступлення вакапьна-інструментапьнага ансамбля «Песняры» ў студыі Беларускага тэлебачання. 1970-я г.

тэлевізійным дакумент. кіно жанраў маст. публіцыстыкі найперш выявілася ў замалёўках і нарысах. Напр., партрэтны нарыс «Тварам да вас» (1978, рэж. В.Шавялевіч) пра дырыжора Бел. тэатра оперы і балета Т.Капамійцаву — лепшая публіцыстычная работа Усесаюзнага тэлеэкрана. У 1980-я г. Бел. тэлебачанне выйшла на вядучыя пазіцыі ў галіне асвятлення культурнага жыцця Беларусі. Удасканальвапася структура тэлепраграм. У студз. 1981 на 6-м канапе пачала выходзіць самастойная бел. праграма, якая не перакрывалася праграмамі з Масквы. Па аб’ёме ўласнай прадукцыі яна займала 6-е месца ў СССР, а яе перадачы глядзелі 86% насельніцтва Беларусі. Штодзённая тэлепраграма складалася з 3 блокаў вяшчання: інфармацыйна-публіцыстычнага, навукова-пазнавальнага і мастацкага. Ствараліся перадачы для дзяцей, моладзі, сельскіх жыхароў, навучальныя цыклы. Паказчыкам росту аб’ёму аператыўнай інфармацыі з ’яўляўся пастаянны выхад на працягу дня 4 выпускаў навін замест 2. У абл. тэлестудыях мясц. выпускі далучаліся да вядучай праграмы «Панарама» і ішлі адзіным інфарм. блокам; агульны аб’ём тэлеінфармацыі павялічыўся да 60 мін у суткі. Выкарыстанне візуальнага матэрыялу, сінхронных (адначасовы запіс карцінкі і гуку) кінавідэасюжэтаў рабіла інфармацыю больш дакладнай. У штодзённай праграме «Наш каментарый» на працягу 5 мін паліт. аглядальнікі звярталіся да хвалюючых пытанняў жыцця краіны. У эфір выходзілі перадачы ў форме прамых прэс-канферэнцый з выкарыстаннем тэлефона: «Вам адказвае міністр», «Шчырая размова», «Служба вашага настрою» і т.зв. праблемныя: «Арыфметыка беражлівасці», «Што хаваецца за дэфіцытам?». Лепшымі рубрыкамі маст. вяшчання былі віктарына «Пра музыку ад «А да Я», тэлерадыёконкурс «Песню бярыце з сабой», забаўляльная праграма «Дыскатэка» і інш. Папулярнасцю карысталіся перадачы «Роднае слова», «Камертон», «Экран: праблемы, героі», «У святле рампы», «У свеце жывапісу, графікі і скульптуры». Новая тэхніка вывела праграмы на сучасны ўзровень: узніклі камп’ютэрная графіка, тэлесуфлёры, новыя віды сувязі. Аб’ём маст. вяшчання павялічыўся з 26,6% у 1975 да 31,9% у 1985. У сярэдзіне 1980-х г. павялічыўся выхад на рэсп. экран перадач абл. тэлестудый. Абавязковымі ў публіцыст. праграмах «Шчырая размова», «Факты і меркаванні», «У інтарэсах грамадства» сталі камеры і мікрафоны, якія ўсталёўваліся на вуліцах, што дазваляла любому жыхару выказвацца па вострых па-

літ. пытаннях. Жывы дыялог «Тэлебачанне — глядач» характарызаваў цыклы «Пульс», «Акцэнты», «Аўтарытэт закона», «Трыбуна». Узніклі новыя формы вяшчання — тэлемасты, тэледэбаты, прамыя лініі, а таксама новыя тыпы праграм — інфармацыйна-муз. («Сустрэнемся пасля 11»), мастацка-публіцыстычныя (тэлестудыя «Ліра»), дакумент. драма («На ваш суд»), відэаканал для моладзі «Крок», якія збліжалі дакумент. і маст. блокі. У канцы 1980-х г. на Беларусі існавала адзіная сістэма дзярж. тэлебачання, якая ўключала 6 тэлецэнтраў, 50 перадатчыкаў, больш за 2 тыс. радыёрэлейных ліній сувязі. Бел. тэлебачанне дубліравала перадачы з Масквы і дапаўняла ўсесаюзную тэматыку мясц. матэрыяламі. Сярэднясутачны аб’ём тэлеперадач складаў 204 гадз, у т.л. рэтрансляцыя маскоўскіх праграм — 184 гадз, рэсп. і абл. -— 14,5 гадз. Такое становішча Бел. тэлебачання ў сістэме Дзяржтэлерадыё СССР не задавальняла патрэбы і густы розных сац. груп насельніцтва Беларусі і іх свабоду выбару. Адзіна магчымым шляхам далейшага развіцця рэсп. вяшчання стала поўная дэцэнтралізацыя тэлебачання. У пач. 1990-х г. яно перапрафілявала сваю праграму на больш моцны 1-ы канал сувязі (замест 6-га) і на рэалізацыю ўласных творчых намаганняў і магчымасцей. Сучасны стан тэлебачання. Пасля 1991 Бел. тэлебачанне трапіла ў цэнтр трансфармацыі бел. грамадства і адначасова апынулася ў цэнтры тэхналагічнай рэвалюцыі ў сферы інфармацыі і камунікацыі. Зыходзячы з рэалій нац. пераходнага перыяду, тэлебачанне стала на шлях фундаментальных пераўтварэнняў сваёй дзейнасці, якая рэгулюецца нормамі Закона Рэспублікі Беларусь «Аб друку і іншых сродках масавай інфармацыі» (ад 13.1.1995) і спец. нарматыўнымі актамі. На Беларусі зарэгістраваны і дзейнічаюць дзярж. (Рэспубліканская студыя тэлебачання, 5 абл. тэлестудый) і недзярж. (камерцыйныя 8-ы, Мінскі кабельны каналы, тэлепраграмы па кабельных сетках) тэлестанцыі. Іх з ’яўленне ў інфарм. прасторы краіны — адна з умоў фарміравання новай сістэмы тэлекамунікацыі і шматпраграмнасці вяшчання. 3 1.1.1993 Дзяржтэлерадыё Беларусі стала правадзейным членам Еўрапейскага вяшчальнага саюза. 5.8.1994 Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь на базе Дзярж. камітэта па тэлебачанні і радыёвяшчанні створана Нацыянальная дзярж. тэлерадыёкампанія Рэспублікі Беларусь, а 28.9.1994 зацверджана Палажэнне аб Нацыянальнай дзярж. тэлерадыёкампаніі Рэспублікі Беларусь.

д р у к ...

443

У пач. 1990-х г. на тэлебачанні захоўваліся традыцыйныя прыёмы паказу перадач і адначасова выкарыстоўваліся новыя інфарм. тэхналогіі і мадэлі вяшчання. Пры падрыхтоўцы перадач значная ўвага звернута на дынамічнасць дзеяння, стыльны дызайн, вобраз-імідж вядучага. Большасць рубрык мела свае адметныя застаўкі, прадугледжвала выбар студыйнага інтэр’ера, пластыку кадра. У авангардзе пошуку новых тэм і больш сучасных прыёмаў тэлевыразнасці былі незалежныя тэлекампаніі «ФІТ», «Сваё кола» і іх перадачы «Эканамікст», «Галерэя», «Абібок», «Праспект». Тэлебачанне працавала ў новых формах ток-шоу, відовішча, гульні: «Пяць зорак», «Карамболь», «У джазе толькі дзяўчаты», «Вяршыні свету», «Оскар». Павялічылася колькасць, вырас творчы ўзровень музычна-забаўляльных праграм: «Каралеўскае паляванне», «Акалада», «Аксамітавы сезон». У новым культурным кантэксце пададзены дзеячы бел. літаратуры, тэатра, кіно, мастацтва ў цыклах «Творцы», «Майстэрня», «Тэлевізійны дом кіно», «Музыка без межаў», «Музычны салон», «Тэлевізійны артклуб». Нац. адраджэнню краіны прысвечаны перадачы «Беларускі дом», «Спадчына», «Галасы мінуўшчыны». Значнай падзеяй з’явіўся выхад на тэлеэкраны цыкла дакументальна-маст. фільмаў пра гісторыю Беларусі, у іх ліку дылогія «Пастка для зубра. Ягайла» і «Пастка для зубра. Вітаўт» (1995, рэж. В.Шавялевіч). Творчае аб’яднанне «Тэлефільм» стварыла першы ў краіне 33-серыйны маст. тэлефільм «Пракляты ўтульны дом» (1998, рэж. У.Арлоў). Тэма нац. гісторыі была вядучай і ў пошуках тэлетэатра: структура тэлеспектакля змянілася ад апавядальнасці да палемічнасці. Аднавіў работу літ. тэатр, дзе пісьменніцкае слова загучала ў арганічным маст. сінтэзе з выяўленчымі сродкамі («Кахаю цябе» паводле Н.Мацяш, «Сон душы» паводле М.Стральцова). У праграму тэлебачання ўключаны навучальныя перадачы для сярэдняй школы па бел. літаратуры, гісторыі і геаграфіі, а таксама рубрыка «Педагагічны экран» і відэакурсы для тых, хто вывучае замежныя мовы. Для паляпшэння інфармавання насельніцтва створана Агенцтва тэлевізійных навін (АТН) — асноўны інфарматар і інтэрпрэтатар падзей у краіне і па-за яе межамі. Паралельна ішоў працэс урастання тэлебачання ў рыначную гаспадарку, павялічыўся аб’ём розных форм рэкламы.

444

ДРУК...

3 сярэдзіны 1990-х г. праграмная палітыка Бел. тэлебачання будавалася паводле сістэмы «інфармацыя—спорт— музыка», а з 2000 уведзены 4 прыярытэтныя кірункі: інфармацыйны, грамадска-паліт., мастацкі і спартыўны. Камерцыялізацыя эфіру садзейнічала пэўнай уніфікацыі праграм у бок забаў і відовішчаў. Зацвердзілася новая фігура тэлевытворчасці — прадзюсар. Пашырыла межы сфера тэлевізійнага менеджменту з мэтай павышэння эфектыўнасці вяшчання і павелічэння прыбытку. У 2004 Бел. тэлебачанне вядзе перадачы па «Першым нацыянальным тэлеканале» (БТ-1), сямейным тэлеканале «Лад», тэлеканалах «Агульнанацыянальнае тэлебачанне» (АНТ; «Другі нацыянальны канал»), «Сталічнае тэлебачанне» (СТБ). Тэлеканалы БТ-1 і «Лад» працуюць у складзе Белтэлерадыёкампаніі. Закрытыя акцыянерныя таварыствы «Другі нацыянальны канал» і «Сталічнае тэлебачанне» ў складзе сваіх акцыянераў маюць прыватныя арганізацыі, сукупны акцыянерны пакет якіх складае каля 49%. Дзярж. сістэма тэлевяшчання абслугоўвае практычна ўсё насельніцтва Беларусі (98%). БТ-1 вядзе перадачы на ўсёй тэр. Беларусі (аб’ём вяшчання 19,5 гадз у суткі), пазіцыяніруе сябе як галоўны інфарм. канал краіны і мае свой гімн і лагатып. Вядучае яго структурнае падраздзяленне — Агенцтва тэлевізійных навін.

3 верасня 2003 яно выдае штогадзінны блок «Навін» (14 інфарм. выпускаў за суткі) і 40— 50-мінутны інфарм. канал «Панарама». Штотыднёва выходзяць аналітычны агляд міжнар. падзей «Вакол планеты», інфармацыйна-аналітычная праграма «У цэнтры ўвагі», пабудаваная на інтэрактыўным галасаванні гледачоў у рэжыме он-лайн (прамога эфіру), праграма «Сфера інтарэсаў» з аналізам падзей у эканоміцы. Рубрыка «Спецыяльны рэпартаж» у форме журналісцкага расследавання закранае вострыя тэмы паліт., эканам. і сац. жыцця Беларусі і замежжа. У сферы спарт. вяшчання БТ-1 паказвае эксклюзіўныя трансляцыі, прэстыжныя сусв. спаборніцтвы, значныя спарт. падзеі. Аб’ём спарт. праграм на тэлеканале ў агульным вяшчанні складае 5% (еўрастандарт — 3%). Тэлеканал працуе з поўнасцю ліцэнзаваным кіно і арыентацыяй на папулярызацыю лепшых узораў сусв. кінамастацтва. Выпуск яго ўласнай прадукцыі складае 5 гадз вяшчання ў суткі і, акрамя перадач АТН, уключае ранішні інфармацыйна-муз. блок «Добрай раніцы, Беларусь», пра-

сама інш. каналаў вяшчання на тэр. Беларусі. Сярэднясутачнае вяшчанне канала ў параўнанні з 1990 павялічылася ў 2 разы.

Прамы эфір у студыі Беларускага тэлебачання. граму для моладзі «5x5», часопіс для жанчын «Шпілька», ток-шоу «Мая краіна», серыю дакумент. фільмаў «Асноўная версія» (пра гіст. падзеі), і серыю праграм «Партрэты сучаснікаў», праект «Новая калекцыя» (пра культурныя падзеі), спарт. агляд «Час спорту», рэпартажы з правінцыі «Падарожжа дылетанта», крымінальную хроніку «Зона X», забаўляльныя праграмы «На скрыжаваннях Еўропы», «Усё нармальна, мама!», «Кухня КВЗ», «Кліп-абойма», «Сузор’е надзей», ліцэнзійны праект «Аднакласнікі» і інш. БТ-1 мае перасоўную перадавальную спадарожнікавую станцыю, якая дазваляе выходзіць у эфір з навінамі з любога пункта краіны і ў рэжыме он-лайн. Высокую якасць паказу і гуку забяспечвае сучаснае электроннае абсталяванне. Пры фарміраванні сеткі вяшчання ўлічваюцца запатрабаванні розных катэгорый гледачоў і рэйтынг перадач БТ-1, а так-

Будынак тэлеканалаў «Сталічнае тэлебачанне» і «Агульнанацыянальнае тэлебачанне». Мінск.

«Лад» — першы сямейны канал на Беларусі (аб’ём вяшчання 14 гадз у суткі). Пачаў перадачы з кастрычніка 2003 на базе абл. тэлерадыёкампаній. У Мінску вяшчанне ажыццяўляецЦа на частаце расійскага канала «Культура», у абласцях — на частотах, якія вылучаны для вяшчання абл. тэлестудый. Прыярытэтны кірунак — інфармацыя мясц. значэння. На працягу дня АТН рыхтуе 3 выпускі навін для Мінска і Мінскай вобл. пра падзеі ў рэгіёне і штотыднёва інфармацыйна-аналітычную праграму «Рэгіён» з аглядам найбольш значных і цікавых падзей тыдня. У рэжыме онлайн на працягу дня выходзяць 2 выпускі перадачы «Звычайны незвычайны дзень», у вячэрні час — праграма «Справы сямейныя», пабудаваная на зваротнай сувязі з аўдыторыяй і часткова на інтэрактыве. 30% эфірнага часу адведзена пад арыгінальныя перадачы, якія прысвечаны пытанням культуры, выхавання, адукацыі, духоўнага ўдасканальвання. Некаторыя з іх раней трансліраваліся па БТ-1 («Святло дапёкай зоркі», «Здароўе», «Есць толькі імгненне», «Сад мары», «Калыханка», «Тэлебарометр», «Не пазяхай!»), іншыя рыхтуюць абл. тэлестудыі, у т.л. «Правінцыяльныя гісторыі» (Гродна), «Росчырк часу» (Гомель). Тэлеканал закупляе ліцэнзаваньм перадачы. Аснову праграмнага забеспячэння складае фільматэка: дэманструюцца сав., еўрап. і амер. фільмы розных жанраў і кірункаў. 3 6.30 да 8.00 гадз канал трансліруе ЕыгоКе\уз («Еўрапейскія навіны»), АНТ працуе з мая 2002 на частотах «Грамадскага расійскага тэлебачання» (ГРТ). Аб’ём уласнай прадукцыі спачатку складаў 1 гадз вяшчання ў суткі. Адначасова на Беларусі трансліруюцца найбольш рэйтынгавыя праграмы ГРТ.

3 чэрвеня 2002 выходзіць у эфір інфарм. праграма «Нашы навіны» — 7 выпускаў на працягу дня і 30-мінутны вячэрні інфарм. выпуск; па яго завяршэнні даецца 5-мінутны каментарый «Асобная думка». Штотыднёва рыхтуецца інфарм. праект «Контуры» са спец. рэпартажамі тэлежурналістаў пра асноўныя падзеі тыдня, выступленнямі гасцей праграмы; праграма «Выбар» — інтэрактыўнае шоу з удзелам гасцей студыі і тэлегледачоў; інфармацыйнааналітычная праграма «Не толькі пра футбол», якая асвятляе міжнар. і рэсп. спарт. спаборніцтвы, расказвае пра дасягненні бел. спартсменаў; цыкл праграм «Без тэрміну даўніны» — пра гучныя крымінальныя справы, сакрэтныя

аперацыі бел. спецслужбаў, работу праваахоўных органаў. Большасць матэрыялаў падаецца ў форме аўтарскага рэпартажу, частка падзей рэканструюецца акцёрамі, іншыя будуюцца на аснове расказа ўдзельнікаў, каментарыяў спецыялістаў. На канале сумесна са шведскай кампаніяй «8ТК.ІХ» («Стрыкс») падрыхтавана першае на Беларусі шоу ў рэжыме рэальнага часу — «Нашы ў Галандыі». Створаны ўласны тэлесерьмл «Атэль здзяйснення жаданняў» (2003, рэж. І.Васільева, С.Арланаў, С.Талыбаў). Канал мае перасоўную мабільную тэлестанцыю, якая дазваляе весці рэпартаж на хаду і працаваць ад адлюстраванага сігналу. Дзейнічаюць 5 карэспандэнцкіх пунктаў у абл. цэнтрах, карэспандэнцкая сетка ў 20 краінах далёкага і блізкага замежжа. Уведзена ў дзеянне «гарачая лінія». СТБ працуе са студзеня 2001 (аб’ём вяшчання 14,5 гадз у суткі сумесна з каналам КЕЫ ТУ). Выйшла ў эфір на 8-м частотным канале. Яго заснавальнікі — дзярж. прадпрыемства «Агенцтва

друку «Мінск-навіны» (71% акцый) і сумеснае прадпрыемства «Космас-ТБ» (29%). 3 2003 СТБ памяняла імідж чыста сталічнага тэлеканала і пачаў трансліравацца па тэр. Беларусі. Дзейнічае як паўнавартасны канал, на інфармацыі якога завязаны ўсе астатнія праграмы. Асноўная ўвага аддаецца інфарм. вяшчанню: на працягу дня выходзяць 5 інфарм. выпускаў па 20 мін кожны пад агульнай назвай «24 гадзіны»; для Мінскай вобл. — штодзённыя два 10-мінутцыя выпускі навін «Міншчына. Людзі, падзеі, факты». У эфіры канала пастаянныя публіцыст. праграма «Тэма дня», штотыднёвы агляд сталічных падзей «168 гадзін», а таксама «Навіны СНД», ток-шоу «Асабісты інтарэс», аўтарскія праграмы «Залатая дзесятка беларускай оперы», «Пакуль гарыць свечка», «Лёсу свайго гаспадыня», «Планета людзей», «Хіт-момант» і інш. СТБ арыентавана на пашыраны паказ лепшых еўрап. і сав. кінафільмаў.

3 сакавіка 2002 у Мінску вядзе перадачы «Першы музычны канал», які дэ-

ДРУК..._________________ 445 манструе ліцэнзійныя муз. кліпы, робіць уласныя праграмы. 3 2003 аднавіў вяшчанне 8-ы тэлеканал. У гарадах абл. падпарадкавання і ў невялікіх населеных пунктах працуюць рэгіянальныя тэлекампаніі. Сярэднясутачны аб’ём вяшчання — 30— 40 мін. Змест перадач мае інфарм. характар, галоўная іх функцыя — паведамляць пра падзеі ў рэгіёнах. На 1.1.2004 на Беларусі 52 тэлестанцыі, у т.л. 26 рэгіянальных, і 98 аператараў кабельнага тэлебачання. Перадачы Бел. тэлебачання ахопліваюць 100% насельніцтва краіны. Л іт :. Гаворыць і паказвае Беларусь. Мн., 1975; Н е ч а й О.Ф. Развнтне белорусского телевндення. Мн., 1983; Пл а в н н к А.А., III н л о в а Л.Ф., Ф р о л ь ц о в а Н.Т. Нсторня белорусского телевндення. Ч. 1-—2. Мн., 1988—89; Д у б о в і к С.В. СМІ постсацыяліетычнай Беларусі: Пошук новай рацыянальнасці. Мн., 2003. Л .Ф .Ш ы л а в а

РАДЫ ЁВЯШ ЧАННЕ Гісторыя развіцця. У адпаведнасці з сацыяльна-паліт. і творчым характарам вылучаюць наступныя асноўныя перыяды развіцця і дзейнасці радыёвяшчання на Беларусі: 1925—32 — стварэнне тэхнічных сродкаў, фарміраванне арганізацыйных і ідэйна-творчых прынцыпаў вяшчання; 1932—41 — развіццё масавага радыёвяшчання; 1941—45 — радыёвяшчанне ў Вял. Айч. вайну; 1945—60 — этап пасляваеннага аднаўлення; 1961— 75 — развіццё тэхнічнай аснашчанасці радыёвяшчання, яго форм і жанраў; 1975—85 — радыёвяшчанне ва ўмовах застою ў сац. жыцці і эканоміцы; 1985—91 — радыёвяшчанне ў перыяд перабудовы; з 1991 — развіццё на сучасным этапе. Развіццё радыёвяшчання на Беларуёі непарыўна звязана са станаўленнем і развіццём яго на ўсесаюзным узроўні. Першыя пробныя радыёвяшчальныя перадачы ў СССР адбыліся ў 1919 (г. Ніжні Ноўгарад). У 1921 у Маскве пачала працаваць цэнтр. радыётэлефонная станцыя вялікага радыуса. Адначасова расла і ўдасканальвалася радыёпрымапьная і радыётрансляцыйная сетка, канструяваліся радыёвяшчальныя прыёмнікі, гучнагаварыцелі, будаваліся радыёвузлы. На Беларусі стварэнне радыёперадавальнай сеткі пачалося ў 1925. У Мінску і Гомелі былі ўстаноўлены радыёперадатчыкі тыпу «Малы Камінтэрн» магутнасцю 1,2 кВт. Першай уступіла ў строй радыёстанцыя ў

Гомелі, якая трансліравала перадачы, што прымаліся па правадах з Масквы. Для мясц. вяшчання абсталявана невялікая студыя, для аб’яў выкарыстоўваліся тэлефонныя трубкі гар. тэлефона і вугальныя мікрафоны. Першая перадача Бел. радыё ў Мінску адбылася 15.11.1925 на радыёстанцыі РВ-10 імя Саўнаркома БССР; трансліраваліся перадачы ў радыусе да 300 км, іх працягласць 30 мін у суткі. Акрыццё радыёстанцыі спрыяла шырокаму развіццю прымальнай радыёсеткі. У 25 раёнах Беларусі ўстанаўліваліся радыёпрыёмнікі калектыўнага карыстання «Радыёліна». Пабудавана 75-метровая драўляная мачта, побач з якой абсталявалі і студыю. У сак. 1926 ЦК ВКП(б) прыняў пастанову аб выпуску 2 радыёгазет: рабочай (штодзённай) і сялянскай (3—4 разы на тыдзень). Пачаўся выхад у эфір «Беларускай радыёгазеты», якая мела рубрыкі «Перадавы артыкул», «Жыццё вёскі», «Рабочае жыццё», «Хроніка Мінска» і інш. У ліп. 1926 радыёстанцыя РБ-10 імя Саўнаркома БССР перайшла ў распараджэнне акцыянернага таварыства «Радыёперадача». Выходзілі спецыялізаваныя перадачы для розных груп насельніцтва: радыёгазеты «Беларуская вёска», «Чырвоная змена», «Піянер Беларусі» і інш., перадаваліся выступленні членаў літаратурнага аб’яднання «Маладняк». У 1927 Мінскі радыёперадатчык «Малы Камінтэрн» заменены на больш магутны (4 кВт). 3

дапамогай узмацняльніка ТБ-3/0, які па паветраных правадных лініях сілкаваў рупарныя гучнагаварыцелі тыпу «Акорд», радыёфікавана капя 25 месцаў калектыўнага радыёслухання. У жніўні 1927 Таварыства сяброў радыё правяло першы Усебел. дзень радыё. 3 1928 пачало развівацца правадное вяшчанне. Трансляцыйны вузел быў абсталяваны магутным узмацняльнікам на базе перадатчыка «Малы Камінтэрн»; падвешана капя 45 км трансляцыйных ліній і ўстаноўлена каля 4 тыс. радыёкропак. Побач з перадачамі са студыі Белрадыёцэнтра пачаліся трансляцыі перадач з тэатраў і клубаў. Створаны сімфанічны аркестр Белрадыёцэнтра, які забяспечваў муз. праграмы, і першы радыёуніверсітэт з тэхн., сельскагаспадарчым і агульнапаліт. факультэтамі. У ліст. 1928 уведзена тыпавая тыднёвая сетка вяшчання, закладзена адраснасць перадач паводле прафесійнай і ўзроставай прыналежнасці слухачоў, праведзена першая ў краіне радыёпераклічка гарадоў СССР з удзелам Мінска. У 1929 работнікі Белрадыёцэнтра распрацавалі 10-ватны ўзмацняльнік БРЦ-10 для радыёфікацыі раёнаў Беларусі. Першы радыёвузел абсталяваны на шклозаводзе «Кастрычнік» Бабруйскага раёна. У ліст. 1931 пабудавана радыёстанцыя магутнасцю 30 кВт у Калодзішчах пад Мінскам. Выходзілі радыёгазеты «За бальшавіцкія тэмпы», «У рабочы поўдзень», «Калгасны зак-

446 ________________ д р у к ... лік», «Камсамолец Беларусі», «Чырвонаармейская радыёгазета» і інш. У 1932 створаны Усебел. камітэт радыёвяшчання пры Наркамаце поштаў і тэлеграфаў, які арганізоўваў радыёвяшчальныя праграмы па ўсіх радыёстанцыях і радыёвузлах Беларусі. Замест ліквідаваных некаторых радыёгазет створаны новыя формы вяшчання, адкрыты сектары: «Апошнія паведамленні», грамадска-палітычны, мастацкі, дзіцячы, нізавога вяшчання, «У дапамогу самаадукацыі» і інш. 3 1933 шырока практыкаваліся прамыя эфірныя перадачы: «Нестудыйная перадачаз Аршанскага льнокамбіната», «Нестудыйная перадача з калгаса імя Леніна» і інш., рэпартажы з сустрэч, мітынгаў, сходаў, дэманстрацый. У 1936 на Бел. радыё ўпершыню выкарыстаны апараты гуказапісу тыпу «Шорынафон». У якасці носьбіта гуку выкарыстоўвапася звычайная кінастужка. Большасць драматычных і муз. перадач ішлі пад рубрыкай «Радыётэатр», маст. перадачы вяліся на бел., рус., польскай і яўр. мовах. У 1938 у Белрадыёцэнтры абсталяваны 3 новыя студыі, цэх механічнага вяшчання і гуказапісу, пры будаўніцтве якіх упершыню выкарыстаны акустычныя гукапаглынальныя матэрыялы. У 1939 Радыёкамітэт наладзіў выпуск штодэкаднай газеты «Радыёпраграмы». Пасля вызвалення Зах. Беларусі пачала работу радыёстанцыя РБ-95 у г. Баранавічы магутнасцю 50 кВт; у абл. і раённых цэнтрах будаваліся трансляцыйныя радыёвузлы, стваралася мясц. вяшчанне на фабрыках і заводах, саўгасах і калгасах. У 1940 у Белрадыёцэнтры ўведзены ў дзеянне 100-кілаватны лямпавы перадатчык, вялося будаўніцтва радыёпрымальнага цэнтра ў Прылуках (Мінскі раён). У сувязі з акупацыяй Беларусі ням. фашыстамі ў чэрвені 1941 радыёстанцыя РБ-10 імя Саўнаркома БССР спыніла сваю работу. У Маскве на радыёстанцыі імя Камінтэрна працягвала працаваць даваенная рэдакцыя вяшчання на бел. мове. У снежні 1941 кіраўніцтва Усесаюзнага радыё выдзеліла для радыёстанцыі «Савецкая Беларусь» радыёстанцыю на кароткіх хвалях, якая выйшла ў эфір 1.1.1942. Перадачы вяліся на бел. і рус. мовах напачатку 3 разы ў суткі (аб’ём вяшчання 2 гадз 30 мін), потым 5 разоў. Пазыўнымі служылі бел. музыка (апрацоўка М.Жальвінскага) і верш Я.Купалы «Беларускім партызанам». Аснову вяшчання складалі інфарм. перадачы, якія пачыналіся са зводак Саўінфармбюро, выпускі «Апошніх паведамленняў» для партызан і пад-

польшчыкаў з аглядам газеты «Савецкая Беларусь» і газеты-плаката «Раздавім фашысцкую гадзіну», спецыяльныя перадачы важнейшых паведамленняў для рэдакцый падп. газет, штодзённыя агляды цэнтр. газет, інфарм. праграмы «Партызанскія навіны» і «Дапамога фронту». Аснову контрпрапагандысцкіх праграм складалі выступленні вядомых парт. кіраўнікоў, дзеячаў навукі і культуры. Радыёстанцыя правяла 15 трансляцый антыфаш. мітынгаў, у т.л. радыёмітынгу з Казані ў студз. 1942 прадстаўнікоў бел. народа. Вядучае месца ў прапагандысцкіх перадачах займалі выступленні перад мікрафонам, публіцыстычныя радыёпрамовы, нарысы, паліт. памфлеты і фельетоны бел. пісьменнікаў і паэтаў. Бел. літаратары рыхтавалі перадачы для сатырычнай рубрыкі «Партызанская сатыра»: «Сатырычныя хвілінкі партызанскага гумару», «Зарадка», «Саветы бывалага партызана» і інш. У эфіры гучалі штодзённыя 30-мінутныя канцэрты з удзелам бел. артыстаў, радыёп’есы. Са снежня 1942 радыёстанцыя пачала рэгулярньія перадачы для камсамольцаў і моладзі акупіраванай тэр. Беларусі. Пастаяннымі рубрыкамі маладзёжных праграм былі «Беларускі народ змагаецца», «Лісты з партызанскіх атрадаў», «Партызанскія аперацыі», рэгулярна перадаваліся агляды пошты. У 1943 сутачны аб’ём вяшчання радыёстанцыі складаў 7 гадз. За перыяд яе існавання (да 20.9.1944) адбылося 3270 перадач, у т.л. 505 маладзёжных. У 1944 у вызваленым ад фашыстаў Гомелі, а потым у Мінску аднавіла свае перадачы радыёстанцыя РБ-10 імя Саўнаркома БССР. У «Апошніх паведамленнях» (выйшла больш за 1200), рубрыках «На франтах Айчыннай вайны», «Па гарадах нашай рэспублікі», «На вызваленай беларускай зямлі» і інш. шырока асвятляліся падзеі на франтах, аднаўленне нар. гаспадаркі, адраджэнне навукі і культуры, работа 6-й сесіі Вярхоўнага Савета БССР, трансліраваліся з Мінска сход бел. інтэлігенцыі, свята маст. самадзейнасці ў адноўленым Доме радыё. Пасля вызвалення Беларусі ўведзены ў дзеянне радыёвузлы ва ўсіх абл. цэнтрах, наладжвалася іх радыёсувязь з раённымі цэнтрамі, у дамах устаноўлена 40 тыс. радыёкропак (27% ад даваеннага ўзроўню). У 1945 Бел. радыё атрымала адноўленыя студыі Дома радыё і новае абсталяванне, што дазволіла пашырыць дыяпазон перадач. У праграмах значнае месца аддавалася прапагандзе нар. мастацтва, твораў тэатральнай і муз. класікі, часцей гучалі бел. нар. песні і песні інш. народаў у выкананні аматарскіх

хароў і спевакоў. Падзеяй стала трансляцыя свята нар. мастацтва ў Мінску (ад Беларусі выступілі 1300 чал.). 3 1946 на Бел. радыё пачалося тэхн. пераабсталяванне студыі гуказапісу, перасоўных рэпарцёрскіх станцый, удасканальваліся апараты для запісу студыйных і пазастудыйных перадач. Спецыяльныя выпускі «Апошніх паведамленняў» прысвячаліся новабудоўлям: аўтамабільнаму і трактарнаму заводам, тонкасуконнаму камбінату; павялічылася ўвага да праблем выхавання дзяцей і моладзі. Са студз. 1949 рэдакцыя літ.-драм. вяшчання сумесна з праўленнем Саюза пісьменнікаў Беларусі выпускала штомесячны радыёальманах «Беларусь літаратурная». 3 пашырэннем у 1951 у Доме радыё аддзела гуказапісу т.зв. жывыя выступленні сталі выключэннем. Вядучае месца заняў магнітны запіс з дапамогай айч. магнітафонаў «МЭЗ-2». Пераабсталявана мантажная апаратная, для запісу пазастудыйных перадач выкарыстоўвалі айч. рэпартажныя магнітафоны тыпу «Рэпарцёр». Устарэлае абсталяванне Дома радыё ў 1952—59 заменена на больш дасканалае, што дазволіла палепшыць якасць запісу муз. твораў і моўных перадач, рабіць запісы пазастудыйных перадач з выкарыстаннем 5 мікрафонных і 2 лінейных уваходаў або 6 мікрафонаў з індывідуапьным рэгуляваннем узроўню. 3 пачаткам дзейнасці ў 1955 Мінскага тэлевізійнага цэнтра на Беларусі пачала працаваць 2-праграмная радыёвяшчальная станцыя на ультракароткіх хвалях. Паляпшэнне тэхн. базы дазволіла адкрыць новыя рубрыкі, весці прамыя эфірныя трансляцыі з тэатраў і клубаў, спарт. пляцовак. Са студзеня 1956 пачалі выходзіць у эфір аналітычная праграма «На прамысловыя тэмы», маладзёжная перадача «Беларусь фізкультурная», «Радыёчасопіс для жанчын». Склаліся спецыфічныя для радыёжурналістыкі жанры: радыёнарыс, радыёрэпартаж, радыёкаментарый. Да 1959 на Беларусі дзейнічалі каля 1,2 тыс. радыёвузлоў, 212 тыс. радыёпрыёмнікаў, больш за 1 млн. радыётрансляцыйных кропак, працягласць ліній радыёфікацыі дасягнула 55 тыс. км.

3 1963 перадачы Бел. радыё вяліся з новага будынка Дома радыё, дзе былі абсталяваны вялікая і малая канцэртныя студыі, блок літ.-драм. вяшчання, цэнтр. апаратная на 10 каналаў, 7 моўных студый з апаратнымі, 5 мантажных апаратных, пакой рэха і інш., што дало магчымасць ствараць новыя праграмы. У лютым 1963 распачалі дзейнасць радыёстанцыя «Беларуская маладзёжная» з яе папулярнымі перадачамі «Зорная эстафета», «Твой замежны равеснік»,

«Шчырая размова», «Я вам пішу», дыскусійны клуб «Субяседнік». Папулярнасцю карысталіся пастаянныя цыклы перадач «У абедзенны перапынак» і «Для веруючых і няверуючых». Пра людзей цікавага лёсу, таленавітых кіраўнікоў вытворчасці інфармавала «Рабочая радыёгазета». У красавіку 1964 выйшлі ў эфір радыёстанцыя «Сельскае жыццё» з яе праграмамі «Сельская раніца» і «Вячэрнія зарніцы», інфарм. праграма «Дзень нашага жыцця» і перадача для старшакласнікаў «Рамантыкі». У 1967 завершана поўная радыёфікацыя Беларусі. Бел. радыё вяло перадачы па 2 нац. праграмах. Трансліраваліся таксама праграмы маскоўскіх радыёстанцый «Маяк» і «Юнацтва». 3 мэтай паляпшэння падрыхтоўкі кадраў для радыё і тэлебачання на факультэце журналістыкі БДУ створана кафедра тэорыі і практыкі радыёвяшчання і тэлебачання. У 1970 у Доме радыё ўстаноўлена 20 рэжысёрскіх пультаў з шырокімі тэхн. магчымасцямі і болын за 100 навейшых стацыянарных магнітафонаў. Група пазастудыйных запісаў мела некалькі аўтамашын з гуказапісвальнай і перадавальнай апаратурай, больш за 150 партатыўных рэпартажных магнітафонаў. У 1972 пачалося стэрэавяшчанне на ультракароткіх хвалях. Сведчаннем творчай сталасці Бел. радыё стала адкрыццё арыгінальных праграм. У кастрычніку 1972 выйшла ў эфір інфармацыйна-паліт. і муз. праграма «Крыніца». Яна вылучалася надзённасцю тэм і аператыўнасцю. Асноўныя перадачы: «Навука — вытворчасці», «Любімыя мелодыі», «Спектр», «Для тых, хто ў дарозе», «Маладыя галасы» і інш. Асабліва папулярнымі былі інфарм. выпускі «Навіны рэспублікі» і «Мінскія навіны». У 1970-я г. на Беларусі працавалі 22 радыёвяшчальныя станцыі, укаранялася 3-праграмнае правадное вяшчанне. У 1975 налічвалася больш за 2,2 млн. радыёкропак, 2 млн. радыёпрыёмнікаў. Бел. радыё вяло перадачы па 4 праграмах: 1-я (9 гадз у суткі), 2-я (8 гадз, з іх 6 займалі перадачы праграмы «Крыніца»), 3-я (5 гадз, рэтрансляцыя 1-, 3-, 4-, 5-, 6-й праграм радыё «Маяк», Масква), 4-я (1 гадз, на замежжа). У яго структуру ўваходзілі: дырэкцыя праграм, 6 вяшчальных рэдакцый, інфарм. служба, дырэкцыя вяшчання на 2-й праграме і рэдакцыя вяшчання на Мінск і Мінскую вобласць. У Доме радыё размяшчалася 13 студый, з іх 5 вяшчальных, 10 мантажных апаратных, цэнтр. апаратная. У выніку канцэгггуальных змен у падрыхтоўцы і праграмнай сістэматызацыі перадач палепшылася змястоўнасць праграм. Адбылася прэм’ера публіцыстычнай пра-

грамы «Спытаем сябе, таварышы!», якая выклікала палемічную размову па праблеме навукова-тэхн. прагрэсу. Цыкл перадач «Наватар» дапамагаў распаўсюджваць вопыт лепшых вынаходнікаў, канструктараў і інжынераў. Перадача «Актуальны мікрафон» асвятляла складаныя пытанні жыцця, узнятыя радыёслухачамі. Развівалася мясц. радыёвяшчанне Беларусі. У 1980 працавалі 6 рэдакцый абласнога, 115 раённага, 12 гарадскога і 32 фабрычна-завадскога радыё. 3 1982 вялося рэгулярнае вяшчанне на кароткіх хвалях на замежныя краіны. Радыёстанцыю «Беларусь» слухалі на бел., рус., англ. і ням. мовах у ЗША, Канадзе, Аўстраліі, Індыі, а таксама ў 20 краінах Зах. Еўропы і Паўн.-Зах. Афрыкі. У 1985—91 з’яўленне галоснасці і плюралізму выклікала працэс глыбокага рэфармавання ўсіх бакоў дзейнасці бел. радыёвяшчання: арганізацыйнай структуры, праграмнай, ідэалагічнай і творчай установак, адносін да аіўдыторыі. Значнае месца ў інфарм. і аналітычных перадачах заняла Чарнобыльская трагедыя 1986, якую адлюстроўвалі ў радыёрэпартажах, выступленнях вучоных і палітыкаў, праблемных радыёсходах і пераклічках. З’явіліся радыёнарысы новага зместу: «Аднаўленне», «Круглянскі вузел», «Высокае званне — настаўнік», «Дарога ў заўтра», «Голас дэмакратыі». У аналітычным вяшчанні сталае месца занялі палемічныя выступленні па пытаннях нац. гісторыі, адраджэння бел. мовы і культуры, стану навакольнага асяроддзя, маральна-этычная тэматыка, праблемы маральнага аблічча людзей. Сучасны стан радыёвяшчання. Пасля распаду СССР у пач. 1990-х г. перастала існаваць сістэма Усесаюзнага радыёвяшчання. У новых сац.-паліт. умовах Бел. радыё захавала сваё традыцыйнае месца ў сістэме Белдзяржтэлерадыё, а яго развіццё насіла паступовы характар. Асноўнымі яго рысамі заставаліся высокі ўзровень цэнтралізацыі, кантроль за трансляцыйнай сеткай і інфарм. патокам. Значна знізілася коль-

Будынак Дома радыё. Мінск.

д р у к ..._________________ 447

касць праграм раённага (рэгіянальнага) радыё (у 1991 засталося 40 радыёпраграм). Распрацаваная ў пач. 1990-х г. доўгатэрміновая творчая праграма дазваляла аператыўна інфармаваць радыёслухачоў пра актуальныя і надзённыя пытанні, якія цікавілі грамадзян Беларусі. Цэнтр. тэмамі сталі пытанні сац,эканам. развіцця краіны, дзярж. будаўніцтва, праблемы Чарнобыльскай катастрофы, мед. абслугоўвання насельніцтва, сац. абароны ўсіх катэгорый грамадзян, найперш ветэранаў вайны, пенсіянераў, інвалідаў і інш. У 1991 у эфір выйшлі інфармацыйна-аналітычныя перадачы «Радыёфакт» і «Пастфактум». Шырэй выкарыстоўваліся магчымасці прамога эфіру. 3 кастр. 1992 радыёстанцыя «Беларуская маладзёжная» на 2-й праграме атрымала 2 гадз прамога эфіру. Загучалі маладзёжныя выпускі «Музыка тоўстых», «Квадракола», «Сусветная служба «Беларускай маладзёжнай». Рэарганізавана Мінскае абл. радыё. Рэдакцыя вяшчання на Мінск і Мінскую вобласць атрымала назву радыёстанцыя «Сталіца». У маі 1994 радыёстанцыі «Крыніца» і «Беларуская маладзёжная» аб’яднаны ў новую праграму «Радыё-2» (вяшчанне на сярэдніх хвалях 5 гадз у буднія дні і 2 — у выхадныя). Папулярнымі былі яе рубрыкі «Жыццяпіс» (пра гісторыю краіны), «Мястэчка» (расказы пра малыя гарады Беларусі), «Сто пытанняў і адказаў, як стаць здаровым і шчаслівым», «Эдэльвейс» (турыстычная праграма), «Слова для душы» (перадача для вернікаў). Указам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 28.9.1994 зацверджана Палажэнне аб Нацыянальнай дзярж. тэлерадыёкампаніі Рэспублікі Беларусь, якая пачала ажыццяўляць кіраўніцтва ўсім працэсам ад стварэння да выхаду ў.эфір тэлерадыёпраграм. Распрацавана новая структура і канцэпцыя эвалюцыйнага рэфармавання нац. тэлебачання і радыё. 3 прыняццем Закона Рэспублікі Беларусь «Аб друку і іншых сродках масавай інфармацыі» ад 13.1.1995 і Указа Прэзідэнта «Аб дзяржаўнай камісіі па радыёчастотах» ад 17.11.1995 на Беларусі пачало развівацца і камерцыйнае радыёвяшчанне. Аснова вяшчальнай палітыкі Бел. радыё ў пач. 2000-х г. — масавасць, даступнасць, вялікі аб’ём інфармацыі, аператыўнасць і актуальнасць. У 2003 яно перайшло на лічбавае вяшчанне. Праведзена камп’ютэрызацыя рабочых месцаў журналістаў. Эфір стаў больш дынамічным і «жывым». Скарацілася колькасць запісаных праграм. Створа-

448 _________________ДРУК... ны неабходныя ўмовы для падрыхтоўкі праграм на конкурснай аснове. У радыёэфіры дамінуюць прамыя кантакты са слухачамі, інтэрактыўныя перадачы, кароткія жанравыя формы: рэпартажы, апытанні насельніцтва, каментарыі экспертаў і інш. У 2004 Бел. радыё вядзе перадачы па 2 агульнанац. каналах: «Першы нацыянальны канал» і «Культура», 3 радыёстанцыях: «Радыус-РМ», «Беларусь» і «Сталіца». Агульны аб’ём вяшчання — 80 гадз у суткі. Адзін з галоўных прыярытэтаў «Першага нацыянальнага канала» (аб’ём вяшчання 19 гадз у суткі) — аператыўнае асвятленне найважнейшых падзей у краіне і за яе межамі. У 2 разы павялічана інфарм. вяшчанне: выпускі «Навін» выходзяць у рэжыме рэальнага часу ў пачатку кожнай гадзіны. Аналіз асноўных навін, інфармацыю для дзелавых людзей, агляды газет і інш. дае ранішні «Радыёфакт», а вынікі дня падводзіць «Пастфактум-радыё». Аналітычныя праекты «Тэма дня», «Тэма тыдня», «Дыялог», «Палітычны вектар», «Без бар’ераў», «Прававы канал» закранаюць актуальныя праблемы грамадска-паліт. жыцця Беларусі. У эфір выходзяць публіцыстычныя праграмы «Беларусь—Расія», «Супольнасць», «Мая краіна — Беларусь», «Час і моладзь». Жыццё і духоўнае адраджэнне вёскі, аграрныя праблемы асвятляюць тэматычныя блокі «Сельская раніца», «Падворак», «Аграрнае пытанне». Культурнае і муз. жыццё краіны адлюстравана ў інфармацыйна-асветным, культуралагічным праекце «Культурная прастора». Праграма ўключае аўтарскія праекты асветнага характару, сустрэчы з пісьменнікамі, кампазітарамі, выкарыстоўваюцца новыя формы вяшчання з забаўляльнымі элементамі і інш. У ранішнім блоку — скразны канцэптуальны праект «Будзем разам», у вячэрнім — самая рэйтынгавая праграма «Вітаем, віншуем, жадаем!», сац. перадача «Зваротная сувязь». Сваю пастаянную слухацкую аўдыторыю маюць аўтарскія праграмы «Музычны сшытак», «Брама», «Палітра», «Сентыментальнае паляванне» (новыя імёны ў літаратуры, навамодныя літ. пошукі), «Авансцэна» (тэатральнае жыццё). Муз. гадзінныя праекты «Новае рэтра», «Варыяцыі на тэму», «Класіка-экспрэс» ахопліваюць усе стылі і кірункі сучаснай музыкі. Духоўна-адукацыйны характар мае асветніцкая праграма «Святло душы». 3 багаццем нац. культуры знаёміць слухачоў «Беларускі альбом». Папулярнымі сталі суботні «Музычны

партал» (прамая эфірная інтэлектуальная гульня), нядзельны забаўляльнапазнавальны «Радыёпарк» (сустрэчы з цікавымі суразмоўцамі), «Экалагічны маніторынг», вячэрні нядзельны праект «Канцэртная зала» (для аматараў класічнай музыкі), «Адкрытая пляцоўка» (праграма для моладзі), эсперыментальны праект «Кароткія гісторыі» і інш. Канал «Культура» вядзе перадачы са студз. 2002 (аб’ём вяшчання 17 гадз у суткі). Яго ідэя сфармулявана ў слогане «Мы выбіраем вечныя каштоўнасці». На канале створана свая інфарм. служба, якая асвятляе падзеі культурнага жыцця Беларусі, творчыя пошукі бел. інтэлігенцыі і дасягненні сусв. літаратуры і мастацтва. Класічную музыку, літ. і публіцыст. матэрыялы, сабраныя за паўстагодцзя, прадстаўляе рубрыка «3 фондаў радыё». Перадачы «Падарожжа творчага чалавека», «Гасцінец» «Бестселер», «Летапіс», «Гаспода», «Дьмлогі пра культуру», «Тэатральны пад’езд», «Беларускія музычныя сезоны», «Гадзіна з крытыкам» складаюць 3 блокі эфіру: ранішні — «Дэбют», дзённы — «Імпрэза» і вячэрні — «Бенефіс». Сярод творчых удач канала — удзел у Дні еўрап. культуры (па ініцыятыве Еўрапейскага вяшчальнага саюза) і стварэнне цыкла перадач «Сучаснае беларускае апавяданне», які папаўняе фонд Бел. радыё. Радыёстанцыя «Радыус-РМ» працуе з ліп. 2003 (аб’ём вяшчання 20 гадз у суткі). Прыярытэтны кірунак — музычна-інфармацыйны, ахоплівае слухацкую аўдыторыю розных узроставых і сац. груп. Муз. вяшчанне фарміруецца на парытэтных суадносінах бел., расійскай і замежнай музыкі. Эфірная вяшчальная сетка радыёстанцыі ўключае музычна-забаўляльныя шоу — ранішняе «Максімальная раніца», дзённае «Гарачыя мінскія хлопцы» і вячэрняе «Шок і хваляванне», муз. праграму па заяўках слухачоў «Візітніца», аўтарскія праграмы «Ой, мамачкі» (для маладых мам), «Каробка перадач» (для аўтамабілістаў), «Усё ўключана» (для турыстаў), гумарыст. радыёсерыялы, выніковы муз. хіт-парад нядзелі (працягласць 3— 4 гадз), запісаныя праграмы, муз. нон-стоп, выпускі навін (выходзяць у эфір у пачатку кожнай гадзіны). Радыёстанцыя «Сталіца» вядзе перадачы з верасня 1998 (аб’ём вяшчання 20 гадз у суткі). Адзін з галоўных яе прыярытэтаў — музычнае вяшчанне. Штодзённа выходзіць інфармацыйнааналітычная праграма «Сёння і заўтра», якая асвятляе жыццё Мінска, Мінскай вобласці і ўсёй рэспублікі. Найб. папулярная штодзённая праграма — «Свята кожны дзень», дзякуючы якой непасрэдна ў эфіры слухачы могуць адпра-

віць прывітанне і найлепшыя пажаданні сваім блізкім, сябрам і знаёмым. У прамым эфіры выходзяць праграмы «Давайце пазнаёмімся», «Аднойчы з песняй» (падборка інфармацыі з музычнага жыцця, шоу-бізнесу і пра маладых выканаўцаў), нядзельны «Народны хіт» (слухачы могуць выканаць у эфіры сваю любімую песню), сямейная праграма «Шоу ў пясочніцы» (5— 7-гадовыя дзеці разважаюць аб праблемах дарослых). Штотыднёвая тэматычная праграма «Краіна футбола» расказвае пра спарт. падзеі ў краіне і свеце. Радыёстанцыя «Беларусь» — адзіны ў краіне радыёканал, які працуе на замежную аўдыторыю (70 краін свету) на бел., рус., ням., англ. мовах (аб’ём вяшчання 4 гадз у суткі). Кожныя паўгадзіны выходзяць выпускі «Навін». Інфарм. выпуск «Беларусь дзень за днём» і інфармацыйна-аналітычная праграма «Беларусь у люстэрку падзей» асвятляюць найбольш важныя падзеі ў жыцці краіны. Праграма ўключае радыёсустрэчы з дзярж. дзеячамі, вучонымі, пісьменнікамі, музыкантамі, спартсменамі і інш. Найбольш папулярныя перадачы прысвечаны адраджэнню нац. культуры, духоўным каштоўнасцям бел. народа: «Весткі з бацькаўшчыны», «Скарбы беларускай літаратуры», «Скарбы беларускай мовы», «Славутыя імёны бацькаўшчыны», «Беларусь у асобах», «Сябрына» і «Калейдаскоп» (абедзве на ням. мове), «Спадчына» (на англ. мове). Выходзіць праграма для моладзі «Беларусь маладая». Прыярытэтны кірунак муз. палітыкі радыёстанцыі — папулярызацыя лепшых узораў нар., класічнай і сучаснай бел. музыкі. Агульны аб’ём вяшчання Бел. радыё складае каля 590 гадз у месяц, з іх арыгінальнага — 442 гадз. 3 1998 у дыяпазоне сярэдніх і кароткіх хваль рэтрансліруюцца перадачы на рэгіёны Расіі. Праграмы Бел. радыё прымаюць таксама жыхары Латвіі, Літвы, Польшчы і Украіны. Бел. радыё мае разгапінаваную карэспандэнцкую сетку. Яна сфарміравана з супрацоўнікаў Бел. радыё і абл. тэлерадыёкампаній, падтрымлівае сувязі з блізкім і далёкім замежжам. Штодзённа ўласныя карэспандэнты ва ўсіх абласцях і буйнейшых раёнах рыхтуюць каля 50 падзейных і тэматычных матэрыялаў. У склад Бел. радыё ўваходзяць Генеральная дырэкцыя і падпарадкаваныя ёй 5 дырэкцый: каардынацыйная (ажыццяўляе тэматычнае перспектыўнае і бягучае планаванне вяшчання); дырэкцыя канала «Культура»; дырэкцыя маст. і музычна-забаўляльнага вяшчання; дырэкцыя інфарм. і грамадска-паліт. вяшчання; дырэкцыя эфірнага дня (ажыццяўляе аператыўнае планаванне і кан-

троль за вытворчасцю і выхадам праграм у эфір). У структуры Бел. радыё працуе «Аб’яднанне музычных калектываў»: акадэмічны хор, сімфанічны аркестр, дзіцячы хор «Галасы дзяцінства», ансамбль нар. музыкі «Бяседа», ансамбль камернай музыкі «Сімфаньета». На Беларусі функцыянуюць абл. тэлерадыёкампаніі, якія вядуць перадачы ва УКВ- і РМ-дыяпазонах 17 гадз у суткі і ахопліваюць радыёвяшчаннем 63,8% насельніцтва краіны. Існуе правадная сетка, якая трансліруе ўласныя перадачы і перадачы «Першага нацыянальнага канала». У раёнах пры райвыканкомах працуюць рэдакцыі радыёвяшчання. У буйных гарадах і на многіх прадпрыемствах краіны дзейнічае аўтаномнае радыёвяшчанне. Асноўная форма перадачы радыёвузлоў у гарадах, раёнах і на прадпрыемствах — выпускі апошніх навін і тэматычныя перадачы

15. Зак. 295.

па найважнейшых пытаннях сац.-эканам. жыцця. На інфарм. прасторы Беларусі прыкметнае месца займаюць недзярж. (камерцыйныя) радыёстанцыі. Бел. шкала дыяпазону РМ-станцый мае 19 станцый, у т.л. «Радыё— Бі-Эй», «Альфа радыё», «Радыё Рокс-М», «Новы стыль», «Стыль», «Юністар-Радыё БДУ», «Радыёстанцыя «Аўтарадыё». Яны далі пачатак развіццю размоўна-муз. вяшчання ў музычна-забаўляльным жанры (напр., радыёінтэрмедыі з вядучым дзіджэем) і складаюць канкурэнцыю 4 сеткавым каналам («Рускае радыё», «Мелодыі стагоддзя», «Еўропа плюс» і «Хіт-РМ»), што рэтрансліруюцца з Масквы. Адметная рыса бел. РМ-станцый — іх апалітычнасць. Функцыянуюць таксама камерцыйныя радыёстанцыі ў гарадах абл. падпарадкавання і раённых цэнтрах: «Арбіта плюс» (Гродна), «Вясёлка плюс» (Магілёў), «Буг ТВ»

ДРУК...___________________449 (Брэст), «Нелі-Інфа» (Мазыр), «Салтэк» (Салігорск), «Гефест» (Пружаны), «Нюанс» (Жлобін), «Сваё радыё» (Пінскі раён), «Наш час» (Маладзечанскі раён) і інш. На 1.1.2004 наБеларусі 132 праграмы радыёвяшчання, у т.л. 113 дзярж. праграм, 19 радыёпраграм недзярж. формы ўласнасці. Л іт :. Л е б е д з е ў А.П. Бітва нябачнага фронту. Мн., 1972; Гаворыць і паказвае Беларусь. Мн., 1975; Радно в днн войны. М., 1975; Р а д к е в і ч Я.Р. Беларускае радыё: Гісторыя, перспектывы развіцця. Мн., 1983; Д у б о в і к С.В. СМІ постсацыялістычнай Беларусі: пошук новай рацыянальнасці. Мн., 2003; III е н н В.Н. Ннформацнонные н аналнтнческне жанры радножурналнстнкн. Мн., 2003. В.М.Шэін.

НАВУКА I НАВУКОВЫЯ ЎСТАНОВЫ Навука на Беларусі мае глыбокія гістарычныя вытокі і непарыўна звязана з гісторыяй развіцця грамадства, ростам гарадоў і патрэбамі вытворчасці, праблемамі нац. і сац. развіцця. СТАНАЎЛЕННЕ БЕЛАРУСКАЙ НАВУКІ. Першыя навук. ўяўленні адно-

сяцца да 7—8 ст., калі ў плямён, што насялялі тэр. Беларусі, пачалося адасабленне такіх рамёстваў, як ліцейнае, кавальскае, ганчарнае, ткацкае. Развіццё іх было немагчыма без пэўных фіз. і фізіка-хім. ведаў. Так, пры атрыманні жалеза з бапотных руд нашы продкі маглі з вялікай дакладнасцю вытрымліваць неабходную для гэтага тэмпературу больш за 1000 °С. Эмпірычныя звесткі ў галіне фізікі і механікі паспяхова выкарыстоўваліся пры ўзвядзенні культавых і абарончых збудаванняў, пракладцы дарог і будаўніцтве мастоў. Назіранні за атм. з’явамі адлюстроўваліся ў нар. прыкметах, звязаных з прадказаннем надвор’я, неабходных для земляробства і жывёлагадоўлі (адно з першых пісьмова зафіксаваных метэаралаг. назіранняў датуецца 3.3.1067). Да 13 — пач. 14 ст. адносіцца стварэнне на тэр. Беларусі ўласнай сістэмы мер — так званай Полацкай сістэмы. Развіццё навук. ідэй на бел. землях адбывалася ў цеснай узаемасувязі з асн. тэндэнцыямі развіцця сусветнай цывілізацыі. Распаўсюджванне хрысціянства на старажытнабел. землях паскорыла развіццё пісьменства, літаратуры, культуры і ўлучыла іх у агульнаеўрапейскі гіст.-культурны ландшафт, спрыяла ўмацаванню сувязей з Візантыяй, дзяржавамі Зах. Еўропы. У манастырах і храмах ствараліся бібліятэкі, вяліся летапісы, перапісваліся кнігі. Такія асветнікі стараж. Беларусі, як Ефрасіння Полацкая і Кірыла Тураўскі, сталі зоркамі першай велічыні ў культ. жыцці Усх. Еўропы. Для распаўсюджвання прыродазнаўчых ведаў на тэр. Беларусі асаблівую ролю адыгрывала навук. літаратура, якая праз Беларусь трапляла ва Усх. Еўропу. Яна ўключала звесткі пра

антычную навуку, знаёміла з працамі Дэмакрыта, Платона, Арыстоцеля і інш. Развіццё навук. ідэй у 16 ст. звязана з навукова-асветніцкай дзейнасцю М.Гусоўскага, Ф.Скарыны, С.Буднага, В.Цяпінскага, М.Стрыйкоўскага. У 1517 Ф.Скарына заснаваў бел. кнігадрукаванне, у 1522 выдаў у Вільні «Малую падарожную кніжку», у якой былі звесткі па многіх галінах ведаў. У 1553 па ініцыятыве і фінансавай падтрымцы М.Радзівіла заснавана друкарня ў Брэсце, дзе кнігі друкаваліся на лацінскай і польскай мовах. У 1562 С.Будны заснаваў друкарню ў Нясвіжы.

Г і к МЯШК ? С І

Хе*

н ч п я ія ь

ЗЯКОММЗМЯІДІН Ц /ІН С К К }"*

Вокладка «Малой падарожнай Ф.Скарыны. Каля 1522.

кніжкі»

Значнае месца у пашырэнні адукацыі і навук. ведаў займалі навуч. ўстановы. Пачатковыя школы стварапіся пры правасл. прыходскіх цэрквах і брацгвах. Сярэднюю і вышэйшую адукацыю можна было атрымаць у катапіцкіх навуч. установах — калегіумах, дзе выкладаліся т.зв. «сем вольных навук»: граматыка, дыялектыка, рыторыка, музыка,

арыфметыка, геаметрыя, астраномія. Асноўнае выкладанне ішло на бел мове, выкарыстоўвалася таксама лацінская, грэчаская і польская мовы. У 1570 адкрыта першая ў ВКЛ вышэйшая навуч. ўстанова — Езуіцкі калегіум у Вільні (у 1578 ператвораны ў Віленскую акадэмію, з 1781 — Галоўная школа літоўская, з 1803 — Імператарскі Віленскі ун-т), які стаў першым навук. цэнтрам і на бел. землях. У 19 ст. Віленскі ун-т быў навуч. і адм. цэнтрам Віленскай навуч акругі, у склад якой уваходзілі Віцебская, Гродзенская, Мінская і Маг ілеўская губ. Ён адыграў выключную ролю ў культ. развіцці Беларусі, пашырэнні прыродазнаўчай адукацыі, падрыхтоўцы настаўнікаў для гімназій Віленскай навуч. акругі і выкладчыкаў для самога ун-та. За гады свайго існавання ун-т даў свету шмат таленавітых навукоўцаў — ураджэнцаў Беларусі. Сярод іх: М.Пачобут-Адляніцкі — заснавальнік віленскай астранамічнай школы і першы дырэктар Віленскай абсерваторыі, І.Дамейка — геолаг, прафесар ун-та ў Сант’яга (Чылі), С.Горскі — заг. батанічнага саду Віленскага ун-та, В.Міцкевіч — заснавапьнік фіз. школы ў Вільні, М.Ястржэмбскі — лаўрэат Дзямідаўскай прэміі, аўтар першага ў Расіі дапаможніка па буд. механіцы («Курс практычнай механікі», 1837), І.Гайдэталь — інжынер, ген.-мабр, кіраўнік работ па ўдасканальванні Агінскага канала, Ё.Лібошык — лекар і батанік, доктар медыцыны і хірургіі Дэрпцкага ун-та, М.Палінскі — матэматык, дэкан фізіка-матэм. ф-та Віленскага ун-та, юрыст С.Казакевіч і інш.

3 1580 дзейнічаў Полацкі езуіцкі капегіум (у 1812 ператвораны ў акадэмію), з 1586 — Нясвіжскі, з 1633 Брэсцкі, з 1664 — Гродзенскі, з 1714 — Мінскі езуіцкія калегіумы. Пры калегіумах існавалі бібліятэкі, музеі, друкарні, тэатры, аптэкі. У 16— 18 ст. езуіты адкрылі на Беларусі 20 навуч. устаноў, якія спрыялі распаўсюджванню асветы, дасягненняў сусветнай навукі, падрыхтоўцы нац. інтэлігенцыі. У 1-й пал. 18 ст. ў езуіцкіх калегіумах і інш. установах пачалі выкладаць эксперым. навукі, стапі адкрывацца астранамічныя, фізічныя, мінералагічныя і інш. кабінеты, што адпавядала агульнаеўрапейскім тэндэнцыям. Значную ролю ў пашырэнні прыродазнаўчых ведаў на Беларусі адыграла Каралеўская медыцынская акадэмія (1775— 81), заснаваная ў Гродне А.Тызенгаўзам Яе кіраўнік — франц. ўрач і вучоны-натураліст, даследчык флоры Літвы і Беларусі Ж.Э.Жылібер.

У 17— 18 ст. вялі навук. даследаванні і распаўсюджвапі веды ў галіне астраноміі, хіміі, геаграфіі, біялогіі, гісторыі, этнаграфіі і інш. навук Б.Дабшэвіч, С.Канарскі, І.Капіевіч, О.Крыгер, Я.Накцыяновіч, К.Нарбут, А.Скарульскі, І.Страйноўскі, І.Храптовіч, С.Шадурскі і інш. У 1-й пал. 19 ст. як частка славістыкі зарадзілася навук. беларусазнаўства (працы В.Бадзянскага, З.Даленгі-Хадакоўскага, П.Шафарыка). Арганізатары гэтых даследаванняў — Віленскі ун-т, віленскія Археалагічная і Археаграфічная камісіі. Уклад у развіццё беларусазнаўства зрабілі ўраджэнцы Беларусі: гісторыкі М.Без-Карніловіч, І.Грыгаровіч. Т.Нарбут, лінгвісты С.Мікуцкі, І.Насовіч, этнограф П.Шпілеўскі, археолагі і краязнаўцы браты К. і Я. Тышкевічы, публіцыст Я.Падбярэскі. У 1860—90-я г. бел. этнас даследавалі М.Дзмітрыеў, М.Доўнар-Запольскі, Я.Карскі, Ю.Крачкоўскі, І.Насовіч, М.Нікіфароўскі, А.Семянтоўскі, М.Янчук і інш. У 1840 каля мястэчка Горкі (Магілёўская губ.) адкрыта Горы-Горацкая земляробчая школа (з 1848 Горы-Горацкі земляробчы інстытут) — першая ў Расіі вышэйшая с.-г. навуч. ўстанова (у 1864 пераведзены ў Пецярбург). Ін-т адыграў вял. ролю ў развіцці навукі і падрыхтоўцы спецыялістаў для сельскай гаспадаркі. Яго выпускнікі прафесары А.Бажанаў, Ю.Жабенка, С.Касовіч, А.Людагоўскі, А.Саветаў, І.Сцебут, Е.Фалькоў, І.Чарнапятаў і інш. зрабілі ўклад у развіццё с.-г. навукі і вышэйшай адукацыі. У 2-й пал. 19 ст. навук. даследаванні праводзіліся гал. чынам у навук. кабінетах гімназій, прыватных н.-д. лабараторыях. Уклад у развіццё прыродазнаўчых ведаў зрабілі В.Баранецкі, І.Весялоўскі, Дз.Дубяга, Б.Дыбоўскі, В.Ермакоў, браты А. і У. Кавалеўскія, Я. Наркевіч-Ёдка, Я.Рагоўскі, браты 3. і

Будынак Віленскай акадэміі (18 ст ).

Э. Урублеўскія, К.Чаховіч і інш. У пач.

20 ст. на тэр. Беларусі існавалі 3 н.-д. ўстановы: Беняконская с.-г. доследная станцыя, станцыя лекавых раслін пад Магілёвам (абедзве засн. ў 1910) і Мінская доследная балотная станцыя (з 1911). Пэўная навук. работа вялася ў Віцебскім, Мінскім і Магілёўскім настаўніцкіх ін-тах (засн. адпаведна ў 1910, 1913 і 1914), у Віцебскім аддзяленні Маскоўскага археал. ін-та (дзейнічаў у 1911—22, з 1918 — Віцебскі археал. ін-т). РАЗВІЦЦЁ НАВУКІ Ў БССР. Больш шырокія маштабы набыло развіццё навукі і навук. устаноў пасля ўтварэння БССР. У 1919 адноўлены земляробчы ін-т у Горках (з 1925 Беларуская с.-г. акадэмія), створаны Віцебскі батанічны сад. У 1920 на базе політэхн. вучылішча засн. Беларускі політэхнічны інстытут (БПІ), які у 1922 рэарганізаваны ў Бел. дзярж. ін-т сельскай і лясной гаспадаркі (у 1925 аб’яднаны з Горацкім земляробчым ін-там); у 1924 — Віцебскі ветэрынарны ін-т, у 1927 — Ін-т сельскай і лясной гаспадаркі. У 1921 у Мінску адкрыты Беларускі дзяржаўны універсітэт (БДУ), які стаў цэнтрам падрыхтоўкі нац. навук. і пед. кадраў і сістэматызаваных навук. даследаванняў у галіне фіз.-матэм., хім., біял., мед. і гуманітарных навук. Спец. камісія садзейнічання арганізацыі БДУ (узначапьваў рэктар Маскоўскага ун-та В.П.Волгін) рэкамендавала для работы ў БДУ групу прафесараў з Маскоўскага, Петраградскага, Кіеўскага, Харкаўскага і інш. ун-таў; БДУ была перададзена багатая бібліятэка і абсталяванне; фінансавую дапамогу аказвалі Рас. АН, Маскоўскі ун-т, Наркамат асветы і інш. наркаматы РСФСР. Першы яго рэктар — гісторык У.І.Пічэта. У БДУ працавалі вядомыя вучоныя С.Я.Вальфсон, Ц.М.Годнеў, Я.П.Громер, М.Б.Кроль,

НДВУКА__________________ 4 Я М.М.Нікольскі, В.І.Пераход, У.М.Перцаў, М.А.Прыляжаеў, Я.Е.Сіроцін інш. У 1922 на базе навукова-тэрміналагічнай камісіі Наркамасветы БССР створаны першы н.-д. цэнтр рэспублікі — І н с т ы т у т б е л а р у с к а й к у л ь т у р ы (Інбелкульт). Яго старшынёй стаў СМ.Некрашэвіч, правадз. членамі — Я.Ф.Карскі, Я.Ю.Лёсік, І.Д.Луцэвіч (Я.Купала), К.М.Міцкевіч (Я.Колас). Навукова-даследчая работа ў Інбелкульце вялася па гуманітарных і прыродазнаўчых кірунках у яго лінгвістычнай, літаратурна-мастацкай, этнаграфічнай, гісторыка-археалагічнай, педагагічнай, прыродазнаўчай і сацыяльна-эканамічнай камісіях і секцыях; з 1924 працавалі геаграфічная, медыцынская і агранамічная секцыі. Цэнтр. бюро краязнаўства пры Інбелкульце кіравала краязнаўчымі арг-цыямі БССР. Пры ін-це заснаваны музей прыроды Беларусі, бібліятэка, друкарня. Каб падняць узровень навук. даследаванняў, у 1926 Інбелкульт пераўтвораны ў Дзярж. н.-д. ўстанову пры СНК БССР. У 1927 у складзе Інбелкульта былі 3 ін-ты, 17 кафедраў (пераважна грамадскіх навук), 3 лабараторыі, шэраг камісій і 3 музеі. Зыходзячы з патрэб развіцця нар. гаспадаркі і культуры, у 1928 урад БССР ператварыў Інбелкульт у Б е л а р у с кую акадэмію н а в у к , якая была ўрачыста адкрыта 1.1.1929. Сярод першых яе акадэмікаў-заснавапьнікаў. Я.М.Афанасьеў, М.Ф.Бліадухо, С.Я. Вальфсон, С.М.Вышапескі, Г.І.Гарэцкі, М.О.Грэдзінгер, А.Д.Дубах, М.М.Дурнаво, З.Х.Жылуновіч (Ц.Гартны), І.І.Замоцін, У.М.Ігнатоўскі, В.У.Ластоўскі, Я.Ю.Лёсік, І.Д.Луцэвіч (Я.Купала), М.К.Малюшыцкі, С.Ю.Матулайціс, К.М.

Будынак Горы-Горацкага земляробчага інстытута (г. Горкі Маг ілёўскай вобл. 19 ст.).

452__________________

навука

Міцкевіч (Я.Колас), С.М.Некрашэвіч, У.І.Пічэта, І.А.Пятровіч, Б.А.Тарашкевіч, А.Н.Ясінскі. Акадэмікамі былі абраны вядомыя савецкія вучоныя А.П. Карпінскі, В.Р.Вільямс, Д.К.Забалотны, М.Я.Мар, С.Ф.Альдэнбург, М.М.ПакВУЧОНЫЯ-ПРЫРОДАЗНАЎЦЫ, АДНЫ 3 ЗАСНАВАЛЬНІКАЎ БЕЛАРУСКАЙ НАВУКІ

БССР створаны Ін-т прамысловасці з сектарамі: торфу, будматэрыялаў, мінер. угнаенняў, тэкстыльным, энергетычным, сапрапеляў, скуранога абутку, паперы і інш. У 1924 пачалі дезйнічаць НДІ: эпідэміялогіі і мікрабіялогіі; фізіятэрапіі, артапедыі і неўралогіі; у 1927 — санітарна-гігіенічны; земляробства і кармоў; геолагаразведачны; у 1928 — туберкулёзу; у 1930 — меліярацыі і лугаводства; у 1931 — аховы мацярынства і дзяцінства; глебазнаўства і аграхіміі; у 1932 — пералівання крыві; скурных і венерычных хвароб. У 1933 адкрыты Бел. ін-т нар. гаспадар-

М.Пачобут-Адляніцкі (1728— 1810). З.Урублеўскі (1845— 88). Я.А.Наркевіч-Ёдка (1848— 1905).

роўскі, М.А.Скрыпнік, П.А.Туткоўскі, М.І.Яворскі. Першым прэзідэнтам акадэміі абраны У.М.Ігнатоўскі (1929— 31), віцэ-прэзідэнтамі — М.І.Бялуга, С.М.Некрашэвіч, неадменным сакратаром — В.У.Ластоўскі. У 1931 пастановай СНК БССР функцыі Акадэміі навук былі пашыраны. На яе ўскладзена планаванне работы ўсіх н.-д. устаноў Беларусі, кантроль за выкананнем планаў навук. даследаванняў і ўкараненнем у вытворчасць іх вынікаў. Акадэмія стала цэнтральнай навук. установай рэспублікі. У 1932 у сістэме Бел. АН дзейнічала 14 інстытутаў: філасофіі, мовазнаўства, літаратуры і мастацтва, гісторыі, сав. будаўніцтва і права, эканомікі, яўрэйскай пралетарскай культуры, польскай пралетарскай культуры, біял. навук, аграглебавы, хіміі, геалогіі, фізіка-тэхнічны, псіханеўралагічны; 2 сектары — літоўскі і латышскі. У ін-тах працавалі 22 правадз. члены, 150 навук. супрацоўнікаў. Як самастойныя ўстановы працавалі камісія па вывучэнні Зах. Беларусі, Цэнтр. бюро краязнаўства, выдавецтва, бібліятэка. Для падрыхтоўкі навук. кадраў у 1931 створаны Ін-т аспірантуры. У 1930 у Гомелі адкрыты Бел. лесатэхн. ін-т. У гады 1-й пяцігодкі (1928—32) дробныя спецыялізаваныя ВНУ Беларусі былі аб’яднаны, створана некапькі ведамасных н.-д. устаноў. На базе Бел. с.-г. акадэміі ў 1931 заснаваны НДІ: садова-агародны, водна-меліярацыйны, кармавых культур і аграхіміі, прадзільных культур. У 1932 на базе Ін-та сацыяліст. рэканструкцыі сельскай гаспадаркі створаны 2 НДІ: саўгаснага і калгаснага будаўніцтва. Былі заснаваны свінагадоўчы, балотны, ветэрынарны, гідраметэаралагічны і інш НДІ, 15 занальных станцый і шэраг апорных н.-д. пунктаў. У 1929 на базе хім. лабараторыі Савета нар.-гаспадаркі

кі, абнавіў дзейнасць Бел. політэхн. ін-т (былі аб’яднаны мінскія энергетычны, будаўнічы, тарфяны, хіміка-тэхнап., харчовай прам-сці і Горацкі водна-меліярац. ін-ты). У БССР працавалі філіялы ўсесаюзных НДІ, занальныя навук. станцыі. Да канца 1-й пяцігодкі ў БССР працавала больш за 50 н.-д. устаноў: у галіне прамысловасці 6, сельскай гаспадаркі 23, аховы здароўя 10, культурнаасветных 12, па нацыянальным будаўніцтве 5 і інш. У 1932 у БССР было 940 навук. супрацоўнікаў, у т.л. 23 акадэмікі, 118 прафесараў, 278 дацэнтаў, 521 асістэнт. У 1940 у 67 навук. установах (з ВНУ) працавала 2227 навук. супрацоўнікаў. У 1939/40 навуч. годзе падрыхтоўку педагагічных, навук. і інжынерна-тэхн. кадраў ажыццяўлялі 22 ВНУ. Вялікую дапамогу ў падрыхтоўцы навук. кадраў для Беларусі аказалі навуковыя і вышэйшыя навуч. установы Масквы, Ленінграда, Кіева і інш. навук. цэнтраў СССР, дзе праходзілі падрыхтоўку бел. аспіранты. Многія з іх зрабілі значны ўклад у развіцце бел. навукі (М.А.Барысевіч, М.М.Паўлючэнка, А.Н.Сеўчанка, Ф.І.Федарау і інш ). У даваенны час н.-д. ўстановы рэспублікі выканапі грунтоўныя даследаванні ў галіне геалогіі, батанікі, заалогіі, фізіялогіі, біяхімй, фотасінтэзу, медыцыны, фіз.-матэм., тэхн., хім., мастацтвазнаўчых, эканамічных і інш. навук. Значны ўклад зроблены ў распрацоўку праблем здабычы, сушкі і спальвання торфу, вывучэнне хім. саставу торфу і сапрапеляў, асушэнне і асваенне балот і забалочаных зямель, вывядзенне новых сартоў бульбы, лйну, павышэнне ўраджайнасці с.-г. культур, выкарыстанне лясных рэсурсаў. У галіне грамадскіх навук вучоныя рэспублікі даследавалі гісторыю, эканоміку, культуру, фалькларыстыку Беларусі. Значныя даследаванні прысвечаны гістарыяграфіі, крыніца-, архіва- і краязнаўству, праблемам гісторыі Кастр. рэвалюцыі і грамадз. вайны. Даследаванні філосафаў былі сканцэнтраваны на вывучэнні заканамернасцей развіцця сацыяліст. грамадства, адносін сав. дзяржавы да культурнай спадчыны мінулага і інш. У 1936

Бел. акадэмія навук перайменавана ў А к а д э м і ю н а в у к БССР. Пэўныя цяжкасці ў развіцці навукі ў БССР у гэты перыяд былі абумоўлены недахопам высокакваліфікаваных навук. кадраў, а таксама беспадстаўнымі рэпрэсіямі. Толькі ў АН БССР рэпрэсіравана больш за 140 супрацоўнікаў; сярод іх акадэмікі Я.М.Афанасьеў, Ц.Л.Бурстын, Г.І.Гарэцкі, П.В.Горын, А.Д.Дубах, В.У.Ластоўскі, Я.Ю.Лбсік, С.Ю. Матулайціс, С.М.Некрашэіч, У.І.ПІчэта, В.А. Сербента, І.З.Сурта, Б.А.Тарашкевіч, В.К.Шчарбакоў і інш. Гэта адмоўна адбілася на развіцці ўсіх навук. кірункаў, была згорнута падрыхтоўка кадраў (калі ў 1934 у Акадэміі навучаліся 139 аспірантаў, то ў 1938 — толькі 6). У 1938 рэарганізацыяй ці зліццём з інш. ўстановамі скасаваны ін-ты фізіка-тэхнічны, філасофіі і эканомікі. У выніку фактычна былі закрыты цэлыя навук. кірункі, што прычыніла вял. шкоду развіццю навукі. У Зах. Беларусі, якая ў 1921—39 уваходзіла ў склад Польшчы, навук. даследаванні канцэнтраваліся ў Віленскім ун-це, Бел. навук. таварыстве, Ін-це гаспадаркі і культуры. У гады Вял. Айч. вайны ўсе НДІ і ВНУ Беларусі былі эвакуіраваны або знішчаны. Паводле рашэння Савета па эвакуацыі пры СНК СССР ад 7.7.1941 члены АН Беларусі і інш. высокакваліфікаваныя вучоныя накіроўваліся ў Ташкент на працу ў н.-д. і ВНУ. Значная частка супрацоўнікаў АН Беларусі ў час вайны працавала ў Маскве, у ін-тах АН СССР, інш. НДІ і ВНУ. У кастр. 1943 у Маскве аднавіў работу Прэзідыум АН Беларусі на чапе з прэзідэнтам К.В Горавым. Бел. вучоныя і ў гэты перыяд выканалі грунтоўныя навук даследаванні па распрацоўцы новых тэхнал. працэсаў, зрабілі ўклад у вырашэнне пытанняў павелічэння ўрадлівасці с.-г культур, павелічэння сыравінных рэсурсаў краіны. Б.В.Ерафееў распрацаваў і арганізаваў вытворчасць празрыстай брані з арганічнага шкла для авіяц. прамысловасці, С.М.Ліпатаў прапанаваў новы метад дээмульсацыі нафты, М Ф.Ярмоленка — прынцып ачышчэння нафты ад серы. М.С.Акулаў займаўся ўдасканальваннем прыбораў неразбуральнага кантролю прамысл. прадукцыі, Ц.М.Годнеў — распрацоўкай метадаў захавання вітамінаў у прадуктах пры працяглым іх захоўванні, О.К.Кедраў-Зіхман — метадамі выкарыстання ўгнаенняў, А.Я.Пракапчук — вытворчасцю лекавых прэпаратаў. У 1944 пасля вызвалення Беларусі ў АН БССР пачалі працаваць ін-ты: гісторыі; мовы, літаратуры і мастацтва; эканомікі; сацыяліст. сельскай гаспадаркі; геалогіі; тэарэтычнай і клінічнай медыцыны; торфу; хіміі; а таксама фізіка-тэхн. лабараторыя, водагаспадарчы сектар, батанічны сад і інш. У пач.

1950-х г. навуковы патэнцыял Беларусі быў практычна адноўлены; значную дапамогу ў гэтым аказапі АН СССР і акадэміі навук саюзных рэспублік »- У 1947 заснаваны ін-ты механізацыі і электрыфікацыі сельскай гаспадаркі, філасофіі і права, фізіка-тэхнічны і біялогіі; у 1950 — ін-ты жывёлагадоўлі і лесу; у 1951 — мовазнаўства (на базе сектара мовы Ін-та мовы, літаратуры і мастацтва, зараз імя Я.Коласа); у 1952 — энергетыкі (з 1963 Ін-т цепла- і масаабмену, зараз імя А.В.Лыкава); у 1953 — фізіялогіі (на базе Ін-та тэарэт. ме-

дыцыны); у 1955 на базе сектара фізікі і матэматыкі Фізіка-тэхн. ін-та — Ін-т фізікі і матэматыкі (у 1959 перайменаваны ў Ін-тфізікі, зараз імя Б.І.Сцяпанава); у 1957 на базе сектара мастацтвазнауства Ін-та літаратуры і сектара этнаграфіі і фальклору Ін-та гісторыі — Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору (зараз імя К.Крапівы); буд-ва і архітэктуры (у 1963 перададзены ў Дзярж. камітэт СМ БССР па справах буд-ва), машыназнаўства і аўтаматызацыі (у 1963 перададзены ў Дзярж. камітэт па машынабудаванні пры Дзяржплане СССР, з 1965 у сістэме Мін-ва станкабуд. і інструментальнай прам-сці СССР пад назвай Эксперыментальны НДІ машыназнаўства, з 1971 у сістэме АН БССР як Ін-т праблем надзейнасці і даўгавечнасці машын (зараз — Ін-т механікі і надзейнасці машын). У 1958 створаны сектар геранталогіі, у 1959 — Адцзел заалогіі і паразіталогіі. У 1959 на базе лабараторыі матэм. профілю Ін-та фізікі і матэматыкі створаны Ін-т матэматыкі і вылічальнай тэхнікі (з 1965 Ін-т матэматыкі). У 1957 Ін-т літаратуры і мастацтваў перайменаваны ў Ін-т літаратуры (зараз імя Я.Купалы). У 1959 на базе Ін-та хіміі створаны ін-ты фізіка-арганічнай хіміі і агульнай і неарганічнай хіміі. У 1963 Аддаел фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў пераўтвораны ў Ін-т фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў; створаны Аддзел фізікі неразбуральнага кантролю, на базе Ін-та біялогіі — Ін-т эксперыментальнай батанікі і мікрабіялогіі (з 1966 Ін-т эксперым. батанікі, зараз імя В.Ф.Купрэвіча); у 1966 — Аддаел мікрабіялогіі (з 1975 Ін-т мікрабіялогіі).

3 1965 пачалі працаваць ін-ты: ядзернай энергетыкі (з 2002 Аб’яднаны ін-т энергетычных і ядаерных даследаванняў), генетыкі і цыталогіі, тэхн. кібернетыкі (з 2002 А б’яднаны ін-т праблем інфарматыкі).

У 1930— 60-я г. навуковую і навукова-арганізац. працу ў Акадэміі навук вялі яе прэзідэнты: П.В.Горын (1931— 36), І.З.Сурта (1936— 37), К.В.Гораў (1938-47), А.Р.Жэбрак (1947), М.І.Грашчанкаў (1947— 51), В.Ф.Купрэвіч (1952— 69); акадэмікі К.М.Міцкевіч, І.С.Лупіновіч, К.К.Атраховіч, Ц.М.Годнеў, М.А.Дарожкін, М.Ф.Ярмоленка, М.М.Нікольскі, А.Н.Сеўчанка, М.В.Турбін, В.П.Севярдэнка, І.А.Булыгін і інш. Значную ролю ў развіцці новых кірункаў фіз.-матэм. і тэхн. навук адыграў пераход на працу ў АН БССР і ВНУ рэспублікі вучоных Масквы і Ленінграда (Б.І.Сцяпанаў, М.А.Ельяшэвіч, А.К. Красін, М.М.Сірата, А.В.Лыкаў, М.П. Яругін, У.І.Крылоў і інш.). У 1969 прэзідэнтам акадэміі выбраны М.А.Барысевіч (быў ім да 1987). У 1970-я г. ў структуры Акадэміі навук утворана 5 новых ін-таў: у 1971 на базе лабараторый геахім. праблем АН СССР і Плешчаніцкай геафіз. станцыі АН БССР — Ін-т геахіміі і геафізікі; у 1973 — ін-ты электронікі і фотабіялогіі; у 1974 на базе Аддзела біяарганічнай хіміі Ін-та фізіка-арганічнай хіміі — Ін-т біяарганічнай хіміі; у 1975 на базе Аддзела мікрабіялогіі — Ін-т

мікрабіялогіі. Акадэмічныя навук. цэнтры арганізаваны ў абласных гарадах. Аддзел механікі папімераў у Гомелі ў 1969 пераўтвораны ў Ін-т механікі металапалімерных сістэм; у 1970 у Гродне адкрыты Адцзел рэгуляцыі абмену рэчываў, у Магілёве — аддзяленні ін-таў фізікі і фізіка-тэхнічнага, у Віцебску — аддзяленне Ін-та фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў. Пазней гэтыя структурныя падраздзяленні пераўтвораны ў

С.М.Некрашэвіч — першы старшыня Інбелкульта (1922—24).

самаст. ін-ты: прыкладной оптыкі (1992) і тэхналогіі металаў (1992) у Магілёве, тэхн. акустыкі ў Віцебску (1975), біяхіміі ў Гродне (1985). У 1980 у Мінску пачаў дзейнічаць Ін-т заалогіі, у 1987 — Ін-т радыебіялогіі (з 2003 у Гомелі). У канцы 1970-х г. у Акадэміі навук дзейнічала 5 аддзяленняў — грамадскіх, фіз.-матэм., фіз.-тэхн., біял., хім. і геалагічных навук, у якіх былі аб’яднаны 32 н.-д. ўстановы, працавала больш за 15,5 тыс. чалавек, у т.л. 204 дактары і больш за 1500 кандыдатаў навук, 54 акадэмікі і 70 членаў-карэспандэнтаў. Значныя поспехі былі дасягнуты ў развіцці оптыкі, квантавай электронікі і спектраскапіі (М.А.Барысевіч, В.С.Буракоў, М.А.Ельяшэвіч, У.А.Піліповіч, Б.І.Сцяпанаў, Ф.І.Фёдараў), матэматыкі (У.І.Крылоў, У.П.Платонаў, Дз.А.Супруненка, М.П.Яругін), цеплафізікі і энергетыкі (А.К.Красін, А.В.Лыкаў, А.Р.Мартыненка), генетыкі і цыталогіі (Л.У.Хатылёва), геалогіі (Р.Г.Гарэцкі, А.С.Махнач), лінгвістыкі (М.В.Бірыла), біяарганічнай хіміі (А.А.Ахрэм), грамад-

Будынак Інбелкульта (г. Мінск, 1920-я г.).

НАВУКА

453

скіх навук (В.К.Бандарчык, К.ГІ.Буслаў, М.І.Вядута, І.Я.Марчанка, Р.М.Суднік). Сфарміраваліся сусветна вядомыя навук. школы па мовазнаўстве, тэарэт. фізіцы, спектраскапіі, люмінесцэнцыі, лазернай фізіцы, электроніцы, цеплафізіцы, дыферэнцыяльных ураўненнях, алгебры і тэорыі лікаў, біяарган. хіміі, геалогіі, фізіялогіі, генетыкі і селекцыі, матэрыялазнаўстве і інш. Многія вынікі навук. даследаванняў, атрыманыя ў АН БССР, выкарыстоуваліся ў нар. гаспадарцы СССР. Некаторыя ін-ты з’яўляліся гапаўнымі ў СССР па асобных праблемах. Значную ролю ў развіцці навукі ў гэтыя гады адыграла Пастанова ЦК КПБ і Савета Міністраў БССР «Аб мерах па далейшаму развіццю навукі і ўмацаванню яе сувязей з вытворчасцю» (1970). У 1970— 80-я г. ўдасканальвалася арганізацыя навукі на Беларусі, значна павялічана колькасць ведамасных н.-д. устаноў рэсп. і саюзнага падпарадкавання. У адпаведнасці з патрэбамі нар. гаспадаркі з'явіліся новыя н.-д. ін-ты: эксперым. ветэрынарыі (1949, зараз імя С.М.Вышалескага); Мінскі н.-д. прыборабудаўнічы ін-т(1954), Бел. НДІ эксперым. ветэрынарыі (1956), Бел. НДІ эканомікі і арганізацыі сельскай гаспадаркі (1957), Навукова-даследчы і канструктарскі ін-т ліцейнай вытворчасці (1958), Бел. НДІ глебазнаўства і аграхіміі (1958, з 1959 Бел. НДІ навукова-тэхн. інфармацыі); Мінскі канструктарска-тэхнал. эксперым. ін-т аўтамаб. прамысловасці (1960), Бел. НДІ анкалогіі і мед. радыялогіі (1960), Цэнтр. НДІ комплекснага выкарыстання водных рэсурсаў (1961), Бел н.-д. дарожны ін-т (1962), Бел. ін-т інжынерных пошукаў (1964), НДІ эканомікі і эканоміка-матэм. метадаў планавання (1965), Бел. філіял Энергет. н.-д. ін-та (1965) і інш. Навук. даследаванні пачалі праводзіцца ў новых ВНУ, адкрытых у абласных цэнтрах для падрыхтоўкі кваліфікаваных спецыялістаў: Брэсцкім пед. ін-це (1950), Гродаенскім с.-г. ін-це (1951), Бел. ін-це інжынераў чыг. транспарту (1953, Гомель), Бел. ін-це меліярацыі сельскай гаспадаркі (1954), Гродаенскім мед. ін-це (1958), Мінскім радыетэхн. ін-це (1964), Віцебскім тэхнал. ін-це лСгкай прам-сці (1965), Гомельскім пед. ін-це (з 1969 Гомельскі ун-т). Усяго на Беларусі ў 1970 дзейнічапі 174 навук. ўстановы, у т.л.

21 ін-т у Акадэміі навук і 9 самаст. навук. падраздзяленняў. Пачалі даейнічаць галіновыя навук. ўстановы: Бел. н.-д. тэхнал. ін-т аўтамабільнага транспарту (1970), НДІ прам-сці першапачатковай апрацоўкі лубяных валокнаў (1970), НВА «Інтэграл» (1971), Бел. оптыка-механічнае аб’яднанне (1971, у складзе яго дзейнічае Навукова-даследчы і тэхнал. ін-т аптычнага станкабудавання), Бел. філіял Усесаюзнага НДІ галургіі (1971) , Бел. НДІ аховы раслін (1971), Бел. НДІ рыбнай гаспадаркі (1971), НДІ ЭВМ (1972) , Бел. філіял НДІ працы (1972), Магілёўскі праектна-канструктарскі ін-т спец. тэхнал. аснасткі, аўтаматызацыі і механізацыі (1974), Бел. даярж. праектна-тэхнал. ін-т (1975), Бел. НДІ горадабудаўніцтва (1976),

454__________________ н а в у к а Ьел. НДІ кардыялогіі (1977), Гомельскі філіял Растоўскага НДІ тэхналогіі машынабудавання (1979) і інш. У Мінску былі адкрыты: філіял Ін-та мед. генетыкі Акадэміі мед. навук СССР (1981), Навукова-даследчы канструктарска-тэхнал ін-т прыкладной механікі (1981), Мінскі н.-д. ін-т радыёматэрыялаў (1982, падпарадкоўваўся Мін-ву прам-сці сродкаў сувязі СССР), НВА «Агат» (1986, у склад яго ўключаны НДІ сродкаў аўтаматызацыі і НДІ «Агат»); Усесаюзны н.-д. і праектна-канструктарскі ін-т мікрабіял. вытворчасцей (1986) і інш. На 1.1.1975 у Мін-ве сельскай гаспадаркі БССР працавалі 8 НДІ, 6 абласных доследных станцый, Ганусаўская доследна-селекцыйная станцыя па цукр. бураках і Палеская с.-г. доследная станцыя. У іх працавала 25 дактароў і 633 кандыдаты навук. У Мін-ве аховы здароўя — 9 НДІ (29 дактароў і 181 кандыдат навук). У сісзэме Мін-ва прам-сці і на прамысл. прадпрыемствах дзейнічалі дзесяткі н.-д., тэхнап. і праектных ін-таў, канструктарскіх бюро і лабараторый, пры Дзяржплане БССР — НДІ эканомікі і эканоміка-матэм. метадаў планавання. Многія н.-д. ўстановы падпарадкоўвапіся саюзным мін-вам і ведамствам, у т.л. Цэнтр. НДІ комплекснага выкарыстання водных рэсурсаў і Бел. НДІ меліярацыі і воднай гаспадаркі Мін-ва меліярацыі і воднай гаспадаркі СССР, Цэнтр. н.-д. і праектна-тэхнал. ін-т арганізацыі і тэхнікі кіравання Мін-ва прыладабудавання, сродкаў аўтаматызацыі і сістэм кіравання СССР, Усесаюзны НДІ па вытворчасці прадуктаў харчавання з бульбы Мін-ва харчовай прам-сці СССР, Усесаюзны н.-д. і тэхнал. ін-т мантажу, эксплуатацыі і рамонту машын і абсталявання жывёла- і птушкагадоўчых ферм і інш.

У сувязі з высокімі тэмпамі развіцця і патрэбамі навукі і прам-сці ў рэспубліцы былі адкрыты: Гродзенскі ун-т (1977), Магілёўскі тэхнал. ін-т (1973), Наваполацкі політэхн. ін-т (1973), Мінскі ін-т культуры (1975), гомельскія кааператыўны (1980), політэхнічны (1980) і медыцынскі (1990) ін-ты, дзе навук. даследаванні праводзіліся ў 11 н.-д. сектарах, 10 праблемных, 13 галіновых лабараторыях, вылічальным цэнтры, дзесятках н.-д. лабараторый і на кафедрах. У сістэме Мін-ва адукацыі БССР пачалі дзейнічаць НДІ: пры БДУ — прыкладных фіз. праблем (1971, зараз імя А.Н.Сеўчанкі), фізіка-хім. праблем (1977), ядзерных праблем (1987); пры БПІ— НДІ парашковай металургіі (1972), які ў 1980 пераўтвораны ў міжгаліновае НВА парашковай металургіі (з 2002 у структуры Нац. АН Беларусі). Падрыхтоўка навук. кадраў у ВНУ вялася па такіх спецыяльнасцях і кірунках, як матэрыялазнаўства, паўправадніковая мікраэлектроніка, машынабудаванне, прыладабудаванне, электронная вылічапьная тэхніка, аптычная і лазерная тэхніка, хім. тэхналогіі, тэхнапогіі вытворчасці будматэрыялаў і інш.

У 1975 на Беларусі дзейнічалі 177 н.-д. устаноў (з ВНУ), дзе працавала 29,3 тыс. навук. работнікаў, у т.л. 600 дактароў і 7,9 тыс. кандыдатаў навук. У 1988 навук. даследаванні праводзіліся ў 99 н.-д. ін-тах, іх філіялах і аддзяленнях, у 33 ВНУ, 130 праектных, праектна-канструктарскіх і тэхнал. арганізацыях, 1675 лабараторыях, 675 канструктарскіх падраздзяленнях на вытворчасці. У іх працавала больш за 141 тыс. чал., з іх 44 тыс. навуковых і навукова-педагагічных супрацоўнікаў, у т.л. 1200 дактароў і 15 тыс. кандыдатаў навук. Навук. даследаванні ў галіне прыродазнаўчых і грамадскіх навук каардынавала АН БССР, сельскагаспадарчых — Мін-ва сельскай гаспадаркі, медыцынскіх — Мін-ва аховы здароўя, педагагічных — Мін-ва асветы, гісторыі КПБ — Ін-т гісторыі партыі пры ЦК КПБ. Для каардынацыі фундаментапьных даследаванняў па тэхн., прыродазнаўчых і гуманітарных навуках пры Акадэміі навук у 1953 створаны Савет па каардынацыі навук. дзейнасці.

3 мэтай больш эфектыўнага выкарыстання унікальнага навук. абсталявання і прыбораў на Беларусі былі створаны цэнтры калектыўнага карыстання. Адзін з першых у 1973 — Цэнтр аўтаматызаваных спектраскапічных вымярэнняў на базе Ін-та фізікі Акадэміі навук (зараз пры Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі). Усяго ў акадэміі ў розныя гады дзейнічала яшчэ 6 такіх цэнтраў. У 1974 пры Ін-це цепла- і масаабмену пачаў дзейнічаць Міжнар. цэнтр акадэмій навук сацыяліст. краін па павышэнні кваліфікацыі маладых вучоных па праблеме «Цепла- і масаабмен» (з 1991 — Міжнар. цэнтр павышэння кваліфікацыі навук. кадраў па праблеме «Цепла- і масаабмен»); з 1980 — Міжвузаўскі цэнтр па інфрачырвонай спектраскапіі і рэнтгенафазавым аналізе пры БПІ, Цэнтр па рэнтгенаструктурным аналізе і электроннай мікраскапіі пры БДУ. Пры НВА «Інтэграл» дзейнічае цэнтр «Белмікрааналіз». У 1986—89 у рэспубліцы створана сістэма навук. забеспячэння праблем, звязаных з мінімалізацыяй наступстваў Чарнобыльскай катастрофы 1986: у Акадэміі навук адкрыты Ін-т радыебіялогіі (1987), у Мін-ве аховы здароўя — Ін-т радыяцыйнай медыцыны (1988), у Гомелі — Бел. філіял Усесаюзнага НДІ с.-г. радыялогіі (1986, з 1992 ін-т радыялогіі), Рэсп. навукова-практычны цэнтр радыяцыйнай медыцыны і экалогіі чалавека (2002). У міжрэспубліканскай праграме навук. даследаванняў, звязанай з аварыяй на Чарнобыльскай АЭС, удзельнічалі 19 акадэмічных, 21 галіновы ін-т, 6 ВНУ.

НАВУКА Ў РЭСПУБЛІЦЫ БЕЛАРУСЬ. Разбурэнне навуковых і навуко-

ва-гаспадарчых сувязей пасля распаду СССР негатыўна адбілася на стане навукі Беларусі. Тэмпы развіцця навук. патэнцьмлу і яго эфектыўнасць у 1990-я г. рэзка знізілася ў сувязі са скарачэннем фінансавання навукі, старэннем яе матэрыяльна-тэхн. базы, нізкім узроўнем запатрабаванасці вынікаў навук. даследаванняў у нар. гаспадарцы. За 1990— 98 у АН Беларусі колькасць навук. супрацоўнікаў зменшылася з 5967 да 4346 чал., у т.л. кандыдатаў навук з 2557 да 1959. Скарацілася колькасць маладых спецыялістаў, што прывяло да т.зв. «старэння» навукі. Разам з тым павялічылася колькасць кадраў вышэйшай кваліфікацыі — у 1998 працавала 465 дактароў навук. Аднак і ў гэтых умовах навук. даследаванні не спыніліся. Усталяванне суверэнітэту Беларусі патрабавала адначасова з дзярж. будаўніцтвам стварэння адпаведных навук. інстытутаў і дзярж. структур для арганізацыі і развіцця нац. навукі. У 1991 АН БССР была перайменавана ў А к а д э м і ю навук Б е л а р у с і . Быў прыняты шэраг мер па дзярж. падтрымцы навукі, якія абумовілі змены ў арганізацыі навукі, што пачалі адбывацца ў 2-Й пал. 1990-х г. Для павышэння эфектыўнасці навукова-тэхн. дзейнасці створаны Дзярж. патэнтны камітэт (1992), Дзярж. камітэт па навуцы і тэхналогіях (1993). У 1993 Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў Закон «Аб асновах дзяржаўнай навукова-тэхнічнай палітыкі», паводле якога адказнасць за развіццё фундаментальных навук. даследаванняў у краіне ўскладзена на АН Беларусі. У 1994—95 праведзена работа па фарміраванні нац. сістэмы падрыхтоўкі і атэстацыі навукова-пед. кадраў. У 1994 створана Вышэйшая атэстацыйная камісія (ВАК) Рэспублікі Беларусь, рэарганізаваны і адкрыты новыя саветы па абароне кандыдацкіх і доктарскіх дысертацый. За 1994— 2002 колькасць дактароў навук у краіне павялічылася на 840 чал., кандыдатаў — на 3842 чал. Усяго на Беларусі ў розныя гады працавапа амаль 3500 вучоных вышэйшай кваліфікацыі. У 1997 АН Беларусі нададзены новы статус — яна стала Н а ц ы я н а л ь н а й а к а д э м і я й н а в у к Бе л а р у с і (скарочаная назва паводпе Статута — НАН Беларусі). Для захавання навукова-тэхн. патэнцыялу ўдасканальвалася нарматыўнаправавая база навукі і тэхнікі, зацверджаны пералік і парадак фарміравання і выканання дзярж. навукова-тэхн. задач.

3 1991 дзейнічае Бел. рэспубліканскі фонд фундаментальных даследаванняў,

які аказвае на конкурснай аснове фінансавую падтрымку навук. калектывам і асобным вучоным. Для ўмацавання дзярж. падтрымкі інавацыйнай дзейнасці створаны Бел. інавацыйны фонд, які ў 2002 уключаны ў склад Нац. АН Беларусі. У 2002 падняты статус і пашыраны функцыі Савета па каардынацыі фундаментальных даследаванняў

(1999), Аддзел праблем Палесся (2000). Ін-т ядзернай энергетыкі ў 1993 ператвораны ў Акадэмічны навукова-тэхнічны комплекс «Сосны» ў складзе трох ін-таў: праблем энергетыкі, радыяцыйных фізіка-хім. праблем і радыеэкалагічных праблем (створаны ў 1991). У 1992 прэзідэнтам АН Беларусі абраны Л.М.Сушчэня, у 1997 — А.П.Вайтовіч.

ПРЭЗІДЭНТЫ АКАДЭМІІ НАВУК

У сістэме міністэрстваў і ведамстваў створаны: Бел. НДІ экалагічнай і прафесійнай

У.М.Ігнатоўскі (1929—31)

В.Ф.Купрэвіч (1952— 69)

П.В Горын (1931—36) I З.Сурта (1936—37)

М.А Барысевіч (1969— 87)

пры Нац. АН Беларусі, які перайменаваны ў Савет па каардынацыі фундаментальных і прыкладных даследаванняў. Дзярж. камітэтам па навуцы і тэхналогіях сумесна з інш. органамі дзярж. кіравання распрацавана і з 1997 пачала дзейнічаць праграма развіцця матэрыяльна-тэхн. базы навукі. Для развіцця актуальных навук. кірункаў у 1990-я г. пачалі дзейнічаць новыя навук. ўстановы. У АН Беларусі арганізаваны: Інжынерны цэнтр «Плазматэг» (1990), Навукова-даследчы цэнтр праблем рэсурсазберажэння (1990, Гродна), Ін-т праблем выкарыстання прыродных рэсурсаў і экалогіі (1990, на базе Ін-та торфу), Ін-т сацыялогіі і сацыяльных тэхналогій (1990), Аддзел аптычных праблем інфарматыкі (1991), Ін-т малекулярнай і атамнай фізікі (1992), ін-ты прыкладной оптыкі і тэхналогіі металаў (1992, Магілёў), Ін-т лесу (1992, Гомель), Ін-т тэхн. акустыкі (1999, Віцебск), Ін-т хіміі новых матэрыялаў (1998), Ін-т дзяржавы і права

У.П.Платонаў (1987— 92)

455

навука

інфарматыкі, кіравання і эканомікі, аховы здароўя (1992), Бел. ін-т сістэмнага аналізу і інфармацыйнага забеспячэння навуковатэхн. сферы, НДІ праблем аховы інфармацыі, Бел. НДІ дакументазнаўства і архіўнай справы, Ін-т сацыяльна-паліт. даследаванняў пры Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь (усе 1996), НДІ пажарнай бяспекі і праблем надзвычайных сітуацый (1999),

К В Гораў (1938— 47)

А.Р Жэбрак (1947).

М.І.Грашчанкаў (1947— 51)

Л.М Сушчэня (1992—97)

А.П Вайтовіч (1997— 2001)

М.У.Мясніковіч (з 2001)

паталогіі (1990, Магілёў), Ін-т радыяцыйнай бяспекі (1991), Навук. цэнтр праблем механікі машын (1992), Дзярж. навукова-вытворчы канцэрн дакладнага машынабудавання «Планар» (1992, на базе КБ дакладнага электроннага машынабудавання, які існаваў у Мінску з 1962), Бел. цэнтр мед. тэхналогій,

Бел. НДІ лену (2000). У 1992 створана Акадэмія аграрных навук Рэспублікі Беларусь (з 2002 у складзе Нац. АН Беларусі), якая аб’ядноўвала 15 НДІ і 9 доследных станцый. У 2000 у яе складзе было 17 акадэмікаў, 24 члены-карэспандэнты, 1740 навук. супрацоўнікаў, у т.л. 85 дактароў і 503 кандыдаты

456__________________ НАВУКА навук. Прэзідэнтам акадэміі абраны В.С.Антанюк. Асн. кірункі яе дзейнасці: правядзенне фундаментальных і прыкпадных даследаванняў, накіраваных на паскарэнне навуковатэхн. прагрэсу ў аграпрамысловым комплексе; каардынацыя даследаванняў і навуковаметадычнае кіраванне гэтымі праблемамі; распрацоука высокаэфектыўных рэсурсазберагапьных экалагічных тэхналогій вытворчасці, перапрацоўкі і захавання прадукцыі сельскай гаспадаркі. У 1996— 2000 навук. даследаванні праводзіліся па 38 дзярж. праграмах фундаментапьных даследаванняў у 130 навук. установах, у т.л.: 48 арганізацыях Нац, АН Беларусі, 13 ін-тах і цэнтрах Акадэміі аграрных навук, 32 ВНУ, 35 галіновых НДІ, 7 навук і навукова-тэхн. цэнтрах. У 2002 навук. даследаванні і распрацоўкі па розных галінах навукі і тэхнікі, прамысловасці і сельскай гаспадаркі вяліся ў 175 НДІ, 40 канструктарскіх і 5 праектных арганізацыях, 34 ВНУ, 31 н.-д. падраздзяленне на прамысл. прадпрыемствах, 8 доследных базах і інш. арганізацыях. У гэтым удзельнічапі 30 711 чал. (у 3,5 раза меней, чым у 1990), у т.л. 787 дактароў і 3472 кандыдаты навук (без уліку навуковапед. работнікаў). У 58 ВНУ (у т.л. 14 недзяржаўных) працавалі каля 22,6 тыс. навуковапед. супрацоўнікаў, у т.л. 1130 дактароў і 7336 кандыдатаў навук. Навук. даследаванні праводзіліся па машына- і станкабудаванні, металургіі, радыётэхніцы, электроннай, оптыкамех. і электратэхн прам-сці, прыладабудаванні, камп’ютэрнай тэхніцы, сінтэзе новых рэчываў і матэрыялаў, ахове навакольнага асяроддзя, гуманітарных і сац. навуках і інш. Станоўчыя змены адбыліся ў падрыхтоўцы навук. кадраў праз аспірантуру. Калі ў 1992 аспірантуру мелі 89 устаноў краіны, дзе вучыліся 2639 чап., то ў 2002 — 123 установы з 6053 аспірантамі, з іх 926 чап. у Нац. АН Беларусі. У 2002 аспірантуру скончылі 1152 чап., з іх 194 чал. ў Акадэміі навук. У 2002 праведзены работы па ўдаскана-

ленні структуры кіравання ў навукова-тэхн. сферы, укараненні распрацовак у нар. гаспадарку, каардынацыі розных этапаў стварэння і арганізацыі вытворчасці новай прадукцыі. Дэкрэтам Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ад 5.3.2002 «Аб удасканаленні дзяржаўнага кіравання ў сферы навукі» ўстаноўлена, што Камітэт па навуцы і тэхналогіях (КНТ), ВАК і Нац. АН Беларусі ствараюць сістэму органаў дзярж. кіравання ў сферы навукі. КНТ (з 2004 Дзярж. КНТ) і Акадэмія навук паслядоўна рэалізуюць комплекс мер па арганізацыйна-эканам. рэгуляванні развіппя навуковай, навукова-тэхн. і інавацыйнай дзейнасці, абароне правоў на аб’екты інтэлектуальнай уласнасці. У 2001— 03 КНТ, акадэміяй з удзелам Мін-ва адукацыі і інш. органаў дзярж кіравання падрыхтаваны і ўнесены на разгляд СМ Рэспублікі Беларусь шэраг асноватворных дакументаў: «Канцэпцыя інавацыйнай палітыкі Рэспублікі Беларусь на 2003—2007 гг.» (зацверджана пастановай СМ ад 31.7.2003), «Канцэпцыя сістэмы аховы інтэлектуальнай уласнасці ў Рэспубліцы Беларусь на 2003—2005 гг.», «Канцэпцыя далейшага развіцця навукі ў Рэспубліцы Беларусь». Ддя ўдасканалення сістэмы арганізацыі і правядзення навук. і прыкладных даследаванняў уведзены праграмна-мэтавы метад кіравання фундаментапьнымі навук. даследаваннямі, пералік якіх на 2002—05 зацверджаны пастановай СМ ад 29.1.2002.

У 2002 навук. даследаванні вяліся па 32 дзярж., 9 галіновых, 6 рэгіянальных навукова-тэхн. праграмах, здзяйснялася навук. забеспячэнне 2 прэзідэнцкіх і 12 дзярж. народна-гаспадарчых і сац. праграм. У 2003 па ініцыятыве Нац. АН Беларусі і пры падтрымцы КНТ ажыццёўлены кардынальныя змены ў арганізацыі н.-д. работ. У практыку кіравання навук. даследаваннямі ўведзены новыя формы іх выканання — дзярж. праграмы арыентаваных фундаментальных даследаванняў, дзярж. праграмы прыкладных даследаванняў, комплексныя праграмы навук. даследаванняў. Мэта

У зале Музея гісторыі Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі.

новых праграм — атрыманне навук. вынікаў, арыентаваных на практычнае выкарыстанне. Пастановай СМ ад 2.5.2003 зацверджаны пералік дзярж. праграм фундаментальных і арыентаваных фундаментальных даследаванняў на 2003— 05, а пастановай ад 26.9.

2003 — пералік 11 дзярж. праграм прыкладных навук. даследаванняў на 2003— 05. Актывізавалася праца па фарміраванні навукова-тэхн. і інавацыйнай дзейнасці ў рэгіёнах Беларусі, асноўным механізмам здзяйснення якой з’яўляюцца рэгіянальныя навукова-тэхн. праграмы. Навук. ўстановы і арганізацыі краіны выконваюць н.-д. і доследна-канструктарскія работы ў цесным кантакце з прадпрыемствамі з мэтай укаранення тэхнал. працэсаў, новай тэхнікі, матэрыялаў і практычных рэкамендацый, што дазваляе павысіць канкурэнтаздольнасць прадукцыі, садзейнічае вырашэнню праблем імпартазамяшчэння і экспарту ў розных галінах нар. гаспадаркі. Вынікі фундаментальных даследаванняў становяцца асновай навукаёмістых вытворчасцей, забяспечваюць развіццё сацыяльнай і культурнай сферы краіны. Аб гэтым сведчаць наступныя прыклады. Фундаментальныя даследаванні па праграмах «Квант» і «Кагерэнтнасць» склалі аснову новых лазерных тэхналогій і абсталявання для машынабудавання, медыцыны. Новыя звышцвёрдыя, магнітныя, п’езакерамічныя і паўправадніковыя матэрыялы, распрацаваныя па праграме «Крышталяфізіка», дазволілі стварыць і выкарыстаць экалагічна чыстыя тэхналогіі вытворчасці парашкоў алмазу, кубічнага нітрыду бору, новыя ферытавыя і п’езакерамічныя вырабы для радыёэлектроннай прамысловасці.

Чытальная зала прыродазнаўчых навук Цэнгральнай навуковай бібліятэкі імя Я.Коласа.

Вынікі фундаментальных даследаванняў па праграмах «Інтэлект» і «Інфатэх» дазволілі стварыць прататыпы сістэм, пакетаў прыкладных праграм і макетаў устройстваў для ўводу, апрацоўкі і вываду відэаінфармацыі, аўтаматызацыі праектавання вырабаў у машына- і прыладабудаванні, апрацоўцы мед. інфармацыі, суперкамп’ютэрных сістэм. Даследаванні ў галіне біяарганічнай хіміі прывялі да стварэння лячэбна-дыягнастычных прэпаратаў высокай сацыяльнай значнасці ў адпаведнасці з групамі рызыкі па захворваннях, арганізаваная вытворчасць якіх цалкам забяспечвае патрэбы краіны і ідзе на экспарт. Многія прынцыповыя пытанні тэорыі крышталізацыі і зацвярдзення металаў і сплаваў (праграма «Ліццё») дазволілі стварыць высокаэфектыўныя тэхналогіі, абстапяванне і матэрыялы, якія шырока выкарыстоўваюцца на вытворчасцях Беларусі і за мяжой. Фундаментальныя распрацоўкі па праграме «Біятэхналогія» дазволілі стварыць унікальныя прэпараты, якія не саступаюць замежным аналагам, для аховы пладова-ягадных культур ад хвароб. На Нац. АН Беларусі як на вышэйшую навук. арганізацыю краіны ўскладзены функцыі правядзення, развіцця і каардынацыі фундаментальных і прыкладных навук. даследаванняў у галіне прыродазнаўчых, тэхн. і гуманітарных навук; павышэння эфектыўнасці выкарыстання навук. дасягненняў, падрыхтоўкі навук. кадраў вышэйшай адукацыі; павелічэння ўплыву навукі на развіццё эканомікі, адукацыі, культуры бел. народа. Асновы і гарантыі дзейнасці акадэміі заканадаўча замацаваны ў законе Рэспублікі Беларусь «Аб Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі» (5.5.1998), указах Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, у шэрагу інш. законаў, а таксама пастаноў СМ. На 1.1.2004 у Нац. АН Беларусі працавала 16 625 чал., з іх 577 дактароў і 2145 кандыдатаў навук, у т.л. ў 73 н.-д. установах — 10 937 чал., у 2 навуковавытворчых канцэрнах — 2681 чал., у канструктарскіх, доследна-вытворчых арганізацыях і прадпрыемствах — 1418 чал.; навук. даследаванНямі і распрацоўкамі заняты 6373 навук. супрацоўнікі. У персанальным складзе Акадэміі навук былі 94 акадэмікі, 100 членаў-карэспандэнтаў, 3 ганаровыя і 15 замежных членаў. За перыяд 1928—2004 у Акадэміі навук абраны: 252 акадэмікі, 223 члены-карэспандэнты, 11 ганаровых і 21 замежны член.

У складзе Нац. АН Беларусі 7 аддзяленняў: аграрных і біял. навук; гуманітарных навук і мастацтваў; мед. навук; фізіка-тэхн. навук; фізікі, матэматыкі і інфарматыкі; хіміі; навук аб Зямлі. 3 2001 Акадэмію навук узначальвае М.У.Мясніковіч. Навуковыя ўстановы і арганізацыі Акадэміі навук з’яўляюцца галаўнымі арганізацыямі-выканаўцамі работ па такіх навукова-тэхн. праграмах, як «Экалагічная бяспека», «Энергетыка-2004», «Тэхналогіі», «Будаўнічыя матэрыялы і тэхналогіі», «Белаўтатрактарабудаванне», «Энергазберажэнне». Акадэмія — дзяржзаказчык па такіх праграмах, як «Алмазы», «Новыя матэрыялы і ахова паверхняў», «Рэсурсазберажэнне 2005», «Лазерныя сістэмы», «Прылады для навуковых даследаванняў», «Інфармацыйныя тэхналогіі» і інш. Вучоныя Беларусі праводзяць сумесныя навук. даследаванні з вучонымі інш. краін. У 2002 выконваліся 22 праекты ў рамках праграм міжнар. навукова-тэхн. супрацоўніцтва; у 2003 дзейнічапа больш за 30 міжнар. міжурадавых дамоўленасцей у галіне навукі і тэхналогій (ЗША, Германія, Вялікабрытанія, Польшча, Кітай, Індыя, Іран, Сірыя і інш.). Акадэмічнымі ін-тамі ў 2003 выкананы навук. даследаванні і распрацоўкі па міжакадэмічных, міжінстытуцкіх пагадненнях і кантрактах з даследчымі цэнтрамі 52 краін Еўропы, Азіі, Аўстраліі, Паўн. і Паўд. Амерыкі. ВНУ выкананы кантракты і дагаворы з 25 краінамі. Ва ўзаемаадносінах з замежнымі краінамі ў апошнія гады зроблены акцэнт на актывізацыю інавацыйнай дзейнасці, падрыхтоўку высокакваліфікаваных кадраў, распаўсюджанне распрацовак бел. вучоных. Нац. АН Беларусі развівае плённыя дзелавыя адносіны з замежнымі партнёрамі ва ўсім свеце і прадстаўляе Беларусь у такіх міжнар. навук. арганізацыях, як Міжнар. навук. савет (ІС811), Асацыяцыя еўрапейскіх акадэмій навук (АІХЕА), Міжакадэмічная група па міжнар. праблемах (ІАР), Міжнар. цэнтр навуковай і тэхн. інфармацыі (МЦНТі), Міжнар. кангрэс тэхн. таварыстваў па механіцы (ІСОМЕЗ), Міжнар. цэнтр па цепла- і масаабмене (ІСНМТ). Яна з’яўляецца членам Міжнар. асацыяцыі акадэмій навук (засн. ў 1993), дзейнасць якой накіравана на аднаўленне, захаванне і развіццё новых умоў навук. супрацоўніцтва. Бел. вучоныя ўдзельнічаюць у выкананні расійскіх навуковатэхн. праектаў у галіне касмічных і авіяц. тэхналогій, атамнай энергетыкі, інфарматыкі і інш. Шэраг сумесных праектаў выконваецца з вучонымі Ра-

навука

457

сійскай, Украінскай, Літоўскай, Балгарскай АН і інш.

3 1998 арганізацыі Нац. АН Беларусі ажыццяўляюць Міждзярж. праграмы Саюза Беларусі і Расіі: «Лазерныя тэхналогіі XXI стагоддзя», «Навукаёмістыя кампаненты агульнамашынабудаўнічага выкарыстання», «Суперкамп’ютэр», «Распрацоўка і выкарыстанне касмічных сродкаў і тэхнапогій, апрацоўкі і адлюстравання касмічнай інфармацыі» («Космас-БР»), «Распрацоўка і выкарыстанне перспектыўных сродкаў і тэхналогій у інтарэсах эканамічнага і навукова-тэхнічнага развіцця Саюзнай дзяржавы» («Космас-СГ»), «Стварэнне высокаэфектыўных і біялагічна бяспечных лекавых прэпаратаў новага пакалення на аснове бялкоў чалавека, атрымліваемых з малака трансгенных жывёл» («БелРосТрансген», 2003— 06). Акадэмія мае шраг двухбаковых пагадненняў аб навук. супрацоўніцтве з акадэміямі навук ці аналагічнымі ім навук. ўстановамі Арменіі, Аўстрыі, Бапгарыі, Венгрыі, Вялікабрытаніі, Германіі, Егіпта, ЗША, Казахстана, Кітая, Кубы, Літвы, Македоніі, Малдовы, Паўд. Карэі, Польшчы, Расіі, Славакіі, Славеніі, Украіны, Фінляндыі, Францыі, Швецыі і інш., з сусветнымі лідэрамі ў галіне інфармацыйных тэхналогій — кампаніямі «Х’юлет-Пакард», «Дэл», «Оракл», «Эрыксан», «СІСКО». У 2003 паміж Нац. АН Беларусі і Т-вам Фраўнгофера (Германія) падпісана пагадненне пра ўтварэнне на базе Ін-та фізікі імя Б.І.Сцяпанава сумеснай лабараторыі для фундамент. і прыкладных даследаванняў у галіне оптыкі, дыягностыкі і неразбурапьнага кантролю. Сумесная лабараторыя аптычнай дыягностыкі Фраўнгофера— Сцяпанава — першы ў СНД прыклад аб’яднанага міжнар. супрацоўніцтва ў навук. праграмах у гэтай галіне. Вучоныя Акадэміі навук і ВНУ Беларусі ўдзельнічаюць у рэалізацыі міжнар. навук. праектаў пры фінансавай падтрымцы замежных навук. фондаў і арганізацый (МНТЦ, Ш ТА8, І8Т, ТАСІ8, ЮНЕСКА, МАГАТЭ і інш.). Значная роля ў інфармацыйным забеспячэнні навукі адводзіцца бібліятэкам. Вялікая работа ў гэтым кірунку праводзіцца ў Ц э н т р а л ь н а й н а в у к о в а й б і б л і я т э ц ы (ЦНБ) імя Я.Коласа Нац. АН Беларусі (створана ў 1925 пры Інбелкульце). У яе фондзе больш за 3 млн. адзінак, у т.л. каля 1 млн. замежных выданняў. У апошнія гады тут арганізаваны анлайндоступ да электронных каталогаў многіх вядучых замежных навук. часопісаў. ЦНБ —

458

навука

адзіная ў краіне навукова-даследчая ўстанова па праблемах бібліятэказнаўства, бібліяграфазнаўства, гісторыі кнігі. Дзеля рэалізацыі дзярж. палітыкі інфарматызацыі і кіравання нац. інфармацыйным рэсурсам у Акадэміі створаны Нац. цэнтр інфармацыйных рэсурсаў і тэхналогій (2002). Выдаюцца навук. часопісы: «Даклады Нацыянапьнай акадэміі навук Беларусі», «Весці Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі» (у 7 серыях), «Веснік Фонду фундаментальных даследаванняў», «Вылічальныя метады ў прыкладной матэматыцы», «Інжынерна-фізічны часопіс», «Літасфера», «Матэрыялы. Тэхналогіі. Інструменты», «Нелінейныя з’явы ў складаных сістэмах», «Прыродныя рэсурсы», «Трэнне і знос», «Часопіс прыкладной спектраскапіі» і інш. Вынікі некаторых навук. даследаванняў бел. вучоных прызнаны навук. адкрыццямі. Сярод аўтараў адкрыццяў

A. А.Ахрэм (1975), М.А.Барысевіч (1977), У.Р.Барышэўскі (1979, 1988), Ф.І.Фёдараў (1980), В.І.Вацякоў (1986), Д.М.Гаркуноў, В.Я.Мацюшэнка, А.А.Палякоў і Г.П.Шпянькоў (1990), В.А.Лапіна (1991), B. В.Еўсцягнееў, У.М.Калешка, В.С.Пячкураў, В.С.Улашчык (1991). Дасягненні бел. вучоных адзначаны высокімі дзярж. ўзнагародамі. Звання Героя Сац. Працы ўдастоены: Т.М.Шкурко (1948), П.І.Альсмік (1966), В.Ф.Купрэвіч (1969), М.П.Яругін (1969), А.Н.Сеўчанка (1971), П.У.Броўка (1972), Н.Д. Мухін (1973), Б.І.Сцяпанаў (1973), Т.В. Бірыч (1974), Я.І.Скурко (1974), К.К. Атраховіч (1975), Н.Н.Аляксандраў (1977), З.І.Азгур (1978), М.А.Барысевіч (1979), Т.Н.Кулакоўская (1979), Ф.І.Фёдараў (1979), І.П.Шамякін (1981). Званне заслужанага дзеяча навукі БССР і Рэспублікі Беларусь атрымалі больш за 310 вучоных, засл. дзеяча навукі і тэхнікі Беларусі — 70 чалавек. Ленінскія прэміі прысуджаны А.К.Красіну (1957), М.Я.Мацапуры (1962), Р.І.Салаухіну (1965), М.А.Ельяшэвічу (1966), Б.Л.Ша-

пашніку (1976), У.П.Платонаву (1978), М.А.Барысевічу, В.В.Грузінскаму і В.А.Таўкачову (1980), Ю.В.Карніловічу і Г.Д.Смірнову (1983). 214 вучоных Беларусі адзначаны Дзярж. прэміямі СССР, больш за 800 вучоных і спецыялістаў — Дзярж. прэміямі БССР і Рэспублікі Беларусь. За дасягненні ў развіцці навукі і падрыхтоўцы кадраў ордэнамі СССР узнагароджаны АН Беларусі і яе 6 інстытутаў, 6 навук. устаноў мін-ваў і ведамстваў, 11 ВНУ. Л іт .: Очеркв нсторнн наукн н культуры Беларусн, IX — нач. XX в. Мн., 1996; Наука Беларусн в XX столетнн. Мн., 2001; Нарысы гісторыі народнай асветы і педагагічнай думкі ў Беларусі. Мн., 1966; Знаменательные даты советской наукн. Хроннка важнейшнх научных событнй н достнженнй // Советская наука: Нтогн н перспектнвы. М., 1982; Наука н техннка СССР, 1917— 1987 гг. Хроннка. М., 1988; Інстытут беларускай культуры. Мн., 1993; Асветнікі зямлі беларускай: Энцыкл. давед. Мн., 2001; Нацнональная академня наук Беларусн, 1929— 1999. Мн., 1998; Нацнональная академня наук Беларусн: Персон. состав. Мн., 2003. А .І.Л есніковіч, В.А.Гапоненка.

С А Ц Ы Я Л Ь Н А -Г У М А Н ІТ А Р Н Ы Я Н А В У К І ГІСТОРЫЯ ФІЛАСОФСКАЙ I ГРАМАДСКАЙ ДУМКІ Філасофская і грамадска-паліт. думка Беларусі ўзнікла ў 10— 11 ст. у выніку прыняцця хрысціянства і ўсталявання культ. сувязей з Візантыяй і заходнееўрап. краінамі, што дало імпульс распаўсюджванню разнастайных перакладных твораў — тэалагічных, тэолага-філас., шматлікіх хронік і зборнікаў, гіст. і павучальна-дыдактычных аповесцей і інш. рукапісных кніг. У той час філасофія была арганічна звязана з тэалогіяй, сцвярджала хрысц. маральную дактрыну, пабудаваную на прынцыпе духоўнай самакаштоўнасці чалавека. У славянскіх землях сталі вядомы творы візантыйскіх аўтараў, у прыватнасці, філас. раздзелы «Вытоку ведаў» Іаана Дамаскіна, які імкнуўся да выкарыстання ў хрысц. тэалогіі ідэй антычнай філасофіі. Гэтую тэндэнцыю ўспрыняў мысліцель і пісьменнік 12 ст. Клімент Смаляціч. Пафасам асветніцкай працы, сцвярджэння ідэалаў дабра і справядлівасці, высокіх марапьных якасцей і духоўнасці прасякнута дзейнасць Ефрасінні Полацкай. У творах Кірылы Тураўскага знайшло ўвасабленне хрысц. разуменне свету і прызначэння чалавека, яго духоўна-маральнай сутнасці. 3 канца 14 ст. ў філас. і грамадска-паліт. думцы Беларусі ўзмацніліся рэнесансавыя тэндэнцыі, абумоўленыя ўплывам гуманіст. еўрап. культуры, адносным дэмакратызмам дзярж. ладу, завяршэннем працэсу фарміравання бел. этнасу і старабел. мовы. Ф.Скарына паклаў пачатак развіццю ў нац. філас. думцы трывалай гуманіст. традыцыі, асновай якой стала сцвярджэнне ідэі маральна ўзвышальнага значэння культуры, ведаў, розуму, пафасу служэння свабодзе, агульнаму нац. дабрабыту. Гэтыя традыцыі развівалі ў сваіх творах

М.Гусоўскі, С.Будны, В.Цяпінскі, А.Волан, браты Л. і С. Зізаніі і інш., погляды якіх адлюстроўвалі імкненні эпохі Адраджэння. Бел. мысліцелі-гуманісты падзялялі нац,дзярж. дактрыну новага часу, прызнавалі права кожнага народа на самастойнае паліт. і культ. развіццё. Набылі пашырэнне ідэі і тэорыі грамадскага дагавору і натурапьнага права, захавання законнасці і развіцця прававой свядомасці людзей. Пра гэта сведчаць унікальныя помнікі тагачаснага права — Статуты Вялікага княства Літоўскага 1529, 1566 і 1588, у якіх прапаведавалася ідэя прававой дзяржавы, абвешчаны прынцыпы вяршэнства закона, урадавай абароны правоў і свабод чалавека. 3 сярэдзіны 16 ст. на Беларусі актывізаваўся рэфармацыйны рух, распаўсюджваўся пратэстантызм, выспявалі матэрыяліст. і атэістычныя ідэі (С.Лован, К.Бекеш). Гэты перыяд адметны пашырэннем неакаталіцызму (яго ідэолагі П.Скарга, І.Пацей і інш.), узнікненнем шматлікай палемічнай літаратуры (Х.Філалет, М.Сматрыцкі, С.Зізаній, А.Філіповіч і інш ). Неабходнасць пашырэння ведаў, пазнання ўсёй разнастайнасці свету сцвярджаў асветнік 17 ст. Сімяон Полацкі. Супраць пануючых рэліг. уяўленняў з пазіцый адмаўлення бога і рацыянапістычнага пазнання рэчаіснасці выступаў К.Лышчынскі. Склалася сістэма схаластычнай філасофіі, якая грунтавапася на тэапагічнай інтэрпрэтацыі твораў Арыстоцеля і ўключала шырокі спектр дысцыплін, не пазбаўленных гуманіст. уплываў, асабліва ў гапіне эстэтыкі, паэтыкі і рыторыкі (М.Сарбеўскі, С.Лаўксмін і інш.). Паступова складвапася эклектычная філасофія — своеасаблівае спапучэнне схаластыкі і новай рацыяналістычнай філасофіі (А.Скарульскі, Б.Дабшэвіч, С.Шадурскі).

У 2-й пал. 18 ст. ўзмацнілася цікавасць да прыродазнаўчых тэорый, на Беларусь пранікапі ідэі філасофіі новага часу. Прадстаўнікі ранняга Асветніцтва (Б.Дабшэвіч, К.Нарбут, М.Пачобут-Адляніцкі і інш.) сцвярджалі гуманіст. ідэі павагі да чалавека, выхавання і адукацыі на аснове свабоды перакананняў, высокай грамадзянскасці і адказнасці. Гісторык-асветнік А.Нарушэвіч адводзіў розуму гап. ролю ў гіст. прапэсе, а прадметам навук. даследавання лічыў не толькі дзеянні кіраўнікоў і военачапьнікаў, але і жыццё простага народа. Г. Каніскі прапагандаваў неабходнасць усталявання ў краіне парадку і законнасці, крытыкаваў духоўнае ўбоства тых, хто меў уладу. М.Матушэвіч у сваіх творах асуджаў самавольства пануючых класаў, абараняў чалавечую годнасць простых людзей. Фізіякраты (Г.Млоцкі, М.Страйноўскі, І.Храптовіч і інш.) разглядалі грамадства як натуральны арганізм, што складае частку прыроды; лічылі, што адыход чалавека ад разумных законаў прыроды непазбежна выкліча няшчасці, бедствы і беспарадкі. На пазіцыях суб’ектыўнага ідэалізму стаяў С.Майман, які займаўся даследаваннямі ў галіне матэм. логікі, тэорыі і метадалогіі пазнання. Канец 18 — пач. 19 ст. адзначаны фарміраваннем тэндэнцый прыродазнаўчага матэрыялізму, развіццём радыкальных сац. утапічных ідэй антыпрыгонніцкай накіраванасці (П.Бжастоўскі, М.Карповіч, І.Яленскі і інш' ). У ідэалогіі тайных рэв. т-ваў 1-й пал. 19 ст. (філаматы, Дэмакратычнае таварыства, Братні саюз літоўскай моладзі і інш.) асветніцкія тэндэнцыі спапучаліся з вызваленчымі памкненнямі. Ішоў працэс радыкалізацыі грамадскай думкі, накіраванай на неабходнасць ліквідацыі прыгонніцкай сістэмы і знішчэння самадзяржаўя. Для пашырэння ідэй Асветніцтва на Беларусі шмат зрабіла Камісія

яду ўвядзення Брэсцкай царк. уніі, сцвярджэння схаластыкі і ўзнікнення эклектычнай філасофіі: «Скарына, яго дзейнасць і светапогляд» М.А.Алексю3 сярэдзіны 19 ст. вылучаецца рэв товіча (1958), «Мялецій Сматрыцкі» дэмакр. перыяд у развіцці філас. і граК.С.Пракошынай (1961), «Рэфармацыя мадска-паліт. думкі Беларусі, звязаны з і грамадская думка Беларусі і Літвы» пошукам шляхоў сац. і нац. вызвапенС.А.Падокшына (1970), «Ад Асветніцня, стварэння справядлівых і гарманічтва да рэвалюцыйнага дэмакратызму» ных асноў жыццядзейнасці бел. грамадН.М.Махнач (1976), «Казімір Нарбут» ства. Тэндэнцыі нар. самавызначэння і У.В.Дуброўскага (1979) і інш. Узнік норазвіцця набывалі выразныя формы ў вы кірунак у даследчай дзейнасці бел. публіцыст. і рэв. дзейнасці К.Каліноўфілосафаў — вывучэнне гісторыі эстэт. скага. Выражэнне патрэбнасці самаст. думкі (працы Э.К.Дарашэвіча, У.М.Кограмадска-паліт. і культ. развіцця Беланана, А.С.Майхровіча), рэліг. філасофіі русі знайшло адлюстраванне ў творчас(Т.П.Кароткая). Апублікаваны фундаці аднаго з ідэолагаў нац.-вызваленчага ментальныя працы па гісторыка-філас. дэмакр. руху, заснавальніка новай бел. тэматыцы: «3 гісторыі філасофскай і л-ры Ф.Багушэвіча. У гэтым рэчышчы грамадска-палітычнай думкі Беларусі» разгортвалася творчасць Я.Лучыны, (1962), «Нарысы гісторыі марксісцкаA. Гурыновіча, бел. народнікаў-гома- ленінскай філасофіі ў Беларусі (1919— наўцаў 1880-х г., якія ўпершыню зрабі68)» (1968), «Нарысы гісторыі філасофлі канкрэтны аналіз праблемы нац. саскай і сацыялагічнай думкі Беларусі (да мавызначэння бел. народа. Спалучэнне 1917)» (1973), «Ідэі матэрыялізму і дыідэй нац. і сац.-паліт. вызвалення склаялектыкі ў Беларусі (дакастрычніцкі ла аснову праграм і творчасці прадстаўперыяд)» (1980), «3 гісторыі вальнанікоў нац. адраджэння пач. 20 ст. Я.Кудумства і атэізму ў Беларусі» (1978) і палы, Я.Коласа, Цёткі, М.Багдановіча, інш. У 1980-я г. распрацоўваліся пыМ.Гарэцкага, З.Бядулі, А.Луцкевіча, танні фарміравання ў Беларусі этычнай B. Ластоўскага, публікацый штотыднё- думкі, станаўлення форм маральнай вікаў «Наша ніва» і інш. легальных бел. свядомасці ў эпоху сярэдневякоўя, Рэвыданняў. 3 канца 19 ст. ў Беларусі панесансу, Асветніцтва, нац. адраджэння. чалі распаўсюджвацца марксісцкія ідэі, Новымі падыходамі да раскрыцця нац. а пасля абвяшчэння БССР марксізм песветапогляднага зместу філасофіі розратварыўся ў пануючую грамадскую ных гіст. эпох адрозніваліся працы ідэалогію, стаў афіц. філас. тэорыяй. «Філасофская думка Кіеўскай Русі» 1920-я г., якія неслі адбітак папярэдняУ.Б.Евароўскага (1996), «Унія. Дзярга нац. гіст. аптымізму, былі адзначаны жаўнасць. Культура» С.А.Падокшына ўздымам патрыятычнай свядомасці, (1998), «Нацыя, рэлігія і дзяржаўнасць асэнсаваннем грамадскіх ідэй, спецыу палемічнай літаратуры Беларусі канфічна-нац. пункту гледжання (І.Канца XVI — першай паловы XVII ст.» чэўскі, У.Самойла, Ф.Шантыр) і інш.

(1998) і інш. Тэндэнцыі развіцця сучасПлённымі былі спробы асобных праднай філас. і грамадскай думкі Беларусі стаўнікоў філас. навукі распрацоўваць звязаны з пошукам новых падыходаў, тэарэтыка-метадалагічныя праблемы тэорыі пазнання, гісторыі бел. філас. і светапоглядных арыентацый і праграм у розных сферах жыццядзейнасці люграмадскай думкі (У.Пічэта, Б.Быхоўдзей, з асэнсаваннем праблем суверэніскі, А.Цвікевіч і інш.). У наступны перыяд прадметам даследавання бел. ву- тэту, пабудовы прававой дзяржавы, шляхоў умацавання ін-таў і механізмаў чоных сталі светапоглядныя аспекты грамадз. супольнасці, міжнар. і міжнац. арыгінальнай стараж.-бел. л-ры 10— 13 адносін, маральнага і эстэт. выхавання ст., рэнесансава-гуманіст. думка Белалюдзей. русі 14— 16 ст. і перыяду рэфармаЛ іт :. Л у ш ч ы ц к і І.М. Нарысы па гісцыйнага руху. Усебакова вывучаліся торыі грамадска-папітычнай і філасофскай жыццёвы шлях і творчасць Клімента думкі ў Беларусі ў другой палове XIX ст. Смаляціча, Кірылы Тураўскага, М.ГуМн., 1958; Б н р а л о А.А. Фнлософская н соўскага, Ф.Скарыны, С.Буднага, В.Цяобвдественная мысль в Белорусснн н Лнтве в конце XVII — середнне XVIII в Мн., 1971; пінскага, А.Волана, К.Нарбута, А.ФіліДорошевнч Э.К. Фнлософня эпохн повіча, Сімяона Полацкага, К.ЛышчынПросвешення в Белорусснн. Мн., 1971; скага і інш. К у п ч н н Н.С. Нден матерналнзма н днаПерыяд канца 1950— 80-х г. характалектнкн в трудах естествонспытателей Белорызаваўся паглыбленым даследаваннем русснн (вторая половнна XIX — нач. XX в ). прыватных праблем жыцця і творчасці Мн., 1972; М о х н а ч Н.Н. От Просвеасобных персаналій, стварэннем абашення к революцнонному демократнзму. гульняльных прац па гісторыі рэв.-дэМн , 1976; Нден гуманнзма в обшественнополнтнческой н фнлософской мыслн Беломакр. і вызваленчых ідэй, філас. думкі русснн (дооктябрьскнй пернод). Мн., 1977; эпохі Адраджэння і Асветніцтва, перы-

нар. адукацыі Рэчы Паспалітай (Адукацыйная камісія), якая па сутнасці была першым у Еўропе мін-вам асветы, а таксама выкладчыкі Віленскага ун-та, нар. вучылішчаў.

459

навука

Памятннкн фнлософской мыслн Белорусснн XVII — первой половнны XVIII вв. Мн., 1991; М а й х р о в н ч А.С. Понск нстннного бытня н человека: Нз нсторнн фнлософнн н культуры Беларусн. Мн., 1992; П а д о к ш ы н С.А. Філасофская думка эпохі Адраджэння ў Беларусі: Ад Францыска Скарыны да Сімяона Полацкага. Мн., 1990; Я г о ж. Беларуская думка ў кантэксце гісторыі і культуры. Мн., 2003; Асветнікі зямлі Беларускай. Мн., 2001. А.С .М айхровіч, С.Ф .Дубянецкі.

ФІЛАСОФІЯ Навук. даследаванні ў галіне філасофіі на Беларусі праводзяцца з пачатку 1920-х г. У 1923 створана кафедра дыялект. і гіст. матэрыялізму ў БДУ, у 1925 — кафедра гіст. матэрыялізму пры Камуніст. ун-це Беларусі. 3 1922 даследаванні па філасофіі вяліся ў 1нбелкульце. У 1922 у Мінску выдадзены першы ў СССР падручнік па дыялект. матэрыялізму С.Я.Вальфсона. 3 1931 цэнтрамі філас. даследаванняў сталі створаныя на базе кафедры марксізмуленінізму АН БССР Ін-т філасофіі АН Беларусі, філас. кафедры ВНУ. У сучасны перыяд вывучэнне актуальных праблем філас. навукі ажыццяўляецца ў Іц-це філасофіі Нац. АН Беларусі, на кафедрах філасофіі БДУ, Бел. нац. тэхн. ун-та, Бел. пед. ун-та, Бел. ун-та інфарматыкі і радыёэлектронікі, Бел. эканам. ун-та, Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь, Акадэміі МУС Рэспублікі Беларусь, Брэсцкага, Гродзенскага, Магілёўскага, Віцебскага ун-таў, БСГА, Міжнар. гуманіт.-эканам. ін-та і інш. У 1930— 40-я г. даследаванні бел. філосафаў былі скіраваны на асэнсаванне магчымасці перабудовы эканам. і сац.-паліт. грамадскіх адносін на сацыяліст. прынцыпах, распрацоўку пытанняў развіцця бел. грамадства, вызначэнне адносін да культ. спадчыны мінулых эпох, вывучэнне сутнасці дыялектыка-матэрыяліст. светапогляду і метадаў пазнання рэчаіснасці (Б.Э.Быхоўскі, С.Я.Вальфсон, І.М.Ільюшын, У.М.Іваноўскі, С.З.Кацэнбоген і інш ). 3 пач. 1950-х г. тэматыка філас. распрацовак пашыралася за кошт пытанняў сац.-эканам. і сац.-культ. развіцця грамадства, нац адносін, выхавання чапавека, асабліва моладзі, аналізу тэндэнцый развіцця грамадскіх адносін, вывучэння іх структуры і зместу (Я.М.Бабосаў, В.М.Кавалгін, А.С.Карлюк, У.І Горбач, Б.С. Сцяпанаў, У.М.Сікорскі) і інш. У 1970— 80-я г праводзіліся комплексныя даследаванні па сутнасці грамадскіх змен, якія адбыліся пад уздзеяннем навук.-тэхн. рэвалюцыі і яе дасягненняў, пытанняў фарміравання адпаведнага ладу жыцця, культуры, сац. планавання і прагназіравання. Сістэмны характар набыла распрацоўка гісторыка-філас. тэматыкі (К.П.Буслаў, А.І.Галаўнёў, М.І.Бароўскі, Э.К.Дарашэвіч, М.С.Купчын, Н.М.Махнач,

тыўнага і аб’ектыўнага ў чалавечай дзейнасці (М.Ф.Печанко, С.А.Радзько) і інш. Вынікі даследаванняў знайшлі адА.І.Савасцюк) і інш. Аб’ектам аналізу сучаслюстраванне ў калект. манаграфіях «Заных даследчыкаў філасофіі стапі тэарэтыкаканамернасці развіцця і метады пазнанметадалагічныя праблемы станаўлення граня сучаснай навукі» (1978), «Метадаламадз. супольнасці і нац.-культ. развіцця Бегічныя аспекты навуковага пазнання і ларусі, духоўнай культуры і гуманізацыі сацыяльнага дзеяння» (1985), «Стэрэаграмадскіх адносін, развіцця прыродных і тыпы і дынаміка мыслення» (1993), кнісац. працэсаў у кантэксце глабапізацыі, пашырэння рэальных магчымасцей чалавека ў гах «Дыялектыка пазнання і катэгорыя яго ўзаемадзеянні з навакольным светам, гіссубстанцыі» Дз.І.Шыраканава (1974), торыі філасофскай і грамадскай думкі. «Сацыяльна-светапоглядныя асновы Дыялектыка і тэорыя пазнання. навуковага пазнання» Р.А.Смірновай Адным з гал. кірункаў навук. даследа- (1984), «Навуковы метад (структура, ванняў ў галіне філасофіі з’яўляецца абгрунтаванне, развіццё)» У.К.Лукашэраспрацоўка дыялектыкі і тэорыі паз- віча (1991), «Філасофія прыродазнаўнання, філас. метадалогіі, зместу і ўзае- ства: Сав. і постсав. перыяды» Т.А.Гамасувязі катэгорый навукі, суадносін ралевіч (1996), «Гнасеолага-метадалафармальнай і дыялект. логікі, форм ла- гічныя асновы навукова-даследчай гічнага мыслення, сувязі філасофіі і дзейнасці» У.М.Крукава (2003), у прапрыродазнаўства, праблем дэтэрмінізму. цах К.А.Аляксеевай, І.І.Жбанковай, Метадам пазнання рэчаіснасці, сутнасці Г.С.Славінскага, А.У.Самускевіча, А.П. дыялектыка-матэрыяліст. светапогляду Трафіменкі, В.І.Паўлюкевіча і інш. былі прысвечаны апублікаваныя ў 1923 У апошнія гады на Беларусі атрымаў працы С.Я.Вальфсона «Дыялектычны развіццё новы філас. кірунак — даслематэрыялізм» і У.М.Іваноўскага «Метадаванні ў галіне сістэмалогіі як навукі далагічныя ўводзіны ў навуку і філасоаб заканамернасцях эвалюцыі, формах і фію». У 1962 у Ін-це філасофіі АН Беспосабах станаўлення цэласнасці, струкларусі створаны спец. сектар дыялект. турнай гармоніі сістэм, кіраванні разматэрыялізму і філас. пытанняў прыровіццём складаных сац.-эканам. і сацыдазнаўства (у 1991 пераўтвораны ў адяпрыродных сістэм. Вывучаюцца пыдзел логікі і метадалогіі навук. пазнантанні новага сац.-камунікатыўнага, іння). Бел. вучоныя даследавалі законы і тэлектуальна-тэхнал., духоўна-культ. і катэгорыі дыялектыкі (Г.Ф.Аляксаніндывід. псіхал. ўзроўню арганізацыі драў, У.І.Горбач, В.М.Кавалгін, Р.А.Лебыцця ў інфармацыйным грамадстве, він, В.Дз.Марозаў, Дз.І.Шыраканаў, праблемы самаарганізацыі ў прыродЮ.А.Харын і інш.), праблемы пахоных і сац. сістэмах, інтэгратыўных праджання свядомасці (П.Ф.Пратасеня), цэсах стварэння новых якасцей з аподыялектыкі і яе ўзаемаадносін з інш. рай на такую філас.-светапоглядную і метадамі і навукамі (П.Дз.Пузікаў, метадалагічную базу, як сінергетыка A. К.Манееў, Я.М.Бабосаў, Л.В.Увараў і (Э.М.Сарока, Ю.А.Харын, А.А.Лазарэінш.). Пытанні навук. метадалогіі ў віч, Р.А.Жэбіт). кантэксце пераасэнсавання ролі дыяСацыяльная філасофія. У 1920— лектыкі распрацоўвалі Г.Ф.Аляксан80-я г. развівалася ў межах гіст. матэдраў, М.А.Ельяшэвіч, Б.І.Сцяпанаў, рыялізму. Бел. філосафы даследавалі Ф.І.Фёдараў, М.В.Турбін, П.Ф.Капуцкі, дыялектыку прадукц. сіл і вытворчых B. С.Сцёпін. адносін, ролю нар. мас і асобы ў гістоЗначныя вынікі атрыманы ў распрарыі, прапагандавалі ідэю саюзу рабочацоўцы праблем філасофіі і метадалогіі га класа і сялянства, ленінскае вучэнне навукі, спецыфікі пазнання і навук. аб дзяржаве і дыктатуры пралетарыяту. творчасці (У.А.Гераіменка, У.К.ЛукаУ пасляваенныя гады вывучаліся харакшэвіч, А.І.Осіпаў, М.А.Слямнёў, Р.А.Сміртар супярэчнасцей пры сацыялізме, рунова), развіцця катэгарыяльнага апарахальныя сілы сав. грамадства, заканату мыслення, філас. асноў логікі, рытомернасці сацыяліст. будаўніцтва, прарыкі і тэорыі аргументацыі, матэм. і кіблемы развіцця міжнар. рэвалюцыйнага бернетычных сістэм (Дз.І.Шыраканаў, руху (М.Р.Круцько, В.М.Панкратаў, Ч.В.Дзмітрыеў, М.І.Жукаў, А.П.ХількеА.Ф.Яцкевіч), пытанні сцірання адрозвіч, В.І.Чуяшоў), логіка-гнасеалагічных ненняў паміж разумовай і фіз. працай, праблем маст. творчасці (Ю.А.Гусеў), сац. актыўнасці моладзі, ролі калектытэорыі і метадалогіі гуманіт. пазнання ву ў камуніст. выхаванні, інтэрнац. вы(Т.М.Тузава), дыялектыкі кіравання і хавання (Р.П.Платонаў, Т.П.Багданава і ролі навук. ведаў у кіраванні грамадскімі інш.), крытыкі зах. філас.-сацыялагічпрацэсамі (Я.А.Крыштаповіч, А.А.Ланых канцэпцый (У.М.Сікорскі, Г.П.Дазарэвіч, С.А.Яцкевіч), метадаў даследавідзюк, І.І.Антановіч). Распрацоўваліся вання складаных прыродных сістэм пытанні комплекснага падыходу да (П.А.Вадап’янаў, Т.А.Гаралевіч, П.Ф.Равыхавання, вольнага часу, сямейных кіцкі, М.В. Турбін), дыялектыкі суб’ек-

460

НАВУКА

адносін (Л.А.Гуцаленка, С.В.Кузьмін, У.Н.Семянькоў, А.А.Тырын), духоўнай культуры і ладу жыцця (Я.М.Бабосаў, І.Я.Жыбуль, У.М.Калмыкоў), маральнага і ідэйна-паліт. выхавання (С.П.Вінакурава, У.У.Каклюхін, С.Ф.Дубянецкі, К.А.Баркоўская, В.М.Мамінаў), узаемадзеяння грамадскіх і асабістых інтарэсаў (А.Дз.Гусеў, В.І.Русецкая, А.А.Тырын). Прадметам паглыбленага філас. аналізу сталі праблемы прычыннасці сац. дзеяння, сутнасці, механізмаў і форм праяўлення сац. практыкі (М.В.Рабаконь, Ю.А.Харын, А.І.Лойка, В.П.Старжынская), сац. дыялектыкі і сац. сінергіі (А.А.Бародзіч, М.А.Мажэйка), універсалізацыі, гуманізацыі і перспектыў сац. прагрэсу, супярэчлівага адзінства працэсаў глабалізацыі і рэгіянапізацыі (І.І.Антановіч, Ч.С.Кірвель, В.М.Новікаў), новых тэхналогій як фактару сац. дынамікі (М.К.Буслава, С.А.Яцкевіч), сац. заканамернасцей ва ўмовах сучасных трансфармацыйных працэсаў (А.А.Бародзіч, В.П.Карпінскі, Ч.С.Кірвель, Л.Л.Мельнікава, А.А.Раманаў). Вывучаюцца філас. і спец.-навук. аспекты праблемы свядомасці, узаемасувязі рацыянальнасці і свядомасці (Е.А. Аляксеева, М.І.Жукаў), дынамікі фарміравання навук. светапогляду, рэліг. свядомасці (Д.І.Савасцеева, М.Ц.Аўсіевіч, Л.Я.Землякоў, П.М.Савасцёнак, А.А.Цітавец), феномены сучаснай масавай свядомасці і масавых паводзін, сац. міфаў (Т.М.Алпеева, Ч.С.Кірвель, A. У.Рубанаў). У ліку прыярытэтнага кірунку н.-д. дзейнасці бел. філосафаў стала даследаванне праблем нац. адносін, развіцця нац. традыцый і культуры, фарміравання нац. самасвядомасці, патрыятызму, адаптацыі чалавека ва ўмовах пераходнага перыяду развіцця грамадства (В.І. Боўш, А.І.Галаўнёў, А.І.Зелянкоў, У.М.Конан, І.І.Сярова, А.І.Осіпаў, С.Ф.Дубянецкі, С.А.Яцкевіч), узаемадзеяння патрэбнасцей асобы з сацыякульт. асяроддзем і сістэмай выхавання (Р.В.Грабеннікаў, B. І.Русецкая). Арганізавана комплекснае вывучэнне пытанняў станаўлення бел. дзяржаўнасці ў кантэксце сучаснага цывілізацыйнага і чалавечага развіцця (Я.М.Бабосаў, В.І.Боўш, А.С.Майхровіч, У.А.Мельнік, Я.С.Яцкевіч і інш.). Апубл. фундаментальныя навук. працы: «Прырода сацыяльнай рэальнасці. Быццё і пазнанне» Р.А.Смірновай (1992), «Філасофія ў сістэме духоўнай культуры»: праблема сацыяльнага функцыянавання Т.І.Адулы (1992), «Новыя тэхналогіі як фактар сацыяльнай дынамікі» М.К.Буславай (1996), «Сацыяльны прагрэс і перспектывы чалавецтва» В.М.Новікава (1999), «Ідэалогія. Сутнасць, пры-

значэнне, магчымасці» А.С.Майхровіча (2003) і інш. Філасофскія праблемы чалавека. Фундаментальныя асновы філас. антрапалогіі на Беларусі былі закладзены ў 1930-я г. (С.Я.Вальфсон, І.М.Ільюшын). У пасляваенныя, і асабліва ў 1970— 80-я г. даследаваліся логіка-метадалагічны (Дз.І.Шыраканаў), гісторыка-філас. (А.С.Майхровіч), сацыялагічны (К.П.Буслаў, Я.М.Бабосаў) і культуралагічны (Т.І.Адула, А.І.Галаўнеў, У.М.Конан) аспекты вывучэння чалавека. 3 1990-х г. распрацоўваецца дыялектыка ўзаемадзеяння знешнебыційных і ўнутранапсіхал. фактараў духоўнага жыцця чапавека, вывучаюцца пытанні сістэмнага характару і канкрэтна-гіст. спецыфікі развіцця чалавека ў сучасных умовах, сац.-філас. і прыродазнаўча-навук. аспекты існавання чалавечага роду ва ўмовах усеагульнай глабалізацыі (Т.І.Адула, А.А.Домжа, Л.Я.Крыштаповіч, А.С.Майхровіч, В.А.Паўлоўская). Выдадзена калект. манаграфія «Чапавек: філасофскія аспекты свядомасці і дзейнасці» (1989), кн. «Пошук ісціннага быцця і чапавека: 3 гісторыі філасофіі і культуры Беларусі» А.С.Майхровіча (1992), «Прырода і сутнасць чапавека» Б.С.Трыбулева (1999) і інш.

Сацыяльная экалогія. Даследаванні вядуцца з пач. 1980-х г. з улікам агульнай экалаг. сітуацыі ў Беларусі, неабходнасці выпрацоўкі пэўнай метадалогіі дзейнасці, асэнсавання стратэгіі экалаг. адукацыі і выжывання, фарміравання экалаг. свядомасці, светапогляду і культуры. Вывучаюцца актуальныя праблемы аптымізацыі адносін грамадства і прыроды, дынамікі экалагічных патрэбнасцей і механізму фарміравання экапагічных каштоўнасцей сучаснага чалавека на аснове аналізу ўплыву сацыяпрыродных і сацыяпсіхал. фактараў на свядомасць асобы (П.А.Вадап’янаў, А.І.Зелянкоў, І.Я.Жыбуль, Н.Е.Захарава, Н.А.Лазарэвіч, С.П.Анупрыенка). Даследуюцца пытанні якасці жыцця сям’і на забруджаных радыяцыяй тэрыторыях Беларусі, ролі аздараўленчых мерапрыемстваў сярод насельніцтва, выхавання экалаг. свядомасці, узаемасувязі дэмаграфічнага развіцця са змяненнем сац.-экалагічнага асяроддзя (В.І.Галь, Н.І.Снытко), перспектывы станаўлення духоўна-экалаг. цывілізацыі (Ч.С.Кірвель). Вынікі даследаванняў эколагасац. праблем прадстаўлены ў калект. манаграфіях «Экалагічныя і сацыякультурныя аспекты ўстойлівага развіцця» (1997), «Беларусь: сацыяльна-экалагічныя праблемы» (1999), «Экалогія і сацыяльнае развіццё» (2001) і інш. У 1990 — пач. 2000-х г. выдадзены навуч. дапаможнікі, курсы лекцый, вучэбна-метадычныя комплексы, тэсты па філасофіі, аўтарамі якіх з’яўляюцца вучоныя-філосафы В.Л.Акулаў, Р.І.Бліхароў, Е.З.Волчак, А.І.Зелянкоў, Н.К.Кісель, І.А.Мядзведзева, Е.І.Янчук, У.Ф. Беркаў, У.М.Калмыкоў, М.І.Мартынаў,

Л.Г.Краўчанка, С.А.Кісялёва, В.І.Чуяшоў, І.І.Таркан і інш. Апублікаваны падручнікі і навуч. дапаможнікі пад рэд. М.І.Жукава, У.К.Лукашэвіча, Ю.А. Харына, А.С.Цернавога і інш. Выйшлі з друку «Найноўшы філасофскі слоўнік» (1999) і «Сусветная энцыклапедыя. Філасофія» (2001) пад рэд. А.А.Грыцанава. Л і т М о р о з о в В.Д. Проблема развнтня в фшіософнн н естествознаннн. Мн..

1969; Ш н р о к а н о в Д.Н. Взанмосвязь категорнй дналектнкн. Мн., 1969; Б у с л о в К.П. Соцнальное едннсгво, протнворечня, ответственность. Мн., 1972; В о д о п ь я н о в П.Л. Устойчнвость в развнтнн жнвой прнроды. Мн., 1974; Ж у к о в Н.Н. Проблема сознання: Фнлософ. н спецнально-науч. аспекты. Мн., 1987; Прннцнпы едннства н развнгня в научном познаннн. Мн., 1988; К о н а н У.М. Ля вытокаў самапазнання: Станаўленне духоўных каштоўнасцей у святле фальклору. Мн., 1989; Л а з а р е в я ч А.А. Научное знанне в ннформацнонном обшестве. Мн., 1993; К н р в е л ь Ч.С. Образы будушего: утопня н антнутопня в современном мнре. Ч. 1— 2. Гродно, 1994; Л у к а ш е в н ч В.К. Анатомня научного метода. Мн., 1999; Я ц к е в і ч А.Ф. Нацыянальная самасвядомасць, культура, мова. Брэст, 2000; О с н п о в А.Н. Духовность. Траднцня. Патрнотнзм. Мн., 2001; Л е п е ш к о Б.М. Введенне в фнлософню нсторнн. Брест, 2003. А .А .Л азарэвіч, С .Ф .Д убянецкі.

САЦЫЯЛОГІЯ Асноўныя кампаненты сацыялагічных ведаў на Беларусі закладваліся ў 19 ст. ў творах Ф.Багушэвіча, К.Капіноўскага, А.Пашкевіч (Цёткі) і інш. У 1921 у БДУ створана кафедра сацыялогіі і першабытнай культуры, якую ўзначальваў С.З.Кацэнбоген. 3 заснаваннем Ін-та бел. культуры (1922) і наступным пераўтварэннем яго ў Бел. АН (1929) сацыялагічныя даследаванні набылі большую маштабнасць і глыбіню. Даследаваліся праблемы сац.-эканам. і культ развіцця бел. нацыі, адукацыі, культуры (М.В.Доўнар-Запольскі, У.М.Іваноўскі, У.М.Ігнатоўскі, Я.Ф. Карскі, С.М.Некрашэвіч, У.І.Пічэта, С.М.Васілейскі, С.Я.Вальфсон і інш.). Быў назапашаны каштоўны вопыт арганізацыі і правядзення эмпірычных сацыялаг. даследаванняў, тэарэт. асэнсавання іх вынікаў, падрыхтоўкі нац. кадраў сацыёлагаў. У канцы 1930-х г. сацыялогія была абвешчана шкоднай бурж. плынню, а многія яе прадстаўнікі разам з інш. навукоўцамі і дзеячамі культуры рэпрэсіраваны. 3 сярэдзіны 1960-х г. пачаўся новы этап развіцця сацыялаг. навукі ў Беларусі. У 1965 створаны грамадскі Ін-т сацыялагічных даследаванняў пры ЦК КПБ (дырэктар А.Дз.Малочка), які выконваў функцыі рэсп. навук. цэнгра па каардынацыі такіх даследаванняў. У 1967 грамадскі ін-т скасаваны, а яго функцыі перададзены Праблемнай н.-д. лабараторыі сацыялаг. даследаванняў БДУ. У 1970 у Ін-це філасофіі і права АН Беларусі арганізаваны сектар, а потым адцзел сац. даследаванняў. У 1974 пры кафедры філасофіі гуманіт. ф-таў БДУ створаны сектар прыкладной сацыялогіі. У

НАВУКА

461

1960— 70-я г. сацыялаг. групы функцыянавалі ва ўсіх вядучых ВНУ і рэгіёнах Беларусі, пачапі фарміравацца галіновыя кірункі сацыялогіі (працы, сям’і, адукацыі, рэлігіі, асобы, моладзі, дэвіянтных паводзін). Апублікаваны падрыхтаваныя Г.П.Давідзюком падручнікі для ВНУ «Уводзіны ў прыкладную сацыялогію» (1975) і «Прыкладная сацыялогія» (1979). У 1977 у БДУ адбыўся 1-ы выпуск спецыялістаў у галіне прыкладной сацыялогіі. Атрымала развіццё заводская сацыялогія (І.І.Голуб, Л.М.Злотнікава, М.Н.Камінскі, А.П.Корбут, Э.І.Скорабагаты, М.Н Тухто, К.В.Шульга і інш ). Абагульняльныя вынікі гэтых даследаванняў выкладзены ў кнігах «Сацыяльнае планаванне ў першасным калектыве» І.Я.Пісарэнкі (1973), «Вытворчы калектыў: праца, асяроддае, выхаванне» У.Н.Семянькова (1975), «Новае ў распрацоўцы комплексных планаў эканамічнага і сацыяльнага развіцця працоўных калектываў» К.Л.Патаенкі (1978), калект. манаграфіі «Устойлівасць і развіцце вытворчага калектыву» (1975). У 1984 выйшаў «Слоўнік прыкладной сацыялогіі», які быў у 1991 перавыдадзены ў дапоўненым выглядае пад назвай «Сацыялагічны слоўнік».

У 1989 адкрыты аддзяленне і кафедра сацыялогіі БДУ (заг. кафедры А.М.Елсукоў). У АН Беларусі арганізаваны Рэсп. цэнтр сацыялагічных даследаванняў, на базе якога ў 1990 створаны Ін-т сацыялогіі АН Беларусі (дырэктар-арганізатар Я.М.Бабосаў). Ін-т стаў галаўной арганізацыяй па дзярж. праграме фундаментальных даследаванняў «Дынаміка сацыяльных працэсаў ва ўмовах дзярж. незалежнасці Беларусі: сацыялагічны аналіз і прагназіраванне». У 1996 засн. Цэнтр сацыялагічных і паліт. даследаванняў БДУ (кіраўнік Д.Г.Ротман). Выдадзены падручнікі і навуч. дапаможнікі: «Гісторыя сацыялогіі» (1993, 1997), «Прыкладная сацыялогія» (2000) і «Агульная сацыялогія» (2002) Я.М.Бабосава, «Эканамічная сацыялогія» (2000) і «Сацыялогія працы» (2002) Г.М.Сакаловай, «Сацыялогія» (2002, пад рэд. А.М.Елсукова). У канцы 1980 — пач. 1990-х г. даследаваліся праблемы сац. трансфармацый бел. грамадства, каштоўнасных арыентацый і паліт. актыўнасці розных сац. груп насельніцтва, стратыфікацыі і дэмаграфічных характарыстык пераходнага грамадства пад уздзеяннем сац., эканам., сац.-псіхал. фактараў (І.І.Антановіч, А.М.Данілаў, А.Г.Злотнікаў, Т.М.Кучынскі, М.Е.Ліхачоў, А.Б.Міскевіч, А.А.Ракаў, В.І.Русецкая, В.І.Секун, Л.П.Шахоцька і інш.). Праблематыка эканам. сацыялогіі і сацыялогіі працы ўсё болыл узаемадзейнічае з пытаннямі сац. экалогіі, сацыялогіі катастроф і экстрэмальных сітуацый, пераадолення наступстваў аварыі на Чар-

462__________________ НАВУКА нобыльскай АЭС (Я.М.Бабосаў, П.А. Вадап’янаў, А.П.Лімарэнка, У.А.Палікарпаў, С.В.Сівуха і інш.). Актуальныя праблемы сацыялогіі сям’і, дэмаграфіі, гендэрнай сацыялогіі даследуюць Ю.М.Бубнаў, С.Н.Бурава, А.К.Воднева, С.Д.Лапцёнак, М.М.Урбан, Л.Р.Цітарэнка, З.М.Юк і інш. Распрацоўваюцца пытанні фуынкцыянавання навукі ў кантэксце глабальных сац. і сацыякульт. змен, развіцця новай інавацыйнай сістэмы, стварэння рынку новых тэхналогій, маніторынгу міграцыі навук. кадраў краіны (М.І.Арцюхін, І.Ф.Багданава, В.Я.Качаргін, Г.А.Несвятайлаў, А.А.ІІІчэрскі, І.М.Шарый, В.К.Шчэрбін). Сацыёлагі І.М.Андрэева, Т.Н.Гацукевіч, У.А.Дунаеў, Д.Г.Ротман, В.А.Кліменка, А.І.Ляўко, Л.Р.Новікава і інш. вывучаюць актуальныя праблемы вышэйшай школы, эвалюцыі нац. сістэмы адукацыі, яе сац.-культ. асаблівасці. Сістэмныя даследаванні праводзяцца па пытаннях сацыядынамікі культуры ў яе нац. традыцыях і асаблівасцях, узаемасувязі са станаўленнем спецыфічна бел. менталітэту і нац. самасвядомасці (Э.К.Дарашэвіч, А.М.Елсукоў, П.Г.Ігнатовіч, С.В.Лапіна і інш.), міжнац. адносін ва ўмовах станаўлення суверэнітэту краіны, рэгіянальнай палітыкі, развіцця мясц. самакіравання (Я.М.Бабосаў, А.Я.Кучко, Л.І.Навуменка, В.І.Русецкая, В.А.Сімховіч, П.П.Украінец і інш.), электаральных паводзін розных груп насельніцтва (Д.Г.Ротман, А.П. Вардамацкі, Я.І.Дзмітрыеў, І.В.Катляроў, Л.Н.Міхейчыкаў, Р.А.Смірнова, Г.М.Явелькін і інш.). Паказчыкам высокага ўзроўню развіцця сацыялаг. навукі на Беларусі сталі выданне навук,тэарэт. час. «Сацыялогія» (з 1997), першай айч. «Сацыялагічнай энцыклапедыі» (пад рэд. А.М.Данілава; 2003) і энцыклапедыі «Сацыялогія» (складальнік і гал. рэдактар А.А.Грыцанаў; 2003). Літ.: А н т о н о в н ч Н.Н. Буржуазная соцнологнческая теорня. Ч. 1—2. Мн., 1980— 81; Ш а в е л ь С.А. Соцнапьная сфера н лнчность. Мн., 1988; Методологн-

ческне основы соцнологнн. Соцнологня как наука Мн., 1992; Б а б о с о в Е.М. Катастрофы: Соцнол. аналнз. М., 1995; Я г о ж. Соцнально-стратнфнкацнонная панорама современной Беларусн. Мн., 2002; Л а п н н а С.В. Соцнологнческое познанне. Мн., 1998; Д а н н л о в А.Н. Переходное обшество: Проблемы снстем. трансформацнн. 2 нзд. Мн., 1998; Я г о ж. Соцнологня властн: теорня н практнка глобалнзма. Мн., 2001; Оператнвные соцнологнческне нсследовання: методнка н опыт органнзацнн. Мн., 2001; Б а б о с о в Е.М. Соцнально-стратнфнкацнонная панорама современной партнн.

Мн., 2002; Соцнологнческая летопнсь Могнлевшнны: Гендерное нзмеренне. Могнлев, 2003; Б е л я к о в н ч Н.Н. Соцнологня творчесгва. Мн., 2004. А .М .Данілаў.

ПАЛІТАЛОГІЯ Станаўленне і развіццё паліталогіі на Беларусі звязана з гіст. эвалюцыяй сусв. паліт. думкі, растучай роляй палітыка-ўладных адносін і механізмаў кіравання грамадствам. Погляды бел. мысліцеляў і асветнікаў, вучоных у галіне сац.-гуманіт. ведаў у той або іншай ступені адлюстроўвалі сусв. паліт. рэаліі: гуманісг. ідэі еўрап. краін, асаблівасці сац. ўладкавання і паліт. працэсаў у Кіеўскай Русі, ВКЛ, Рэчы Паспалітай, Рас. імперыі і СССР. Па меры назапашвання ведаў і асэнсавання працэсаў трансфармацыі дзяржаўнасці і барацьбы за нац. незапежнасць у бел. паліт. думцы ўдакладняліся канцэптуальныя падыходы да тлумачэння палітыкі, характару ўзаемаадносін дзяржавы з асобай і грамадствам. Унутрана ўласцівая ёй паліт. талерантнасць, успрымальнасць да хрысц. гуманіст. ідэалаў, асветніцтва, дэмакр.-вызваленчага руху абумовілі яе арганічную адаптыўнасць да агульначалавечых каштоўнасцей і накіраванасць да нац. ідэнтычнасці, самабытнасці і суверэннасці бел. народа. Гэтыя рысы ўласцівы творчасці Ф.Скарыны, С.Буднага, Міколы Гусоўскага, В.Цяпінскага, М.Сматрыцкага, А.Філіповіча, Сімяона Полацкага, А.Волана, Л.Сапегі, В.ДунінаМарцінкевіча, І.Сграйноўскага, К.Каліноўскага, Ф.Багушэвіча, Я.Лучыны, Я.Купалы, Я.Коласа, М.Багдановіча, дзеячаў нац. культуры найноўшага часу. Іх сац.-паліт. погляды і практычная дзейнасць былі накіраваны на сцвярджэнне гуманіст. ідэалаў дабра і справядлівасці, законнасці і правапарадку, арганізацыю грамадскага жыцця на прынцыпах сац. і нац. роўнасці, свабоды перакананняў, раздзялення ўлад, забеспячэння законных інтарэсаў і правоў грамадзян, у т.л. права валодання ўласнасцю.

Паліталогія як навука стала запатрабаванай бел. грамадствам толькі ў пач.

1990-х г., пасля набыцця Беларусск) статуса суверэннай дзяржавы. У 1992 групай вучоных, палітыкаў, журналістаў і бізнесменаў створаны Незалежны ін-т сац.-эканам. і паліт. даследаванняў, у 1993 заснаваны Мінскі НДІ сац.-эканам. і паліт. праблем, у 1996 — Ін-т сац.-паліт. даследаванняў пры Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь, Цэнтр сацыялагічных і паліт. даеледаванняў БДУ. Супрацоўнікі гэтых устаноў аналізуюць розныя аспекты функцыянавання паліт. сістэмы і развіцця паліт. працэсаў, іх уплыў на станаўленне дэмакр. асноў бел. дзяржаўнасці і ін-таў грамадз. супольнасці. Навук. даследаванні ў галіне паліталогіі каардынуюць Асацыяцыя паліт. навук і грамадская Акадэмія паліт. навук. Паліталогія выкладаецца студэнтам ВНУ як абавязковая дысцыпліна. У вядучых ун-тах краіны створаны кафедры паліталогіі. Выдаюцца калектыўныя (БДУ,

Бел. эканам. ун-т, Гродзенскі ун-т, Бел. нац. тэхн. ун-т) і індывідуальныя (Н.М.Беляковіч, П.І.Бондар, Ю.П.Бондар, У.А.Мельнік) падручнікі і навуч. дапаможнікі па паліталогіі. Упершыню ў пед. практыцы на аснове інавацыйньгх тэхналогій распрацаваны і рэкамендаваны Мін-вам адукацыі Рэспублікі Беларусь вучэбна-метадычны комплекс па паліталогіі (П.І.Бондар, Ю.П. Бондар). Пры яе вывучэнні выкарыстоўваюцца інтэрактыўньм метады і прыёмы навучання (тэсціраванне, дыялог, дыскусіі, сітуацыйныя задачы, выступленні ў якасці лектара і інш.). У БДУ, Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь, Рэсп. ін-це вышэйшай школы ажыццяўляецца падрыхтоўка і павышэнне кваліфікацыі прафес. палітолагаў. Тэарэт. праблемы папіталогіі, метадалагічныя падыходы да аналізу бел. дзярж. палітыкі даследуюць Н.А.Антановіч, А.М.Байчораў, Н.М.Беляковіч, П.І.Бондар, У.А.Мельнік, С.В.Рашэтнікаў, П.П.Украінец. Гісторыя і асаблівасці працэсу эвалюцыі грамадска-паліт. думкі Беларусі раскрываюцца ў працах А.Ф.Вішнеўскага, Т.І.Доўнар, У.М.Конана, І.Я.Навуменкі, С.А.Шалькевіча і інш. Прыярытэтным кірункам сац.-паліт. даследаванняў з’яўляецца вывучэнне перадумоў і тэндэнцый станаўлення бел. дзяржаўнасці, рэальнага ўплыву на працэсы нац. ідэнтыфікацыі дзярж.-паліт. ін-таў Кіеўскай Русі, ВКЛ, Рэчы Паспалітай, Рас. імперыі, сав. ладу жыцця (І.А.Басюк, П.І.Брыгадзін, Ф.В.Крутапевіч, В.Ф.Слука, І.А.Юхо і інш.). Высвятляюцца стратэгічныя задачы і праблемы сучаснай дзяржаўнасці, духоўна-каштоўнасная сутнасць нац. ідэі, альтэрнатывы пераходнага грамадства (В.МЛбрамава, А.М.Данілаў, Л.Ф. Заіка, В.І.Карбалевіч, В.П.Оргіш, Т.С. Процька, П.Г. Чыгрынаў і інш.). Вопыт і ўрокі канстытуцыйнага развіцця краіны ва ўмовах паліт. трансфармацыі асвятляюцца ў працах Р.А.Васілевіча. Вывучаюцца паліт. асновы фарміравання прававой дзяржавы і грамадз. супольнасці, перспектывы іх усталявання ў Беларусі (А.М.Дзенісенка, А.І.Манаеў, Н.В.Паўлава, Г.І.Сцяпанаў, Т.С.Процька, В.Г.Ціхіня, В.І.ЦНбайлаў), месца і роля ў структуры дэмакратыі паліт. партый і рухаў (У.А.Бабкоў, А.М.Бадулін, А.У.Баранава, І.В.Катляроў, М.В.Кузняцоў), правоў і свабод чалавека (Н.М.Беляковіч, А.Дз.Гусеў, І.І.Катляр, Л.Ф.Яўменаў). Комплексна даследуюцца працэсы паліт. мадэрнізацыі на Беларусі, назапашанага вопыту дзярж. буд-ва і кіравання, сучаснай геапалітыкі. Іх вынікі адлюстраваны ў працах Я.М.Бабосава, У.А.Бажанава,

Бібліі, перакладзенай ім на бел. мову, раскрываў яе маральна-этычны змест; М.Гусоўскі распрацоўваў тэму адданасці радзіме і адказнасці за яе лёс, ідэю свабоднай, гарманічна развітой асобы; С.Будны, В.Цяпінскі і інш. абаранялі ідэі індывід. містычнага спасціжэння рэліг. тэксгаў, іх узнёслага маральнага сэнсу, распрацоўвалі асновы пратэстанцкай этыкі працы. У перыяд контррэфармацыі (16— 17 ст.) на Беларусі ў езуіцкіх капегіумах і каталіцкіх ун-тах акгыўна прапагандавапася рацыяналісгычная спадчына этыкі сярэдневякоўя, распаўсюджвалася маральная філасофія Арыстоцеля і Фамы Аквінскага; М.Лянчыцкі і Л.Сапега абгрунтоўвалі маральныя каштоўнасці верацярпімасці і талерантнасці. Шырокую этыка-асветніцкую праграму ажыццяўлялі правасл. брацгвы. Сімяон Полацкі паэтычнымі сродкамі выкладаў маральна-этычныя прынцыпы праваслаўя. На мяжы 18— 19 ст. на Беларусі з’явіліся этыка-натуралістычныя канцэпцыі, у якіх маральнасць асэнсоўвалася ў духу асветніцкіх тэорый натуральнага права, грамадскага дагавору, разумнага эгаізму і паказвалася неабходнасць усеагульнай свецкай адукацыі. У 19 ст. прагрэс маралі ў Беларусі звязваўся з крытыкай прыгонніцтва і самадзяржаўя, з аб’ектыўнай патрэбнасцю аднаўлення нац. незалежнасці (філаматы, філарэты і інш ). Літ :. С о к о л С.Ф. Полнтнческая н праГэтыя ідэі знайшлі развіццё ў этыка-паліт. вовая мысль в Белорусснн XVI — первой праграме К.Каліноўскага, у рэвалюцыянеполовнне XVII вв. Мн., 1984; М а т у с е раў-народнікаў М.К.Судзілоўскага, І.Я.Грыв н ч А.В. Полнтнческая снстема: состоянне нявіцкага. У канцы 19 — пач. 20 ст. этычн развнтне. Кн. 1. Мн., 1992; Т н х н н я B. Г. Терннстый путь к правовому государ- ныя матывы нац. самасвядомасці. адкрытасці бел. народа і яго культуры прысутніству. Мн., 1995; Е в м е н о в Л.Ф. Тотапьчалі ў творчасці М.В.Доўнар-Запольскага, ный крнзнс н права человека. Мн., 1996; Ф.Багушэвіча, М.Багдановіча, Цёткі, Я.КуД а н н л о в А.Н. Власть н обшество: Попалы, Я.Коласа. Пасля Кастр. рэвалюцыі нск новой гармоннн. Мн., 1998; М е л ь 1917 І.У.Канчэўскі і інш. тэарэтычна асэнн н к В.А. Республнка Беларусь: власть, посоўвалі маральныя аспекты адраджэння бел. лнтнка, ндеологня. Мн., 1998; Я г о ж. Подзяржаўнасці, гіст. лёс бел. этнасу і яго пралнтологня. 4 нзд. Мн., 2002; П а в л о в ва на самаст. культ. і паліт. развіццё. У Н.В., С т е п а н о в Г.П. Гражданское об1920— 30-я г. вялося актыўнае вывучэнне шество н правовое государство. Мн., 1999; гісторыі бел. нацыі і культуры, у прыватнасР е ш е т н н к о в С.В. Полнтологня в Республнке Беларусь: теоретнко-методологнці этыка-філас. думкі (М.Гарэцкі, У.М.Ігнатоўскі, У.І.Пічэта, М.М.Шчакаціхін), вяліся ческне н прнкладные аспекты. Мн., 1999; дыскусіі па пытаннях пераацэнкі маральных Государственное управленне: полнтнка в каштоўнасцей, станаўлення новай маралі действнн. Мн., 2000; Р е ш е т н н к о в C. В., А н т о н о в н ч Н.А. Снстемный под- (С.Я Вальфсон, С.З.Кацэнбоген, Б.Э.Быхоўскі). Далейшаму плённаму развіццю такіх ход как методологня аналнза публнчной подаследаванняў перашкаджалі вульгарна-клалнтнкн. Мн., 2000; Б о н д а р ь П.Н , савы падыход і рэпрэсіі супраць прадстаўніБ о н д а р ь Ю.П. Полнтологня: Учеб.-мекоў інтэлігенцыі, якіх абвінавачвалі ў бурж. тод. комплекс. Мн., 2003; П а д о к ш ы н нацыяналізме. С.А. Беларуская думка ў кантэксце гісторыі і

П.І.Бондара, Ю.П.Бондара, В.В.Бушчыка, У.П.Вараб’ёва, Н.П.Дзенісюк, Л.Я.Землякова, А.У.Матусевіча, П.Г.Нікіценкі, С.В.Рашэтнікава, А.А.Сакалоўскага. Патрэбнасцямі сац.-паліт. пераўтварэнняў і пераадолення негатыўных з’яў у духоўна-ідэалагічнай сферы абумоўлена з ’яўленне шэрагу навук. прац па ідэалогіі бел. дзяржаўнасці (Я.М.Бабосаў, Л.В.Вартанава, А.С.Майхровіч, У.А.Мельнік, В.В.Шынкароў, Я.С.Яскевіч). У калект. выданні Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь «Асновы ідэалогіі беларускай дзяржавы» абазначаны прыярытэты і змест даследчага пошуку, канцэптуальныя падыходы да ідэалагічных мэт і задач пераходнага перыяду. У апошнія гады прадметам вывучэння становяцца праблемы эфектыўнасці дзярж. палітыкі, узровень дэмакратычнасці правячай і апазіцыйнай эліт, практыка рэалізацыі паліт. і грамадз. правоў і свабод, фактары і ўмовы, якія перашкаджаюць усталяванню прынцыпаў грамадз. супольнасці і прававой дзяржавы, узмацненню грамадскага кантролю ўлады.

культуры. Мн., 2003.

Ю .П .Б ондар.

ЭТЫКА Пачаткі этычнага светапогляду на Беларусі складваліся на аснове язычніцкіх культаў, а яго станаўленне пачалося з прыняццем хрысціянства ў 11— 12 ст. Ефрасіння Полацкая, Кірыла Тураўскі і інш. крыніцай маралі прапаноўвалі біблейскія запаветы ўсеагульнай любові і дабра, асуджалі грэшнасць і раз’яднанасць свецкага жыцця, супрацьпастаўлялі ім духоўныя ідэалы манаства. У 13— 16 ст. этыка-філас. думка Беларусі адлюстроўвала актуапьныя ў тыя эпохі тэндэнцыі развіцця заходнееўрап. культуры, у прыватнасці гуманіст. ідэі пратэстантызму і Адраджэння. Ф.Скарына ў каментарыях да

Развіццё ўласна этычнай марксісцкай думкі ў БССР прыпадае на 1960-я г. У БДУ і Ін-це філасофіі і права АН Беларусі распачата падрыхтоўка філосафаўэтыкаў. Маральныя аспекты класавай барацьбы, будаўніцтва сацыялізму і камунізму як адзінага спосабу рэалізацыі гуманізму і сац. справядлівасці аналізаваліся і ацэньваліся бел. вучонымі з пазіцый марксізму-ленінізму. Выдадзены навуч. дапаможнік «Асновы марксісцка-ленінскай этыкі (кароткі курс этыкі)» пад рэд. І.М.Лушчыцкага (1965), калект. манаграфія «Актуальныя праблемы ідэйна-маральнага выхавання моладзі» (1967). У 1970— 80-я г. асн.

НАВУКА__________________ 463 змест этычнай думкі Беларусі складала праблематыка камуніст. выхавання і адукацыі, маральнага фарміравання асобы ў перыяд развітога сацыялізму (Я.М.Бабосаў, С.П.Вінакурава, С.Д.Лапцёнак, П.Н.Савасцёнак, Я.У.Сажнеў і інш.). Па пытаннях камуніст. выхавання і маралі рэгулярна праводзіліся навук.-практ. канферэнцыі, выпускаліся калект. манаграфіі, зборнікі матэрыялаў: «Актуальныя праблемы ідэйна-маральнага выхавання моладзі» (1976), «Комплексны падыход да камуністычнага выхавання моладзі» (1981) і інш. Выдадзены падручнік «Асновы марксісцка-ленінскай этыкі» пад рэд. Я.М.Бабосава і С.Д.Лапцёнка (1974). У 1980—90-я г. даследаваліся праблемы тэарэтычнай этыкі: метадалогія і гісторыя этычнай думкі (Я.М.Бабосаў, Т.П.Гараніна, І.Л.Зелянкова, Л.І.Нядзеля); тэарэтычныя праблемы сутнасці і зместу этычных прынцыпаў, норм і ідэалаў (Я.М.Бабосаў, А.В.Бяляева, І.Л.Зелянкова, Д.У.Лукіна, Л.І.Нядзеля, І.Я.Пісарэнка, П.М.Савасцёнак); вышэйшыя маральныя каштоўнасці, такія, як дабро, зло, справядлівасць (Я.У.Сажнеў); абавязак, годнасць, патрыятызм (П.М.Савасцёнак); свабода і адказнасць (М.І.Бароўскі, І.Л.Зелянкова, Я.У.Сажнеў); сэнс жыцця, сумленне, шчасце (І.Л.Зелянкова). Распрацоўваліся розныя аспекты тэорыі маральнай культуры асобы і грамадства (Я.М.Бабосаў, Н.П.Густоўская, А.С.Лапцёнак, С.Д.Лапцёнак, Д.У. Лукіна, Т.В.Мішаткіна, Л.Ф.Яўменаў і інш.), культуры шлюбна-сямейных адносін (С.Д.Лапцёнак, П.М.Савасцёнак). Этычньм праблемы прафес., навук.-тэхн. творчай дзейнасці вывучалі С.Д.Лапцёнак, З.І.Пісарэнка, І.Я.Пісарэнка (пед. этыка), Т.В.Мішаткіна (этыка навук,тэхн. творчасці інжынера, вучонага). Пасля распаду СССР у развіцці бел. этыкі вызначылася сітуацыя плюрапізму, пераходу ад аўтарытарнай да гуманіст. этыкі. Аналізуюцца нац. асаблівасці маральнай самасвядомасці беларусаў, робяцца спробы па-новаму асэнсаваць фундаментальныя маральныя каштоўнасці, з ’яўляюцца нетрадыцыйныя сістэмы абгрунтавання маралі і новыя падыходы да этыкі. Гэта выяўляецца ў пераходзе этыкі ад тэарэтычных да такіх прыкладных праблем, як этыка грамадзянскасці, міжасобасных і дзелавых зносін, экалаг. этыка, біяэтыка (Г.В.Бараздзіна, І.Л.Зелянкова, Т.В.МІшаткіна). Выдадзены розныя па змесце і методыцы навуч. дапаможнікі па агульнай і прыкладной этыцы (А.У.Бяляева, І.Л.Зелянкова, Т.В. Мішаткіна) і інш.

464

НАВУКА

Літ:. Б о р о в с к н й М.Н. Нравственная свобода н ответственность лнчностн. Мн., 1976; Л а п т е н о к С.Д. Нравственное развнтне лнчностн в семье. Мн., 1977; Я г о ж. Нравственная культура обшества: преемственность н новацнн. Мн., 1999; С а вастенок П.Н. Морально-пснхологнческнй клнмат трудового коллектнва М н , 1979; С а ж н е в Е.В. Добро н справедлнвость. Мн., 1984; Б а б о с о в Е.М. Нравственная культура лнчностн. Мн., 1985; Нацыянальная самасвядомасць і выхаванне моладзі. Мн., 1996; З е л е н к о в а Н.Л. Основы этнкн. Мн., 1998; Я е ж. Этнка. Мн., 2004; М н ш а т к н н а Т.В. Этнка. Мн., 2003; Я е ж. Педагогнческая этнка. Ростов н/Д, 2004. Т.В.Мішаткіна.

ЭСТЭТЫКА Эстэтычная думка на Беларусі развівалася з часоу сярэдневякоўя. Свае эстэтычныя ўяўленні, цесна звязаныя з язычніцкімі вераваннямі, абрадамі і рытуаламі, мелі крывічы-палачане, дрыгавічы і радзімічы. 3 прыняццем хрысціянства дамінуючай стала хрысц. эстэтыка, якая своеасабліва спалучалася з нар. і свецкай эстэтыкай, з адметным уплывам візантыйскай культуры. Эстэт. паняцці «краса», «прыгажосць», «аздабленне» і інш. сустракаюцца ў творах Кірылы Тураўскага, які бачыў ідэал прыгажосці ў боскім пачатку, а вышэйшым упрыгажэннем чалавека лічыў маральнасць, дабрадзейнае жыцце. У 15— 16 ст. эстэтыка мела прыкметы рэнесансавай культуры, арыентаванай на катэгорыю прыгожага, гармонію прыроды і чалавека, асобы і грамадства, духоўнай універсальнай і нац. самабытнасці; яна адлюстроўвалася ў розных відах мастацтва, асабліва ў дойлідстве (храмы абарончага тыпу ў Сынковічах і Маламажэйкаве, замак-палац у Міры). Элементы эстэтыкі сустракаюцца ў перакладных аповесцях, у мемуарнай («Баркулабаўскі летапіс») і маст. літаратуры, у творах М .Гусоўскага, у публіцыстыцы С.Буднага, В.Цяпінскага, братоў С. і Л. Зізаніяў. Эстэтычнае пранізвае філас. адносіны Ф.Скарыны да свету з пэўнай мерай дабра і красы, праяўляецца ў яго светапоглядзе, паліграфічным мастацгве, у дасканапым маст. гусце гравюр, у яго лексіцы, багата аздобленай эстэт. тэрмінапогіяй. У эстэт. дактрынах на Беларусі ў 17— 18 ст. знайшлі своеасаблівае выражэнне сістэмы поглядаў, прынятых у межах культуры барока і класіцызму. Сімяон Полацкі распрацаваў сістэму каштоўнасцей у разуменні прыгожага: вышэйшыя яе ступені цесна звязаны з боскім пачаткам, але прырода і чалавек пазнаюцца пры дапамозе органаў пачуццяў. Прадстаўнік бел. барока ў эстэтыцы М.Сарбеўскі зыходзіў з таго, што на вышэйшых ступенях іерархічнай маст. лесвіцы размяшчаюцца «славесныя мастацгвы». паэзія, рыторыка, гісторыя. Асн. кірункам эстэтыкі і маст. культуры 18 — 1-й пал. 19 ст. быў класіцызм, які суіснаваў з такімі плынямі, як барока, асветніцкі рэалізм, сентыменталізм (А.Доўгірд, Л.Бароўскі, І.Капіевіч). У сваіх эстэтычных поглядах В.Дунін-Марцінкевіч зыходзіў з ідэала як асн. катэгорыі, а гал.

крытэрыем дасканалага лічыў гармонію. У К.Каліноўскага, Ф.Багушэвіча, Я.Лучыны, А.Гурыновіча эстэт. ідэал супадаў з сац.-паліт і маральным, а гал. праблемай эстэтыкі лічылася стварэнне нац. мастацтва (на аснове нац. мовы), сцвярджэнне прынцыпу праўды, ісціны, дабра і прыгажосці. Свайй вяршыні дэмакр. эстэтыка Беларусі дасягнула ў 1905— 17 у творчасці класікаў бел. літаратуры Я.Купалы, Я.Коласа, Цеткі, М.Багдановіча; асаблівую ролю ў яе станаўленні адыграла публіцыстыка «Нашай Нівы» і інш. У савецкі час працэс развіцця эстэтыкі на Беларусі ішоў гал. чынам у рэчышчы марксісцкай філас.-эстэт. думкі. У 1918—20-я г. на яго значна паўплывалі левыя эстэт. кірункі — футурызм, кубізм, супрэматызм. Апошнюю дактрыну распрацоўваў К.Малевіч, у цэнтры якой было сцвярджэнне новага мастацгва, «стварэнне утылітарных форм свету рэчаў». Узнікла нацыянал-камуніст. плынь у эстэтыцы (літ.-маст аб’яднанні «Маладняк» і «Полымя») і спецыфічна бел. авангардызм— аквітызм (літ.-маст. згуртаванне «Узвышша»), Апублікаваны працы «Пра прыроду эстэтычнай думкі» Я.І.Барычэўскага (1923), «Нарысы з гісторыі беларускага мастацтва». М.М.Шчакаціхіна (т. 1, 1928), «Эстэтычныя асновы савецкай літаратуры» І.В.Гутарава (1950) і інш.

3 1960-х г. у галіне эсіэтыкі працягвалася вывучэнне праблем агульнага мастацтвазнаўства і крытыкі (А.Б.Ладыгіна, В.В.Грынін, В.І.Старавойтаў), гісторыі і тэорыі эстэтыкі як спецыфічнай навук. дысцыпліны (У.М.Конан, Э.К. Дарашэвіч, А.С.Майхровіч і інш.), тэхн. эстэтыкі і тэорыі дызайну (І.Герасіменка, І.Селязнёў, Г.Сытэнка, А.Чарнышоў), дыялектыкі пераемнасці і маст. ўвасаблення прыгожага (Л.А.Гуцаленка, Э.В.Шыкунова), эстэт. засваення рэчаіснасці і ўздзеяння мастацтва на грамадства (П.К.Астроўскі, А.С.Майхровіч, В.А.Салееў і інш.). Важнае метадалагічнае значэнне для актывізацыі даследаванняў у галіне эстэтыкі мелі манаграфіі М.І.Крукоўскага «Логіка прыгажосці» (1965), «Асноўныя эстэтычныя катэгорыі: Спроба сістэматызацыі» (1974) і «Кібернетыка і законы прыгажосці» (1977), В.А.Салеева «Мастацтва і яго ацэнка» (1977). Апубл. працы па гісторыі айч. эстэтыкі: «Дэмакратычная эстэтыка Беларусі (1905— 17)» (1971) і «Ад Рэнесансу да класіцызму: Станаўленне эстэтычнай думкі Беларусі ў XVI—XVIII ст.» (1978) У.М.Конана, «Эстэтычныя погляды Я.Коласа» А.С.Майхровіча (1970), «Нарыс гісторыі эстэтычнай думкі Беларусі» Э.К. Дарашэвіча і У.М.Конана (1972), «Сучасная эстэтыка Беларусі» В.А.Салеева і інш. У 1975 выдадзены навуч. дапаможнік «Марксісцка-ленінская эстэтыка. Хрэстаматыя». У 1983 выйшла з друку фундаментальная праца М.І.Крукоўскага «Н ото рцІсЬег — Чалавек прыгожы», у якой упершыню прапа-

ноўваліся ацэнкі чалавека з пункту гледжання эстэтыкі. Працягвалася вывучэнне праблем маст.-эстэт. культуры ў дынаміцы сац. засваення (У.А.Скараходаў, Ю.А.Гусеў), узаемаадносін нац. самасвядомасці і маст. культуры, этнапедагогікі і эстэт. развіцця асобы (У.М. Конан, В.А.Салееў, А.У.Івашкевіч), культуралагічнага зместу феномена прыгажосці, мадыфікацыі яго форм у еўрап. і сусв. культуры ( У.Ф.Мартынаў) і інш. У 1990 адбыўся рэсп. з’езд эстэтыкаў, засн. Бел. эстэт. асацыяцыя. У 2003 выдадзены навучальны дапаможнік «Эстэтыка» У.Ф.Мартынава. Л іт : Д о р о ш е в н ч Э., К о н о н В. Очерк нсторнн эстетнческой мыслн Белорусснн. Мн., 1972; М а й х р о в н ч А.С. Об эстетнческом освоеннн действнтельностн. Мн., 1973; Ш н к у н о в а Э.В. Эстетаческне потребноста н художественная культура. Мн., 1986; Эстетаческое воспнтанне молодежн: проблемы н опыт Мн., 1986; С а л е е ў В.А. Эстэтычнае выхаванне ў сучаснай беларускай культуры Мн., 1993; С к а р а х о д а ў У. Мастацкая культура ў дынаміцы сацыяльнага засваення Мн., 1994; Соцнокультурные н эстетнческне основы творчества детей н подростков. Мн., 1998; М а р т ы н о в В.Ф. Фнлософня красоты. Мн., 1999; Ч е р н ы ш е в а А.В. Формальная компознцня. Творческнй практакум по основам днзайна. Мн., 1999. В.А.Салееў.

РЭЛІГІЯЗНАЎСТВА Як адносна самастойная галіна ведаў рэлігіязнаўства на Беларусі пачало складвацца ў 19 ст. Прадметам яго даследавання з’яўляюцца заканамернасці ўзнікнення і сутнасць рэлігіі і вальнадумства, гісторыя іх развіцця, функцыянавання і ўплыву на фарміраванне асобы, сусв. культуры і цывілізацыі ў цэлым. Рэлігія і вальнадумства, светапоглядна выключаючы адно аднаго, развіваліся паралельна ва ўзаемадзеянні як два кірункі грамадскага ўкладу жыцця. Сучаснае рэлігіязнаўства ўключае гісторыю рэлігіі, філасофію, сацыялогію і псіхалогію рэлігіі, гісторыю і тэорыю вальнадумства і атэізму. Светапоглядная несумяшчальнасць навукі і рэлігіі ў сав. перыяд нярэдка пераносілася на ацэнку ідэалаг. арыентацыі ў дзейнасці царквы, што вяло да аднабаковай распрацоўкі асобных праблем рэлігіязнаўства. У працах бел. вучоных пераважалі крытыка рэлігіі і дзейнасці царквы, вывучэнне праблем вальнадумства і атэізму; пры гэтым найбольшая ўвага звяртапася на атэістычнае выхаванне. Аналізу рэлігіі, яе паходжання і сутнасці, месца і ролі ў гісторыі прысвяцілі свае даследаванні М М.Ніколькі, Г.М.Ліўшыц, У.М.Перцаў, Г.А.Гураў і інш. У 1920-я г. найб. шырока практыкавалася прыродазнаўчанавуковая крытыка рэлігіі. Агульныя праблемы паходжання і гісторыі хрысціянства, станаўлення і сутнасці яго веравучэння і культу адлюстраваны ў працах М.М.Ні-

Сутнасць рэліг. свят, таінстваў і абра- НАВУКА 465 даў прааналізаваны ў працах М.М.Нікольскага, Г.М.Ліўшыца, В.А.Фядосіка, светапогляд. Мн., 1958; Б а б о с о в Е.М. У.А.Васілевіча, В.Дз.Ліцвінкі, А.А.ЛозСовременный католнцнзм н наука. Мн., кі, І.І.Крука, С.Р.Шуцкага. Праблеме 1964; Л а п т е н о к С.Д. Семья н релнгня. несумяшчальнасці навукі і рэлігіі прыМн., 1967; П о д о к ш н н С.А. Реформасвечаны даследаванні Г.А.Гурава, цня н обвдественная мысль Белорусснн н B. А.Молакава, І.А.Рабкова, Васільева і Лнтвы (вторая половнна XVI — начало XVII в ). Мн., 1970; Я г о ж. Унія. Дзяржаўінш. Гісторыю ісламу на Беларусі, яго насць. Культура: (Філасофска-гіст. аналіз). веравучэнне і культ даследавалі C. У.Думін, І.Б.Канапацкі, А.І.Лакотка, Мн., 1998; П р о к о ш н н а Е.С. Очеркн свободомыслня н атензма в Белорусснн в М.С.Мамаразакаў, А.І.Смолік. ВыдаXIX в. Мн., 1973; Нз нсторнн свободомысдзена калект. праца «Вывучэнне і захалня н атензма в Белорусснн. Мн., 1978; М а ванне культурнай спадчыны татарскага р а ш Я.Н. Католнческая церковь в нсторнн народа ў Беларусі» (1999). Пытанні саБелорусснн. Мн., 1981; К о р о т к а я Т.П. цыялогіі рэлігіі і рэлігійнасці насельРелнгнозная фнлософня в Белорусснн начала XX в.: Крнт. анапнз. Мн., 1983; К р у г ніцтва Беларусі ў розныя перыяды дасл о в А.А. Свобода совестн. Мн., 1986; ледавалі Вальфсон, С.М.Рывес, Б.Э. Я г о ж. Развнтне атензма в Белорусснн Быхоўскі, Я.М.Бабосаў, С.Д.Лапцёнак, (1917— 1987 гг.). Мн., 1989; О р г н ш В.П. Г.М.Сакалова, А.М.Елсукоў, Д.К.БезАнтнчная фнлософня н пронсхожденне нюк. Узаемаадносіны царквы і дзярхрнстнанства. Мн., 1986; Н а д о л ь с к н й жавы на розных этапах аналізавалі Р В. Баптнзм в прошлом н настояшем. Мн., М.Шэйман, А.А.Круглоў, І.Ф.Рэкуц, 1987; М а р т о с А. Беларусь в нсторнческой, государственной н церковной жнзнн А.А.Цітавец, Л.Я.Землякоў і інш. АдМн., 1990; М е л ь н н к о в А.А. Путь неносіны бел. народа да рэлігіі і верапечален: нсторня свндетельства о святостн ванняў даследавалі А.К.Сержпутоўскі, A. Ф.Фядосік, С.І.Васілёнак, М.М.Ні- Белой Русн. Мн., 1992; К о р о т к а я Т.П., Прокошнна Е.С., Ч у д н н к о в а кольскі, К.П.Кабашнікаў, І.М.ЛушчыцА.А. Старообрядчество в Белорусснн. Мн., кі, Л.Л.Кароткая, агульныя пытанні рэ1992; Канфесіі на Беларусі (канец XVIII— лігіязнаўства — А.С.Карлюк, І.М.ЛуXX ст.). Мн., 1998; А к н н ч н ц Н.Н. Совшчыцкі, А.А.Круглоў, В.В.Кудраўцаў, ременный веруюшнй. Брест, 1999; В е р а П.І.Касцюковіч, В.А.Адзіночанка і інш. ш ч а г і н а А.У., Г у р к о А.В. Гісторыя канфесій у Беларусі: мінулае і сучаснасць. Гісторыя вальнадумства і атэізму ў Мн., 2000; Неокульты: «Новые релнгнн» веБеларусі, погляды асобных мысліцеляў ка? 3 нзд. Мн., 2000; Рэлігія і царква на Бемінулага (Ф.Скарына, С.Будны, К.Лыларусі: Энцыкл. давед. Мн., 2001; 3 е м л я шчынскі, К.Каліноўскі і інш.) асветлек о в Л.Е. Релнгнозные процессы в Беларуны ў працах С.А.Падокшына, К.С.ПраА .А .Круглоў. сн. Мн., 2001. кошынай, І.М.Лушчыцкага, С.К.Майхровіча, А.А.Біралы, А.А.Круглова, КУЛЬТУРАЛОГІЯ Н.П.Жука, І.В.Саверчанкі, М.А.АлекКультурапагічныя даследаванні ў Беларусі сютовіча, А.Ф.Смірнова, Я.І.Парэцкага, пачаліся ў эпоху Адраджэння. Праблемы B. Д.Дружчыца, Я.Л.Неміроўскага, В.Ф. нац. і рэліг. самаідэнтыфікацыі, біблейскай і Заснавальнікам навук. аналізу Бібліі Шалькевіча. Станаўленню і развіццю ў сав., рус. і бел. гістарыяграфіі з ’яўляантычнай традыцый адлюстроўваліся ў творах Ф.Скарыны, С.Буднага, В Цяпінскага, ецца М.М.Нікольскі, які прысвяціў гэ- атэістычнай думкі прысвечана калекМ.Сарбеўскага, Сімяона Полацкага, М.Сматтай праблеме больш за 10 даследаван- тыўная манаграфія «3 гісторыі вальнарыцкага, А.Філіповіча. Да навук. асэнсаванняў: «Ісус і першыя хрысціянскія аб- думства і атэізму ў Беларусі» (1978) ня праблем айчыннай культуры бел. даследпад рэдакцыяй Бабосава і Ліўшыца. шчыны» (1918), «Керубы паводле звесчыкі звярнуліся ў канцы 19 — пач. 20 ст. Вальнадумства і атэізм на розных этатак Бібліі і ўсходняй археалогіі» (1922), Пытанні бел. культуры закраналіся ў этна«Сляды магічнай літаратуры па кнізе пах гісторыі разглядаюцца ў працах графічных і фальклорных працах Л.БароўПсалмоў» (1923), «Хецкія законы і іх Г.М.Ліўшыца, «Вальнадумства і атэізм скага, П.А.Бяссонава, Я.Ф.Карскага, М.І.Кауплыў на заканадаўства «Пяцікніжжа» у старажытнасці і сярэднія вякі» (1973), спяровіча, А.Г.Кіркора, Ю.Ф.Крачкоўскага, (1928) , «Апакаліптычная літаратура» «Вальнадумства і матэрыялістычная фіМ.Я.Нікіфароўскага, Я.П.Тышкевіча, Е.Р.Ра(1929) , «Праблемы крытыкі Бібліі ў са- ласофія ў Заходняй Еўропе (2-я палова манава, І.А.Сербава, М.Федароўскага, П.В. вецкай навуцы» (1938), «Крызіс «кры- XVII ст.)» (1975), «Французскія асвет- Шэйна і інш. На аснове комплекснага параўтычнай» біблеістыкі і задачы марксіс- нікі XVIII ст. пра рэлігію і царкву» нальна-гіст. абагульнення фактычнага матэцкай гістарычнай навукі» (1939) і інш. (1976), «Атэізм Людвіга Феербаха» рыялу яны абгрунтавалі нац. самабытнасць Выдадзены кнігі Г.М.Ліўшыца «Нары- (1978), «Атэізм рускіх рэвалюцыйных беларусаў як самастойнага народа, які ствасы гістарыяграфіі Бібліі і ранняга хрыс- дэмакратаў» (1979) і інш. Распрацоўва- рыў сваю багатую і арыгінальную культуру. Культуралогія як частка комплекснай гумаціянства» (1970), «Тэярдызм: спроба юцца розныя праблемы рэлігіязнаўства ніт. навукі фарміравалася на стыку гісторыі, сінтэзу навукі і хрысціянства» (1970) з розных светапоглядных і ідэалаг. пазі- філасофіі, сацыялогіі, псіхалогіі, антрапалоБабосава, «Філасофія сучаснага права- цый. гіі, этналогіі, мастацгвазнаўства, семіётыкі, Л іт Ннкольскнй Н.М. Релнгня лінгвістыкі і інш. навук. слаўя. Крытычны нарыс» (1968) В.А. Молакава. Аналізу Бібліі прысвечаны как предмет наукн. Мн., 1923; Я г о ж. ЯўУ 2-й пал. 20 ст. вызначальную ролю таксама працы Дз.І.Даўгялы, А.А.Круг- рэйскія і хрысціянскія святы, іх паходжанне ў распрацоўцы тэорыі і гісторыі айч. і гісторыя. Мн., 1930; В а л ь ф с о н С.Я. лова, В.Р.Тарасенкі, Ф.С.Таратунскага, Сучасная рэлігійнасць. Мн., 1930; А л е к - культуры адыгралі бел. вучоныя Г.І.БаЛенсу, В.А.Васільева, Г.В.Сінілы. с ю т о в і ч М.А. Скарына, яго дзейнасць і рышаў, Я.М.Бабосаў, Ю.А.Гусеў, Э.К.Да-

кольскага, Г.М.Ліўшыца, В.П.Оргіша, В.Р.Тарасенкі. Прычыны ўвядзення хрысціянства на Русі, яго месца і ролю ў гісторыі Рас. дзяржавы і Беларусі на розных этапах даследавалі М.М.Нікольскі, М.С.Корзун, Г.М.Філіст, В.А.Молакаў, В М.ЛІсічкін, В.М.Чарапіца, Г.А.Мярзлова і інш. Каталіцкую царкву вывучалі Я.Н.Мараш, Я.М.Бабосаў, К.К.Койта, У.Г.Доктараў, Дз.М Мацяс. У калектыўнай манаграфіі «Каталіцызм у Беларусі: традыцыяналізм і прыстасаванне» (1987) на гіст. і сацыялаг. матэрыяле выкладзена гісторыя каталіцкай царквы на Беларусі, дадзена характарыстыка стану і тэндэнцыі развіцця рэліг. свядомасці, духоўнага свету яе прыхільнікаў Уклад у вывучэнне уніяцтва і Брэсцкай уніі 1596 зрабілі М.В.Каяловіч, Я.Н.Мараш, М.Гайдук, С.А.Падокшын, В.Ф.Гапановіч, Л.А.Царанкоў, Л.С.Абэцэдарскі, І.Ф.Рэкуц, Л.Я.Крыштаповіч, І.В.Катляроў. Праблема стараабрадніцтва і яго гісторыя на Беларусі раскрыта ў працах К.С.Пракошынай, Г.А.Чуднікавай, Т.П.Кароткай, А.Л.Гарбацкага. Гісторыю і дзейнасць рэліг. пратэстантызму і сектанцтва ў Беларусі вывучалі І.І.Акінчыц, А.В.Дзячэнка, К.С.Пракошына, Р.В.Надольскі, Т.Б.Блінова, С.Ф.Цярохін, Б.І.Камейша, Д.Хайтун, П.Капаевіч, П.М.Кірушын, Н.Бяліна-Падгаецкі, М.Я.Ленсу, В.Р. Языковіч, Г.А.Марціросаў, В.Д.Лапценак і інш У 1969 выдадзена калектыўная манаграфія «Баптызм і баптысты (Сацыялагічны нарыс)» пад рэдакцыяй Ленсу і Пракошынай. У 1920—30-я г. па іудаізме, сіянізме і антысемітызме выдадзены працы М.М.Нікольскага, С.Я.Вальфсона, Г.Фарбера, Г.Ледата, А.Д.Кіржніца, Л.Розергаўза і інш. У пасляваен. гады гэтымі пытаннямі займаліся М М.Нікольскі, Г.М.ЛІўшыц, Я.К.Анішчанка, У.Я.Бягун, В.А.Семянюк. Гісторыя рэліг. канфесій у Беларусі адлюстравана ў калект. [«Канфесіі на Беларусі (канец XVIII— XX стст.)» (1998), энцыклапедычны даведнік «Рэлігія і царква на Беларусі» (2001)] і індывід. працах А.Мартаса, А.У.Верашчагінай, А.В.Гурко, Т.В.Апійка, Г.М.Шэйкіна і інш.

466__________________ НАВУКА

У.Ф.Мартынава «Філасофія прыгажосці» (1999) і «Эстэтыка» (2004). Вучоныякультуролагі Ю.Г.Болатава, С.Л.Вілейрашэвіч, У.М.Конан, М.І.Крукоўскі, Г.А. ка, А.А.Каспярук, І.Л.Коган, Э.А.УсоўКаханоўскі, А.Б.Ладыгіна, А.І.Лакотка, ская, Т.І.Якавук і інш. даследуюць аксіяA. В.Мальдзіс, У.Ф.Мартынаў, І.В.Ма- лагічныя асновы маст. культуры, пырозаў, В.Ф.Нячай, І.Д.Розенфельд, Я.М. танні генезісу, тыпалогіі і механізмаў Сахута, Р.Б.Смольскі, В.У.Пазнякоў, захавання традыц. культуры, ролі і месB. Ф.Шматаў і інш. У навук. працах ца этыкі і рэлігіі ў структуры культ. арразгледжаны праблемы развіцця бел. ганізма. нацыі, сацыядынамікі культуры ў яе У Бел. ун-це культуры падрыхтаваны нац. традыцыях і асаблівасцях у кантэк- і выдадзены працы, прысвечаныя ролі сце ўзаемадзеяння са станаўленнем і духоўнай культуры ў рэгуляцыі розных праяўленнямі спецыфічна бел. мен- сфер сац. быцця ва ўмовах сістэмнай талітэту, нац. самасвядомасці бел. на- трансфармацыі грамадства, дзейнасці рода ў мінулыя эпохі і ў сучасны пе- сацыякультурных інстыгутаў, якія забясрыяд. Бел. культуролагі даследуюць печваюць функцыянаванне культуры: заканамернасці развіцця і функцыяна- «Сацыядынаміка культуры ў посткатавання кулыуры, яе структуру і дынаміку, строфным соцыуме» А.І.Смоліка (1999), (Я.М.Бабосаў, Э.К.Дарашэвіч, М.І.Кру- «Філасофія культуры: Уводзіны ў тэакоўскі, С.В.Лапіна, А.І.Смолік), этніч- рэтычную культуралогію» М.І.Крукоўныя і духоўныя асновы культуры і быц- скага (2001), «Этнічныя асновы кульця чалавека (Т.І.Адула, П.Р.Ігнатовіч, туры» П.Р.Ігнатовіча і Ю.В.Чарняўскай А.С.Майхровіч, Ю.В.Чарняўская), пра- (2001) і інш. Даследаванні культуры блемы тэорыі каштоўнасці і варыятыў- канкрэтных сац. арганізмаў, што існунасці культуры (А.М.Пакроўская), дыя- юць у пэўных прасторава-часавых мелектыку ментальнасці і нац. культуры, жах, а таксама культуры рэгіёнаў'вяузаемадзеяння розных культур і цывілі- дуцца ў Гродзенскім ун-це (І.В.Бусько, зацый свету (В.В.Брыгадзіна, Э.С.Дубя- Э.А.Малько, С.З.Сямернік, І.Д.Розеннецкі, І.І.Касперава, У.П.Люкевіч). Но- фельд, М.А.Валковіч, Т.Р.Бараноўская). вым кірункам у культуралогіі стала ар- У Бел. ін-це праблем культуры (І.Б.Багахітэктурная герменеўтыка (працы І.В. чова, Р.Л.Бузук, І.І.Кулік, Л.І.РакавецМарозава «Таямнічым шляхам Герме- кая, У.П.Скараходаў) і Рэсп. ін-це выса», 1994; «Архітэктурная герменеўты- шэйшай школы (Ю.Ю.Гафарава, М.Р. ка», 1999). Вывучэнню сутнасных пра- Жбанкоў, В.У.Пазнякоў, Я.С.Яскевіч) яў прыгажосці, што дэтэрмінуюць раз- праводзяцца фундаментальныя даслевіццё культуры, прысвечаны працы даванні асноў нац.-культ. развіцця ва

ўмовах дэмакр. прававой дзяржавы, развіцця нар. творчасці і прафес. мастацтва, узаемадзеяння бел. культуры з інш. культурамі свету, распрацоўваецца канцэпцыя культуралагічнай адукацыі моладзі. Выдадзены шэраг калект. і індывід. навуч. дапаможнікаў па культурапогіі, тэорыі і гісторыі культуры, асобных праблемах культуразнаўства і культурна-філас. антрапалогіі (В.В.Брыгадзіна, У.У.Качаноўскі, М.Д.Каўшараў, H. А.Крутапевіч, С.В.Лапіна, І.Я.Левяш, У.Ф. Мартынаў, Т.Я.Мінянкоў, С.Я.Парашкоў, Н.А.Рабцова, Ю.В. Чарняўская, I. Я.Шыршоў); навук. даведнік «Куль тура Беларусі XI—XIX ст.» А.І.Смоліка (1995). У 2003 выйшаў у свет энцыклапедычны даведнік Э.С.Дубянецкага «Культуралогія», у якім змест асн. паняццяў, тэрмінаў і феноменаў культуры арганічна ўвязаны з гісторыяй і рэальнымі працэсамі этнакультурнага развіцця бел. грамадства. Л іт .. Роль культуры в формнрованнн лнчностн. Мн., 1980; Ш н р ш о в Н.Е. Дннамнка культуры. Мн., 1980; М а й х р о в н ч А.С. Понск нсгннного бытня н человека: Нз нсторнн фнлософнн н культуры Беларусн. Мн., 1992; Л ы ч Л.М., Н а в і ц к і У.І. Гісторыя культуры Беларусі. Мн., 1996; Смолік А.І. Сацыяльна-культурная дзейнасць у постчарнобыльскім соцыуме. Мн., 1999; М о р о з о в П.В. Архетнпы культуры: Основы культурологнн. Мн., 2001; П о т а п е н к о Н.Я. Культура как самоорганнзуюшаяся снстема. Мн., 2003; С а я н к о в а Л.П. Массовая культура: Эволюцня зрелншных форм. Мн., 2003. А.І.Смолік.

П Е Д А Г А Г ІЧ Н Ы Я I П С ІХ А Л А Г ІЧ Н Ы Я Н А ВУ К І ПЕДАГОГІКА Педагагічная навука на Беларусі першапачаткова існавала як састаўная частка філас. або філас.-рэліг. вучэння. Заснавапьнікам навук-асветніцкага і этычна-дыдактычнага кірунку ў філас.-пед. літаратуры быў Ф.Скарына. Ен падкрэсліваў неабходнасць асветы і адукацыі дпя народа, прапагандаваў любоў да сваёй сям’і і Радзімы, распаўсюджваў хрысц. і рэнесансава-гуманіст. погляды на чалавека і мудрасць яго зямнога быцця на аснове божых запаветаў і высокіх духоўных пачуццяў. С.Будны крытыкаваў царк. сістэму навучання, лічыў, што феадапы павінны клапаціцца пра адукацыю простага народа на яго жывой бел. мове. Ён выдаў (пры садзеянні Л.Крышкоўскага і М.Кавячынскага) у Нясвіжскай друкарні на бел. мове падручнік для школ «Катэхізіс», па якім у пратэстанцкіх школах вывучалі асновы кальвінісцкага вучэння і бел. мову. Пэўны ўклад у развіццё і станаўленне пед. думкі на Беларусі ў 16— 17 ст. зрабілі дзеячы брацкіх школ, пед. сістэма якіх фарміравалася пад уплывам гуманіст. і рэфармацыйных ідэй. У брацкіх школах выкладалі Л. і С. Зізаніі, М.Сматрыцкі. У 1596 Л.ЗІзаній выдаў у Віленскай брац-

кай друкарні азбуку «Наука ку чнтаню н розуменю пнсма словенского» з малюнкамі і «Лексісам» (тлумачальным слоўнікам з 1061 слова), які змяшчау звесткі па гісторыі, геаграфіі, прыродазнаустве. Значную ролю ў развіцці пед. думкі бел. і слав. народаў адыграпа «Грамматнкн словенскня правнльная сннтагма ..» (1618— 19) Сматрыцкага, якую М.В.Ламаносаў разам з «Арнфметнкой» Л.Ф.Магніцкага называў «вратамн своей учёностн». Яна 2 стагоддзі была самым аўтарытэтным падручнікам па слав. мовазнаўстве, двойчы перавыдавапася ў Маскве (1648, 1721); у 18 — 1-й пап. 19 ст. стала ўзорам для сербскай, харвацкай, рум. і балг. граматык. У 1631 у Куцейне (каля Оршы) бел. друкар С.Собаль выдаў кнігу для першапачатковага навучання «Букварь снречь начало учення детем начннаюшнм чтенню нзвыкатн» (упершыню ўжыў назву «буквар»), Уклад у развіццё пед. думкі на Беларусі зрабіў Сімяон Полацкі, які лічыў, што ўсё зло ў грамадстве ўзнікае і распаўсю■джваецца ад неадукаванасці і невуцтва людзей, а школа і настаўнікі — гал. выхавальнікі, якія павінны дасканапа ваподаць майстэрствам выхавання і вучыць дзяцей рабіць добрыя ўчынкі. Па ініцыятыве Сімяона По-

лацкага ў 1687 у Маскве засн. Славяна-грэка-лацінская акадэмія, у створанай ім друкарні выйшлі «Букварь» (1679), «Часослов» (1681). Прыкметны ўплыў на развіццё пед. думкі на Беларусі зрабілі члены Адукацыйнай камісіі — першай у Рэчы Паспалітай і Еўропе дзярж. установы па кіраўніцтве нар. асветай. Асветнікі С.Канарскі, Ян Снядэцкі, прафесары Віленскага ун-та А.Снядэцкі, А.Доўгірд распрацавапі навук. і метадычныя падыходы да вывучэння роднай мовы, школьных прадметаў, фіз. і гігіенічнага выхавання, умацавання здароўя дзяцей. Пасля далучэння Беларусі да Рас. імперыі на Беларусі атрымалі пашырэнне пед. ідэі А.М.Радзішчава, М.І.Навікова, Дз.С.Анічкав а К.Дз.Ушынскага, В.І.Вадавозава, В.П.бахцерава, У.Я.Стаюніна, Дз.Дз.Сямёнава і інш. Бел. паэты-дэмакраты Ф.Багушэвіч, А.Гурыновіч, Я.Лучына адстойвалі права бел. народа на асвету, родную мову, літаратуру, нар. педагогіку. Бел. этнограф і фалькларыст Е.Р.Раманаў выступаў за развіццё нац. культуры, мовы, навукі і літаратуры, напісаў для дзяцей беларусаў «Падручнік рускай граматыкі» (1881). У 1862 у Варшаве выдадзены на бел. мове буквар-катэхізіс «Элементаж для добрых дзетак...» грамадскага дзеяча лі-

5еральнага кірунку і асветніка А.Аскеркі. У пач. 20 ст. створаны шэраг падручнікаў на 5ел. мове: «Беларускі лемантар, або Першая навука чытання» К.Каганца (выд. ананімна, 1906), «Першае чытанне для дзетак беларусаў» Цйткі (1906). Я.Колас як вучоны-педагог напісаў падручнікі «Другое чытанне дпя дзяцей-беларусаў» (1909), «Методыка роднае мовы» (1926), адстойваў права атрымання адукацыі на роднай мове, вялікую увагу аддаваў творчай асобе народнага настаўніка як узорнага выхавацеля.

У 1920— 30-я г. педагогіка на Беларусі развівалася як састаўная частка сав. пед. навукі. Даследаванні ў галіне педагогікі ў першыя гады сав. улады праводзілі Ін-т бел. культуры і кафедра педагогікі БДУ, НДІ камуніст. выхавання. У 1918 выдадзена «Беларуская граматыка для школ» Б.А.Тарашкевіча — першае навук. абагульненне асн. заканамернасцей жывой бел. мовы, літ. мовы беларусаў. Выдадзены працы І.І.Замоціна «Мастацкая літаратура ў школьным выкладанні» (вып. 1—2, 1927—28), П.Я.Панкевіча «Політэхнічная школа ў сувязі з развіццём сучаснай буйной індустрыі» (1928), падручнікі «Граматыка і сінтаксіс» і «Беларуская мова» І.Пратасевіча і І.Самковіча, (1933), «Граматыка» А.С.Саломеніна і Н.І.Шэўчыка (1934). Шмат разоў перавыдаваліся падручнікі па бел. мове для 5— 10-х класаў Ю.Шакаля. У пасляваенныя гады бел. вучоныя сумесна з настаўнікамі распрацоўвалі тэарэт. праблемы педагогікі і прыватных методык. Ствараліся падручнікі і метадычныя дапаможнікі для настаўнікаў бел. мовы і літаратуры, працы па педагогіцы, гісторыі нар. асветы і пед. думкі на Беларусі. У 1979 у Маскве выйшаў навуч. дапаможнік І.Ф.Харламава «Педагогіка» (2-е выд.

1990). У канцы 1990-х г. вучоныя-педагогі Д.І.Вадзінскі, А.А.Грымаць, А.І.Жук, В.Л.Жук, І.І.Казімірская, В.А.Капранава, Р.С.Піёнава, С.А.Пуйман, М.К.Сцепаненкаў і інш. выдапі ў Беларусі і за яе межамі шэраг дапаможнікаў па педагогіцы і гісторыі педагогікі. У сувязі з укараненнем у сістэму адукацыі Беларусі нац. падручнікаў бел. педагогі і метадысты стварылі арыгінальныя падручнікі, навуч.-метадычныя дапаможнікі, вучэбна-метадычныя комплексы для вучняў і педагогаў (У.К.Андрэенка, Ц.С.Бародзіч, Г.М.Валочка, А.А.Ганчарова, І.Р.Гікалава, А.Ф.Журба, В.У.Івашын, А.К.Клышка, Б.М.Крайко, М.А.Лазарук, А.Я.Ленсу, П.І.Лявонава, Л.А.Мурына, І.І.Паўлоўскі, В.У.Протчанка, А.У.Рагуля, У.Н.Сідарцоў, Р.Р.Цітова, Р.Р.Чэчат, М.Г.Яленскі, М.С.Яўневіч і інш.). У 2-й пал. 20 — пач. 21 ст. даследаваліся і даследуюцца: гісторыя асветы, школы, пед. думкі і навукі Беларусі, выкарыстанне вопыту еўрап. і сусв. сіс-

тэмы адукацыі (Е.Г.Андрэева, У.І.Андрэеў, А.М.Анікіевіч, В.С.Болбас, В.У. Буткевіч, С.В.Снапкоўская, С.А.Умрэйка і інш.); тэорыя і метадалогія даследаванняў у галіне пед. навук, пед. інаватыка (Б.В.Пальчэўскі, І.І.Цыркун, І.Ф. Харламаў і інш ); тэарэтыка-метадалагічныя асновы творчасці, выхаванне творчай асобы (І.А.Мапахава, В.М.Навумчык, У.П.Пархоменка, Я.С.Рапацэвіч і інш.); тэорьм, метадапогія, методыкі і тэхналогіі навучання бел. і рус. мовам у школах і ва ўстановах нац. сістэмы адукацыі (М.Б.Анціпава, Н.С.Віслабокава, А.А.Гулецкая, Г.І.Нікалаенка і інш.); тэорыя, метадалогія, змест, методыкі і тэхналогіі выкладання і навучання розным прадметам ва ўстановах адукацыі Беларусі (В.Л.Жук, С.С.Кашлёў, К.У.Лаўрыновіч, Н.А.Масюкова, Н.М. Ніжнёва, І.А.Новік, А.М.Радзькоў, А.П. Сманцар, А.С.Шылава і інш ); тэорыя, метадалогія, методыкі, тэхналогіі сямейнага, дашкольнага і грамадскага выхавання (М.Г.Агурцоў, Г.П.Арлова, Г.А. Бутрым, У .Ф.Валадзько, К.У.Гаўрылавец, Я.Д.Грыгаровіч, У.Т.Кабуш, Ф.У.Кадол, І.І.Калачова, Н.К.Катовіч, В.В.Мартынава, І.І.Рыданава, М.А.Станчыц, М.М.Ярмалінская і інш.); выхаванне, навучанне, развіццё дзяцей-сірот, дзяцей, пазбаўленых бацькоўскай апекі, дзяцейінвалідаў і дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця (С.С.Бубен, С.Я.Гайдукевіч, Т.А.Грыгор’ева, У.П. Грыханаў, Л.А.Зайцава, А.М.Змушко, А.М.Калініна, А.М.Канаплёва, М.Я.Кобрынскі, Т.Л.Ляшчынская, А.С.Сляповіч, Л.І.Смагіна і інш.); тэорыя, метадалогія, змест, методыкі фіз. выхавання, фіз. культуры, спорту і спарт. трэніроўкі, здаровага ладу жыцця і фіз. рэабілітацыі дзяцей, моладзі і ўсіх катэгорый насельніцтва (В.А.Баркоў, І.У.Бельскі, С.Дз.Бойчанка, А.І.Бондар, Л.Дз.Глазырына, А.А.Гужалоўскі, В.А.Каляда, A. Р.Фурманаў, Т.П.Юшкевіч і інш.); прафес., прафес.-тэхн. адукацыя, падрыхтоўка рабочых кадраў (М.В.Ільін, Э.М.Каліцкі, Ю.З.Кушнер, А.В.Лук’яновіч, Л.С.Сматрыцкі, Г.В.Сяркуццеў, М.А.Цыральчук, А.Х.Шкляр і інш.); сістэма паслядыпломнай адукацыі (А.І. Андарапа, А.І.Жук, М.І.Запрудскі, Н.М. Кошэль, М.І.Міцкевіч і інш.); фарміраванне асобы настаўніка (М.В.Кухараў, B. П.Таранцей, Г.В.Торхава, Л.Н.Ціханаў і інш.). Пытанні тэорыі і практыкі педагогікі распрацоўваюць супрацоўнікі Нац. ін-та адукацыі, кафедраў педагогікі ВНУ, адпаведных кафедраў Рэсп. ін-та прафес. адукацыі. Акадэміі паслядыпломнай адукацыі, абл. ін-таў павышэння кваліфікацыі і перападрыхтоўкі кіруючых работнікаў і спецыялістаў адукацыі, ад-

НАВУКА__________________ 467 дзялення псіхолага-пед. навук. Бел. акадэміі адукацыі і інш. Літ :. П н н к е в н ч А.П. Советская педагогнка за десять лет. М. 1927; Нз нсторнн школы Белорусснн н Лнтвы. М., 1964; Нарысы гісторыі народнай асветы і педагагічнай думкі ў Беларусі. Мн., 1968; Антолсггня педагогнческой мыслн Белорусской ССР. М., 1986; В а л а д з ь к о У.Ф. Канцэпцыя выхавання ў нацыянальнай школе Беларусі. Мн., 1993; П а ў л о ў с к і 1.1. Моўная адукацыя малодшых школьнікаў: Тэарэтыкадыдактыч. даслед. Мн., 1998; К а б у ш В.Т. Гуманнстнческая воспнтательная снстема. Теорня н практнка. Мн., 2001 ; С н а п к о ў с к а я С.В.Гісторыя адукацыі і педагагічнай думкі Беларусі (60-я гг. XIX — пачатак XX ст ). Мн., 2001; Формнрованне ннднвндуапьнОго стнля деятельностн будушего учнтеля: теоретнческнй аспект. Мн., 2004; Ч е ч е т В.В. Педагогнка семейного воспнтання. Мозырь, 2003. В.У.Ч эчат .

ПСІХАЛОГІЯ Псіхалогія на Беларусі пачала развівацца ў 1920-я г. Значную ролю ў яе станаўленні адыграў Л.С.Выгоцкі, які ў выніку праведзеных ім у 1919—24 даследаванняў у галіне псіхалогіі падрыхтаваў кн. «Педагагічная псіхалогія» і «Псіхалогія мастацгва». У 1923 ён стварыў пры Гомельскім пед. вучылішчы псіхолага-пед. лабараторыю і кабінет эксперым. псіхалогіі. Лабараторыя займалася навучальнай, доследнай і метадалагічнай дзейнасцю. У 1920—30-я г. станаўленне псіхал. навукі адбывалася ў асноўным у рамках педалогіі, пашыралася кола яе навук. і практычных відаў, стварапіся лабараторыі па абслугоўванні навуч. працэсу. Асновы навуч.-метадычнай базы па псіхалогіі ў БДУ заклаў У.М.Іваноўскі, які распрацаваў першую праграму па псіхапогіі, фундаментальнай логіцы, гісторыі навук. светапогляду і гісторыі Беларусі, апублікаваў манаграфію «Метадалагічныя ўводзіны ў навуку філасофію» (1923). Уклад у развіццё педагогікі і псіхалогіі зрабіў П.Я.Панкевіч — адзін з заснавальнікаў і першы дырэктар НДІ педагогікі і педалогіі, з 1929 вядучай навук.-доследнай установы Беларусі ў галіне псіхал., пед. і сац.-эканам. навук. У 1927 пад яго кіраўніцгвам даследавапіся стан маральнай свядомасці, спосабы жыцця і побыту студэнтаў БДУ, апублікавана праца «Які ж наш беларускі студэнт?». Псіхал. аспекты сям’і, шлюбу, праблемы культ. развіцця, дзейнасці інтэлігенцыі на Беларусі вывучаў С.Я.Вальфсон; розныя аспекты метадалагічных пытанняў псіхалогіі даследавалі Б.Я.Быхоўскі, П.Я.Панкевіч, У.М.Іваноўскі і інш. У 1925 пры Наркамаце працы адкрыта псіхатэхн. лабараторыя, дзе вывучаліся праблемы прафес. арыентацыі і прафес. адбору; апублікаваны працы С.М.Васілеўскага «Уводзіны ў тэорыю і тэхніку псіхалагічных, педолагапедагагічных і псіхатэхнічных даследаванняў» (1927), «Статыстычны метад у прымяненні да псіхапогіі, педагогікі і псіхатэхнікі» (1928), А.А.Гайвароўскага «Псіхатэхніка і бібліятэчная справа» (1928), Я.К.Матліна

468

НАВУКА

«Значэнне лагічнай памяці для засваення арыфметычных дзеянняў» і «Псіхалагічны стан навучэнцаў на экзаменах» (1933).

У 1930— 50-я г. псіхал. навука развівалася ва ўзаемадзеянні з пед. і часткова мед. практыкай. У 1947— 55 на філал. ф-це БДУ існавала аддзяленне логікі, псіхалогіі і рус. мовы (адзін з заснавальнікаў А.П.Ерась). У 1964 у Мінскім пед. ін-це засн. кафедра псіхалогіі. Праводзіліся навук. даследаванні ў галіне ўзроставай дзіцячай, педагагічнай і сац. псіхалогіі, звязаныя з праблемамі ўзаемаадносін у дзіцячых групах і калектывах (Л.А.Бандарэнка, Я.Л.Каламінскі, А.Б.Шырокава), прафес. арыентацыі школьнікаў (В.І.Жукоўская), развіцця літ. магчымасцей і адносін школьнікаў да літ. герояў (Л.М.Рожына) і інш. У 1965 у Мінскім пед. ін-це замежных моў створана кафедра псіхалогіі і лабараторыя па псіхалогіі маўлення. Навук. даследаванні бел. псіхолагаў былі звязаны з праблемамі навучання і выхавання школьнікаў: псіхалогіі памяці (К.А.Камісарчык, Я.К.Матлін), маўлення і мыслення (Б.А.Бенядзіктаў, Р.І.Вадэйка, В.І.Жукоўская, М.С.Кляўчэня), тэмпераменту, характару і здольнасцей (А.П.Ерась), фарміравання ў школьнікаў у працэсе навучання і выхавання ўвагі (М.Я.Мышко), пазнавальнай цікавасці (А.Я.Міленькі, Л.М.Рожына), навуковых паняццяў (У.М.Сіленка),

прасторавых уяўленняў, успрымання літ. твораў (Л.А.Панько), міжасобасных адносін у дзіцячых калектывах (Я.Л.Каламінскі і інш.). У 1970— 90-я г. кафедры псіхалогіі створаны ў пед. ін-тах Брэста, Віцебска, Гомеля, Гродна, Магілёва і інш. Узніклі інж., гіст., этнічная, касмічная і інш. галіны псіхал. навукі. Для навук. творчасці бел. псіхолагаў характэрна арганічнае спалучэнне глыбокіх тэарэт. даследаванняў у рэчышчы сац. і агульнай псіхалогіі з гуманіст. накіраванасцю на рашэнне актуальных праблем у сферы псіхалогіі адукацыі (Б.А.Бенядзіктаў, Я.Л.Каламінскі, С.В.Кандрацьева, Г.М.Кучынскі, У.А.Янчук), міжасобасных адносін і сувязей (Т.У.Сянько, Л.А.Панько, А.С.Сляповіч), мовы (Б.А.Бенядзіктаў, Н.Т.Ерчак, Г.М.Кучынскі), вышэйшай школы (Л.А.Кандыбовіч, А.Ц.Растуноў), псіхал. праблем, звязаных з наступствамі катастрофы на Чарнобыльскай АЭС (Л.А.Пергаменшчык). Вывучаюцца праблемы псіхалогіі прац. выхавання (Ф.І.Івашчанка), узроставага і гендэрнага падыходу да развіцця асобы (І.А.Фурманаў, Л.Г.Лысюк, Ю.М.Карандышаў), псіхалогіі пед. навучання і пед. дзейнасці (Л.У.Марышчук, І.А.Фурманаў), інж. псіхалогіі (В.М.Казубоўскі, Г.І.Лосік), псіхалогіі спорту (Ю.А.Каламійцаў) і інш. Актуальныя праблемы сац. псіхалогіі даследуюць С.В.Кандрацьева, Г.М.Кучынскі, Л.А.Пергаменшчык, Л.М.Рожына, У.А.Янчук; пед. і ўзрос-

тавай псіхалогіі — Б.А.Бенядзіктаў, Ф.І.Івашчанка, Л.Г.Лысюк, Л.У.Марышчук, Т.М.Савельева, В.І.Секун, А.С. Сляповіч, І.А.Фурманаў, Т.У.Сянько; псіхалогіі ў асаблівых умовах — Л.А.Кандыбовіч, В.М.Казубоўскі, М.А. Крэмень, А.М.Пастушэня, А.Ц.Растуноў. У апошняе дзесяцігоддзе створаны ф-ты псіхалогіі ў Бел. пед. ун-це імя Танка, Жаночым ін-це «ЭНВІЛА», Гродзенскім і Брэсцкім ун-тах, у Акадэміі паслядыпломнай адукацыі. 3 1995 выдаецца навук.-метадычны час. «Псіхалогія». Літ:. В а с н л е в с к н й С.М. Статнстнческмй метод в прнмененнн к пснхологнн, педагогнке н пснхотехннке. Мн., 1928; М ы ш к о М.Я. Прылежнасць і яе выхаванне. Мн., 1954; К о в а л г н н В.М. Рефлекторная теорня ошушеннй. Мн., 1963; М а т л н н Е.К. Пснхологнческне основы нравственного воспнтання учашнхся. Мн., 1968; Е р е с ь Е.П. Воспнтанне характера. Мн., 1961; Я е ж. Органнзацня вннмання в учебно-воспнтательном процессе. Мн., 1974; К у ч н н с к н й Г.М. Пснхологня внутреннего дналога. Мн., 1988; К а р а н д ы ш е в Ю.Н. Пснхологня развнтня. Ч. 1— 2. Мн., 1996— 97; Ж д а н А.Н. Нсторня пснхологнн. М., 1997; Н в а ш е н к о Ф.Н. Пснхологня воспнтання школьннка. 2 нзд. Мн., 1999; К о л о м н н с к н й Я.Л. Пснхологня взанмоотношеннй в малых группах (обшне н возрастные особенностн). 2 нзд. Мн., 2000; П е р г а м е н ш н к Л.А. Крнзнсная пснхологня. Мн., 2001, Развнтне пснхологнн в Беларусн: нсторня н современность. Мн., 2001; К а н д ы б о в н ч Л.А. Нсторня пснхологнн в Беларусн. Мн., 2002; Нсторня пснхологнн в Беларусн: Хрестоматня. Мн., 2004. Л. А . Канды бовіч.

ГІС ТА РЫ Ч Н Ы Я Н А В У К І ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ Першыя звесткі пра падзеі на Беларусі змешчаны ў стараж.-рус. летапісах. У 15— 17 ст. вялося бел. летапісанне. Асобныя падзеі на Беларусі адлюстраваны ў «Хроніцы Еўрапейскай Сарматыі» А.Гваньіні (16 ст.), «Апісанні Крычаўскага графства або былога староства» А.Меера (18 ст.) і інш. крыніцах. У 19 — пач. 20 ст. зборам і публікацыяй гіст. крыніц і краязнаўчай працай займаліся Віленская археаграфічная камісія (1864— 1915), губернскія вучоныя архіўныя камісіі, Мінскі царкоўны гісторыка-археалагічны камітэт, Віцебскі царкоўна-археалагічны музей, Т-ва вывучэння Магілёўскай губерні і інш. Віцебскае аддзяленне Маскоўскага археалагічнага ін-та з 1911 рыхтавала археолагаў, архівістаў і нумізматаў. Буржуазныя гісторыкі, якія не прызнавалі існавання бел. народа, гісторыю Беларусі разглядалі ў сувязі з гісторыяй ВКЛ і Рэчы Паспалітай. Яны сканцэн-

троўвалі ўвагу на паліт. гісторыі зямель, што былі ў складзе ВКЛ; паліт. гісторыю паказвалі як барацьбу каталіцтва з праваслаўем; даследавалі гісторыю права і дзярж. устаноў, сістэму феад. землеўладання, розныя катэгорыі сялян і інш. саслоўяў. Іх працы насычаны значным фактычным матэрыялам. У пач. 20 ст. прадстаўнікі бел. нац. кірунку (М.В.Доўнар-Запольскі, В.Ю.Ластоўскі і інш.) лічылі 15— 16 ст. часам росквіту бел. дзяржаўнасці, разглядалі 16 ст. як «залаты век» у гісторыі Беларусі, лічылі бел. народ сацыяльна аднародным грамадствам, якое пасля Люблінскай уніі 1569 апынулася пад прыгнётам польскіх, а з канца 18 ст. рас. феадалаў. Пасля ўтварэння БССР даследаванні па гісторыі Беларусі разгарнуліся ў БДУ. У 1920-я г. праблемамі гісторыі Беларусі займаўся Ін-т бел. культуры. У 1931 на базе Аддзела гісторыі АН БССР створаны Ін-т гісторыі. У 1921 пачала працаваць Камісія для збору і

вывучэння матэрыялаў па гісторыі КП(б)Б і рэв. руху на Беларусі (Гістпарт), якая ў 1929 пераўтворана ў Ін-т гісторыі партыі і Кастр. рэвалюцыі пры ЦК КП(б)Б, з 1947 Інстытут гісторыі партыі пры ЦК КПБ (да 1990). Гісторыю перыяду феадалізму вывучалі У.М.Ігнатоўскі і У.І.Пічэта («Гісторыя Беларусі», 1924), якія ў трактоўцы гіст. працэсу заставаліся на пазіцыях рас. дзярж. школы. В.К.Шчарбакоў («Нарыс гісторыі Беларусі», ч. 1, 1934) разглядаў гісторыю Беларусі ўжо як працэс развіцця грамадска-эканам. фармацый. Даследаваліся аграрная гісторыя эпохі феадалізму (А.В.Бурдзейка, Т.І.Забела, К.І.Кернажыцкі, У.І.Пічэта, А.М.Ясінскі), антыфеад. барацьба сялян (І.Ф.Лочмель, В.К.Шчарбакоў і інш.), культурны рух (А.А.Савіч і інш.), феад. горад (Дз.І.Даўгяла, В.Д.Дружчыц і інш.), паходжанне бел. народа (У.І.Пічэта, А.М.Ясінскі). Гісторыю Беларусі ў эпоху капіталізму (эканоміка, сялянскі і рабочы рух) даследавалі

І.А.Віткоўскі, М.В.Доўнар-Запольскі, Д.А.Дудкоў, К.І.Кернажыцкі, М.В.Мялешка, У.І.Пічэта і інш. У пасляваенны перыяд найбольшая ўвага звярталася на распрацоўку сац,эканам. праблем і вывучэнне класавай барацьбы ў дакастр. перыяд, асвятленне рэв. падзей 20 ст., асабліва Кастр. рэвалюцыі 1917, утварэнне БССР і сацыяліст. будаўніцтва. Выйшлі абагульняльныя працы «Гісторыя Беларускай ССР» у 2 тамах (1954— 58; 2-е выд.

1961) і 5-томная «Гісторыя Беларускай ССР» (1972— 75). Больш шырокае кола пытанняў ахапіла распрацоўка гісторыі Беларусі феад. эпохі: вывучаліся вызваленчая барацьба бел. народа ў 17 ст. (Л.С.Абэцэдарскі, А.П.Ігнаценка і інш.), змаганне супраць іншаземных захопнікаў (Я.І.Карнейчык і інш.), сельская гаспадарка (П.Р.Казлоўскі, В.І.Мялешка, В.У.Чапко і інш.), феад. горад (А.П.Грыцкевіч, З.Ю.Капыскі, Я.М.Карпачоў і інш.), гісторыя каталіцкай царквы (Я.Н.Мараш), прамысловасць (М.Ф. Болбас), аграрны рух, культура і інш. Уклад у вывучэнне гісторыі Беларусі феад. перыяду зрабілі і вучоныя Расіі (А.М.Мальцаў, М.М.Улашчык), Украіны (Дз.Л.Пахілевіч), Польшчы (С.Александровіч, Е.Ахманскі і інш.). Пашырыліся даследаванні гісторыі Беларусі эпохі капіталізму, галоўная ўвага ў якіх аддавалася вывучэнню развіцця капіталіст. адносін у сельскай гаспадарцы і рэв. выступленняў сялян у сувязі з рэформай 1861, падзеямі 1905—07. Даследаваліся аграрнае пытанне (А.І.Кажушкоў, Л.П.Ліпінскі, М.Б.Фрыдман), паўстанне 1863—64 (Г.В.Кісялёў, С.М. Самбук, А.Ф.Смірноў і інш.), развіццё прамысловасці і рост рабочага класа (З.Е.Абезгаўз, В.П.Панюціч, У.І.Ціток і інш.), рабочы і сялянскі рух, рэв. падзеі 1905— 07 і Лют. рэвалюцыі 1917 (А.І.Воранава, Е.П.Лук’янаў, Ц.Е.Саладкоў, К.І.Шабуня, В.В.Шаціла і інш.), народніцкі і сацыял-дэмакратычны рух (М.В.Біч, У.І.Салашэнка і інш.), пытанні культуры (Г.Я.Галенчанка). Шмат увагі аддавалі бел. вучоныя даследаванню гісторыі ўстанаўлення сав. улады і пабудовы сацыялізму ў БССР («Перамога Савецкай улады на Беларусі», 1967, і інш.). Вывучаліся рэвалюцыі 1917, грамадзянская вайна і ваен. інтэрвенцыі на Беларусі, утварэнне БССР і першыя сацыяліст. пераўтварэнні (І.М.Ігнаценка, Н.В.Каменская, У.Р.Івашын, В.Р.Гняўко, А.Ф.Хацкевіч, В.А.Крутапевіч, І.Я.Марчанка П.Ц.Петрыкаў, П.А.Селіванаў, М.С.Сташкевіч, А.Г.Хахлоў і інш.), аднаўленне нар. гаспадаркі ў 1921—25 (М.Е.Завалееў, А.І.Сідарэнка і інш.), індустрыялізацыя і рэканструкцыя нар. гаспадаркі (М.І.

Злотнік, А.А.Філімонаў і інш.), калектывізацыя сельскай гаспадаркі (К.К.Герман, М.Я.Стральцоў і інш.), жыццё і барацьба працоўных Зах. Беларусі (Ц.С. Гарбуноў, А.М.Мацко, У.А.Палуян, A. А.Сарокін і інш.). Актыўна даследавалася гісторыя бел. народа ў перыяд Вял. Айч. вайны 1941— 45, яго барацьба супраць ням.-фаш. акупантаў, партызанскі рух (А.І.Залескі, П.П.Ліпіла, B. П.Раманоўскі, Э.Ф.Языковіч і інш.). Гэтыя пытанні асвятляліся таксама ў мемуарнай літаратуры (В.І.Казлоў, Р.Н.Мачульскі, У.Е.Лабанок, П.З.Калінін, С.А.Ваўпшасаў, С.Г.Жунін, І.Дз.Вятроў і інш.) і зборніках дакументаў. Вывучалася гісторыя бел. гарадоў, гісторыя пасляваеннага будаўніцтва (І.Я. Марчанка, Р.Д.Мацюшэнка і інш.), перыядычнага друку (С.В.Марцэлеў, Р.В. Булацкі), сувязі БССР з інш. савецкімі рэспублікамі, дзейнасць БССР на міжнар. арэне (С.Д.Вайтовіч) і інш.

3 пач. 1990-х г. кола праблем у даследаваннях гісторыі Беларусі пашырылася. Выдадзены шэраг абагульняльных прац, у т.л. «Нарысы гісторыі Беларусі» ў 2 частках (1994— 95). Вырасла ўвага гісторыкаў да паліт. гісторыі Беларусі ў складзе ВКЛ і Рэчы Паспалітай, да вытокаў бел. дзяржаўнасці, войнаў ВКЛ з Расійскай дзяржавай у 15 — 18 ст., падзелаў Рэчы Паспалітай (Я.К.Анішчанка, В.І.Мялешка, Г.М.Сагановіч і інш.), канфесіянальнай гісторыі (Т.Б.Блінова, C. В.Марозава, В.В.Яноўская і інш.), грамадска-паліт. жыцця ў 19 — пач. 20 ст. і ўтварэння бел. дзяржаўнасці ў 20 ст. (В.А.Круталевіч, Я.І.Бараноўскі, У.Ф.Ладысеў, Р.П.Платонаў і інш.), гісторыі паліт. партый (П.І.Брыгадзін, М.С.Сташкевіч і інш.), праблем развіцця культуры бел. народа (С.Я.КульСяльверстава, Г.У.Карзенка, У.М.Міхнюк, У.І.Навіцкі і інш.). Гісторыкі працуюць над рэалізацыяй праграмы «Гісторыя Беларусі ў кантэксце сусветнай цывілізацыі», вядзецца распрацоўка раней закрытых тэм, звязаных са станаўленнем і развіццём бел. нац. руху, абвяшчэннем БНР, паліт. рэпрэсіямі, гісторыяй бел. эміграцыі і інш. Л іт .: Нсторня Белорусской ССР. Мн., 1977; Нарысы гісторыі Беларусі. Ч. 1—2. Мн., 1994— 95; Гісторыя Беларусі: У 6 т. Т. 1—3. Мн., 2000—04; З а г о р у л ь с к н й Э.М. Нсторня Беларусн в коротком нзложеннн. Мн., 2002; С а г а н о в і ч Г. Нарыс гісторыі Беларусі ад старажытнасці да канца XVIII ст. Мн., 2001; Нсторня рабочего класса Белорусской ССР. Т. 1—4 ; Мн., 1984— 87; Гісторыя сялянства Беларусі: У 3 т. Т. 1— 2. Мн., 1997—2003; Канфесіі на Беларусі: (Канец XVIII— XX ст ). Мн., 1998; Гісторыя Мінска. Мн., 1967; К а р н е й ч ы к Я.І. Беларуская нацыя: Гіст. нарыс. Мн., 1969; П н л н п е н к о М.Ф. Возннкновенне Белорусснн: Нов. концепцня. Мн.,

НАВУКА

469

1991; Л ы ч Л.М., Н а в і ц к і У.І. Гісторыя культуры Беларусі. Мн., 1996; Е р м а л о в і ч М.І. Старажытная Беларусь: Полацкі і новагародскі перыяды. Мн., 1990; К р а ў ц э в і ч А.К. Стварэнне Вялікага княства Літоўскага. Мн., 1998; Н а с е в і ч В.Л. Пачаткі Вялікага княства Літоўскага: падзеі і асобы. Мн., 1993; К о п ы с с к н й З.Ю. Соцнально-полнтнческое развнтне городов Белорусснн в XVI — первой половнне XVII в. Мн., 1975; А б е ц е д а р с к н й Л.С. Белоруссня н Россня: Очеркн рус.-бел. связей второй половнны XVI— XVII вв. Мн , 1978; М а р а ш Я.Н. Ватнкан н католнческая церковь в Белорусснн (1569— 1795). Мн., 1971; М а р о з а в а С.В. Уніяцкая царква ў этнакультурным развіцці Беларусі (1596— 1893). Гродна, 2001; Б л н н о в а Т.Б. Незунты в Беларусн: Роль незунтов в органнзацнн образовання н просвешення. Гродно, 2002; Г о л е н ч е н к о Г.Я. Ндейные н культурные связн восточнославянскнх народов в XVI — середнне XVII в. Мн., 1989; М е л е ш к о В.Н. Очеркн аграрной нсторнн Восточной Белорусснн (вторая половнна XVII— XVIII в). Мн., 1975; Д з м і т р а ч к о ў П.Ф., М а р а з е в і ч В.Л. Беларусь у другой палове XVII— XVIII ст. Магілёў, 2000; К о з л о в с к н й П.Г. Землевладенне н землепользованне в Белорусснн в XVIII — первой половнне XIX в. Мн., 1982; К у л ь-С я л ь в е р с т а в а С.Я. Беларусь на мяжы стагоддзяў і культур: Фарміраванне культуры Новага часу на бел. землях (другая палова XVIII ст. — 1820-я гг ). Мн., 2000; А н і ш ч а н к а Я.К. Беларусь у часы Кацярыны II. Мн., 1998; Ш в е д В.В. Паміж Польшчай і Расіяй: Грамад.-паліт. жыццё на землях Беларусі (1772— 1863 гг ). Гродна, 2001; Л ю т ы А.М. Сацыяльна-эканамічнае жыццё Беларусі ў другой палове XVII — першай палове XIX стагоддзя. Мн., 2004; Ч е п к о В.В. Города Белорусснн в первой половнне XIX в.: (Экон. развнтне). Мн., 1981; Ф р н д м а н М.Б. Отмена крепостного права в Белорусснн. Мн., 1958; С м н р н о в А.Ф. Восстанне 1863 г. в Лнтве н Белорусснн. Мн., 1963; К і с я л ё ў Г.В. Радаводнае дрэва: Каліноўскі — эпоха — наступнікі. Мн., 1994; Я н о ў с к а я В.В. Хрысціянская царква ў Беларусі, 1863— 1914 гг. Мн., 2002; К о ж у ш к о в А.П. Развнтне капнталнзма в сельском хозяйстве Белорусснн во второй половнне XIX в. Мн., 1963; С а м б у к С.М. Полнтнка царнзма в Белорусснн во второй половнне XIX в. Мн., 1980; П а н ю т н ч В.П. Наемный труд в сельском хозяйстве Беларусн, 1861— 1914 гг. Мн., 1996; К о з л я к о в В.Е. Нацнонапьный вопрос н неонародннческне партнн: Нач. XX в. — конец 20-х гг. Мн., 2001; А б е з г а у з З.Е. Рабочнй класс Белорусснн в начале XX в. (1900— 1913 гг ). Мн., 1977; Л н п н н с к н й Л.П., Л у к ь я н о в Е.П. Крестьянское н солдатское двнженне в Белорусснн (1900— 1907 гг). Мн., 1968; З а б а ў с к і М.М Расійская дзяржаўная Дума ў грамадска-папітычным жыцці Беларусі (1906— 1907 гг). Мн., 1999; Л н п н н с к н й Л.П. Классовая борьба в белорусской деревне, 1907— 1914. Мн.,

470__________________ НАВУКА 1981; Р у д о в і ч С.С. Час выбару: Праблема самавызначэння Беларусі ў 1917 г. Мн., 2000; С я м е н ч ы к М.Я. Грамадска-палітычнае жыццё на Беларусі ў перыяд Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцый (сакавік 1917 — сакавік 1918 гг ). Ч. 1— 2. Мн., 2001; І г н а ц е н к а І.М. Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі. асаблівасці і вынікі Мн., 1995; Л а д ы с е ў У.Ф., Б р ы г а д з і н П.І. На пераломе эпох: станаўленне беларускай дзяржаўнасці (1917— 1920 гг.). Мн., 1999; К р у т а л е в н ч В.А. Псторня Беларусн: Становленне нац. державностн (1917— 1922 гг.). Мн., 1999; К а с ц ю к М.П. Бальшавіцкая сістэма ўлады на Беларусі. Мн., 2000; С е л н в а н о в П.А. Военная деятельность Советов Белорусснн, 1917— 1920 гг. Мн., 1980; С т а ш к е в н ч Н.С. Прнговор революцнн: Крушенне антнсоветского двнження в Белорусснн (1917— 1925 гг). Мн., 1985; З а в а л е е в Н.Е. Рабочнй класс Белорусснн в борьбе за соцналнзм, 1917— 1932 гг. Мн., 1967; М а р ч е н к о Н.Е. Аграрные преобразовання в Белорусснн в 1917— 1918 гг. Мн., 1959; С а р о к і н А.М. На ростанях айчыннай гісторыі: Бел. вёска: ад Дэкрэта да Кодэкса аб зямлі (1917— 1990-я гг). Мн., 1999; Х о х л о в А.Г. Коммуннстнческне частн особого назначення в Белорусснн. Мн., 1974; П о л у я н В.А. Революцнонно-демократнческое двнженне в Западной Белорусснн (1927— 1939 гг). Мн., 1978; Всенародная борьба в Белорусснн протнв немецко-фашнстскнх захватчнков в годы Велнкой Отечественной войны. Т. 1— 3. Мн., 1983— 85; Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне: Энцыкл. Мн., 1990; Х а ц к е в н ч А.Ф., К р ю ч е к Р.Р. Становленне партнзанского двнження в Белорусснн н дружба народов СССР. Мн., 1980; Нацнстская полнтнка геноцнда н «выжженной землн» в Белоруссн (1941— 1944). Мн., 1985; О л е х н о в н ч Г.І4. Экономнка Белорусснн в условнях Велнкой Отечественной войны (1941— 1945). Мн., 1982; Я к у б о в с к н й Н.А Помошь советского тыла партнзанам: (Матернальнотехннч. обеспеченне). Мн., 1973; К у з ь м е н к о В.П. Ннтеллнгенцня Беларусн в пернод немецко-фашнстской оккупацнн, 1941— 1944 гг. Мн., 2001; К а в а л е н я А. Прагерманскія саюзы моладзі на Беларусі, 1941— 1944: Вытокі. Структура Дзейнасць. Мн., 1999; Б е л я з о А.П. Беларуская веска ў пасляваенныя гады (1945— 1950). Мн., 1974; К о р з е н к о Г.В. Научная ннтеллнгенцня Беларусн в 1944— 1990 гг.: (подготовка, рост, структура). Мн., 1995; В о й т о в н ч С.Д. БССР в экономнческнх отношеннх СССР с зарубежнымн странамн (1945— 1987). Мн„ 1989. В .Ф .К асовіч.

ДАСЛЕДАВАННІ ПА ЎСЕАГУЛЬНАЙ ГІСТОРЫІ На Беларусі вывучэнне асобных праблем сусветнай гісторыі пачалі ў 18 ст. выпускнікі Віленскага ун-та — ураджэнцы Беларусі. Адным з заснавальнікаў антыказнаўства ў Пецярбургу і Маскве быў М.С.Кутарга; у галіне ан-

тыказнаўства і медыявістыкі працавалі Дз.І.Азарэвіч, І.Анацэвіч, А.Здановіч, В.Макавельскі, А.Нарушэвіч; арыенталістыкі — І.А.Гашкевіч, В.М.Кавалеўскі, В.І.Сянкоўскі, Б.А.Тураеў. У пач.

20 ст. М.К.Судзілоўскі звяртаўся да аналізу праблемы міжцывілізацыйнага ўзаемадзеяння. 3 1920-х г. цэнтрамі вывучэння праблем усеагульнай гісторыі сталі БДУ, АН Беларусі, Мінскі пед. ін-т. На кафедры гісторыі стараж. свету і сярэдніх вякоў БДУ (у 1934— 55 кафедра гісторыі стараж. свету) вяліся даследаванні па арыенталістыцы, антыказнаўстве і медыявістыцы. Заснавальнікам бел. навук. школ стараж. арыенталістыкі і вывучэння антычнага хрысціянства быў М.М.Нікольскі. Даследаванне гісторыі стараж. свету і антычных дзяржаў прадоўжылі Г.І.Даўгяла, І.А.Еўтухоў, М.С.Корзун, Г.М.Ліўшыц, Р.А.Нікольская, Ф.М.Нячай, А.В. Перзашкевіч, У.М.Перцаў, А.А.Прохараў, К.А.Равяка, В.І.Ханкевіч і інш. Даследаванні па медыявістыцы вялі Перцаў (гісторыя прусаў) і Ліўшыц (гісторыя катапіцкай царквы, Рэфармацыя і вальнадумства ў сярэдневяковай Еўропе). Сярэдневякоўе Чэхіі вывучалі Н.А.Гусакова і А.М.Ясінскі, міжнар. адносіны ў Еўропе ў познім сярэдневякоўі — Ю.Я.Івонін і А.Б.Кузняцоў. Сучасная бел. медыявістыка вызначаецца шырокім спектрам праблематыкі, разнастайнасцю метадалагічных падыходаў. Сац. адносіны ў сярэдневяковай Еўропе даследуюць В.І.Гарамыкіна і Я.Я.Рыер, гісторыю Візантыі і Польшчы — Л.П.Сушкевіч, гісторыю антычнага хрысціянства — В.А.Фядосік, сярэдневяковы побыт і ранні гуманізм — А.Дз.Смірнова, сярэдневяковую гісторыю Брытаніі — А.І.Малюгін, франкскай дзяржавы — А.М.Сурта, праблемы Адраджэння — А.П.Вахніна.

3 1937 у БДУ існуе кафедра новай і навейшай гісторыі. Перцаў вывучаў праблемы гісторыі новага і навейшага часу Прусіі, Вял. франц. рэвалюцыі, эканам. гісторыі Англіі 19 ст. У міжваенны перыяд бел. вучоныя займаліся пытаннямі паходжання і сутнасці фашызму (С.Я.Вальфсон, Н.М.Канаплін), гісторыі герм. сацыял-дэмакратыі (Е.І. Рыўлін). Пасля вайны гэта кафедра стала вядучым цэнтрам навук. даследаванняў і падрыхтоўкі кадраў адпаведнага профілю. Новая і навейшая гісторыя замежных краін вывучаецца таксама на інш. гіст. кафедрах пед. ін-таў і ун-таў, у Ін-це гісторыі АН Беларусі. Адным з гал. кірункаў даследаванняў стала вывучэнне міжнар. адносін у 19— 20 ст. Уклад у вывучэнне знешняй і ўнутр. палітыкі еўрап. і амерыканскіх дзяржаў гэтага часу зрабілі А.М.Байчораў, Г.Г.

Бойчанка, А.Д.Гусеў, Э.А.Калініна, Д.С.Клімоўскі, А.С.Кляўчэня, М.Р.Круцько, Н.Г.Лабаценка, А.М.Малашка, С.А.Малевіч, Н.А.Міхайлідзіс, М.П.Палетыка, І.Л.Пятровіч, У.М.Сікорскі, А.Ф.Смірноў, В.П.Сярэбранікаў, Р.М. Трухноў, В.П.Увараў, Р.А.Чыкалаў, Г.Ф. Шмыгаў, Л.М.Шнеерсон і інш. 3 1960-х г. вывучалася і ўсходазнаўчая праблематыка новага і навейшага часу (В.К. Дашкевіч, У.С.Кошалеў і інш.). У 1970— 80-я г. важным кірункам заставаліся даследаванні навейшай гісторыі Германіі (М.Г.Елісееў, В.А.Космач, Г.А.Космач, Р.Р.Лазько, У.Е.Снапкоўскі, М.С. Стралец, І.Р.Чыкалава, А.В.Шарапа, П.А.Шупляк і інш.). У 1980-я г. бел. гісторыкі даследавалі камуністычны і дэмакратычны рух, знешнюю палітыку краін Лацінскай Амерыкі (А.А.Чалядзінскі), праблемы раззбраення, ідэалагічнай барацьбы і міжнар. бяспекі (Л.Н.Анісімаў, В.К.Мазураў, ] А.А.Разанаў). Гісторыю славянскіх краін і народаў, у т.л. гісторыю Расіі, у 1920— 80-я г. даследавалі Д.Б.Мельцэр, У.І.Пічэта, A. П.П’янкоў, А.А.Савіч, Ясінскі і інш. Пасля набыцця Беларуссю незалеж- ■ насці ўнесены істотныя змены ў паняцце і змест тэрміна «ўсеагульная гісторыя», што запатрабавапа перагляду тэарэтыка-метадалагічных падыходаў да асэнсавання і даследавання розных праблем усеаг. гісторыі. Да праблематыкі ўсеаг. гісторыі адышла гісторыя народаў б. СССР, якая раней уваходзіла ў спецыяльнасць «гісторыя СССР». У 1998 на гіст. факультэце БДУ створана кафедра гісторыі Расіі, якая ўвабрала праблематыку рас., сав. і ўкр. гісторыі, ] Гіст.-славістычныя даследаванні ажыццяўляюцца на кафедры гісторыі паўд. і зах. славян БДУ і ў інш. навучальных і навук. установах Беларусі. Гісторыяй краін Цэнтр. і Усх. Еўропы займаюцца B. А.Аляшкевіч, В.І.Бобышаў, В.В.Брыгадзіна, Л.В.Лойка, Л.Л.Міхайлоўская, ] C. В.Пазняк, А.П.Салькоў, В.А.Сімакова, Н.А.Царук, В.М.Цемушаў, С.М.Це- ] мушаў, М.Э.Часноўскі, А.А.Яноўскі і ] інш.

3 пач. 1990-х г. больш актыўна вядуцца даследаванні міжнар. адносін на кафедры гісторыі міжнар. адносін факультэта міжнар. адносін (створана .ў 1992) і ў Цэнтры міжнар. даследаванняў (створаны ў 2000) БДУ, Ін-це гісто- і рыі Нац. АН Беларусі, дзе ў 2001 створаны аддзел усеаг. гісторыі новага і навейшага часу, Ін-це сац.-паліт. даследаванняў і Акадэміі кіравання пры ] Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі 1 Беларусь, інш. ун-тах і недзярж. дас- I ледчых цэнтрах краіны (Н.Я.Аблава, А.А.Гардзейчык, А.А.Дастанка, А.М.

Космач, Кошалеў, Ю.І.Малевіч, Разанаў, А.В.Русакевіч, Снапкоўскі, У.В. Фральцоў, Л.М.Хухлындзіна, А.В.Ціхаміраў, Чалядзінскі, В.Г.Шадурскі, Шарапа і інш.). Пытанні бел. гістарыяграфіі ўсеаг. гісторыі даследавалі В.А.Астрога, А.В. Гурын, Клімоўскі, Кошалеў, Мельцэр, Нікольскі, Нячай, Перцаў, Равяка, Снапкоўскі, Трухноў, У.Я.Улаховіч, Шнеерсон, рас. гістарыяграфіі 2-й пал. 19 ст. — А.М.Нечухрын, германскай гістарыяграфіі 2-й сусв. вайны — С.Я.Новікаў, англа-амерыканскай гістарыяграфіі паліт. сістэмы СССР — В.І.Манькоўскі, гістарыяграфіі ЗША аб эвалюцыі міжнар. адносін пасля «халоднай вайны» — С.Ф.Свілас, метадалогіі гіст. даследаванняў — Нечухрын і У.Н.Сідарцоў. У 1990-я г. выдадзены першыя бел. школьныя падручнікі па гісторыі стараж. свету і сярэдніх вякоў, па сусветнай гісторыі новага і навейшага часу, падручнікі БДУ па гісторыі стараж. Усходу і сярэдніх вякоў, навучальныя дапаможнікі для ВНУ па гісторыі Еўропы і Амерыкі і навейшага часу. У. Е. Снапкоўскі.

АРХЕАЛОГІЯ Археал. раскопкі на Беларусі пачаліся ў 1-й чвэрці 19 ст. Курганы паміж Магілёвам і Рагачовам, пазней каля Навагрудка і Ліды даследаваў Т.Нарбут. З.Даленга-Хадакоўскі склаў «Слоўнік назваў гарадзішчаў і ўрочышчаў», у якім сярод некалькіх тысяч археал. помнікаў каля 200 зафіксаваны на Беларусі (гарадзішчы ён лічыў свяцілішчамі). У сярэдзіне 19 ст. Я.П.Тышкевіч вывучаў курганы на Міншчыне, у 1855 на аснове сабраных матэрыялаў ён стварыў В ілен скі м у зе й с т а р а ж ы т н а с цей і пры ім В іл ен ск ую а р х е а л а гіч н ую кам ісію . Яго брат К.П.Тышкевіч даследаваў каля 200 курганоў, гарадзішчы і замчышчы Мінскай губ., склаў тапаграфічныя планы, першы сфармуляваў канкрэтныя задачы раскопак. Археал. раскопкі праводзілі А.Г.Кіркор, Е.Р.Раманаў, У.З.Завітневіч, Ф.В.Пакроўскі, В.А.Шукевіч, К.А.Гаворскі, І.І.Далгоў, М.Ф.Кусцінскі, М.М.Турбін, Р.Г.Ігнацьеў, Г.Х.Татур, М.П.Авенарыус, Ф.Л.Вярэнька, З.Глогер, М.В.Фурсаў, С.Ю.Чалоўскі і інш. На развіццё археал. дследаванняў на Беларусі істотна паўплываў 9-ы археал. з’езд, які праходзіў у Вільні ў 1893. Нягледзячы на пэўныя поспехі, тагачасныя археал. даследаванні на Беларусі мелі аднабаковы характар: вывучаўся амаль выключна адзін від помнікаў — курганы, характэрнай рысай археалогіі быў яе краязнаўчы характар. Інтэнсіўныя археал. даследаванні па-

чаліся ў 1920-я г. У 1921 пры Наркамаце асветы БССР створана навукова-тэрміналагічная камісія, якая займалася выяўленнем і ўлікам археал. помнікаў. Іх планамернае вывучэнне ў 1925 пачала гісторыка-археал. камісія Інстытута беларускай культуры, дзе ў 1927 адкрыта кафедра археалогіі. У 1929 яна пад назвай археал. камісіі ўвайшла ў склад Ін-та гісторыі АН Беларусі, у 1932 перайменавана ў секцыю археалогіі. Археал. даследаваннямі на Беларусі ў 1920—30-я г. кіраваў А.М.Ляўданскі. К.М.Палікарповіч выявіў і даследаваў стаянкі эпохі палеаліту (у Бердыжы. Падлужжы і Юравічах), мезаліту, неаліту і бронзавага веку. Значны ўклад у развіццё археалогіі Беларусі зрабілі С.А.Дубінскі, А.Дз.Каваленя, А.І.Сербаў, М.М.Улашчык, С.С.Шутаў і інш. Асобныя археал. даследаванні праводзіліся і на тэр. Зах. Беларусі, якая ў 1921—39 знаходзілася ў складзе Польшчы. Тут найб. значныя вынікі пры раскопках атрымалі У.Антаневіч, У.Галубовіч, Г.Цэгак-Галубовіч, Я.Савіцкі, С.Крукоўскі, Ю.Ядкоўскі, З.Шміт, З.Дурчэўскі, М.Федароўскі, Р.Якімовіч і інш. Вял. страты панесла навука ў 1930-я г., калі былі рэпрэсіраваны і загінулі вядучыя бел. археолагі, у т.л. Ляўданскі, Дубінскі, Каваленя. У пасляваенны час археал. вывучэнне Беларусі праводзіді супрацоўнікі сектара археалогіі, створанага ў 1944 у Ін-це гісторыі АН Беларусі. Бел. вучоныя ўстанавілі, што засяленне тэр. Беларусі пачалося з сярэдняга палеаліту, г.зн.

100— 40 тыс. г. назад, выявілі каля 640 помнікаў каменнага і 670 бронзавага вякоў гал. чынам на Палессі, Пасожжы і Панямонні, дэталёва даследавалі 30 мезалітычных, 78 неалітычных помнікаў, 18 могільнікаў бронзавага веку ў Верхнім Падняпроўі; вылучылі археал. культуры: свідэрскую, грэнскую, сожскую, нёманскую, днепра-данецкую, верхнедняпроўскую, дзяснінскую, нарвенскую, грабеньчата-ямкавай керамікі; шнуравой керамікі і інш. (У.Дз.Будзько, Э.М.Зайкоўскі, У.Ф.Ісаенка, А.Г. Калечыц, В.Ф.Капыцін, М.М.Крывальцэвіч, У.П.Ксяндзоў, В.Я.Кудрашоў, В.Л.Ліпніцкая, М.М.Чарняўскі, І.М.Язэпенка і інш.). У 1950—2000-я г. мэтанакіраванае вывучэнне помнікаў ранняга жалезнага веку праводзілі В.Г.Белявец, Г.М.Бяліцкая, В.С.Вяргей, М.Ф.Гурын, А.І.Драбушэўскі, Н.М.Дубіцкая, А.А.Егарэйчанка, А.У.Ільюцік, Ю.У.Каласоўскі, В.Б.Караткевіч, М.І.Лашанкоў, А.Р.Мітрафанаў, А.М.Мядзведзеў, П.М.Падгурскі, Л.Д.Побаль, В.І.Шадыра, К.П.Шут і інш. Выказваюцца розныя меркаванні пра засяленне тэр. Беларусі ў жалезным

НАВУКА__________________ 471 веку: на думку адных вучоных, на мяжы нашай эры тут фарміраваліся славяне, на думку другіх, да 6— 8 ст. н.э. тут жылі балцкія плямёны. Даследаванні бел. археолагаў у 1960— 80-я г. далі магчымасць прасачыць працэс фарміравання ўсх.-слав. племянных аб’яднанняў — дрыгавічоў, полацкіх крывічоў, радзімічаў, якія сталі этнічнай асновай бел. народнасці. Бел. даследчыкі вывучалі гарады эпохі Кіеўскай Русі — Полацк, Віцебск, Мінск, Пінск, Тураў, Друцк, Брэст, Ваўкавыск, Лукомль, Слуцк, Клецк, Заслаўе, Гродна, Гомель, Крычаў і інш. (Т.С.Бубенька, Ю.І.Драгун, Э.М.Загарульскі, Я.Г.Звяруга, Л.У.Калядзінскі, П.Ф.Лысенка, А.А.Макушнікаў, А.А.Мяцельскі, В.С.Пазднякоў, В.Р.Тарасенка, Г.В.Штыхаў і інш.); сельскія пасяленні і курганы (У.У.Багамольнікаў, А.А.Башкоў, А.В.Вайцяховіч, С.Дз.Дзярновіч, Л.У.Дучыц, А.В.Іоў, Т.М.Каробушкіна, A. В.Квяткоўская, В.І.Кошман, Г.В.Ласкавы, С.А.Піваварчык, А.М.Плавінскі, Я.Р.Рыер, Г.М.Семянчук). 3 сярэдзіны 1970-х г. пачалося спец. .археал. вывучэнне матэрыяльнай культуры бел. гарадоў 14— 18 ст. (Д.У.Дук, Ю.А.Заяц, B. М.Ляўко, В.Е.Собаль, С.В.Тарасаў, М.А.Ткачоў, З.С.Пазняк). Даследаваны археал. помнікі 14— 18 ст., замкі, гарады і мястэчкі Езярышча, Ашмяны, Свіслач, Сураж, Смаляны, Стрэшын, Магілёў, Ліда, Лоск, Маладзечна, Дзісна, Глуск, Мір, Горы і інш. (Р.В.Баравы, Ш.І.Бекцінееў, Ю.М.Бохан, І.У.Ганецкая, В.Я.Зайцава, Н.І.Здановіч, М.В. Клімаў, А.К.Краўцэвіч, А.М.Кушнярэвіч, І.А.Марзалюк, П.А.Русаў, Г.А.Сагановіч, І.І.Сінчук, А.А.Трусаў, І.М.Чарняўскі, В.У.Шаблюк). У 1980 на базе сектара археалогіі ў складзе Ін-та гісторыі АН Беларусі створаны аддзел археалогіі з сектарамі, у 1986 3 сектары пераўтвораны ў аддзелы: першабытнай археалогіі, сярэдневяковай археалогіі і археалогіі даследаванняў зон новабудоўляў; у 1991 створаны аддзел археалогіі жалезнага веку. Археал. помнікі Беларусі даследавалі таксама супрацоўнікі аддзела археал. даследаванняў НДІ «Белспецпраектрэстаўрацыя», БДУ, Гомельскага, Гродзенскага і Магілёўскага ун-таў, Нац музея гісторыі і культуры Беларусі, Гродзенскага гісторыка-археал. музея, Ваўкавыскага ваенна-гіст. музея, Віцебскага, Брэсцкага, Гомельскага, Магілёўскага абл. краязнаўчых музеяў і інш. Археал. помнікі Беларусі розных перыядаў вывучалі супрацоўнікі Ін-та археалогіі Рас. АН (А.М.Абломскі, Л.В.Аляксееў, І.І.Арцёменка, М.М.Варонін, Ф.Д.Гурэ-

472__________________

навука

віч, Н.М.Гурына, М.К.Каргер, У.Ю.Кухарэнка, М.А.Лапацін, М.У.Малеўская, В.М.Мельнікоўская, П.А.Рапапорт, Г.Ф. Салаўёва, Э.А.Сымановіч, З.М.Сяргеева К.В.Паўлава В.Б.Перхаўка У.Я.Яроменка і інш.), кафедры археалогіі С.-Пецярбургскага ун-та (В.А.Булкін і інш.). В.В.Сядоў стварыў тэорыю субстратнага паходжання беларусаў у працэсе асіміляцыі балтаў славянамі, які пачаўся ў 7— 8 ст. н.э. Дасягненні археолагаў у вывучэнні мінулага Беларусі абагульнены ў шматлікіх манаграфіях, а таксама ў калектыўных працах «Нарысы па археалогіі Беларусі» (ч. 1—2, 1970— 72), «Беларуская археалогія: Дасягненні археолагаў за гады Савецкай улады» (1987), «Археалогія Беларусі» (т. 1— 4, 1997—2001). Л і т К а х а н о ў с к і Г.А. Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларусі ў XVI— XIX стст. Мн., 1984; В я р г е й В.С. Археалагічная навука ў БССР, 1919— 1941 гг. Мн., 1992; А л е к с е е в Л.В. Археологня н краеведенне Беларусн, XVI в. — 30-е годы XX в. Мн., 1996; Археапогія і нумізматыка Беларусі: Энцыкл. Мн., 1993. Г.В.Ш т ы хаў.

ЭТНАЛОГІЯ На Беларусі этналагічная навука развіваецца з пач. 19 ст. Першую праграму для збірання этналагічных матэрыялаў склаў Г.Калантай (1810). Распрацоўку методыкі збірання такіх матэрыялаў у 19 ст. вёў Віленскі ун-т. Збіралі і друкавалі этналагічныя матэрыялы М.Чарноўская, А.Рыпінскі, Я.Чачот, З.Даленга-Хадакоўскі. Яны належалі да міфалагічнага кірунку ў бел. этналогіі і найб. ўвагу звярталі на духоўную культуру — песні, паданні, абрады, разглядалі іх як рэшткі стараж. светапогляду, ідэалізавалі міфалогію. Міфалагічны кірунак быў характэрны і для бел. этналогіі 1850—70-х г., калі значную ролю ў этналагічным вывучэнні Беларусі адыгрывала Р у с к а е г е а г р а ф іч н а е т а в а р ь іс т в а , у прыватнасці яго аддзяленне этнаграфіі. У яго выданнях «Этнографнческнй сборннк» і «Запнскн Русского географнческого обшества по отделенню этнографнн» надрукаваны працы М.Анімеле «Побыт беларускіх сялян» (1854), А.Г.Кіркора «Этнаграфічны погляд на Віленскую губерню» (1858), П.В.Шэйна «Беларускія песні» (1873). У 1860—70-я г. Рус. геагр. т-ва арганізавала этналагічньм экспедыцыі С.В.Максімава і П.П.Чубінскага, якія сабралі каштоўныя матэрыялы па традыцыйнай культуры бел. народа. У гэты час актыўна працаваў П а ў н о ч н а - з а х о д н і а д -

дзел т ва

Р у с к а га ге а гр а ф іч н а га

т авары с-

(1867— 75). Значных поспехаў дасягнулі энтузіясты бел. этналогіі, якія працавалі асобна. Навук. значэнне ў гэтай галіне маюць працы П.М.ІНпілеўскага «Беларусь у характарыстычных апісаннях і фантастычных яе казках» (1853), «Падарожжа па Папессі і Беларускім краі» (1853— 1855) і інш. і У.Сыракомлі «Вандроўкі па маіх былых ваколіцах» (1853), «Нёман ад вытокаў да вусця» (1861) і інш. У 1880—90-я г. ў этналагічным вывучэнні Беларусі актыўна ўдзельнічала Т-ва аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі і этнаграфіі пры М аскоўскім ун-це. На сродкі т-ва ажыццёўлены этналагічныя экспедыцыі па Беларусі М.Я.Янчука (1886) і М.В.Доўнар-Запольскага (1890— 1891). У выданнях т-ва «Этнографнческое обозренне» і «Труды этнографнческого отдела Обшества любнтелей прнродоведення, антропологнн н этнографнн» апублікавана шмат прац бел. даследчыкаў. У 1910— 15 працаваў адноўлены Паўн.-зах. аддзел Рус. геагр. т-ва. Ён арганізаваў этналагічныя экспедыцыі Е.Р.Раманава і І.А.Сербава. Сдбраныя матэрыялы Раманаў апублікаваў у працы «Матэрыялы па этнаграфіі Гродзенскай губерні» (вып. 1— 2, 1911— 12), а Сербаў у кн. «Паездкі па Палессі 1911 і 1912 гг.» (1914). На сродкі гэтага т-ва выдадзены «Смаленскі этнаграфічны зборнік» У.М.Дабравольскага (вып. 1— 4, 1891— 1903). У этналагічным вывучэнні Беларусі ўдзельнічаў этнаграфічны аддзел Рус. музея ў С.-Пецярбургу, супрацоўнік якога А.К.Сержпутоўскі напісаў этналагічныя працы «Нарысы Беларусі» (1907— 09), «Бортніцтва на Беларусі» (1910), «Земляробчыя прылады Беларускага Палесся» (1910). Велізарны матэрыял пра бел. этнас надрукаваны ў працах П.В.Шэйна, Раманава, М.Я.Нікіфароўскага, А.Я.Багдановіча. У першыя дзесяцігодцзі 20 ст. з ’явіліся абагульняльныя працы пра бел. этнас М.В.Доўнар-Запольскага «Беларусы» (1905), Янчука «Этнаграфічны нарыс Беларусі» (1918— 1920), Я.Ф.Карскага «Беларусы» (т. 1— 3, 1903—22). Духоўную, матэрыяльную і сац. культуру бел. народа вывучалі Дабравольскі, Доўнар-Запольскі, Карскі, Нікіфароўскі, Раманаў, Сербаў, Сержпутоўскі, якія належалі да эвалюцыйнага кірунку і паказвалі яе развіццё ад простых форм да больш складаных. Многія з іх усебакова абгрунтоўвалі погляд на беларусаў як асобную і самастойную этнічную супольнасць. Карскі заклаў фундамент навук. вывучэння этнагенезу беларусаў.

У 1920-я г. значную ролю ў этналагічным вывучэнні беларусаў адыграў Інстытут беларускай культуры. Ён арганізаваў шмат этналагічных экспедыцый па Беларусі, удзельнікі якіх сабралі каштоўныя матэрыялы па традыцыйных відах гасп. дзейнасці і духоўнай культуры беларусаў. У 1930 — 1-й пал. 1950-х г. этналагічныя даследаванні ажыццяўляў Ін-т гісторыі АН Беларусі, яго сектар этнаграфіі і фальклору. Ён арганізаваў шэраг этналагічных экспедыцый па Беларусі, зроблены крокі па ўдасканаленні эвалюцыйнага метаду. У ліку найб. значных этналагічных прац, выдадзеных ін-там, былі манаграфіі М.М.Нікольскага. «Міфапогія і абраднасць валачобных песень» (1931), «Жывёлы ў звычаях, абрадах і вераваннях беларускага сялянства» (1933), «Паходжанне і гісторыя беларускай вясельнай абраднасці» (1956).

3 1957 этналагічныя даследаванні ў сістэме АН Беларусі ажыццяўляе Інс т ы т у т м а с т а ц т в а з н а ў с т в а , эт наг р а ф і і і ф а л ь к л о р у імя К.Крапівы, яго

аддзел этнаграфіі (з 1995 аддзел этналогіі). У выніку сістэматычнай экспедыцыйнай работы абследаваны ўсе рэгіёны Беларусі. Ім удасканалены метады аналізу этналагічных матэрыялаў. Этналагічныя даследаванні набылі сістэмны характар. Ін-т распрацаваў шэраг важных этналагічных праблем.

B. К.Бандарчык паслядоўна даследаваў гістарыяграфічную спадчыну бел. этналогіі («Беларусы», т. 3, 1999). Апублікаваны шэраг фундаментальных прац пра паходжанне і этнічную гісторыю бел. народа, у іх ліку «Беларусы» М.Я.Грынблата (1968), «Этнаграфія беларусаў» І.У.Чаквіна, Бандарчыка, П.У.Церашковіча, Г.І.Каспяровіч (1985), «Узнікненне Беларусі» М.Ф.Піліпенкі (1991), «Беларусы. Т. 4. Вытокі і этнічнае развіццё» Піліпенкі, Чаквіна, Каспяровіч і інш. (2001). Матэрыялы пра асобныя прамысл. і рамесныя заняткі абагульнены ў навук. працах В.С.Цітова «Дрэваапрацоўчыя промыслы Беларусі» (1976), І.М.Браіма «Рыбалоўства ў Беларусі» (1976), Г.М.Курыловіч «Беларускае народнае ткацтва» (1981), C. А.Мілючэнкава «Беларускае народнае ганчарства» (1984), У.С.Гуркова, С.Ф.Цярохіна «Занятак спрадвеку высакародны» (пра пчалярства, 1987), В.Я.Фадзеевай «Беларуская народная вышыўка» (1991). КалеКтыў аўтараў (Н.І.Буракоўская, Я.М.Сахута, Цітоў і інш.) апублікаваў абагульняльную працу аб промыслах і рамёствах беларусаў («Беларусы. Т. 1. Прамысловыя і рамесныя заняткі», 1995). А.І.Лакотка падрыхтаваў працы «Беларусы. Т. 2.

«Дойлідства» (1997), «Нацыянальныя рысы беларускай архітэктуры» (1999). Л.І.Маленка прасачыла эвалюцыю бел. народнага строю ў працы «Беларускі народны касцюм» (2001). Рэгіянальныя асаблівасці земляробчай тэхнікі, жылых і гасп. пабудоў, прадметаў адзення беларусаў разгледжаны ў працах: «Матэрыяльная культура беларусаў» (1968) Л.А.Мапчанавай, «Беларускае народнае жыллё» (1973) У.С.Гуркова, Э.Р.Сабаленка і інш., «Народная сельскагаспадарчая тэхніка беларусаў» (1974) І.П.Корзуна, Л.І.Мінько і інш., «Беларускае народнае адзенне» (1975) Бялявінай, Курыловіч і інш., «Гістарычнаэтнаграфічнае раянаванне матэрыяльнай культуры беларусаў» (1983) Цітова. Высновы пра рэгіянальныя асаблівасці матэрыяльнай культуры беларусаў, гіст.-этнаграфічныя рэгіёны Беларусі сталі навук. базай для стварэння Б ел а-

1997; Інстытут беларускай культуры. Мн., 1993; П і л і п е н к а М.Ф., Ц я г а к а Л.І. Этнаграфія і антрапалогія ў Нацыянапьнай акадэміі навук Беларусі // Весці Нац. АН Беларусі. Сер. гуманіт. навук. 1998. №4. Наука Беларусн в XX столетнн. Мн., 2001. М .Ф .П іліпенка.

АНТРАПАЛОГІЯ

Антрапалагічны склад беларусаў у канцы 19 — пач. 20 ст. даследавалі Дз.М.Анучын, М.Я.Янчук, К.М.Ікаў, A. Н.Раждзественскі, А.Л.Здраеўскі, А.А. Піянткоўскі, Я.Мыдлярскі, Ю.Д.Талька-Грынцэвіч. Вынікі іх даследаванняў абагульнялі А.А.Іваноўскі (1905), Я.М. Чапуркоўскі (1918). У 1920— 30-я г.

B. В.Бунак вывучаў фізічны тып і размеркаванне груп крыві ў беларусаў, даследаваў краніялагічныя калекцыі сярэдневяковага насельніцтва Беларусі. Па ініцыятыве А.К.Ленца ў 1926 пры Інбелкульце створана антрапал. камісія р у с к а г а д зя р ж а ў н а га м у з е я н а р о д н а й (пазней рэарганізавана ў кафедру анархіт эк т уры і п о б ы т у. трапалогіі БелАН), дзе Ю.М.Верамецкая, Супрацоўнікі ін-та даследавалі сац.

A. Я.Вішнеўская, А.А.Смірноў, Д.Н.Эйнкультуру бел. этнасу: Т.І.Кухаронак горн планамерна даследавалі насель«Маскі ў капяндарнай абраднасці беланіцтва Слуцкага, Мазырскага, Магілёўрусаў» (2001) і «Радзінныя звычаі і абскага, Аршанскага р-наў. Рэарганізацыя рады беларусаў» (1993), Л.В.Ракавай кафедры антрапалогіі ў НДІ псіханеў«Традыцыі сямейнага выхавання ў бералогіі перапыніла антрапал. даследаларускай вёсцы» (2000). Абагульняльванні ў БССР. У 1930—40-я г. антраную працу пра грамадскія традыцыі пал. склад насельніцтва пач. 2-га тыс. выдалі В.Ф.Бацяеў, В.М.Бялявіна, н.э. вывучалі супрацоўнікі Ін-та этнаА.В.Гурко, Чаквін і інш. («Беларусы. графіі АН СССР Г.Ф.Дэбец, Т.А.ТрафіТ. 6. Грамадскія традыцыі», 2002), пра мава, пазней Т.І.Аляксеева, В.В.Сядоў. сям’ю — Курыловіч, Кухаронак, РакаАнтрапал. асаблівасці сучасных жыхава і інш. («Беларусы. Т. 5. Сям’я», роў Беларусі ў 1950-я г. вывучалі Бунак, 2001).

B. У.Вітоў, Р.Я.Дзянісава, У.Дз.ДзячэнНайб. грунтоўна вывучана паэтычная ка. У 1965 пры Ін-це мастацтвазнаўтворчасць беларусаў — выдадзена 45 ства, этнаграфіі і фальклору АН Белатамоў серыі «Беларуская народная русі створана група антрапалогіі (у творчасць» (1970— 2003), «Беларускі 1990 пераўтворана ў аддзел антрапалофальклор: Жанры. Віды. Паэтыка» (кн. гіі і экалогіі). Пачаліся планамерныя 1— 6, 2001— 04). Нар. музычнаму і дэкомплексныя антрапал. даследаванні каратыўна-прыкладному мастацтву бефізічнага тыпу старажытнага (І.І.Саліларусаў прысвечаны працы З.Я.Мажэйвон, А.І.Кушнір) і сучаснага (Салівон) ка «Каляндарна-песенная культура Бенасельніцтва Беларусі, заканамернасларусі» (1985), Сахуты «Народнае масцей росту і развіцця вучняў у розных тацгва Беларусі» (1997). Абагульняльная экалагічных рэгіёнах рэспублікі (В.У. этналагічная праца пра бел. народ «Беларусы», выдадзеная ў 1998 у Маскве ў Марфіна, Салівон, Н.І.Поліна), дэрматагліфічных і аданталагічных асаблівасміжнар. серыі «Народы і культуры». цей (Л.І.Цягака), размеркавання груп У наш час этналагічныя даследаванні крыві і інш. фенатыпаў, генетычна абуправодзяцца таксама ў БДУ (Церашковіч, Т.А.Навагродскі, А.А.Кілбас, І.С.Ма- моўленых прыкмет у сельскага насельхоўская, У.І.Мядзянік), у Рэспублікан- ніцтва (А.І.Мікуліч), генадэмаграфічных — у гарадах Беларусі (Марфіна). скім ін-це вышэйшай школы пры БДУ Пасля Чарнобыльскай катастрофы 1986 (І.І.Калачова), Бел. пед. ун-це імя М.Танка (І.Б.Канапацкі, У.В.Тугай, Ці- даследаванні накіраваны на вывучэнне тоў), у Гомельскім дзярж. ун-це імя заканамернасцей адаптыўных працэсаў Ф.Скарыны (А.Р.Яшчанка), у Полацкім сярод насельніцтва, якое жыве ў зоне дзярж. ун-це (У.А.Лобач), у Бел. ун-це радыеактыўнага забруджвання. культуры (Т.М.Мікуліч). У 1989 Ін-т мастацтвазнаўства, этнаЛ іт .: Б а н д а р ч ы к В.К. Беларусы. графіі і фальклору заключыў дагавор аб Т. 3. Гісторыя зтналагічнага вывучэння. супрацоўніцтве з Ін-там гісторыі матэМн., 1999; Інстытут мастацтвазнаўства, эт- рыяльнай культуры (цяпер Ін-т археанаграфіі і фалькпору імя К.Крапівы. Мн.,

473

НАВУКА

логіі і этналогіі) Польскай АН, пачалі праводзіцца сумесныя даследаванні антрапалагічных асаблівасцей стараж. насельніцтва польска-бел. памежжа. Л іт .: Т е г а к о Л .Н Антропологвческне нсследовання в Белорусснн Мн., 1979; Т е г а к о Л.Н., С а л н в о н 14.Н. Основы современной антропологнн. Мн., 1989. І.І.Салівон.

ГІСТАРЫЯГРАФІЯ Гістарыяграфія як навуковая дысцыпліна на Беларусі пачала фарміравацца ў 1920-я г., калі з’явіліся першыя праблемныя працы з аналізам вывучэння гісторыі Беларусі, бальшавізму, рэв. руху, Кастр. рэвалюцыі, ідэйна-тэарэтычнай барацьбы (І.П.Ашаровіч, У.М. Ігнатоўскі, У.І.Пічэта, В.К.ІІІчарбакоў і інш.). Значны матэрыял па гісторыі навукі ў 19 — пач. 20 ст. ёсць у працы А.Цвікевіча «Западно-русснзм»: Нарысы з гісторыі грамад. мыслі на Беларусі ў XIX і пач. XX ст.» (1929, 2-е выд.

1993). У пасляваен. гады ў зборніках, прысвечаных юбілейным угодкам БССР, друкаваліся кароткія гістарыяграфічныя нарысы, падводзіліся вынікі вывучэння археалогіі і гісторыі Беларусі, аналізаваліся падрыхтоўка кадраў і дзейнасць н.-д. устаноў (М.Б.Біч, З.Ю.Капыскі, Я.М.Карпачоў, І.С.Краўчанка, І.Я.Марчанка, У.М.Перцаў, А.П. П’янкоў і інш.). Асн. ўвага ў іх сканцэнтравалася на асвятленні асобных праблем (Біч, Г.Я.Галенчанка, А.П.Грыцкевіч, Э.Р.Іофе, Н.У.Казлоўская, Н.В.Каменская, Г.А.Каханоўскі, Л.Ю.Малыхіна, У.М.Міхнюк, В.І.Мялешка, П.Ц. Петрыкаў, А.А.Савіч, П.А.Селіванаў, С.І.Сіткевіч, М.С.Сташкевіч і інш.). Выдадзены манаграфіі і абаронены дысертацыі пра У.М.Перцава і М.М.Нікольскага (аўтар М.Б.Батвіннік). У.І.Пічэту (калектыў аўтараў), Ігнатоўскага (І.Дз.Мацяс), П.В.Баброўскага (А.І.Мялешка), Дз.І.Даўгялу (М.Ф.Шумейка), М.В.Доўнар-Запольскага (П.С.Кручок) і інш. Даследавалася дзейнасць Ін-та бел. культуры, АН БССР, Ін-та гісторыі АН БССР, БДУ, Гродзенскага ун-та, Мінскага пед. ун-та і інш. Распрацоўваліся пытанні крыніцазнаўства, архіўнага будаўніцтва, археаграфіі (А.І.Азараў, З.Ю.Капыскі, Ю.У.Несцяровіч, М.М.Улашчык, С.М.Ходзін, І.Э.Яленская), гісторыі краязнаўства (Г.А.Каханоўскі), археалогіі (В.С.Вяргей), этнаграфіі (В.К. Бандарчык), усеагульнай гісторыі (В.А. Астрога, Г.М.ЛІўшыц, Ф.М.Нячай, Л.М. Шнеерсон). Сфарміраваўся новы кірунак — вывучэнне немарксісцкай гістарыяграфіі. Работы, прысвечаныя гэтай тэматыцы, нясуць на сабе адбітак часу,

474__________________ н а в у к а выяўляюць тэарэтычна-метадалагічныя пазіцыі аўтараў, дазваляюць больш поўна зразумець гістарыяграфічную сітуацыю (І.А.Брадко, Г.Я.Галенчанка, М.Л.Іваноў, В.П.Раманоўскі, А.В.Сямёнава). 3 1990-х г. яны трацяць свой апрыёрна-канфрантацыйны характар і пачынаюць болып узважана і пазітыўна ставіцца да набыткаў замежнай гістарыяграфіі (А.В.Кур’яновіч, В.І.Мянькоўскі, С.Я.Новікаў, В.М.Шутава). У 1980-я г. падрыхтавана манаграфія, прысвечаная гісторыі навукі ў міжваенны перыяд (У.М.Міхнюк), абаронены дысертацыі, прысвечаныя развіццю гіст. навукі ў пасляваен. гады (В.Ц.Леанавец, Л.П.Храпко, І.І.Шаўчук). 3 1990-х г. робяцца спробы адысці ад папярэдніх штампаў у перыядызацыі гісторыі гіст. навукі (П.Ц.Петрыкаў і інш.). Пачаў комплексна даследавацца гістарыяграфічны працэс на Беларусі ў 18 — пач. 20 ст. (Дз.У. Караў). Спроба паказаць агульную карціну развіцця гіст. думкі з 9 да пач. 20 ст. зроблена ў калектыўнай працы «Нарысы гісторыі навукі і культуры Беларусі» (1996). Адметнай з’явай для гіст. навукі Беларусі стала ўвага даследчыкаў да тэарэтычнаметадалагічнага інструментарыя папярэдніх навукоўцаў — прадстаўнікоў рас. гістарыяграфіі (М.І.Мацюшэўская, A. М.Нечухрын), да філасофскіх і метадалагічных праблем гіст. навукі (А.Г.Каханоўскі, Б.М.Ляпешка, У.Н.Сідарцоў). Праведзены навук. канферэнцыі па гістарыяграфіі (Мінск, 1999; Гродна, 2001, і інш.).

НАН Беларусі (Мінск, 6—7 кастр. 1999 г.). Мн., 2000; Гістарычны альманах. Т. 4. Гародня, 2001; Ш у м е й к о М.Ф. Архнвнст н археограф Дмнтрнй Нвановнч Довгяло. Мн., 2002; Н е ч у х р н н А.Н. Теоретнкометодологнческне основы росснйской познтнвнстской нсторнографнн (80-е годы XIX в. — 1917 г.). Гродно, 2003. І.І.Ш аўчук.

СПЕЦЫЯЛЬНЫЯ ГІСТАРЫЧНЫЯ ДЫСЦЫПЛІНЫ

Крыніцазнаўства. Першую спробу характарыстыкі крыніц па гісторыі Беларусі зрабіў Дз.І.Даўгяла (у 1920-я г.). У 1965 кароткі агляд крыніц па гісторыі Беларусі апублікаваў А.П.Ігнаценка. Асобныя групы крыніц феад. перыяду аналізавалі А.І.Груша, А.П.Грыцкевіч, П.Р.Казлоўскі, З.Ю.Капыскі, Я.М. Карпачоў, В.Ф.Касовіч, А.М.Люты, В.І. Мялешка, М.М.Улашчык, В.У.Чапко, М.Ф.Шумейка і інш.; крыніцы 20 ст. — С.У.Жумар, У.М.Міхнюк, Р.П.Платонаў, С.З.Пачанін, В.Дз.Селяменеў, Шумейка і інш.; супрацоўнікі архіўных і інш. н.-д. устаноў у аглядах дакументаў, у даведніках пра дакументы дзярж. архіваў Беларусі. Тэарэтычныя пытанні крыніцазнаўства распрацоўвае В.П.Грыцкевіч. Археаграфія. Камеральная археаграфія на Беларусі пачалася са складання вопісаў манастырскіх бібліятэк і архіваў. Яна ўдасканальвалася пры вопісах у 16— 18 ст. дакументаў Метрыкі і Трыбунала ВКЛ, інш. дзярж., царк. і прыватных архіваў. Дакументы па гісторыі Беларусі ў 19 — пач. 20 ст. выдавалі Віленская і Кіеўская археаграфічныя камісіі, Віцебскі цэнтр. архіў стараж. актаў, І.І.Грыгаровіч, М.В.ДоўнарЗапольскі і інш. Арганізаваная ў 1925 Археаграфічная камісія Інбелкульта Літ:. П н ч е т а В.Н Новые работы по нсторпн Белорусснп // Вестн. Наркомпроса падрыхтавала да выдання «Беларускі Белорусснн. 1921. №2; 1922. № 1—4, Ш ч а р архіў» (т. 1— 3, 1927— 30), прыевечаны б а к о ў В.К. Класавая барацьба і гістарычэпосе феадалізму. У 1920—30-х г. выная навука на Беларусі. Мн., 1934; У л а даваліся пераважна дакументы пра рэв. ш н к Н.Н. Очеркн по археографнн н нсточпадзеі і грамадзянскую вайну. Выданні ннковеденню нсторнн Белорусснн фео1930 — пач. 1970-х г. у асноўным раздапьного пернода. М., 1973; Достнження нсторнческой наукн в БССР за 60 лет. Мн., лічаны на шырокае кола чытачоў, мелі 1979; К а х а н о ў с к і Г.А. Археалогія і прапагандысцкі характар («Дакументы гістарычнае краязнаўства Беларусі ў XVI— і матэрыялы па гісторыі Беларусі», т.

1—4, 1936—54). Найб. значныя выданXIX стст. Мн., 1984; М н х н ю к В.Н. Стані дакументаў: «Вялікая Кастрычніцкая новленне н развнтне нсторнческой наукн Советской Белорусснн (1919— 1941 гг). сацыялістычная рэвалюцыя на БеларуМн., 1985; К о п ы с с к н й З.Ю., Ч е п к о сі» (т. 1— 2, 1957), «Беларусь у эпоху B. В. Нсторнографня БССР: Эпоха феодалнз- феадалізму» (т. 1— 4, 1959— 79), «Бама. Мн., 1986; В я р г е й В.С. Археалагічрацьба працоўных Заходняй Беларусі за ная навука ў Беларускай ССР, 1919— 1941 сацыяльнае і нацыянальнае вызваленне гг. Мн., 1992; Ннстнтут нсторнн АН Беларуі ўз’яднанне з БССР» (т. 1—2, 1962— сн: Краткнй очерк. Мн., 1992; К а р е в Д.В.

72), «Усенародны партызанскі рух на Белорусская нсторнографня конца XVIII — Беларусі ў гады Вялікай Айчыннай вайначала XX вв. // Наш радавод. Гродна, 1993. Кн. 5, ч. 2; Ш у т о в а О. На путн к Нстоны» (т. 1— 3, 1967— 82), «Барацьба за рнн Людей: заметкн по нсторнн нсторнчеСавецкую ўладу на Беларусі» (т. 1— 2, ской мыслн (конец XX века). Мн., 1999; Гіс1968— 71), «Беларусь у эпоху капіталізтарыяграфія гісторыі Беларусі: стан і перму» (т. 1— 2, 1983— 90), «Камуністычспекгывы развіцця: Матэрыялы навук. ная партыя Беларусі ў рэзалюцыях і раканф., прысвечанай 70-годдзю Ін-та гісторыі шэннях з’ездаў і пленумаў ЦК» (т. 1—

6, 1983— 87), «Знешняя палітыка Беларусі» (т. 1— 2, 1997— 99), «Беларускія остарбайтэры: Угон насельніцтва Беларусі на прымусовыя работы ў Германію» (кн. 1— 3, 1996— 98). 3 2000 у рамках міжнар. праекта ў Беларусі выдаюцца кнігі Метрыкі ВКЛ. У наш час работы па археаграфіі праводзяць Дзярж. к-т па архівах і справаводстве Рэспублікі Беларусь, Бел. НДІ дакументазнаўства і архіўнай справы і створаная пры ім у 1999 Археаграфічная камісія, архівы рэспублікі, ін-ты гісторыі і л-ры Нац. АН Беларусі, Ін-т гісторыі партыі пры ЦК КПБ (да 1991), выд-ва «Беларуская Энцыклапедыя» і інш. 3 2000 выходзіць «Беларускі археаграфічны штогоднік». Дыпламатыка. Практычная дыпламатыка на Беларусі развівапася з 16 ст., што было выклікана неабходнасцю праверкі дакументаў на права валодання маёнткамі. У 19 ст. важнай мэтай дыпламатыкі была праверка дакументаў, што пацвярджалі прыналежнасць на дваранства. У 20 ст. дыпламатыка стала навук. дысцыплінай, якая вывучае гал. ч. дакумейты феад. эпохі (А.І.Груша, А.І.Дзярновіч, В.С.Мянжынскі і інш.). Палеаграфія. Пачынальнік бел. навук. палеаграфіі — Я.Ф.Карскі («Славянская кірылаўская палеаграфія», 1928, 2 выд. 1979). Помнікі пісьменнасці з палеаграфічнага боку вывучалі і вывучаюць А.К.Антановіч, А.М.Булыка, Н.Т.Вайтовіч, А.І.Груша, М.В.Нікалаеў, З.Л.Яцкевіч. Дапаможнік «Беларуская палеаграфія» (1996) выдала С.Я.Куль-Сяльверстава. Эпіграфіка. Помнікі бел. эпіграфікі ў канцы 19 — пач. 20 ст. вывучалі А.П.Сапуноў, Е.Р.Раманаў і інш. 3 сярэдзіны 20 ст. актыўна даследуюцца надпісы на Барысавых камянях, дробных рэчах, знойдзеных пры археал. раскопках, графіці на сценах цэркваў (Л.В. Аляксееў, Л.У.Дучыц, П.Ф.Лысенка, А.А.Мельнікава, Б.А.Рыбакоў, С.В.Тарасаў, Г.В.Штыхаў і інш.). Сфрагістыка. Зборы бел. пячатак у сярэдзіне 19 ст. мелі Віленскі музей старажытнасцей і Лагойскі музей К.П. і Я.П.Тышкевічаў, Мінскі царкоўна-археал. музей і Бел. музей у Вільні, заснаваныя ў пач. 20 ст. Бел. пячаткі даследавалі А.Вярыга-Дарэўскі, М.Гумоўскі, Т.Жаброўскі, Ф.Пекасінскі, У.Сямковіч, Ю.Ядкоўскі. Пячаткі з археал. раскопак вывучаюць М.Белямук, П.Ф.Лысенка, А.І.Трафімаў, Г.В.Штыхаў, В.Л. Янін і інш., пячаткі пры дакументах 14— 20 ст. — Э.Рымша, Г.Л.Харашкевіч, А.К.Цітоў. Геральдыка. Выявы гербаў ВКЛ у зах.-еўрап. гербоўніках вядомы з пач.

15 ст. У 17 ст. складзены «Гербоўнік рыцарства Вялікага княства Літоўскага» А.Каяловіча. У 18 ст. геральдыку ВКЛ вывучалі К.Нясецкі, Ю.А.Ябланоўскі і інш. У 19—20 ст. на навук. ўзровень вывучэнне бел. пячатак паставілі працы А.Малецкага, У.Сямковіча, Ф.Пекасінскага і інш. Выдадзены складзеныя ў канцы 18 ст. гербоўнікі віцебскай (1899) і аршанскай (1900) шляхты. У наш час геральдычныя даследаванні вядуць У.М.Вяроўкін-Шалюта, А.П. Грыцкевіч, С.У.Думін, С.Я.Рассадзін, А.К.Цітоў, А.І.Шаланда. і інш. 3 2002 працэс стварэння новых гербаў каардынуе Геральдычны савет пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь, які вядзе Дзярж. геральдычны рэгістр Рэспублікі Беларусь. Генеалогія. Як спец. гіст. дысцыпліна генеалогія склалася ў 16— 18 ст. (гербоўнікі Ш.Акольскага, А.Каяловіча, К.Нясецкага, Б.Папроцкага). На навук. узроўні генеалогію Гедзімінавічаў, значных княжацкіх і шляхецкіх родаў распрацоўвалі даследчыкі 19 — пач. 20 ст. А.Ю.Банецкі («Польскі гербоўнік», т. 1— 13, 1899— 1909), Ю.Вольф, С.Дзядулевіч, Т.Жыхлінскі («Залатая кніга польскай шляхты», т. 1—31), К.Стадніцкі, У.Сямковіч, М.Тышкевіч, С.Урускі і А.А.Касінскі («Сям’я: Гербоўнік польскай шляхты», т. 1— 14, 1904— 17) і інш. У іх працах шырока выкарыстаны матэрыялы, якія прадстаўнікі шляхецкіх родаў Беларусі збіралі для прадастаўлення ў органы дваранскага самакіравання і Герольдыю Рас. імперыі. У БССР генеалагічныя даследаванні амаль не праводзіліся. 3 канца 20 ст. пытанні генеалогіі родаў Беларусі распрацоўваюць супрацоўнікі Ін-та гісто-

рыі Нац. АН Беларусі, Нац. гіст. архіва Беларусі, інш. архіваў, ВНУ, «Беларускай Энцыклапедыі» і інш. устаноў Рэспублікі Беларусь (У.М.ВяроўкінШалюта, Э.М.Загарульскі, Г.В.Кісялёў, В.Л.Насевіч, С.А.Рыбчонак, М.М.Ялінская, З.Л.Яцкевіч і інш.) і за мяжой (С.У.Думін, А.М.Нарбут, Я.Ціхановіч, А.А.Шумкоў і інш.). Выдадзены кн. «Малы гербоўнік наваградскай шляхты», (1997), «Гербоўнік беларускай шляхты», (т. 1, 2002). Генеалагічныя даследаванні публікуюцца ў часопісах «Герольд ЬііЬегІапсІ», «Годнасьць», «Спадчына». Пашырылася тэматыка бел. генеалогіі, распрацоўваюцца радаводы сялянскіх і мяшчанскіх родаў. Нумізматыка. У 16— 18 ст. значныя нумізматычныя калекцыі захоўваліся ў Нясвіжскім палацы Радзівілаў, у зборах інш. магнатаў, у 19 ст. — у калекцыі М.П.Румянцава ў Гомелі. Вял. нумізматычную калекцыю сабраў Я.П.Тышкевіч, які перадаў яе Віленскаму музею старажытнасцей. Улікам і зборам манетных знаходак займаліся губернскія статыстычныя камітэты і іх музеі. Да Вял. Айч. вайны нумізматычныя даследаванні на Беларусі праводзілі К.В.Харламповіч, М.М.Шчакаціхін і інш. У пасляваенны час працы па нумізматыцы выдалі Ш.І.Бекцінееў, І.Н.Колабава, Л.Д.Побаль, В.Н.Рабцэвіч, І.І.Сінчук і інш. У наш час найбольшыя манетныя калекцыі зберагаюцца ў Нац. музеі гісторыі і культуры Беларусі, абласных і раённых музеях, Нумізматычным кабінеце гіст. ф-та БДУ, музеі Нац. банка Рэспублікі Беларусь. Метралогія гістарычная. У 18 ст. пытанні гіст. метралогіі бел. зямель разглядалі С.Богуш-Сестранцэвіч, Ф.Лойка, Т.Чацкі, у 19 — пач. 20 ст. М.І.Гарба-

н а в у к а __________________

475

чэўскі, М.В.Доўнар-Запольскі, І.Лялевель, Ф.Пекасінскі, У.І.Пічэта, А.Сапега, А.М.Семянтоўскі, А.Хадкевіч і інш. У пасляваенны час гіст. метралогію даследавалі і даследуюць гісторыкі Я.К.Анішчанка, А.П.Грыцкевіч, П.Р.Казлоўскі, З.Ю.Капыскі, Дз.Л.Пахілевіч, этнограф Л.А.Малчанава, мовавед К.У. Скурат і інш. Храналогія гістарычная. Пачатак вывучэння каляндарных сістэм, што выкарыстоўваліся на тэр. Беларусі, паклалі ў 19 ст. М.І.Гарбачэўскі, А.І.Мілавідаў, М.Ф.Сумцоў і інш. Храналогію летапісання даследавалі М.Г.Беражкоў, М.С.Грушэўскі, Б.А.Рыбакоў і інш. Асобныя праблемы гіст. храналогіі Беларусі даследавалі Г.Я.Галенчанка, А.Гейштар, У.Сямковіч, Г.Л.Харашкевіч і інш. Л і т У л а ш н к Н.Н. Очеркн по археографнн н нсточннковеденню нсторнн Белорусснн феодального пернода. М., 1973; Л ю т ы А.М., К а с о в і ч В.Ф. Гістарыяграфія і крыніцы сацыяльна-эканамічнага развіцця Беларусі ў другой палове XVIII — першай палове XIX ст. Мн., 1996; Л ю т ы й А.М. Нсторнографня н нсточннкн по проблеме генезнса капнталнзма в Росснн н ее нацнонапьных регнонах. Мн., 1989; К о п ы с с к н й З.Ю. Нсточннковеденне аграрной нсторнн Белорусснн. Мн., 1978; Я г о ж. Сборннкн документов по нсторнн Белорусснн, нзданные в БССР (1921— 1971 гг.) // Археогр. ежегодннк за 1974 г. М., 1975; Вопросы археографнн в БССР. Мн., 1980; Беларускі навукова-даследчы інстытут дакументазнаўства і архіўнай справы. Мн , 2001; Ц і т о ў А. Пячаткі старажытнай Беларусі: Нарысы сфрагістыкі. Мн., 1993; Я г о ж Сфрагістыка і геральдыка Беларусі. Мн., 1999; Р я б ц е в н ч В.Н. Нумнзматнка Беларусн. Мн., 1995. В.С.П азднякоў.

Э К А Н А М ІЧ Н Ы Я НАВУКІ 3 ГІСТОРЫІ ЭКАНАМІЧНАЙ ДУМКІ БЕЛАРУСІ Першапачаткова эканамічныя погляды на Беларусі фіксаваліся ў юрыд актах і дакументах: гандл. дагаворах паміж гарадамі і дзяржавамі, у статутах і ўставах ВКЛ. Яны адлюстроўвалі спецыфіку мясц. эканам. умоў і агульныя тэндэнцыі ў развіцці эканам. думкі Еўропы. 3 сярэдзіны 16 ст., асабліва ў часы Рэфармацыі, распаўсюджваўся вопыт Захаду: прапаганда меркантылісцкіх ідэй, моцнай цэнтралізаванай улады, развіцце земляробства. Напр., М.Літвін абгрунтоўваў неабходнасць аднолькавага падатку з усіх грамадзян ВКЛ; С.Будны выступаў за недатыкальнасць прыватнай уласнасці, але прапаноўваў абмежаваць крайнасці прыгоннага права; Ф.Скарына, поруч з патрабаваннем роўнасці для ўсіх, выказваўся за захаванне існуючай эканам. мадэлі грамадства. Тэолаг, філосаф і эканаміст канца 16 — пач.

17 ст. М.Сміглецкі эканам. катэгорыі (пазыковы працэнт, прыбытак, цана, зямельная рэнта) разглядаў у цеснай узаемасувязі з развіццём таварна-грашовых адносін і фактарамі рыначнай кан’юнктуры, крыніцу рэнты ен бачыў у працы сялян (працоўная тэорыя вартасці). Прадстаўнікі левага крыла арыян (М.Чаховіц і Якуб з Калінаўкі) выступалі з патрабаваннем поўнай ліквідацыі прыгоннага права; вышэйшым выяўленнем іх утапічнага сацыялізму можна лічыць спробу стварыць сваё «ідэальнае грамадства» — Ракаўскую камуну. Развіццё прадукцыйных сіл стварыла ўмовы для фарміравання самастойнай эканам. навукі, найперш папітэканоміі і эканомікі сельскай гаспадаркі. Найболыны ўплыў мела вучэнне фізіякратау (І.Масапьскага, П.К.Бжастоўскага, М.Карповіча і інш ), якое перанесла эканам. даследаванні са сферы абарачэння ў вытворчасць; земляробства яны лічылі адзінай крыніцай дабрабыту. Ідэі, падобныя на погляды франц. ка.чуніс-

таў-утапістаў, прапагандавалі ў сваіх працах І.Быкоўскі, С.Зяловіч, І.Яленскі і інш. Праблемы палітэканоміі на базе вучэння А.Цюрго ў канцэнтраваным выглядзе знайшлі адлюстраванне ў даследаваннях І.Храптовіча, а практычную рэапізацыю — у дзейнасці гродзенскага старасты А.Тызенгаўза (арганізацыя мануфактур і Гандлйвай канторы, правядзенне агр. рэформы і інш ). Прафесары Віленскага ун-та І.Страйноўскі, Я.Зноска, С.Малеўскі, Я.Вашкевіч у канцы 18 — пач.

19 ст. сталі выкладаць эканам дысцыпліны, абапіраючыся на вучэнне А.Сміта, з моцным уплывам фізіякратычных ідэй. У падручніках па палітэканоміі яны разглядапі асноўныя палітэканамічныя катэгорыі: вартасць, цана, прыбытак, рэнта, канкурэнцыя і інш. Я.Вашкевіч у шэрагу сваіх публікацый развіваў такія эканам. дысцыпліны, як эканоміка гандлю, фінансы і крэдыт. Сувязь бел. эканам. думкі з рускай выявілася ў працах

476__________________ НАВУКА удзельнікаў руху дзекабрыстаў і петрашэўцаў (І.Ястржэмбскі, І.Гарбачэўскі).

У сярэдзіне 19 ст. цэнтрам фарміравання эканам. навукі на Беларусі стаў Горы-Горацкі земляробчы ін-т, у якім працавалі прафесары-эканамісты Б.Міхельсон, Б.Цалінскі, А.Гінцаль, А.М.Бажанаў і інш. Міхельсон абгрунтаваў мэтазгоднасць паступовага пераводу сялян з паншчыны на аброк з наступным іх выкарыстаннем у якасці наёмных рабочых, бесперашкоднае развіццё прамысловасці і гандлю; Цалінскі прапанаваў браць падаткі не з капіталу, а з даходаў; скласці зямельны кадастр і ўвесці пазямельны падатак; Бажанаў, распрацаваў методыку эфектыўнага выкарыстання тэхнікі ў сельскай гаспадарцы, даследаваў праблемы статыстыкі, страхавання і крэдытавання ў сельскай гаспадарцы. І.Корвін-Мілеўскі тэарэтычна абгрунтаваў нежыццяздольнасць дробных сялянскіх гаспадарак і неэфектыўнасць грамадскай уласнасці, быў прыхільнікам надання асабістай свабоды сялянам і абараняў буйную зямельную ўласнасць. Пасля скасавання прыгоннага права з пазіцый лібералізму і свабоднай канкурэнцыі выступаў Ю.Янсан, які тэарэтычна падзяляў ідэю гармоніі інтарэсаў Ф.Бастыі і крытыкаваў кааператыўную тэорыю сацыялізму Ф.ЛІсала і Ф.Шульцэ-Дэліча, а таксама тэорыю абшчыннага сацыялізму М.Ф. Чарнышэўскага. Значныя эканам. даследаванні ў 1860-я г. праведзены па асобных бел. губернях. П.В.Баброўскі апісаў эканам. становішча Гродзенскай губ. Гал. крытэрыямі магутнасці дзяржавы і яе насельніцтва ён лічыў шляхі зносін, рост прамысловасці і гандлю, раўнамернае падаткаабкладанне; у сельскай гаспадарцы ён абгрунтоўваў ідэю перавагі дробных сялянскіх самастойных гаспадарак. І.Зяленскі ўпершыню паспрабаваў ажыццявіць эканам. раянаванне Мінскай губ. на падставе прадукцыйнасці зямлі, падкрэсліваў важнасць вывучэння гарадской эканомікі і ўдасканалення статыстыкі. М.Дубенскі на прыкладзе Магілёўскай губ. спрабаваў вырашыць пытанне ацэнкі нерухомасці. Кошт зямлі ён вызначаў попытам і прапановамі, якія залежаць ад населенасці і багацця краіны. 3 пазіцый рэв. дэмакратаў з крытыкай рэформы 1861 выступаў К.Каліноўскі, які патрабаваў перадачы зямлі сялянам без усялякіх выкупаў. У канцы 19 ст. ла меры станаўлення рыначных адносін у эканам. даследаваннях глыбей стапі адлюстроўвацца інтарэсы розных пластоў насельніцтва, аналізавацца пазіцыі розных эканам. школ. Прафесар А.П.Лю-

дагоўскі выдаў першы ў Расіі падручнік па эканоміцы сельскай гаспадаркі. А.Ельскі прааналізаваў гісторыю развіцця нар. гаспадаркі Беларусі і яе эканам. думкі ў кантэксце эвалюцыі звычаяў бел. народа. Сталі з ’яўляцца эканам працы з выкарыстаннем матэматычных метадаў. Так, А.Раўкоўскі ўпершыню ў Расіі выкарыстаў матэм. метады пры аналізе эфектыўнасці дзейнасці камерцыйных банкаў, а І.Жылінскі даказаў эканам. эфектыўнасць укпаданняў у асушэнне Палескіх балот. Марксісцкі кірунак палітэканоміі ў той перыяд прадстаўлялі Б.Белаблоцкі і І.Гурвіч. Супярэчлівымі былі даследаванні моцных с.-г. таварыстваў. Большасць іх даследчыкаў адстойвапі прынцыпы пераходу на рыначныя адносіны, развіццё на Беларусі перапрацоўчай вытворчасці, перавод сялян на ўчасткова-падворную форму землекарыстання, развіццё фінансава-крэдытных устаноў, удасканальванне падатковай сістэмы і інш. Народніцкія погляды прапагандавалі Ф.Багушэвіч, А.Гарагляд, А.Гурыновіч, рэдакцыя газеты «Мннскнй лнсток» і часопіс «Гомон». На бел. мову былі перакладзены працы рас. эканаміста В.Варзара «Хітрая механіка» («Дзядзька Антон») і ўкраінскага эканаміста С.Падалінскага «Пра беднасць» («Пра багацтва ды беднасць»), У пач. 20 ст. даследаваліся праблемы эканомікі сельскай гаспадаркі, развіцця прамысловасці і фін.-крэдытных устаноў. Марксісцкага падыходу ў сваіх працах прытрымлівапіся А.Анекштэйн (у газ. «Северо-Западный край» ён апублікаваў цыкл артьікулаў, у якіх разглядаў асноўныя эканам. катэгорыі, прадмет і метад палітэканоміі), С.С.Трусевіч абгрунтаваў мэтазгоднасць перадачы зямлі ва ўласнасць сялян. Прадстаўнікі бурж.-памешчыцкай эканам. думкі (А.Осіпаў, Д.Радзевіч, Г.Свянціцкі і інш.) шукалі шляхі развіцця хутарской гаспадаркі пры захаванні і інтэнсіфікацыі памешчыцкай. Ф.Ястрэмскі падрабязна прааналізаваў эканам стан Мінскай губ. і зрабіў ацэнку нерухомасці для больш дакладнага падаткаабкладання, а С.Любіч выдаў шэраг прац па палітэканоміі, эканам. геаграфіі, сельскай гаспадарцы. Інтарэсы бел. сялянства адстойвала Бел. сацыялістычная грамада (БСГ) і яе друкаваны орган «Наша ніва», у якой асвятляліся праблемы кааперацыі, аграрныя пытанні, хутарызацыя, даваўся аналіз эканам. развіцця асобных бел. губерняў і інш. У 1917—21 ішоў пошук шляхоў дапейшага эканам. развіцця Беларусі. Бальшавіцкі падыход адлюстраваны ў эканам. даследаваннях А.Ф.Мяснікова, Р.В.Пікеля, І.А.Мяніцкага, С.Л.Гельтмана, В.С.Міцкевіча-Капсукаса, якія абгрунтоўвалі мэтазгоднасць ліквідацыі прыватнай уласнасці і таварнаграшовых адносін, пераход да абагуленай вытворчасці і цэнтралізаванай сістэмы кіравання. Да сацыял-дэмакр. поглядаў схіляліся ідэолагі бел. нац.-культурнага адраджэння. Упершыню цэласная ацэнка эканам. развіцця і стану Беларусі як самастойнага гасп механізму дадзена А.А.Смолічам, А.Л.Бурбісам, А.М.Уласавым, А.Цвікевічам. Прадстаўнікі земскага руху (Д.Д.Бохан, П.У.Злобін) адстойвапі неабходнасць эканам. развіцця Беларусі па шляху Захаду, крытыкавалі папітыку бальшавікоў як неэфектыўную, якая прывядзе да эканамічнага краху.

У 1920— 30-я г. эканам. думка Беларусі развівалася ў 2 кірунках: у БССР (як часткі СССР) шукалі альтэрнатыву капіталіст. шляху развіцця, а ў Зах. Беларусі (у складзе Польшчы) распрацоўваліся пытанні паляпшэння эканам. стану. У Зах. Беларусі выйшлі прыкметныя даследаванні па эканоміцы сельскай гаспадаркі А.Клімовіча, па ацэнцы вучэння К.Маркса — Т.Грыба, па кааперацыі — С.Чыжэўскага, Ф.Акінчыца, А.Клімовіча; аграрныя пытанні даследавалі З.Людкевіч і рэктар Віленскага ун-та А.Станкевіч. У 1926 упершыню на бел. мове выйшаў падручнік па палітэканоміі А.Більдзюкевіча, у якім прадстаўлены ўсе існуючыя на той час эканам. школы, а таксама гісторыя развіцця сусветнай эканам. думкі. Эканамічным пытанням аддавалася належнае ў праграмах бел. нац. партый і рухаў: Бел. сялянска-рабочай грамады (Б.С. Тарашкевіч), эсэраў (Грыб), хрысціянскіх дэмакратаў (Станкевіч, В.І.Гадлеўскі) і інш. У БССР да гал. дасягненняў эканам. думкі можна аднесці: распрацоўку мадэлі дапейшага сац.-эканам. развіцця Беларусі ва ўмовах спалучэння камандных і рыначных метадаў кіравання (у перыяд нэпа), падлік нац. даходу (Г.І.Гарэцкі), правядзенне эканам. раянавання (Смоліч, Р.В.Бонч-Асмалоўскі), распрацоўка першага 5-гадовага плана развіцця нар. гаспадаркі БССР. З ’явіліся даследаванні па пытаннях расійскага імперыялізму і агульнага крызісу капіталізму (М.Б.Гольман), па сусветнай гаспадарцы і эканам. думцы Захаду (І.Герцыка), па гісторыі развіцця эканамікі Беларусі (М.Доўнар-Запольскі, Смоліч, І.А.Пятровіч, У.І.Ігнатоўскі), па эканоміцы лясной гаспадаркі (Б.Ганжы), па эканоміцы меліярацыі (А.Фралова). У 1930-я г. асноўная ўвага бел. эканамістаў была сканцэнтравана на даследаваннях праблем індустрыялізацыі і калектывізацыі, размяшчэння прадукцыйных сіл, арганізацыі працы, эканам. раянавання і інш. У 1950—60-я г. эканам. даследаванні ў БССР значна пашырыліся. Акрамя Ін-та эканомікі Нац. АН Беларусі эканам. даследаванні сталі праводзіцца ў НДІ эканомікі і арганізацыі с.-г. вытворчасці, НДІ эканомікі і эканоміка-матэм. метадаў планавання пры Дзяржплане БССР. У гэты перыяд даследаваліся праблемы палітэканоміі (Г.Т.Кавалеўскі, З.З.Дудзіч), эфектыўнасці капітальных укладанняў і кібернетыкі (М.І.Вядута), размяшчэння прадукцыйных сіл (В.Ф.Мядзведзеў), эканомікі сельскай гаспадаркі (І.М.Качура, Ф.С.Марцінкевіч), эфектыўнасці нар. гаспадаркі (С.М.Малінін), эканам. геаграфіі (Кавалеўскі, Я.Г.Ракаў), эканам. гісторыі Бела-

|

і

1

I

русі (Малінін, М.Р.Матусевіч, В.І.Дрыц, З.І.Гіяргідзе), уліку і аналізу гасп. дзейнасці прадпрыемстваў (М.У.Дэмбінскі), гасп. рэформы 1965. У 1970— 80-я г. бел. эканамісты працягвалі даследаваць тэарэтычныя пытанні палітэканоміі сацыялізму, крытыкі сучасных бурж. тэорый. Больш увагі сталі аддаваць эканоміцы навукі (І.І.Сяржынскі, В.С.Серада), комплексным праграмам (С.Р.Галуза, Ф.А.Дронаў), эканам. гісторыі (Дрыц), павышэнню эфектыўнасці грамадскай вытворчасці (Марцінкевіч, П.А.Капітула, І.А.Міхайлаў-Станюта), эканоміцы меліярацыі (Г.М.Лыч), гісторыі эканам. вучэнняў (М.В.Навучыцель), рэгіянальнаму гаспразліку (П.Г. і М.У. Нікіценкі) і інш. Плённа працавалі выкладчыкі ВНУ па стварэнні падручнікаў па розных эканам. дысцыплінах. Так, А.Г.Заўялкаў упершыню ў СССР падрыхтаваў і выдаў падручнік па цэнаўтварэнні.

3 набыццём дзярж. суверэнітэту ў Рэспубліцы Беларусь кардынальна змянілася праблематыка эканам. даследаванняў — пачалася распрацоўка канкрэтных прапаноў па эфектыўным пераходзе эканомікі Беларусі на рыначныя адносіны і яе ўдзел у міжнар. падзеле працы. Практычна ўсе даследаванні пачынаючы з 1990-х г. мелі пошукавы характар або абагульнялі вопыт краін Захаду.

3 канца 1990-х г. распрацоўваюцца больш канкрэтныя эканам. праблемы з фарміраваннем розных кірункаў даследаванняў. У іх ліку распрацоўка мадэлі сацыяльна-эканам. развіцця Беларусі (П.Г.Нікіценка), эфектыўнасці знешняга гандлю і ўваходу Беларусі ў Сусветную гандлёвую арганізацыю (Мядзведзеў), комплексных прагнозаў НТП і сацыяльна-эканам. развіцця краіны (У.М. Шымаў, Л.М.Крукаў), эканам. бяспекі (В.Н.Ермашкевіч, У.В.Пузікаў), дзярж. рэгуляванне (І.В.Новікава), цэнаўтварэнне (У.І.Тарасаў), сацыяльныя пытанні (А.П.Морава), гісторыя эканам. думкі (В.М.Бусько). Новымі кірункамі даследаванняў эканам. навукі, звязаных з пераходам да рыначных адносін, сталі маркетынг (І.Л.Акуліч, А.П.Дуровіч), тэарэтычныя аспекты рыначных пераўтварэнняў у АПК (У.Л.Клюня, А.В.Вараб’ёў), рэгіянальная эканоміка (П.Лямешчанка), прадпрымальніцтва (А.І.Лучанок), падаткаабкладанне (Г.А.Шмарлоўская), дэманапалізацыя (Г.Р.Санько), фінансы і крэдыт (М.М.Кавалёў, С.А.Багданкевіч) і інш. Ураджэнцы Беларусі адыгралі важную ролю ў развіцці эканам. думкі асобных краін. Так, у Расіі вызначыліся Дз.І.Жураўскі (вывучаў статыстыку) і В.Сямеўскі (вывучаў гісторыю нар. гаспадаркі Расіі), у ЗША — С.Кузнец (вывучаў

праблемы эканам. росту, лаўрэат Нобелеўскай прэміі). Літ :. Б у с ь к о В.Н, Экономвческая мысль Белорусснн середнны XIX — начала XX вв Мн„ 1990; Я г о ж. Экономнческая мысль Белорусснн в пернод НЭПа (20-е годы). Мн., 2000; Б у с ь к о В.Н., Я к н м ч е н к о С.Н. Экономнческая мысль Белорусснн (февраль 1917 г. — март 1921 г.). Мн., 2001; Н н к н т е н к о П.Г., Б у с ь к о В.Н. Онн былн первымн академнкамнэкономнстамн Беларусн. Мн., 2001; Вкпад ученых БГУ в развнтне экономнческого образовання н экономнческой мыслн Беларусн. Мн., 2002. В.М .Бусько.

АГУЛЬНЫЯ ПРАБЛЕМЫ ЭКАНАМІЧНАЙ ТЭОРЫІ Тэарэтычная эканам. навука ў БССР пачала развівацца ў 1920-я г. з заснаваннем Ін-та бел. культуры (1922) і яго пераўтварэннем у Бел. АН (1929). У 1931 у складзе Акадэміі створаны Ін-т эканомікі. У ВНУ рэспублікі выкладаўся курс паліт. эканоміі, у БДУ — асобныя курсы: «Гісторыя гаспадаркі Беларусі», «Тэорыя савецкай гаспадаркі», «Эканоміка пераходнага перыяду» і інш. Асн даследаванні бел. вучоных былі прысвечаны стварэнню матэрыяльна-тэхн. базы сацыялізму, індустрыялізацыі і каапераванню, праблемам станаўлення сацыяліст, маемасці (Я.А.Адамовіч, Ф М.Аўчыннікаў, Г.П.Бондар, М.М.Галадзед Р.Каршакевіч, П.М.Рачыцкі і інш ), узнаўленню кваліфікаванай прац. сілы (П.Я.Панкевіч, С.П.Такмачоў). У пасляваенныя гады вывучапіся характар эканам. законаў сацыялізму (З.З.Дудзіч, У.П.Локцеў, І.Дз.Прахарэнка і інш), павышэнне прадукцыйнасці працы і рост дабрабыту працоўных (Ц.А.Базылеў, Г.Ц.Кавалеўскі, С.М.Малінін, А.П.Скуман), рост эфектыўнасці грамадскай вытв-сці (С.М.Малінін), размеркавальныя і рэнтавыя адносіны (Г.Ц. Кавалеўскі, Я.Г.Ракаў).

н а в у к а __________________

477

эканам. адносін (Л.М.Давыдзенка). Даследаваліся пытанні эфектыўнасці грамадскай выгв-сці (П.А.Капітула, М.С.Куняўскі, П.Г.Нікіценка), эканам. росту і аптымізацыі структуры грамадскага прадукту (М.І.Платніцкі), укаранення дасягненняў навук.-тэхн. прагрэсу (М.А. Лахманенка, В.С.Серада). Распрацоўваўся комплекс праблем, звязаных з удасканаленнем гасп. механізма (М.С. Куняўскі, І.М.Лемяшэўскі, М.Г.Муталімаў), у т.л. ў сістэме АПК (В.А.Кулажанка). У 1-й пал. 1990-х г. ва ўмовах глыбокіх сац.-эканам. трансфармацый у грамадстве актыўна распрацоўваліся тэарэт. асновы рыначных пераўтварэнняў у нац. эканоміцы, адбываўся працэс фарсіраванага асваення і крытычнага асэнсавання зах. эканам. тэорый (А.В. Данільчанка, І.В.Новікава, Л.М.Пятроўская, А.М.Тур), вывучаліся праблемы інтэлектуальнай уласнасці і развіцця малога бізнесу (Г.І.Аляхновіч). Вучонымі вядучых ВНУ Беларусі выдадзены новыя навучальныя дапаможнікі і курсы лекцый па эканам. тэорыі. 3 2-й пал. 1990-х г. пачаліся комплексныя даследаванні актуальных праблем развіцця айч. эканомікі, месца Беларусі ў сістэме сусветна-гасп. сувязей. Вывучаюцца палітыка-эканам. заканамернасці цывілізацыйнага працэсу (П.Г.Нікіценка), адносіны ўласнасці (В.В.Гаўрылюк, Я.К.Мядзведзеў, Г.А.Прымачонак), праблемы глабалізацыі, эканам. інтэграцыі і эканам. бяспекі краіны (В.У.Казлоўскі, І.В.Новікава), інавацыйныя працэсы ў эканоміцы (М.У.Мясніковіч, П.Г.Нікіценка), праблемы інвестыцый (С.Р.Голубеў), пытанні манапалізму і антыманапольнага рэгулявання (Г.Р.Санько), падатковага рэгулявання ў знешнеэканам. дзейнасці (Г.А.Шмарлоўская), прац. адносін і сац. палітыкі (С.Р.Голубеў, А.П.Марозава), агр. адносін і развіцця агр.-прамысл. комплексу краіны (В.А.Вараб’ёў, У.Л.Клюня, П.В. Лешчылоўскі).

У 1960— 70-я г. даследаваліся праблемы цэнаўтварэння (М.М.Балбуцкі, М.І.Вядута, М.І.Гарачка, Г.Ц.Кавалеўскі, Т.А.Мярэцкая, І.Т.Савельеў і інш.), вытворчых адносін пры сацыялізме і заканамернасцей іх развіцця, законаў і катэгорый паліт. эканоміі (З.З.Дудзіч, М.С.Куняўскі, І.Дз.Прахарэнка, І.І.Самадзееў, С.Я.Янчанка і інш.). Праводзіліся даследаванні па пытаннях развіцця агр. адносін (А.Я.Бураўскі, Г.Ц.Кавалеўскі, І.М.Максімаў, Ф.С.Марцінкевіч, Л іт : А д а м о в м ч Н.А. Статьн н речн. Ф.Р.Міхалап), эканам. палітыкі (Ф.В.БаМн., 1927; М а л ь ц е в А.Н. Воспронзводравік, А.І.Мальцаў, В.І.Мазур, М.І.Платство н накопленне прн соцналнзме. Мн., ніцкі), таварна-грашовых адносін (Г.Ц.

1967; Я н ч е н к о С.Е. Переходные формы Кавалеўскі, Э.А.Лутохіна, А.П.Скуман пронзводственных отношеннй. Мн., 1974; і інш.), заработнай платы і грамадскіх П л о т н н ц к н й М.П. Формнрованне оптнмальной структуры обшественного профондаў спажывання (М.В.Герасімаў, дукта в условнях НТР. Мн., 1983; Г о л у Э.А.Лутохіна), эканам. развіцця капітаб е в С.Г. Эволюцня н перспектнвы развнліст. краін (У.П.Васін, В.В.Гаўрылюк, тня ассоцнатнвных форм собственностн. В.А.Драздоў, І.Ц.Рагоўскі, С.Я.Янчанка Мн., 1993; А б р а м о в Н.М., Б у л к о і інш.). У 1980-я г. вывучаліся праблеВ.С., К о л е с н н к о в а П.В. Ннвестнцнмы функцыянавання і заканамернасцей онная полнтнка Беларусн: (Аналнз, проблеразвіцця эканам. сістэм (Н.В.Герасімы, предложення). Мн., 1996; С а н ь к о маў), удасканалення адносін уласнасці Г.Г. Монополнзм н антнмонопольное регу(М.І.Базалеў), дзярж. рэгулявання сац.- лнрованне. Мн., 1997; М е д в е д е в Е.К.

478__________________

навука

Категорнн теорнн собственностн (очеркн методологнн). Мн., 2000; Н н к н т е н к о П.Г. Нмператнвы ннновацнонного развнтня Беларусн: теорня, методологня, практнка. Мн., 2003; П е т р о в с к а я Л.М. Моделн открытой экономнкн н стабнлнзацнонная полнтнка. Мн., 2000; П р н м а ч е н о к Г.А. Эволюцня отношеннй собственностн в экономнческой снстеме. Мн., 2000; Н о в н к о в а Н.В. Глобалнзацня н рынок. понскн стратегнн экономнческого развнтня в XXI в. Мн., 2001; Ш н м о в В.Н. Экономнческое развнтне Беларусн на рубеже веков: проблемы, птогн, перспектнва. Мн., 2003. Я. К. М ядзведзеў.

ЭКАНОМІКА ПРАМЫСЛОВАСЦІ Эканоміка прамысловасці як навука на Беларусі пачала развівацца ў пач. 20 ст. 3 1921 гэтымі пытаннямі займаліся на эканам. аддзяленні ф-та грамадскіх навук БДУ, з 1922 — у Ін-це бел. культуры (з 1929 Бел. АН). Распрацоўваліся пераважна метадалагічныя асновы і методыка фарміравання новых галін прамысловасці, праблемы рацыянальнага спалучэння экстэнсіўнага і інтэнсіўнага тыпаў расшыранага ўзнаўлення. У пасляваенны час у Ін-це эканомікі АН Беларусі і Бел. ін-це нар. гаспадаркі даследаваліся структура, эканоміка асн. галін нар. гаспадаркі рэспублікі, эфектыўнасць капітальных укладанняў і новай тэхнікі ў прамысловасці (М.І.Вядута, Г.Ц.Кавалеўскі, І.М.Качура, С.М.Малінін, І.Ц.Чарняўскі і інш.). Вывучаліся рэзервы прадукцыйнасці працы ў прамысловасці, праблемы ўмацавання фінансаў прамысл. прадпрыемстваў і гасп. разліку, асн. фондаў і капітапьных укладанняў у прамысловасць, тэхн. прагрэсу і асваення новай прадукцыі (Л.Е.Баранава, Г.В.Грэк, Ф.А.Дронаў, Т.С.Карачун, М.С.Куняўскі, В.І.Клецкі, B. А.Мухіна, А.М.Пашкевіч, А.С.Сітнікаў, C. А.Ходас, М.М.Шатохіна і інш ). У сувязі з падрыхтоўкай у краіне гасп. рэформы і пераходам прадпрыемстваў на новыя ўмовы планавання і эканам. стымулявання ў 1960-я г даследавапіся крытэрыі ацэнкі дзейнасці прадпрыемстваў, метады іх колькаснага выражэння, паляпшэння сістэмы эканам стымулявання прац. калектываў і асобных работнікаў (З.А.Анцуфрыева, В.І.Выбарнаў, A. Р.Гарадзецкі, А.Г.Заўялкаў, Э.Л.Лутохіна, B. С.Маўрышчаў, В.Ф.Рамашкін, Г.А.Рысіна, А І.Ясінскі і інш ). У 1970-я г. вяліся даследаванні эканам. праблем навук.-тэхн. прагрэсу ў прамысловасці, удасканалення сістэм яго планавання і эканам. стымулявання, павышэння эфектыўнасці грамадскай вьггворчасці на аснове інтэнсіфікацыі (Ф.В.Баравік, C. М.Гальдштэйн, К.І.Невельская, М.А.Плашчынскі і інш ).

Развіццё прамысловасці ў 1980— 90-я г. стымулявала правядзенне навук. даследаванняў у галіне размяшчэння прамысловасці, рэгіянальных праблем, абгрунтавання метадаў ацэнкі і павышэння эфектыўнасці развіцця інфраструктуры рэгіёна, міжгаліновай вытворчасці, шляхоў вырашэння сац. праблем, абумоўленых развіццём прамысловасці

(Л.В.Казлоўская, А.Д.Паўлава, В.С.Шымава, У.М.ПІымаў). У Ін-це эканомікі Нац. АН Беларусі праведзены даследаванні па абгрунтаванні цаны на новую тэхніку, павышэнні эфектыўнасці выкарыстання капіталаўкладанняў, зніжэнні матэрыялаёмістасці з мэтай актывізацыі выкарыстання якасных фактараў эканам. развіцця (П.А.Капітула, І.А.Міхайлава-Станюта, У.І.Тарасаў і інш.). У Навук.-доследным эканам. ін-це Мін-ва эканомікі Рэспублікі Беларусь (з прыцягненнем вядучых эканамістаў інш. арганізацый) праведзены комплекс навук. даследаванняў па ацэнцы перспектыў развіцця эканомікі Рэспублікі Беларусь як суверэннай дзяржавы, абгрунтаваны кірункі структурнай перабудовы эканомікі ў цэлым, у т.л. ў прамысловасці, распрацавана канцэпцыя і праграма яе развіцця (Я.М.Александровіч, З.А.Анцуфрыева, П.А.Капітула, І.А.Міхайлава-Станюта, В.У.Пінігін, У.М.Шымаў). Праводзіліся даследаванні па такіх важных кірунках, як рэгуляванне прадпрымальніцкай дзейнасці, стварэнне і развіццё фін.-прамысл. груп, эколага-эканам. рэгуляванне, фарміраванне і рэалізацыя рэгіянальнай палітыкі, ацэнка ўплыву крызісаў і цыклічнасці на эканам. развіццё (І.М.Абрамаў, А.І.Лучанок, М.У.Мясніковіч, У.С.Фацееў, В.С.Шымава). Вывучаліся пытанні выкарыстання навук. патэнцыялу, яго трансфармацыі, эфектыўнасці навук. прац і інавацыйнай дзейнасці (Л.М.Крукаў, Э.Дз.Меяроўская, П.Г.Нікіценка, А.А.Слонімскі, І.І. Сяржынскі). Эканам. праблемы навук.-тэхн. развіцця, венчурнай дзейнасці, фарміравання інавацыйнай інфраструктуры і рэгулявання інавацыйнай дзейнасці распрацоўваліся ў навук. праектах Рэсп. фонду фундаментальных даследаванняў, Дзярж. камітэта Рэспублікі Беларусь па навуцы і тэхналогіях, дзярж. праграме «Сацыяльна-эканамічныя прыярытэты Рэспублікі Беларусь», якія былі выкананы пад кіраўніцтвам Л.М.Нехарошавай. У Ін-це эканомікі Нац. АН Беларусі распрацаваны комплексны прагноз навук.-тэхн. прагрэсу Рэспублікі Беларусь на 2001— 20 (А.В.Маркаў, В.Ф.Мядзведзеў, П.Г.Нікіценка і інш.). Метадалаг. асновы фарміравання канцэпцыі развіцця прамысловасці даследуюцца на кафедры эканомікі прамысл. прадпрыемстваў Бел. дзярж эканам. ун-та (навук. кіраўнік Л.М.Нехарошава). Падрыхтаваны падручнікі і навуч. дапаможнікі, якія ахопліваюць комплекс пытанняў па прагназіраванні і планаванні эканомікі, развіцці прамысл. рэгіёна (В.І.Барысевіч, Г.А.Кандаурава і інш.), асновах эканомікі і экалогіі пры-

родакарыстання (В.С.Шымава), цэнаўтварэнні (І.І.Паляшчук, В.В.Цярэшына), эканоміцы прадпрыемства (Л.М.Нехарошава і інш.), эканоміцы прадпрыемстваў канкрэтнай галіны прамысловасці (І.М.Бабук, У.І.Дзямідаў, В.І.Пахабаў, М.С.Сачко і інш.). Навук. і навучальную працу па эканоміцы прамысл. прадпрыемстваў вядзе кафедра эканомікі прамысл. прадпрыемстваў БДЭУ (заснавальнікі В.І.Выбарнаў, В.С.Маўрышчаў, К.І.Невельская), тут сфарміравана навук.-пед. школа па гэтым кірунку, развіваецца навукова-педагагічная школа па эканоміцы і кіраванні інавацыямі (Л.М.Нехарошава). Вучоныя-эканамісты ўдзельнічалі ў распрацоўцы нац. стратэгіі ўстойлівага сац,эканам. развіцця Рэспублікі Беларусь (Я.М.Александровіч, А.У.Багдановіч, І.В.Вайтовіч, Л.М.Крукаў, С.С.Палонік, С.П.Ткачоў, У.М.Шымаў і інш.). Актуальныя праблемы павышэння канкурэнтаздольнасці эканомікі, эфектыўнасці знешнеэканам. дзейнасці Рэспублікі Беларусь даследуюць Я.М.Александровіч, П.Г.Нікіценка, В.У.Пінігін, С.С.Палонік і інш. Л іт :. В е д у т а Н.Н. 0 6 экономнческой эффектнвностн капнтальных вложеннй в промышленностн. Мн., 1960; Б о р о в н к Ф. В , П л а ш н н с к н й Н.А. Образованне фонда пронз.водственного накоплення в промышленностн. Мн., 1972; Регнональные проблемы развнтня ннфраструктуры н межотраслевых пронзводств. Мн., 1985; Н е х о р о ш е в а Л.Н. Научно-технологнческое развнтне н рынок: регулнрованне, венчурная деятельность, ннфраструктура. Мн., 1996; Ш н м о в а О.С. Эколого-экономнческое регулнрованне деятельностй предпрнятнй промышленностн: вопросы методологпн н практнка переходного пернода. Мн., 1998; Методологня формпровання концепцнн развнтня промышленностн Республнкн Беларусь. Мн., 2000; С а с н м А.М. Промышленность Беларусн в XX столетнн. Мн., 2001; Экономнка развнтня промышленноств регнона. Мн., 2002; Экономнка предпрнятня. Мн., 2003; Ш н м о в В.Н. Экономнческое развнтне Беларусн на рубеже веков: проблемы, нтогн, перспектнвы. Мн., 2003; Ф а т е е в В.С. Регнональная полнтнка: теорня н практнка. Мн., 2003. Ф .А.Дронаў, Л.М .Нехарошава.

ЭКАНОМІКА АГРАПРАМЫСЛОВАГА КОМПЛЕКСУ Эканоміка аграпрамысловага комплексу (АПК) як навука на Беларусі пачала развівацца ў пач. 1920-х г. Першыя даследаванні праводзіліся на эканам. аддзяленні БДУ. Вывучаліся пытанні спецыялізацыі і аплаты працы, работы саўгасаў і МТС, узаемаадносін МТС з калгасамі і інш. У пасляваенны перыяд эканамісты-аграрнікі распрацоўвалі пытанні арганізац.-гасп. ўмацавання калгасаў, удасканалення планавання, спалучэння грамадскіх і асабістых інтарэсаў калгасні-

каў. У 1950-я г. ў Ін-це эканомікі АН Беларусі даследаваліся праблемы развіцця грамадскай гаспадаркі і асваення рэсурсаў Палесся (Г.Ц.Кавалеўскі, Г.М.Лыч, Ф.С.Марцінкевіч, С.Г.Скарапанаў, І.П.Чарняўскі). У 1960—70-я г. распрацоўваліся праблемы ўнутрыгасп. разліку, зніжэння сабекошту і павышэння рэнтабельнасці с.-г. прадукцыі, эфекгыўнасці капіталаўкладанняў і асн. фондаў (І.Ш.Гарфінкель, І.М.Качура, В.Р.Крастоўскі і інш.). Праблемы АПК даследаваліся ў НДІ эканомікі і эканоміка-матэм. метадаў планавання пры Дзяржплане БССР, у н.-д. установах Мін-ва сельскай гаспадаркі Беларусі (І.В.Барысевіч, Ф.С.Марцінкевіч, У.В.Міласердаў і інш ). У 1971 у Мінску арганізавана Зах аодзяленне УАСГНІЛ, на базе якога пазней створана Акадэмія агр. навук.

У наш час даследаванні праблем АПК ажыццяўляюцца ў Інстытуце аграрнай эканомікі Нац. АН Беларусі, які з’яўляецца галаўной арганізацыяй па распрацоўцы рэсп. праграм павышэння эфектыўнасці АПК на перыяд 2000— 05 і ўдасканалення АПК на 2001—05. У праграмах абгрунтаваны крытэрыі пераходу суб’ектаў гаспадарання на самаакупнасць, аб’ёмаў вытворчасці і збыту прадукцыі, фарміравання каап.-інтэграцыйных аб’яднанняў, фінансавання і крэдытавання, матэрыяльна-тэхн. і кадравага забеспячэння аграпрамысл. вытворчасці (В.А.Папкоў, Г.І.Гануш, У.Р. Гусакоў, Ю.Д.Мароз, А.С.Сайганаў, А.П.Шпак, С.Б.Шапіра, і інш.).У 2003 супрацоўнікі Ін-та агр. эканомікі Нац. АН Беларусі з удзелам вучоных Н.-д. эканам. ін-та Мін-ва эканомікі Рэспублікі Беларусь, спецыялістаў з інш. мін-ваў і ведамстваў, абл. камітэтаў і шэрагу раённых упраўленняў сельскай гаспадаркі распрацавалі Праграму сац,эканам. развіцця і адраджэння вёскі на 2004— 10-я г. (Г.І.Гануш, У.Р.Гусакоў, З.М.Ільіна, П.В.Лешчылоўскі, С.С.Палонік, С.Б.Шапіра, А.П.Шпак, У.М.Шылаў і інш.). Праблемы эканомікі АПК уключаюцца ў праграмы навук. даследаванняў спец. кафедраў БСГА, Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь, Бел. эканам. ун-та, Бел. агр. тэхн. ун-та і інш. ВНУ, НДІ сістэмы Мін-ва сельскай гаспадаркі і харчавання Рэспублікі Беларусь, 8 абл. і спецыялізаваных доследных станцый, 10 эксперым. гаспадарак. Вывучаюцца праблемы тэорыі і метадалогіі эканам. развіцця сельскай гаспадаркі, стратэгіі агр. рэформ (В.А.Дадалка, А.І.Ківейша, Г.М.Лыч, М.Ф.Пракапенка, А.С.Скакун, М.І.Ціценка), міжгасп. кааперацыі і аграпрамысл. інтэграцыі (Г.І.Гануш, М.Е.Заяц, П.В.Лешчылоўскі), навук,тэхн. прагрэсу, стварэння арганізац,эканам. сістэмы кіравання і інфарм.-вылічапьнага забеспячэння АПК (М.П. Краўцоў, В.М.Ліхачоў, П.Г.Нікіценка, Я.А.Пятровіч), удасканалення гасп. ме-

ханізму ва ўмовах трансфармацыйнай эканомікі (У.Л.Клюня, К.П.Рыхатка, А.П.Шпак), развіцця лізінгавых адносін і фін. устойлівасці прадпрыемстваў АПК (Л.П.Догіль, А.С.Сайчанкаў), павышэння ўстойлівасці развіцця с.-г. вытворчасці, стымулявання інвестыцыйнай дзейнасці (М.М.Антоненка, А.М.Новак, А.П.Шпак), арганізац. асноў фарміравання рынкаў вытворчатэхн. паслуг у раённым звяне АПК (У.І.Бельскі, Р.К.Лянькова). Выдадзены навуч. дапаможнікі: «Рынкі сельскагаспадарчай сыравіны і харчавання» З.М.Ільіной (2-е выд., 2001), «Эканоміка прадпрыемстваў і галін АПК» пад рэд. П.В.Лешчылоўскага і І.С.Танковіча (2-е выд., 2001), «Антыкрызіснае кіраванне аграпрамысловым комплексам Бёларусі» П.І.Іванцова (2002); калект. працы «Аграрная навука Беларусі: дасягненні, праблемы, рашэнні» (2001), «Навуковыя асновы перспектыўнага развіцця АПК Рэспублікі Беларусь» (2001), «Актуальныя праблемы развіцця аграпрамысловага комплексу Беларусі» (2003) і інш. Л іт :. П р о к о п е н к о Н.Ф. Агропром: научно-техннческнй прогресс н качество. Мн., 1988; Л е ш н л о в с к н й П.В. Трудовые ресурсы села: проблемы н путн решення. М., 1998; Ш а п н р о С.Б. Основы управлення аграрным сектором в условнях рынка: (Теорня, методологня н практ рекомендацнн). Мн., 1999; П л ь н н а З.М. Научные основы продовольственной безопасностн. Мн., 2001; Научные прннцнпы эффектнвного функцноннровання АПК Беларусн. Мн., 2002; Формнрованне рыночных отношеннй в АПК н перспекгнвные направ-

лення аграрной полнтнкн Республнкн Беларусь. Мн., 2002; С к а к у н А.С. Соцнально-экономнческне преобразовання в АПК Республнкн Беларусь (вопросы теорнн н практнкн). Мн., 2003. П .В.Леш чылоўскі.

ЭКАНОМІКА БУДАЎНІЦТВА Як навука эканоміка будаўніцтва на Беларусі пачала складвацца ў 1920-я г. Пытанні гэтай галіны вывучаліся ў Дзяржплане БССР, гапіновых наркаматах, Ін-це эканомікі АН Беларусі, БПІ. Асн. навук. распрацоўкі былі звязаны з тэхн. пераўзбраеннем буд. арг-цый, удасканаленнем структуры капітапьных укладанняў, індустрыялізацыяй буд. вытворчасці. У пасляваенныя гады найбольшая ўвага аддавапася распрацоўцы эканам асноў сістэмы планавання і кіравання буд. комплексам, павышэння матэрыяльнай зацікаўленасці буд. арг-цый, скарачэння тэрмінаў уводу ў дзеянне асн. фондаў. У 1970— 80-я г. вывучаліся пытанні арг-цыі працы, павышэння эфектыўнасці буд. вытворчасці, удасканалення механізму гаспадарання ў буд. арг-цыях, укаранення калектыўнага і брыгаднага падраду, эканоміі матэрыяльных рэсурсаў, пошуку рэзерваў зніжэння кошту буд-ва (М.Ц.Архіпец, У.Ф.Бохан, Л.М.Варабей, У.Г.Еўтух, Я.М.Лемеш, І.Т.Хачатуранц).

навука

479

У наш час пытанні эканомікі буд-ва даследуюцца ў навук. арг-цыях Мін-ва архітэктуры і буд-ва Рэспублікі Беларусь, Н.-д. эканам. ін-це Мін-ва эканомікі Рэспублікі Беларусь, Ін-це эканомікі Нац. АН Беларусі, Бел. нац. тэхн. ун-це, Бел. эканам. ун-це, Брэсцкім тэхн. ун-це і інш. 3 пач. 1990-х г. у н.-д. арэндным прадпрыемстве «Будэканоміка» Мін-ва архітэктуры і буд-ва Рэспублікі Беларусь вядуцца даследаванні па пытаннях удасканалення арганізац. структуры кіравання буд. комплексам, эфектыўнасці інвестыцый у буд-ве (Л.М.Варабей, С.В.Старынскі), кіравання маёмасным комплексам і распрацоўкі варыянтных прагнозаў раздзяржаўлення і прыватызацыі дзярж. буд. арг-цый (Е.М.Кучар, Л.А.Ігнаценка), нарміравання працы, стымулявання рэсурсазберажэння, укаранення новай сістэмы якасці на буд. прадпрыемствах (Г.Я.Эцін), фарміравання практыкі падрадных таргоў у буд-ве (Л.М.Варабей, У.Я.Адамовіч); вядуцца прававыя даследаванні ў сферы буд. дзейнасці (У.Ф.Бохан, Р.Я. Грунтова, Л.М.Кавалёва). У Брэсцкім тэхн. ун-це вывучаюцца праблемы інавацыйнай адаптыўнасці і канкурэнтаздольнасці ў буд-ве (Э.П.Галавач, А.І.Рубахаў), ствараюцца методыкі аналізу дзейнасці буд. арг-цый ва ўмовах рынку (П.М.Івароўскі). У Рэсп. навук.тэхн. цэнтры па цэнаўтварэнні ў буд-ве даследуюцца пытанні цэнаўтварэння і фарміравання стартавай прапановы інвестара пры буд-ве аб’ектаў (У.М.Столпнер). Фарміраванне ў Беларусі рынку нерухомасці прывяло да ўзнікнення прынцыпова новага кірунку ў эканоміцы буд-ва — эканомікі нерухомасці, які паступова вылучаецца ў самаст. навук. сферу (П.С.Гейзлер, Л.Г.Саяніна, М.Ю.Трыфанаў). Даследуюцца пытанні фарміравання і развіцця сістэмы пазабюджэтнага фінансавання жыллёвага буд-ва, механізмаў і фін. тэхналогій іпатэчнага жыллёвага крэдытавання, прыцягнення фін. жыллёвых інвестыцый (У.Г.Еўтух, С.А.Мартынаў, Э.І.Пятровіч, А.Д.Сідарэнка). Л іт : Е в т у х В.Г. Эффектнвность стровтельного пронзводства: проблемы, понск, практнка Мн., 1983; В о р о б е й Л.М. Совершенствованне брнгадных форм органнзацнн труда в стронтельстве. М., 1986; А р х н п е ц Н.Т. Экономня матернапьных ресурсов в стронтельстве. М., 1988; Жнлншная полнтнка в Республнке Беларусь в условнях перехода к рыночной экономнке. Мн., 1996; Н в а р о в с к н й П.Н. Анапнз деятельностн стронтельно-монтажных органнзацнй. Брест, 2003. С .А .М арт ы наў.

480

НАВУКА ЭКАНОМІКА ГАНДЛЮ

Даследаванне пытанняу эканомікі гандлю на Беларусі паналося ў 1920-я г. з пераходам да нэпа. Гэтыя пытанні вывучалі: Эканам. нарада пры СНК БССР, таварныя біржы (да 1927), Цэнтрабелсаюз (з 1924 Белкаапсаюз), Наркамхарч БССР. 3 1924 арганізацыяй вывучэння ўнутр. рынку Беларусі, эканам. абгрунтавання рознічных цэн на прадметы нар. спажывання займаліся: Наркамунутргандаль БССР (пазней Наркамзабеспячэнне, Наркамгандаль, Дзяржплан, Мін-ва эканомікі, Мін-ва гандлю Беларусі). У Бел. ін-це нар. гаспадаркі (з 1992 Бел. эканам ун-т) навук. даследаванні па эканоміцы гандлю вядуцца з 1933 г. Распрацоўваліся пытанні эфектыўнасці гандлю, павышэння прыбытку і рэнтабельнасці, рэфармавання форм уласнасці (Р.П.Валевіч, М.К.Войцік, Г.А.Давыдава, І.М.Мікуліч, І.У.Прыгун, Н.М.Скрыба, Г.В.Траяноўская, А.І.Ярчак), таварнага абарачэння, дэцэнтралізацыі нарыхтовак, выкарыстання мясц. выдаткаў абарачэння (Р.М.Карсека, П.Э.Мезян, Дз.І. Цыганкоў, М.Ф.Сакалова), эканам. аналізу, уліку і аўдыту (Л.І.Краўчанка, Б.С.Гаўрылаў), эканомікі грамадскага харчавання (А.С.Арцбм’еў, Н.М.Любіна, В.П.Яфімава-Стаднік); статыстыкі тавараабароту (А.В.Ахрамовіч), арганізацыі, тэхналогіі, эфектыўнасці гандл. працэсау (В.А.Бесман, А.Ф.Валанцэвіч, В.В.Лагойка, В.М.Платонаў, А.Г.Роміна), кіравання гандл. прадпрыемствамі (М.І.Кабушкін, Г.А. Каралёнак), міжнар. гандлю (І.Б.Цімашэнка). 3 пераходам да сацыяльна-арыентаванай рыначнай эканомікі сістэмна і комплексна навук. даследаваннямі праблем эканомікі гандлю займаюцца кафедры эканомікі гандлю, кіравання прадпрыемствамі гандлю, таваразнаўства Бел. эканам. ун-та (Р.П.Валевіч, Г.Г.Гоцкі, М.М.Нямелай, А.А.Брылеўскі) і інш. У Ін-це эканомікі Нац. АН Беларусі вывучапіся выдаткі абарачэння, рэнтабельнасці, механізм фарміравання цэн у планавай і рыначнай эканоміцы (Г.Ц.Кавалеўскі, А.М.Шклярык, Т.М.Мярэцкая, У.І.Тарасаў, Р.П.Валевіч, Б.С.Вайцяшэнка, А.Я.Кананчук, В.М.Платонаў), вопыт выкарыстання розных форм гандлю ў гістарычным аспекце, заканамернасці развіцця рознічнага тавараабароту, паказчыкаў эфектыўнасці гасп. дзейнасці рэгіёнаў (Л.М.Міхневіч, В.М.Бусько, А.І.Лучанок).

Бел. вучоныя-эканамісты вывучаюць праблемы павышэння эфектыўнасці гандлю, грамадскага харчавання, нарыхтовак, эканомікі каап. гандлю. (Бел. гандлёва-эканам. ун-т спажывецкай кааперацыі, Ін-т эканомікі Белкаапсаюза), планавання тавараабароту і рэгулявання спажывецкага рынку (Н.-д. эканам. ін-т Міністэрства эканомікі Рэспублікі Беларусь, Акадэмія кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь). Даследуюцца пытанні дзярж. рэгулявання ўнутр. спажывецкага рынку (І.А.Когелеў, М.У.Пятровіч), суадносін попыту, прапановы і цаны на бел. рынку (А.І.Прыходчанка), станаўлення і пер-

спектыўнага развіцця спажывецкага рынку Беларусі (М.С.Шэлег), арганізацыі, уліку і падаткаабкладання ў фірменным гандлі (Л.А.Абухава), станаўлення маркетынгу ў Беларусі (А.А.Скідан), сувязі гандлю і лёгкай прамысловасці ў сучасных умовах (У.М. Рыбакоў), кіраўніцкай дзейнасці і менеджменту ў гандлі (М.І.Кабушкін, Г.Г. Гоцкі, Г.А.Кабушкін) і інш. Выдадзены навуч. дапаможнікі: «Камерцыйная дзейнасць» С.М.Вінаградавай (1998), «Маркетынг у сітуацыях: (Рыначна-арыентаванае мысленне» (1997), «Механізм функцыянавання рынку» І.У.Галавачовай (1998), «Бізнес-планаванне ў гандлі» П.П.Валевіч, І.М.Мікуліч, М.М. Скрыба (2000), «Аналіз гаспадарчай дзейнасці ў гандлі» Л.І.Краўчанка (5-е выд., 2000), «Эканоміка гандлёвага прадпрыемства» (ч. 2, 2000), «Тэорыя канкурэнцыі і сучасныя фактары канкурэнтаздольнасці» Л.У.Вараб’ёвай (2002) і інш. Літ :. Проблемы развнтня товарных рынков в Республнке Беларусь: Сб. науч. трудов. Мн., 1997; Ш е л е г Н.С. Потребнтельскнй рынок Белорусснн: этапы, проблемы, перспектнвы. Мн., 2001; П р н х о д ч е н к о О.Н. Белорусскнй потребнтельскнй рынок: спрос, предложенне н цены. Мн., 2002; П е т р о в н ч М.В Государство, потребленне, рынок. Мн., 2003. Р.П.Валевіч.

ЭКАНОМІКА ТРАНСПАРТУ Пытанні эканомікі транспарту і яго падгалін (чыг., аўтамаб., рачнога і паветранага транспарту) ў даваенныя і ў першыя гады пасля Вял. Айч. вайны на Беларусі распрацоўвалі спецыялісты адпаведных трансп. арг-цый, Дзяржплана БССР. 3 1953 вядучай установай па вывучэнні эканам. праблем транспартнага комплексу рэспублікі стаў Бел. ін-т інжынераў чыг. транспарту (з 1993 Бел. дзярж. ун-т транспарту). Тут даследавалі праблемы эканам. эфектыўнасці комплекснай механізацыі пагрузачна-разгрузачных і пуцявых работ, уніфікацыі вагавых норм паяздоў пры новых відах цягі, уплыву якасных паказчыкаў выкарыстання рухомага саставу на эканам. вынікі работы чыгункі (А.І.Шаляляеў, З.І.Патапенка, У.Г.Перцаў і інш.). Цяпер вучоныя-эканамісты гэтай ВНУ праводзяць эканам. аналіз дзейнасці Бел. чыгункі, вывучаюць пытанні ўдасканалення метадалогіі бухгалтарскага і падатковага ўліку, прадукцыйнасці працы, сабекошту транспартных работ і паслуг, эфектыўнасці міжнародных грузавых перавозак (А.А. Міхальчанка, В.Г.Гізатуліна, І.А.Елавой, М.Д.Малькевіч). Ва ун-це распрацавана Праграма развіцця Бел. чыгункі да 2010 і Комплексны прагноз навук,-

тэхн. прагрэсу на Бел. чыгунцы да

2020.

3 1960-х г. у Ін-це эканомікі АН Беларусі, НДІ эканомікі і эканам.-матэм. метадаў планавання пры Дзяржплане БССР'(з 1994 Н.-д. эканам. ін-т Мін-ва эканомікі Рэспублікі Беларусь) вывучаліся праблемы рацыянапізацыі перавозак масавых грузаў, абгрунтавання асн. кірункаў развіцця ўсіх відаў транспарту на перспектыўны перыяд (І.Я.Галаванчыкаў, П.А.Дармаян, С.І.Анохін, А.І. Мараў, М.Г.Кучэўскі, В.Р.Вяршыніна і інш.). 3 1990-х г. даследуюцца пытанні ўдасканалення структуры кіравання, сістэмнага рэфармавання, фін. і інвестыцыйнай дзейнасці галіны, эфектыўнасці міжнар. перавозак, выкарыстання інфраструктуры марскіх партоў для перавалкі знешнегандл. грузаў, распрацоўваюцца прагнозы і праграмы развіцця транспарту Беларусі на каротка-, сярэдне- і доўгатэрміновую перспектыву (М.Г.Кучэўскі, В.Ц.Семчанка, Т.М.Шынкевіч, Л.М.Міхневіч, Ю .І.Сяпцілка і інш.). У Бел. н.-д. і тэхнал. ін-це аўтамаб. транспарту (з 2000 Бел. НДІ транспарту «Транстэхніка» Мін-ва транспарту і камунікацый Рэспублікі Беларусь) займаліся пытаннямі павышэння прадукцыйнасці працы, удасканалення матэрыяльнага стымулявання, паляпшэння тэхніка-эксплуатацыйных паказчыкаў выкарыстання аўтамабіляў (С.І.Цярэшка, В.М.Удавенка, А.Д.Лугаўцоў, А.І.Мараў, П.М.Грабенік і інш.). Цяпер ін-т удзельнічае ў распрацоўцы прагнозаў, праграм і праектаў сац.-эканам. развіцця транспартнага комплексу, дзярж. транспартнай палітыкі, бізнеспланаў, маркетынгавых і інвестыцыйных праектаў, стварэнні сучасных сістэм і тэхналогій перавозкі грузаў, пасажыраў, тэхн. аблугоўвання рухомага саставу (Л.С.Стукалаў і інш.). На пошук шляхоў эканоміі і рацыянальнага выкарыстання матэрыяльна-тэхн. і прац. рэсурсаў пры ўкараненні новых матэрыялаў, тэхнал. працэсаў і сродкаў механізацыі ў буд-ве маставых і дарожных палотнаў накіравана дзейнасць навук. супрацоўнікаў Бел. дарожнага НДІ Мін-ва транспарту і камунікацый Рэспублікі Беларусь. У Бел. нац. тэхн. ун-це даследуюцца праблемы эфектыўнасці міжнар. аўтамаб. перавозак і лагістычных транспартна-тэхнал. сістэм, лізінгу аўтатранспартных сродкаў, маркетынгу транспартнай дзейнасці, пытанні энергазберажэння транспарту, надзейнасці транспартнага абслугоўвання галін эканомікі (Р.Б.Івуць, В.І.Пахабаў, М.Н.Піліпук, А.А.Тозік, А.Дз.Малаковіч). Па эканоміцы транспарту выдадзены навуч. дапаможнікі: «Тэорыя аналізу

гаспадарчай дзейнасці» В.Г.Гізатулінай (2000), «Транспарт: Агульны курс» В.П.Ярашэвіча (2001), «Асновы маркетынгу» В.І.Пахабава і В.В.Тарэлкі (2001), «Кіраванне транспартным комплексам: Міжнародны курс» Л.С.Стукалава (2002), «Маркетынг на транспарце» М.І.Шкурына (2003) і інш. Літ:. Н н к н т е н к о В.Г., Г у ц е в Е.Г. Транспорт в народно-хозяйственном комплексе БССР. Мн., 1978; М е н ж н н с к н й А.Н. Развнтне автотранспорта обшего пользованпя в Белорусской ССР за 60 лет. Мн., 1980; Методнческне положення аналнза н прогнознровання развнтня транспорта в условпях реформнровання экономнкн. Мн., 1998; Е л о в о й Н.А. Эффектнвность логнстнческнх транспортно-технологнческнх снстем (теорня н методы расчетов). Ч. 1—2. Гомель, 2000; С е н ь к о В.Н. Экономнческне методы н моделн в планнрованнн вагонного хозяйства. Гомель, 2001; К у ч е в с к п й Н.Г. Транспорт Беларусн: ннтеграцнонные процессы. Мн., 2003. Ю.І.Сяпцілка. УЛІК I ЭКАНАМІЧНЫ АНАЛІЗ У выніку развіцця эканам. працэсаў узнікла патрэбнасць выкарыстання адпаведнай сістэмы бухгалтарскага ўліку і анапізу для фарміравання інфарм. базы іх функцыянавання як неабходнай умовы кіравання эканомікай і прыняцця кіраўніцкіх рашэнняў. У 1925— 36 на Беларусі функцыянавала Аб’яднанне работнікаў уліку, якое распрацоўвала і ўкараняла ў практыку асн. прынцыпы бухгалтарскага ўліку. Даследаванні ў гэтай галіне значна пашырыліся ў пасляваенны час. Даследаваліся пытанні тэорыі бухгалтарскага ўліку (С.Р.Аўсяннікаў, Б.І.Гаўрылаў, М.І.Дэмбінскі), уліковай практыкі ў прамысловасці (І.Л.Грунфест, А.К.Марчанка, Б.С.Шчаглоў), у сельскай гаспадарцы (С.Р.Аўсяннікаў, А.Г.Калевіч, І.Д.Чашынскі, І.Ф.Шыпуноў), выдаткаў на вытворчасць і калькуляванне сабекошту прадукцыі (І.А.Басманаў, П.А.Касцюк), аналізу гасп. дзейнасці прадпрыемстваў (С.Р.Аўсяннікаў, А.П.Варабейчыкаў, Д.І. Дзяркач, М.У.Дэмбінскі, М.З.Каўфман, В.І.Стражаў). Пераўтварэнні ў эканоміцы краіны ў 1990-я г. абумовілі развіццё новых кірункаў бухгалтарскага ўліку, звязаных з патрабаваннямі рыначных падыходаў у кіраванні эканомікай. Бухгалтарскі ўлік рэфармаваўся шляхам гарманізаванага спалучэння і ўвязкі нац. сістэмы бухгалтарскага ўліку і справаздачнасці з міжнар. стандартамі. Цэнтрам даследаванняў стаў Бел. эканам. ун-т. Атрымалі далейшае развіццё пытанні тэорыі бухгалтарскага ўліку (П.Я.Папкоўская, М.А.Снітко), уліку выдаткаў і калькулявання (І.М.Белы, А.П.Міхалкевіч, П.Я.Папкоўская, І.Я.Цішкоў), галіно16. Зак. 295.

выя кірункі бухгалтарскага ўліку (Г.І. Грынман, М.П.Драбышэўскі, М.І.Ладуцька,П.Р.Панамарэнка, Л.І.Сцешыц, А.П.Шаўлюкоў). Вывучаецца вопыт уліковай практыкі замежных краін (А.П.Міхалкевіч, Дз.А.Панкоў). Іііматбаковыя даследаванні праводзяцца па пытаннях эканам. і фін. аналізу (Л.Л.Ермаловіч, Л.І.Краўчанка, Г.В.Савіцкая, В.І.Стражаў). Літ: М а р ч е н к о А.К. Бухгалтерскнй учет в промышленностн. Мн., 1972; С т р а ж е в В.Н. Оператнвное управленне предпрпятпем: проблемы учета н аналпза. Мн., 1973; С н н т к о М.А. Теорня бухгалтерского учета. Мн, 1996; П а п к о в с к а я Л.Я. Курс теорпн бухгалтерского учета. Мн , 1996; Я е ж. Пронзводственный учет в АПК: теорня н методологня. Мн., 1999; Л а д у т ь к о Н.Н. Учет, контроль н анапнз матернапьных ресурсов. Мн., 1997; П о н о м а р е н к о П.Г, Бухгалтерскнй учет в потребнтельской кооперацнн. Мн., 1998; Бухгалтерскнй учет в торговле. Мн., 1999; М н х а л к е в н ч А.П., Б е л ы й Н.Н. Калькуляцня себестонмостн продукцнн АПК. Мн., 1999; Е р м о л о в н ч Л.Л. Аналнз хозяйственной деятельностн. Мн., 2001; Ш е в л ю к о в А.П. Бухгалтерскнй учет в снстеме макроэкономнческнх балансов Мн., 2001; М н х а л к е в н ч А.П. Бухгалтерскнй учет в зарубежных странах. Мн., 2003; П а п к о в Д.А. Бухгалтерскнй учет в зарубежных странах. Мн., 2003; С а в н ц к а я Г.В. Аналнз эффектнвностн деятельностн предпрнятня: методологнческне аспекты. Мн., 2003; Д р о б ы ш е в с к н й Н.П. Бухгалтерскнй учет в стронтельстве. Мн., 2004; К р а в ч е н к о Л.Й. Аналнз хозяйственной деятельностн в торговле. Мн., 2004. П.Я.Папкоўская. СТАТЫСТЫКА Гістарычна першай формай стат практыкі на Беларусі быў улік з фіскальнымі мэтамі насельніцтва, зямельных угоддзяў і жывёлы, які праводзіўся з 9 ст. ў землях-княствах Кіеўскай Русі. У ВКЛ 15— 18 ст. перыядычна праводзіліся вайсковыя рэгістрацыі і падлікі, т.зв. попісы ўзбр. сіл дзяржавы, вяліся інвентары маёнткаў; у 1764—94 дзейнічала Камісія скарбовая ВКл, якая шмат увагі аддавала ўліку дзярж. маёмасці. У Рас. імперыі, у склад якой з 1772—95 уваходзіла Беларусь, стат. звесткі змяшчаліся ў матэрыялах перыядычных рэвізій. У 1811 пры Мін-ве паліцыі створана стат. аддзяленне, у 1852 — стат. камітэт (у 1859 перайменаваны ў Цэнтр. стат. камітэт) і стат. камітэты ў губернях. Практычную статыстыку на месцах вялі валасныя і павятовыя органы ўлады. У 1911 для збору стат. матэрыялаў на Беларусі ўведзена земская статыстыка. 3 1918 на Беларусі існавалі губернскія стат. бюро, у 1920 утворана Цэнтр. стат. бюро БССР, у 1924 — Цэнтр. стат. ўпраўленне (ЦСУ), якое ў 1948 пераўтворана ў Стат. ўпраўленне пры Савеце Міністраў БССР, у 1990 — у Дзярж. камітэт па статыстыцы і аналізе. У 1994 створана Мін-ва статыстыкі і аналізу Рэспублікі Беларусь. 3 1953 ў Бел. ін-це нар. гаспадаркі існавала кафедра статыстыкі. 3 1971 да пач.

НАВУКА

481

1990-х г. на Беларусі дзейнічаў Бел. філіял Усесаюзнага праектна-тэхнал. ін-та ЦСУ СССР, які займаўся праектаваннем стат. форм, укараненнем аўтаматызаваных сістэм, кантрольнымі выпрабаваннямі найноўшай вылічапьнай тэхнікі. У 1994 утвораны НДІ статыстыкі пры Мін-ве статыстыкі і аналізу Рэспублікі Беларусь. Адным з заснавальнікаў метадалогіі практычнай статыстыкі быў ураджэнец Магілёўскай губ. Дз.П.Жураўскі, аўтар фундаментальных прац «Пра крыніцы і выкарыстанне статыстычных звестак» (1845) і «Статыстычнае апісанне Кіеўскай губерні» (т. 1—3, 1856), у якіх вызначаны сутнасць і задачы статыстыкі, дакладнасць звестак, метады збору і апрацоўкі стат. інфармацыі. Ён адзін з першых ацаніў значэнне метаду груповак, прапанаваў сац. з’явы вывучаць у разрэзе грамадскіх груп. У сав. час дасягнуты значныя вынікі ў распрацоўцы метадалогіі эканам. статыстыкі: статыстыкі працы і працоўных рэсурсаў (І.А Краваль, Л.Я.Мінц); пабудовы бапансаў нар. гаспадаркі і статыстыкі міжгаліновых сувязей (В.А.Собаль); статыстыкі сельскай гаспадаркі (А.С.Лібкінд); статыстыкі прамысловасці (А.Р.Шыфман); статыстыкі насельніцтва (М.В.Курман); міжнар статыстыкі (Л.М.Цырлін); сацыяльна-эканам. статыстыкі і статыстыкі прадукцыйнасці працы (А.Р.Казачонак).

3 развіццём рыначных адносін у эканоміцы Беларусі ў 1980— 90-я г. з ’явіліся новыя кірункі эканам. статыстыкі. Хуткімі тэмпамі пачалі развівацца: макраэканам. статыстыка, арганізацыя статыстыкі ў рамках сістэмы нац. рахункаў (М.М.Новікаў); статыстыка гандлю (А.В.Варапаева, В.І.Максіна); дэмаграфічная статыстыка (Л.П.Шахоцька); агульная тэорыя і гісторыя статыстыкі (І.М.Церліжэнка); метады шматмернага стат. аналізу (Л.А.Сошнікава, В.М.Тамашэвіч); матэрыяльная статыстыка, ацэнка надзейнасці стат. даных (Ю.С. Харын); статыстыка міжгаліновых сувязей (Л.А.Сошнікава), фінансавая (І.Я. Цяслюк), трансфармацыйных працэсаў у эканоміцы і сац. жыцці грамадства (В.М.Тамашэвіч), ценявой эканомікі (Н.Ч.Бокун), навуід і інавацыйнай дзейнасці (В.М.Фральцоў, М.І.Абламейка, А.М.Пехцерава). На мяжы 20 і 21 ст. ў статыстыцы павялічылася актуальнасць пытанняў практычнага выкарыстання выбарчых метадаў абследавання (Н.Ч. Бокун, С.У.Навасёлава) і ўкаранення сістэмы эколага-эканам. ўліку — спадарожнікавай сістэмы СНС (базавыя распрацоўкі Ж.М.Васілеўскай). У 1997 у Рэспубліцы Беларусь прыняты Закон аб дзярж. статыстыцы, які рэгламентуе парадак збору і пашырэння стат. інфармацыі. Найб. вядомыя кіраўнікі бел. статыстыкі: М.І.Шкрубер (1923—27), Дз.Л.

482

навука

Чарванёў (1963— 80), У.М.Нічыпаровіч (1980—98), У.І.Зіноўскі (з 1998). Літ:. А р т е м о в В.Н., Т е р л н ж е н к о Н.Н. Обіцая н сельскохозяйственная статнстнка. Мн., 1971; К а з а ч е н о к А.Г. Проблемы экономнческой статнстнкн. Мн., 1975; Я г о ж. Экономнческая статнстнка. 2 нзд. Мн., 1976; Статнстнческое нсследованне пронзводнтельностн труда прн снстемном подходе. Мн., 1985; Т е с л ю к Н.Е. Статнстнка фннансов. Мн., 1994; П н н н г н н В.В. Нацнональная экономнческая статнстнка н проблемы перехода к международным стандартам. Мн., 1995; Ш а х о т ь к о Л.П. Населенне Республнкн Беларусь в конце XX в. Мн., 1996; Н о в н к о в М.М., Т е с л ю к Н.Е. Макроэкономнческая статнстнка. Мн., 1996; Б о к у н Н.Ч., Ч е р н ы ш е в а Т.М. Методы выборочных обследованнй. Мн., 1997; Многомерный статнстнческнй аналнз в экономнке. М., 1999; Методологнческне положення по статнстнке. Мн., 1999; Н о в н к о в М.М. Макроэкономнческне закономерностн цнкпообразовання, стабнлнзацнн н равновесностн развнтня рыночных процессов. Мн., 2000; К о л е с н я к о в а Н.Н. Соцнально-экономнческая статнстнка. Мн., 2002; Б о к у н Н.Ч. Теневая экономнка: понятня, класснфнкацня, методы оценкн: Методологня стат. нсслед. Мн., 2002. В.М.Тамашэвіч. ДЭМАГРАФІЯ Першыя на Беларусі даследаванні па этнаграфіі, статыстыцы і рассяленні насельніцтва пачапіся ў 18 ст. Этнаграфічныя асаблівасці Беларусі ў канцы 18 ст. даследавала экспедыцыя Рас. АН пад кіраўніцтвам І.І.Ляпёхіна. У 19 ст. крыніцай звестак пра колькасць і дынаміку насельніцгва былі даныя рэвізій (рэвізскіх сказак), найб. дакладнымі лічаць звесткі рэвізій 1834, 1850, 1859, штогадовыя справаздачы губернатараў (зберагаюцца ў архівах, часткова апублікаваныя), даследаванні афіцэраў Генеральнага штаба.

3 1857 губ. статыстычныя камітэты пачалі складаць штогадовыя ведамасці пра колькасць і скпад насельніцтва па губернях, паветах, гарадах. У сярэдзіне 19 ст. складзены заўвагі да карт, апублікаваных у шматтомным выданні «Ваенна-гістарычны агляд Расійскай імперыі» (1843—52), дзе побач з інш. пытаннямі вывучалася насельніцтва ў яго сувязі з гаспадаркай. У 1860-я г. апублікаваны «Матэрыялы для геаграфіі і статыстыкі Расіі, складзеныя афіцэрамі Генеральнага штаба», у якіх грунтоўна разглядапася насельніцтва Віленскай, Гродзенскай, Мінскай і Смапенскай губ. У 2-й пал. 19 ст. дэмаграфічнымі даследаваннямі на тэр. Беларусі займаліся Паўночна-Заходні аддзел Рус. геаграфічнага т-ва (засн. ў 1867 у Вільні, дпя збору інфармацыі залучаў выкладчыкаў нар. вучылішчаў), сацыяльныя медыкі-гігіеністы А.А.Бекарэвіч, Л.І.Галынец, В.В.Кошалеў і інш. У 1920-я г. дэмаграфічныя даследаванні ў БССР пашырыліся, анапізаваліся матэрыялы перапісаў 1923, 1926. У 1923—28 праблемамі агульнай і мед. дэмаграфіі займаўся спецыяліст ў гапіне сац. гігіены і сан. статыстыкі Б.Я.Смулевіч (яго найб. вядомая ма-

награфія «Захворванне і смяротнасць насельніцтва гарадоў і мястэчак БССР», 1928). Асаблівасці натуральнага руху насельніцтва рэспублікі вывучаў статыстык Д.М.Паслаўскі, пытанні сям’і і шлюбу — С.Я.Вальфсон. У перыяд рэпрэсій 1930—40-х г. і Вял. Айч. вайны дэмаграфічныя даследаванні перапыніліся, адноўлены пасля перапісу 1959.

3 1963 у Вылічальным цэнтры пры Дзяржплане (пазней НДІ эканоміка-матэматычных метадаў планавання, цяпер НДІ Мін-ва эканомікі) праводзіліся дэмаграфічныя даследаванні пад кіраўніцтвам А.А.Ракава. У розныя гады тут працавалі А.У.Багдановіч, Л.І.Маськоў, А.М.Мацвеева, А.Н.Пешкава, С.А.Польскі, Я.І.Рубін, Л.І.Спіжанкоў, Л.Я.Ціханава, Л.П.Шахоцька і інш. Распрацоўвалася сістэма дэмаграфічных мадэлей і матэм. праграм для прагназіравання насельніцтва ў асобных рэгіёнах, абгрунтоўваліся асн. перадумовы і складаліся прагнозы насельніцтва рэспублікі, абласцей, гарадоў і раёнаў, вывучаліся праблемы суадносін эканам. развіцця і дэмаграфічных працэсаў, палітыкі народанасельніцтва, сацыяльна-эканам. аспекты нараджальнасці, смяротнасці і працягласці жыцця насельніцтва, яго старэнне, міграцыі. Вывучаліся праблемы вял. і малых гарадоў, сельскага насельніцтва і працэсаў урбанізацыі ў рэспубліцы. Аналізаваліся погляды розных школ сучаснай дэмаграфіі ў розных краінах. У 1969 апублікавана праца А.А.Ракава «Насельніцтва БССР», выдаюцца зб-кі «Праблемы народанасельніцтва і працоўных рэсурсаў» (1970— 76). У 1960— 70-я г. ў Ін-це эканомікі АН Беларусі вывучаліся уплыў сац.-эканам. фактараў на міграцыю насельніцтва (А.Н.Пешкава), сістэмы гар. паселішчаў БССР метадамі матэм. статыстыкі (Г.Ц.Максімаў); на кафедры палітэканоміі Бел. політэхнічнага ін-та — праблемы развіцця сям’і, занятасці жанчын і нараджальнасці (І.В.Насонава, З.М.Юк); у БДУ — шлюбу і сям’і (М.Р.Юркевіч), тэр. даследаванні праблем народанасельніцтва і працоўных рэсурсаў БССР (Б.А.Манак). Бел. медыкі-гігіеністы даследавалі асобныя праблемы дэмаграфіі і агульныя пытанні ўзнаўлення насельніцтва (А.П.Скалыжэнка), дзіцячую і перынатальную смяротнасць (М.К.Зубрыцкі); этнографы — праблемы міграцыі (Г.А.Каспяровіч). У 1980-я г. група дэмографаў на чале з А.А.Ракавым перайшла ў Ін-т эканомікі, пазней ў Ін-т сацыялогіі АН Беларусі. У сярэдзіне 1990-х г. створаны аддзел дэмаграфіі ў НДІ статыстыкі пры Мін-ве статыстыкі і аналізу Рэспублікі Беларусь (заг. адцзела Л.П.Шахоцька). Тут даследуюцца праблемы: дэмаграфічнае прагназіраванне, тэндэнцыі смяротнасці і працягласці жыцця, нара-

джальнасць і развіццё сям’і, праблемы дэмаграфічнай бяспекі, уплыў Чарнобыльскай катастрофы на дэмаграфічныя працэсы, распрацоўка дэмаграфічнай палітыкі, падрыхтоўка праграмы і аналіз вынікаў перапісу насельніцтва 1999, пытанні міграцыі, шлюбнасці, нац. і моўнай структуры насельніцтва, адукацыйны ўзровень насельніцтва, метадалагічныя пытанні пабудовы табліц шлюбнасці, смяротнасці насельніцтва і інш. (А.У.Бурачэўская, В.А.Крашэўская, Дз.М.Кудзелка, Л.Ф.Ляшковіч, А.А.Рубанава, В.У.Філіпава). Выдаюцца зб-кі прац ін-та «Актуальная статыстыка» (1999— 2002). У 1990-я г. дэмаграфічнымі даследаваннямі займаліся таксама ў НДІ Мін-ва эканомікі (Г.І.Хмяльніцкая, Н.М.Прывалава), НДІ працы Мін-ва працы (Л.М.Анісаў, С.С.Ткачэнка), на геагр. ф-це БДУ (К.А.Анціпава, І.В.Загорац, Б.А.Манак, Л.Дз.Мельнікава). У Ін-це мацярынства і дзяцінства вывучаюцца мед. праблемы дзіцячай смяротнасці, уплыў вынікаў Чарнобыльскай катастрофы на здароўе дзяцей (І.А.Ваніловіч). У Бел. дзярж. эканам. ун-це на кафедры статыстыкі вывучаюцца статыстычныя праблемы дзіцячай смяротнасці, гендэрныя праблемы (Н.У.Агабекава, Л.І.Карпенка). Этнадэмаграфічнымі даследаваннямі займаюцца: па г. Мінску Н.Г.Бялкоўская, па Віцебскай вобл. М.І.Бобрык; праблемамі гар. паселішчаў Брэсцкай вобл. — К.К.Красоўскі, дэмаграфічнага развіцця Гомельскай вобл. ў сувязі з вынікам катастрофы на Чарнобыльскай АЭС — А.Г.Злотнікаў. Літ: В о л ь ф с о н С.Н. Соцнологня брака н семьв. Мн., 1929; Р а к о в А.А. Населенне БССР. Мн., 1969; Я г о ж. Белоруссня в демографнческом нзмереннн. Мн., 1974; Я г о ж Демографнческне основы народохозяйственного планнровання. Мн, 1990; П е ш к о в а А.Н. Мнграцня населення Белорусской ССР. Мн., 1970; Ю р к е в н ч Н.Г. Советская семья, функцнн н условня стабшіьностн. Мн., 1970; Юк З.М. Трудженшнны н семья. Мн., 1975; П о л ьс к н й С.А. Демографнческне проблемы развнтня. Мн., 1976; І І І а х о т ь к о Л.П. Воспронзводство населення Белорусской ССР. Мн., 1985; Я е ж. Населенне Республнкн Беларусь в конце XX века. Мн., 1996; Я е ж. Экономнческая демографня. Перепнсь населення. Мн., 2002; Демографнческое развнтне н трудовые ресурсы БССР. Мн., 1988; Трудовой потенцнал Белорусской ССР в условнях ннтенснфнкаццц. Мн., 1988; М а н а к Б.А., А н т н п о в а Е.А. Экономнко-географнческнй аналнз демографнческой снтуацнн н размешення населення на террнторнн Республнкн Беларусь. Мн., 1999; Тенденцнн заболеваемоста, смертноста н продолжнтельностн жнзнн населення Республнкн Беларусь. Мн., 2003; Трудовая мнграцня в СНГ: соцнальные н экономнческне эффекты. М., 2003. Л.П.Шахоцька.

ЭКАНАМІЧНАЯ ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ Эканам. гісторыя Беларусі вывучаецца на аснове разнастайных па форме, змесце і па дакладнасці інфармацыі гіст. крыніцах. Гэта помнікі археалогіі і матэрыяльнай культуры, пісьмовыя крыніцы (летапісы, хронікі, граматы, статуты, судеебнікі, акты заканад. і выканаўчых органаў улады і інш.), розныя гасп. дакументы (інвентары маёнткаў, рэвізіі і інш ). Асобны тып дакументаў— комплекс эканоміка-геагр. і статыст. апісанняў 16—20 ст., працы Вольнага эканам. т-ва (1766— 1915), ГІецярбургскай археаграфічнай камісіі (1846—92), матэрыялы губернскіх ведамасцей, зборнікі гіст. дакументаў аб гасп. і эканам. жыцці, мемуарная л-ра (Ф.Еўлашоўскі, А.Філіповіч, Ф.Міркавіч, І.Сямашка і інш ), творы бел. мысліцеляў і асветнікаў Ф.Скарыны, С.Буднага, М.Гусоўскага, Сімяона Полацкага, Ф.Багушэвіча, В.Дуніна-Марцінкевіча, Я.Лучыны, Я.Купалы, М.Багдановіча, Я.Коласа, М.Гарэцкага і інш. Першымі прафес. гісторыкамі, якія даследавалі праблемы сац.-эканам. развіцця Беларусі, былі прафесары Віленскага ун-та І.С.Анацэвіч, М.К.Баброўскі, І.М.Даніловіч, Ф.Я.Нарбут, І.Б.Ярашэвіч і інш. Асновы эканам. гісторыі Беларусі як навукі распрацаваў М.В.Доўнар-Запольскі. У сваіх працах «Нарыс гісторыі Крывіцкіх і Дрыгавіцкіх земляў да канца XII ст.» (1891), «Дзяржаўная гаспадарка Вялікага княства Літоўскага пры Ягелонах» (1901), «Сацыяльна-эканамічная структура Літоўска-Беларускай дзяржавы ў XVI—XVIII стст.» (1927), «Народная гаспадарка Беларусі. 1861— 1914» (1926) ён адзін з першых звярнуў увагу на выгаднае геагр. размяшчэнне тэр. і спрыяльныя прыродна-кліматычныя ўмовы Беларусі, дзякуючы чаму яе насельніцтва актыўна ўступала ў гандл. і эканам. сувязі з інш. народамі і краінамі. У.І.Пічэта ў працы «Аграрная рэформа Сігізмунда Аўгуста ў ЛітоўскаРускай дзяржаве» (1917) на падставе багатага фактычнага матэрыялу разгледзеў пытанні, звязаныя з развіццём сельскай гаспадаркі, станаўленнем новай сістэмы земляробства і яе эфектыўнасцю. Гісторыя гарадоў, мястэчак і вёсак, развіцця рамяства, гандлю і культуры розных рэгіёнаў Беларусі раскрыта ў працах М.В.Без-Карніловіча, Д.А.Дудкова, Ф.В.Кліменкі, К.І.Кернажыцкага, В.К.Стукаліча, П.М.Шпілеўскага. Выкладанне эканам. гісторыі Беларусі пачапося ў 1921 на ф-це грамадскіх навук БДУ, дае рыхтаваліся кадры эканамістаў вышэйшай кваліфікацыі. Адначасова з заснаваннем Бел. ін-та нар. гаспадаркі (1933) уведаены і курс эканам. гісторыі, у 1968—88 там існавапа адпаведная кафедра, дае выкладаўся курс гісторыі нар. гаспадаркі СССР, краін сацыялізму і капітапізму. У якасці дадатковай л-ры рэкамендаваліся «Эканамічная гісторыя БССР» пад рэдакцыяй А.І .Сідарэнкі (1966), «Эканамічная гісторыя БССР» пад

рэдакцыяй К.І.Шабуні і С.М.Малініна (1969). Даследавапіся праблемы сац.-эканам. развіцця Беларусі (В.Р.Гняўко, В.А.Мілаванаў, Б.Ф.Нікановіч). У 1988 асобная секцыя эканам. гісторыі Беларусі створана ў складзе кафедры размяшчэння прадукц. сіл. На большасці ф-таў вывучалася «Гісторыя народнай гаспадаркі СССР і замежных краін», а таксама спец. курс «Гісторыя народнай гаспадаркі Беларусі». Спец. навук. даследаванні праводзіліся ў Ін-це эканомікі АН Беларусі (засн. ў 1931), дзе ў 1959— 81 існаваў сектар эканам. гісторыі. Выдадзеная ў 1937 кніга М.Р.Матусевіча і С.М.Малініна «Асноўныя этапы развіцця прамысловасці БССР» стала першай спецыялізаванай навук. працай у галіне эканам. гісторыі Беларусі. У 1963 выдадзена кн. «Эканоміка Беларусі ў эпоху імперыялізму. 1900— 17», пазней — некалькі манаграфій па гісторыі эканам. развіцця Беларусі за гады сав. улады (М.Ф. Болбас, З.І.Гіяргідзе, В.А.Мілаванаў, Л.М.Міхневіч, В.І.Дрыц і інш.). У 1991 адноўлена кафедра эканам. гісторыі Беларусі ў Бел. эканам. ун-це. Былі падрыхтаваны і выдадзены навуч. дапаможнікі «Эканамічная гісторыя Беларусі 1917— 92 гг.» (1992), «Эканамічная гісторыя Беларусі» (1993, перавыдадзена ў 1996, 1999, 2001), якая ахоплівае перыяд са стараж. часоў да сучаснасці. У 2004 апублікавана 3-е, дапоўненае выданне гэтага дапаможніка на рус. мове. У Бел. эканам. ун-це распрацавана праграма параўнальнага вывучэння эканам. гісторыі Беларусі і замежных краін, створаны шэраг аўтарскіх дапаможнікаў па спец. праблемах, у т.л. «Эканамічны стан, побыт і гандаль старажытнай Беларусі (IX—XIII стст.)» В.І.Галубовіча (1997), «Прамысловасць Беларусі ў XX стагоддзі» А.М.Сасіма (2001), «Гісторыя развіцця грашова-крэдытнай сістэмы Беларусі» Ю.Л.Грузіцкага (2002); навук.-метадычныя зб-кі «3 гісторыі эканамічных рэформаў на Беларусі» (вып. 1—2, 1994— 97), калект. праца «Эканамічная гісторыя замежных краін» (3-е выд., 2002). Каштоўныя матэрыялы па сац.-эканам. гісторыі Беларусі ў манаграфіях М.І.Біча, М.А.Бяспалай, В.Ф.Голубева, Э.М.Загарульскага, А.П.Ігнаценкі, П.А.Лойкі, Ф.С.Марцінкевіча, І.Я.Марчанкі, А.М.Сарокіна, В.У. Чапко, К.І.Шабуні, З.В.Шыбекі і інш. Вынікам шматгадовай навук.-даследчай працы вялікага калектыву гісторыкаў, эканамістаў і інш. вучоных стала выданне «Энцыклапедыі гісторыі Беларусі» (т. 1— 6, 1993—2003), у якой шырока прадстаўлены матэрыялы аб сац эканам. развіцці Беларусі, стане яе эканомікі, навукі, тэхнікі на розных этапах гісторыі. У 2002 у Ін-це эканомікі Нац. АН Беларусі створаны сектар гісторыі

НАВУКА__________________ 483 эканам. вучэнняў (кіраўнік В.М.Бусько). Навук. даследаванні па эканам. гісторыі Беларусі праводзяцца ў цеснай сувязі з асэнсаваннем катэгорый рыначнай эканомікі, міжнар. вопыту эканам. развіцця, ролі і месца краіны ў сусв. эканоміцы, выбару канкрэтных мер павышэння яе эфектыўнасці, экалагічнай бяспекі, сац.-эканам. салідарнасці бел. грамадства. Літ:. Б о л б а с М.Ф. Развнтме промышленностн в Белорусснн (1795—1861). Мн., 1966; Я г о ж. Промышленность Белорусснн, 1860—1900. Мн., 1978; Ч е п к о В.В. Сельское хозяйство Белорусснн в первой половнне XIX в. Мн., 1966; Экономнка Белорусснн в пернод послевоенного возрождення. Мн., 1988; Г о л у б е ў В.Ф. Сялянскае землеўладанне і землекарыстанне на Беларусі XVI—XVIII стст. Мн., 1992; Д о ў н а рЗ а п о л ь с к і М.В. Гісторыя Беларусі. Мн., 1994; Гісторыя беларускага сялянства. Т. 1. Мн., 1997; Ш ы б е к а З.В. Гарады Беларусі (60-я гады XIX — пач. XX ст.). Мн., 1997; Б я с п а л а я М.А. Беларуская вёска ў першыя гады нэпа (1922—23). Мн., 1999; С а р о к і н А.М. На ростанях айчыннай гісторыі: Бел. вёска: Ад Дэкрэта да Кодэкса аб зямлі (1917—90-я гг.). Мн., 1999; Н о в н к о в а Н.В. Глобалнзацня н рынок: понскн стратегнн экономнческого развнтня в XXI в. М., 2001; Ш н м о в В.Н. Экономнческое развнтне Беларусн на рубеже веков: проблемы, нтогн, перспектнвы. Мн., 2003; Экономнческая нсторня Беларусн. 3 нзд. Мн., 2004. В.І.Галубовіч, З.В.Шыбека. МІЖНАРОДНЫЯ АСПЕКТЫ ЭКАНАМІЧНАЙ ТЭОРЫІ Праблематыкай сусв. (міжнар.) эканомікі на Беларусі пачалі актыўна займацца ў пач. 1990-х г. у сувязі з’пераходам да рыначнай мадэлі гаспадарання і неабходнасцю ўваходжання краіны ў сусв. супольнасць у якасці раўнапраўнага партнёра. Даследаванні праводзяцца ў Ін-це эканомікі Нац. АН Беларусі, Навук.-даследчым эканам. ін-це Мін-ва эканомікі Рэспублікі Беларусь, БДУ, Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь, Бел. эканам. ун-це, Нац. банку, Мін-ве замежных спраў Рэспублікі Беларусь і інш. Вывучаюцца тэндэнцыі развіцця, інтэграцыі і глабалізацыі сусв. эканомікі (А.Л.Давыдзенка, Ф.А.Дзмітраковіч, Г.В.Забаўскі, В.В.Казлоўскі, І.В.Новікава, А.М.Тур), яе інтэрнацыяналізацыі і міжнар. вытворчага супрацоўніцтва (М.І.Балашэвіч, А.В.Данільчанка, С.І.Мазоль), міжнар. канкурэнцыі і канкурэнтаздольнасці эканомікі (С.М.Дзядкоў, Л.М.Нехарошава). Аналізуюцца праблемы знешнеэканам. дзейнасці і знешняга гандлю Рэспублікі Беларусь (Ю.Л.Ас-

484__________________ н а в у к а

маў), міграцыі прац. рэсурсаў (А.У.Бондар, А.В.Ванкевіч, А.П.Морава), мытна-тарыфнай, падатковай сістэмы і татапчанка, П.М.Гуцол, А.Я.Дайнека, A. Л.Давыдзенка, Я.П.Качуроўскі, В.С. рыфна-падатковага рэгулявання (С.Р.Васілеўскі, А.Ф.Кірэева, В.В.Пачэкіна, Л.І. Мацюшэўскі, С.І.Міхневіч, В.Ф.МадзвеТарарышкін, Г.У.Турбін). Дзейнасць дзеў, Г.А.Шмарлоўская), сусв. рынкаў міжнар. эканам. арганізацый, пытанні крэдытаў і каштоўных папер, валютнаінтэнсіфікацыі адносін Рэспублікі Белага рынку і валютнага рэгулявання, міжрусь з краінамі— лідэрамі сусв. эканам. нар. інвестыцыйнай дзейнасці, манапасупольнасці вывучаюць В.В.Казлоўскі, лізацыі і антыманапольнага рэгуляванС.В.Паўлоўская, С.М.Гнацюк і інш. ня (В.В.Гаўрылюк, Л.М.Давыдзенка, B. А.Драздоў, І.В.Ліхагруд, А.П.Ляўко- Быдадзены навуч. дапаможнікі па сусв. эканоміцы А.В.Мельнікавай, Н.У.Чарвіч, Г.В.Маісейчык, М.У.Мясніковіч, чэнкі Г Г.А.Шмарлоўскай (1998), Я.З.ЛаА.М.Петрушкевіч, Э.І.Пятровіч, Г.Р.Саньманосава, М.І.Платніцкага і А.А.Рудак ко). У апошнія гады прадметам навук. даследаванняў сталі міжнар. вопыт і (2001), Я.С.Друзіка (2002), Л.М.Пятроўскай (2002), а таксама «Міжнародпраблемы станаўлення адкрытай эканоныя эканамічныя адносіны» А.Л.Давымікі і ажыццяўлення стабілізацыйнай дзенка (2001), «Міжнародная эканоміпалітыкі (І.А.Міхайлава-Станюта, Л.М. ка» пад рэд. В.К.Мацюшэўскай (2002), Пятроўская, Г.А.Шмарлоўская, У.М.Шы-

«Знешнеэканамічная палітыка дзяржавы» І.А.Фількевіча (2002) і інш. Літ:. М я с н н к о в м ч М.В. Формнрованне фннансово-промышленных групп в переходных экономнках. Мн., 1997; С а н ь к о Г.Г. Монополня н конкуренцня. Мн., 1999; М н х н е в н ч С.П. Многосторонняя снстема регулнровання международных торгово-экономнческнх отношеннй. Мн., 2000; Д а в ы д е н к о Е.Л. Международные экономнческне отношення. Мн., 2001; Н о в н к о в а Н В. Глобалнзацня н рынок. Понскн стратегнн экономнческого развнтня в XXI веке. Мн., 2001; Д р у з н к Я.С. Мнровая экономнка. Мн., 2002; К р н ш т а н о с о в В Б Международные фннансовые органнзацнн. Мн., 2002; Международная экономнка. Мн., 2002; П е т р о в с к а я Л.М. Мнровая экономнка. Мн., 2002; К а ч у р о в с к н й Е.П., А с т а п ч е н к о Ю.Л. Беларусь: новая торговая полнтнка. Мн., 2002; Ф н л ь к е в н ч Н.А. Внешнеэкономнческая полнтнка государства. Мн., 2002. Г.А.Шмарлоўская.

Ю РЫ Д Ы Ч Н Ы Я Н А ВУ К І ГІСТОРЫЯ ДЗЯРЖАВЫ I ПРАВА Вытокі бел. гісторыка-прававой думкі ў далёкай старажытнасці, калі з узнікненнем на тэр. Беларусі дзяржаўнасці і пісьменства з’явілася патрэбнасць у захавальніках і тлумачальніках звычаяў. Пазней, калі бел. землі сталі палітыка-эканам. цэнтрам феад. дзяржавы ВКЛ, з’явіліся прафес. юрысты (суддзі, адвакаты і інш ), узнікла неабходнасць у тэарэт. асэнсаванні новых з’яў і грамадскіх працэсаў. У 16 ст. на Беларусі (паводле некат. звестак) выдадзена 16 юрыд. кніг, у т.л. Статут 1588, закон аб Гал. судзе (Трыбунале) і інш. Пачалося фарміраванне кола паліт. дзеячаў і мысліцеляў (Ф.Скарына, М.Літвін, С.Будны, А.Волан, Мікалай Радзівіл Чорны, А.Валовіч, Л.Сапега і інш.), якія на падстве сусв. навук. напрацовак уносілі ў праблемы дзяржавы і права ВКЛ практычныя лрапановы па ўдасканапенні грамадскіх адносін і заканадаўства. Ф.Скарына выказваў думкі аб ролі народа і нар. суверэнітэце, якія пераклікапіся з тэорыяй натуральнага права; лічыў, што права ў цэлым і асобныя законы павінны выдавацца на падставе звычаяў пэўнай зямлі, быць справядлівымі, карыснымі народу і накіраванымі на дасягненне агульнага дабра. Ён прыняў удзел у падрыхтоўцы першага кадыфікаванага зводу законаў ВКЛ — Статуга 1529. Пашырэнне на Беларусі рэфармацыйных рэнесансавых і гуманістычных ідэй садзейнічала свецкай інтэрпрэтацыі палітыка-прававых інстытутаў (А.Волан і А.Алізароўскі, Л.Зізаній, П.Скарга, М.Смагрыцкі, В.Цяпінскі і інш ). А.Волан лічыў важнейшай натуральнай уласцівасцю чапавека імкненне да свабоды і неабходнасць яе абараняць з даламогай права, якое павінна быць справядлівым, разумным і з’яўляцца гарантам (абараняць) свабоды і роўнасці людзей («Пра папітычную або грамадзянскую свабоду», 1572). Прадстаўнікі рэфармацыйнага руху на Беларусі П.Гезка, М.Чаховіц, С.Будны, В.Цяпінскі і інш. імкнуліся аб’яднаць прававую тэорыю з практыкай, што было рэалізавана пры ўдасканаленні папярэд-

няга заканадауства (шматлікіх грамат, Судзебніка 1468) і стварэнні законаў, заснаваных на мясц. праве і традыцыях народа — Статутаў ВКЛ 1529, 1566, 1588. У іх змешчаны нормы ўсіх галін тагачаснага права: канстытуцыйнага, адм., грамадз. (у т.л. рэчавага, абавязацельнага, спадчыннага, апякунскага і інш ), крымін., працэсуальнага і нават прыродаахоўнага. На падставе дасягненняў прававой тэорыі ў 16 ст. ў ВКЛ праведзена судовая рэформа, у выніку якой з ’явіліся выбарныя, аддзеленыя ад выканаўчай улады суды для шляхты і новыя прынцыпы судаводства — галоснасць, спаборнасць судовага працэсу з удзелам адвакатаў і інш. Узнікла і пачала рэалізоўвацца патрэбнасць у прафес. юрыд. кадрах, падрыхтоўку якіх ажыццяўлялі і зах.-еўрап. ун-ты, і ўласныя навуч. ўстановы. Права вывучалася ў Светаянскай школе грамадз. права ў Вільні (1566), кальвінісцкіх і арьмнскіх школах у Слуцку, Іўі, Койданаве, Лоску, Нясвіжы, Навагрудку і інш. гарадах, а таксама ў прыватных школах (палестрах). У Віленскім ун-це (у 1640 быў адкрыты юрыд. ф-т). 3 1583 па 1781 выпускнікам ун-та было прысвоена 149 навук. ступеней па праве. Дзейнічалі 2 кафедры кананічнага і 2 — грамадз. права. У сваіх лекцыях і навук. працах І.Анацэвіч, М.Баброўскі, І.Даніловіч, І.Лялесель, Т.Чацкі, Ю.Ярашэвіч і інш. закраналі гіст. і гісторыка-прававыя праблемы, звязаньм з мінулым бел. народа. Развіццю юрыд. навукі на Беларусі садзейнічалі апублікаваныя ў 18 ст. з дапамогай Адукацыйнай камісіі Рэчы Паспалітай заканад. акты з каментарьммі і заўвагамі да іх; храналагічны збор законаў ВКЛ і Польшчы ў 8 тамах —

Валюміна легум (1732— 82), збор дакументаў па міжнар. праве ў 3 тамах, выдадзены М.Догелем у 1758— 64; збор норм ваенна-крымін. права — «Артыкулы ваенныя» (Нясвіж, 1754), а таксама кнігі «Доказ асноў натуральнага права» Т.Млоцкага (Вільня, 1779), «Навука права натуральнага, палітычнага, палітычнай эканоміі і права народаў» І.Страйноўскага (Вільня, 1785) і інш. Вынікам узаемадзеяння навукі і практыкі стала прыняцце соймам Рэчы Паспалітай у 1791 «Закона аб урадзе», вадомага як Канстытуцыя 3 мая (адна з першых канстытуцый у гісторыі чалавецтва). Пасля далучэння Беларусі да Рас. імперыі пытанні гісторыі дзяржавы і права Беларусі, Літвы і Украіны закраналіся ў працах А.Каравіцкага, Ю.Ярашэвіча, М.І.Кастамарава, М.Ф.Уладзімірскага-Буданава, М.П.Дашкевіча, М.В.Доўнар-Запольскага, Р.В.Дземчанкі, М.В.Каяловіча, І.І.Лапо, Ф.І.Леантовіча, М.К.Любаўскага, М.А.Максімейкі, І.А.Маліноўскага, Т.Чацкага, М.М.Ясінскага, Т.Нарбута і інш. Фундаментальную крыніцазнаўчую базу для вывучэння гісторыі права Беларусі стваралі такія выданні, як «Беларускі архіў старажытных грамат» пад рэдакцыяй І.І.Грыгаровіча (ч. 1, 1824); «Зборнік Муханава» (1836); «Акты Заходняй Расіі», т. 1—5 (1846—53); «Акты Віленскай археаграфічнай камісіі», т. 1—39 (1865—1915), «Гісторыка-юрыдычныя матэрыялы...», в. 1—32 (Віцебск, 1871— 1906); «Акты Паўднёвай і Заходняй Расіі...», т. 1— 15 (1863—92). Асаблівая заслуга ў даследаванні прававой гісторыі Беларусі належыць І.М.Даніловічу, які з 1814 выкладаў у Віленскім ун-це мясц. (г.зн. беларуска-літоўскае) права. Ён выявіў і апублікаваў шэраг помнікаў права Беларусі (напр., у 1826 апублікаваў тэкст Судзебніка 1468, падрыхтаваў да друку напісаны на бел. мове Статут ВКЛ 1529, а таксама збор даку-

ментаў «Скарбец днпломатов» («Скарбніца наді ў сваіх працах бел. гісторыкі актаў», Вільня, 1860—62), у якім змешчаны (З.Ю.Капыскі, А.П.Грыцкевіч і інш.), вытрымкі ці апісанне 2383 актау па гісторыі вучоныя РСФСР (М.М.Улашчык, Дз.Л. дзяржавы і права Беларусі і Літвы. Пахілевіч). Гісторыі палітыка-прававой Навук. даследаванні 1920— 30-х г. думкі Беларусі прысвяцілі свае працы былі адказам на пытанні, пастаўленыя С.Ф.Сокад, С.А.Падокшын і В.Ф.Шальпрактыкай сав. дзярж. буд-ва. Праблекевіч. мы гісторыі дзяржавы і права, юрыд.

3 пач. 1990-х г. праводзяцца комплекснавукі займапі значнае месца ў даследаныя даследаванні праблем развіцця ваннях вучоных БДУ (з 1921). Першы дзяржаўнасці і права Беларусі на ўсіх рэктар БДУ У.І.Пічэта больш за 130 наэтапах гісторыі, выяўляюцца характэрвук. прац прысвяціў гісторыі права, паныя рысы, асаблівасці і тэндэнцыі ў літыкі, эканомікі і культуры Беларусі; у дзярж.-прававым буд-ве, развіцці дзярж.

1961 выдадзены збор яго прац «Белаорганаў улады і суд. сістэмы, становірусь і Літва XV— XVI ст.». Пытанні шчы грамадства і інш. (А.Ф.Вішнеўскі, прававой гісторыі Беларусі распрацоўТ.І.Доўнар, В.А.Круталевіч, С.Ф.Сокал, валі А.В.Бурдзейка, Дз.І.Даўгяла, М.В. М.У.Сільчанка, В.А.Шаўкапляс, І.А.Юхо Доўнар-Запольскі, В.Д.Дружчыц, Т.І.Заі інш.). Навукоўцы ўдзельнічаюць у пебела, К.І.Таўсталес, М.Я.Ясінскі і інш. равыданні стараж. нарматыўных актаў. Першымі выкладчыкамі на прававым Зроблены пачатак стварэнню шматтомаддзяленні былі Г.С.Гурвіч (савецкае най працы па гісторыі дзяржаўнасці і дзярж. права), В.Н.Дурдзянеўскі (дзярж. права Беларусі. Актуадьным праблемам права бурж. краін), М.Б.Кроль (суд. гісторыі дзяржавы і права Беларусі: узпсіхіятрыя), І.Т.Цітоў (суд. медыцына), нікненню бел. дзяржаўнасці, фарміраМ.А.Грэдзінгер (цывільнае права і праванню тэрыторыі, паходжанню назвы цэс), Б.В.Чрэдзін (рымскае права) і інш. «Беларусь», уніям ВКЛ з Польшчай, У адкрытым у 1922 Ін-це бел. культуры гісторыі заканадаўства — прысвечаны існавала камісія па сав. буд-ве (пазней працы І.А.Юхо. У працах Т.І.Доўнар пераўтворана ў прававую секцыю), у раскрываюцца этапы, характэрныя рыякой вывучаліся пытанні дзярж.-правасы і тэндэнцыі развіцця права Беларусі вога жыцця рэспублікі. Інбелкульт паў 14— 18 ст., асаблівасці кадыфікацыі чаў выданне дзярж.-прававых актаў заканадаўства ў 16 ст., адметнасць 16-—17 ст., якія ўваходзілі ў склад Ліправавой гісторыі і прававой культуры тоўскай метрыкі. Выдадзены 3-томны Беларусі і іх узаемасувязь з агульнаеў«Беларускі архіў» (1927— 30), атаксама рап. працэсам эвалюцыі права, прасочзбор артыкулаў па розных галінах ваецца гісторыя канстытуцыйнага, крыюрыд. навукі: дзярж., адм., крымін., мін., грамадз. права. А.Ф.Вішнеўскі ў грамадз., зямельнага права, судаводсваіх творах даў характарыстыку паэства, гісторыі і тэорыі дзяржавы і права тапнага развіцця дзяржавы і права Бе(М.А.Грэдзінгер, Р.Я.Парэчын, М.А.Каларусі са старажытнасці да нашага чанаплін, В.М.ІІІыраеў, С.Слупскі, Ф.І.Гаўсу. У апошнія гады выдадзены шэраг зе, М.М.Гуткоўскі, Е.А.Вішнеўскі, М.А. навучадьных дапаможнікаў па гісторыі Бонч-Асмадоўскі), праца М.М.Гуткоўдзяржавы і права Беларусі (аўтары скага «Сістэматычны паказчык (спроба сістэматыкі) заканадаўства Беларускай А.Ф.Вішнеўскі, Т.І.Доўнар, В.А.КрутаССР за 1919— 28 г.» (1929). У канцы левіч, М.У.Сільчанка, С.Ф.Сокал, В.А.

1920-х г. шэраг вучоных-прававедаў Шаўкапляс, І.А.Юхо і інш.). Гісторы(У.І.Пічэта, Р.Я.Парэчын, М.М.Гуткоў- кі-правазнаўцы прынялі ўдзел у падскі, В.Д.Дружчыц) рэпрэсіраваны, аб’- рыхтоўцы шэрагу энцыклапедычных ём і тэматыка навук. даследаванняў выданняў: «Юрыдычны энцыклапедычскараціліся. У 1944 аднавіў дзейнасць ны слоўнік» (1989), «Статут Вялікага Мінскі юрыд. ін-т (у 1954 пераўтвора- княства Літоўскага 1588 г.» (1989), ны ў юрыд. ф-т БДУ). У 1958 і 1969 вы- «Энцыклапедыя гісторыі Беларусі» дадзена калектыўная праца ў 2 частках (1993— 2003), «Мысліцелі і асветнікі «Нарысы па гісторыі дзяржавы і права Беларусі» (1995), «Асветнікі зямлі БеБССР». У 1960 перавыдадзены Статут ларускай» (2001) і інш. Значнай навуВКЛ 1529. У 1970—76 надрукаваны 2 ковай падзеяй стала выданне ў 2001 т. «Гісторыі дзяржавы і права Беларус- «Гісторыі канстытуцыйнага права Бекай ССР» (С.П.Маргунскі, І.І.Пацяружа, ларусі» (Р.А.Васілевіч, Т.І.Доўнар, І.А. В.Н.Арцёмава, Ю.П.Броўка, М.В.Стора- Юхо), перавыданне ў 2003 Статута жаў, В.І.Семянкоў, В.І.Шабайлаў, І.А. 1566 (Т.І.Доўнар, І.А.Юхо, У.М.СатоЮхо і інш.). У 1978 выйшла манаграфія лін). Бел. вучоныя-юрысты даследуюць І.А.Юхо «Прававое становішча насель- фундаментальныя тэарэт. праблемы ніцтва Беларусі ў XVI ст.», у 1975— дзяржавы і права, распрацоўваюць пра79 — В.А.Крутадевіча «Нараджэнне блемы гарантый забеспячэння суверэніБеларускай Савецкай Рэспублікі» (у 2 тэту ў прававой, сац.-эканамічнай, ч.). Праблемы дзяржавы і права закра- культ. і інш. сферах жыцця грамадства.

навука

485

Літ:. Л а п п о Н.Н. Лнтовскпй статут 1588 года. Т 1—2. Каунас, 1934— 1938; Очеркв нсторнн государства н права БССР. Вып. 1—2. Мн., 1958—69; Статут Велнкото княжества Лнтовского. Мн., 1960; Нсторня государства н права Белорусской ССР. Т. 1—2. Мн., 1970—76; С о к о л С.Ф. Полнтнческая н правовая мысль в Белорусснн XVI — первой половнне XVII в. Мн., 1984; Статут Вялікага княства Літоўскага 1588: Тэксты. Давед. Камент. Мн., 1989; В н ш н е в с к н й А.Ф., Д о в н а р Т Н. РІсторня государства н права Беларусн (1917—1996). Мн., 1996; Д о в н а р Т.Н. Краткнй очерк нсторнн государства н права Республнкн Беларусь: (Послеоктябрьскнй пернод). Мн., 1997; В і ш н е ў с к і А.Ф., Ю х о Я.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі ў дакументах і матэрыялах. Мн., 1998; Ю х о І.А. Гістарыяграфія гісторыі дзяржавы і права феадапьнай Беларусі. Мн., 1999; Е р м а л о в і ч М. Беларуская дзяржава — Вялікае княства Літоўскае. Мн., 2000; К р у т а л е в і ч В.А., Ю х о І.А. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі (1917—1945 гг ). 2 выд Мн., 2000; Дагаворы і граматы як крыніца беларускага права. Мн., 2000; Д о ў н а р Т.І. Помнікі права Беларусі феадальнага перыяду. Мн., 2001; Статут Вялікага княства Літоўскага 1588. Пер. на бел. мову. Мн., 2002; В і ш н е ў с к і А.Ф. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі. Мн., 2003; Статут Вялікага княства Літоўскага 1566 года. Мн., 2003. Т.І.Доўнар. КАНСТЫТУЦЫЙНАЕ ПРАВА У рамках навукі канстытуцыйнага (дзяржаўнага) права даследуецца сістэма канстытуцыйна-прававых норм і адносін, вывучаюцца крыніцы канстытуцыйнага права, тэорыя і практыка рэалізацыі яго норм, канстытуцыйныя асновы прававога становішча чалавека і грамадзяніна, паліт., эканам. і сац. сістэма, прынцьіпы арганізацыі і дзейнасці дзярж. органаў Рэспублікі Беларусь. Станаўленне і развіццё на Беларусі дзярж. права як навукі пачалося ў канцы 19 — пач.

20 ст. Вядомыя ў той час вучоныя-юрысты (І.А.Ільін, М.М.Каркуноў, М.Л.Паліенка, Л.А.Ціхаміраў, Б.М.Чычэрын і інш.) выпрацавалі і вызначылі асн. паняцці дзярж. права, у т.л. ідэі народаўладдзя, дзярж. суверэнітэту, формы праўлення (манархіі, рэспублікі) і інш. 3 пач. 1920-х г. даследаванні ў гэтай галіне вяліся ў Ін-це бел. культуры і БДУ. Вывучаліся пытанні прававых форм узаемаадносін сав. рэспублік, прыроды іх дзярж. саюза, развіцця заканадаўства. Апублікаваны працы, прысвечаныя сав. дзярж. праву (У.М.Дурдзянеўскі, М.А.Канаплін, Л.А.Рудзіцкі, П.М.Галанза, Р.Я.Парэчын), гісторыі дзярж. права (арт. В.Д.Дружчыца аб становішчы Літоўска-Беларускай дзяржавы пасля Люблінскай уніі 1569), праблеме суверэнітэту ў сав. дзярж. праве (В.А.Дарогін). Выдадзены акты ЦВК, Урада, Савета працы і абароны СССР (1923), працы «Савецкія рэспублікі ў іх узаемаадносінах» (1922) і «Наша Канстытуцыя» (1928) Р.Я.Парэчына, «Новая

486

НАВУКА

Канстытуцыя Беларускай ССР» І.І.Крыльцова (1928). У пасляваенны час даследаваліся праблемы дзярж. будаўніцгва, утварэння бел. сав. дзяржаўнасці (С.П Маргунскі, Л.А. Рудзіцкі, В.А.Дарогін, І.І.Сападкоў), гісторыі дзярж. органаў і права Беларусі (І.А.Юхо), тэорыі дзяржавы і права, практыкі дзейнасці сав. органаў (С.Р.Драбязка, С.Р.Віхараў, І.Дз.Вятроў, Н.А.Кудзінаў, У.А. Кучынскі), дзейнасці сав. дзярж. апарату і мясц Саветаў, выбарчай сістэмы і выбарчага права (Ю.В.Шабанаў, А.А.Галаўко, А.Т. Лейзераў). Шэраг прац вучоных-юрыстаў быў прысвечаны тэарэт. пытанням дзярж. будаўніцтва, прынцыпам арганізацыі і дзейнасці прадстаўнічых органаў улады, органаў тэр. грамадскага самакіравання, прававога статусу грамадзян (А.М.Абрамовіч, Л.І.Кукраш, Е.М.Тагуноў, А.Г.Цікавенка і інш.). Ва ўмовах незалежнасці і суверэнітэту Рэспублікі Беларусь навука канстытуцыйнага права развіваецца ў рэчышчы ідэі вяршэнства Канстытуцыі як ядра ўсёй прававой сістэмы. Даследуюцца актуальныя праблемы тэорыі канстытуцыйнага права (Р.'А.Васілевіч, Дз.М.Дземічаў, К.М.Кунцэвіч), прававога статусу і дзейнасці органаў дзярж. улады і кіравання, выканаўчых і распарадчых органаў (С.Р.Драбязка, А.А.Сакалоўскі, В.І.Шабайлаў, А.Г.Цікавенка), прававыя асновы рэфармавання мясц. кіравання і самакіравання (В.А. Кадаўбовіч, А.Т.Лейзераў, В.І.Фацееў, Л.П.Чагіна), фарміравання дэмакр. сац. прававой дзяржавы, развіцця паліт. сістэмы грамадства (А.А.Абрамовіч, А.А. Галаўко, А.У.Матусевіч), выбарчай сістэмы і рэферэндумаў (Р.А.Васілевіч, А.Я.Вашкевіч, Н.П.Дзенісюк, М.С.Чудакоў), бяспекі дзяржавы і дзейнасці органаў унутр. спраў (С.А.Трахімёнак, Л.М.Рабцаў). Вьшадзены «Гісторьм канстытуцыйнага права Беларусі» Р.А.Васілевіча, Т.І.Доўнар і І.А.Юхо (2001), працы Р.А.Васілевіча «Канстытуцыя і некаторьш аспекты абароны правоў і свабод грамадзян» і «Органы дзяржаўнай улады Рэспублікі Беларусь» (абедзве 1999), навуч. дапаможнікі па канстытуцыйным праве І.У.Абуховіч, Р.А.Вашкевіча, Дз.М.Дземічава, А.І.Курака, М.К.Кунцэвіча і інш., а таксама «Энцыклапедыя канстытуцыйнага права» В.Г.Гаўрыленкі, П.Г.Нікіценкі і Н.І.Ядзевіч. На кафедры канстытуцыйнага права БДУ вядуцца даследаванні канстытуцыйнага, адм., фін. заканадаўства, асноў канстытуцыйнага ладу, грамадз. супольнасці, забеспячэння аптымальнага балансу інтарэсаў дзяржавы, грамадства і асобы. Літ:. Р у д з н ц к н й Л.А. Образованне белорусской советской государственностн. Ученые запнскн. Мн., 1957; А б р а м о в н ч А.М. Государственное управленне

стронтельством в СССР. Мн., 1982; Т н к о в е н к о А.Г. Авторнтет властн: прошлое н настояшее. Мн., 1994; В а с н л е в н ч Г.А. Норматнвные правовые акты государственных органов Республнкн Беларусь. Мн., 1999; Я г о ж. Констнтуцнонное право Республнкн Беларусь. Мн., 2003; Выборы: правовые основы нзбнрательных технологнй. Мн., 2000; Я г о ж. Референдумы в Республнке Беларусь н ее путь к незавнснмостн в конце XX столетня. Мн., 2001; Констнтуцнонные основы соцнапьного государства: Сб. статей. Мн., 2000; С о к о л о в с к н й А.А. Мсполннтельная власть Республнкн Беларусь. Мн., 2001; Г о л о в к о А.А. Теоретнческне основы демократнн. Мн., 2003. Р.А.Васілевіч. ГРАМАДЗЯНСКАЕ ПРАВА Як навука грамадз. права на Беларусі развіваецца з пач. 1920-х г., хаця нормы грамадз. права, якія дзейнічалі на тэр. Беларусі, былі ўжо ў Статутах ВКЛ, у Зводзе законаў Рас. імперыі. Асн. навук. цэнтрам была і застаецца кафедра грамадз. права юрыд. ф-та БДУ, якую ўзначальвалі Г.А.Павецьеў, Ф.І.Гаўзе і з пач. 1970-х г. — на працягу 10 гадоў В.Ф.Чыгір — заснавальнік нац. школы жыллёвага права. Пад яго кіраўніцтвам падрыхтаваны і выдадзены навук.-практычныя каментарыі да Грамадз. кодэкса БССР (1972, 1991), Грамадз. кодэкса Рэспублікі Беларусь (т. 1— 2, 1999; т.

1— 3, 2003), падручнікі «Грамадзянскае права» (т. 1—3, 1975—78), «Грамадзянскае права» (т. 1— 2, 2000— 02). Супрацоўнікі кафедры даследуюць праблемы ўласнасці і права ўласнасці (В.Ф.Чыгір), дагаворнае права (В.М.Гадуноў, A. В.Каравай, У.П.Мароз, А.М.Рамановіч, B. Ф.Чыгір), банкаўскае права (А.А.Салей, І.М.Шчамялёва), пытанні інтэлектуальнай уласнасці (І.В.Папова, В.Ф.Чыгір), спадчыннага права (У.А.Раманенка), прадпрымальніцкага права (В.М.Гадуноў, В.К.Сідарчук), міжнар. прыватнага права (У.П.Мароз, А.М.Рамановіч) і інш. У Бел. эканам. ун-це даследаванні па праблемах грамадз.-прававога цыкла пачаліся з 1950-х г. у выніку стварэння кафедры прававых дысцыплін. Вывучаюцца пытанні асабістай уласнасці грамадзян і іх аховы (Дз.Ф.Ерамееў, В.С. Юрчанка), дагаворныя абавязацельствы (М.Г.Проніна), прававое рэгуляванне гасп. дзейнасці (Я.А.Ціханенка, М.Г.Проніна), метадалагічныя аспекты зместу грамадз. права (У.А.Вітушка) і інш. Вьвдадзены навуч. дапаможнікі «Курс грамадзянскага права: Агульная частка» (т. 1, У.А.Вітушкі, 2001), «Прававое рэгуляванне гаспадарчай дзейнасці» (2004). Вучоныя кафедры грамадз. права і працэсу Гродзенскага ун-та, якая функцыянуе з пач: 1980-х г., аналізуюць праблемы прававога рэгулявання

адносін уласнасці (І.І.Вялента), прававой аховы культ. спадчыны (І.Э.Мартыненка), рэчавых правоў на зямлю, здзелак з нерухомасцю (Н.Г.Станкевіч), прадпрымальніцкага права (В.С.Елісееў) і інш. У аддзеле прац. і грамадз. права Ін-та дзяржавы і права Нац. АН Беларусі распрацоўваюцца пытанні дагаворнага права, прававога рэгулявання эканам. неплацежаздольнасці (банкруцтва), інтэлектуальнай уласнасці (А.А. Ванін, А.А.Папова) і інш. Літ: Б р а г н н с к н й М.М. Обвдее ученне о хозяйственных договорах. Мн., 1967; Г а в з е Ф.Н. Обязательственное право: Обвдне положення Мн., 1968; Я г о ж. Соцналнстнческнй гражданско-прававой договор. М., 1972; Ч н г н р В.Ф. Советское жнлншное право. Мн., 1968; Я г о ж. Жыллёва-будаўнічыя кааператывы ў Беларускай ССР. Мн., 1973; П р о н я н а М.Г. Обеспеченне нсполнення норм гражданского права. Мн., 1974; Г о д у н о в В Н. Правовое регулнрованне реалнзацнн товаров для государственных нужд. Мн., 2002; В е л е н т о П П Проблема макроправового регулнровання отношеннй собственностн в Республнке Беларусь н Росснйской Федерацнн. Гродно, 2003. А.А.Папова. ГРАМАДЗЯНСКАЕ ПРАЦЭСУАЛЬНАЕ ПРАВА У сав. час навук. даследаванні грамада працэсуапьнага характару ў БССР былі састаўной часткай сав. грамадз.-працэсуальнай навукі. 3 канца 1960-х г. на аснове даследаванняў і тэарэт. канцэпцый вучоных-працэсуалістаў юрыд. ф-та БДУ пачала складвацца бел. працэсуальная школа. Яе фарміраванне звязана з імем С.В.Курылёва, які даследаваў праблемы права на судовую абарону, апублікаваў манаграфію «Асновы тэорыі даказвання ў савецкім правасуддзі» (1969). Пад яго кіраўніцтвам праводзіліся даследаванні прынцыпу дыспазітыўнасці і пытанняў прававога становішча бакоў у грамадз. працэсе (Л.М.Арлова), працэсуальнай эканоміі ў сав. грамадз працэсуальным праве (В.В.Ціхановіч). У 1980-я г. фундаментальныя даследаванні праблем выкарыстання крыміналістыкі і крыміналістычнай тактыкі ў грамадз. працэсе і судаводстве правёў В.Г.Ціхіня. Распрацоўваліся пытанні: грамадз. працэсуальных адносін, статуса бакоў, прыроды судовых пастаноў, міравых пагадненняў і інш. (М.Р.Юркевіч); удзелу пракурора ў грамадз. працэсе і разбору грамадз. спраў (Ю.І.Лутчанка); гісторыі грамадз. працэсу Беларусі (І.А.Юхо, І.М.Казей); удзелу ў грамадз. працэсе дзярж. органаў, грамадскіх аб’яднанняў і грамадзян у абарону правоў інш. асоб, асобага вядзення, натарыяту (Т.А.Бялова); паняцця відаў судаводства, прававой прыроды вядзення па справах, што ўзніклі з адм.-прававых адносін, выканаўчага вядзення і інш. (І.М.Калядка); прынцыпаў грамадз. працэсу, касацыйнага вядзення, разгля-

ду спраў у дзярж. арбітражы (В.В.Ціхановіч); пазасудовага і судовага ўстанаўлення бацькоўства, міжнар. грамадз. працэсу і інш. (Г.У.Якаўлева). На кафедры грамадз. працэсу і прац. права праведзены даследаванні: судаводства паводле скаргаў на пастановы па справах аб адм. правапарушэннях (І.М.Калядка), удзелу адваката ў даказванні па грамадз. справах (Я.Б.Клейн), рэчавых доказаў у грамадз. працэсе (А.П.Пятроў), удзелу пракурора ў пераглядзе судовых пастаноў, якія набылі законную сілу (В.С.Камянкоў), прыватных вызначэнняў суда (Л.І.Васілеўскі), удзелу грамадскіх арг-цый і аб’яднанняў, прац. калектываў у грамадз. працэсе (В.Р.Галаванаў), праблем судовага ўстанаўлення бацькоўства (Г.У.Якаўлева). Выдадзены навуч. дапаможнікі «Грамадзянскі працэс БССР» (ч. 1— 4, 1979— 82), «Практыкум па грамадзянскаму працэсу БССР» (1984), «Навукова-практычны каментарый да Грамадзянскага працэсуальнага кодэкса Беларускай ССР» (1989).

3 1990-х г. вучоныя-працэсуалісты распрацоўваюць праблемы ўдзелу пракурора ў гасп. працэсе (І.Э.Мартыненка), абароны правоў і інтарэсаў непаўналетніх у грамадз. судаводстве (А.М.Здрок), асаблівасці разгляду спраў аб абароне гонару, годнасці і дзелавой рэпутацыі ў грамадз. і гасп. судаводстве (В.М.Герасімовіч), праблемы прызнання несапраўднымі актаў дзярж. і інш. органаў у гасп. судах (І.І.Верхаводка), рэалізацыі прынцыпаў спаборнасці ў грамадз. судаводстве (Т.С.Таранава), працэсуальных асаблівасцей судовай абароны жыллёвых правоў (Н.У.Казлоўская), працэсуальных асаблівасцей разгляду спраў у гасп. судах першай і касацыйнай інстанцый (В.У.Жандараў), логікатэарэт. асноў структуры і сродкаў даказвання па грамадз. справах (С.С.Сокал) пісьмовых доказаў (Ж.В.Хацук), становішча бакоў у грамадз. працэсе (І.Ю.Кірвель). Выдадзены дапаможнікі «Каментарый да Гаспадарчага працэсуальнага кодэкса Рэспублікі Беларусь» (1999), падручнікі «Грамадзянскі працэс. Агульная частка»' (2000), «Грамадзянскі працэс. Асаблівая частка» (2002), «Грамадзянскі працэс» В.Г.Ціхіні (т.

1—2, 2002— 03), навучальныя дапаможнікі «Практыкум па грамадзянскаму працэсу» (2000), «Практыкум па гаспадарчаму працэсу» (2002). Фундаментальнае даследаванне прававых гарантый абароны інтарэсаў юрыдычных асоб і грамадзян у гасп. працэсе праведзена В.С.Камянковым. У межах дзярж. праграмы «Прававая дзяржава» даследуюцца праблемы эфектыўнасці ажыццяўлення і абароны права як гарантыі

стварэння прававой дзяржавы, працягваецца падрыхтоўка сумесна з суддзямі Вярх. суда навук.-практычнага каментарыя да Грамадз. працэсуальнага кодэкса Рэспублікі Беларусь, падручнікаў па гасп. працэсе. Літ:. К у р ы л е в С.В. Основы теорнн доказывання в советском правосуднн. Мн., 1969; О р л о в а Л.М. Права сторон в гражданском процессе. Мн., 1973; Т н х н н я В.Г. Теоретнческне проблемы прнменення данных крнмпналпстпкн в гражданском судопронзводстве. Мн., 1983; М у р а д ь я н Э.М., Т п х н н я В.Г. Оптнмальное судопропзводство (по гражданскпм делам). Мн., 1989; Т н х н н я В.Г., Т п х о н о в п ч В.В. Констптуцпя БССР п прннцнпы судебной зашпты гражданскнх прав. Мн., 1980; К а м е н к о в В.С. Зашнта пнтересов юрпднческнх лпц н граждан в хозяйственном (арбптражном) процессе: На основе Хоз. процессуал. кодекса Респ. Беларусь н Арбптраж. процессуал. кодекса Рос. Федерацнп. Мн., 2001. І.М.Калядка. АГРАРНАЕ, ЗЯМЕЛЬНАЕ I ЭКАЛАГІЧНАЕ ПРАВА Даследаванні па пытаннях зямельнага права, прававых праблемах землекарыстання, землеўладкавання і арганізац. форм мясц. гаспадаркі на Беларусі пачалі праводзіцца з 1921 у Ін-це бел. культуры, з 1935 — у Ін-це філасофіі створаны Ін-т філасофіі і права АН Беларусі. У 1978 у гэтым ін-це створаны сектар, у 1986 — аддзел прававых праблем сельскай гаспадаркі і аховы навакольнага асяроддзя (заг. аддзела М.В.Сторажаў), дзе рыхтавапі навук. кадры, даследаваліся прававыя лытанні арганізацыі с.-г. вытв-сці, землекарыстання і аховы прыроды. Пытанні прававога становішча капгасаў, правоў і абавязкаў капгасных органаў кіравання і спецыялістаў с.-г. прадпрыемстваў па кіраванні вытв-сцю даследавалі В.С.Карпік, Л.М.Малчадская, В.М.Сторажаў; прававыя пытанні сац. аховы і забеспячэння калгаснікаў — І.В.Гушчын; землекарыстання, насенняводства і здабычы торфу — Л.М.Мароз, М.У.Пухонта, А.А.Шынгель; кантрактацыі с.-г. прадукцыі — Карпік, Н.Г.Станкевіч і інш.

3 набыццём Рэспублікай Беларусь суверэнітэту праблемы аграрнага, зямельнага і экалагічнага права даследавалі ў аддзеле с.-г. і экалагічнага права (з 2000 аддзел прыродарэсурснага, аграрнага і экалагічнага права) Ін-та дзяржавы і права Нац. АН Беларусі; на кафедры экалагічнага і агр. права юрыд. ф-та БДУ (з 1991 заг. А.І.Бабылёў, з 1993 — Сторажаў); на кафедры дзярж., працоўнага і с.-г. права юрыд. ф-та Гродзенскага ун-та і інш. 3 пач. 1990-х г. праводзіліся даследаванні ў галіне прыродарэсурснага, аграрнага і экалагічнага права: арганізацыйна-прававым забеспячэнні аховы лясоў (Е.У.Лаеўская), прававым рэгуляванні дзейнасці сялянскіх (фермерскіх) гаспадарак (С.П.Кацуба), с.-г. вытв. кааператываў (І.П.Кузьміч),

навука

487

прававым рэгуляванні агр. адносін у дзярж. сектары эканомікі (В.С.Елісееў), прававой ахове навакольнага асяроддзя гарадоў (Н.А.Шынгель, Г.І.Ушкевіч), прававым рэжыме асабліва ахоўных прыродных тэрыторый і аб’ектаў (В.Я. Лізгаро), прававых праблемах платнага прыродакарыстання (Л.М.Мароз), рэалізацыі экапаг. функцыі дзяржавы ў заканад. дзейнасці Парламента Рэспублікі Беларусь (Н.А.Карповіч), прававым рэгуляванні аховы і карыстання жывёльнага свету (Г.І.Зайчук), праве спец. лесакарыстання (І.С.Шахрай). Створаны падручнікі і навуч. дапаможнікі, выдаюцца манаграфічныя даследаванні, праводзяцца міжнар. канферэнцыі па праблемах агр., зямельнага і эканамічнага права. У кастр. 1998 у Мінску на базе Бел. эканам. ун-та праведзена міжнар. канферэнцыя «Аграпрамысловае, гаспадарчае і экалагічнае права ва ўмовах пераходнай эканомікі»; у 1999 — міжнар. кангрэс «Прававыя праблемы зямельнай і аграрнай рэформы ў краінах Цэнтральнай і Усходняй Еўропы, Расіі, Беларусі, Украіны і інш. краінах СНД, дзяржавах Балтыі». У 2004 Гомельскім тэхн. ун-там імя П.В.Сухога арганізавана міжнар. навук.-практычная канферэнцыя «Аграрная галіна: сацыяльна-эканамічныя і прававыя праблемы станаўлення і перспектывы развіцця». Літ: К а р п н к В.С., С т о р о ж е в Н.В. Права н обязанностн внутрнколхозных органов управлення. Мн., 1969; Я г о ж. Правовой режнм мелнорнрованых земель. Мн., 1986; Я д е в н ч Н.П. Пронзводственная деятельность межхозяйственных предпрнятнй в сельском хозяйстве. Мн., 1981; Я е ж. Договорные отношення сельскохозяйственных предпрнятнй. Мн., 1991; С т о р о ж е в Н.В., М о л ч а д с к а я Л.Н. Права н обязанностн спецнапнстов сельскохозяйственных предпрнятнй по управленню пронзводством. Мн., 1982; С т а н к е в н ч Н.Г. Правовое обеспеченне Продовольственной программы. Мн., 1986; Я е ж. Земельное право Республнкн Беларусь. Мн., 2000; М о р о з Л.Н. Улучшенне прнродных ресурсов: договорные отношення Мн., 1994, Я г о ж. Недра в Республнке Беларусь: Проблемы правового регулнровання, нспользовання н охраны. Мн., 1995; Б о б ы л е в А.Н., Б а л а ш е н к о С.А. Вопросы обшей теорнн экологнческого права Мн., 1991; Б о б ы л е в А.Н., Д е м н ч е в Д.М., Ш н н г е л ь Н.А. Правовой режнм нспользовання н охраны прнродных обьектов н прнродных ресурсов. Мн., 1992; Б а л а ш е н к о С.А., Д е м н ч е в Д.М. Экологнческое право. Мн., 1999; Б а л а ш е н к о С.А., М а к а р о в а Т.Й. Международноправовая охрана окружаюшей среды н права человека. Мн., 1999; 3 а й ч у к Г.Н. Жнвотный мнр: правовые проблемы нспользова-

488

НАВУКА

ння іі охраны. Мн., 2003; С т о р о ж е в Н.В., К у з ь м н ч Н П. Аграрное право Республнкн Беларусь: Курс лекцнй: Обшая часть. Мн., 2003. І.С.Шахрай, І.П.Кузьміч. КРЫМІНАЛЬНАЕ ПРАВА Нацыянальныя крымін.-прававыя погляды бяруць пачатак з такіх фундаментальных нарматыўных крыніц, як статуты ВКЛ 1529, 1566 і 1588 (апошні дзейнічаў на тэр. Беларусі да 1840). У дасав. і ў сав. перыяды айч. навука крымін. права фарміравалася і развівалася ў асн. ў рэчышчы і на метадалагічнай аснове рас. крымін. права. Сістэмнае фарміраванне нац. навук. школы крымін. права звязана з расшырэннем у 1953 і 1957 паўнамоцтваў саюзных рэспублік у галіне заканадаўчага рэгулявання. Цэнтрамі падрыхтоўкі навук. кадраў і правядзення фундаментальных даследаванняў у галіне крымін. права былі Мінскі юрыдычны ін-т (1931—54), БДУ (юрыд. ф-т, 1954), Ін-т філасофіі і права АН Беларусі (з 1931), Мінская вышэйшая школа МУС СССР. Навук. даследаванні ў гэты перыяд былі звязаны з рэформай крымін. заканадаўства, падрыхтоўкай Асноў крымін. заканадаўства Саюза ССР і саюзных рэспублік, а пасля іх прыняцця ў 1958 — Крымінальнага кодэкса БССР (1960). Апрача дактрынальнага каменціравання кодэкса, прадметамі даследаванняў бел. вучоных сталі праблемы: стадыі здзяйснення наўмыснага злачынства, падставы і межы адказнасці за няскончаную злачынную дзейнасць (І.С.Цішкевіч); падставы і межы крымін. адказнасці за пакіданне ў небяспецы (І.І.Гарэлік); пазбаўленне свабоды як від крымін. пакарання і яго эфектыўнасць (М.А.Яфімаў) і інш. У пач. 1960-х г. на базе Ін-та філасофіі і права АН Беларусі арганізавана падрыхтоўка навук. кадраў у галіне крымін права Выдадзены манаграфічныя працы «Адказнасць за цялесныя пашкоджанні па савецкаму крымінальнаму праву» П.А.Дубаўца (1964), «Умовы і межы неабходнай абароны» І.С.Цішкевіча (1969), «Класіфікацыя злачынстваў, небяспечных для жыцця і здароўя» І.І.Гарэліка (1973) і інш Пытанні крымін. адказнасці і сістэмы пакаранняў аналізаваліся ў працах Л.В.Багрый-Шахматава. У 1963 пад рэд. І.Ц.Цішкевіча і В.А.Шкурко выдадзены першы Навук.-практычны каментарый да Крымін. кодэкса БССР (апошняе перавыд. 1989). У 1970— 80-я г. аб’ектам навук. даследаванняў сталі крымін.-прававыя меры ўздзеяння, не звязаныя з пакараннем (Э.А.Саркісава, В.А.Шкурко, М.А.Яфімаў). Сувязь тэорыі крымін. права з суд. практыкай адлюстравана ў працах І.С.Цішкевіча і І.І.Гарэліка «Пытанні крымінальнага права (Агульнай часткі) у практыцы Вярхоўнага суда БССР» (1973) і «Пытанні судовай практыкі (Асаблівай часткі) у практыцы Вярхоўнага суда БССР» (1976). Распрацоўваліся такія актуальныя праблемы, як крымін.-прававьм сродкі стымуляцыі раскрыцця злачынстваў (А.У.Баркоў), кры-

міналізацыя грамадска небяспечных паводзін з выкарыстаннем інфарм.-вылічальных машын (М.Ф.Ахраменка), сродкі забеспячэння выканання абвінаваўчага прыгавору (В.В.Марчук), кваліфікацыя крадзяжоў маёмасці пасля прыняцця Закона аб уласнасці і уніфікацыя на яго аснове адказнасці за злачынствы супраць уласнасці (І.С.Цішкевіч, С.І.Цішкевіч). 3 пач. 1990-х г., ва ўмовах рэформы крымін. заканадаўства, вядуцца даследаванні ў галіне тэорыі і практыкі крымін.-прававой абароны свабоды і адпаведнага парадку ажыццяўлення эканам. дзейнасці (А.І.Лукашоў), аналізуюцца тэарэтычныя аспекты і прынцыпы функцыянавання інстытута крымін. адказнасці (У.М.Хоміч). Распрацаваная на кафедры крымін. права БДУ пад кіраўніцтвам У.М.Хоміча канцэпцыя рэфармавання крымін. і крымін.-выканаўчага заканадаўсгва стала нарматыўнай мадэллю прынятых Крымінальнага (1999) і Крымінальна-выканаўчага (2000) кодэксаў Рэспублікі Беларусь. У 2003 выдадзены «Каментарый да Крымінальнага кодэкса Рэспублікі Беларусь» пад рэд. А.У.Баркова. Літ.: С а р к н с о в а Э.А. Уголовноправовые средства предупреждення преступленйй. Мн., 1975; Б а р к о в А.В. Уголовный закон н раскрытне престулленнй. Мн., 1980; Е ф н м о в М.А., Ш к у р к о В.А. Совершенствованпе уголовно-правовых мер борьбы с преступностью. Мн., 1980; Т н ш к е в н ч Н.С., Т н ш к е в н ч С.Н. Квалнфнкацня хншеннй нмуіцества. Мн., 1996; Х о м н ч В.М. Теоретнческне- проблемы уголовной ответственностн (формы реалнзацнн). Мн., 1997; Л у к а ш о в А.Н Преступлення протнв порядка осуіцествлення экономнческой деятельностн: уголовноправовая характернстнка н вопросы класснфнкацнн. Мн., 2002. У.М.Хоміч. СУДАЎЛАДКАВАННЕI КРЫМІНАЛЬНЫ ПРАЦЭС Перадумовы развіцця на Беларусі навукі судаўладкавання і крымін.-працэсуальнага права створаны ў выніку прыняцця Закона аб судаўладкаванні БССР (1959) і Крымін,працэсуальнага кодэкса БССР (1960). Вучоныя-юрысты БДУ падрыхтавалі і выдалі навук.-практычныя каментарыі да гэтых заканадаўчых актаў, фундаментальныя працы па гістарыяграфіі станаўлення і развіцця суд. органаў на Беларусі, тэорыі і практыцы суд. экспертызы, правасуддзя і яго ролі ва ўмацаванні законнасці (С.П Бякешка, А.В.Дулаў, І.І.Марціновіч, Я.А.Матвіенка). Даследаваліся агульнатэарэт. праблемы крымін. вядзення, яго зместу і форм (В.М.ШпілСў), пытанні гапоснасці пры ажыццяўленні правасуддзя (І.І.Марціновіч), прававога статусу падазронага і інш. удзельнікаў крымін. працэсу (С.П.Бякешка, Я.А.Матвіенка, В.М.Шпілёў). Шэраг навук. прац прысвечаны асобным працэсуальным стадыям, інстытутам і следчым дзеянням, у прыватнасці ўзбуджэнню крымін. справы і апазнанню, дзеянню прынцы-

паў крымін. працэсу на стадыі папярэднага расследавання, фарміраванню судзейскага пераканання, прыгавору суда і яго выкананню (М.М.Гапановіч, Я.А.Матвіенка, М.1. Нікалайчык, У.Ф.Бохан). Выдадзены навуч дапаможнікі «Судовая прамова» Я.А.Матвіенкі (2-е выд., 1972), «Крымінапьны працэс БССР» (2-е выд., 1979), «Суд і правасудцзе ў БССР» І.І.Марціновіч і Я.Ф.Плюты (1977). У Акадэміі МУС Рэспублікі Беларусь вывучаліся актуальныя праблемы арг-цыі і дзейнасці органаў дазнання (Б.І.Дзяргай), законнасці і дэмакратызму папярэдняга следства (М.П.Мітрохін), вядзення допыту ў крымін. працэсе (М.І.Порубаў). У 1970— 80-я г. прадметам навук. аналізу вучоных-працэсуалістаў сталі прынцыпы недатыкальнасці асобы ў крымін. працэсе (С.В.Даўгарукаў), прававы статус замежных грамадзян пры вядзенні крымін. спраў (Я.К.Астрога), асновы тэорыі і прафес. культуры судовых спрэчак (А.А.Данілевіч), дзейнасць Вярх. суда БССР як суда 1-й інстанцыі па крымін. справах (Л.Л.Зайцава), асн. кірункі пракурорскага нагляду ў Беларусі ў 1926—32 (С.І.Журомскі). Вьшадзены працы І.І.Пацяружы «Выхаваўча-папераджальнае значэнне судовага разбору крымінальных спраў» (1976) і «Роля суда другой інстанцыі ва ўмацаванні законнасці» (1980), манаграфіі «Абарона па справах непаўналетніх» Н.В.Калмыковай (1981), «Апраўданне падсуднага» М.І.Пастухова (1985), «Канстытуцыйныя прынцыпы правасуддзя і іх рэалізацыя на стадыі выканання прыгавору» В.М.Бібілы (1986) і інш.

3 пач. 1990-х г. вучоныя-юрысты прымалі ўдзел у аднаўленні крымін.працэсуальнага заканадаўства, распрацоўцы Канцэпцыі судова-прававой рэформы ў Рэспубліцы Беларусь (С.В.Барыка, С.В.Камянкоў, І.І.Марціновіч, М.І.Пастухоў). Праблемам ажыццяўлення крымін.-працэсуальнага заканадаўства прысвечаны зб. навук. прац «Праблемы канстытуцыянапізму» пад рэд. Л.Л.Зайцавай (1998). Працягвапася вывучэнне пытанняў прававога статусу асобы ў крымін. працэсе (А.В.Саптановіч), рэабілітацыі невінаватых (М.І.Пастухоў), асаблівасцей вядзення спраў па прымяненні прымусовых мер мед. характару (А.Г.Яцкевіч). Выдадзены аўтарскія навуч. дапаможнікі па судаўладкаванні (С.В.Барыка, В.М.Бібіла), па крымін. працэсе (С.В.Барыка, Л.І.Кукраш, П.В.Мытнік), падручнік «Судаўладкаванне» В.М.Бібілы (2001) і «Судаўладкаванне» пад рэд. А.А.Данілевіча і І.І.Марціновіч (2002) і інш. На Беларусі сфарміраваліся нац. навук. школы па праблемах судаўладкавання і крымін. працэсу. Адна з іх прадстаўлена вучонымі юрьш. ф-та БДУ (Я.В.Багданаў, В.М.Бібіла, І.І.Марціновіч), іх манаграфіямі па тэорыі і прак-

тыцы рэалізацыі суд. улады ў крымін. працэсе, дзейнасці адвакатуры. Маладыя прадстаўнікі гэтай школы даследуюць праблемы аховы правоў і свабод асобы ў крымін. працэсе (В.В.Пятрова) і сродкамі агульнага нагляду пракуратуры (А.С.Сянько), асаблівасці разгляду і вырашэння грамадз. іску ў крымін. працэсе (С.Л.Емяльянаў), этыка-прававыя погляды У.Д.Спасовіча ў крымін. судаводстве (У.В.Шалькевіч). Другая навук. школа функцыянуе ў Акадэміі МУС Рэспублікі Беларусь і распрацоўвае пытанні прававога статусу ўдзельнікаў крымін. працэсу, суб’ектаў грамадз. іску ў крымін. справе, законнасці ў крымін.-працэсуальнай дзейнасці (І.І.Басецкі, Л.І.Кукраш, М.А.Шостак, В.Л.Васілеўская, І.У.Данько, П.В.Мытнік, В.В.Мялешка, Л.І.Радзевіч і інш.). Актуальныя праблемы крымін.-працэсуальнай навукі распрацоўваюць вучоныя Гродзенскага ун-та (Г.А.Зорын, У.У.Пячэрскі, У.С.Соркін), Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь (Л.Л.Зайцава, М.Ф.Карпіевіч), Ін-та нац. бяспекі Рэспублікі Беларусь (І.М.Князеў). Літ:. Д у л о в А.В. Вопросы теорнн судебной экспертнзы Мн., 1959; М а т в н е н к о Е.А., Б н б н л о В.Н. Уголовное судопронзводство по нсполненню прнговора. Мн., 1982; П о т е р у ж а Н.Н. Значенне надзорного пронзводства уголовных дел в укрепленнн законностн. Мн., 1985; Г а п а н о в н ч Н.Н., М а р т п н о в н ч Н.Н. Основы взапмодействня следователя н органа дознання прн расследованнн преступленнй. Мн., 1989; П а с т у х о в М.Н. Реабнлнтацня невнновных: Основы правового ннстнтута. Мн., 1993; М а р т н н о в н ч Н.Н., П а с т у х о в М.Н. Судебно-правовая реформа в Республнке Беларусь: Суд прнсяж. н др. нововведення в законодательство о судоустройстве. Мн., 1995; Верховный суд Республнкн Беларусь: Нсторня н современность. Мн., 1998; Б н б н л о В.Н. Судебная власть в уголовном судопронзводстве. Мн., 2001; Б о г д а н о в Е.В. Проблемы теорнн н практнкн реалнзацнн судебной властн в форме правосудня. Мн., 2002; М а р т н н о в н ч Н.П. Адвокатура Беларусн: Нсторня н современность. Мн., 2002; Права человека н правосудне по уголовным делам в Республнке Беларусь. Мн., 2003. Л.Л.Зайцава. ПРАЦОЎНАЕПРАВА Навук. даследаванні ў гапіне прац. права Беларусі ў сав. час развівапіся ў цеснай сувязі з развіццйм рас. навукі прац. права. Пашырэнне заканатворчых правоў саюзных рэспублік, аднаўленне і фарміраванне асн. навук. цэнтраў — БДУ, АН Беларусі — дало магчымасць стварыць у 1960-я г. перадумовы дпя падрыхтоўкі навук. кадраў і даследаванняў у галіне прац. права Беларусі. Фарміраванне бел. школы прац. права звязана з імёнамі Л.Я.Астроўскага і В.І.Семянкова, якія былі пачынальнікамі даследаванняў у галіне прац. часу, аховы працы ў Бела-

русі. Вывучапіся роля прафсаюзаў у галіне аховы працы, праблемы прац. часу ў прамысловасці, прававыя праблемы аховы працы (Ю.П. Смірноў). У 1972 у Ін-це філасофіі і права АН Беларусі створаны сектар прац. і гаспадарчага права. У 1970—80-я г на кафедрах грамадз. працэсаў і прац. права юрыд. ф-та БДУ праводзіліся навук. і метадычныя даследаванні па пытаннях выкарыстання прац. часу, адпачынку, прац. дысцыпліны, атэстацыі працоўных і служачых (Я.М.Ануфрыеў, В.П. Дуюн, Х.Т.Мялешка), прац. спрэчак (В.Г.Ціхіня, М.Р.Юркевіч), віны ў сав. прац. праве, матэрыяльнай адказнасці работнікаў (А.М.Хвастоў), сумяшчэння прафесій і пасад, рэгулявання працы работнікаў аўтатранспарту, прац. дагавора (В.А.Глозман) і інш Падрыхтаваны навук. і навукова-метадычныя працы, у т.л. «Практыкум па савецкаму працоўнаму праву» (1984). Падрыхтоўкай праектаў нарматыўных актаў, сістэматызацыяй заканадаўства аб працы і яго тлумачэннем займаўся Б.А.Волкаў, праблемамі прафес. падрыхтоўкі і павышэння кваліфікацыі работнікаў у Рэспубліцы Беларусь — В М.Арцемава. Завяршэнне фарміравання бел. школы прац. права звязана з арганізацыяй і правядзеннем комплексных даследаванняў па праблемах калект. дагавору (Г.І.Лях), прававога рэгулявання размеркавання прац. рэсурсаў (М.А.Гарбаток), прававога стану вытворчай адзінкі і вытворчага аб’яднання ў сістэме прац. адносін (Л.І.Ліпень), прац. дагавору (Дз.А.Калбасін), матэрыяльнай адказнасці работнікаў сістэмы дзярж. гандлю (Р.А.Васілевіч), судовай практыкі і ўдасканалення прац. заканадаўства (В.С.Курылёва) і інш. Вывучаліся таксама пытанні ўжывання норм прац. права аб заахвочваннях і спагнаннях, прававыя праблемы ўзгаднення інтарэсаў уласніка і прац. калектыву ў сферы кіравання працай, прававога .становішча жанчын у сувязі з мацярынствам, нагляду і кантролю за выкананнем заканадаўства аб працы (А.А.Войцік, Т.М.Петачэнка, М.М.Сатоліна, Н.І.Красоўская). Тэарэтычныя праблемы кадыфікацыі заканадаўства аб працы вывучаў В.І.Крывы, пад кіраўніцтвам якога аўтарскія калектывы ў 1993 падрыхтавалі каментарыі да Кодэкса законаў аб працы Рэспублікі Беларусь, у 2000 — паартыкульнага каментарыя да Працоўнага кодэкса Беларусі. Вучоныя-юрысты БДУ даследуюць асаблівасці прававога рэгулявання працы асобных катэгорый работнікаў (А.А.Войцік, К.Л.Тамашэўскі), пытанні забеспячэння законнасці і дысцыпліны працы (А.П.Дубавец), прынцыпы і крыніцы прац. права (Х.Т.Мялешка, Т.М.Петачэнка), супярэчнасці ў заканатворчасці і правапрымяненні прац. права (В.С.Курылёва), калект. і параўнаўчага прац. права (В.У.Часаліна). У аддзеле прац. і грамадз. права Ін-та дзяржавы і права Нац. АН Белару-

навука

489

сі аналізуюцца асаблівасці прац. статуса наймальніка (Н.М.Чарнаруцкая), прац. адносін асоб, якія працуюць па сумяшчальніцтве (Т.В.Каробкіна), пытанні прававога рэгулявання прац. дагавора (Н.І.Тарасевіч), кампенсацыі маральнай шкоды ў прац. праве (Я.У.Моціна), права на здаровыя і бяспечныя ўмовы працы (В.І. Семянкоў) і інш. Навуковадаследчай і выкладчыцкай дзейнасцю ў сферы прац. права займаюцца супрацоўнікі Акадэміі кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь (Т.Н.Важанкова, К.І.Кенік, Г.Б.Шышко), Акадэміі МУС (М.А.Гарбаток, А.А.Грачанкоў, Дз.А.Калбасін). Даследаванні ў галіне прававога рэгулявання працы вядуць таксама Т.К.Брытава, К.К.Уржынскі і прадстаўнікі Гродзенскай школы права сац. забеспячэння Л.Я.Абрамчык, С.У. Агіявец, Л.Р. Беразоўская, І.А.Бялова, І.В.Гушчын, В.С.Елісееў, Я.А.Пажога. Апублікаваны «Каментарый да Працоўнага кодэкса Рэспублікі Беларусь» (пад рэдакцыяй Р.А.Васілевіча, 1999, 2-е выд. 2003). Падрыхтаваны і выдадзены першыя падручнікі для студэнтаў: «Працоўнае права» (пад рэдакцыяй В.І.Семянкова; 1997, 2002). У межах дзярж. праграмы «Прававая дзяржава» даследуюцца праблемы эфектыўнага ажыццяўлення і абароны прац. правоў як гарантый стварэння прававой дзяржавы, удасканалення арганізац.-прававых форм узаемадзеяння прац., грамадзянскага і гасп. права, тэндэнцыі іх развіцця. Працягваюцца даследаванні тэарэт. і практычных праблем рэалізацыі прац. права. Літ: С е м е н к о в В.Н. Надзор н контроль за охраной труда в СССР. Мн., 1963; Я г о ж Охрана труда в СССР. Мн., 1976; О с т р о в с к н й Л.Я. Рабочее время по советскому трудовому законодательству Мн., 1963; Я г о ж. Нормы затрат труда рабочнх н служашнх. Мн., 1970; X в о с т о в А.М. Внна в советском трудовом праве. Мн., 1970; Д у ю н В.П. Рабочее время н время отдыха. Мн., 1985; К р н в о й В.Н. Вахтовый метод: правовые вопросы. М., 1989; Я г о ж. Коднфнкацня законодательства о труде Беларусн. Мн., 1997; К у р ы л е в а О.С. Судебная практнка н совершенстованне трудового законодательства. Мн., 1989; М е л е ш к о Х.Т. Правовые проблемы аттестацнн рабочнх н служашнх. Мн., 1990; К е н н к К.Н. Судебная практнка по трудовым делам. Мн., 2000; Ш й ш к о Г.Б. Трудовая днсцнплнна. Мн., 2000; В а ж е н к о в а Т.Н. Трудовое право Республнкн Беларусь. Мн., 2003. В.С.Курылёва, В.У.Часаліна. МІЖНАРОДНАЕ ПРАВА У перыяд знаходжання Беларусі ў складзе СССР неабходнасць правядзення навук. дас-

490

НАВУКА

ледаванняў у галіне міжнар. права была абумоўлена яе статусам раўнапраўнага члена ААН і інш. міжнар. арг-цый. Цэнтрам падрыхтоўкі навук. кадраў па міжнар. праве стаў Аддзел прававых навук Ін-та філасофіі і права АН Беларусі, дзе з 1950-х г. дзейнічала аспірантура па гэтай спецыялізацыі. Праблематыка навук. даследаванняў была прысвечана абгрунтаванню міжнар. правасуб’ектнасці БССР, формам яе ўдзелу ў кадыфікацыйным працэсе, дыпламат. праву, пытанням правапераемнасці міжнар. дагавораў (Я.М.Семірыхін, В.А.Круталевіч, Л.В. Паўлава, Ю.П.Броўка, Л.У.Уласава, М.М. Авакаў). Былі апубл. манаграфіі «Міжнародная правасуб’екгнасць БССР» (1967) і «Беларуская ССР — суверэнны ўдзельнік міжнародных зносін» (1974) Ю.П.Броўкі, «Правапераемнасць міжнародных дагавораў» Л.У. Уласавай (1985) і інш. Пасля абвяшчэння незалежнасці Рэспублікі Беларусь пачалося актыўнае фарміраванне бел. школы міжнар. права і адпаведнай сістэмы прафес. падрыхтоўкі юрыстаў-міжнароднікаў. У 1992 створана кафедра міжнар. права юрыд. ф-та БДУ і аспірантура пры ёй, у 1995 адкрыта аддзяленне міжнар. права на ф-це міжнар. адносін БДУ. У 1999 выдадзены навуч. дапаможнікі «Міжнароднае гуманітарнае права» В.Ю.Калугіна, Л.В.Паўлавай і І.В.Фісенкі, «ЮНЕСКА і правы чалавека» Л.В.Паўлавай і А.Я.Вашкевіч (2002). Міжнар.

абароне правоў чалавека і міжнар. гуманіт. праву ў перыяд узбр. канфліктаў прысвечаны навуч. дапаможнік Л.В.Паўлавай і А.І.Зыбайла (2002). Апубл. зб. міжнар.-прававых дакументаў і нац. заканадаўчых актаў па пытаннях бежанцаў (2000), нарматыўных актаў па консульскіх пытаннях (2003), практыкум па міжнар. праве для бакалаўраў Л.В.Паўлавай (2003). Прадметам даследавання бел. вучоных-юрыстаў сталі такія актуальныя праблемы міжнар. права, як правапераемнасць дзяржаў у адносінах уласнасці, даўгоў і архіваў (Т.Я.Ушакова), міжнар. трацейскі суд (А.А.Папкоў), інстытуцыйны механізм міжнар. супрацоўніцтва па пытаннях інтэлектуальнай уласнасці (А.Б.Леановіч), Еўрап. Саюз як мадэль міжнар. інтэграцыі (Ю.А.Лепешкаў), юрысдыкцыя Міжнар. суда ААН (А.У.Велічкоўскі), міжнар.-прававая рэгламентацыя інтэграцыйных працэсаў Беларусі і Расіі (В.М.Арцёмава, А.Л.Козік, А.П.Марыкаў) і інш. Н.-д. дзейнасць бел. вучоных-міжнароднікаў ажыццяўляецца ў рамках навук. праграм кафедры міжнар. права БДУ па тэмах: «Роля міжнароднага права ў рэфармаванні прававой сістэмы Рэспублікі Беларусь» і «Міжнародная правасуб’ектнасць Рэспублікі Беларусь на сучасным этапе». Аналізуюцца пытанні міжнар. абароны правоў

чалавека (А.М.Старавойтаў, А.М.Жырмент), дзейнасці міжнар. арг-цый (І.А. Баркоўскі, Ю.А.Лепешкаў, В.А.Астапенка), міжнар. крымін. права (У.У.Мяркушын, І.А.Тарасаў), імунітэту дзяржаў (А.І.Краўчанка, Р.Р.Галсцян), міжнар. прыватнага права (А.В.Бабкіна, Ю.А. Кудравец, А.Б.Леановіч), суадносін міжнар. і нац. права (А.І.Зыбайла, Л.В.Паўлава). Канцэптуальныя распрацоўкі даследчыкаў публікуюцца ў «Беларускім часопісе міжнароднага права і міжнародных адносін», які выдаецца з 1996. У 2001 у БДУ створаны спецыялізаваны вучоны савет па абароне дысертацый па міжнар. праве. Бел. юрысты прымаюць удзел у міжнар. і рэсп. навук.-практ. канферэнцыях па праблемах міжнар. права, у дзейнасці экспертных груп, камісіі па імплементацыі міжнар. гуманітарнага права пры Савецё Міністраў Рэспублікі Беларусь і інш. Літ: Б р о в к о Ю.П. Белорусская ССР н прогресснвное развнтне международного права. Мн., 1979; В л а с о в а Л.В. БССР в международном культурном н научно-техннческом сотрудннчестве. Мн., 1985; Ф н с е н к о І4.В. Борьба с международнымн преступленнямн в международном уголовном праве. Мн., 2000; К а л у г н н В.Ю. Механнзм нмплементацнй международного гуманнтарного права. Мн., 2003; М е р к у ш н н В.В. Борьба с транснацнональной органнзованной преступностью. Мн., 2003. Л.В.Паўлава.

Ф ІЛ А Л А ГІЧ Н Ы Я Н А В У К І ЛІТАРАТУРАЗНАЎСТВА Першыя спробы навукова-крытычнага асэнсавання бел. літаратуры можна прасачыць у помніках стараж. пісьменнасці, у прадмовах і пасляслоўях Ф.Скарыны, у «Песні пра зубра» Міколы Гусоўскага, у падручніках «Грамматнка словенская» Л.Зізанія (1593), «Грамматнка» М.Сматрыцкага (1619), у творах Сімяона Полацкага, школьных піітыках і рыторыках 18 ст. і інш. Болыд змястоўныя гісторыка-літ. ацэнкі твораў бел. пісьменнасці склаліся ў 19 ст. У дадатку да 1-й часткі працы В.Сопікава «Спроба расійскай бібліяграфіі» (1813) грунтоўна разгледжана Біблія Ф.Скарыны, у 1816 у Варшаве на польскай мове выдадзена кніга С.Б.Ліндэ «Аб Статуце літоўскім...», дзе аналізаваліся розныя рэдакцыі помніка, характарызавалася яго мова, якую аўтар называў беларускай. Агляд новай бел. л-ры дадзены ва ўступным артыкуле Р.Друцкага-Падбярэскага да 1-га т. кн. Я.Баршчэўскага «Шляхціц Завальня...» (т. 1—4, Пб., 1844— 46). У публікацыях Л.Кавеліна «Помнікі беларускай пісь-

меннасці» (1845) упершыню прыведзены тэкст бел. ананімнай паэмы «Энеіда навыварат», гаварылася пра бел. публіцыста І.Манькоўскага, ахарактарызаваны жыццё і творчасць Я.Баршчэўскага. У 2-й пал. 19 ст. выйшлі працы, у якіх закраналіся пытанні стараж. бел. л-ры, мовы, гісторыі асветы і грамадскай думкі: «Беларусь у характарыстычных апісаннях і фантастычных яе казках» П.Шпілеўскага (1853— 56), артыкулы «Рысы для характарыстыкі рускага простанароддзя» М.Дабралюбава (1860), «Некалькі слоў пра беларускую народную паэзію і беларускіх паэтаў» (1866, пад крыптанімам Г.Г.), даследаванне А.Г.Кіркора «Пра літаратуру братніх славянскіх народаў» (1874) з нарысам гісторыі бел. л-ры, «Гісторыя славянскіх літаратур» А.Пыпіна і У.Спасовіча (т. 1—2, 2-е выд., 1879— 81), дзе разглядалася бел. нар. паэзія, кніга П.Уладзімірава «Доктар Францыск Скарына, яго пераклады, друкаваныя выданні і мова» (1888), праца М.Доўнар-Запольскага «Дунін-Марцінкевіч і яго паэма «Тарас на Парнасе» (1896) і яго дасле-

даванні творчасці В.Цяпінскага; звесткі па гісторыі л-ры, этнаграфіі, фальклору бел. народа, змешчаныя ў календары «Северо-Западный край». Літ. крытыка выяўляецца ў артыкулах і рэцэнзіях У.Сыракомлі на творы В.Дуніна-Марцінкевіча, Е.Еаманава на зб. З.Радчанкі «Гомельскія народныя песні» і інш. У пач. 20 ст. бел. л-ру даследавалі ўжо як самастойную галіну бел. культуры; працы расійскіх (А.Пагодзін, С.Руднянскі, С.Русава), польскіх (В.Вегняровіч, Е.Янкоўскі), чэшскіх (А.Чэрны), літоўскіх (Л.Гіра, А.Янулайціс), украінскіх (А.Русаў, І.Свянціцкі) даследчыкаў. Гісторыка-літ. праблематыка грунтоўна распрацоўвалася ў працах Я.Карскага, які правёў значную работу па збіранні і навук. апісанні помнікаў стараж. пісьменнасці і літ. твораў новага часу, сістэматызаваў іх і зрабіў спробу перыядызаваць гісторыка-літ. працэс. Важную ролю ў актывізацыі вывучэння бел. л-ры адыгралі газ. «Наша ніва» (1906— 15), альманах «Маладая Беларусь» (1912— 13) і «Лучынка» (1914), дзе друкаваліся артыкулы С.Палуяна,

М.Багдановіча, Я.Купалы, М.Янчука, А.Бульбы, М.Гарэцкага, Л.Гмырака, У.Самойлы, А.Луцкевіча, В.Ластоўскага і інш. Вядучым жанрам нашаніўскай літ. крытыкі была рэцэнзія: водгукі А.Бульбы на зб-кі Я.Коласа «Песні жальбы» і Я.Купалы «Гусляр», У.Самойлы на паэму Я.Купалы «Адвечная песня», А.Навіны на зб-кі Я.Купалы «Шляхам жыцця» і М.Багдановіча «Вянок», В.Ластоўскага на зб-кі М.Гарэцкага «Рунь», Ядвігіна Ш. «Васількі», Т.Гушчы (Я.Коласа) «Родныя з’явы», аглядны артыкул «Беларуская літаратура ў 1909 гаду» С.Ясяновіча (С.Палуяна). У іх раскрываліся змест, сац. пафас, маст. каштоўнасць, стылявая адметнасць твораў, індывідуальнае аблічча пісьменнікаў, іх месца ў нац. л-ры, вызначаліся пэўныя тэндэнцыі развіцця тагачаснай паэзіі, прозы, драматургіі. М.Гарэцкі ў праграмных артыкулах «Наш тэатр» (1913) і «Развагі і думкі» (1914) сфармуляваў найважнейшыя прынцыпы рэалістычнага мастацтва, вызначыў найб. плённы кірунак развіцця бел. прозы, паэзіі і драматургіі, даў азначэнне родавай сутнасці крытыкі як формы самаўсведамлення л-ры, метадалогіі літ.-знаўства, раскрыў грамадскавыхаваўчую ролю нац. тэатра, звязаў праблему ўзбагачэння тэатральнага рэпертуару з развіццём бел. мовы. Уласнай практыкай М.Гарэцкі замацоўваў метад сацыялагічнага і эстэтычнага падыходу да маст. твора ў іх адзінстве. Узоры навук. вывучэння шляхоў развіцця бел. л-ры даў адзін з заснавальнікаў айч. літ.-знаўства М.Багдановіч («Кароткая гісторыя беларускай пісьменнасці да XVI сталецця», «За сто гадоў», «Новы перыяд у гісторыі беларускай літаратуры» і інш ). Ён абгрунтаваў ідэю самастойнасці бел. нац. л-ры, сцвердзіў перспектыўнасць вывучэння л-ры ў яе гіст. развіцці, удакладніў перыядызацыю літ. працэсу, прааналізаваў даўнюю, новую і найноўшую л-ру, даў ацэнку творчасці пісьменнікаў 19 і пач. 20 ст. У літ знаўчых працах ён прытрымліваўся метадалагічных прынцыпаў культурна-гіст. школы: сувязь л-ры з грамадска-паліт. ўмовамі і духоўным станам грамадства, увага да нац. асаблівасці л-ры, цікавасць не толькі да вяршынных маст. з’яў, але і ўсяго масіву моўнай творчасці, да фальклору, дакументалістыкі, мемуарных і эпісталярных жанраў як крыніцы вывучэння нораваў, звычаяў, псіхалогіі і маралі народа. М.Багдановіч пераадолеў уласцівую гэтай школе недаацэнку эстэтычнай прыроды мастацтва, лірыка-суб’ектыўных, нерэаліст. форм адлюстравання (сімвалізм, імпрэсіянізм, рамантызм), тым самым унёс значныя карэктывы ў метадалогію вывучэння л-ры. Адначасова ўдакладніліся і яго ўласныя папярэднія крытычныя ацэнкі ранняй творчасці Я.Купалы («грубы сімвалізм» паэмы «Адвечная песня», тэматычная аднастайнасць зборніка «Жалейка» і інш ). М.Багдановіч замацаваў у бел. літзнаўстве жанравую форму гісторыка-літ. на-

рыса, праблемна-тэарэтычнага і тэарэтыкаметадалаг. артыкула, «кароткай гісторыі беларускага пісьменства». На абнаўленне метадалогіі культурна-гістарычнай школы была скіравана і літ.-крытычная дзейнасць С.Палуяна. Ён абгрунтоўваў погляд на л-ру як на фактар актывізацыі духоўнага жыцця грамадства і нац. адраджэння, падкрэсліваў неабходнасць змагання за высокі ідэйна-маст. ўзровень слоўнага мастацгва і яго арганічнай сувязі з жыццём народа; указваў на небяспеку ізаляванага развіцця нац. культур. Шмат увагі ён аддаваў бел.-ўкр. літ. сувязям і праблемам маст. перакладу, увёў форму гадавога агляду л-ры, што садзейнічала пашырэнню жанравых рамак бел. крытыкі. Рабіліся спробы параўнапьна-супастаўляльнага вывучэння твораў бел. пісьменнікаў з творамі рус., укр., польскай л-ры. Формы прагнастычнай крытыкі, праблемна-тэарэт. і дыскусійнага артыкула атрымалі сваё развіццё ў працэсе, асабліва пасля дыскусй 1913, прысвечанай абмеркаванню шляхоў развіцця бел. слоўнага мастацгва, высвятленню прыроды, грамадскіх функцый і задач бел. л-ры [артыкулы «Сплачывайце доўг» Ю.Верашчакі (В.Ластоўскага) і «Чаму плача песня наша? (Адказ Юрку Верашчаку)» «Аднаго з парнаснікаў»]. Падтрымліваючы ідэю неабходнасці адлюстроўваць негатыўныя з’явы рэчаіснасці, змрочныя бакі жыцця і бядотнага становішча працоўнага люду, удзельнікі дыскусіі (М.Багдановіч, З.Бядуля, М.Гарэцкі, В.Ластоўскі і інш.) падкрэслілі небяспеку звужанага, спрошчанага разумення мэт і задач л-ры, закліканай увасабляць у маст. вобразах жыццё ва ўсім яго багацці і разнастайнасці, уключаючы ідэальны, духоўны пачатак, хараство і прыгажосць роднага краю. У першыя паслярэвалюцыйныя гады ў сувязі з ускладненнем грамадска-паліт. абставін бел. літ.-знаўства не мела магчымасці паспяхова развівацца. Аднак літ. крытыка і публіцыстыка ў перыядычным друку вызначаліся высокай актыўнасцю і былі дзейснымі фактарамі атраджэння нац. культуры і выхавання нац. свядомасці беларусаў. У газетах «Гоман», «Вольная Беларусь», «Крыніца», «Беларускі шлях», «Дзянніца», «Беларуская думка», «Беларускае жыццё», «Мннскнй курьер», «Звон», «Беларусь», «Савецкая Беларусь», часопісах «Рунь», «Вольны сцяг» і інш. публікавапіся гісторыка-літ. артыкулы М.Гарэцкага, Р.Зямкевіча, Я.Карскага, В.Ластоўскага, Я.Лёсіка, А.Луцкевіча, М.Янчука, гірысвечаныя спадчыне Ф.Скарыны, разгляду грамадска-культурнай і творча-маст. дзейнасці А.Вярыгі-Дарэўскага, В.Дуніна-Марцінкевіча, А.Ельскага, Л.Кандратовіча, В.Каратынскага, Я.Кміты-Чарнабыльскага, А.Пашкевіч (Цёткі), А.Рыпінскага, Ф.Тапчэўскага і інш. У пач. 1920-х г. пытанні гісторыі л-ры і грамадскай думкі часам разглядаліся як частка беларусазнаўства; у галіне бел. літ.-знаўства навукова-даследчым і каардынацыйным цэнтрам стаў

НАВУКА

491

Інбелкульт. Поспехі ў распрацоўцы пытанняў бел. літ.-знаўства звязаны з навук. дзейнасцю Я.Барычэўскага, А.Вазнясенскага, М.Гарэцкага, І.Замоціна, М.Янчука. У «Гісторыі беларускае літаратуры» М.Гарэцкага, «Нарысах беларускай літаратуры» (пад рэд. М.Янчука, абодва 1920) і «Нарысах па гісторыі беларускай літаратуры. Старадаўні перыяд» (1922) М.Янчука, працах «Беларуская драматургія» і «М.А.Багдановіч» І.Замоціна (абедзве 1927), «Паэмы Янкі Купалы» (1927) і «Ля вытокаў мастацкай прозы Якуба Коласа» (1928—29) А.Вазнясенскага, кнігі «Чатырохсотлецце беларускага друку, 1525— 1925» (1926), літ.-крыгычных артыкулах А.Бабарэкі, У.Дубоўкі, З.Жылуновіча, С.Замбржыцкага, М.Піятуховіча, Я.Пушчы і інш. сістэматызаваны багаты фактычны матэрыял і на яго аснове зроблена спроба новай навук. перыядызацыі літ. працэсу, выяўлены пэўныя заканамернасці развіцця бел. л-ры. ,У «Гісторыі...» М.Гарэцкага разгледжана развіццё л-ры ад старажытнасці да пач.

1920-х г., ахарактарызаваны літ. помнікі, творы новай і найноўшай л-ры, раскрыта ідэйная барацьба, станаўленне літ. плыняў і кірункаў, вызначана месца вядучых пісьменнікаў у літ. працэсе. У працах М.Янчука выяўлена сувязь л-ры з гісторыяй народа, з нац.-вызваленчым рухам, але недаацэньваўся ідэйны пафас грамадзянскай лірыкі Цёткі, Я.Купалы, Я.Коласа. Грунтоўную і аб’ектыўную ацэнку спадчыны М.Багдановіча, драматургіі Я.Купалы і Ц.Гартнага, ліраэпічных твораў Я.Коласа даў І.Замоцін. Прыкметнай з’явай у вывучэнні гісторыі бел. л-ры былі яго спробы стварыць самастойны кірунак даследавання (тэорыя чатырох сінтэзаў — генетычнага, фармальнамаст., сацыялагічнага, ідэапагічнага). Ён выступаў супраць фрэйдысцкіх, інтуітывісцкіх канцэпцый, фармалістычных трактовак мастацтва і суб’ектыўна-ідэалістычных прынцыпаў яго вывучэння. У «Нарысах гісторыі беларускай літаратуры» М.Піятуховіча (1928) творчасць пісьменнікаў і літ.-ідэалаг. плыні 19 — пач. 20 ст. разглядаліся з сацыялагізатарскіх пазіцый. У аснову перыядызацыі л-ры ён паклаў этапы эканам. развіцця.

3-за спрошчанага погляду на ўзаемасувязі грамадзянскай гісторыі і л-ры М.Піятуховіч не здолеў аб’ектыўна ацаніць творчасць В.Дуніна-Марцінкевіча, Ф.Багушэвіча, М.Багдановіча, Цёткі. Разам з тым ён імкнуўся ўнесці ў сацыялагізатарскія схемы пэўныя папраўкі, удакладненні альбо ігнараваў метадалагічныя ўстаноўкі вульгарызатараў, што дабратворна паўплывала на развіццё бел. літ.-знаўства. Аб’ектам вывучэння А.Вазнясенскага былі творы М.Багдановіча, Я.Купалы, Я.Коласа, чыя спадчына тады цалкам закрэслівалася вульгарызатарамі раппаўскай арыентацыі. Выкарыстоўваючы прынцыпы даследавання, уласцівыя фармальнай школе, ён паставіў складаныя тэа-

492

прэчвала вульгарызатарскія тэзісы аб вызначальнай ролі класавага паходжання пісьменніка, абараняла сялянскую рэтыка-метадалагічныя праблемы: нац. спе- тэматыку. Крытыка ва «Узвышшы» цыфікі л-ры, літ. уплываў і загіазычанняу, выступала за павышэнне ідэйна-эстэметаду даследавання л-ры, адначасова крытыкавау метадалагічныя хібы культурна- тычнага ўзроўню бел. л-ры і культуру гіст. школ за недаацэнку эстэтычнай прыро- творчасці. У распрацоўцы тэарэтычных асноў бел. крытыкі, павышэнні яе прафеды мастацтва Пры ўсіх заганах, якія меліся сійнага ўзроўню вялікая заслуга А.Адаў працах прыхільнікаў марфалагічнага метаду (недастатковая ўвага да праблемы сувязі мовіча, А.Бабарэкі, З.Бядулі, П.Глебл-ры з рэчаіснасцю, абсалютызацыя кампазікі, У.Дубоўкі, К.Крапівы, Ф.Купцэвіцыі твора), вывучэнне элементаў структуры, аналіз маст. формы заставаліся важнымі для ча, М.Лужаніна, Я.Пушчы, К.Чорнага, бел. літ.-знаўства і крытыкі. Этапнымі ў рас- В.Шашалевіча і інш. Крытыкі нац.-адпрацоўцы пытанняў тэорыі л-ры і метадало- раджэнскай арыентацыі абвяргалі нігігіі літ.-знаўства сталі даследаванні І.Замоці- лістычныя ўстаноўкі пралеткультаўцаў на («Пуціны беларускай літаратуры», 1924), на пабудову «чыстага» пралетарскага А.Вазнясенскага («Паэтыка М.Багдановіча», мастацтва, даказвалі неабходнасць бе1926) , Я Барычэўскага («Паэтыка літаратур- ражлівага стаўлення да класічнай спадных жанраў» і «Тэорыя санета», абодва чыны і развіцця лепшых нац. трады1927) . Як і М.Багдановіч, Я.Барычэўскі арга- цый, змагаліся за праўдзівае асэнсаваннічна спалучыў у аналізе гісторыю і тэорыю не сац. рэчаіснасці і псіхалогіі чалавека. жанравых форм лірыкі, эпасу, драмы, дыРазвіццё бел. крытыкі ў гэты перыяд дактычнай паэзіі. Гэтым ён замацоўвау плённую традыцыю адзінства гістарычнага і звязана з дзейнасцю БелАПП. На раннім этапе «белаппаўская» крытыка пратэарэтычнага падыходу да мастацгва, прапаноўваў вывучаць гісторыю л-ры ў аспекце цягвала прагрэсіўныя тэндэнцыі «мастанаўлення яе жанрава-стылявых форм. Ак- ладнякоўскай» навукова-тэарэтычнай туальныя пытанні тэарэтыка-метадалагічна- думкі, пазней яна паўтарыла памылкі, га характару даследаваў М.Гарэцкі. Напіса- уласцівыя РАППу (вульгарна-сацыяланае ім «Назваслоўе», змешчанае ў яго «Гісторыі беларускае літаратуры» (выд. 1924) — гічны падыход да л-ры, ваяўнічы дагпершая ў бел. літ.-знаўстве спроба сістэма- матызм, голае адміністраванне, адрыў тызацыі літ. тэрмінаў і паняццяў. Зборнікамі ад жыцця, адмоўныя адносіныда нерэ«Якуб Колас у літаратурнай крытыцы» і алістычных форм творчасці і інш.). «Творчасць К.М.Міцкевіча (Якуба Коласа)» Дэструктыўны пафас вульгарызатар(1926), «Янка Купала ў літаратурнай крыты- скай, пагромнай крытыкі найб. яскрава цы» і «Цішка Гартны ў літаратурнай крыты- вьмвіўся ў дзейнасці С.Будзінскага, В.Буцы» (1928) закладзены асновы мэтанакіравахаркіна, Л.Бэндэ, С.Васілёнка, Е.Гальнага вывучэння творчасці старэйшых бел. перына, У.Гесена, А.Канакоціна, А.Кумайстроў слова. чара, Д.Мірончыка, Я.Сякерскай, Л.ЯкаўУ канцы 1920-х г. пачалася сур’ёзная тэксталагічная праца (навукова-камен- лева і інш. На пач. 1930-х г. у развіцці бел. літ.-знаўціраваны зб. твораў у 2 т. М.Багдановіства адбыўся значны спад, абумоўлены пача, зб. твораў Я.Коласа, зб. вершаў гаршэннем грамадска-паліт. клімату ў краіА.Гаруна «Матчын дар») пры ўдзеле не, у т.л. пачаткам рэпрэсій сярод творчай і Я.Барычэўскага, І.Замоціна, В.Мачуль- навук. інтэлігенцыі. Навук. школы, якія скага. Найб. значныя дасягненні бел. ўзначальвалі Я.Барычэўскі, А.Вазнясенскі, літ. крытыкі 1920 — пач. 1930-х г. звя- І.Замоцін, былі ліквідаваны. У нешматлікіх заны з дзейнасцю літ. арганізацый «Ма- гісторыка-літ. публікацыях вывучэнне л-ры ладняк», «Узвышша», «Полымя» і пе- падмянялася паліт. нагаворамі на пісьменнірыядычных выданняў, якія абгрунтоў- каў, фальсіфікацыяй іх творчасці, наўмысным вышукваннем у іх творах ідэалаг. павалі і праводзілі ў жыццё іх ідэйна-эс- мылак і варожых сав. ладу ідэй. Сярод вартэтычную праграму (час. «Маладняк», тых увагі выданняў — кн. «Драматургія: «Узвышша», «Полымя»). Вядучую ро- Першы дыскусійны зборнік аўтаномнай секлю ў фарміраванні бел. літ.-крытычнай цыі драматургаў оргкамітэта ССП БССР і Індумкі адыгрывалі тагачасныя вядучыя стытута літаратуры і мастацтва» (1934). Пэўнае ажыўленне навукова-крытычгаз. «Звязда», «Савецкая Беларусь», «Беларуская вёска». «Палымянская» кры- най думкі пачалося з 1940-х г.: артыкутыка [С.Баркоўскі, М.Грамыка, П.Жар- лы Я.Коласа пра Т.Шаўчэнку, К.Чорнаскі, З.Жылуновіч, А.Лясны (А.Мардвіл- га пра Я.Купалу, М.Ларчанкі і Ю.Пшырка), Я.Марук, Я.Нёманскі, У.Чаржынскі кова пра паэмы «Новая зямля» і «Сыі інш.] вялікую ўвагу аддавала збіран- мон-музыка» Я.Коласа, пра спадчыну ню і выяўленню маладых бел. літ. сіл, з М.Багдановіча, публікацыі В.Барысенкі прынцыповых пазіцый ацэньвала но- з пераглядам ацэнак творчасці В.Дунівыя літ. творы, выступала ініцыятарам на-Марцінкевіча, Ф.Багушэвіча. Правемногіх літ. дыскусій. «Маладнякоў- дзены літ. дыскусіі аб крытыцы (1939), ская» крытыка (М.Аляхновіч, С.Зам- паэзіі (1940), прозе (1941); выдадзены бржыцкі, М.Каспяровіч і інш.) спрыяла зб. тэкстаў «Беларуская літаратура XIX разгортванню масавага л і т . руху, ас- ст.» (1940), пачалі друкавацца «Нарысы навука

па гісторыі старажытнай літаратуры» М.Дабрыніна. У 1941 падрыхтаваны да выдання падручнік для пед. і настаўніцкіх інстытутаў «Беларуская літаратура», у якім узнімаліся праблемы народнасці мастацтва, што адкрывала перспектыву ствараць гісторыю л-ры, заснаваную на аб’ектыўным вывучэнні ўнутраных заканамернасцей яе развіцця. Значную ўвагу пытанням гісторыі л-ры, літ. крытыкі, збіранню і вывучэнню культурнай спадчыны аддавалі самі пісьменнікі, у першую чаргу Я.Купала і Я.Колас. У своеасаблівых умовах развівалася крытыка і літ.-знаўства Зах. Беларусі. Яна прайшла складаны шлях свайго станаўлення ў 1920— 30-я г. Яе адметнасць абумоўлена ідэалаг. і паліт. размежаваннем літ.-творчых і навук. сіл, у выніку чаго склаліся грамадаўская (арыентаваная на КПЗБ) і дэмакратычная, радыкальна-дэмакратычная ці незалежніцка-дэмакратычная плынь. Апошняя развівала «нашаніўскія» храдыцыі, імкнулася спалучаць эстэт., гіст., сацыялагічны і часткова псіхал. метады аналізу л-ры, праяўляла цікавасць да тэарэт. і метадалаг. праблем, да спецыфікі нац. слоўнага мастацгва, змагалася супраць праяў вульгарнага сацыялагізму, дагматызму і тэндэнцыйнасці, разглядала маст. творы ў кантэксце сусв. л-ры. Склапіся прынцыпы крытыкі філасофскай (І.Канчэўскі, У.Самойла), эстэт. (А.Луцкевіч, Я.Светазар, М. Краўцоў, Ст.Станкевіч), рэлігійна-філас. (А.Станкевіч). Вялікую ролю ў развіцці крытычнай і навук. думкі Зах. Беларусі адыграў час. «Капоссе». У гады Вял. Айч. вайны літ.-крытычная і навук. думка выяўляла сябе праз аператыўны водгук на новыя творы, у пісьменніцкіх выступленнях на пленумах праўлення Саюза пісьменнікаў Беларусі (даклады В.Барысенкі, М.Лынькова, К.Чорнага і інш.), на сесіі АН Беларусі (даклады Я.Купалы, Я.Коласа), у публікацыях гісторыка-літ. характару (матэрыялы М.К.Дабрыніна, даклады М.Л.Бродскага, С.М.Гарадзецкага, М.К. Піксанава, прысвечаныя Я.Купалу). Артыкулы К.Чорнага «Беларуская проза і драматургія часу Айчыннай вайны», «Паэт народа» сцвярджалі ідэю народнасці л-ры, паэма «Новая зямля» прачытвалася ў гіст. аспекце, высока ацэньвалася «фармальная дасканаласць» вершаў М.Багдановіча, адзначана наяўнасць у іх «перадавых агульначалавечых ідэй», што спрыяла выпрацоўцы аб’ектыўнага погляду на спадчыну «песняра чыстай красы». Шэраг глыбокіх літ.-крытычных ацэнак, якія маюць прынцыповае метадалагічнае значэнне, выказаны ў лістах Я.Коласа да П.Броўкі, П.Глебкі, М.Лынькова, да грамадскіх і паліт. дзеячаў.

У пасляваенны час рабіліся спробы перагледзець вульгарна-дагматычныя канцэпцыі, пачалася прапаганда дасягненняў класічнай спадчыны, створаны праграмы і навуч. дапаможнікі па л-ры для сярэдняй школы і ВНУ, крытыкабіяграфічныя нарысы, прысвечаныя творчасці вядучых пісьменнікаў мінулага і сучаснасці: артыкулы і кнігі У.Агіевіча, М.Барсток, В.Івашына, М. Ларчанкі, Я.Мазалькова, Ю.Пшыркова, В.Таўлая пра Я.Купалу і Я.Коласа; В.Барысенкі, Н.Перкіна пра М.Багдановіча, А.Куляшова; В.Вольскага пра Э.Самуйлёнка; С.Майхровіча пра Я.Лучыну; Я.Усікава пра К.Крапіву і інш. Выйшлі і абагульняльныя працы «Нарыс гісторыі беларускай савецкай літаратуры» (1954, на рус. мове) і «Нарысы па гісторыі беларускай літаратуры» (1956). «Нарыс...» упершыню знайміў усесаюзнага чытача з дасягненнямі бел. сав. л-ры, з творчасцю яе вядучых пісьменнікаў. Аднак у ім павярхоўна вырашаліся пытанні, звязаныя з разуменнем заканамернасцей літ. працэсу, недаацэньвалася эстэтычная прырода мастацгва, спецыфіка л-ры як формы вобразнага адлюстравання рэчаіснасці. Гэтыя недахопы часткова пераадолены ў «Нарысах...», дзе таксама разглядаліся старажытная л-ра і л-ра 19 — пач. 20 ст., перагледжаны некаторыя раней спрошчаныя фармулёўкі і вывады. Пачалі выкарыстоўвацца паняцці нар. вытокаў маст. творчасці, народнасці, якія ігнараваліся вульгарызатарамі Пры даследаванні дакастрычніцкай л-ры на першы план вылучыліся такія складаныя праблемы, як фарміраванне ідэйна-маст. кірункаў, развіццй творчага метаду (працы У.Агіевіча, В.Барысенкі, М.Ларчанкі, С.Майхровіча і інш.). У першыя пасляваенныя гады бескампраміснасцю ацэнак, нецярпімасцю да недахопаў, падтрымкай перспектыўных тэндэнцый у развіцці л-ры літ. крытыка дзейсна ўплывала на літ. працэс. У часопісах былі створаны крытыка-бібліяграфічныя аддзелы, у літ. перыёдыцы з’явіліся публікацыі, прысвечаныя тэарэт. спадчыне В.Р.Бялінскага, М.А.Дабрапюбава, М.Г.Чарнышэўскага, спадчыне А Пушкіна-крытыка. Аднак плйннаму развіццю навук. і літ.-крытычнай думкі перашкаджалі паліт кампаніі барацьбы з касмапапітызмам і т.зв. бурж. нацыяналізмам (1948—49), у ходзе якіх парушаліся маральна-этычныя нормы жыцця ў навук. і творчым асяроддзі, закрэсліваліся пазітыўныя напрацоўкі ў вывучэнні нац. своеасаблівасці л-ры, мелі месца праявы недаацэнкі класічнай спадчыны, твораў Я.Купапы, Я.Коласа, З.Бядулі, зганьбаваных вульгарызатарамі 1920—30-х г. Негатыўнае ўздзеянне на л-ру, асабліва на драматычныя жанры і тэатральную практыку аказала «тэорыя бесканфліктнасці». Якасна новага ўзроўню бел. навукова-тэарэт. і крытычная думка дасягнула ў канцы 1950— 1960-я г. Актыўна вывучаліся спецыфіка л-ры і заканамернасці літ. працэсу на кожным гіст. этапе, даследаваліся працэс фарміравання ідэйна-маст. кірункаў і стыляў, нац.

своеасаблівасці л-ры (працы В.Барысенкі, В.Вольскага, С.Майхровіча, М.Яроша і інш.); павысіўся навукова-тэарэтычны ўзровень гісторыка-літ. і крытычных прац (кнігі А.Адамовіча, М.Грынчыка, Дз.Бугаёва, В.Івашына, Я.Казекі, У.Калесніка, А.Лойкі, Н.Перкіна, Ю.Пшыркова і інш.). Праграмным прынцыпам крытыкі стала высокая патрабавальнасць, аб’ектыўны падыход да ацэнкі вартасцей і недахопаў твора, акцэнт на яго сац.-філасофскую заглыбленасць, на эстэтычны ўзровень асэнсавання жыцця і ўнутранага свету чалавека. У даследчых працах пашырыўся ахоп гісторыка-літ. матэрыялу, які разглядаўся на грамадска-паліт. фоне, у сувязі з сялянскім рухам і рэвалюцыйна-вызваленчай барацьбой народа. Поспехі ў вывучэнні творчых метадаў, генезісу і шляхоў станаўлення крытычнага рэалізму суправаджапіся пэўнымі выдаткамі — абсалютызацыяй рэалістычнага кірунку, атаясамленнем рэалізму і жыццёвага праўдападабенства, недаацэнкай нерэалістычных форм адлюстравання. Перабольшвапася значэнне метаду сацыяліст. рэалізму, гіпертрафіравалася небяспека ўласніцтва. Дасягненні навукова-тэарэтычнай думкі гэтага перыяду падагульнены ў калектыўных працах «Гісторыя беларускай савецкай літаратуры» (т. 1—2, 1965— 66) і «Гісторыя беларускай дакастрычніцкай літаратуры» (т. 1—2, 1968—69), у якіх выкарыстаны вопыт даследаванняў у галіне гісторыі сав. шматнацыянальнай л-ры. У іх упершыню ў бел. літ.-знаўстве даволі поўна раскрыты гісторыка-літ. працэс, у гал. праявах прааналізавана творчасць вядучых пісьменнікаў, аб’ектыўна ацэнены многія з’явы літ. жыцця. Шырока паказаны літ. рух, ідэйная барацьба, літ. ўзаемасувязі, грамадская і культурна-асветная дзейнасць літ.маст. арганізацый 1920 — пач. 1930-х г. Зроблена спроба спалучыць сац. і эстэтычны аналіз, выявіць спецыфіку вобразнага адлюстравання рэчаіснасці. Але ў выданні адсутнічаў раздзел пра асобных мастакоў слова (А.Гаруна, дакастрычніцкую творчасць М.Гарэцкага), недастаткова быў асветлены творчы шлях рэабілітаваных пісьменнікаў (З.Астапенкі, С.Баранавых, М.Грамыкі, В.Каваля, Л.Калюгі, Б.Мікуліча, Я.Нёманскага, Я.Пушчы, Я.Скрыгана, Ю.Таўбіна, У.Хадыкі і інш.). Паспяховае развіццё бел. тэксталогіі пацвердзілі навукова-каменціраваныя зборы твораў Я.Купалы (т. 1—6, 1961— 63), Я.Коласа (т. 1— 12, 1961—64), падрыхтаваныя Інстытутам л-ры АН Беларусі. Актывізавалася дзейнасць у галіне бібліяграфіі і бібліятэказнаўства (працы Л.М.Бабковай, Н.Б.Ватацы, Л.А.Самасейкі). Літ.

НАВУКА

493

крытыка таго часу вызначалася прынцыповасцю, выразнасцю крытэрыяў сац. і маральнай ацэнкі, паслядоўнасцю ў барацьбе за высокі ідэйна-эстэтычны ўзровень л-ры: кнігі і артыкулы А.Адамовіча, С.Александровіча, М.Арочкі, М.Барсток, П.Дзюбайлы, В.Каваленкі, Дз.Бугаёва, Р.Бярозкіна, У.Калесніка, A. Клышкі, В.Палтаран, М.Стральцова, Р.Шкрабы, У.Юрэвіча, М.Яроша, А.Яскевіча і інш. 3 артыкуламі па пытаннях л-ры выступалі і пісьменнікі П.Броўка, B. Быкаў, В.Вітка, А.Вярцінскі, Н.Гілевіч, С.Грахоўскі, К.Крапіва, М.Лужанін, М.Лынькоў, І.Мележ, П.Панчанка, Я.Скрыган, І.Шамякін і інш. У 1-й пал.

1960-х г. пашырыўся жанр палемічнай крытыкі. Адбыліся дыскусіі, прысвечаныя развіццю маладой паэзіі, пісьменніцкаму майстэрству, адлюстраванню вобраза сучасніка (1961), пытанням тэатральнага мастацтва, станоўчаму герою ў бел. п’есах (1962), тэме «Пісьменнік і час» (1962— 63), сучаснаму бел. раману (1963— 64), праблемам дзіцячай л-ры (1965). Дыскусіі прадэманстравапі непрыманне вульгарна-сацыялаг. падыходаў да мастацтва, акрэслілі найб. перспектыўныя шляхі яго развіцця, палепшылі маральна-псіхалагічную атмасферу ў пісьменніцкім асяроддзі. Літ.-знаўства 1970— 80-х г. развівалася з улікам дасягненняў і ў кірунку, вызначаным новай «Гісторыяй...». Прыярытэтнымі сталі класічная спадчына, даследаванні старажытнай л-ры, наватарскіх маст. адкрыццяў Я.Коласа, Я.Купалы, М.Багдановіча, М.Гарэцкага, К.Чорнага (працы Р.Бярозкіна, Дз.Бугаёва, А.Коршунава, А.Лойкі, І.Навуменкі, Ю.Пшыркова, М.Стральцова, М.Тычыны, В.Чамярыцкага). Выйшлі калектыўныя даследаванні абагульняльнага характару і індывідуальныя манаграфіі, прысвечаныя станаўленню жанравых форм прозы А.Адамовіча, С.Андраюка, Д.Гальмакова, Л.Голубевай, Э.Гурэвіч, П.Дзюбайлы, В.Жураўлёва, М.Луферава, А.Лысенкі, М.Мушынскага, І.Чыгрына, К.Хромчанкі, А.Яскевіч. Лірычныя і ліра-эпічныя творы даследавалі М.Арочка, М.Барсток, В.Бечык, У.Гніламёдаў, М.Грынчык, М.Лазарук, М.Ярош; драматургію — С.Лаўшук, А.Сабалеўскі, А.Семяновіч, Я.Усікаў. У цэнтры ўвагі даследчыкаў — творчая індывідуальнасць пісьменніка, суадносіны традыцыйнага і наватарскага, дынаміка фарміравання жанравых структур, спецыфічныя заканамернасці іх развіцця, перагляд твораў, зганьбаваных вульгарна-дагматычнай крытыкай; удакладнена жанравая мадыфікацыя эпічных, лірычных і драм. твораў.

494

навука

Найб. плвнных вынікаў дасягнулі даследаванні складаных шляхоў станаўлення раманнай формы — сац-аналітычнага, сац. філасофскага рамана (К.Чорны), гістарычнага (У.Караткевіч), лірычнага (Я.Брыль), прыгодніцка-дэтэктыўнага (Я.Маўр); буйных эпічных форм — трылогіі (Я.Колас), эпапеі (М.Лынькоў), хранікальнай эпапеі (М.Гарэцкі), рамана-хронікі (І.Мележ). Лепшыя гісторыка-літ. працы А.Адамовіча, Р.Бярозкіна, Э.Гурэвіч, В.Каваленкі, Н.Перкіна перакладаліся на рус. мову, што ўзбагачала тагачаснае сав. літ.-знаўства вопытам вывучэння бел. л-ры, уздымала яго тэарэтычны ўзровень. На болей высокім прафесійным узроўні вывучаліся тэарэтычныя праблемы — паэтыка, творчы метад, прырода паэт. мыслення, псіхааналіз у рамане, спецыфіка тыпізацыі ў лірыцы, лірычны герой, умоўна-асацыятыўная вобразнасць, класічны і свабодны верш, мртрыка, рытміка, фоніка, псіхалогія творчасці, паэтыка нар. прозы, паэтыка нар. лірыкі (Н.Гілевіч, М.Грынчык, А.Кабаковіч, А.Клышка, А.МатрунСнак, В.Рагойша, I Ралько, I Шпакоўскі, М.Янкоўскі, А.Яскевіч). Рэальным зместам напаўняліся паняцці ўсесаюзнага, слав., еўрап. літ. кантэксту (А.Адамовіч, Н.Перкін і інш.), абмяркоўваліся праблемы паскоранага развіцця л-ры 19—20 ст. (В.Каваленка), уносіліся істотныя карэктывы ў разуменне ролі фальклору ў развіцці л-ры (Н.Гілевіч, В.Каваленка, У.Конан, І.Чыгрын, А.Яскевіч). Праблемы структуры, сюжэтна-кампазіцыйнай адметнасці твора пачынаюць разглядацца ў канкрэтнагіст. і тэарэтыка-метадалаг. аспектах, з улікам светапогляду, творчага метаду, грамадзянскай, маральна-этычнай пазіцыі пісьменніка, яго адносін да вопыту папярэднікаў (В.Жураўлёў). Выйшлі працы, прысвечаныя праблемам стылю як канкрэтнага ўвасаблення зместу і формы ў іх гарманічным адзінстве і анапізу індывідуальнай стылявой манеры П.Броўкі, Я.Брыля, А.Куляшова; І.Мележа, П.Панчанкі, М.Танка, І.Шамякіна (С.Андраюк, М.Арочка, В.Бечык, В.Гапава, Э.Гурэвіч, П.Дзюбайла, А.Лысенка, М.Ярош). На якасна новы тэарэтыка-метадалаг. ўзровень уздымаліся праблемы літ узаемасувязей і перакладу з блізкіх і роднасных моў; пераадольваўся вузкі ахоп л-р свету (акрамя рус., укр., польскай літаратур, пачынаюць разглядацца ням., аўстр., дацкая, нарвежская). Разам з традыцыйным гісторыка-літ., грамадска-культурным падыходам вывучапіся тэарэт. аспекты (Н.Перкін), тыпалагічныя супастаўленні твораў у межах пэўнага жанру (В.Гапава), фарміраванне індывідуальных пісьменніцкіх стыляў з выкарыстаннем традыцый суседніх літаратур (Р.Бярозкін), паэтычны ўзаемапераклад (Т.Кабржыцкая, Э. Мартынава, В.Рагойша), творчыя кантакты і засваенне плённых традыцый (П.Ахрыменка, І.Бас, А.Гардзіцкі, У.Казбярук, М.Ларчанка, А.Мажэйка, А.Мальдзіс, У.Сакалоўскі), уваход бел. л-ры ў агульнаеўрап. літ,грамадскую, культурную прастору (А.Адамовіч, В.Каваленка, У.Капеснік, А.Майхровіч, Н.Перкін). На развіццё нац. літ.-знаўства дабратворна паўплывалі даследаванні вучо-

ных сумежных навук. дысцыплін: працы Э.Дарашэвіча, У.Конана, А.Майхровіча і інш. па гісторыі эстэтычнай думкі Беларусі. Зроблены першыя крокі ў вывучэнні гісторыі крытыкі і літ.-знаўства (У.Конан, М.Мушынскі). Актывізавалася вывучэнне рус. л-ры (С.Букчын, І.Кахно, Ф.Куляшоў, С.Лысенка, У.Няфёдаў, А.Станюта, П.Ткачоў), літаратур замежных краін (В.Гапава, Б.Міцкевіч). З’явіліся кнігі, пабудаваныя на гісторыка-дакументальных архіўных матэрыялах (С.Александровіч, Г.Кісялёў, А.Мальдзіс, Я.Саламевіч), выданні тыпу «Хроніка літаратурнага жыцця», «Летапіс жыцця і творчасці», кнігі пісьменніцкіх біяграфій, мемуарнага жанру, зборнікі гісторыка-літ. матэрыялаў («Пачынальнікі» і інш.). У серыі «Жыццё выдатных людзей» выйшла кн. А.Лойкі «Янка Купала» (1982). Развіваюцца купалазнаўства, коласазнаўства, багдановічазнаўства, тэксталогія. Выдадзены болын поўныя і дасканалыя ў тэксталагічных адносінах навукова-каменціраваныя зборы твораў Я.Купалы (т. 1— 7, 1972-— 76), Я.Коласа (т. 1— 14, 1972— 78), К.Чорнага(т. 1— 8, 1972— 75), П.Броўкі (т. 1— 7, 1975— 78; т. 1— 9, 1987— 92), І.Мележа (т. 1— 10, 1979— 85), М.Лынькова (т. 1—8, 1981— 85), М.Гарэцкага (т. 1—4, 1984— 86), П.Пестрака (т. 1— 5, 1984— 86), З.Бядулі (т. 1— 5, 1985— 89), Выбр. творы Цёткі (1967), М.Гарэцкага (т. 1— 2, 1973), Ядвігіна Ш.

(1976), творы Ф.Багушэвіча (1967), Я.Дылы (1981), У.Галубка (1983), В.ДунінаМарцінкевіча (1984) і інш. Рабіліся спробы тэарэт. абагульнення вопыту практычнай дзейнасці тэкстолагаў (зб. «Пытанні тэксталогіі беларускай літаратуры», 1980). Выйшла шмат навук. прац абагульняльнага характару, у т.л. для ВНУ («Гісторыя беларускай літаратуры. Дакастрычніцкі перыяд» А.Лойкі, ч. 1— 2, 1977— 80, калектыўныя навуч. дапаможнікі для студэнтаў). Грунтоўнай працай, адрасаванай усесаюзнаму чытачу, стала выданне на рус. мове «Гісторыі беларускай дакастрычніцкай літаратуры» і «Гісторыі беларускай савецкай літаратуры» (абедзве 1977; Дзярж. прэмія Беларусі імя Я.Коласа 1980). Даследаванні ўзбагаціліся шэрагам прынцыповых удакладненняў, якія датычаць эпохі 'Адраджэння і Асветніцтва, нераўнамернасці развіцця л-ры паводле родавых і жанравых адзнак. У «Гісторыю...» ўпершыню ўведзены раздзелы пра літ.-знаўства і крытыку, пра іх ролю і значэнне ў развіцці прыгожага пісьменства (М.Мушынскі). У канцы 1980-х г. з’явіўся шэраг прац, у якіх даследаваліся вытокі нац. пісьменства [зб. дакументаў і матэрыялаў «Францыск Скарына», энцыклапе-

дычны даведнік «Францыск Скарына і яго час», калектыўная кн. «Скарына і яго эпоха», кн. «Францыск Скарына. Творы» (скл. А.Коршунаў), зб. «Вечна жывое слова», прысвечаны «Слову аб паходзе Ігаравым»], манаграфіі пра жыццёвы і творчы шлях М.Сматрыцкага, В.Дуніна-Марцінкевіча, Я.Купалы і Я.Коласа (У.Кароткі, Г.Кісялёў, М.Ярош), даследаванні пра бел.-літоўскія літ. сувязі (А.Лапінскене, А.Мальдзіс), пра Я.Купалу і рамантызм (І.Багдановіч), станаўленне бел. маст. традыцыі (А.Яскевіч), бел. драматургію (С.Лаўшук), бел. л-ру ў блізкім і далёкім замежжы (Г.Адамовіч, Л.Казыра, У.Сакалоўскі, І.Чарота). Даследавалася новая або недастаткова асвоеная папярэднікамі гісторыка-літ. праблематыка, распрацоўваліся тэарэт. аспекты л-ры: пошукі духоўнага ідэалу, бел. слоўнае мастацтва ў паўднёваслав. кантэксце, цэласнасць старабел. філалогіі, пейзаж у айчыннай л-ры, сімволіка гравюры Ф.Скарыны, сакралізацыя дзяржавы-Радзімы ў бел. л-ры, бел. мадэрнізм, л-ра і міфалогія, умоўнасць у сучаснай бел. л-ры, авангард і традыцыя, літ. крытыка ў Зах. Беларусі, тэксталогія твораў выдатных пісьменнікаў і асэнсаванне вопыту тэксталагічнай працы, гендэрныя праблемы ў бел. л-ры (У.Агіевіч, І.Афанасьеў, І.Багдановіч, А.Бельскі, Т.Голуб, С.Даніленка, І.Жук, В.Жураўлёў, Ю.Лабынцаў, А.Лойка, В.Максімовіч, К.Мароз, Г.Тварановіч, Т.Фітцнер, С.Ханеня, Т.Шамякіна, А.А.Яскевіч). Інтэнсіўна вывучаліся жанравая разнастайнасць даўняй, новай і найноўшай л-ры, тэндэнцыі і заканамернасці жанравага руху маст. прозы, паэзіі, драматургіі, працэс узаемадзеяння жанравых форм (А.Бразгуноў, П.Васючэнка, С.Кавалёў, У.Каяла, Г.Кісліцына, Л.Корань, Л.Ляўшун, А.Макарэвіч, А.Мельнікаў, Ж.Некрашэвіч, І.Саверчанка, М.Хаўстовіч, І.Штэйнер, В.Шынкарэнка, М.Яніцкі, А.А.Яскевіч). Робяцца сур’ёзныя захады па вывучэнні праблем эстэтыкі творчасці выдатных пісьменнікаў, паэтыкі, структуры твораў, стылю, моўна-стылявых асаблівасцей найб. значных твораў (У.Верына, З.Драздова, В.Жураўлёў, А.Ігнацюк, У.Конан, І.Кульбянкова, А.Макарэвіч, A. Манкевіч, М.Мішчанчук, В.Нікіфарава, В.Рагойша, Дз.Санюк, В.Стральцова, Т.Федарцова, І.Шаўлякова-Барзенка, B. Шынкарэнка, А.Яскевіч). Істотныя ўдакладненні ўнесены ў метадалогію даследавання літ. сувязей, параўнальнатыпалагічнага вывучэння л-р, у трактоўку паняцця традыцый і наватарства (Г.Бутырчык, А.Данільчык, Д.Лебядзевіч, У.Мархель, Г.Тычко, М.Тычына, І.Чарота, М.Чмарава). Побач з поспехамі ў бел. навук. і крытычнай думцы

1980-х г. праяўлялася і тэндэнцыя нарастання негатыўных з’яў. Усё мацней усталёўваліся дагматызм поглядаў, схаластыка, ігнараванне жыццёвых супярэчнасцей, падмена іх надуманымі канфліктамі, няўвага да рэальных патрэб чалавека. Бел. літ.-знаўства і крытыка 1990-х г. развіваліся пад сцягам перагляду ўстарэлых, кансерватыўна-дагматычных уяўленняў і выпрацоўкі новай, цэласнай канцэпцыі нац. культуры. У шэрагу прац дадзена глыбокае гіст.-філасофскае асэнсаванне шляхоў развіцця бел. л-ры, высветлены яе нац. адметнасці і заканамернасці станаўлення, ажыццёўлена «новае прачытанне» класікі (П.Васючэнка, Л.Гаранін, У.Гніламёдаў, B. Жураўлёў, У.Мархель, З.Мельнікава, М.Мішчанчук, М.Мушынскі, Г.Тварановіч, М.Тычына, І.Чарота, Я.Янушкевіч і інш.). У калектыўных «Нарысах па гісторыі беларуска-рускіх літаратурных сувязей» (кн. 1—4, 1993— 95) на багатым фактычным матэрыяле раскрыты працэс узаемнага ўзбагачэння лепшымі здабыткамі літаратур абодвух народаў ад старажытнасці да нашых дзён. На якасна новы ўзровень выйшлі даследчыкі рус. л-ры (А.Андрэеў, Т.Аўтуховіч, Н.Блішч, В.Вайлупава, С.Ганчарова-Грабоўская, А.Звознікаў, А.Іваноў, C. Карпушын, С.Кузьміна, С.Лебедзеў, У.Ліякумовіч, В.Люкевіч, А.Несцярэнка, Г.Няфагіна, В.Сакалова, І.Скарапанава, М.Смалякова, С.Сомаў, А.Станюта, Дз.Фёдараў, В.Хамякова, Г.Чарнова, А.Шалемава, І.Шпакоўскі). Значна пашырыліся абсягі вывучэння літаратур замежных краін (Г.Адамовіч, А.Білютэнка, А.Бубянцова, А.Вострыкава, А.Гугнін, Т.Камароўская, Е.Лявонава, С.Малюковіч, В.Мартынава, С.Мусіенка, П.Рагойша, В.Халіпаў, А.Цыглер, І.Чарота, М.Чмарава, І.Шаблоўская). Новы крок зроблены ў вывучэнні л-ры бел. замежжа (У.Арлоў, А.Баршчэўскі, Ю.Гарбінскі, А.Каўка, А.Макмілін, А.Марціновіч, М.Мішчанчук, А.Пашкевіч, Л.Пранчак, Л.Савік, Б.Сачанка, Г.Сяргеева, Я.Чыквін, Л.Юрэвіч). У літ. працэс уводзілася творчасць недастаткова вывучаных пісьменнікаў (Ф.Аляхновіча, А.Гаруна, В.Ластоўскага, А.Луцкевіча, А.Мрыя, Р.Мурашкі), удакладнена іх месца ў бел. пісьменстве. Перагледжаны ранейшыя ацэнкі «Нашай нівы», літ.-мастацкіх арганізацый «Маладняк», «Узвышша», «Полымя», БелАПП, іх роля ў літ.-творчым жыцці 1920— 30-х г. (В.Барысенка, А.Бяляцкі, З.Драздова, У.Казбярук, У.Ковель, М.Мушынскі, П.Навойчык, А.Сідарэвіч, І.Чыгрын, Я.Янушкевіч). Істотна ўзбагаціліся ў структурным і змястоўным плане нарысы пра жыццё і творчасць М.Багда-

новіча, С.Буднага, З.Бядулі, В.ДунінаМарцінкевіча, В.Зуёнка, У.Караткевіча, Л.Карповіча, В.Маракова, М.Танка, Кірылы Тураўскага, І.Чыгрынава, Я.Чыквіна (А.Верабей, У.Гніламёдаў, Л.Ляўшун, А.Мальдзіс, Л.Маракоў, А.Марціновіч, З.Мельнікава, А.Мельнікаў, М.Мікуліч, І.Навуменка, Л.Раманчук, А.Русецкі, І.Саверчанка). Значную ролю ў актывізацыі бел. навукова-тэарэтычнай думкі 1990-х г. адыгралі міжнар. і рэспубліканскія канферэнцыі «Каласавіны», «Купалаўскія чытанні», «Гарэцкія чытанні» і інш.; канферэнцыі, прысвечаныя спадчыне А.Адамовіча, А.Бабарэкі, М.Багдановіча, Я.Баршчэўскага, М.Грынчыка, У.Дубоўкі, У.Жылкі, У.Калесніка, Я.Карскага, Т.Кляшторнага, К.Крапівы, Я.Лёсіка, Я.Лучыны, М.Лынькова, І.Мележа, З.Налкоўскай, К.Чорнага; міжнар. форумы пад эгідай ЮНЕСКА у гонар Ф.Скарыны, І.Гётэ, А.Міцкевіча, А.Пушкіна, Т.Шаўчэнкі. У 2-й пал. 1990-х г. створаны новыя праграмы, падручнікі, навуч. дапаможнікі па гісторыі і.тэорыі л-ры і м'етадычныя распрацоўкі новага тыпу (А.Бельскі, П.Васючэнка, С.Ганчарова-Грабоўская, С.Каратай, В.Кушнярэвіч, М.Лазарук, В.Ляшук, В.Максімовіч, М.Мішчанчук, Г.Няфагіна, В.Рагойша, А.Рагуля, А.Майсейчык, Т.Мушынская, Я.Перавозная, Н.Суслава, Т.Усольцава, І.Чарота, Т.Шамякіна, І.Штэйнер, В.Яцухна). Інстытут л-ры Нац. АН Беларусі працягвае доўгатэрміновую праграму навук. выдання класічнай спадчыны: Збор твораў Я.Пушчы (т. 1—2, 1993— 94), першы Поўны збор твораў Багдановіча (т. 1— 3, 1991— 95), Поўны збор твораў Я.Купалы (т. 1— 9, 1995—2003). Інстытут з Нац. навукова-асветным цэнтрам імя Ф.Скарыны падрыхтаваў і выдаў біябібліяграфічны слоўнік «Беларускія пісьменнікі» (т. і — 6, 1992—95). Факталагічная база бел. літ.-знаўства папоўнілася публікацыямі і кнігамі, напісанымі на аснове архіўных матэрыялаў (У.Адамушка, А.Гесь, Г.Запартыка, М.Ількевіч, А.Каўка, С.Крапівін, Л.Маракоў, У.Міхнюк, Р.Платонаў, В.Селяменеў, В.Скалабан, Я.Янушкевіч). Гэтыя выданні і новыя манаграфічныя працы скіраваны на асэнсаванне шматвяковага развіцця нац. прыгожага пісьменства ва ўсім яго змястоўным, жанрава-стылявым багацці, у сувязях з інш. формамі духоўнай дзейнасці чалавека і л-рамі інш. народаў свету. Этапнай з ’явай у развіцці айч. літ.-знаўства стала «Гісторыя беларускай літаратуры XX стагоддзя» (т. 1— 4, 1999— 2003), у якой выкарыстаны лепшыя набыткі і дасягненні ўсёй бел. гуманітарнай навукі.

495

навука

Літ:. М у ш ы н с к і М.І. Беларуская крытыка і літаратуразнаўства, 20—30-я гг. Мн., 1975; Я г о ж. Беларуская крытыка і літаратуразнаўства, 40-я — першая папавіна 60-х гг. Мн., 1985; Я г о ж. I нічога, апроч праўды: Якой быць «Гісторыі беларускай літаратуры». Мн., 1990; К а в а л е н к а В.А. Праблемы сучаснай беларускай крытыкі. Мн., 1977; В а т а ц ы Н. Беларускае літаратуразнаўства і крытыка (1945—1963): Бібліягр. асобных выданняў. Мн., 1964. М.І.Мушынскі. МОВАЗНАЎСТВА Навуковыя даследаванні бел. мовы ўзніклі ў 16 ст., напачатку ў выглядзе тлумачэнняў незразумелых стараслав. лексем і выразаў «простай», ці тагачаснай старабел. мовай (найперш у выданнях Ф.Скарыны і інш. перакладчыкаў рэліг. тэкстаў — С.Буднага, В.Цяпінскага), а пасля ў выглядзе буквароў, граматык, слоўнікаў стараслав. мовы, дзе метамовай, або мовай апісання, служыла старабел. мова. Незразумелыя царкоўнаславянскія «глосы» (словы) Ф.Скарына тлумачыў бел. лексемамі (напр., «кнвогь — скрння», «рнторь — мовца», «тнмпань — бубен» і інш.). Д.налагічнай бел. метамовай карысталіся С.Будны і В.Цяпінскі (напр., у С.Буднага «благодаренне — дякованье», «врач — лекарь», «мнрь — покой»; у В.Цяпінскага «верыга — ланцуг», «мучнтель — кать», «зло — лнхо» і г.д.). Першая граматыка ўсх. славян напісана на тэр. тагачаснай Беларусі ў Вільні — «Кграмахыка словеньска языка...» (ананімная, 1586). У 1596 там жа надрукавана «Грамматіка Словенска...» Л.Зізанія, дзе ў выглядзе пытанняў і адказаў з дапамогай старабел. мовы апісваліся фанетычныя і марфалагічныя рысы стараслав. мовы. Самай значнай лінгвістычнай працай пач. 17 ст. стала «Грамматікн славенскня правнлное Сннтагма» М.Сматрыцкага, выдадзеная ў 1619 у Еўінскай друкарні (пад Вільняй). Гэтая кніга амаль паўтара стагоддзя лічылася ва ўсх славян найбольш аўтарытэтнай і глыбокай працай па мовазнаўстве. Паводле яе ўзору створаны першыя навуковыя граматыкі ссрбскай, балгарскай, рус. моў. «Граматыкі» Л.Зізанія і М.Сматрыцкага, напісаныя на аснове царкоўнаславянскай мовы, адлюстроўвалі некаторыя рысы жывой бел. гаворкі і прызначаліся для ўсяго «грэка-славянскага» свету. Калі ў гэтых лінгвістычных гірацах старабел мова выкарыстоўвалася пераважна ў якасці метамовы, а аб’ектам апісання служыла стараслав мова, то створаная ў Сарбоне (Францыя) І.Ужэвічам на лац. мове «Граматыка словенская» (1643) прысвечана апісанню ўласна сгарабел. і стараўкраінскай літаратурнай мовы. Гэтая кніга ў 18— 19 ст. была вядома славістам у 2 рукапісных вары■■ янтах (упершыню яна надрукавана ў 1970 у Кіеве, у 1996 выдадзена ў Мінску). 3 інш.

496

НАВУКА

лінгвістычных прац, створаных беларусамі ў 17 ст., вылучаюцца «Азбука» Сімяона Полацкага, напісаная для навучання грамаце будучага расійскага цара Пятра I, і «Граматыка» І.Капіевіча, якой карыстаюцца і цяпер тыя, хто ўжывае кірыліцкае пісьмо (балгары, беларусы, рускія, сербы, украінцы і інш.). Адначасова з граматычнымі апісаннямі мовы на тэр. Беларусі надрукаваны першыя сярод усх. славян слоўнікі, найбольш вялікім і грунтоўным з якіх быў «Лекснс...» Л.Зізанія (1596, Вільня). У гэтым слоўніку змешчаны пераклад на старабел. мову 1061 царкоўнаславянскага слова, а для перакладу выкарыстана больш за 2000 старабел. лексем, многія з якіх захаваліся і ў сучаснай мове без змен свайго значэння («лазня», «нікчэмны», «дзякаваць», «вяселле», «чакаць», «праца», «іншы», «ручнік» і г.д.). Пісьмовы варыянт старабел. літаратурнай мовы фактычна быў выведзены з афіцыйнага ўжытку ў 1696, калі Беларусь знаходзілася ў складзе Рэчы Паспалітай, а пасля і Рас. імперыі. У пач. 19 ст. збіральнікі бел. фальклору (Я.Чачот, П.Шпілеўскі, А.Кіркор і інш.), зыходзячы з асаблівасцей гаворак, складалі слоўнікі мясцовых слоў. Цікавасць да этнаграфічнага, фальклорнага і гістарычнага матэрыялаў абумовіла з’яўленне напачатку спарадычных, несістэматызаваных навуко-

Г Р А М М А Т ІК Н Сдміімкн* прл&нліт Сунтдіам , 1?«фф«мн*г» М ім г»г^іі«агм М » і|4

МмІтіА См*Т/Н(К»ГШ, і К « ІМ » ІМ ( ^ і т

іт м

ф ^км лагяі

П/П

І К ІІМ К ІГ Ш • Ц / І М І «ІШІ П^ІТАГ* М Д ІТ^МТіУкіріГІ* ••»• м ім н Н

|Лф

пртшкгн: лгі* 5 ВММ«|||«мі* Б г і С н н КдіГ|. П/ікьціУ Аплікііі л / і с т м

к і і к к н * Б »ж м * К » м « т < я т Г я « п і м м

1 /< /м аі І п і м і к і м І І П *

т/м к^ і <С0|С Тмні!*, І К І І Ш К І М І І М .К і І К І к і і і Л /ІД •т іт м с т к іО к ф іІ Г I

СЗі^ Ліінтім КІ/пммл^ Х / ў м т л/'п і-

іё

в к.

т «Грамматікп Славенскпя правплное Сннтагма» М.Сматрыцкага. Вільня. 1619.

вых апрацовак бел. мовы ў выглядзе слоўнікаў, нататак, артыкулаў і першых рукапісных граматык П.Шпілеўскага, К.Нядзведскага (не вьшадзены). Пра бел. мову і яе асаблівасці згадвалі ў сваіх працах А.Брукнер (Польшча), П.Уладзіміраў, А.Шахматаў, М.Карпінскі (Расія), К.Апель (Германія) і інш. Да ліку асобных прац па фанет. і марфал. адметнасцях бел. мовы належаць працы К.Калайдовіча, Ф.Галатузава, І.Нядзёшава. Значныя навук. здабыткі ў 19 ст. па бел. мовазнаўстве ў лексікаграфічных працах І.Насовіча, Ф.Шымкевіча, М.Гарбачэўскага і інш. У 1840 Ф.Шымкевіч склаў слоўнік «Збор слоў літоўска-рускай (бел.) мовы», які ўключаў каля 3000 намінатыўных адзінак (слоў, устойлівых выразаў); прыведзеныя словы перакладзены на рус., англ., венг., дацкую, лат., літ., ням., польскую, сербскую, славацкую, фін., чэш., швед. і інш. мовы. «Слоўнік беларускай мовы» І.Насовіча (1870) уключаў у сваю рэестравую (левую) частку больш за 30 тыс. слоў, сабраных аўтарам пераважна ў Магілёўскай губ. Акрамя прыведзеных лексікаграфічных прац, захаваўся рукапіс «Апісанне Крычаўскага графства, ці былога староства» А.Меера (1786), дзе побач з гістарычнымі, этнаграфічнымі, геаграфічнымі апісаннямі гэтай мясцовасці змешчана каля 600 бел. слоў, кожнае з якіх мае лац. ці рус. пераклад або тлумачэнне; словы размеркаваны па тэматычных рубрыках, а ўнутры іх па алфавіце. Гэтую працу можна лічыць адной са спроб ідэаграфічнага апісання бел. лексікі. Рукапісны «Слоўнік беларускай гаворкі» П.Шпілеўскага (1845) ахоплівае каля 1,5 тыс. бел. лексем. Лексікаграфічныя матэрыялы прадстаўлены ў працах Я.Чачота, К.Калайдовіча і інш. Выключных поспехаў у вывучэнні бел. мовы, яе гісторыі, помнікаў бел. пісьменнасці дасягнуў заснавальнік бел. мовазнаўства Я.Карскі — аўтар шматлікіх прац па беларусістыцы, у т.л. манаграфіі «Беларусы» (кн. 1— 7, 1903— 22). Тры кнігі гэтай манаграфіі ён прысвяціў характарыстыцы фанетычнай сістэмы, словаўтварэння, граматычнага ладу бел. мовы ў яе гіст. развіцці. Бел. мову ён аналізаваў як самастойную слав. мову, у той час як афіцыйная навука лічыла яе дыялектным адгалінаваннем велікарускай мовы. Першыя навуковыя спробы апісання новай бел. літаратурнай мовы, заснаванай амаль цалкам на народных гаворках, сведчаць пра з ’яўленне на лінгвагеаграфічнай карце свету адметнай слав. мовы, якая дзякуючы сваім глыбінным караням захавала ў найбольш чыстым выглядзе адну з самых старажытных і развітых моў Еўропы.

Унутранымі фактарамі развіцця бел. лінгвістыкі сталі з’яўленне ў пач. 20 ст. легальнага перыядычнага бел. друку (газеты «Наша доля», «Наша ніва» і інш ), а таксама літаратурных твораў Я.Купапы, Я.Коласа, М.Багдановіча, М.Гарэцкага, З.Бядулі, М.Зарэцкага, К.Чорнага і інш. Гэтым было абумоўлена стварэнне прац па апісанні, унармаванні і кадыфікацыі бел. слова, самай значнай з якіх стала «Беларуская граматыка для школ» Б.Тарашкевіча (1918, 5-е факс. выд.

1991), дзе сцісла, але навукова і грунтоўна вызначаны асноўныя моўныя нормы, якія і зараз выкарыстоўваюцца бел дыяспарай і некаторымі сучаснымі недзярж. выданнямі Беларусі пад неафіцыйнай назвай «тарашкевіца». У 1920-я г. на Беларусі разгарнулася шырокая лексікаграфічная дзейнасць. У 1921 створана Навукова-тэрміналагічная камісія, вынікам працы якой стала выданне 24 выпускаў бел. навуковай тэрміналогіі, апублікаваны бел.-рус. і рус.-бел. перакладныя слоўнікі, напр., «Расійска-крыўскі (беларускі) слоўнік» В.Ластоўскага (1924), «Беларуска-расійскі слоўнік» М.Байкова і С.Некрашэвіча (1926) і інш., а таксама слоўнікі, прысвечаныя вайсковай тэрміналогіі (М.Байкоў і А.Бараноўскі), праву (М.Гуткоўскі), батаніцы (З.Верас), дыялектныя слоўнікі Віцебшчыны (М.Каспяровіч), Чэрвеньшчыны (М.Шатэрнік) і інш. Распрацоўваліся тэарэтычныя пытанні вывучэння і апісання бел. нар. гаворак, лінгвагеаграфіі ў публікацыях М.Байкова, І.Ваўка-Левановіча, Я.Карскага, П.Растаргуева і інш. У 1928 П.Бузук надрукаваў манаграфію «Спроба лінгвістычнай геаграфіі Беларусі», дзе разгледзеў фанетычныя і марфалагічныя асаблівасці гаворак цэнтр. і ўсх. Беларусі, а таксама сумежных абласцей Расіі і Украіны. Лексічная база бел. мовы папаўнялася рознымі шляхамі: у выніку стварэння новых слоў і словазлучэнняў на ўласнай моўнай базе, шляхам запазычання, за кошт дыялектнай лексікі. У 1922 створаны Інстытут бел. культуры, які паслужыў базай для арганізацыі АН Беларусі і ўключаў у свой склад Інстытут мовазнаўства. 3 адкрыццём БДУ (1921) і шэрагу пед. ін-таў пашырылася падрыхтоўка лінгвістычных кадраў і вяліся даследаванні ў галіне бел. мовазнаўства. Гэтаму спрыяла і правядзенне ў БССР беларусізацыі. У 1926 праведзена Акадэмічная канферэнцыя па рэформе бел. правапісу і азбукі, дзе акрамя айчынных спецыялістаў прынялі ўдзел замежныя лінгвісты і пісьменнікі (М.Фасмер, Ю.Галомбак, Я.Райніс і інш.). Па выніках працы канферэнцыі ўтворана камісія бел. літаратурнай мовы, якая падрыхтавала і апублікавала ў 1930 праект новага правапісу. У 1933 створана асобная камісія,

якая распрацавала новы праект, прыняты СНК БССР пад назвай «Аб зменах і спрашчэнні беларускага правапісу». Гэтым упершыню ў гісторыі бел. літаратурнай мовы заканадаўча замацаваны пэўныя нормы бел. правапісу і граматыкі. Правіламі 1933 карысталіся ў Савецкай Беларусі да 1957, калі СМ БССР прыняў пастанову «Аб удакладненні і частковых зменах існуючага бел. правапісу», скарэкціраваўшы тагачасныя моўныя нормы. У даваенны час падрыхтаваны і выдадзены лінгвістычныя працы Ц.Ломцева, К.Гурскага і інш, прысвечаныя фанетыцы, арфаграфіі, марфалогіі, сінтаксісу бел. мовы і скіраваныя на збліжэнне з правіламі і нормамі адпаведных раздзелаў рус. мовы. У 1937 выдадзены самы вялікі на той час перакладны «Руска-беларускі слоўнік» пад рэд. А.Александровіча, які ўключаў 40 тыс. рэестравых слоў. Методыцы выкладання бел. мовы прысвечаны і працы Я.Коласа. У 1930-я г. былі рэпрэсіраваны буйнейшыя бел. мовазнаўцы М.Байкоў, П.Бузук, І.Воўк-Левановіч, М.Гарэцкі, С.Некрашэвіч, Б.Тарашкевіч і інш, што разам з Вялікай Айчыннай вайной істотна прыпыніла развіцце бел. мовазнаўства, многія пытанні якога ў 1950-я г. пачалі распрацоўваць фактычна на новых навуковых прынцыпах. У 1952 у АН Беларусі адноўлены 1нстытут мовазнаўства (з 1956 імя Я.Коласа), які быў адкрыты ў 1929, але ў 1935 рэфармаваны ў Інстытут літаратуры, мастацтва і мовы. 3 адкрыццём спецыяльнай лінгвістычнай установы звязана разгорнутае навуковае апісанне бел. мовы на ўсіх яе ўзроўнях і па ўсіх раздзелах лінгвістыкі (фанетыка, марфалогія, словаўтварэнне, лексіка, сінтаксіс, фразеалогія, стылістыка), а таксама ў моўных разнавіднасцях (дыялекталогія, мастацкая літаратура, публіцыстыка, навука і інш.). Значныя вынікі атрыманы ў апісанні дыялектаў, за кошт якіх у вялікай ступені папоўніўся лексічны фонд бел. літаратурнай мовы. Вынікам сумеснай працы акадэмічных работнікаў і выкладчыкаў ВНУ стаў «Курс сучаснай беларускай літаратурнай мовы» (т. 1— 3, 1957— 61), падручнікі і навучальныя дапаможнікі М.Булахава, М.Гурскага, М.Жыдовіч, Ц.Ломцева, М.Марчанкі, Ю.Мацкевіч, П.Юргелевіча і інш. Найбольш значныя працы пасляваеннага перыяду — фундаментальныя акадэмічныя «Граматыка беларускай мовы» пад рэд. К.Крапівы, М.Булахава, П.Шубы (т. 1— 2, 1962— 66), «Беларуская граматыка» пад рэд. М.Бірылы і П.Шубы (ч. 1— 2, 1985— 86), энцыклапедыя «Беларуская мова» пад рэд. А.Міхневіча (1994, Дзярж. прэмія Беларусі 1998). Грунтоўнай працай у галіне лінгвістыкі стаў «Дыялекталагічны атлас беларускай мовы» (1963, Дзярж. прэмія СССР 1968) — першае

н а в у к а __________________ 497 поўнае лінгвагеаграфічнае апісанне адной з усходнеславянскіх моў, дзе налічваецца 338 лінгвістычных карт, паказаС.Грабчыкава (1994), «Частотны слоўна тэр. пашырэнне фанетычных (64 нік беларускай мовы» Н.Мажэйкі і карты), акцэнталагічных (15), марфалаЯ.Супруна (т. 1— 5, 1976— 92), а таксагічных (115), сінтаксічных (21), лексічма «Анамастычны слоўнік твораў Якуных (121) з’яў бел. гаворак. Лагічны ба Коласа» (1990), «Фразеалагічны працяг гэтай працы — «Лексічны атлас слоўнік мовы твораў Я.Коласа» (1993), беларускіх народных гаворак» пад рэд. «Слоўнік мовы Скарыны» У.Анічэнкі М.Бірылы і Ю.Мацкевіч (т. 1— 5, (т. 1— 3, 1977— 94), слоўнікі эпітэтаў 1993— 98, Дзярж. прэмія Беларусі бел. мовы М.Пазнякова (1988), Н.Гаў2000), які складаецца з 1791 карты з парош (1998), «Слоўнік мовы «Нашай ніказаннем геаграфічнага размеркавання вы» (у 5 т.; т. 1, 2003). Працягваецца дыялектных лексем. У выглядзе рэгіяпраца над шматтомнымі «Этымалагічнальных слоўнікаў надрукаваны лексічным слоўнікам беларускай мовы» (т. ныя матэрыялы асобных гаворак Бела1— 8, 1978—93), «Гістарычным слоўнірусі: «Дыялектны слоўнік» Ф.Янкоўкам беларускай мовы» (вып. 1— 21, скага (в. 1—3, 1959— 70), «Матэрыялы 1982— 2002), «Слоўнікам мовы Янкі для слоўніка мінска-маладзечанскіх гаКупады» (т. 1— 4, 1997—2002). У праворак» пад рэд. М.Жыдовіч (в. 1— 3, цы В.Кіпеля і З.Саўкі «Беларускія слоў1970— 77), «Слоўнік беларускіх гавонікі...» (2002) змешчаны звесткі пра рак Паўночна-Заходняй Беларусі і яе пагранічча» (т. 1— 5, 1979— 86), «Ту- больш як 2000 бел. лексікаграфічных раўскі слоўнік» (т. 1— 5, 1982— 87), а выданняў. Важнае месца займаюць тэртаксама шматлікія выданні слоўнікаў міналагічныя слоўнікі (болын як 260 дыялектнай лексікі М.Абабуркі, І.Бяль- найменняў), большасць з якіх надрукаваны ў 1992— 95 (каля 150). Самыя вякевіча, М.Каспяровіча, Я.Камароўскага лікія тэрміналагічныя выданні — «Русі Е.Мяцельскай, П.Сцяцко, Л.Шаталака-беларускі політэхнічны слоўнік» (у вай, М.Шатэрніка, Г.Юрчанкі, Р.Яўсее2 т.; 1997— 98, каля 157 000 рэестравых ва і інш. Істотным здабыткам бел. лекслоў), «Руска-беларускі слоўнік сельссікаграфіі сталі кн. «Беларуская антракагаспадарчай тэрміналогіі» (1994, каля панімія» М.Бірылы (т. 1— 3, 1966— 82), 75 000 паняццяў), «Руска-беларускі 6 выпускаў слоўніка айконімаў Я.Рапаслоўнік для вайскоўцаў» (1996, каля новіча, працы Я.Адамовіча, В.Жучкеві30 000 загаловачных слоў). ча, В.Лемцюговай, А.Мезенка, М.СудАсобныя манаграфіі прысвечаны апісанніка, Г.Усціновіч, І.Яшкіна і інш. ню фанетыкі бел. мовы (М.Бірыла, Л.ВардаУ пасляваенны час рознымі выдавецмацкі, Л.Выгонная, Я.Івашуціч, А.Крывіцкі, твамі апублікавана шмат перакладных А.Падлужны, Э.Смулкова, В.Чэкман, Ф.Янслоўнікаў, у т.л. «Руска-беларускі слоўкоўскі і інш ), сярод якіх вылучаецца груннік» пад рэд. Я.Коласа, К.Крапівы, тоўная. калектыўная акадэмічная праца «ФаП.Глебкі (1953), «Беларуска-рускі слоўнетыка беларускай літаратурнай мовы» (1989, пад рэд. А.Падпужнага). Даследаваннік» пад рэд. К.Крапівы (1962) з пазне прыватных марфалагічных катэгорый нейшымі дапоўненымі і дапрацаванымі прадстаўлена ў манаграфіях М.Жыдовіч і перавыданнямі, «Падручны польска-беА.Наркевіча (назоўнік), М.Булахава (прыларускі слоўнік» пад рэд. А.Абрэмбметнік), Ю.Мацкевіч (дзеяслоў), Т.Сцяшкоскай-Яблонскай і М.Бірылы (Варшава, віч (займеннік), П.Вярхова (лічэбнік), П.Шу1962), «Украінска-беларускі слоўнік» бы (прыназоўнік, прыслоўе, дзеяслоў) і інш. В.Лемцюговай (1980), «Беларуска-ра- Характарыстыка сінтаксісу бел. мовы высейскі слоўнік» Я.Станкевіча (Нью-Йорк, кладзена ў працах Л.Бурака, А.Міхневіча, 1989), «Польска-беларускі слоўнік» пад А.Наркевіча, Л.Падгайскага, В.Протчанкі, рэд. Г.Цыхуна (2004) і інш. Выдадзены П.Сцяцко, М.Яўневіча і інш. Пытанні сло«Тлумачальны слоўнік беларускай мо- ваўтварэння разглядаюцца ў кнігах А.Лукавы» (т. 1— 5, 1977— 84), «Тлумачальны шанца, М.Паўленкі, М.Прыгодзіча, Л.Шакуна і інш. Лексіка бел мовы з дыяхранічнага слоўнік беларускай літаратурнай мовы» пункту гледжання асветлена ў калектыўнай пад рэд. М.Судніка і М.Крыўко (1996), працы «Гістарычная лексікалогія беларускай «Марфемны слоўнік беларускай мовы» мовы» (1970), а таксама ў кнігах А.БаханьА.Бардовіча і Л.Шакуна (1975, 2-е выд. кова, М.Булахава. Стан сучаснай бел. лексікі 1989), «Словаўтваральны слоўнік бела- даследаваны ў кнізе «Лексікалогія сучаснай рускай мовы» А.Бардовіча, М.Крутале- беларускай літаратурнай мовы» (1994, пад віча і А.Лукашанца (2000), «Слоўнік сі- рэд. А.Баханькова). Пэўныя перыяды развіцнонімаў і блізказначных слоў» М.Клышкі ця і функцыянавання лексікі бел. мовы адлюстраваны ў даследаваннях М.Абабуркі, (1976, 2-е выд. 1993), «Фразеалагічны А.Булыкі, В.Краснея, М.Крукоўскага і інш. слоўнік беларускай мовы» І.Лепешава Фразеалагічны матэрыял прадстаўлены ў (т. 1— 2, 1993), «Слоўнік іншамоўных шматлікіх слоўніках дыялектнага тыпу слоў» А.Булыкі (т. 1— 2, 1999), «Слоў- (М.Даніловіч, Я.Камароўскі і Е.Мяцельская, нік паронімаў беларускай мовы» Г.Юрчанка, Ф.Янкоўскі і інш.) і літаратурна-

498

НАВУКА

кіравання пры Прэзідэнце Рэспублікі ля 1 тыс. тэкстаў на польскай і часткова Беларусь, Гомельскім і Гродзенскім бел. мовах). Кніга 6-я пад назвай «Вясуніверсітэтах і інш. Дзейнічае Бел. асаковыя песенькі з-пад Нёмана і Дзвіны» га, у т.л. перакладных (І Кісялёў, І.Лепешаў, цыяцыя камунікатыўнай лінгвістыкі, (1846) — першае асобнае выданне арыЗ.Санько і інш.) Тэарэтыннай распрацоўцы якая выдае штогоднік «Палілог». Выхогінальных бел. песень. Багаты фалькл,праблем бел. фразеапогіі прысвечаны манаэтнагр. матэрыял змясцілі А.Рыпінскі ў графічныя даследаванні А.Аксамітава, М.Да- дзіць навуковы штогоднік Інстытута кн. «Беларусь» (1840) і Я.Тышкевіч у ніловіча, У.Коваля, І.Лепешава, Г.Параске- мовазнаўства Нац. АН Беларусі «Беларуская лінгвістыка», навуковыя «Веснівіч, Ф.Янкоўскага і інш. «Апісанні Барысаўскага павета» (1847). У 1-й пал. 19 ст. бел. фальклор збіралі і Гісторыя бел. мовы, пачатак выву- кі» універсітэтаў і інш. Бел. мовазнаўвывучалі Я.Баршчэўскі, К.Вуйціцкі, Л.Гачэння якой звязаны з дзейнасцю Я.Кар- цы ўдзельнічаюць у міжнар. навуковых ламбёўскі, Т.Зан, Р.Зянькевіч, А.Кіркор, скага, В.Ластоўскага, Я.Ваўка-Лева- канферэнцыях і з’ездах славістаў, у рэА.Міцкевіч, Р.Падбярэскі, У.Сыракомновіча, якія асвятлялі пераважна перы- алізацыі міжнар. праекта па стварэнні лінгвістычнага ля і інш. Фалькларыстычныя працы гэяд старабел. пісьменства, даследавалася «Агульнаславянскага атласа» і г.д. тага перыяду каштоўныя фактычным і замежнымі славістамі А.Мартэлем, Літ:. Ж у р а ў с к і А.І., К р ы в і ц к і матэрыялам і вял. колькасцю запісаў Х.Стангам і інш. У 2-й пал. 20 ст. гістоА А. Беларускае мовазнаўства ў Акадэміі на- вусна-паэт. твораў. Аднак большая часрыя бел. мовы разглядалася ў спецывук БССР. Мн., 1979; Ш а к у н Л.М. Гістояльных працах М.Булахава, М.Булыкі, рыя беларускага мовазнаўства. Мн., 1995; тка запісаў перакладалася на польскую H. Вайтовіч, А.Груцы, А.Жураўскага, П л о т н і к а ў Б.А. Кароткая гісторыя бе- або рус. мовы, перапрацоўвалася, пубI. Крамко, У.Свяжынскага і інш. 3 фун- ларускай мовы і мовазнаўства. Мн., 2002; лікавалася недакладна. Збіральніцкая даментальных прац па гісторыі бел. ліБеларуская мова: Інтэрнет і камп’ютэр. Мн., дзейнасць адыграла важную ролю ў 2002; П л о т н і к а ў Б.А., А н т а н ю к таратурнай мовы вылучаюцца кн. выпрацоўцы прынцыпаў і методыкі Л.А. Беларуская мова: Лінгв. кампендыум. збору нар. твораў, іх публікацыі і вывуЛ.Шакуна «Гісторыя беларускай літаратурнай мовы» (1963, 2-е выд. 1984, Мн., 2003; Беларускае мовазнаўства: Біблі- чэнні. ягр. давед. Т. 1—3. Мн., 1967—93. У 2-й пал. 19 ст. склаліся больш Дзярж. прэмія Беларусі 1986) і калекБ.А.Плотнікаў. спрыяльныя ўмовы для станаўлення і тыўная «Гісторыя беларускай літараразвіцця фалькларыстыкі як самастойтурнай мовы» А.Жураўскага, І.Крамко, ФАЛЬКЛАРЫСТЫКА най філал. навукі. Пашырылася збіральА.Юрэвіч, А.Яновіч (т. 1—2, 1967— 68). Параўнальнаму і тыпалагічнаму Бел. фалькларыстыка як самастойная ніцкая дзейнасць, з’явіліся вял. па кольдаследаванню бел. мовы прысвечаны навука пра вусна-паэт., музычную, ха- касці твораў зборнікі, запісы сталі рэаграфічную, тэатральную нар. твор- больш дакладнымі. Выйшлі «Народныя працы У.Анічэнкі, К.Гурскага, А.Лукапесенькі пінскага люду» Р.Зянькевіча часць пачала фарміравацца ў пач. 19 ст. шанец, Б.Плотнікава, А.Супруна і інш. і склалася ў 20 ст. Першыя пісьмовыя (1851), «Беларускія прыказкі» П.ШпіУ 1980— 2000-я г. бел. лінгвісты даслеўскага і «Народныя беларускія песні» ўпамінанні пра нар.-паэт. творы трапледуюць практычна ўсе значныя аспекляюцца ў «словах» Кірылы Тураўскага Е.Паўлоўскай (абедзве 1853), «Віленты і раздзелы сучаснага мовазнаўства; ская губерня» А.Карава (1861), «Сма(12 ст.), летапісах і хроніках 14— 16 ст., вял. значэнне надаецца пытанням культуры мовы і стылістыкі, агульнага і дзелавых дакументах (лісты Ф.КмітыЧарнабыльскага, 1573—74; апісанні бел. слав. мовазнаўства. У галіне матэмасямейных абрадаў і ўзоры пахавальнага тычнай і прыкладной лінгвістыкі дагалашэння ў кн. «Пра рэлігію, ахвяраследуюцца праблемы лінгвастатыстыкі прынашэнне, вясельныя і пахавальныя (М.Лясохін, К.Лук’яненкаў, В.Нешытой, Б'ЫТОРУССКІЕ абрады русінаў, маскавітаў і татараў...» Б.Плотнікаў), семіялагічньіх аспектаў Я.Ласіцкага, 1582, і інш.). У 1618 С.Рымовы (В.Грыб, В.Мартынаў, Б.Плотнікаў), камп’ютэрнай апрацоўкі моўнай сінскі апублікаваў (у Любчы, на лац. мове разам з польскімі) бел. прыказкі, інфармацыі (А.Зубаў, В.Мартынаў, А.Соўпель), камп’ютэрны аналіз і сін- запісаныя на Полаччыне і Віцебшчыне. Н 15 бел. песень трапілі ў рукапісны тэз вуснага маўлення (Б.Лабанаў). Даследаванні бел. мовы ў камп’ютэрнай спеўнік 1733 (апубл. ў 1970 А.МакміліП 'ВСНН лінгвістыцы прывялі да стварэння пра- нам і Ц.Дрэйгам у «Оксфардскіх слактычна дзейных сістэм праграмавання вянскіх запісках», т. 3). Бел. купальсОРАШШТЕЛЬНО <П> ІІШШКОРУССІШШІ. па аўтаматычным перакладзе дзелавых кую песню з апісаннем абраду змясціў тэкстаў з рус. мовы на бел. (Б.Плотні- А.Меер у «Апісанні Крычаўскага графкаў, А.Соўпель) і інш. відаў электрон- ства» (1786, апубл. ў 1901). У 1816— 17 С в в т і т » А. 3 —ч V най апрацоўкі тэкстаў, да складання Віленскі універсітэт распрацаваў інпраграм праверкі бел. арфаграфіі (У.Ва- струкцыю па зборы фалькл.-этнагр. мараб’ёў), напісання электронных слоўні- тэрыялаў. Паводле яе М.Чарноўская ў каў бел. мовы (А.Дабралюбаў), распра- 1817 апублікавала працу «Рэшткі слацоўкі інфармацыйных тэхналогій па вянскай міфалогіі, якія захаваліся ў стварэнні машыннага корпуса сучаснай звычаях вясковага люду на Беларусі бел. мовы (У.Кошчанка), энцыклапе- (Магілёўская губ.)». Адзін з першых дый і падручнікаў бел. мовы (М.А.Яр- збіральнікаў і даследчыкаў бел., рус., С.-ПКТКРПУ1‘ГЬ. ПвжпмЕ. Еі ш ш і і , Тнпм !ічі № укр. і польскага фальклору З.Даленгамаш) і інш.

189Т. У наш час лінгвістычныя даследаван- Хадакоўскі распрацаваў праграму комні праводзяцца ў Інстытуце мовазнаў- плекснага вывучэння культуры славян, ства імя Я.Коласа Нац. АН Беларусі, сабраў каля 3 тыс. песень (не надрука- Тьпульны ліст кнігі «Беларускія вясельныя БДУ, Бел. пед. універсітэце, Мінскім ваны). У 1837— 46 Я.Чачот выдаў у абрады і песні ў параўнанні з велікарускімі». лінгвістычным універсітэце, Акадэміі Вільні 6 зборнікаў бел. нар. песень (ка- Санкт-Пецярбург. 1897.

СВАДЕБНЫЕ 0БРЯДЫ

ленская губерня» М.Цэбрыкава (1862), «Гродзенская губерня» П.Баброўскага (1863), «Беларускія вясельныя абрады і песні ў параўнанні з велікарускімі» А.Занкевіча (1897) і інш. У зб. «Народныя рускія казкі» (1855—64) А.Афанасьеў змясціў 20 бел. казак. Фалькларыстычная дзейнасць актывізавалася са стварэннем у Вільні ў 1867 Паўн.-Зах. аддзела Пецярбургскага Рус. геаграфічнага т-ва. У «Запісках Рускага геаграфічнага таварыства па Аддзяленні этнаграфіі» надрукаваны зб. «Беларускія песні» І.Насовіча і «Беларускія народныя песні» П.Шэйна (абодва 1873). У фалькларыстыцы 2-й пал. 19 ст. існавалі гістарычная, міфалагічная і міграцыйная тэорыі. Прыхільнікі міфалагічнай школы (А.Багдановіч, Ф.Буслаеў, М.Доўнар-Запольскі, А.Кіркор, Я.Ляцкі, М.Нікіфароўскі, Е.Раманаў, П.Шпілеўскі, П.ІІІэйн і інш.) лічылі найважнейшымі ў фальклоры стараж. творы, спрыялі актывізацыі збірання і вывучэння нар.-паэт. творчасці. Пазіцыі міфапагічнай школы пэўны час падзялялі А.Весялоўскі і А.Пыпін, якія пазней сталі прыхільнікамі міграцыйнай тэорыі і сканцэнтравапі сваю ўвагу на даследаванні культурна-гіст. сувязей, на параўнальным вывучэнні вуснай паэзіі розных народаў. Станоўча паўплываў на бел. вучоных гіст. кірунак у навуцы, тэарэтыкі якога звязвалі ўзнікненне фалькл. твораў з пэўнымі гіст. падзеямі. Абуджэнню і разгортванню сістэматычнай працы па зборы фалькл. і этнагр. матэрыялаў садзейнічала спец. праграма П.Шэйна (1867). Дзякуючы інтэнсіўнай працы шырокай сеткі карэспандэнтаў (больш за 200) ён у 1887— 1902 выдаў «Матэрыялы для вывучэння побыту і мовы рускага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю» (3 тамы ў 4 кнігах), дзе змясціў песні, казкі, анекдоты, драм. батлеечныя творы, апісанні абрадаў, гульняў, жылля, адзення і інш. Больш за 500 песень, пераважна вясельных, апублікаваў А.Дамбавецкі ў кн. «Спроба апісання Магілёўскай губерні» (т. 1—3, 1882— 84). Своеасаблівай энцыклапедыяй жыцця, культуры і побыту беларусаў стаў шматтомны «Беларускі зборнік» Е.Раманава (вып.

1—9, 1885— 1912, выдадзены няпоўнасцю, частка загінула ў Вял. Айч. вайну). Ён жа апублікаваў «Магілёўскую даўніну» (вып. 1— 3, 1900— 03), «Матэрыялы па этнаграфіі Гродзенскай губерні» (вып. 1—2, 1911— 12). Багаты збор бел. фальклору ў выданнях «Смаленскі этнаграфічны зборнік» У.Дабравольскага (ч. 1— 4, 1891— 1903), «Казкі і апавяданні беларусаў-палешукоў» А.Сержпутоўскага (1911). Бел. нар. творы змешчаны ў зборніку ўкр. этно-

графа і фалькларыста П.Чубінскага «Працы этнаграфічна-статыстычнай экспедыцыі ў Заходне-Рускі край» (т. 1— 7, 1872— 79). Грунтоўныя зборы па бел. фальклоры апублікавалі А.Гурыновіч, М.Доўнар-Запольскі, М.Нікіфароўскі, З.Радчанка, М.Янчук і інш. Бел. фалькларыстыку папоўнілі даследаванні Я.Ляцкага па бел. міфалогіі і замовах, Дз.Булгакоўскага па песнях, прыказках, прымаўках і загадках, Ю.Крачкоўскага па дзіцячых гульнях. Збіральніцкую дзейнасць разгарнуў польскі фалькларыст М.Федароўскі. У яго фундаментальнай працы «Люд беларускі» (т. 1— 3, 1897— 1903; т. 4, 1935; т. 5— 6, 1958—60; т. 7, 1969; т. 8, 1981; «Вяселле», 1991) змешчаны казкі, легенды, паданні, анекдоты, песні, прыказкі, прымаўкі, павер’і, творы інш. жанраў. У 19 — пач. 20 ст. бел. фальклор сіс-

тэматычна не даследаваўся. Пэўныя абагульненні гісторыі збірання і вывучэння бел. нар. твораў пададзены ў «Гісторыі рускай этнаграфіі» А.Пыпіна (т. 4, 1892), казак — у кн. «Руская народная казка» С.Саўчанкі (1914). Аналіз асобных твораў зроблены ў працах А.Весялоўскага, А.Патабні, М.Сумцова. Першае даследаванне асн. фалькл. жанраў і іх паэтыкі ажыццявіў Я.Карскі ў працы «Беларусы» (т. 3, ч. 1, 1916). Асобныя праблемы навукі разглядаліся ў публікацыях А.Багдановіча, А.Лабады, М.Янчука. У 1920— 30-я г. ў перыяд. друк стапі трапляць песні і прыпеўкі пра тагачасную рэчаіснасць, якія выдаваліся за фальклор. Такія творы ўвайшлі ў зб.

навука

499

«Ленін і Сталін у беларускай народнай творчасці» (1937), «Дарэвалюцыйная і савецкая Беларусь у народнай творчасці» (1938) і інш. Вял. ролю ў развіцці фалькларыстыкі адыграла стварэнне ў 1929 Бел. АН (з 1936 — АН БССР, з 1991 — АН Беларусі, з 1997 — Нац. АН Беларусі) і сектара этнаграфіі і фальклору ў Ін-це гісторыі. У выніку шматлікіх экспедыцый сабраны багаты матэрыял, на аснове якога, а таксама папярэдніх публікацый рыхтаваўся да выдання 3-томны збор бел. нар. песень. Выйшаў толькі 1-ы том «Песні беларускага народа» ў 1940, складальнік М.Грынблат; рукапісы астатніх загінулі ў Вял. Айч. вайну. У гэты том увайшлі прыгонніцкія, чумацкія, бурлацкія, сал-

дацкія, жартоўныя песні; многія з нотным запісам. У ліку найб. каштоўных выданняў даваеннага часу — «Казкі і апавяданні беларусаў з Слуцкага павета» (1926) і «Прымхі і забабоны беларусаў-палешукоў» (1930) А.Сержпутоўскага, «Матэрыялы да вывучэння фальклору і мовы Віцебшчыны» А.Шлюбскага (ч. 1— 2, 1927— 28), «Народныя песні з мелодыямі» М.Гарэцкага і А.Ягорава (1928), тэарэтычныя даследаванні М.Нікольскага «Міфалогія і абрадавасць валачобных песень» (1931), «Жывёлы ў звычаях і вераваннях беларускага сялянства» (1933) і інш. Праблемам бел. фальклору прысвечаны арт. З.Бядулі, У.Дубоўкі, К.Крапівы, А.Шлюбскага і інш. Значная збіраль-

500

НАВУКА

ніцкая і даследчыцкая праца вялася ў Зах. Беларусі і Латвіі: «Беларускія народныя песні» Р.Шырмы (1929), «Народная творчасць латгальскіх і ілукстэнскіх беларусаў» С.Сахарава (1940). Багаты фалькл. архіў АН Беларусі знішчаны ням. фашыстамі ў Вял. Айч. вайну. У пасляваенны час аднавіў работу сектар этнаграфіі і фальклору Ін-та гісторыі АН Беларусі. На базе яго і сектара мастацтвазнаўства Ін-та літаратуры ў 1957 створаны Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі. Збіранне, публікацыя і даследаванне бел. вусна-паэт. твораў набыло сістэмны мэтанакіраваны характар. Шырока разгарнулася збіранне фальклору перыяду Вял. Айч. вайны. Тэарэтычныя даследаванні яму прысвяцілі Л.Бараг, Г.Барташэвіч, М.Грынблат, І.Гутараў, Л.Мухарынская, А.Фядосік. Выйшлі кн. «Беларускія прыказкі, прымаўкі, фразеалагізмы» Ф.Янкоўскага (1957, 3-е выд. 1992), «Беларускія народныя песні» Р.Шырмы (т. 1— 4, 1959—76), «Беларускі фальклор Вялікай Айчыннай вайны» (1961). Выдадзены шэраг рэгіянальных фалькл. зборнікаў: «Песні сямі вёсак: Традыцыйная народная лірыка Міншчыны» (укладальнік Н.Гілевіч), «Беларускі фальклор у сучасных запісах: Брэсцкая вобласць» (укладальнік В.Захарава, абодва 1973); «Песні беларускага Паазер’я» (1981), «Песні беларускага Палесся» (1983—84), «Песні беларускага Падняпроўя» (1999, усе З.Мажэйка, апошні — з Т.Варфаламеевай); «Беларускі фальклор у сучасных запісах: Традыцыйныя жанры. Гомельская вобласць» (1989, укладальнікі В.Захарава, Р.Кавалёва, В.Ліцьвінка, У.Раговіч), «Беларускі фальклор у сучасных запісах: Мінская вобласць» (1995, укладальнікі В.Ліцьвінка, Г.Кутырова); «Песенны фальклор Палесся» У.Раговіча (т. 1— 3, 2001—04), «Традыцыйная мастацкая культура беларусаў. Магілёўскае Падняпроўе» (т. 1, 2001, укладальнікі Т.Варфаламеева, В.Басько, М.Козенка і інш.), «Вяселле на Гомельшчыне: Фальклорна-этнаграфічны зборнік», «Народная міфалогія Гомельшчыны» (абодва 2003, укладальнікі І.Штэйнер, В.Новак) і інш. Вылучаюцца зборнікі Н.Гілевіча, у якіх у адпаведнасці з жакрава-відавой прыналежнасцю сістэматызаваны нар. творы: «Песні народных свят і абрадаў» (1974), «Лірычныя песні» (1976), «Лірыка беларускага вяселля» (1979), «Народныя казкі-байкі, апавяданні і мудраслоўі» (1983). 3 1970 выдаецца серыя «Беларуская народная

творчасць» (Дзярж. прэмія Беларусі 1986), у якой класіфікаваны і сістэматызаваны матэрыял з экспедыцый, раней апублікаваных крыніц, архіваў, выпрацаваны прынцыпы тэксталагічнай работы, навук. каменціравання і інш. Выдадзена 45 тамоў. Звод серыі — самы поўны збор лепшых узораў нар. песень, казак, легенд, паданняў, прыпевак, прыказак, прымавак, загадак, жартаў, гумарэсак, анекдотаў, гульняў, пахавальных галашэнняў, а таксама тэарэт. матэрыялаў для вывучэння гісторыі фальклору і даследавання праблем гуманітарных навук, мастацтвазнаўства і інш. Значны ўклад у развіццё бел. фалькларыстыкі зрабілі М.Анцаў, А.Грыневіч, Г.Цітовіч, М.Чуркін і інш.

3 2-й пал. 20 ст. актывізаваліся тэарэт. даследаванні ў галіне гісторыі бел. фальклору. Выйшлі кн. «Паходжанне і гісторыя беларускай вясельнай абраднасці» М.Нікольскага (1956), «Нарысы па беларускаму фальклору» К.Кабашнікава (1963), навуч. дапаможнікі «Беларуская вусна-паэтычная творчасць» (1966) пад рэд. М.Ларчанкі, «Беларускі фальклор: Хрэстаматыя» (1970, 4-е выд.

1996) К.Кабашнікава, А.Ліса, А.Фядосіка, І.Цішчанкі, «Беларуская народнапаэтычная творчасць» (1979), «Сімволіка беларускай народнай культуры» І.Крука (2000), падручнік К.Кабашнікава, А.Ліса, А.Фядосіка, І.Цішчанкі і інш. «Беларуская вусна-паэтычная творчасць» (2-е выд., 2000). Грунтоўна гісторыя бел. фальклору ад старажытнасці да 1960-х г. даследавана ў калект. працы «Беларуская народная вусна-паэтычная творчасць: Гісторыка-тэарэтычнае даследаванне» (1967). Сістэмны аналіз гістарыяграфіі найважнейшых фалькл. жанраў рус. і ў многіх выпадках бел. фальклору разгледжаны ў кн. «Гістарыяграфія рускай фалькларыстыкі. 1917— 1941» А.Марозава (1999). Асноўныя заканамернасці і кірункі развіцця фальклору, змены ў яго жанравым складзе даследаваны ў манаграфіях «Ад традыцыйнага фальклору да рэвалюцыйнай паэзіі» (1969), «Беларускі фальклор у параўнальным асвятленні: Гістарыяграфічны нарыс» (1981) К.Кабашнікава; нар. сатыра ў кн. «Беларуская народная сатырычная проза» (1969), «Трапным народным словам: Сатыра і гумар у беларускай вуснай паэзіі і народнай драме» (1971), «Праблемы беларускай народнай сатыры» (1978) А.Фядосіка; паэтыка бел. фальклору ў працах «Паэтыка беларускіх прыказак» (1971), «Паэтыка беларускай народнай прозы» (1983) М.Янкоўскага; «Паэтыка беларускай лірыкі. Слова і вобраз. Паэтычны сінтаксіс. Гукапіс і рыфма» (1975), «Паэтыка беларускіх

загадак» (1976) Н.Гілевіча; «Святло народнага слова» В.Коўтун (1984); «Паэтыка беларускіх абрадавых песень перыядаў каляндарных пераходаў: Семантыка. Вобразны лад. Кампазіцыя» Т.Івахненкі (2002). 'Даследаванню культу продкаў, архаічных рытуалаў і абрадаў на Тройцу прысвечана манаграфія В.Шарай « Каштоўнасна-нарматыўная прырода ўшанавання продкаў» (2002). Асобныя віды і жанры бел. фальклору, іх паэтыка і маст. асаблівасці прааналізаваны ў манаграфіях «Наша родная песня» (1968) Н.Гілевіча, «Беларуская казка» Л.Барага (1969), «Беларуская частушка» І.Цішчанкі (1971); «Купальскія песні» (1974), «Валачобныя песні» (1989), «Жніўныя песні» (1993) і «Каляндарна-абрадавая творчасць беларусаў: Сістэма жанраў. Эстэтычны аспект» (1998) А.Ліса; «Беларуская народная балада» (1978) Л.Салавей; «Усходнеславянская гумарыстычная песня» У.Васілевіча (1979); «Зімовая паэзія беларусаў» (1980), «Тайны народнай песні» (1994), «Святкаванне Каляд на Беларусі» (1998), «Беларускія загадкі» (2000), «Семантыка і паэтыка сямейнай лірыкі» (2001) А.Гурскага; «Беларуская народная паэзія веснавога цыкла і славянская фальклорная традыцыя» Г.Барташэвіч (1985); «Святы і абрады беларусаў» В.Ліцьвінкі (3-е выд. 2001); «Каляндарна-абрадавая паэзія Гомельшчыны: Да праблем лакальнага, агульнанацыянальнага ў фальклоры» (2001) і «Абраднасць і паэзія «Пахавання стралы» (2002) В.Новак. Упершыню ў славянскай фалькларыстыцы выдадзена фундаментальнае даследаванне ў 6 кнігах з серыі «Беларускі фальклор: Жанры, віды, паэтыка»: «Каляндарна-абрадавая паэзія» (А.Ліс, А.Гурскі і інш.), «Сямейна-абрадавая паэзія. Народны тэатр» (А.Фядосік, Е.Емяльянаў і інш.; абедзве 2001), «Пазаабрадавая паэзія» (А.Гурскі, Г.Пятроўская, Л.Сапавей і інш.), «Народная проза» (К.Кабашнікаў, А.Фядосік, А.Цітавец і інш.; абедзве 2002), «Міфалогія. Духоўныя вершы» (А.Ненадавец, А.Марозаў і інш., 2003) , «Малыя жанры. Дзіцячы фапьклор» (Т.Валодзіна, Г.Барташэвіч і інш., 2004) . Функцыянальную прыроду абрадаў і звычаяў даследавалі Т.Валодзіна («Талака ў духоўнай культуры беларусаў», 1977), Г.Таўлай («Беларускае Купалле. Абрад, песня», 1986), А.Лозка («Беларускі народны каляндар», 1993), У.Сысоў («Беларуская пахавальная абраднасць: Структура абраду, галашэнні, функцыі слова і дзеяння», 1995, «3 крыніц спрадвечных», 1997) і інш. Музычны фальклор даследавалі А.Аляхновіч, Т.Варфаламеева, З.Мажэйка, Л.Мухарынская, Т.Якіменка, В.Ялатаў і інш.,

муз. інструменты — І.Назіна, танцавальны фальклор — Ю.Чурко, М.Козенка, Л.Алексютовіч, сувязь бел. літаратуры і вуснапаэт. творчасці — М.Грынчык, В.Каваленка, А.Лойка, А.Макарэвіч, А.Мальдзіс, М.Тычына, І.Чыгрын і інш. Праблемы міфалогіі сістэмна даследаваны ў працах І.Казаковай «Сімволіка і семантыка славянскіх міфалагем (на матэрыялах беларускага фальклору)» (1990), «Міфалагемы і магія ў беларускім абрадавым фапьклоры» (1997), А.Ненадаўца «Пакланіцеся дубу», «Святлотаямнічага вогнішча» (абедзве 1993), «Каму пакланяліся продкі» (1996), «За смугою міфа» (1999). Выдадзены кнігі пра збіральнікаў бел. нар. вусна-паэт. творчасці А.Багдановіча, З.Даленгу-Хадакоўскага, М.Нікіфароўскага, Е.Раманава, А.Сержпутоўскага, М.Федароўскага, П.Шэйна, М.Янчука. Бел. фальклор збіралі і даследавалі

рус. фалькларысты: П.Бяссонаў, В.Гусеў, П.Кірэеўскі, М.Краўцоў, Э.Памяранцава, В.Сакалова, І.Сахараў, І.Снегіроў, А.Цярэшчанка, К.Чыстоў і інш.; украінскія — А.Дэй, І.Хланта, Н.Шумада, В.Юзвенка і інш.; польскія — А.Баршчэўскі, У.Вярыга, М.Гайдук, З.Глогер, Э.Дмахоўская, Я.Карловіч, О.Кольберг, К.Машынскі, Ч.Пяткевіч, Ф.Сяліцкі, М.Чурак і інш.; чэшскія —Л.Куба, І.Поліўка, А.Чэрны, П.Шафарык. Асобныя фалькл. зборнікі апублікавалі А.Розенфельд (1904), С.Малевіч (1907). Зборнікі бел. нар. казак выдадзены на чэшскай (1957), нямецкай (1966— 80), славацкай (1967), балгарскай (1964), польскай (1973, 1976, 1977) і інш. мовах. П.Айснер пераклаў на ням. мову 40 бел. нар. песень, А.Мільен — на французскую бел. калядныя, купальскія, талочныя, юраўскія і інш. песні («Песні расійскага народа»., 1893).

НАВУКА

501

Літ.. К а р с к н й Е.Ф. Белорусы. Т. 3, вып. 1. М., 1916; К а б а ш н і к а ў К.П. Нарысы па беларускаму фальклору. Мн., 1963; Б а н д а р ч ы к В.К. Гісторыя беларускай этнаграфіі XIX ст. Мн., 1964; Я го ж. Гісторыя беларускай этнаграфіі, пачатак XX ст. Мн., 1970; Г і л е в і ч Н.С. 3 клопатам пра песні народа. Мн., 1970; Ф я д о с і к А.С. Развіццё беларускай савецкай фалькларыстыкі. Мн., 1977; Я г о ж. Беларуская савецкая фапькларыстыка. Мн., 1987; К а х а н о ў с к і Г.А., М а л а ш Л.А., Ц в і р к а К.А. Беларуская фалькларыстыка: Эпоха феадалізму. Мн., 1989; Беларуская фалькларыстыка: Збіранне і вывучэнне нар творчасці ў 60-х гг. XIX — пач. XX ст. Мн., 1989; В а с і л е в і ч У.А. Збірапьнікі. Мн., 1991; К а с ь к о У.К. Святло далёкай зоркі. Мн., 1997; С а л а м е в і ч І.У. Беларускі фальклор (1926— 1963): Кароткі бібліягр. давед. Мн., 1964; Г р ы н б л а т М.Я. Беларуская этнаграфія і фалькларыстыка: Бібліягр. паказ. (1945—70). Мн., 1972. А.С.Фядосік.

М А С Т А Ц Т В А ЗН А Ў Ч Ы Я Н А ВУ К І МАСТАЦТВАЗНАЎСТВА На Беларусі мастацтвазнаўства дастаткова інтэнсіўна развівалася з 1920-х г. і набыло спецыфічныя асаблівасці. На хвалі адраджэння нац. культуры фарміраваліся калектывы мастацтвазнаўцаў, вяліся даследаванні ў галіне выяўленчага мастацтва, архітэктуры, нар. творчасці. Асобныя пытанні гісторыі развіцця бел. мастацтва вывучаў М.Шчакаціхін («Васіль Вашчанка — магілёўскі гравёр канца XVII — пачатку XVIII сталецця», 1925; «Гравюры і кніжныя аздобы ў выданнях Францішка Скарыны», 1926). У «Нарысах з гісторыі беларускага мастацтва» (т. 1, 1928) ён прасачыў гісторыю развіцця нац. выяўленчага мастацтва і даў яго навук. перыядызацыю. Плённа працавалі П.Бузук, А.Грыневіч, Я.Дыла, І.Замоцін, М.Красінскі, І.Плашчынскі, якія зрабілі ўклад у станаўленне метадалагічных прынцыпаў вывучэння бел. мастацтва і нар. творчасці. Даследаванні выяўленчага мастацтва даваеннага перыяду прадстаўлены пераважна артыкуламі інфармацыйнага і публіцыст. характару В.Вольскага, І.Гаўрыса, А.Касцялянскага, І.фурмана. Больш грунтоўны яго аналіз праведзены ў зб-ках «Нарысы выяўленчага мастацтва Беларусі» і «Мастацтва Савецкай Беларусі» (абодва 1940), дзе змешчаны нарысы А.Азірскага, Д.Геніна, М.Грынблата, А.Даліна, М.Керзіна, М.Машкоўцава і інш. пра архітэктуру, скульптуру, графіку, жывапіс, нар. творчасць. Мэтанакіраванае вывучэнне бел. вы-

яўленчага мастацтва і архітэктуры аднавілася ў пасляваенны час. У 1950-я г. выйшлі зб-кі навук. артыкулаў, прысвечаных розным відам мастацтва: «Мастацтва Савецкай Беларусі» (1955), «Беларускае мастацтва» (1957, 1960, 1962), манаграфія «Беларуская архітэктура. Гістарычны нарыс» М.Кацара (1956). Планамерныя даследаванні заканамернасцей развіцця духоўнай і матэрыяльнай культуры бел. народа пачаліся пасля стварэння ў 1957 Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Бе-

аналізе актуальных пытанняў бел. выяўленчага мастацтва пераважаў жанр творчага партрэта. Выйшла серыя кніг пра жывапісцаў, графікаў, скульптараў, мастакоў дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, арыентаваная на шырокае кола чытачоў, у т.л. манаграфіі альбомнага тыпу: «Міхаіл Савіцкі» Э.Пугачовай (1982), «Віталій Цвірка» Б.Крэпака (1985), «Яўген Зайцаў» Ю.Карачуна (1988). У кн. Л.Дробава «Жывапіс Беларусі XIX — пачатку XX ст.» (1974) на гіст. фоне разгледжана станаўленне гіст., бытавога, партрэтнага і пейзажнага ларусі (1-ы дырэктар П.Глебка). Праблежанраў жывапісу, прыведзены звесткі мы выяўленчага мастацтва ў 1950—-70-я пра жыццё і творчасць вядучых майг. распрацавалі Л.Дробаў, А.Воінаў, строў: В.Ваньковіча, Я.Дамеля, І.АляшМ.Кацар, П.Масленікаў, У.Чантурыя. кевіча, І.Хруцкага, Ф.Рушчыца і інш. Вынікі даследаванняў адлюстраваны ў Працягам тэмы стала яго манаграфія манаграфіях «Беларуская архітэктура» «Жывапіс Савецкай Беларусі» (1979), (1956), «Скульптура Савецкай Беларудзе прааналізавана развіццё бел. жывасі» (1957) і «Нарысы па гісторыі выяўпісу ў 1917— 75. Гісторыі бел. мануленчага мастацтва Савецкай Беларусі» ментальнага мастацтва прысвечаны (1960) М.Кацара, «Гісторыя архітэктудаследаванні В.Церашчатавай «Старары Беларусі» (1977) і «Архітэктурныя жытнабеларускі манументальны жывапомнікі Беларусі» (1982) У.Чантурыі, піс XI— XVII ст.» (1986), У.Пракапцова «Беларускія мастакі XIX стагоддзя» «У пошуках прыгажосці і гармоніі» (1971) , «Мастацтва Беларускай ССР» (1972) , «Жывапіс Беларусі XIX — па- (1988), А.Сяліцкага «Жывапіс Полацкай зямлі XI— XII ст.» (1992). Станаўчатку XX ст.» (1974) Л.Дробава, «Белаленню і развіццю тэатральна-дэкарарускі савецкі тэматычны жывапіс» цыйнага мастацтва прысвечаны працы П.Масленікава (1962), «Мастацтва Са«Тэатральна-дэкарацыйнае мастацтва вецкай Беларусі» М.Арловай (1960). Савецкай Беларусі» Г.Барышава (1958), Развіццё бел. керамікі прааналізавана ў «С.Ф.Нікалаеў» (1970), «Дэкарацыйнае кн. «Мастацкая кераміка Савецкай Бемастацтва музычнага тэатра БССР» ларусі» І.Елатомцавай (1965). У 1970-я (1973), «Яўген Чамадураў» (1984) П.Карг. пашырыліся даследаванні ў Бел. тэатнача. ральна-мастацкім ін-це, Мінскім ін-це Гісторыя і тагачасны стан архітэктукультуры, Дзярж. мастацкім музеі. У

502

НАВУКА

ры Беларусі дастаткова поўна асветлены ў працах А.Воінава «Гісторыя архітэктуры Беларусі: Савецкі перыяд» (1975), «Гісторыя архітэктуры Беларусі» (т. 2, 1987) і У.Чантурыі «Архітэктура Беларусі канца XVIII — пачатку XIX стагоддзя» (1962), «Архітэктурныя помнікі Беларусі» (1982), «Атлас помнікаў архітэктуры і мемарыяльных комплексаў Беларусі» (1983), «Помнікі архітэктуры і горадабудаўніцтва Беларусі» (1986). Шэраг важных праблем гісторыі бел. архітэктуры разгледжаны ў манаграфіях «Архітэктура Магілёва. 3 гісторыі планіроўкі і забудовы горада» (1973), «Архітэктура Віцебска» (1980) Т.Чарняўскай, «Замкі Беларусі» (1987) М.Ткачова, «Архітэктура палацава-сядзібных ансамбляў Беларусі: Другая палавіна XVIII — пачатак XIX стагоддзя» (1981), «Архітэктура і мастацтва ракако на Беларусі» (1989), «Эклектыка. Архітэктура Беларусі 2-й паловы XIX — пачатку XX стагоддзя» (2000) А.Кулагіна, «Беларускае народнае дойлідства» (1991), «Нацыянальныя рысы беларускай архітэктуры» (1999) А.Лакоткі, «Дойлідства Беларусі XVI — сярэдзіны XVII ст.» (1991) Ю.Якімовіча, «Мураваныя харалы: Сакральная архітэктура беларускага барока» (2001) Т.Габрусь і інш. даследчыкаў. Развіццё кніжнай гравюры ў 16— 18 ст. і аналіз творчасці Ф.Скарыны, П.Мсціслаўца, М. і В. Вашчанкаў, А. і Л. Тарасевічаў зрабіў В.Шматаў у кн. «Беларуская кніжная гравюра» (1984), «Мастацтва кніг Францыска Скарыны» (1986). Гісторыю развіцця бел. сав. графікі ён разгледзеў у кнігах: «Беларуская графіка 1917— 1941 гг.» (1975), «Сучасная беларуская графіка 1945— 1977 гг.» (1979) і інш. У 1980-я г. пашырыўся тэматычны і жанравы дыяпазон даследаванняў, у т.л. ў вывучэнні дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва. М.Яніцкая вывучае гісторыю развіцця маст. шкла — «Вытокі шкларобства Беларусі» (1980), «Беларускае мастацкае шкло, XIX — пачатак XX стагоддзя» (1984), «Мастацкае шкло Савецкай Беларусі» (1989). Ганчарства, мастацкая апрацоўка дрэва і металу, салома- і лозапляценне, ткацтва адлюстраваны ў манаграфіях «Народная разьба па дрэву» (1978), «Беларускае народнае мастацтва» (1980), «Беларуская народная кераміка» (1987), «Беларускае народнае мастацкае кавальства» (1990), «Беларуская народная цацка» (1991), «Беларускае народнае дэкаратыўна-прыкладное мастацтва» (1996), «Народнае мастацтва Беларусі» (1997) Я.Сахуты. Гісторыя нар. касцюма даследавана ў

рабоце «Беларускае народнае адзенне» М.Раманюка (1981). Прафесійнаму дэкаратыўна-прыкладному мастаіггву прысвечаны публікацыі «Беларуская кераміка» В.Гаўрылава, «Сучасная беларуская кераміка» В.Жука (абедзве 1984), «Беларускія дываны і габелены» Дз.Трызны (1981), «Беларускае мастацкае шкло» А.Сурскага (1978). Сярод прац па гісторыі бел. скульптуры — «Народная драўляная скульптура Беларусі» (1977) і «Старажытнабеларуская скульптура» (1991) А.Лявонавай, «Партрэтная скульптура Савецкай Беларусі» Э.Петэрсона (1982), «Манументальны летапіс эпохі» І.Елатомцавай (1969), «Беларуская скульптура малых форм» В.Жука (1998). У 1970-—80-я г. выйшаў шэраг творчых партрэтаў скульптараў: А.Глебава, А.Заспіцкага, С.Селіханава, А.Бембеля, Л.Гумілеўскага і інш. Манаграфічныя даследаванні ў значнай ступені дапаўнялі альбомныя выданні, якія паступова ад простага ілюстравання твораў мастацтва пераходзілі да навукова-даследчай работы, што найб. выявілася ў выданнях Н.Высоцкай: «Жывапіс Беларусі XII— XVIII стагоддзяў» (1980; складальнікі Н.Высоцкая і Т.Карповіч), «Пластыка Беларусі XII— XVIII стагоддзяў» (1983), «Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва Беларусі XII—XVIII стагоддзяў» (1984), «Жывапіс барока» (2003). У выніку комплекснага даследавання гісторыі выяўленчага мастацтва, помнікаў гісторыі і культуры Беларусі падрыхтавана і выдадзена фундаментальнае выданне — «Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі» (т. 1— 7, 1984— 88; Дзярж. прэмія Беларусі 1990), якое дае цэласную карціну багацейшай культурнай спадчыны бел. народа і ўключае помнікі археалогіі, гісторыі, архітэктуры і манументальнага мастацтва. Да ліку найбольш значных дасягненняў бел. мастацтвазнаўства адносіцца падрыхтаваная ў Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі «Гісторыя беларускага мастацтва» ў 6 тамах (1987— 94; Дзярж. прэмія Беларусі 1996), якая змяшчае абагульняльныя даследаванні па архітэктуры, жывапісе, графіцы, скульптуры, дэкаратыўна-прыкладным мастацтве Беларусі са старажытных часоў да нашых дзён. У наш час нац. мастацкая культура Беларусі перажывае перыяд свайго адраджэння, ствараюцца групы вучоных, якія вядуць актыўную даследчую працу, займаюцца актыўным працэсам вяртання забытых і згубленых у часе імён майстроў розных відаў мастацтва. Пытанні гісторыі і тэорыі бел. мастацтва разглядаюцца ў часопісах «Мастацтва» (з 1983, да 1991 наз. «Мастацтва Беларусі»), «Архнтектура н

стронтельство» (з 1970, да 1996 наз. «Архнтектура н стронтельство Белорусснн»), альманаху «Запіскі Беларускай акадэміі мастацтваў» (з 1998), газетах «Літаратура і мастацтва» (з 1932) і «Культура» (з 1991) і перыядычным друку; праблемы дызайну на Беларусі — у час. «Рго днзайн» (з 2001). Сістэматычнае вывучэнне гісторыі мастацтва і архітэктуры Беларусі вядзецца ў сектары выяўленчага мастацтва Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фапьклору Нац. АН Беларусі, у Бел. АМ, Бел. ун-це культуры, пытанні гісторыі і тэорыі архітэктуры — у БНТУ у Мінску.

I Літ:. Беларускае сучаснае мастацтвазнаўства і крытыка: Праблемы адаптацыі да новых рэальнасцей. Мн., 1998. В.І.Жук. МУЗЫКАЗНАЎСТВА Станаўленне музыказнаўства на Беларусі пачалося ў 19 ст. з асвятлення ў перыядычным друку муз. жыцця, выканальніцкага мастацтва, публікацый бел. нар. песень з нотамі і іх муз.-этнаграфічных апісанняў. Асновы муз. фалькларыстыкі залажылі Р.Ігнацьеў, Л.Куба, Е.Раманаў, П.Шэйн, М.Янчук і інш. У пач. 20 ст. пытанням нац. муз. творчасці шэраг артыкулаў прысвяцілі бел. пісьменнікі М.Багдановіч, Я.Купала, Я.Колас, М.Гарэцкі, Ц.Гартны, З.Бядуля. У 1920-я г. ў БССР ідэя беларусізацыі ў бел. культуры адбілася і на айч. музыказнаўстве. На старонках газет «Звязда», «Советская правда», «Белорусская коммуна», час. «Трыбуна мастацтва» і інш. узнімаліся пытанні падрыхтоўкі прафесійных муз. кадраў, стварэння муз. рабочых факультэтаў і студый, прапаганды муз. каштоўнасцей мінулага, пошуку кірункаў і стыляў у тагачаснай кампазітарскай творчасці, адпаведных культурнаму пералому. 3 рэцэнзіямі і артыкуламі на муз. творы і канцэртныя выступленні па праблемах фарміравання нац. муз. мастацтва выступалі Ю.Дрэйзін, Я.Загв, А.Крывіч і інш. Асноўныя кірункі музыказнаўчых даследаванняў закладзены ў муз.-крытычнай дзейнасці Ю.Дрэйзіна. Ён першы звярнуўся да пытання пашырэння сеткі муз. навучальных устаноў, намеціў асноўныя шляхі фарміравання бел. музыказнаўчай навукі, філасофска-кудьтуралагічнага даследавання муз. мастацтва, у т.л. месца і ролю бел. музыкі ў станаўленні нац. культуры, пераемнасці маст. традыцый, неабходнасці стварэння на Беларусі прафес. выканальніцкіх калектываў і інш. У сярэдзіне 1920-х г. у час. «Трыбуна мастацтва» і інш. разгарнулася дыскусія пра неабходнасць стварэння нац.

I 1 ; I : 1 ■ ( ,1 1 1

оперы, у якой прынялі ўдзел музыканты-выканаўцы, музыказнаўцы і частка бел. літаратараў. Адначасова зацікаўленасць нац. фальклорам абумовіла развіццё муз. фалькларыстыкі, якая даследавапася пераважна ў межах муз. падсекцыі Інбелкульта («Праграмы-інструкцыі для збірапьнікаў музычна-этнаграфічнай творчасці А.Грыневіча ў часопісе «Наш край», 1925, №1); выйшлі фальклорныя зборнікі (1928, 1929). Нар. песні збіралі і апрацоўвалі У.Тэраўскі («Беларускі спеўнік з нотамі на тры галасы паводле народных мелодый», 1921), М.Мацісон («Спеўнік дзеля двух- і трохгалосых дзіцячых хароў», 1925), М.Чуркін, А.Туранкоў, М.Аладаў («Зборнік беларускіх народных песень», 1928), Р.Шырма («Беларускія народныя песні», 1929), М.Равенскі («Пра зборнік песень, які надрукаваны на Беларусі для дзяцей дашкольнага ўзросту», 1928). Вывучэнне нар.-песеннай культуры закладзена ў даследаванні М.Равенскага «Гарманізаванне беларускіх народных песень маскоўскімі кампазітарамі» (1928). У працы М.Прывалава «Народныя музычныя інструменты Беларусі» (1928) дадзена першае апісанне тыпаў і відаў бел. нар. інструментаў і гіст. нарыс развіцця бел. інструментарьія. У 1930-я г. сярод муз.-крытычных публікацый пераважалі прадмовы да новых оперных твораў бел. кампазітараў Я.'Цікоцкага, М.Шчаглова-Куліковіча, А.Туранкова (Б.Смольскі, М.Зінчук, Л.Мухарынская), артыкулы-агляды (пра дзейнасць Бел. студыі оперы і балета), творчыя партрэты А.Туранкова, Р.Пукста, В.Залатарова, нарысы (серыя «Кампазітары—Кастрычніку» ў час. «Мастацтва і рэвалюцыя», 1932). 3 публікацыямі пра творчасць бел., рас., заходнееўрап. кампазітараў выступалі М.Шчаглоў-Куліковіч, А.Карповіч («Кветка шчасця», «Старэйшы беларускі кампазітар: А.Я.Туранкоў», «Творчасць А.В.Багатырова» і інш.). Напярэдадні 1-й Дэкады бел. мастацтва і літаратуры ў Маскве ўздымаліся пытанні стварэння нац. опер і балетаў, выканальніцкага майстэрства (М.Аладава, В.Яфімава), кампазітарскай творчасці (А.Багатырова, М.Крошнера, А.Туранкова, Я.Цікоцкага, М.Шчаглова-Куліковіча). Вял. ўвага аддавалася стварэнню навучальных дапаможнікаў; у 1933 выдадзены падручнік М.Мацісона «Пачатковая тэорыя музыкі для музшкол, музрабфакаў і першых курсаў музтэхнікума». У пасляваенныя гады праблематыка муз. даследаванняў стала больш паглыбленай. Закладваліся асновы муз. тэарэтычнай навукі, муз. эстэтыкі, крытыкі, методыкі выкладання муз. дысцыплін. Разам з асвоенымі жанрамі

творчага партрэта (С.Нісневіч, Л.Мухарынская), нарыса пра выканальніцкае мастацтва (Л.Мухарынская, Б.Смольскі, І.Жыновіч), пра оперу (М.ШчаглоўКуліковіч, В.Сізко), сімфанічную музыку (В.Сізко) з’явіліся працы пра гіст. шляхі развіцця нац. муз. культуры: «Беларуская музычная культура» (1944), «Беларуская музыка: Кароткі нарыс гісторыі беларускага музычнага мастацтва» (ч. 1, 1953) М.Куліковіча; «Беларуская музыка за 40 год» Б.Смольскага (1957); серыя «Музычная культура саюзных рэспублік» Б.Смольскага, Г.Цітовіча, І.Нісневіча (1956, 1957). Этнамузыколагі працягвалі даследаваць вытокі бел. нар. музыкі, асаблівасці развіцця нар. песні ў сучасных умовах («Беларуская народная песня» М.Шыфрына, 1956; «Партызанскія песні Беларусі і іх складальнікі» Л.Мухарынскай,

НАВУКА__________________ 503 мастацтвазнаўчыя кафедры Мінскага ін-та культуры. У гэты перыяд асаблівая ўвага аддавалася вывучэнню бел. нар. музыкі. Пытанні гісторыі, тэорыі і эстэтыкі нац. муз. фальклору, стыляў і жанраў традыцыйнай і сучаснай бел. нар. песні сталі прадметам даследавання этнамузыкалогіі. Л.Мухарынская акрэсліла пытанні сучаснай этнамузыказнаўчай навукі, раскрыла інтанацыйныя, творчыя і стылявыя працэсы ў сучасным бел. песенным фальклоры, вызначыла месца нар. песні ў сістэме фальклору, адкрыла партызанскую песню як буйную з’яву бел. нар. муз. творчасці («Беларуская партызанская песня і яе аўтары», 1964; «Беларуская партызанская песня,

Кнігі пра беларускае музычнае мастантва.

1959). Выйшлі зборнікі бел. нар. песень Р.Шырмы, М.Чуркіна, Г.Цітовіча. Эстэтычныя праблемы нац. муз. мастацтва распрацоўвала А.Ладыгіна. Дасягненнем муз. педагогікі з’явіўся падручнік В.Яфімава «Элементарная тэорыя музыкі» (1948). Асноўныя кірункі музыказнаўчых публікацый 1960-х г. — даследаванне бел. нар. муз. творчасці і сучаснай бел. прафес. музыкі, вывучэнне рас. муз. кулыуры і папулярызацыя муз. мастацтва. Цэнтрамі навук. даследаванняў сталі сектар муз. мастацтва Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі, кафедра гісторыі і тэорыі музыкі Бел. кансерваторыі, Саюз кампазітараў Беларусі, пазней — муз.-пед. факультэт Мінскага пед. ін-та,

1941— 45», 1968), вылучыла фактары, якія адлюстроўвалі станаўленне муз. мовы бел. нар. песні на сучасным этапе пад уплывам новых грамадска-сац. умоў («Меладычная мова сучаснай беларускай народнай песні», 1966). Тэарэтычныя асновы бел. муз. фапьклору даследаваў В.Ялатаў: «Ладавыя асновы беларускай народнай музыкі» (1964), «Рытмічныя асновы беларускай народнай музыкі» (1966), «Меладычныя асновы беларускай народнай музыкі» (1970). Сярод значных работ 1960-х г. — даследаванні па гісторыі бел. муз. т-ра ў працах «Беларускі музычны тэатр» Б.Смольскага (1963), «Беларуская народная песня ў музычнай драматургіі нацыянальных опер і балетаў» С.Нісне-

504 __________________ НАВУКА віч (1962); публікацыі пра бел. сімфонію Г.Глушчанкі і К.Сцепанцэвіч (у манаграфіях «55 савецкіх сімфоній», 1961; «Савецкая сімфонія за 50 год», 1967), «Беларускі канцэрт» К.Сцепанцэвіч (1967), пра дзейнасць бел. дзярж. сімфанічнага аркестра Дз.Жураўлёва («Дзяржаўны сімфанічны аркестр Беларускай ССР», 1961). З’явіліся выданні, у якіх папулярызавалася музыка бел. кампазітараў («Школьнікам пра музыку» Г.Глушчанкі і К.Сцепанцэвіч, 1962), навучальныя дапаможнікі для муз. школ і вучылішчаў, хрэстаматыя па бел. муз. літаратуры, даведнік «Кампазітары Савецкай Беларусі» Дз.Жураўлёва (1966). У 1970-я г. якасна павысіўся ўзро-

Беларусі ў 16— 18 ст. аналізаваліся ў гіст.-тэарэтычных даследаваннях Л.Касцюкавец («Кантавая культура ў Беларусі», 1975). Тэарэтычныя праблемы музыказнаўства распрацаваны ў манаграфіях Г.Куляшовай («Пытанні драматургіі оперы», 1979; «Кампазіцыя оперы», 1983), у якіх опера разглядаецца як складаны маст. арганізм на сюжэтным, муз.-драматычным і структурным узроўнях. У манаграфічных нарысах Т.Дубковай («Беларуская сімфонія», 1974) разам з выяўленнем і разгляданнем новых тэндэнцый у бел. сімф. музыцы даследаваны вобразнасць, тэматызм, форма, муз. драматургія сімфоній, сродкі муз. выразнасці. Пэўныя мастацка-эстэтычныя якасці бел. музыкі, вузлавыя моманты працэсу развіцця жанру бел. інструментальнага канцэрта асвятляюцца ў манаграфіі «Беларускі

Кнігі пра беларускае музычнае мастацгва. вень навук. даследаванняў, пашырылася іх праблематыка. Сярод прыярытэтных кірункаў музыказнаўства: гісторыя нац. муз. культуры, тэорыя муз. мастацтва (жанраў, форм прафесійнай музыкі, муз. стылю, тэматызму і інш.), этнамузыкалогія. Гіст. вяхой на шляху стварэння першага сістэматызаванага даследавання пра працэс фарміравання і развіццё прафесійнай і нар. бел. музыкі з эпохі сярэдневякоўя і да 1960-х г., аналізу творчай дзейнасці нац. кампазітараў сталі манаграфіі-падручнікі «Гісторыя беларускай савецкай музыкі» (1971) і «Гісторыя беларускай музыкі» (1976), створаныя калектывам аўтараў (Г.Глушчанка, Л.Мухарынская, С.Нісневіч, Б.Смольскі, К.Сцепанцэвіч, Т.Шчарбакова). Праблематыка старажытнабел. культуры і вытокі кантавай культуры

фартэпіянны канцэрт» І.Назінай (1977). Тэарэтычнаму вывучэнню тагачаснага стану бел. муз. мастацтва садзейнічалі зборнікі «Музычная культура Беларускай ССР» (1977), «Пытанні тэорыі і гісторыі музыкі», «Зборнік артыкулаў па музычнаму мастацтву» (абодва 1976), «Музыка нашых дзён» (1969), «Беларуская музыка» (1975). Асаблівасці стылістыкі бел. музыкі, асобныя жанры бел., а таксама сусв. муз. мастацтва ў кантэксце сучаснай муз. творчасці разглядаліся ў артыкулах Н.Юдзеніч, Т.Ляшчэні, А.Салей, Р.Сергіенкі, Т.Шчарбаковай і інш. У ліку этнамузыказнаўчых публікацый 1970-х г.: работы Л.Мухарынскай («Беларуская народная песня: Гістарычнае развіццё», 1977), І.Назінай («Беларускія народныя музычныя інструменты: Самагукавыя, ударныя, ду-

хавыя», 1979; «Беларускія народныя музычныя інструменты: Струнныя», 1982), у якіх вывучаны працэсы гіст. эвалюцыі і функцыянавання асноўных відаў бел. нар. муз. інструментаў: самагудаў, ударных, духавых, струнных, а таксама бел, нар. найгрышаў. Харэаграфічны фальклор даследавапа Ю.Чурко. Апублікаваны манаграфічныя даследаванні Л.Аўэрба, Т.Дубковай, Дз.Жураўлёва, Г.Куляшовай, І.Зубрыч і інш., прысвечаныя творчасці бел. кампазітараў, гіст.-пазнавальная літаратура пра дзейнасць творчых калектываў, муз. навучальных устаноў. У 1980-я — пач. 2000-х г. пашырылася праблематыка даследаванняў, павысіўся навук. ўзровень публікацый і прафесіяналізм даследчыкаў. Працягвалася сістэматычнае вывучэнне гісторыі старадаўняй муз. культуры Беларусі, у навук. ўжытак уведзены ўзоры творчай спадчыны кампазітараў, адноўлены забытыя імёны дзеячаў мастацтва, педагогаў, выканаўцаў, якія працавалі на Беларусі ў 16— 19 ст., ішоў пошук помнікаў прафесійнага муз. мастацтва мінулага. У гэтым кірунку вывучалася станаўленне айч. муз. культуры ў 10— 18 ст. («Нарысы музычнай культуры Беларусі», 2000; «Музычная культура Беларусі XVIII ст.: Гісторыка-тэарэт. даслед.» В.Дадзіёмавай, 2002); фарміраванне арганнай культуры, выканальніцтва і кампазітарскай творчасці («СапІаппЬцз Ог§апіз: Беларуская арганная культура ў кантэксце еўрапейскага музычна-гістарычнага працэсу» У.Неўдаха, 1999); гісторыя развіцця прафесійнага бел. муз. мастацтва 16 — пач. 20 ст. («Зайгралі спадчынныя куранты» В.Скорабагатава, 1998), муз. і маст. адукацыя ў 11— 20 ст. («Музычная адукацыя ў Беларусі», 1980; «Мастацкая адукацыя ў Беларусі» В.Пракапцовай, 1999); спецыфіка муз. адукацыі і асаблівасці муз. практыкі ў езуіцкіх калегіумах і ордэнскіх навіцыятах 17 — пач. 19 ст. («Тэорыя харальных спеваў на Беларусі» Т.Ліхач, 1999); тэатральна-муз. культура Беларусі 18— 19 ст. (Г.Барышаў, А.Капілаў); мастацтва муз. прыватнаўласніцкіх і школьных т-раў 18 ст. (Г.Барышаў, Л.Голікава, Н.Іўчанка); муз. культура бел. гарадоў 18 ст. (В.Дадзіёмава). Шэраг даследаванняў стараж. муз. культуры грунтуецца на вывучэнні асобных яе бакоў — творчасці кампазітараў і выканаўцаў 19 ст., якія зрабілі ўклад у развіццё айч. муз. мастацтва («Музычная культура Беларусі XIX — пачатку XX ст.» А.Капілава, А.Ахвердавай, 2000), гісторыі муз. мінулага [«Скрыпка беларуская» А.Капілава, 1982; «Музыка Беларусі XVII стагоддзя (Рыфматворны псалтыр)»

Л.Касцюкавец, 1992; «Рыфматворны псалтыр» Сімяона Полацкага і Васіля Цітова: музычна-паэтычны, стылістычны і тэксталагічны аспекты» Л.Сідаровіч; «Сімяон Полацкі, Васіль Цітоў. «Рыфматворны псалтыр» пад рэд. Л.Сідаровіч; абедзве 1999]. Адначасова вывучапіся праблемы сучаснага бел. муз. мастацтва («Харавое мастацтва Беларусі XX ст.» А.Смагіна, 1998; «Беларускае народна-інструментальнае мастацтва: традыцыі і сучаснасць» Г.Мішурова, 2002; «Беларуская кантата і араторыя» Г.Куляшовай, 1987; «Народна-інструментальная музычная культура пісьмовай традыцыі ў Беларусі: спроба сістэмнага аналізу» Н.Яканюк, 2001; «Народная інструментальная культура Беларускага Паазер’я» А.Скорабагатчанкі, 1997); роля фальклору ў аднаўленні нац. стылю прафесійных бел. кампазітараў у кн. «Беларуская кампазітарская творчасць у яе сувязях з фальклорам: Гісторыка-метад. даслед.» В.Антаневіч (1999). Тэарэтычныя і метадалагічныя прынцыпы рас. муз. крытыкі канца 19 — пач. 20 ст. даследаваліся ў «Нарысах па гісторыі рускай музычнай крытыцы канца XIX — пачатку XX ст.» Г.Глушчанкам (1983); музыка побыту і рус. прафесійнай культуры 19 ст. ў працах Т.Шчарбаковай. Абрадавая і пазаабрадавая нар. музыка, асаблівасці бел. нар. каляндарна-песеннай культуры прааналізаваны ў творах «Каляндарна-песенная культура Беларусі: Спроба сістэмна-тыпалагічнага даследавання» (1985), «Песні беларускага Паазер’я» (1981), «Песні Беларускага Палесся» (1982) З.Мажэйкі; «Песні Беларускага Панямоння» (1998), «Песні Беларускага Падняпроўя» (1999) Т.Варфаламеевай; у працы «Беларуская этнамузыкалогія: Нарысы гісторыі (XIX— XX стст.)» (1997) З.Мажэйкі і Т.Варфаламеевай. Выдадзены манаграфіі пра гісторыю бел. балетнага тэатра, дзейнасць асобных выканаўцаў і пастаноўшчыкаў («Беларускі балет у тварах» Ю.Чурко, 1988) і сучаснае сцэнічнае танцавальнае мастацтва («Лінія, якая ідзе ў бясконцасць» Ю.Чурко, 1999), пра праблемы жанрава-стылістычных асаблівасцей балетнай музыкі («Балетны жанр як музычны феномен: Рус. традыцыя канца XVIII — пач. XX ст.» К.Дулавай, 1999). У 1990— 97 выйшла 4-томная праца «Музычны тэатр Беларусі», у якой дзейнасць муз. т-ра паказана як важная і неад’емная частка агульнага працэсу фарміравання нац. культуры, даследаваны гіст. этапы станаўлення і развіцця муз. тэатра ад вытокаў да канца 20 ст., муз.-сцэнічныя жанры — опера, балет,

муз. камедыя, аперэта і музыка для драматычных тэатраў у іх стылявой разнастайнасці (Г.Барышаў, Л.Голікава, Т.Дубкова, А.Капілаў, Г.Куляшова, Т.Мдывані, Ю.Чурко, Н.Юўчанка і інш.). У тэарэтычных муз. творах адлюстраваны тэндэнцыі развіцця бел. муз. мастацтва і бел. сімфанізму ў 2-й пал.

20 ст. (К.Сцепанцэвіч), тыпалагічныя рысы сучаснай бел. музыкі (А.Друкт), аналізуюцца новыя з ’явы муз. культуры Беларусі («Беларуская музыка 1960— 80-х гг.» Р.Аладавай, В.Антаневіч, Г.Глушчанкі, А.Карпілавай, К.Сцепанцэвіч, Л.Сцяпуры, Т.Якіменка, Н.Юўчанка і інш., 1997), авангардныя тэндэнцыі ў бел. музыцы (Р.Аладава, Г.Глушчанка, Т.Мдывані, В.Савіцкая). У цэнтры ўвагі бел. музыказнаўцаў асэнсаванне стылявых заканамернасцей сучаснай бел. музыкі, яе жанравай разнастайнасці, пошукі ў галіне меласу, гармоніі, поліфаніі, формаўтварэння, муз. сродкаў выразнасці (Р.Аладава, В.Антаневіч, Б.Златавярхоўнікаў, Ю.Златкоўскі, Т.Ляшчэня, Т.Мдывані, В.Савіцкая, Р.Сергіенка, Т.Цітова, Т.Шчэрба, М.Шыманскі), праблемы метадалогіі сучаснага музыказнаўства (Т.Мдывані, Т.Шчарбакова, Н.Юдзеніч, Т.Якіменка), муз. псіхалогіі і сацыялогіі (І.Галавач, А.Галкін). Створаны падручнікі па гармоніі, сальфеджыо, поліфаніі, бел. нар. творчасці і інш. Актывізавалася выданне зборнікаў артыкулаў, у якіх асвятляюцца «Пытанні музыказнаўства» (1981), «Пытанні культуры і мастацтва Беларусі» (вып. 1— 13, 1982— 94). У зб-ках «Беларуская савецкая музыка на сучасным этапе: Тэарэт. нары-

НАВУКА__________________ 505 сы» (1990) і «Тэарэтычныя праблемы сучаснай музыкі» (1992) асэнсоўваецца праблематыка нац. культуры ў кантэксце агульнасусветных маст. працэсаў, уздымаюцца праблемы драматургіі, формы, муз. мовы, стылістычных асаблівасцей музыкі. .Выйшлі даведачная літаратура («Кампазітары Беларусі» Т.Мдывані, Р.Сергіенкі, 1997; «Музычны слоўнік беларуска-рускі і руска-беларускі», 1999; «3 гісторыі музыказнаўства ў Беларусі», 2002), працы пра дзейнасць творчых калектываў і муз. навучальных устаноў, мемуарная літаратура («Л.П.Александроўская: Дакументальна-тэатр. раман» А.Ладыгінай, 2002). Вывучэнне гісторыі і тэорыі музыкі вядзецца ў Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі, Бел. акадэміі музыкі, Бел. ун-це культуры і інш. Літ:. Беларуская музыка 1960—1980 годов. Мн., 1997; Белорусская этномузыкологня: Очеркн нсторнн (XIX—XX вв ). Мн., 1997; Мз нсторнн музыкознання в Беларусн. Белорусская государственная академня музыкн, 1932—92. Мн., 2002. Л.Ф.Голікава. ТЭАТРАЗНАЎ СТВА Першыя звесткі пра з’явы паратэатральнай культуры, а таксама дзейнасць стваральніцы Нясвіжскага т-ра Ф.У.Радзівіл занатаваны ў «Дыярыушы князя Міхала Казіміра Радзівіла, ваяводы віленскага, гетмана Вялікага княства Літоўскага» (1720— 61). Вядомы на Беларусі і рукапісныя працы 17— 18 ст.,

Х РЭ С ТАМ АТЫ Я П А Г іС Т О Р Ы І БЕЛАРУСКАГА ТЭАТРЛ I А Р А М А Т У Р Г ІІ

©

Працы па гісторыі беларускага тэатра.

506

НАВУКА

прысвечаныя аналізу драматургіі і тэатра; найб. значная з іх — трактат «Паэтыка» М.К.Сарбеўскага, у раздзеле якога «Пра трагедыю і камедыю, або Сенека і Тэрэнцый» абагульнена паэтыка школьнага тэатра. Асобныя пытанні тэатр. мастацтва разглядаліся ў працах Ф.Галянскага, Г.Каніскага, Я.Фалькоўскага. Актывізацыя працэсаў станаўлення бел. нац. культуры ў 1-й пал. 19 ст. абумовіла развіццё і тэатразнаўчай думкі. У перыяд. друку А.Багдановіч, І.Гольц-Мілер (бацька), У.Сыракомля, П.Шпілеўскі разглядалі пытанні рэпертуару, выканальніцка-акцёрскага мастацтва, выступалі за дэмакратызацыю тэатра. Значным навук. падмуркам для развіцця тэатразнаўства з’явіліся запісы нар. форм тэатра, зробленыя ў 2-й пал.

19 — пач. 20 ст. К.Гукоўскім, Дз.Даўгялам, Я.Карскім, А.Кіркорам, Е.Раманавым, К.Харламповічам, П.Шэйнам. У гіст. плане асвятлялася культурнае жыццё, у т.л. тэатр., Мінска, Віцебска, Гродна, Нясвіжа, Навагрудка і інш. У пач. 20 ст. дзеячы культуры востра ставілі пытанне пра бел. нац. тэатр; ідэю яго стварэння прапагандавала газета «Наша ніва» (1906— 15). Па пытаннях тэатр. мастацтва на яе старонках выступалі Я.Купала, Я.Колас, М.Багдановіч,

Цётка (А.Пашкевіч), Ц.Гартны, А.Бульба, З.Бядуля. Своеасаблівую праграму развіцця бел. тэатра распрацаваў М.Гарэцкі ў артыкуле «Наш тэатр» («Калядная пісанка: 1913 год»), дзе вызначыў грамадскую функцыю тэатра, яго асветніцка-выхаваўчую ролю, эстэтычныя і маст. задачы. Паступова тэатразнаўства вылучылася ў самастойную галіну навукі. Яго прыярытэтным кірункам стала даследаванне гісторыі нац. сцэнічнай культуры. Апублікаваны працы: «Беларускі тэатр» Ф.Аляхновіча (1924), «Аб тэатры» С.Грынкевіча(1927), «Беларускі першы дзяржаўны тэатр, 1920— 1930» А.Некрашэвіча (1930), «Тэатр Савецкай Беларусі» С.Геца (1931), «Тэатр юнага гледача БССР імя Н.К.Крупскай» (1940). Выдадзены метадычны падручнік для аматараў «Сялянскі тэатр» А.Ляжневіча (1928). Пачалася распрацоўка праблем бел. драматургіі. У кн. «Драматургія: Першы дыскусійны зборнік аўтаномнай секцыі драматургаў...» (1934) змешчаны выступленні Я.Коласа, К.Чорнага, В.Вольскага, У.Галубка, І.Гурскага, М.Клімковіча, Б.Мікуліча, Я.Рамановіча і інш. Драматургічная творчасць К.Чорнага, А.Александровіча, Р.Кобеца, Е.Міровіча, Я.Рамановіча аналізавалася ў працы «Сучасныя праблемы беларускай савецкай драматургіі» В.Вольскага (1934). Узаемасувязям тэатра і драматургіі

У.1.НЯФЁА

ГІСТОРЫЯ БЕААРУСК АГА ТЭАТРА

Манаграфічныя выданні на тэатразнаўстве 1980—2000-х г.

ГНйгшЛ

ТЕЛТРЛЛЬНАЯ КУЛЬТУЕЛ БЕЛОРУСОІ14 ХТШ всш

прысвечана кніга «Тэатр і драматургія: Крытычныя артыкулы» М.Модэля (1935). У 1940 да Дэкады бел. мастацтва ў Маскве выдадзены зб. «Мастацтва Савецкай Беларусі» В.Вольскага, Я.Рамановіча і А.Сегедзі. У пасляваенны перыяд бел. тэатразнаўства паступова пераадольвала вульгарна-сацыялагізатарскія тэндэнцыі, выпрацоўвала метадалогію, гіст. падыход да з’яў мастацтва. У Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі арганізаваны сектар тэатра і кіно (з 1986 аддзел тэатра), дзе распрацоўваюцца пытанні гісторыі, тэорыі і практыкі тэатра. У 1959 выдадзена абагульняльная праца па гісторыі драм. сцэнічнага мастацтва Беларусі «Беларускі тэатр: Нарыс гісторыі» У.Няфёда. Вывучэнне мінулага і сучаснай практыкі бел. тэатра пашырана ў яго даследаваннях «Тэатр у вогненныя гады» (1959), «Сучасны беларускі тэатр (1946— 1959)» (1961), «Станаўленне беларускага савецкага тэатра» (1965). Шляхі развіцця бел. тэатра ад старажытнасці да сярэдзіны 1980-х г. прааналізаваны ў калектыўнай працы «Гісторыя беларускага тэатра» (т. 1—3, 1983— 87). Далейшая распрацоўка гісторыі і сучасных праблем бел." тэатра ў манаграфіях «У тэатр іду як у храм» І.Ліснеўскага (1997), «На скрыжаванні» Р.Смольскага (1999), «На мяжы стагоддзяў: Сучасны беларускі драматычны тэатр» Т.Гаробчанкі (2002). Стварэнне навук. фундаменту ў вывучэнні гісторыі развіцця тэатр. справы на Беларусі дазволіла тэатразнаўцам засяродзіць увагу на даследаванні канкрэтных праблем. У шэрагу тэарэтычных прац разглядаюцца пытанні драматургічнага канфлікту (У.Няфёд), сцэнічнай інтэрпрэтацыі прозы (У.Халіп), узаемадзеяння і ўзбагачэння тэатр. культур розных народаў (П.Ахрыменка, А.Сабалеўскі, У.Стэльмах), эвалюцыі канцэпцыі гераічнага (Р.Смольскі), сучаснай бел. рэжысуры («Рэжысура Беларусі: Праблемы канцэптуальнасці спектакляў» Р.Баравіка, 2000), гісторыя бел. тэатр. ленініяны (А.Сабалеўскі). У тэатразнаўчых і літаратуразнаўчых манаграфіях даследуецца драматургія і шляхі яе развіцця (П.Васючэнка, С.Лаўшук, Л.Пятрова, А.Сабалеўскі, А.Саннікаў, А.Семяновіч, Я.Усікаў), аналізуецца драматургічная творчасць Я.Купалы (П.Васючэнкй, У.Карпаў, А.Макарэвіч, М.Ярош), К.Крапівы (У.Карабан, С.Лаўшук, А.Макарэвіч, А.Сабалеўскі, Я.Усікаў), У.Галубка (Л.Карабанава), А.Макаёнка (Г.Колас, Я.Усікаў). Вьшадзена «Хрэстаматыя па гісторыі беларускага тэатра і драматургіі» (т. 1—3, 2-е выд., 1997— 2000; склад. А.Сабалеўскі), навучальныя дапаможнікі па гісторыі бел. тэатра (У.Няфёд),

батлейкі, каляндарных і абрадавых вай, К.Кулакова, І.Ліснеўскага, П.Малчанава, П.Мядзёлкі, Я.Рамановіча, А.Слегульняў (А.Лозка), школьнага тэатра сарэнкі, У.Стэльмаха, Ц.Сяргейчыка, (С.Міско), тэатра лялек (Ан.Ляляўскі). Вывучаецца сцэнічнае ўвасабленне твоМ.Шчансновіча. Сведчаннем сталасці навукі пратэатр з’яўляецца нараджэнне раў бел., рус. і зарубежных драматургаў, творчасць якіх паўплывала на фарміновых раздзелаў тэатразнаўства. У прараванне нац. акцёрскай і рэжысёрскай цах «Тэатральны эксперымент: Праблешколы, на станаўленне і развіццё бел. мы, пошукі, рашэнні» В.Навуменкі, «Тэатэатра: Я.Купалы (Т.Гаробчанка, А.Есатральныя далягляды» Р.Бузука (абедзве 1990), «Тэатр і глядач» В.Навуменкі, коў), Я.Коласа (С.Пятровіч), А.Макаёнка (Ю.Сохар), А.Астроўскага (А.Лабо- A. Ракава, Р.Смольскага, С.Шавеля (1993), віч), У.Шэкспіра, Мальера (Т.Барысава). «Дзяржава, культура, рынак» (1996, сумесна з Ін-там імя Гётэ), «Сучасны беВыдадзены манаграфіі і брашуры, ларускі тэатр: Сацыялагічны замер» прысвечаныя асобным тэатр. калекГ.Юдчыц (1998), «Сучасная тэатральтывам Беларусі: тэатру імя Я.Купалы ная адукацыя» (1999) разглядаюцца (А.Бутакоў, У.Няфёд, Я.Рамановіч), пытанні фінансавання тэатр. справы, тэатру імя Я.Коласа (У.Няфёд, А.Сабааналізуюцца тэатр. рэформы, рэпертуар леўскі), тэатру юнага гледача (С.Пятроі спажывецкі рынак, вынікі сацыялаг. віч), Дзярж. яўрэйскаму тэатру Беларудаследаванняў аўдьггорыі. Каштоўнасць сі (А.Герштэйн), Дзярж. рус. драм. тэдля распрацоўкі праблем развіцця нац. атру Беларусі (Б.Бур’ян, І.Ліснеўскі), тэатр. культуры маюць публікацыі даМагілёўскаму абл. драм. тэатру (В.Грыкумент. матэрыялаў па гісторыі бел. байла), тэатру лялек (М.Каладзінскі). мастацтва: «Мастацтва Савецкай БелаПрацягваецца паглыбленае вывучэнне русі: Зборнік дакументаў і матэрыялаў» гіст. мінулага бел. тэатра ў працах (т. 1—2, 1976—86), бібліяграфічныя «Рускі драматычны тэатр у Беларусі даведнікі «Беларуская савецкая драмаXIX стагоддзя» Ю.Пашкіна (1980), тургія: 1917— 1965» (1966) і «Беларус«Тэатральная культура Беларусі XVIII кая савецкая драматургія: 1966— 1986» стагоддзя» (1992) і «Батлейка» (2000) (1993, склад. Н.Ватацы), «Станаўленне Г.Барышава, аналізуюцца нар. формы і развіццё рэжысуры ў беларускіх драбел. тэатра (У.іскрык, М.Каладзінскі). матычных тэатрах, 1941— 1970 гт\» Творчасць найб. буйных акцёраў, рэ(1989, склад. С.Кавязіна), «Слоўнік акжысёраў, мастакоў асвятляецца ў мацёра і рэжысёра» А.Каляды (1995). 3 награфіях «Глеб Глебаў: Жыццё і твор1993 рэгулярна друкуюцца «Вынікі тэчасць вялікага беларускага камедыйнаатральных сезонаў», у 1998— 2000 — га акцёра» (1994) і «Барыс Платонаў: «Агляд тэатральнага года», а таксама Асоба і ролі» (2004) А.Сабалеўскага, у крытыка-біяграфічных нарысах пра «Лялечны куфэрак: Сезон 1998—99» (1999). Развіццё тэатра Беларусі ад стаГ.Глебава (С.Дуніна, У.Стэльмах), ражытнасці да нашых дзён адлюстроўФ.Аляхновіча, І.Буйніцкага, М.Кавязіна, вае энцыклапедыя «Тэатральная БелаП.Малчанава, У.Уладамірскага (У.Нярусь» (т. 1— 2, 2002— 03). Бел. тэатфёд), Б.Платонава (Я.Рамановіч), А.Ільразнаўства эвалюцыяніравала ад інфарінскага (А.Скібнеўскі), У.Крыловіча мацыйнай фіксацыі тэатр. з’яў да (А.Есакоў), І.Ждановіч і Г.Грыгоніса праблемнага аналізу драматургіі, рэжы(К.Кузняцова), В.Галіну і З.Канапельку суры і акцёрскага майстэрства, абагуль(Т.Гаробчанка), А.Кістава (Б.Бур’ян, нення і тэарэтычнага асэнсавання мінуІ.Ліснеўскі), А.Клімаву (Б.Бур’ян), С.Станюту (А.Станюта), Г.Макараву і З.Сто- лага і сучасных працэсаў нац. сцэнічнага мастацтва, яго месца і значэння ў сісму (А.Астапенка), В.Тарасава (В.Яртэме духоўнай культуры бел. народа, малінская), М.Яроменку (Т.Арлова, Л.Екель), І.Ушакова (Г.Барышаў), В.Ду- яго ролі ў фарміраванні беларусаў як ніна-Марцінкевіча (Г.Кісялёў, С.Май- нацыі. Вывучэнне гісторыі і тэорыі тэхровіч, І.Навуменка, Ф.Янушкевіч), Е.Мі- атра вядзецца ў Ін-це мастацтвазнаўровіча (С.Пятровіч), У.Галубка і Ф. Жда- ства, этнаграфіі і фальклору імя К.Крановіча (А.Атрошчанка), К.Саннікава півы Нац. АН Беларусі, Бел. АМ (з 1962 працуе тэатразнаўчае аддзяленне) (К.Кандрашына); пра акцёраў купалаўскага тэатра (Т.Арлова), а таксама ў і інш. установах. Літ:. Г л е б к а П.Ф. Мастацгвазнаўства зборніках, прысвечаных тэатр. дзеячам. У гіст. і сучасных аспектах тэатразнаў- Савецкай Беларусі // Навука БССР за 50 год. Мн., 1968; Д о р о ш е в н ч Э., К о н о н ства даследаваліся аматарскі тэатр Бе- B. Очерк нсторнн эстетнческой мыслн Белоларусі (А.Лабовіч, С.Пятровіч, Ю.Со- русснн. М., 1972; Г о р о б ч е н к о Т. Бехар і інш.), нар. тэатралізаваныя святы лорусскнй театр // Нсторня театроведення (Я.Адамовіч, М.Макарцоў). Выдадзены народов СССР: Очеркн. 1917—1941. М., 1985; Я е ж. Театральная крнтнка// Очеркн кнігі мемуарнага характару дзеячаў тэатра Г.Абуховіч, С.Акружной, Ф.Алер, нсторнн наукн н культуры Беларусн IX — З.Браварскай, Л.Валчэцкага, Н.Карнее- начала XX в. Мн., 1996; Інстытут беларус-

507

НАВУКА

кай культуры. Мн., 1983; Беларускае сучаснае мастаіггвазнаўства і крытыка: Праблемы адаптацыі да новых рэальнасцей. Мн , 1998; К л і м о в і ч Л. Развіцце тэатральнай крытычнай думкі ў Беларусі 40—60-х гадоў XX ст. // Весці Нац. АН Беларусі. Сер. грам'ад. навук. 2004. №2. Т.Я.Гаробчанка. КІНАЗНАЎСТВА Першыя спробы абагульніць вопыт бел. кінамастацтва зроблены ў пач.

1930-х г. у бел. перыяд. друку. Мэтанакіраванае даследаванне праблем кіно пачалося пасля арганізацыі ў 1957 у Ін-це мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору АН Беларусі сектара тэатра, кіно і музыкі (з 1977 сектар кіна- і тэлемастацтва). У 1960-я г. ў «Весцях АН БССР» і зб-ках «Беларускае мастацтва» (1957, 1962) апублікаваны артыкулы, прысвечаныя кінадраматургіі, аналізу экранізацый твораў бел. літаратуры. Розныя аспекты адлюстравання ў кіно мінулага і сучаснасці асвятляліся ў зб. артыкулаў «Праблемы сучаснага беларускага мастацтва» (1968). Першая абагульняльная праца па гісторыі нац. кінамастацтва — «Беларускае кіно» А.Красінскага, В.Смаля, Г.Тарасевіча (1962). Асн. этапы развіцця і станаўлення кінамастацтва Беларусі асветлены ў калектыўнай працы «Гісторыя беларускага кіно» (ч. 1— 2, 1969— 70; аўтары А.Красінскі, В.Нячай, Г.Падбярэзскі, Г.Ратнікаў, В.Смаль), раздзелах пра бел. кінематаграфію ў «Гісторыі савецкага кіно» (т. 1—4, 1969— 78; аўтары А.Красінскі, В.Смаль, Г.Тарасевіч), 4-томнай «Гісторыі кінамастацтва Беларусі» (т. 1— 3, 2001—04; аўтары А.Красінскі, В.Нячай, Н.Агафонава, А.Карпілава, В.Мядзведзева, Г.Ратнікаў). Асаблівасці экраннай публіцыстыкі даследаваліся ў кнігах «Нарыс на экране» Е.Бондаравай і Л.Шылавай (1969), «Тэлебачанне: Хроніка, дакумент, вобраз» Н.Фральцовай (1977), «Актыўны экран» С.Міхайлавай (1979), «Кінадакумент і вобраз часу» А.Красінскага (1980). 3 пач. 1970-х г. выдаюцца манаграфіі, прысвечаныя дзеячам бел. кіно: «Юрый Тарыч» (1971), «Беларускія акцёры ў кіно» (1973) А.Красінскага, «Кінастужка даўжынёю з жыццё» (1980, пра У.Корш-Сабліна), «Ад сэрца — да сэрца» (2001, пра В.Турава) Е.Бондаравай, «Ад споведзі да эпаса» Л.Паўлючыка (1985, пра В.Турава) і інш. Творчасць рэжысёраў, аператараў, акцёраў і мастакоў, здабыткі і праблемы кінамастацтва і кінакрытыкі асэнсоўваліся ў калектыўных зб-ках «Кіно Савецкай Беларусі» (1975), «Сучаснае беларускае кіно» (1985), манаграфіях

508

НАВУКА

«У кадры і за кадрам» (1973), «Час, экран, крытыка» (1975), «Экран у розных вымярэннях» (1983) Е.Бондаравай, «Экран зямлі беларускай» (1973), «Фільмы, героі, час» (1975), «Кіно: ігравое плюс дакументальнае» (1987) А.Красінскага. Фактаграфічны матэрыял прадстаўлены ў кнігах В.Смаля «На экране — герой і народ» (1974, пра гісторыка-рэвалюцыйныя кінатворы), «Чалавек. Вайна. Подзвіп» (1979, тэма Вял. Айч. вайны), «Скрозь прызму дзесяцігоддзяў» (1980, палітыка кампартыі Беларусі ў галіне кіно ў 1920—30-я г.) і інш. Спецыфіцы тэлекіно, праблемам яго мастацкага развіцця прысвечаны даследаванні В. Нячай: «Экран і мы» (1971), «Фільм у нас дома» (1974), «Станаўленне мастацкага тэлефільма» (1976), «Вялікі свет малога экрана» (1979), «Тэлебачанне як мастацкая сістэма» (1981), «Ракурсы. Аб тэлевізійнай камунікацыі і эстэтыцы» (1990) і інш. У манаграфіі «Жанравая прырода фільма» Г.Ратнікава (1990) прааналізавана сістэма жанраў кінематографа ў сувязі з яго спецыфі-

кай і псіхал. зместам. Гісторыка-тэарэтычныя праблемы эстэтыкі кіно раскрыты ў манаграфіях «Асновы кінамастацтва» В.Нячай і Г.Ратнікава (3-е выд., 1985), «Асновы кінамастацтва» В.Нячай (1989), «Мастацтва кіно: этапы, стылі, майстры» Н.Агафонавай (2001). Пытанні ментальнасці беларусаў, адлюстраванай у экраннай культуры, даследаваны В.Нячай і Г.Ратнікавым (зб. «Славянскія культуры пасля другой сусветнай вайны», 1996). Цесныя ўзаемасувязі бел. кіно з літаратурай асветлены ў манаграфіі Е.Бондаравай «Кінематограф і літаратура: творы беларускіх пісьменнікаў на экране» (1993), публікацыях В.Нячай і Г.Ратнікава ў зб-ках «Пушкін — Беларуская культура — Сучаснасць» (1999), «Янка Купала і Якуб Колас у кантэксце славянскіх літаратур» (2002). Мемуары кінарэжысёраў асвятляюць этапы кінапрацэсу: «Жыццё і праца артыста» У.Гардзіна (1960), «Закадравыя гісторыі фільма «Уся каралеўская раць» У.Арлова (2002), «Міхаіл Пташук: Споведзь кінарэжысёра. Сцэнарый мастацкага фільма. Публікацыі. Успаміны» (2004). Выдадзены даведнікі-каталогі «Усе беларускія

фільмы (ігравое кіно)» (т. 1—2, 1996— 2000, склад. І.Аўдзееў, Л.Зайцава), «Беларуская культура і кіно: Тэматычны каталог беларускіх дакументальных фільмаў» (2002, навук. рэд. В.Нячай), «Беларускі дзяржаўны архіў кінафотадакументаў: Даведнік. Ч. 1. Кінадакументы» (2002, аўтар-склад. С.Жумар). Актуальныя праблемы кіно асвятляюцца ў час. «На экранах», «Мастацтва», «Роднае слова», у артыкулах Е.Бондаравай, А.Красінскага, В.Нячай, Н.Агафонавай, І.Аўдзеева, А.Бабковай, Л.Зайцавай, А.Карпілавай, В.Мядзведзевай, Г.Ратнікава, Л.Саянковай, І.Смірновай, Н.Сцяжко і інш. Літ:. Экран і культура: Беларускае кіно і тэлебачанне ў сістэме маст. культуры. Мн., 1988; Беларускае сучаснае мастацгвазнаўства і крытыка. Мн., 1998; Беларускае дакументальнае кіно і культура Беларусі. Мн., 1999; Белорусское кнно: Молодые режнссеры. Мн., 1999; Белорусское нгровое кнно на пороге XXI в. Мн., 2000; Концепцня развнтня белорусского кнно: Сб. ст. науч.-практ. конф. Мн., 2001; Сучасныя тэндэнцыі літаратурна-мастацкай крытыкі: Тэорыя, практ. вопыт. Мн., 2002; С а е н к о в а Л.П. Массовая культура: Эволюцня зрелншных форм. Мн., 2003. Е.Л.Бондарава.

М АТЭМ АТЫ ЧНЫ Я НАВУКІ Развіццё матэм. навук на Беларусі пачалося з адкрыццём БДУ (1921, Мінск). У даваенны перыяд (1921—41) даследаванні па матэматыцы праводзіліся таксама ў БСГА (з 1925), Фізіка-матэм. ін-це АН Беларусі (1931— 38), Віцебскім пед. ін-це (з 1930). Распрацоўкай тэарэт. праблем і іх дастасаваннямі займаліся І.К.Богаяўленскі, Ц.Л.Бурстын, Я.П.Громер, У.К.Дыдырка, І.С.Пятосін, Я.Е.Сіроцін, М.А.Сталяроў і інш.; асн. кірункі: алгебра, геаметрыя, дыферэнцыяльныя ўраўненні, лікавыя метады, тэорыя функцый. Сістэматычныя матэм. даследаванні пачаліся ў 1950-я г. Абаронена першая на Беларусі доктарская дысертацыя па матэматыцы (Дз.А.Супруненка, 1955). У 1956 акадэмікамі АН Беларусі выбраны У.І.Крылоў і М.П.Яругін, якія арганізавалі матэм. аддзелы па праблемах дыферэнцыяльных ураўненняў і па метадах вылічэнняў у Ін-це фізікі і матэматыкі АН Беларусі. Адначасова ў БДУ аднавіла работу кафедра дыферэнцыяльных ураўненняў (заг. М.П.Яругін), створана кафедра выліч. матэматыкі (заг. У.І.Крылоў). У 1958 адкрыты матэм. факультэт БДУ (да 1963 дэкан Дз.А.Супруненка). У 1959 з Ін-та фізікі і матэматыкі АН Беларусі вылучыўся Ін-т матэматыкі і выліч. тэхнікі (дырэктар М.П.Яругін). Ін-т матэматыкі (з

1965) — вядучая матэм. ўстанова на Беларусі. Значны ўклад у развіццё матэматыкі на Беларусі зрабілі акадэмікі Нац. АН Беларусі Я.А.Барбашын, І.В. Гайшун, ФДз.Гахаў, М.А.Ізобаў, У.І.Крылоў, У.П.Платонаў, У.Г.Спрынджук, Дз.А.Супруненка, С.А.Чуніхін, М.П.Яругін; чл.-кар. Нац. АН Беларусі В.В.Гарохавік, Э.І.Грудо, А.Я.Залескі, Я.А.Іваноў, В.І.Карзюк, Ф.М.Кірылава, В.С.Танаеў, Л.А.Шамяткоў, Л.А.Яновіч. У наш час матэм. даследаванні вядуцца ў Нац. АН і 20 ВНУ Беларусі. Асн. кірункі даследаванняў: дыферэнцыяльныя ўраўненні і тэорыя ўстойлівасці; матэм. тэорыя дынамічных сістэм і працэсаў кіравання; матэм. і функцыянальны аналіз; матэм. фізіка; алгебра, алгебраічная геаметрыя і тэорыя лікаў; выліч. матэматыка і матэм. мадэліраванне; матэм. кібернетыка, тэорыя інварыянтаў і матэм. статыстыка; гісторыя матэматыкі і методыка выкладання матэматыкі. Шэраг прац бел. матэматыкаў адзначаны ўрадавымі ўзнагародамі і прэміямі. Званне Героя Сац. Працы прысвоена М.П.Яругіну (1969); Ленінская прэмія прысуджана У.П.Платонаву (1978); Дзярж. прэміі СССР — Г.П.Лапато, Г.К.Сталярову (1970); Я.А.Барбашыну (1972); А.І.Гаро, Э.В.Кавапевічу, Л.Т.Чупрыгінай, Я.С.Шагідзевічу (1978); Дзярж.

прэміі Беларусі — Я.І.Вялеську (1972); Дз.А.Супруненку (1974); У.В.Бабкову, У.І.Крылову, П.І.Манастырнаму (1978); Н.С.Жаўрьш, Л.І.Мацюшэнкавай, А.С. Мяцельскаму, М.Л.Пятровіч, Н.Дз.Сакаловай, М.В.Шкуту (1982); В.І.Карзюку, Я.В.Радыну, М.І.Юрчуку (1996); A. І.Мельнікаву, У.І.Сарванаву, Р.І.Тышкевіч, У.А.Ямелічаву (1998); І.В.Гайшуну, В.С.Гардону, М.А.Ізобаву, М.Я.Кавалёву, Ю.Н.Сацкову, В.А.Струсевічу, B. С.Танаеву, Я.М.Шафранскаму (2000). А.А.Гусак. ТЭОРЫЯ ЛІКАЎ Даследаванні па тэорыі лікаў на Беларусі вядуццаз пачатку 1950-х г. Асноўны цэнтр даследаванняў — Ін-т матэматыкі Нац. АН Беларусі. Даказаны вядомыя гіпотэзы: Малера (1964, У.Г. Спрынджук), Бейкера і Бейкера— Шміта (1983, В.І.Бернік), аналаг разбежнасці ў тэарэме Хінчына (1999, В.В.Берасневіч). Атрыманы поўны аналаг класічнай тэарэмы Хінчына для адвольных нявырашаных мнагастайнасцей у палях рэчаісных, камплексных і р-адычных лікаў (В.В.Берасневіч, В.І.Бернік, Э.І.Кавалеўская, І.М.Марозава, У.Г.Спрынджук і інш.), распрацаваны эфектыўныя метады ў тэорыі дыяфантавых ураўненняў (С.В.Котаў, Л.А.Трэліна, У.Г.Спрын-

джук), даследаваны пытанні незалежнасці над полем рацыянальных лікаў значэнняў дзэта-функцыі Рымана ў няцотных пунктах (Дз.У.Васільеў), тэарэтыка-лікавыя метады дастасуюцца да праблем крыптаграфіі. Істотныя вынікі атрыманы ў Гродзенскім (У.І.Машанаў, Н.А.Пераверзева) і Магілёўскім (У.М. Борбат, Н.У.Саковіч) ун-тах. Літ.: С п р в н д ж у к В.Г. Класснческне днофантовы уравнення от двух нензвестных. М., 1982; В е г п і к У.І., О о <15 о п М.М. Меігіс ОіорНапІіпе арргохітаііоп оп тапі(оідз // СатЬгіф>е Ііпіуегзііу Ргезз. 1999. Уоі.

137; В е г е з п е у і с Ь У.У. Оп арргохітаІіоп оГ геаі пытЬегз Ьу геаі аІ^еЬгаіс пцтЬегз // Асіа АгііЬтеІіса. 1999. Уоі. 90, №2. В.І.Бернік. АЛГЕБРА Сістэматычныя даследаванні па алгебры на Беларусі пачаты ў 1945 Дз.А.Супруненкам. Яны былі звязаны з тэорыяй лінейных груп і груп падстановак, тэорыяй тапалагічных груп і паўгруп, тэорыяй канечных груп, тэорыяй кольцаў і тэорыяй прадстаўленняў груп. Асн. цэнтры даследаванняў — Ін-т матэматыкі Нац. АН Беларусі, БДУ, Гомельскі і Віцебскі ун-ты. У межах даследаванняў па лінейных групах і групах падстановак пабудавана тэорыя вырашальных і лакальна нільпатэнтных лінейных груп над алгебраічна замкнёным полем, класіфікаваны максімальныя прымітыўныя вырашальныя групы падстановак некаторых прымарных ступеняў, атрыманы шэраг важных вынікаў аб перыядычных лінейных групах і камутатыўных матрычных алгебрах (Дз.А.Супруненка). Значныя вынікі ў гэтых галінах атрыманы таксама вучнямі Дз.А.Супруненкі (Р.Т.Вальвачоў, У.С.Конюх, Р.І. Тышкевіч і інш.); завершана пабудова тэорыі вырашальных і лакальна нільпатэнтных лінейных груп над адвольным полем (У.С.Конюх); даследаваны агульныя ўласцівасці груп падстановак і іх сувязі з групамі аўтамарфізмаў розных аб’ектаў (Р.І.Тышкевіч). Развіты метад апраксімацыі лінейных груп, у прыватнасці, атрымана рашэнне праблемы Мальцава пра лінейныя групы канечнага рангу, даказана нільпатэнтнасць падгрупы Фратыні канечна спароджанай лінейнай групы (У.П.Платонаў). Даследйванні па лакальна праектыўна нільпатэнтных групах, а потым па лакальна кампактных групах з нармалізатарнымі ўмовамі праводзіліся ў пач.

1960-х г. (У.П.Платонаў). Сістэматычна даследаваны праканечныя групы (А.У. Мельнікаў). Вырашана задача Гратэндыка пра праканечныя папаўненні (У.П.Платонаў, А.І.Таўгень). Атрыманы шэраг цікавых вынікаў у даследа-

ваннях паўгруп (А.А.Бейда, В.У.Дземянчук, Л.Б.Шнеперман, У.М.Шыраеў і інш.). Канечныя групы — асноўны аб’ект даследаванняў С.А.Чуніхіна і яго вучняў; найб. важныя дасягненні — даследаванні л-вырашальных груп, увод паняцця я-аддзяляльнай групы, развіццё метаду індэксіялаў. Знойдзена рашэнне задачы Віланда пра расшчапленне пашырэнняў канечных груп (Л.А.Шамяткоў) і частковае рашэнне праблемы Бёрнсайда пра існаванне нармальных падгруп у біпрымарных групах (У.С. Манахаў). 3 1970-х г. пад кіраўніцтвам Л.А.Шамяткова развіваецца тэорыя фармацый канечных груп (М.Ц.Вараб’ёў, А.Ф.Васільеў, С.Ф.Каморнікаў, А.М.Скіба і інш.). У тэорыі кольцаў Дз.А.Супруненкам і яго вучнямі даследаваліся максімальныя нільпатэнтныя матрычныя алгебры. Даказана гіпотэза Капланскага пра ідэмпатэнты групавых кольцаў (А.Я.Залескі), даследаваліся алгебры Лі (А.А.Баранаў, А.А.Прэмет). Развіта тэорыя гензелевых цел, якая ў значнай ступені завяршыла класічныя даследаванні па лакальных і нарміраваных целах (У.П. Платонаў, В.І.Янчэўскі). У межах даследаванняў груп Уайтхеда, алгебраічных груп і кангруэнц-праблемы даследавалася мультыплікатыўная структура канечнамерных цел (У.П.Платонаў, А.С.Рапінчук, В.І.Янчэўскі). Апісаны цэнтральныя простыя алгебры над палямі роду нуль з малым локусам галінавання (С.В.Ціханаў, В.І.Янчэўскі), вылічаны лік Піфагора палёў функцый спецыяльных крывых над полем рэчаісных фармальных ступенных шэрагаў (А.А.Ліпніцкі, С.В.Ціханаў, В.І.Янчэўскі разам з Я. ван Геелам). Развіты прыведзеная (У.П.Платонаў), прыведзеная унітарная (В.І.Янчэўскі) і прыведзеная спінарная (А.П.Манастырны, В.І.Янчэўскі) А'-тэорыі. Даследаванні па тэорыі прадстаўленняў груп Шэвапе і блізкіх да іх груп пачаты ў 1980-я г. (А.Я.Залескі, А.С.Кляшчоў, А.А.Прэмет, І.Дз.Супруненка). Прапанаваны новы тэарэтыка-прадстаўленчы падыход да даследавання групавых алгебраў лакальна канечных груп, атрыманы шэраг класіфікацыйных вынікаў пра лінейныя групы з зададзенымі ўласцівасцямі (А.Я.Залескі), даследуюцца кагамалагічныя ўласцівасці груп Шэвале (У.П.Бурычэнка), распрацоўваюцца метады распазнавання прадстаўленняў і лінейных груп на аснове аналізу ўласцівасцей уніпатэнтных элементаў у мадулярных прадстаўленнях алгебраічных груп (І.Дз.Супруненка). Літ:. С у п р у н е н к о Д.А. Группы матрнц. М., 1972; Ш е м е т к о в Л.А., С к н б а А.Н. Формацнн алгебранческнх снстем.

НАВУКА__________________ 509 М., 1989; 2 а I е 8 5 к і і А.Е. Ьіпеаг §гоцр8 // Епсусіореёіа оГ МаіНетаІісаІ 8сіепсе8 АІ§еЬга IV. 1994. Уоі. 37; Р I а I о п о V У.Р., У а п с Ь е У 8 к і і VI. Ріпііе-ёітепііопаі 8ке\у Гіе1сІ8 іп А.І.Ко8Ігікіп апё І.К.ЗЬаГагеуісЬ // Там жа. АІ§еЬга IX. 1995. Уоі. 77; КеЬтапп II., Т і к Ь о п о у 5.У., У а п с Ь е У в к і і У.І. Т\уо-Юг8іоп оГ іЬе Вгацег §гоцр5 оГ Ьурегеііірііс свгуез апё цпгатіГіеё а1§еЬга5 оуег іЬеіг Шпсіюп ГіеМ8 // Соттцпісаііопз іп АІ§еЬга. 2001. УоІ. 29, М?9; С у п р у н е н к о Д.А. Группы подстановок. Мн., 1996; З ы р г ц п е п к о І.О. Оп Іогйап Ыоск8 оГ е1етепІ8 оГ огсіег р іп іггеёіісіЫе герге8епІаІіоп8 оГ сіаззісаі цгопрз \уііЬ р-Іаг§е Ьі§Ье8І \уеі§Ь(5 // Іоіігп оГ а1§еЬга. 1997. Уоі. 191, М?2; П л а т о н о в В.П., Р а п н н ч у к А.С. Алгебранческне группы н теорня чнсел. М., 1991; Т н х о н о в С.В., Я н ч е в с к н й В.Н. Нндексы центральных простых алгебр над полямн функцнй проектнвных пространств над Рп.гполямн // Мат. сб. 2002. Т. 193, М» 11 В.І.Янчэўскі. АЛГЕБРАІЧНАЯ ГЕАМЕТРЫЯ Сістэматычныя даследаванні па алгебраічнай геаметрыі на Беларусі пачаты ў 1961 У.П.Платонавым; вядуцца ў Ін-це матэматыкі Нац. АН Беларусі і БДУ. Напачатку гэта было вывучэнне ўласцівасцей вырашальных уніпатэнтных груп, апісанне аўтамарфізмаў невырашальных лінейных алгебраічных груп (У.П.Платонаў); у далейшым — даследаванне па праблемах моцнай апраксімацыі (У.П.Платонаў) і Кнезера— Тытса над адвольным полем вызначэння (У.П.Платонаў, В.І.Янчэўскі) і доказ імі гіпотэзы Хардэра. Даследаваліся групы Уайтхеда і групы Д-эквівалентнасці лінейных алгебраічных груп (У.П.Платонаў, В.І.Янчэўскі), лінейныя алгебраічныя групы некамутатыўнага класічнага тыпу над спецыяльнымі віртуальнымі палямі (В.І.Янчэўскі), праблема роду і апісанне лікаў падвойных сумежных класаў груп адэляў алгебраічных груп (А.А.Бандарэнка, Г.В.Мацвееў, У.П.Платонаў, А.С.Рапінчук), кангруэнц-праблема (У.П.Платонаў, А.С.Рапінчук, А.А.Шарамет). У арыфметычнай тэорыі лінейных алгебраічных груп даказаны прынцып Хасэ для груп тыпу Е& (У.І.Чарнавусаў); у бірацыянальнай геаметрыі высвятлялася унірацыянальнасць распластавання на конікі з рацыянальнымі пунктамі над гензелевымі палямі (В.І.Янчэўскі). Актыўна развіваюцца розныя кірункі дыяфантавай геаметрыі. Апісаны ўтваральныя і суадносіны ў падгрупах 2-кручэння груп Браўэра гіперэліптычных крывых (С.В.Ціханаў, В.І.Янчэўскі разам з У.Рэманам); кручэнне груп першых кагамалогій якабіянаў гіперэліп-

510

НАВУКА дзелаў дыферэнцыяльнай геаметрыі —

тычных крывых, вызначаных над полем рэчаісных фармальных ступенных шэрагаў (С.В.Ціханаў, В.І.Янчэўскі); атрыманы ацэнкі для індэксаў цэнтральных простых алгебраў, вызначаных над палямі функцый праектыўных прастор, і спецыяльных крывых, вызначаных над Рп.гпалямі (С.В.Ціханаў, В.І.Янчэўскі); атрыманы апісанне індэксаў гіперэліптычных крывых, вызначаных над р-адычнымі папямі (В.І.Янчэўскі разам з Я. ван Геелам), апісанне закону ўзаемнасці ў групах Браўэра крывых, вызначаных над палямі алгебраічных лікаў (У.І.Гулецкі, В.І.Янчэўскі), апісанне груп Браўэра лакальных эліптычных крывых (В.У.Гоглеў, А.А.Ліпніцкі, С.В.Ціханаў, В.І.Янчэўскі), апісанне груп ІІІафарэвіча—Тэйта спецыяльных эліптычных крывых (С.В.Ціханаў, В.І.Янчэўскі). У геаметрычнай тэорыі ўяўленняў апісаны мнагастайнасці ўяўлення і характару шырокага класа Р-груп, даследаваны бірацыянальныя ўласцівасці гэтых мнагастайнасцей (В.В.Беняш-Крывец, А.С.Рапінчук, А.І. Таўгень, У.І.Чарнавусаў). Літ:. П л а т о н о в В.П., Р а п н н ч у к А.С. Алгебранческне группы н теорня чнсел. М., 1991; У а п с Ь е у в к і і V. \УЬііеЬеасі §гоіірз апсі §гоцр5 оГ й-еяыіуаіепсе сіаззез оГ Ііпеаг аІ^еЬгаіс §гоіір5 оГ попсотпюіаііуе с1а55Іса1 іуре оуег зоте уігіцаі Гіе1сІ5 // АІ§еЬгаіс Огоырз апсі АгііЬтеІіс. Таіа ІП5І. Рцпд. Кея. $Шс1іе5 іп МаіЬ. МцтЬаі, 2002; К е Ь т а п п II., Т і к Ь о п о у 8.У., У а п с Ь е у в к і і У.І. Т \ у о - і о г 5 і о п оГ Оіе Вгапег §гоіір5 оГ Ьурегеііірііс сцгуез апсі ппгатіГіес! аІ§еЬга5 оуег (Ьеіг Шпсііоп Гіе1сІ5 // Соттііпісаііоп іп А1§еЬга. 2001. Уоі. 29, №9; Т н х о н о в С.В., Я н ч е в с к н й В.Н. Нндексы центральных простых алгебр над полямн функцнй проектнвных пространств над Рп.гполямн // Мат. сб. 2002. Т. 193, №11. В.І.Янчэўскі. ГЕАМЕТРЫЯ Даследаванні па геаметрыі на Беларусі пачаліся з 1921 у БДУ. Даследаваліся крывыя 3-га парадку (У.К.Дыдырка) і праблема ўкладання рыманавых прастор у эўклідаву (Ц.Л.Бурстын). У пасляваенны час цэнтрам навук. даследаванняў па геаметрыі стала кафедра геаметрыі БДУ. Даследаванні вядуцца таксама ў Брэсцкім ун-це. Вывучаліся геаметрыя праектыўнай і афіннай прастор, геаметрыя прасторы Мінкоўскага і яе дастасаванні да тэорыі адноснасці (А.А.Бурдун, К.Д.Лукін, Л.К.Тутаеў і інш.), геаметрычныя аспекты агульнай тэорыі адноснасці (А.П.Рабушка), сіметрычныя прасторы (А.С.Фядэнка).

3 1969 пад кіраўніцтвам В.І.Вядзернікава пачаліся даследаванні новых раз-

аднародных і спластаваных прастор, спецыяльных О-структур на мнагастайнасцях, дыферэнцыяльных падоўжанняў і тэорыі падмнагастайнасцей у аднародных прасторах, геаметрыі аднародных АГ-прастор. Атрыманы істотныя вынікі ў наступных кірунках; прасторы з сіметрыямі (У.І.Мармазееў, А.Я.Трале, А.С.Фядэнка, У.Л.Штукар), геаметрычныя структуры, групы і алгебры Лі, дыферэнцыяльна-геаметрычныя аспекты тэорыі дыферэнцыяльных ураўненняў (Б.М.Дуброў, Б.Б.Камракоў, Б.П.Камракоў, А.Н.Руды, А.Ц.Уласаў і інш.), мнагастайнасці з пластаваннямі і пластаваныя групоіды Лі (І.В.Бялько, У.С.Рубанаў), інварыянтныя структуры на аднародных М-прасторах і абагульненая эрмітава геаметрыя (В.У.Балашчанка, Дз.У.Вылягжанін, Ю.Дз.Чурбанаў), групавыя ўласцівасці дыферэнцыяльных ураўненняў на мнагастайнасцях (Б.Дз.Чабатарэўскі), галоўныя О-спластаванні і геаметрычныя структуры (А.А.Ермаліцкі, С.Г.Конанаў, У.С.Мікуцкі), глабальныя пары і пароджаныя імі геаметрыі (С.В.Вядзернікаў, У.В.Сувораў), падмнагастайнасці ў псеўдарыманавых прасторах (А.К.Лапкоўскі, В.К.Лапкоўскі, А.А.Юдаў). Вядуцца даследаванні па тапалогіі. У агульнай тапалогіі вывучаліся Я-замкнёныя пашырэнні і экспаненты тапалагічных прастор (Г.А.Кукрак, У.Л.Цімаховіч), крывізны ў метрычных прасторах (У.У.Шлыкаў). Важныя вынікі атрыманы ў алгебраічнай тапалогіі і тапалогіі мнагастайнасцей — перабудове мнагастайнасцей і Г-тэорыі (Ю.У.Муранаў), а таксама ў геаметрычнай тапалогіі — характарызацыі прастор Нёбелінга і Менгера і дзеяннях на іх кампактных груп (С.М.Агееў). Літ:. Б у р с т ы н Ц.Л. Курс дыферэнцыяльнай геаметрыі. Мн., 1933; Т у т а е в Л.К. Лнннн н поверхностн в аффннном трехмерном пространстве. Мн., 1962; В е д е р н н к о в В.Н, В е д е р н н к о в С.В. Геометрня однородных пространств, порожденных морфнзмамн О-пространств // Проблемы геометрнн. М., 1987. Т. 1 9 ; Р я б у ш к о А.П. Некоторые центрально-снмметрнческне пространства Эйнштейна // Нзв. вузов. Фнзнка. 1964. №1; Ф е д е н к о А.С. Пространства с снмметрнямн. Мн., 1977; К о м р а к о в Б.П. Прнмнтнвные действня н проблема Софуса Лн. Мн., 1991; Б е л ь к о Н.В. Слоенные группонды Лн н метод Эресмана в днфференцнапьной геометрнн. Мн., 1997; Б а л а ш е н к о В.В. Алгебра каноннческнх аффннорных структур н классы регулярных ЛСпространств // Докл. РАН.

2002. Т. 385, №6; Е р м о л н ц к н й А.А. Рнмановы многообразня с геометрнческнмн струкгурамн. Мн., 1998; Ш л ы к о в В.В. О крнвнзнах лнннн в метрнческом пространстве // Успехн мат. наук. 1985. Т. 40, №2; М у р а н о в Ю.В. Задача расшеплення //

Труды МНРАН. 1996. Т. 212; А г е е в С.М. Характернзацня свободного действня нульмерной компактной группы на /г-мерном менгеровском компакте // Нзв. РАН. МатеВ.І.Янчэўскі. матнка. 1995. Т. 59, №2.

ТЭОРЫЯ АПРАКСІМАЦЫІ Даследаванні па тэорыі апраксімацыі (тэорыі набліжэння функцый) на Беларусі вядуцца ў БДУ, Ін-це матэматыкі Нац. АН Беларусі, Гомельскім, Гродзенскім, Бел. педагагічным ун-тах. Паліномная тэорыя апраксімацыі развівалася пад уплывам дзейнасці А.Х.Турэцкага. Асн. вынікі атрыманы ў задачах падсумоўвання артаганальных шэрагаў, па тэорыі інтэрпаляцыі з роўнааддаленымі вузламі і вузламі Чабышова, па •квадратурных формулах з найменшай велічынёй хібнасці і найвышэйшай велічынёй трыганаметрычнай дакладнасці (М.Б.Аксень, І.М.Бруй, М.Я.Казлоўскі, І.І.Корзун, А.К.Пакало, В.М.Русак, А.Х.Турэцкі, М.М.Уласавец, А.А.Чупрыгін). Першыя даследаванні па рацыянальнай тэорыі апраксімацыі выкананы В.М.Русаком у 1960-я г. ў БДУ. В.М.Русак і яго паслядоўнікі (Н.К.Агафонава, Л.Л.Бярозкіна, С.А.Лугоўскі, А.С.Лялікаў, В.І.Міцянкоў, В.А. Прохараў, А.А.Пякарскі, А.Я.Радына, Я.А.Роўба, І.В.Рыбачэнка, А.П.Старавойтаў, Дз.С.Шуляеў, М.А.Шэшка) здзейснілі шэраг даследаванняў па рацыянальнай тэорыі апраксімацыі, у т.л. знойдзены экстрэмальныя ацэнкі для вытворных рацыянальных функцый, распрацаваны спосабы пабудовы рацыянальных аператараў, якія ажыццяўляюць набліжэнне найлепшага парадку з пэўнымі полюсамі, вызначаны дакладныя парадкі рацыянальных апраксімацый са свабоднымі полюсамі для многіх важных функцый і класаў функцый. Даследаваны парадкі адхіленняў рацьмнапьных аператараў Падэ для элементарных і спецыяльных аналітычных функцый. Рацыянальныя апраксімацыйныя метады былі паспяхова выкарыстаны для набліжанага рашэння сінгулярных інтэгральных ураўненняў. Літ: К о р н е й ч у к Н.П. Экстремапьные задачн теорнн прнблнженнй. М., 1976; Т у р е ц к н й А.Х. Теорня ннтерполнровання в задачах. Ч. 1—2. Мн., 1968—77; Р у с а к В.Н. Рацнональные функцнн как аппарат прнблнження. Мн., 1979; Р о в б а Е.А. Ннтерполяцня н ряды Фурье в рацнональной аппрокснмацнн. Гродно, 2001; Р у с а к В.Н. Нанлучшне рацнональные прнблнження н оценкн уклоненнй спецнальных рацнональных операторов // Выбр. навук. працы БДУ. Мн., 2001. Т. 3. В.М.Русак.

ТЭОРЫЯ ФУНКЦЫЙ IІНТЭГРАЛЬНЫЯ ЎРАЎНЕННІ Даследаванні па тэорыі функцый на Беларусі пачаліся ў даваенныя гады. У канцы 1930 — пач. 1940-х г. А.Х.Турэцкі апублікаваў цыкл работ па класічнай канструктыўнай тэорыі функцый і з 1944 у БДУ вёў інтэнсіўныя даследаванні па трыганаметрычнай апраксімацыі і інтэрпаляцыі розных класаў функцый. У далейшым гэты кірунак інтэнсіўна развіваўся (В.М.Русак, А.А.Пякарскі, Я.А.Роўба, А.П.Старавойтаў). Істотная інтэнсіфікацыя даследаванняў па тэорыі функцый адбылася ў 2-й пал. 20 ст. і звязана з імем Ф.Дз.Гахава. Значнае развіццё атрымалі тэорыі краявых задач для аналіт. функцый, інтэгральных ураўненняў, інтэгральных пераўтварэнняў і дробавае злічэнне. Атрыманы шэраг важных вынікаў для краявых задач тэорыі аналіт. функцый з бясконцым індэксам (А.Р.Аляхно, С.В. Рагозін, М.Э.Талочка). Даследаваліся вектарна-матрычныя краявыя задачы (Н.У.Броўка, Л.П.Прымачук), краявыя задачы для поліаналітычных функцый (У.А.Габрыновіч, І.А.Сакалоў), шматмерныя краявыя задачы (І.І.Камяк, А.Ц.Ус). Развіта тэорыя нелінейных краявых задач і нелінейных сінгулярных інтэгральных ураўненняў (Ф.Дз.Гахаў, І.І.Камяк, Н.А.Рысюк), якая шырока выкарыстоўвалася пры даследаванні задач механікі (У.В.Міцюшаў, І.А.Прусаў, С.В.Рагозін).

3 сярэдзіны 1970-х г. Э.І.Зваровічам даследавалася тэорыя аналіт. функцый на рыманавых паверхнях: вырашана ў замкнёнай форме задача лінейнага спалучэння на замкнёнай рыманавай паверхні, атрыманы новы метад рашэння класічнай праблемы абарачэння Якобі, канструктыўнае рашэнне праблемы пра глабальную уніфармізацыю і інш.; гэты кірунак развіваўся ў даследаваннях Т.М.Жаровінай, В.А.Кашэўскага, Г.Г.Чаеўскага і інш. Кірункі развіцця тэорыі асаблівых інтэгральных ураўненняў: сінгулярныя інтэгральныя ўраўненні з ядром Кашы (Ф.Дз.Гахаў, А.А.Кілбас, А.І.Тузік, А.П. Шылін), інтэгральныя ўраўненні з бясконцым індэксам (А.Р.Аляхно, М.В.Дубатоўская), ураўненні тыпу згорткі (В.І.Азаматава, А.І.Тузік, А.П.Шылін), аднамерныя лінейныя ўраўненні 1-га і 2-га роду са слабымі асаблівасцямі (Ф.Дз.Гахаў, І.Л.Васільеў, А.А.Кілбас, Ф.В.Чумакоў), двухмерныя асаблівыя інтэгральныя ўраўненні (І.І.Камяк), шматмерныя інтэгральныя ўраўненні 1-га роду са слабымі асаблівасцямі (С.І.Васілец, А.А.Кілбас), нелінейныя інтэгральныя ўраўненні (А.А.Кілбас, С.В.Рагозін).

3 пач. 1970-х г. па ініцыятыве Ф.Дз.Гахава пачаліся даследаванні інтэгральных пераўтварэнняў і спец. функцый і іх дастасаванняў (А.А.Кілбас, Ю.Ф.Лучко, А.І.Марычаў, С.Б.Якубовіч). Пабудавана тэорыя інтэгральных пераўтварэнняў са спец. функцыямі ў ядрах і атрыманы рашэнні ў замкнёнай форме новых класаў аднамерных і шматмерных інтэгральных ураўненняў са спец. функцыямі ў ядрах (А.А.Кілбас). Пад уплывам Ф.Дз.Гахава пачаў развівацца кірунак, звязаны з інтэграламі і вытворнымі дробавага парадку і іх дастасаваннямі (А.П.Грынько, А.А.Кілбас, А.І.Марычаў), што з ’явілася асновай даследаванняў краявых задач для звычайных дыферэнцыяльных ураўненняў і ўраўненняў у частковых вытворных, якія маюць вытворныя дробавага парадку (А.А.Кілбас); сістэматызаваны вынікі тэорыі дробавых вытворных і інтэгралаў і іх дастасаванні да дыферэнцыяльных і інтэгральных ураўненняў (А.А.Кілбас, А.І.Марычаў, С.Р.Самко).

3 пункту погляду функцыянальнага аналізу А.Б.Антаневічам і яго вучнямі (М.В.Белавусаў, В.У.Брэнер, А.У.Лебедзеў) даследаваліся розныя класы сінгулярных інтэгральных і функцыянальных ураўненняў. Прапанаваны прынцыпова новы падыход у тэорыі сінгулярных інтэгральных і функцыянальна-дыферэнцыяльных ураўненняў, заснаваны на вывучэнні спароджаных імі аператарных С*-алгебраў (А.Б.Антаневіч). Пабудавана тэорыя, якая аб’яднала некалькі навук, кірункаў — тэорыю сінгулярных інтэгральных ураўненняў, ураўненні з аператарамі Цёпліца, дыскрэтныя аналагі інтэгральных ураўненняў, тэорьпо дынамічных сістэм (А.Б.Антаневіч, А.У.Лебедзеў і інш.); атрыманы агульная схема пабудовы сімвала і формула для індэкса функцыянальна-дыферэнцыяльнага аператара, формула для спектральнага радыуса аператара ўзважанага зруху; умовы абарачальнасці функцыянальнага аператара ў тэрмінах гіпербалічнасці асацыіраванага лінейнага расшырэння; умовы нармальнай і фрэдгальмавай вырашальнасці нелакальных краявых задач і ўраўненняў з асцыліруючымі каэфіцыентамі. Метадамі функцыянальнага аналізу П.П.Забрэйкам атрыманы істотныя вынікі па тэорыі лінейных і нелінейных інтэгральных ураўненняў, у т.л. аналагі класічных тэарэм Вальтэра і Фрэдгальма толькі пры дапушчэнні кампактнасці адпаведных інтэгральных аператараў. Пабудавана сістэматычная тэорыя ўраўненняў з частковымі інтэграламі, атрыманы важныя вынікі пра вырашальнасць нелінейных інтэгральных улучэнняў Гамерштэйна (П.П.Забрэйка

НАВУКА__________________ 511 разам з замежнымі вучонымі). Даследаваліся гранічныя ўласцівасці функцый многіх рэчаісных і камплексных пераменных, вызначаных на абласцях, межы якіх з’яўляюцца прасторамі аднароднага тыпу; найб. значныя вынікі адносяцца да аналагаў прастор Хардзі 'гакіх функцый і краявых задач для ўраўненняў эліптычнага і парабалічнага тыпу ў ліпшыцавых абласцях (В.Р.Кротаў). Літ.: А н т о н е в н ч А.Б. Лннейные функцнональные уравнення: операторный подход. Мн., 1988; А п І о п е у і с Н А., Ь е Ь е 4 ефу А. Рііпсііопаі ёійегепііаі ецііаІіопв: 1. С -Йіеогу. Гопёоп; №\у Уогк, 1994; А Ш о п е у і с Н А., В е і о і і з о у М., Ь е Ь е ё е у А. Рцпсііопаі ёіЯегепііаІ еяііаІіопз: 2. С -арріісаііопз. Рі. 1—2. Ьопёоп; № \\ Уогк, 1998; А р р е 11 Іц., К а 1 і I V іп А 2 а Ь г е і к о Р.Р. Рагііаі Іп1е§га1 Орегаіогз апсі 1піе§го-ОіЯегеппа1 Ецнаііопх. Пе\у Уогк еіс., 2000; В о п і 1 1 а В., К і 1 Ь а з А.А., Т г ц) і I 1 з Т.Т С&ісіііо Ргассіопагіо у Есііасюпез ОіЯегепсіаІез Ргассіопагіез. Маёгісі, 2003; Г а х о в Ф.Д. Краевые задачн. М., 1977; Г а х о в Ф.Д., Ч е р с к н й Ю.Н. Уравнення тнпа сверткн. М., 1978; З а б р е й к о П.П. С-теорня лннейных ннтегральных уравненнй Фредгольма второго рода // Вестн. БГУ. Сер. 1. 1991. Вып. 3; Я г о ж. /.2 -теорня лннейных ннтегральных уравненнй Фредгольма второго рода // Днфференцнальные уравнення. 1995. Т. 31, №9; К і 1Ь а 5 А.А., 5 а і $ о М. НТгапзРоппз. ТЬеогу апсі Арріісаііопз, Воса Каіоп, 2004; К і 1Ь а 5 А.А., Т г ц д і 1 15 ТТ. ПіГГегепііаІ еяцаііопз оГ Ггасііопаі огсіег: теіНосІз, гезцііз апсі ргоЫетз. Рі. 1—2 // АррІісаЫе Апаіузіз. 2001—02. УоІ. 78—81; К р о т о в В.Г. Касательное граннчное поведенне функцнй многнх переменных // Матем. заметкн. 2000. Т. 68, вып. 2; М а р н 4 е в О.Н Метод вычнслення ннтегралов от спецнальных функцнй. Мн., 1978; М і I у ц 5 Но V У.У., К о § о 5 і п 8.У. Сопзігцсііуе МеіНосІз Гог Ьіпеаг апсі Ыопііпеаг Воцпсіагу РгоЫетз Гог Апаіуііс Рцпсііоп5. Воса Каіоп, 1999; Ы § ц у е п ТНе п Н Наі , У а к ц Ь о V і с Н 8.В. ТНе сіоцЫе МеІІіп-Вагпез іпіе§гаІ5 апсі іЬеіг арр1ісаііоп5 Ю с о п у о Ю і і о п іЬеогу. 8іп§ароге еіс., 1992; П р у д н н к о в А.П., Б р ы ч к о в Ю.А., М а р н ч е в О.Н. Ннтегралы н ряды. Ч. 1—3. М., 1981— 86; С а м к о С.Г., К в л б а с А.А., М а р н ч е в О.Н. Ннтегралы н пронзводные дробного порядка н некоторые нх прнложення. Мн., 1987; У а к ц Ь о у і с Н 8.В. Іпсіех ІгапзГогтз. 8іп§ароге еіс., 1996; V а к ц Ь о V і с Н 8.В., Б ц с Н к о Уц.Р. ТНе Нурег§еотеІгіс арргоасН Ю Іп1е§га1 ІгапзГогтз апсі с о п у о і ц і і о п з . ОогсігесЬі еіс., 1994.

П.П.Забрэйка.

ТЭОРЫЯ ЗВЫЧАЙНЫХ ДЫФЕРЭНЦЫЯЛЬНЫХ УРАЎНЕННЯЎ Асобныя даследаванні па гэтай галіне матэматыкі на Беларусі да 1956 вяліся ў БДУ і Мінскім пед. ін-це (М.І.Брыш,

512__________________

НАВУКА

А.Дз.Мышкіс). Сістэматычныя даследаванні па тэорыі звычайных дыферэнцьмльных ураўненняў пачаліся ў 1950-я г. Ю.С.Багданавым і М.П.Яругіным, па тэорыі ўстойлівасці — крыху пазней Я.А.Барбашыным. Да 1970-х г. даследаванні былі сканцэнтраваны ў Ін-це матэматыкі АН Беларусі і БДУ, у наш час вядуцца таксама ў Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі, Ін-це прыкладной оптыкі Нац. АН Беларусі, Брэсцкім, Віцебскім, Гомельскім, Гродзенскім, Магілёўскім ун-тах. Стымулюючы ўплыў на развіццё даследаванняў зрабіў арганізаваны М.П.Яругіным у 1956 у Мінску ўсесаюзны (з 1992 Рас. АН) часопіс «Днфференцнальные уравнення». У апошнія тры дзесяцігоддзі актыўна развіваюцца аналітычная, асімптатычная і якасная тэорыі звычайных дыферэнцьмльных ураўненняў, тэорьм ўстойлівасці і матэматычная тэорьм сістэм, тэорьм сістэм Пфафа. У а н а л і т ы ч н а й т э о р ы і вырашана праблема Рымана ў фармулёўцы Лапо-Данілеўскага для двухмернай лінейнай сістэмы фуксава тыпу з 4 асаблівымі пунктамі яе матрыцы каэфіцыентаў; вылучаны класы нелінейных ураўненняў і сістэм з адназначнымі рухомымі асаблівасцямі; для нелінейных сістэм з мераморфнымі правымі часткамі знойдзены ўмовы існавання і метады пабудовы рашэнняў з вызначаным характарам паводзін у наваколлі асаблівых пунктаў; вывучаны аналітычньм ўласцівасці рашэнняў ураўненняў Пенлеве і ўраўненняў вышэйшых парадкаў з уласцівасцю Пенлеве (В.І.Громак, С.Р.Кандраценя, М.А.Лукашэвіч, І.П.Мартынаў, У.У.Цагельнік, А.І.Яблонскі, М.П.Яругін). У а с і м птатычнай т э о р ы і атрымалі развіццё ўсе асн. раздзелы тэорыі характарыстычных паказчыкаў Ляпунова, у прыватнасці, вырашана праблема ўстойлівасці характарыстычных паказчыкаў, апісаны мноствы ніжніх Перана і раўнамерных Боля паказчыкаў; у метадзе замарожвання даказана дасягальнасць яго ацэнак, атрыманы розныя крытэрыі кіравальнасці характарыстычных паказчыкаў, уведзены паняцці, даследаваны ўласцівасці і прапанаваны алгарытмы вылічэння розных граніц паказчыкаў Ляпунова ўзбураных сістэм, якія выкарыстоўваюцца ў тэорыі ўстойлівасці па лінейным прыбліжэнні; даследаваны асімптатычна эквівалентныя сістэмы, сістэмы Копеля-Конты і Лапо-Данілеўскага, ураўненні Эмдэна—Фаўлера (Ю.С.Багданаў, Я.А.Барабанаў, І.В.Гайшун, М.А.Ізобаў, А.А.Левакоў, С.А.Мазанік, Я.К.Макараў, Р.А.

Прохарава, В.А.Рабцэвіч). У я к а с най т э о р ы і атрымалі далейшае развіццё метады біфуркацыйнага аналізу, дакладнай ацэнкі колькасці лімітавых цыклаў, вылічэння фокусных велічынь і знаходжання ўмоў цэнтра, а таксама ізахроннасці цэнтра аўтаномных сістэм (У.В.Амелькін, А.П.Вараб’ёў, М.А.Лукашэвіч, В.Г.Раманоўскі, А.П.Садоўскі, Л.А.Чэркас, А.І.Яблонскі). Распрацаваны канструктыўныя метады пабудовы і даследавання перыядычных і амаль перыядычных рашэнняў лінейных і нелінейных неаўтаномных сістэм (А.К.Дземянчук, В.М.Лапцінскі, У.І.Міроненка). У т э о р ы і ў с т о й л і в а с ц і распрацаваны метады пабудовы функцый і функцыяналаў Ляпунова для звычайных дыферэнцыяльных ураўненняў і ўраўненняў з паслядзеяннем; вырашана частковая і ў некрытычным выпадку агульная задачы Ляпунова пра экспаненцыяльную ўстойлівасць па лінейным прыбліжэнні (Я.А.Барбашын, І.В.Гайшун, М.А.Ізобаў, Л.Б.Княжышча). У т э о р ы і сістэм П ф а ф а вывучаны асімптатычныя ўласцівасці рашэнняў, будова характарыстычных і ніжніх характарыстычных мностваў лінейных сістэм Пфафа і іх рашэнняў; даказана поўная інтэгравальнасць сістэм Пфафа ў варыяцыях (У.В.Амелькін, І.В.Гайшун, Э.І.Груда, М.А.Ізобаў, М.В.Кажэра, Я.К.Макараў). Літ:. Г а й ш у н Н.В. Введенне в теорню лннейных нестацнонарных снстем. Мн., 1999; Я г о ж. Лннейные уравнення в полных пронзводных. Мн., 1989; С г о т а к VI., Ь а і п е I., З і т о т ц г а 8. Раіпіеуе ПіГГегепІіаІ Е^ііаііопз іп йе Сотріех РІапе. Вегііп; Ые№ Уогк, 2002; Н з о б о в Н.А. Нсследовання в Беларусн по теорнн характернстнческнх показателей Ляпунова н ее прнложенпям // Днфференцнапьные уравнення.

1993. Т. 29, №12; Ч е р к а с Л.А. Функцня Дюлака полнномнальных автономных снстем на плоскостн // Там жа. 1997. Т 33, №5. М.А.Ізобаў. МАТЭМАТЫЧНАЯ ФІЗІКА Матэматычная фізіка на Беларусі развіваецца з 1950-х г. у БДУ і ін-тах Нац. АН Беларусі. Даследаваліся краявыя задачы тэорыі цеплаправоднасці і цеплаі масапераносу, укараняўся метад інтэгральных пераўтварэнняў для рашэння розных краявых задач тэорыі пераносу цяпла і рэчыва (А.В.Лыкаў з супрацоўнікамі). У Ін-це матэматыкі Нац. АН Беларусі ў 1959— 64 распрацоўваліся метады рашэння краявых задач тэорыі цеплаправоднасці (А.В.Іваноў з супрацоўнікамі); з 1962 даследуецца матэматычная тэорыя хваль, у т.л. краявыя задачы тэорыі дыфракцыі хваль (Я.А.Іваноў, Л.В.Чаркесаў і інш.) і некаторыя краявыя задачы на спалучэнне разна-

відных дыферэнцыяльных ураўненняў і іх сістэм, задач тэорыі ваганняў стрыжняў і бэлек (С.І.Гайдук). У БДУ вывучаны несамаспалучаныя задачы для некаторых гіпербалічных сістэм на плоскасці (В.Ф.Ждановіч), даследавана вырашальнасць шэрагу краявых задач (М.І.Брыш, В.І.Карзюк, М.І.Юрчук і інш.), распрацаваны метады энергетычных няроўнасцей даследавання краявых задач для дыферэнцыяльна-аператарных ураўненняў вышэйшых парадкаў (М.І.Юрчук і інш.) і краявых задач у нецыліндрычных абласцях (В.І.Карзюк і інш.), атрымаў сваё развіццё выкарыстаны Я.А.Івановым метад тэарэм складання для ўраўненняў Гельмгольца і сістэм ураўненняў Максвела (В.Ц.Ерафеенка і інш.), даследаваліся некарэктныя ў сэнсе Ж.Адамара— І.Г.Пятроўскага задачы (М.І.Юрчук і інш.), зроблена гаматэтычная класіфікацыя эліптычных ураўненняў, сістэм і краявых задач для іх (А.Ц.Ус, У.І.Шаўчэнка і інш.). Літ: Н в а н о в А.В. Операцнонный метод в задачах теплопроводностн н тепло- н массопереноса // Теплофнзнка в лнтейном пронзводстве. Мн., 1963; Л ы к о в А.В. Теорня теплопроводностн. М., 1967; Н з а н о в Е.А. Днфракцня электромагннтных волн на двух телах. Мн., 1968; Ю р ч у к Н.Н. Метод квазнобрашення для задачн управлення начальным условнем дпя уравнення теплопроводностн с ннтеграпьным краевым условнем // Днфференцнальные уравнення. 1998. Т. 34, №4; К о р з ю к В.Н. Метод энергетнческнх неравенств н операторов осреднення // Вестн. БГУ. Сер. 1. 1996. №3; Е р о ф е е н к о В.Т. Теорня сложення. Мн., 1989. С.І.Гайдук, М.І.Юрчук. ТЭОРЫЯ АПТЫМАЛЬНАГА КІРАВАННЯ Даследаванні па тэорыі аптымальнага кіравання на Беларусі пачаліся ў канцы 1960-х г.; вядуцца ў БДУ, Ін-це матэматыкі Нац. АН Беларусі, Бел. тэхнап. ун-це, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі, Бел. нац. тэхнічным ун-це, Гомельскім, Гродзенскім, Віцебскім ун-тах, Брэсцкім тэхн. ун-це. Асноўныя дасягненні (1968— 75) звязаны з рэдукцыяй задач аптымальнага кіравання да канечнамерных задач выпуклага праграмавання, абгрунтаваннем універсальнай формы неабходных умоў аптымальнасці, параметрычнымі крытэрыямі кіравальнасці, назіральнасці, ідэнтыфікавальнасці сістэм са спазненнямі, кампазітных і агульных лінейных сістэм (Р.Ф.Габасаў, Л.Я.Забела, Т.Б.Капейкіна, В.В.Карпук, Ф.М.Кірылава, У.В.Крахатко, У.М.Марчанка, С.А.Мінюк, А.У.Мяцельскі); стварэннем тэорыі асаблівых аптымальных кіраванняў і ўмоў аптымальнасці высока-

га парадку (В.В.Альсевіч, Р.Ф.Габасаў, В.В.Гарохавік, Л.Я.Забела, Ф.М.Кірылава). Адкрыты (1972) і абгрунтаваны прынцып квазімаксімуму для дыскрэтных сістэм (Р.Ф.Габасаў, Ф.М.Кірылава, Б.Ш.Мардуховіч). 3 1980-х г. пачаліся даследаванні па нягладкіх задачах аптымальнага кіравання (В.В.Гарохавік, А.Я.Кругер, Б.Ш.Мардуховіч, Л.І.Мінчанка), асімптатычных метадах аптымальнага кіравання (Р.Ф.Габасаў, А.І.Калінін), задачах кіравання і аптымізацыі шматпараметрычных сістэм (І.В.Гайшун, М.П.Дымкоў). У 1975— 90 вяліся даследаванні па канструктыўнай тэорыі аптымальнага кіравання: абгрунтаваны новы падыход да рашэння задач лінейнага праграмавання, на базе якога распрацаваны арыгінальныя алгарытмы рашэння задач матэм. праграмавання і аптымальнага кіравання (Р.Ф.Габасаў, В.І.Касцюкова, Ф.М.Кірылава, А.У.Пакатаеў, В.М.Ракецкі) і створана праграмнае забеспячэнне для рашэння аптымізацыйных задач (Ю.Э.Белых, Р.Ф.Габасаў, А.Б.Ганага, У.В.Глушанкоў, С.У.Гняўко, В.І. Касцюкова, Ф.М.Кірылава, Е.А.Косціна, С.В.Маркаў, У.Г.Мядзведзеў, А.У.Пакатаеў, В.М.Ракецкі, А.А.Сянько, А.С. Чарнушэвіч і інш.). У 1990— 2003 асн. даследаванні звязаны з праблемай сінтэзу аптымальных сістэм: абгрунтаваны метады і распрацаваны алгарытмы пабудовы ў рэальным часе рэалізацыяй аптымальных адваротных сувязей (Н.У.Балашэвіч, Р.Ф.Габасаў, А.І.Калінін, Ф.М.Кірылава, В.І.Касцюкова, А.В.Лубачкін), якія выкарыстаны для рашэння прыкладных задач кіравання працэсамі стабілізацыі, сачэння і інш. (Р.Ф.Габасаў, П.В.Гайшун, Н.М.Дзмітрук, Ф.М.КІрылава, С.У. Прышчэпава, А.А.Ружыцкая, А.В.Лубачкін). Літ .: Г а б а с о в Р., К н р н л л о в а Ф.М. Качественная теорня оптнмапьных процессов. М., 1971; Г а б а с о в Р, К н р н л л о в а Ф.М. Особые оптнмальные управлення. М., 1973; Г о р о х о в н к В В. Выпуклые н негладкне задачн векторной оптнмнзацнн. Мн., 1990; М н н ч е н к о Л.Н., Б о р н с е н к о О.Ф. Днфференцнальные свойства маргннальных функцнй н нх прнложення к задачам оптнмнзацнн. Мн., 1992; Конструктнвные методы оптнмнзацнн. Ч. 1—5. Мн., 1984—98; О а Ь а в о у К„ К і г і 1 о V а Р.М., Р г і в с Ь е р о у а 8 . У . Оріітаі РеебЬаск СотгоІ. ЬесШге Ыоіеь іп Сопігоі апб ІпГогтаІюп Бсіепсез. Уоі. 207. Вегііп, 1995; К а л н н н н А.Н. Аснмптотнческне методы оптнмнзацнн возмушенных дннамнческнх снстем. Мн„ 2000. Ф.М.Кірылава.

ФУНКЦЫЯНАЛЬНЫ АНАЛІЗ Пачаткам развіцця гэтай галіны матэматыкі на Беларусі паслужыла засна17. Зак. 295.

ванне ў 1959 у БДУ навукова-даследчага семінара па функцыянальным аналізе (кіраўнікі М.І.Брыш, В.Ф.Ждановіч, A. М.Родаў). Значная частка вынікаў у галіне функцыянальнага аналізу і яго дастасаванняў належыць удзельнікам гэтага семінара, іх вучням і паслядоўнікам. Даследаванні вядуцца таксама ў Ін-це матэматыкі Нац. АН Беларусі, Гродзенскім, Гомельскім, Віцебскім ун-тах. У тэорыі выяўлення г р у п дадзена яўнае апісанне непрыводных выяўленняў канкрэтных груп Лі, выражэнне іх матрычных элементаў праз розныя класы спецыяльных функцый (А.М.Ламбіна, А.М.Родаў, А.В. Розенблюм, Л.В.Розенблюм, У.Б.Рыўкін, Н.М.Траццякова, Л.А.Яновіч). У галіне дыферэнцыяльнааператарных ураўненняў на падставе ўведзенага Я.В.Радынам функцыянальнага злічэння распрацаваны агульная тэорыя дыферэнцыяльнааператарных ураўненняў у лакальнавыпуклых і банахавых прасторах і тэорыя гэтых ураўненняў у шкалах банахавых прастор (П.П.Забрэйка, В.І.Назараў, Я.В.Радына); для шырокага класа дыферэнцыяльна-аператарных ураўненняў у гільбертавай прасторы метадам энергетычных няроўнасцей даказана іх карэктная вырашальнасць (М.І.Брыш, B. І.Карзюк, Я.В.Радына, У.І.Часалін, М.І.Юрчук і інш.). У т э о р ы і а п е ратарных а л г е б р а ў распрацаваны новы кірунак, арыентаваны на дастасаванне да новых класаў функцыянальна-псеўдадыферэнцыяльных ураўненняў (А.Б.Антаневіч, М.В.Белавусаў, А.У.Лебедзеў); тэорыя інтэградыферэнцыяльных аператараў і адпаведнасцей (Ю.А.Быкадораў, Г.М.Кабак, Ю.К.Ландо); пабудаваны інварыянтныя меры па тападагічных падгрупах (У.У.Мухін) і функцыянальнае злічэнне генератараў аналітычных паўгруп (А.Р.Міроцін). У н е л і н е й н ы м а н а л і з е распрацоўваецца тэорыя нерухомых пунктаў, вектар-функцый і інтэградьных ураўненняў (П.П.Забрэйка і яго вучні). У галіне а б а г у л ь н е н ы х ф у н к ц ы й распрацаваны новы кірунак у тэорыі мнемафункцый (нелінейных абагульненых функцый), прапанаваны агульны метад будавання адгебраў мнемафункцый (А.Б.Антаневіч, Я.В.Радына і іх вучні). Цыкл работ В.І.Карзюка, Я.В.Радыны, М.І.Юрчука адзначаны Дзярж. прэміяй Беларусі 1996. Літ:. А н т о н е в н ч А.Б., Р а д ы н о Я.В. Функцнональный аналнз н ннтегральные уравнення. Мн„ 1984. Я.В.Радына.

НАВУКА__________________ 5_13 ВЫЛІЧАЛЬНАЯ МАТЭМАТЫКА Сістэматычныя даследаванні па ўсіх асноўных кірунках вылічальнай матэматыкі на Беларусі пачаліся ў 1950-я г. ў АН Беларусі і БДУ пад кіраўніцтвам У.І.Крылова. Асобныя пытанні ў гэтай галіне распрацоўваліся і раней (І.К.Богаяўленскі, А.В.Гельфанд і інш.). Па праблеме лікавага аналізу атрыманы крытэрыі збежнасці квадратурнага і кубатурнага працэсаў, высветлены ўмовы збежнасці інтэрпадявання для розных класаў функцый, распрацаваны метады прыбліжанага пераўтварэння Фур’е і абарачэння пераўтварэння Лапласа і інш. (М.П.Кеда, Л.Г.Круглікава, У.І. Крылоў, А.А.Пальцаў, Н.С.Скобля, Л.Т. Шульгіна і інш.). Пабудаваны квадратурныя формулы для сінгулярных інтэгралаў тыпу Кашы і Шварца, а таксама лікавыя метады рашэння сінгулярных інтэгральных і інтэгра-дыферэнцыяльных ураўненняў, даследавана іх збежнасць (І.М.Мялешка, Г.М.Пыхцееў, Г.А.Расолька, М.А.Шэшка, Т.С.Якіменка і інш.). У галіне прыбліжанага функцыянальнага інтэгравання распрацаваны тэарэт. асновы і атрыманы эфектыўныя метады вылічэння кантынуальных інтэгралаў па гаўсавых, іншых мерах і квазімерах у агульных лінейных, функцыянальных і інш. прасторах; вывучана асімптотыка асобных класаў інтэгралаў; створаны асновы тэорыі аператарнага інтэрпадявання ў банахавых, гільбертавых і функцыянальных прасторах (І.М.Гуло, М.В.Ігнаценка, М.А.Ліхадзед, В.Б.Малюцін, В.А.Пятроў, П.І.Сабалеўскі, А.Дз.Ягораў, Л.А. Яновіч і інш.). Распрацоўвалася тэорыя метадаў рашэння некарэктных задач, у прыватнасці, ураўненняў 1-га роду, вылічэння значэнняў неабмежаваных аператараў, рашэння экстрэмальных няўстойлівых задач. Пабудаваны і даследаваны квазіньютанаўскія і інш. віды ітэрацыйных працэсаў для рашэння ўраўненняў у лінейных прасторах і на іх аснове атрыманы алгарытмЬі рашэння канкрэтных класаў задач (П.П.Забрэйка, В.М.Мадорскі, А.А.Ліскавец, Н.П.Фядэнка і інш.). У галіне звычайных дыферэнцыяльных ураўненняў пабудаваны розныя варыянты метаду прагонкі; метады, заснаваныя на пакрокавым вылучэнні дакладна абарачальнай часткі зыходнага дыферэнцыяльнага аператара; шэраг метадаў рашэння жорсткіх сістэм; метады рашэння сеткавых ураўненняў і інш. (А.І.Азараў, У.В.Бабкоў, В.А.Басік, П.І.Манастырны, П.А.Мандрык,

514__________________ НАВУКА

ТЭОРЫЯ ІМАВЕРНАСЦЕЙ I МАТЭМАТЫЧНАЯ СТАТЫСТЫКА

В.І.Рэпнікаў, В.М.Шаліма і інш.), атаксама лікавыя метады рашэння дэтэрмінаваных ураўненняў аэрапругкасці і гэтых жа ўраўненняў з выпадкова ўзбуранымі ядрамі і правай часткай (М.В.Дзенісенка, М.В.Чайкоўскі і інш.). Да першых работ у галіне прыбліжаных метадаў рашэння ўраўненняў у частковых вытворных адносяцца работы па абгрунтаванні метаду інтэгральных суадносін, метаду прамых і метаду характарыстык (В.М.Абрашын, У.В.Бабкоў, У.І.Крылоў, А.А.Ліскавец, А.В.Самусенка і інш.). Прапанаваны эканамічныя метады для ўраўненняў кожнай размернасці; праведзены даследаванні рознасных схем для шырокага кола нелінейных задач матэм. фізікі, распрацаваны эфектыўныя метады даследавання збежнасці і ўстойлівасці рознасных схем для задач з неабмежаванай нелінейнасцю, у т.л. ўраўненняў газадынамікі, цеплаправоднасці, нелінейнай оптыкі і інш. (В.М.Абрашын, П.А.Вакульчык, В.М.Волкаў, Г.Ф.Грамыка, В.У. Дрыц, Н.Р.Жадаева, У.А.Шкель, А.А.Ягораў і інш.). Распрацаваны канечна-рознасныя метады рашэння нелінейных задач тыпу Стэфана і задач, што ўзнікаюць пры матэм. мадэліраванні асноўных тэхнал. аперацый фарміравання актыўных абласцей элементаў інтэгральных схем (В.А.Жук, А.М.Мучынскі, В.А.Цурко і інш.). Пабудаваны і даследаваны рознасныя схемы на дынамічных лакальна згушчальных сетках па часавай і прасторавай пераменнай, ітэрацыйныя метады рэалізацыі нелінейных рознасных схем на адаптыўна-часавых сетках; пабудаваны вылічальныя алгарытмы рашэння ўзаемазвязаных сістэм нелінейных ураўненняў гідраўлікі (П.П.Матус, І.А.Міхайлюк, М.М.Чуйко, В.С.Шчэглік і інш.). Распрацавана тэорыя пабудовы паралельных форм вылічальных алгарытмаў для рэалізацыі на сісталічных матрычных працэсарах, пабудаваны паралельныя формы алгарытмаў для рашэння канкрэтных вылічальных задач (В.В.Касьянчук, М.А.Ліхадзед, П.І.Сабалеўскі, А.А.Цівунчык і інш.).

Сістэматычныя даследаванні ў гэтай галіне матэматыкі на Беларусі пачаліся ў 1974 з адкрыццём кафедры тэорыі імавернасцей і матэм. статыстыкі ў БДУ (арганізатар Г.А.Мядзведзеў) і лабараторыі статыст. метадаў у Ін-це матэматыкі АН Беларусі (арганізатары І.Г.Журбенка і М.Л.Пятровіч). Даследаванні вядуцца таксама ў Аб’яднаным ін-це праблем інфарматыкі Нац. АН Беларусі, Гродзенскім і Гомельскім ун-тах, Мазырскім пед. ін-це, Бел. нац. тэхнічным ун-це. На развіццё даследаванняў значна паўплывалі расійскія вучоныя (школы А.М.Калмагорава, С.А.Айвазяна, Дз.М.Чыбісава). У галіне л і м і т а в ы х т э а р э м устаноўлены ўмовы асімптатычнай нармальнасці сум залежных выпадковых велічынь з рознымі тыпамі перамешвання і атрыманы ацэнкі хуткасці збежнасці (М.М.Зуеў, М.Дз.Юдзін); вынікі абагульнены для шматмерных выпадковых велічынь (М.В.Лазаковіч, М.Дз.Юдзін), для выпадковых палёў (М.М.Зуеў), для гільбертавых прастор (Б.А.Залескі). У с т а х а с т ы ч н ы м а н а л і з е распрацаваны метады рашэння нелінейных стахастычных дыферэнцыяльных ураўненняў (Г.А.Мядзведзеў, А.Дз.Ягораў), у т.л. з выкарыстаннем тэорыі інтэрпаляцыі аператараў (Л.А.Яновіч); пабудаваны і даследаваны абагульненыя стахастычныя дыферэнцыяльныя ўраўненні і інтэгралы (М.В.Лазаковіч). У м а т э м а т ы ч най і прыкладной стат ы с т ы ц ы вырашаны задачы адаптыўнага (рэкурэнтнага) статыстычнага ацэньвання параметрычных і функцыянальных характарыстык рэгрэсійнай мадэлі выпадковых працэсаў і палёў (Г.А.Мядзведзеў); распрацаваны тэорыя рабаснай (устойлівай да скажэнняў) статыстычнай класіфікацыі шмат-

Л іт .: К р ы л о в В.Н. Прнблнженное вычнсленне ннтегралов. 2 нзд. М., 1967; К р ы л о в В.Н., Б о б к о в В.В., М о н а с т ы р н ы й П .Н Вычнслнтельные методы высшей математнкн. Т. I— 2. Мн., 1972— 75; Е г о р о в А.Д., С о б о л е в с к н й П.М., Я н о в н ч Л.А. Прнблнженные методы вычнслення контннуальных ннтегралов. Мн., 1985; С а м а р с к н й А.А., В а б н ш е в н ч П.Н., М а т у с П.П. Разностные схемы с операторнымн множнтелямн. Мн., 1998. Л.А .Я новіч.

мерных назіранняў (Ю.С. Харын), асновы тэорыі рабаснага кластэр-аналізу (Я.Я.Жук), метады рабаснага статыстычнага прагназіравання часавых шэрагаў (Ю.С.Харын), асімптатычныя метады статыстычнага аналізу часавых шэрагаў (М.М.Труш), метады статыстычнага ацэньвання спектральнай шчыльнасці ўстойлівых выпадковых працэсаў (М.М. Дземеш, М.М.Труш), метады статыстычнага аналізу і распазнавання відарысаў (Б.А.Залескі), а таксама пакеты прыкладных праграм у галіне статыстычнага аналізу даных (М.С.Абрамовіч, М.Л.Пятровіч, М.Дз.Сцяпанава, Ю.С.Харын). У т э о р ы і масавага абслугоўвання распрацаваны асновы тэорыі замкнёных сістэм маса-

вага абслугоўвання (Г.А.Мядзведзеў), тэорыя даследавання сістэм масавага абслугоўвання з кіравальным рэжымам функцыянавання (А.М.Дудзін); знойдзены ўмовы мультыплікатыўнасці (фактарызацыі) стацыянарнага размеркавання імавернасцей для сетак масавага абслугоўвання (Ю.У.Малінкоўскі); даследаваны сістэмы масавага абслугоўвання з групавымі маркаўскімі ўваходнымі патокамі (А.М.Дудзін, В.І.Клімянок), лакальныя вылічальныя сеткі (М.А.Маталыцкі, І.І.Хамічкоў), спецыяльныя сістэмы масавага абслугоўвання (А.М.Ціханенка). На аснове тэарэт. даследаванняў пабудаваны праграмныя комплексы і вырашаны шэраг практычных задач мед. дыягностыкі, кантролю якасці, праектавання і аптымізацыі камп’ютэрных сетак, апрацоўкі і аховы інфармацыі, прагназіравання ў эканоміцы. Апублікавана больш за 20 манаграфій, заснавана Бел. статыстычная асацыяцыя (1998). Л іт :. 3 у е в Н.М. Предельные теоремы для слабозавнснмых случайных велнчнн. Мн., 2000; Ю д н н М.Д. Сходнмость распределеннй еумм случайных велнчнн. Мн., 1990; Е § о г о V А.П., З о Ь о І е у в к і у Р.І., V а п о V і с Ь Б.А. Рнпсііопаі ІпІе§гаІ5: Арргохітаіе Еуаіііаііоп апб Арріісаііопз. Ьопсіоп, 1993; К Н а г і п Уц.5. КоЬцзІпезз іп Зіаіізіісаі РаМет Кесо§піІіоп. Бопсіоп, 1996; Т р у ш Н.Н. Аснмптотнческне методы статнстнческого аналнза временных рядов, Мн., 1999; Д у д н н А.Н., К л н м е н о к В.Н. Снстемы массового обслужнвання с коррелнрованнымн потокамн. Мн., 2000; П е т р о в н ч М.Л., Д а в н д о в н ч М.Н. Статнстнческое оценнванне ц проверка гнпотез на ЭВМ. М., 1989. Ю .С.Х арын.

ТЭОРЫЯ ГРАФАЎ Сістэматычныя даследаванні ў галіне тэорыі графаў на Беларусі вядуцца з пач. 1970-х.г. у БДУ і Ін-це матэматыкі Нац. АН Беларусі. Яны пачаты Р.І.Тышкевіч у сувязі з вядомай праблемай характарызацыі уніграфаў. Асноўныя выкарыстанні тэорыі графаў звязаны з праектаваннем інтэгральных схем і схем кіравання, даследаваннем аўтаматаў, лагічных ланцугоў і блок-схем праграм, апісаннем узаемадзеянняў аб’ектаў у эканоміцы і хіміка-біял. навуках. Пабудавана тэорыя дэкампазіцыі графаў, арыентаваная на рашэнне класіфікацыйных, алгарытмічных і характарызацыйных задач (Р.І.Тышкевіч). На гэтай аснове вырашаны праблемы характарызацыі і пералічэння уніграфаў, дамінантна- і бокс-парогавых графаў; знойдзены характарызацыі вымушана і патэнцыяльна Р-графічных паслядоўнасцей для шэрагу ўласцівасцей Р (Р.І.Тышкевіч, А.А.Чарняк, Ж.А.Чарняк). 3 дакладнасцю да аўтамарфізмаў,

якія захоўваюць арыентацыю сферы, пералічаны неізаморфныя двухзвязныя плоскія карты (В.А.Ліскавец). Распрацаваны эфектыўныя алгарытмы размяшчэння графаў і гіперграфаў (В.В.Лепін), метады распазнавання рэберных графаў гіперграфаў і дуапьных графаў прамавугольных разбівак; даказана рэканструяванасць планарных графаў са спец. укладкай (У.Л.Цюрын). Высветлены ўплыў шэрагу тэарэтыка-графавых параметраў на складанасць алгарытмічных задач (У.І.Бенедзіктовіч, М.М.Буснюк, В.Э.Звяровіч, І.Э.Звяровіч, Ю.М.Мяцельскі, У.І.Сарванаў, С.В. Суздаль, Р.І.Тышкевіч), высветлена алгарытмічная складанасць і знойдзены ўмовы паліномнай вырашальнасці праблемы пабудовы рэалізацый гіперграфаў з зададзенымі ўласцівасцямі (А.С.Азаронак, А.Г.Левін, А.І.Мельнікаў, У.І.Сарванаў). Літ .: Лекцнн по теорнн графов. М., 1990. У.І.Сарванаў.

ДАСЛЕДАВАННЕ АПЕРАЦЫЙ Тэарэтычныя распрацоўкі ў галіне даследавання аперацый на Беларусі сістэматычна вядуцца з канца 1950-х г., калі пад кіраўніцтвам Дз.А.Супруненкі ў АН Беларусі быў выкананы шэраг работ па мінімізацыі лінейнай формы на падмноствах сіметрычнай групы (В.С. Айзенштат, Дз.М.Краўчук, І.М.Кунцэвіч) і аптымізацыі раскладаў у сістэмах з аператарамі пераносу (В.С.Айзенштат, А.С.Мяцельскі, В.С.Танаеў). У далейшым даследаванні ў гэтай галіне разгарнуліся ў многіх НДІ і ВНУ Бела-

русі. Найб. значныя вынікі атрыманы ў Ін-це матэматыкі і Аб’яднаным ін-це праблем інфарматыкі Нац. АН Беларусі, НДІ эканомікі і эканоміка-матэматычных метадаў планавання, БДУ. У Ін-це матэматыкі Нац. АН Беларусі выкананы цыкл работ па паліномнай вырашальнасці, дакладных і набліжаных алгарытмах рашэння шэрагу важных прыкладных задач аптымізацыі на падстаноўках (В.М.Дземідзенка, М.М. Мяцельскі, У.І.Сарванаў, Дз.А.Супруненка), атрыманы ўмовы аптымальнасці для нягладкіх задач вектарнай аптымізацыі (В.В.Гарохавік), развіты (разам з супрацоўнікамі БДУ) канструктыўныя метады рашэння шэрагу аптымізацыйных задач (Р.Габасаў, Ф.М.Кірылава, В.І.Касцюкова). У Аб’яднаным ін-це праблем інфарматыкі пад кіраўніцтвам В.С.Танаева выкананы цыкл работ па тэорыі раскладаў у адна- і шматстадыйных сістэмах (В.С.Гардон, М.Я.Кавалёў, Ю.Н.Сацкоў, Я.М.Шафранскі), праведзены даследаванні па тэорыі параметрычнай дэкампазіцыі аптымізацыйных задач, мадэлях і метадах рашэння аптымізацыйных праектных задач у САПР (Л.Ф.Верына, М.М.Гушчынскі, Г.М.Левін). У НДІ эканомікі і эканоміка-матэматычных метадаў планавання пад кіраўніцтвам У.А.Ямелічава выкананы работы па паслядоўных метадах дыскрэтнай аптымізацыі, поліэдральнай камбінаторыцы, рэгулярызацыі дыскрэтных задач вектарнай аптымізацыі (М.М.Кавалёў, У.І.Комлік, М.К.Краўцоў). У БДУ пад кіраўніцтвам

НАВУКА

515

М.М.Кавалёва распрацоўваецца якасная тэорыя дыскрэтнай аптымізацыі на аснове тэорыі матроідаў і поліматроідаў (У.М.Котаў, М.М.Пісарук); даследуюцца праблемы аптымізацыі выпадковых працэсаў, у т.л. ў сістэмах масавага абслугоўвання (А.М.Дудзін). Вынікі работ у галіне даследавання аперацый выкарыстоўваюцца пры стварэнні падсістэм падтрымкі прыняцця рашэнняў у аўтаматызаваных сістэмах планавання, праектавання і кіравання. Вучонымі Беларусі апублікавана больш за 20 манаграфій па розных аспектах даследавання аперацый. За цыкл работ «Мадэлі і метады тэорыі раскладаў» В.С.Гардону, М.Я.Кавалёву, Ю.Н.Сацкову, В.А.Струсевічу, В.С.Танаеву, Я.М. Шафранскаму прысуджана Дзярж. прэмія Беларусі 1998. Л іт :. Л е в н н Г.М., Т а н а е в В.С. Декомпознцнонные методы оптнмнзацнн проектных решеннй. Мн., 1978; Е м е л н ч е в В.А., К о в а л е в М.М., К р а в ц о в М.К. Многогранннкн, графы, оптнмнзацня. М., 1981; Т а н а е в В.С., Г о р д о н В.С., Ш а ф р а н с к н й Я.М. Теорня распнсаннй: одностаднйные снстемы. М., 1984; К о в а л е в М.М. Матронды в днскретной оптнмнзацнн. Мн., 1987; Т а н а е в В.С., С о т с к о в Ю.Н., С т р у с е в н ч В.А. Теорня распнсаннй: многостаднйные снстемы. М., 1989; Г о р о х о в н к В.В. Выпуклые н негладкне задачн векторной оптнмнзацнн. Мн., 1990; Конструктнвные методы оптнмнзацнн. Ч. 1—5. Мн., 1984—98. Г.М.Левін.

Ф ІЗІЧ Н Ы Я Н А В У К І Гісторыя фізічных навук на Беларусі пачынаецца з 1922, калі ў БДУ адкрыта фіз.-матэм. аддзяленне пед. факультэта, якое ў 1933 пераўтворана ў фіз.-матэм. факультэт. У падрыхтоўцы навук.-пед. кадраў па фізіцы ў першыя гады існавання БДУ вял. ролю адыгралі навук. ўстановы Масквы і Ленінграда. Арганізатарам першых фіз. даследаванняў ва універсітэце быў Я.Е.Сіроцін. У 1938 у БДУ арганізаваны кафедры: агульнай фізікі (заг. І.Р.Некрашэвіч), тэарэт. фізікі (заг. Ф.І.Фёдараў), рэнтгенафізікі (заг. І.П.Шапіра), эл.-магн. ваганняў (заг. Я.В.Сняткоў); працавалі Я.П.Громер, Ц.Л.Бурстын і інш. Фізічныя кафедры ў гэты перыяд існавалі таксама ў Бел. лесатэхнічным і політэхнічным ін-тах, Мінскім пед. ін-це, Бел. ін-це нар. гаспадаркі. У 1926 у структуры Ін-та беларускай культуры створана кафедра фізікі (заг. Я.Е.Сіроцін), на базе якой у 1931 арганізаваны Фізіка-тэхнічны ін-т АН Беларусі; існаваў да 1938 (у 1933—

36 — Фізіка-матэматычны ін-т; у 1947 ін-т аднавіў сваю дзейнасць); у ім працавалі Ц.Л.Бурстын, Я.П.Громер, А.І. Кайгародаў, М.Д.Каўцэвіч, І.Р.Некрашэвіч, Я.В.Сняткоў, І.П.Шапіра і інш. Спыненыя вайной заняткі ў БДУ аднавіліся ў 1943 на ст. Сходня (пад Масквой). 3 восені 1944 навук. і пед. работу па фізіцы ў БДУ узначалілі Ф.І.Фёдараў і І.Р.Некрашэвіч. Значны рост даследаванняў па фізіцы пачаўся ў 1950-я г. У 1953 акадэмікамі АН Беларусі выбраны А.Н.Сеўчанка і Б.І.Сцяпанаў. Яны ўзначалілі ў БДУ кафедры фізічнай оптыкі і спектральнага аналізу. У 1953 у Фіз.-тэхн. ін-це АН Беларусі створаны фіз.-матэм. сектар, які ў 1955 рэарганізаваны ў Ін-т фізікі і матэматыкі. У арганізацыі ін-та значную ролю адыгралі А.Н.Сеўчанка, Б.І.Сцяпанаў, М.А.Барысевіч, Ф.І.Фёдараў, В.В.Папоў. У 1959 на базе ін-та створаны Ін-т фізікі і Ін-т матэматыкі і вылічальнай тэхнікі АН Беларусі. У

1956 акадэмікамі АН Беларусі выбраны М.А.Ельяшэвіч, А.В.Лыкаў, М.М.Сірата. 3 1957 кафедру фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў у БДУ узначальваў М.М.Сірата. У 1959 створаны Аддзел (у 1963 рэарганізаваны ў інстытут) фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў. 3 1963 навук. даследаванні па фізіцы ў Нац. АН Беларусі накіроўвае і каардынуе Аддзяленне фізікі, матэматыкі і інфарматыкі (да 1987 Аддзяленне фізіка-матэматычных навук); акадэмікісакратары: Ф.І.Фёдараў (1963— 87), В.А.Лабуноў (1987— 89), Л.І.Кісялеўскі (1990— 91), В.С.Буракоў (1992— 97), М.М.Аляхновіч (1997— 2002), М.С.Казак (з 2002). У склад Аддзялення ўваходзяць ін-ты фізікі, малекулярнай і атамнай фізікі, фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў, электронікі, прыкладной оптыкі, Аддзел аптычных праблем інфарматыкі Нац. АН Беларусі. Даследаванні і распрацоўкі па фізіцы вядуцца таксама ва ўстановах Аддзялення фізі-

516

НАВУКА

ка-тэхнічных навук Нац. АН Беларусі: у ін-тах цепла- і масаабмену, прыкладной фізікі, фізіка-тэхнічным, Аб’яднаным ін-це энергетычных і ядзерных даследаванняў і інш., а таксама на фізічных кафедрах ВНУ, у НДІ прыкладных фізічных праблем і НДІ ядзерных праблем БДУ, Нац. цэнтры фізікі часціц і высокіх энергій, Міжнародным лазерным цэнтры. Дасягненні бел. фізікаў адзначаны высокімі дзярж. ўзнагародамі. Ін-т фізікі першы сярод навуковых устаноў Нац. АН Беларусі ўзнагароджаны ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга (1967). Званне Героя Сац. Працы прысвоена А.Н.Сеўчанку (1971), Б.І.Сцяпанаву (1973), М.А.Барысевічу (1979), Ф.І.Фёдараву (1979). Лаўрэаты Ленінскай прэміі: М.А.Ельяшэвіч (1966), М.А.Барысевіч, В.У.Грузінскі, В.А.Таўкачоў (1980); Дзярж. прэміі СССР: М.А.Ельяшэвіч (1949, 1950), Б.І.Сцяпанаў (1950, 1972, 1982), В.А.Мастоўнікаў, А.М.Рубінаў (1972), М.А.Барысевіч, В.Р.Верашчагін (1973), Ф.І.Фёдараў (1976), П.А.Апанасевіч, Я.В.Івакін, А.С.Рубанаў (1982), Б.В.Бокуць (1984), А.А.Кавалёў, У.А.Піліповіч (1985), К.М. Салаўёў (1986), Б.У.Бяляеў, А.А.Каляда, Л.І.Кісялеўскі, В.В.Равінскі, А.Ф.Чарняўскі (1991). Бел. фізікі 26 разоў удастоены Дзярж. прэміі Беларусі. Аўтарамі навук. адкрыццяў з’яўляюцца М.А.Барысевіч (1977), У.Р.Барышэўскі (1979, 1988), Ф.І.Фёдараў (1980), В.А.Лапіна (1991). У Мінску выдаюцца часопісы: «Журнал прнкладной спектроскопнн» (з 1964), «Весці Нац. АН Беларусі. Серыя фізіка-матэматычных навук» (з 1965), «Вестннк Белорусского государственного уннверснтета. Серня 1. Математнка. Фнзнка. Механнка» (з 1969). П .Л.Апанасевіч, А.А.Богуш, В.А.Гапоненка.

СПЕКТРАСКАПІЯ I ЛЮМІНЕСЦЭНЦЫЯ Даследаванні ў галіне спектраскапіі і люмінесцэнцыі на Беларусі пачапі інтэнсіўна развівацца ў пач. 1950-х г. у АН Беларусі і БДУ па ініцыятыве А.Н.Сеўчанкі і Б.І.Сцяпанава. У наш час даследаванні вядуцца ў ін-тах фізікі, малекулярнай і атамнай фізікі, электронікі, фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў, агульнай і неарганічнай хіміі, фотабіялогіі Нац. АН Беларусі; на кафедрах і ў НДІ прыкладных фізічных праблем БДУ, Гродзенскім і Гомельскім ун-тах. У гэтай гапіне фізікі сфарміраваліся вядомыя навук. школы М.А.Барысевіча, М.А.Ельяшэвіча, А.Н.Сеўчан-

кі і Б.І.Сцяпанава. Многія вынікі, дасягнутыя ў галіне спектраскапіі і люмінесцэнцыі ў 1950-я г., сталі асновай хуткага развіцця на Беларусі лазернай фізікі. У галіне малекулярнай спектраскапіі М.А.Барысевічам і яго вучнямі (А.П. Блахін, В.У.Грузінскі, Г.А.Залеская, У.А.Павядайла, Г.Б.Тапстарожаў, В.А. Таўкачоў, С.А.Ціхаміраў і інш.) устаноўлены заканамернасці фарміравання спектральна-люмінесцэнтных характарыстык малекул у газавай фазе і працякання працэсаў унутры- і міжмалекулярных узаемадзеянняў, суадносіны паміж спектрамі люмінесцэнцыі і паглынання, квантавым выхадам і працягласцю люмінесцэнцыі; распрацаваны метады вызначэння фотафізічных і тэмпературных характарыстык узбуджаных станаў малекулярных асяроддзяў;

Пад кіраўніцтвам А.Н.Сеўчанкі выкананы даследаванні па спектраскапіі уранілавых (Л.В.Валадзько, А.І.Камяк, Дз.С.Умрэйка і інш.) і рэдказямельных (В.В.Кузняцова, Г.Я.Малашкевіч, В.С. Хаменка) злучэнняў у крышталях і растворах; устаноўлена сувязь спектральна-люмінесцэнтных уласцівасцей са структурай гэтых злучэнняў і створаны асновы спектральна-структурнага аналізу каардынацыйных злучэнняў цяжкіх металаў; распрацаваны антысгоксавы візуалізатары інфрачырвонага выпрамянення. Вяліся даследаванні па палярызаваным узбуджэнні люмінесцэнцыі, у т.л. двухфатонным узбуджэнні (В.А.Гайсёнак, А.М.Саржэўскі і інш.). Выкананы цыкл работ па даследаванні спектральнымі метадамі флуктуацый мікраструктуры і фотафізікі раствораў складаных арганічных злучэнняў (Б.А.

Лаўрэаты Ленінскай прэміі 1980 (злева направа): В.А.Таўкачоў, М.А.Барысевіч, В.У.Грузінскі. адкрыта з ’ява стабілізацыі-лабілізацыі электронна-ўзбуджаных шмататамных малекул; атрыманы важныя звесткі аб кінетыцы звышхуткіх рэлаксацыйных працэсаў у газавай і кандэнсаванай фазах, а таксама ва ўмовах струменнага ахаладжэння і інш. Б.І.Сцяпанавым і яго вучнямі (П.А. Апанасевіч, В.П.Грыбкоўскі, А.П.Казачэнка, А.С.Рубанаў, А.М.Рубінаў, А.М. Самсон і інш.) развіты эфектыўныя метады разліку і прааналізавана структура спектраў паглынання і люмінесцэнцыі малекулярных асяроддзяў з улікам вымушанага выпрамянення і цеплавога фону; дадзена фізічна абгрунтаваная класіфікацыя другаснага выпрамянення; устаноўлены універсальныя суадносіны паміж спектрамі паглынання і люмінесцэнцыі (універсальныя суадносіны Сцяпанава); развіта спектраскапія адмоўных светлавых патокаў, выяўлены заканамернасці дзеяння магутнага выпрамянення на спектральныя характарыстыкі асяроддзяў.

Бушук, Я.С.Варапай, В.А.Гайсёнак, І.М.Гуліс, А.М.Рубінаў, У.І.Томін). А.Н.Сеўчанкам і Ц.М.Годневым закладзены асновы даследаванняў па фатоніцы біялагічна важных злучэнняў тыпу хларафілу, гему і іх аналагаў (парфірынаў і металапарфірынаў). Устаноўлены шляхі перадачы паглынутай светлавой энергіі, сувязі спектраскапічных уласцівасцей з малекулярнай структурай і асаблівасці фотахімічных і цемнавых пераўтварэнняў; выяўлена і вывучана з ’ява «выпальвання» спектральных правалаў (Г.П.Гурыновіч, Б.М.Джагараў, К.М.Салаўёў, М.П.Цвірка). М.А. Ельяшэвіч стымуляваў выкарыстанне метадаў радыёспектраскапіі і разам з вучнямі (Б.І.Бяляеў, Л.І.Грачыхін, Л.І.Кісялеўскі, Л.Я.Мінько, У.Я.Плюта, В.М. Снапко, У.Дз.Шымановіч і інш.) развіў спектральныя метады даследавання плазмы і дыягностыкі зямных аб’ектаў з касмічных апаратаў. Атрыманы важныя вынікі па люмінесцэнцыі бялкоў і яе выкарыстанні ў навук. даследаван-

нях і практыцы (І.Дз.Валатоўскі, С.В.Конеў, У.М.Мажуль, Л.Р.Пікулік, К.І.Слабажаніна, Я.А.Чарніцкі). Работы па інфрачырвонай спектраскапіі цэлюлозы, пачатыя ў канцы 1950-х І.М.Ярмоленкам, перараслі ў інтэнсіўныя даследаванні вагальных спектраў вугляводаў (мона-, ды- і поліцукрьшаў) з мэтай устанаўлення структуры і ўласцівасцей рэчываў гэтага класа (Р.Г.Жбанкоў). Метадамі спектраскапіі камбінацыйнага рассеяння, у асаблівасці гіганцкага, вывучаецца будова біялагічна актыўных рэчываў, у т.л. лекавых прэпаратаў (Г.А.Гачко, С.А.Маскевіч і інш.). На аснове спектраскапічных метадаў распрацаваны фотарэфрактыўныя і вадкія крышталі (ВК) для аптычных сістэм апрацоўкі інфармацыі (А.А.Кавалёў, У.А.Піліповіч і інш.); вывучаюцца міжмалекулярныя ўзаемадзеянні ў ВК і распрацоўваюцца ВК-матэрыялы для электрааптычных устройстваў (А.А.Мінько і інш.). Праведзена вялікая праца па ўкараненні метадаў атамнага спектральнага аналізу ў заводскіх лабараторыях (У.С.Буракоў, А.А.Янкоўскі). Вынікі даследаванняў па спектраскапіі і люмінесцэнцыі значна ўплываюць на развіццё хіміі, геахіміі, біяхіміі, экалогіі, распрацоўку вытворчых тэхналагічных працэсаў. Для правядзення даследаванняў і аналізаў метадамі спектраскапіі і люмінесцэнцыі створаны цэнтры калектыўнага карыстання высакаякасным абсталяваннем: Аддзел аўтаматызаваных спектраскапічных вымярэнняў у Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі, Цэнтр крыягенных даследаванняў у Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў і Аддзел фізіка-хімічных метадаў даследаванняў у Ін-це фізіка-арганічнай хіміі Нац. АН Беларусі. 3 1964 выдаецца міжнар. часопіс «Журнал прнкладной спектроскопнн». Дасягненні бел. вучоных у галіне спектраскапіі і люмінесцэнцыі адзначаны Ленінскай прэміяй (М.А.Барысевіч, В.У.Грузінскі, В.А.Таўкачоў), 2 Дзяржаўнымі прэміямі СССР (А.А.Кавалёў, У.А.Піліповіч, К.М.Салаўёў), 4 Дзярж. прэміямі Беларусі (М.А.Барысевіч, А.П.Блахін, Б.А.Бушук, І.Дз.Валатоўскі, Я.С.Варапай, В.А. Гайсёнак, І.М.Гуліс, Г.П.Гурыновіч, С.В. Конеў, У.М.Мажуль, У.А.Павядайла, Л.Р.Пікулік, А.М.Р’убінаў, К.М.Салаўёў, К.І.Слабажаніна, В.А.Таўкачоў, У.І. Томін, Я.А.Чарніцкі). Л іт .: С т е п а н о в Б.Н. Люмннесценцня сложных молекул. Мн., 1955; Б у р а к о в В.С., Я н к о в с к н й А.А. Практнческое руководство по спекгральному аналнзу. Мн., 1960; Е л ь я ш е в н ч М.А. Атомная н молекулярная спектроскопня. М., 1962; С т е п а н о в Б.Н., Г р н б к о в с к н й В.П Введенне в теорню люмннесценцнн Мн , 1963; Ж б а н к о в Р.Г. Ннфракрасные

спекіры целлюлозы н ее пронзводных. Мн., 1964; Б о р н с е в н ч Н.А. Возбужденные состояння сложных молекул в газовой фазе. Мн., 1967; Г у р н н о в н ч Г.П., С е в ч е н к о А.Н., С о л о в ь е в К.Н. Спектроскопня хлорофнлла н родственных соеднненнй. Мн., 1968; Г р н б к о в с к н й В.П. Теорня поглошення н нспускання света в полупроводннках. Мн., 1975; А п а н а с е в н ч П.А. Основы теорнн взанмодействня света с вешеством. Мн., 1977; В о л о д ь к о Л.В., К о м я к А.Н., У м р е й к о Д.С. Ураннловые соедннення. Т. 1 Мн , 1981; Г а й с е н о к В.А., С а р ж е в с к н й А.М. Аннзотропня поглошення н люмннесценцнн многоатомных молекул. Мн., 1986; К у з ь м н ц к н й В.А., С о л о в ь е в К.Н., Ц в н р к о М.П. Спектроскопня н квантовая хнмня порфнрннов // Порфнрнны: спектроскопня, электрохнмня, прнмененне. М,, 1987; В о р о п а й Е.С., Т о р п а ч е в П.А. Техннка фотометрнн высокого амплнтудного разрешення Мн., 1988; П а н о в В.П., Ж б а н к о в Р.Г. Внутрн- н межмолекулярные взанмодействня в углеводах. Мн., 1988; Ч е р н н ц к н й Е.А., С л о б о ж а н н н а Е.Й. Спектральный люмннесцентный аналнз в меднцнне. Мн., 1989; С ы т ь к о В.В., У м р е й к о Д.С. Фотоннка соеднненнй шестнвалентного урана. Гомель, 2000; Спектроскопня н люмннесценцня // Наука Беларусн в XX столетнн. Мн., 2001. П.А.Апанасевіч, КМ.Салаўёў, В.А. Таўкачоў.

ФІЗІЧНАЯ ОПТЫКА Найбольшае развіццё на Беларусі атрымалі такія раздзелы фізічнай оптыкі, як крышталяоптыка, распаўсюджванне святла ў дысперсных асяроддзях, галаграфія. Крышталяоптыка развіваецца з 1950-х г. у Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі і БДУ. На аснове каварыянтнага бескаардынатнага метаду Ф.І.Фёдаравым створана тэорыя распаўсюджвання эл.-магн. хваль у празрыстых і паглынальных крышталях, прадказаны бакавы зрух светлавога пучка пры поўным адбіцці (зрух Фёдарава). Ф.І.Фёдаравым разам з супрацоўнікамі пабудавана паслядоўная тэорыя аптычна актыўных асяроддзяў (Б.В.Бокуць, А.М. Сердзюкоў); дадзена класіфікацыя паглынальных крышталёў, даследаваны паверхні рэфракцыі і абсорбцыі, пабудавана тэорыя аптычных хваляводаў (А.М.Ганчарэнка); абагульнены закон адбіцця і пераламлення незвычайных прамянёў у крышталях (В.В.Філіпаў); распрацаваны аператарны метад апісання аптычных палёў у складаных асяроддзях (Л.М.Баркоўскі), тэорыя хваль у магнітных крышталях (Л.М.Тамільчык), малекулярная тэорыя поўнага адбіцця святла і выяўлена сувязь кагерэнтнасці з энтрапіяй выпрамянення (Б.А.Соцкі); выяўлены новы тып неаднародных хваль у крышталях (М.С.Пят-

НАВУКА__________________ 517 роў). Распрацаваны палярызацыйна-аптычны метад даследавання цячэння вязкіх асяроддзяў пры дэфармацыі (Б.Б.Бойка), асновы электрааптычнага кіравання светлавымі пучкамі (М.А.Гусак і інш.). Даследавана структура лазернага выпрамянення ў розных асяроддзях (А.П.Хапалюк). Тэорыя распаўсюджвання эл.-магн. хваль абагульнена на пругкія хвалі ў крышталях (Ф.І.Фёдараў); вызначаны асаблівыя напрамкі распаўсюджвання папярочных хваль у крышталях і акустычныя восі, асаблівасці канічнай рэфракцыі, на аснове чаго дадзена класіфікацыя крышталёў паводле акустычных уласцівасцей (Ф.І.Фёдараў, А.Р.Хаткевіч). Адкрыты адзін з тыпаў сінхранізму, эфектыўны для пераўтварэння частаты светлавых хваль у нелінейных крышталях (Б.В.Бокуць, А.Р.Хаткевіч). Прапанаваны вектарны сінхранізм аптымальнага пераўтварэння пучкоў святла, распрацаваны і рэалізаваны высокаэфектыўныя метады і ўстройствы нелінейнага аптычнага і акустааптычнага пераўтварэння частаты лазернага выпрамянення (М.С.Казак і інш.). Адкрыта магчымасць бездыфракцыйнага распаўсюджвання і факусіроўкі святла ў гіратропных крышталях (А.М.Ганчарэнка і інш.). Даследаваны асаблівасці распаўсюджвання і пераўтварэння частаты беселевых пучкоў (У.М.Белы, М.С.Казак і інш.). Распаўсю д ж ванне святла ў дысперсных асяр о д д з я х. Даследаванні ў гэтым кірунку пачаты ў 1950-я г. працамі Б.І.Сцяпанава разам з А.П.Прышывалкам і Ю.І.Чакалінскай па спектраскапіі дысперсных асяроддзяў і распрацоўкамі М.А.Барысевіча разам з вучнямі па стварэнні дысперсійных святлафільтраў. 3 1959 пад кіраўніцтвам А.П.Іванова вядуцца даследаванні распаўсюджвання святла ў розных рассейвальных аб’ектах: атмасферы, водных асяроддзях, фатаграфічных матэрыялах, люмінесцыруючых экранах, біялагічных тканках і інш. Развіта тэорыя і распрацаваны метады лабараторнага мадэліравання прыродных працэсаў, павышэння далёкасці і якасці бачання ў замутненай атмасферы і акіянскіх водах, апрацоўкі спадарожнікавых спектральных відарысаў наземных аб’ектаў, вызначэння мікраструктурных характарыстык асяроддзяў і аб’ектаў, лазернага зандзіравання атмасферы і гідрасферы. У Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі створана серыя празрыстамераў, пры дапамозе якіх выкананы даследаванні забруджанасці вод шэрагу акваторый мораў і

518__________________ НАВУКА акіянаў, а таксама азёр Беларусі; у рамках праграм Дзяржкамгідрамета СССР была арганізавана сетка лідарных лазерных станцый кантролю за забруджанасцю паветра ў розных рэгіёнах СССР; у наш час у каардынацыі з Еўрапейскай лідарнай сеткай вядзецца лазерны маніторынг аэразолю ў атмасферы. Створаныя ў Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі і НДІ прыкладных фіз. праблем БДУ спектрометры выкарыстоўваліся на сав. касмічных апаратах. Рэспубліканскі навук.-тэхн. цэнтр дыстанцыйнай дыягностыкі прыроднага асяроддзя праводзіць рэгіянальны маніторынг і картаграфаванне для вырашэння праблем экалогіі і рэсурснага аналізу. Вырашаны шэраг важных задач па тэорыі ўзнікнення і распаўсюджвання інфрачырвонага выпрамянення ў ракетных струменях (Ін-т фізікі Нац. АН Беларусі) і радыяцыйнага цеплаабмену (Ін-т цепла- і масаабмену Нац. АН Беларусі). Навук. вынікі бел. вучоных у гапіне рассеяння і пераносу выпрамянення прыведзены ў больш як 20 манаграфіях і адзначаны 2 Дзярж. прэміямі СССР (М.А.Барысевіч, В.Р.Верашчагін; Б.І.Бяляеў, Л.І.Кісялеўскі, А.А.Каляда, В.В.Равінскі, А.Ф.Чарняўскі) і Дзярж. прэміяй Беларусі (А.П.Іваноў, А.А.Кавалёў, У.Я.Плюта, А.П.Чайкоўскі). Г а л а г р а ф і я . Даследаванні на Беларусі вядуцца з канца 1960-х г. У Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі закладзены асновы дынамічнай галаграфіі і оптыкі фазавага спалучэння. Адкрыта з’ява абарачэння хвалевага фронту лазернага выпрамянення пры чатыроххвалевых узаемадзеяннях (Я.В.Івакін, А.С. Рубанаў, Б.І.Сцяпанаў); вывучаны ўласцівасці дынамічных галаграм у рэзанансных асяроддзях і на іх аснове распрацаваны метады пераўтварэння прасторава-часавай структуры лазерных пучкоў; развіты метады выкарыстання дынамічнай галаграфіі ў адаптыўнай оптыцы, сістэмах апрацоўкі інфармацыі, лазернай тэхніцы, спектраскапіі (П.А.Апанасевіч, А.А.Афанасьеў, Я.В. Івакін, У.В.Кабанаў, А.М.Лазарук, І.П. Пятровіч, А.С.Рубанаў, А.Л.Тоўсцік, А.В.Чалей). За цыкл работ у гэтым кірунку П.А Апанасевічу, Я.В.Івакіну, А.С.Рубанаву, Б.І.Сцяпанаву прысуджана Дзярж. прэмія СССР 1982. Распрацаваныя метады святлоіндуцыраваных дынамічных рашотак (Я.В.Івакін, А.С.Рубанаў) выкарыстоўваюцца для вымярэння фіз. уласцівасцей матэрыялаў. У галіне статыстычнай галаграфіі распрацаваны метады даследавання дэфармацый і вібрацый розных аб’ектаў і

рэльефу паверхняў, створаны сістэмы аптычнай памяці і кадзіравання інфармацыі (А.А.Кавалёў, У.А.Піліповіч, Л.В.Танін, Б.М.Цюшкевіч; Ін-т электронікі Нац. АН Беларусі), развіты метады радыё- і акустычнай галаграфіі (М.А.Вількоцкі, А.С.Кпючнікаў, П.Дз.Кухарчык; НДІ прыкладных фізічных праблем БДУ). Наладжана серыйная вытворчасць мастацкіх і ідэнтыфікавальных адбівальных галаграм (Л.В.Танін). У наш час даследаванні і распрацоўкі вядуцца ў ін-тах фізікі, электронікі, фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў Нац. АН Беларусі, БДУ, навукова-вытворчай фірме «Галаграфічная індустрыя». Літ:. Ф е д о р о в Ф.Н. Оптнка аннзотропных сред. Мн., 1958; Г о н ч а р е н к о А.М., К а р п е н к о В.А. Основы теорнн оптнческнх волноводов. Мн., 1983; Б а р к о в с к н й Л.М., Ф у р с А.Н. Операторные методы опнсання оптнческнх полей в сложных средах. Мн., 2003; Б е л ь с к н й А.М., К о р н е й ч у к Т.М., X а п а л ю к А.П. Пространственная структура лазерного нзлучення. Мн., 1982; Б е л ы й В.Н., К а з а к Н.С., X н л о Н.А. Преобразованне частоты бесселевых световых пучков нелннейнымн крнсталламн // Квантовая электроннка. 2000. Т. 30, Х69; Б о р н с е в н ч Н.А., В е р е ш а г н н В.Г., В а л н д о в Н.А. Ннфракрасные фнльтры. Мн., 1971; Н в а н о в А.П. Оптнка рассенваюшнх сред. Мн., 1969; Я г о ж. Фнзнческне основы гндрооптнкн. Мн., 1975; Н в а н о в А.П., П р е д к о К.Г. Оптнка люмннесцентного экрана. Мн., 1984; П р н ш н в а л к о А.П., Б а б е н к о В.А., К у з ь м н н В.Н. Рассеянне н поглошенне света неоднороднымн н аннзотропнымн частнцамн. Мн., 1984; С т е п а н о в Б.Н., Н в а к н н Е.В., Р у б а н о в А.С. О регнстрацнн плоскнх н обьемных дннамнческнх голограмм в просветляюшнх вешествах // Докл. АН СССР. 1971. Т. 196, №3; Р у б а н о в А.С. Некоторые вопросы дннамнческой голографнн // Проблемы современной оптнкн н спектроскопнн. Мн., 1980; Т о л с т н к А.Л. Многоволновые взанмодействня в растворах сложных органнческнх соеднненнй. Мн., 2002. П.А.Апанасевіч, А.П.Іваноў, А.Р.Хаткевіч.

ЛАЗЕРНАЯ ФІЗІКА Лазерная фізіка на Беларусі пачала развівацца ў 1960-я г. пад кіраўніцтвам Б.І.Сцяпанава ў Ін-це фізікі АН Беларусі. Пазней даследаванні пачалі праводзіцца ў Ін-тах электронікі, фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў АН Беларусі, БДУ, БПІ, Гомельскім і Гродзенскім ун-тах. У канцы 1970-х г. у ЦКБ БелОМА «Пеленг» пачаўся серыйны выпуск лазернай тэхнікі. У 1979 створаны Міжведамасны канструктарскі аддзел (цяпер дзярж. прадпрыемства «ЛЭМТ») для ўкаранення вынікаў навук. даследаванняў Ін-та фізікі АН Беларусі ў вырабы БелОМА, у 1984 —

Мінскае прадпрыемства унікальнага прыладабудавання АН СССР для тыражавання лазерных распрацовак ін-таў АН Беларусі. Вялікі ўклад у арганізацыю вытв-сці лазернай тэхнікі на Беларусі зрабілі М.А.Барысевіч і В.С.Буракоў. У наш час фундаментальныя і прыкладныя даследаванні і распрацоўкі вядуцца таксама ў ін-тах малекулярнай і атамнай фізікі, прыкладной оптыкі, цепла- і масаабмену, фізіка-тэхнічным, доследным КБ «Аксікон» і Аддзеле аптычных праблем інфарматыкі Нац. АН Беларусі, Міжнар. лазерным цэнтры, Бел. нац. тэхннчным ун-це, НДІ прыкладных фіз. праблем і НДІ ядз. праблем БДУ, у навукова-вытворчых фірмах «ЛОТІС ТІІ», «СОЛАР ТІІ», «СОЛАР ЛС», «Люзар», «Галаграфічная індустрыя» і інш. Бел. прадпрыемствы выпускаюць лазеры і лазерныя прылады шырокага прызначэння (для навук. даследаванняў, медыцыны, метралогіі, апрацоўкі матэрыялаў і інш.); значная частка іх рэалізуецца за мяжой.

3 самага пачатку даследаванні і распрацоўкі бел. вучоных і спецыялістаў у галіне лазернай фізікі вяліся шырокім фронтам. У 1962 запушчаны першы на Беларусі лазер (В.А.Піліповіч); праводзіліся тэарэт. і эксперым. даследаванні, накіраваныя на высвятленне механізмаў работы лазераў і заканамернасцей узаемадзеяння лазернага выпрамянення з рознымі асяроддзямі і аб’ектамі, на стварэнне новых лазерных сістэм і эфектыўных метадаў кіравання іх характарыстыкамі, выяўленне і распрацоўку праблем практычнага выкарыстання лазернага выпрамянення ў навук. даследаваннях, медыцыне, біялогіі, электроніцы, апрацоўцы інфармацыі, метралогіі і інш. Навуковыя і прыкладныя вынікі абагульнены ў манаграфіях, а таксама склалі цыклы работ, аўтарам якіх гтрысуджаны Ленінская прэмія (М.А.Барысевіч, В.У.Грузінскі, В.А.Таўкачоў), 4 Дзярж. прэміі СССР (П.А.Апанасевіч, Б.В.Бокуць, Я.В.Івакін, В.А.Мастоўнікаў, А.С.Рубанаў, А.М.Рубінаў, К.М.Салаўёў, Б.І.Сцяпанаў — двойчы), 11 Дзярж. прэмій Беларусі (П.А.Апанасевіч, В.А.Арловіч, A. А.Афанасьеў, У.М.Белы, Б.Б.Бойка, Б.А.Бушук, А.П.Вайтовіч, Я.С.Варапай, В.А.Гайсёнак, А.М.Ганчарэнка, B. П.Грыбкоўскі, І.М. Гуліс, Г.І.Жаўтоў, A. П.Іваноў, А.А.Кавалёў, М.С.Казак, B. А.Карпенка, С.Я.Кілін, У.А.Конанаў, В.А.Лапіна, В.В.Машко, У.А.Піліповіч, М.С.Пятроў, У.П.Радзько, А.С.Рубанаў, А.М.Рубінаў, А.М. Самсон, Б.І.Сцяпанаў, В.М.Сяверыкаў, У.І.Томін, А.П. Чайкоўскі, А.П.Шкадарэвіч, Т.Ш.Эфендыеў).

Літ:. Методы расчета оптнческнх квантовых генераторов. Т. 1—2. Мн., 1966—68; Квантовая электроннка н лазерная спектроскопня. Мн., 1974; П н л н п о в н ч В.А., К о в а л е в А.А. Оптнческне квантовые генераторы с просветляюшнмнся фнльтрамн. Мн., 1975; Г о н ч а р е н к о А.М., Р е д ь к о В.П. Введенне в ннтегральную оптнку. Мн., 1975; Г р н б к о в с к п й В.П. Теорня поглошення н нспускання света в полупроводннках. Мн., 1975; А п а н а с е в н ч П.А. Основы взанмодействня света с вешеством. Мн., 1977; Р у б н н о в А.Н., Т 0 м н н В.П. Лазеры на растворах краснтелей. Мн., 1983; С о л о у х н н Р.П., Ф о м н н Н.А. Газодннамнческне лазеры на смешеннн. Мн., 1984; В о й т о в н ч А.П. Магннтооптнка газовых лазеров. Мн., 1984; Г р н б к о в с к н й В.П. Полупроводннковые лазеры. Мн., 1988; В о й т о в н ч А.П., С е в е р н к о в В.Н. Лазеры с аннзотропнымн резонаторамн. Мн., 1988; Б о й к о Б.Б., П е т р о в Н.С. Отраженне света от уснлнваюшнх н нелннейных сред. Мн., 1988; К н л н н С.Я. Квантовая оптнка: поля н нх детектнрованне. Мн., 1991; С а м с о н А.М., К а т о м ц е в а Л.А., Л о й к о Н.А. Автоколебання в газовых лазерах. Мн., 1994.

ныя метады кіравання прасторава-часа- НАВУКА__________________ 519 вай структурай лазернага выпрамянення (П.А.Апанасевіч, А.А.Афанасьеў, Я.В.Івакін, А.С.Рубанаў, А.М.Рубінаў, эл.-магн. ваганняў дэцыметровага дыяА.Л.Тоўсцік). Устаноўлены заканамер- пазону (І.Р.Некрашэвіч, Я.Е.Сіроцін, насці распаўсюджвання светлавых па- Я.В.Сняткоў). Праведзены даследавантокаў у анізатропных хваляводах, на ні па актуальных праблемах статыст. межах з узмацняльнымі і аптычна нелі- радыёфізікі, квантавай радыёфізікі, гіднейнымі асяроддзямі, у бістабільных, раакустыкі, вакуумнай і цвердацельнай інтэгральных і інш. нелінейна-аптыч- электронікі (Л.В.Валадзько, У.В.Ізох, ных сістэмах (Б.Б.Бойка, А.М.Ганчарэн- А.Н.Сеўчанка). Распрацаваны галаграка, Ф.У.Карпушка, М.С.Пятроў, Г.У.Сіні- фічныя метады ў радыё- і інфрачырв. цын). Вывучаны асаблівасці неліней- дыяпазонах хваль (П.Дз.Кухарчык). на-аптычнага пераўтварэння лазерных Створаны сістэмы маніторынгу атмаспучкоў беселевага тыпу (У.М.Белы, феры і касм. аб’ектаў (М.І.Дзямчук, A. С.Грабчыкаў, М.С.Казак, М.А.Хіло), І.А.Малевіч). Развіты матэм. метады рашэння задач дыфракцыі на некалькіх дзеянне магутнага лазернага выпрамяцелах (Я.А.Іваноў), метады тэарэм нення на спектральныя і палярызацыйскладання і тэорыя ўсярэдненых граныя характарыстыкі паглынання, вылунічных умоў у краявых задачах элекчэння і рассеяння святла атамамі і матрадынамікі (В.Ц.Ерафеенка), метады лекуламі (П.А.Апанасевіч, Я.С.Варапай, B. А.Гайсёнак, І.М.Гуліс, А.П.Нізоўцаў, разліку калейдаскапічных структур (А.С.Рудніцкі). А.М.Рубінаў). Развіты арыгінальныя У НДІ прыкладных фіпадыходы ў тэорыі светлавых палёў і зічных праблем Б Д У расквантавых флуктуацый, эксперыменП А.АпанасевЫ. працаваны метады і апаратура вылутальна даследаваны макраскапічныя чэння і пераўтварэння інфармацыі ў праяўленні квантавых шумаў у вымуНЕЛІНЕЙНАЯ ОПТЫКА хуткацякучым фіз. эксперыменце (У.У. шаным камбінацыйным рассеянні Апанасовіч, П.Дз.Кухарчык, А.Ф.ЧарПачатак даследаванням у галіне нелі- (П.А.Апанасевіч, В.А.Арловіч, А.С.Грабняўскі), метады высокадакладнай дыснейнай оптыкі на Беларусі далі працы чыкаў, С.Я.Кілін). Устаноўлены шэраг танцыйнай дыягностыкі стану прыродБ.І.Сцяпанава і В.П.Грыбкоўскага па заканамернасцей у генерацыі і распаўных і штучных аб’ектаў (Б.І.Бяляеў, разліку нелінейных эфектаў у паглы- сюджванні салітонаў, прадказаны ноЛ.І.Кісялеўскі). Вядуцца работы па нанні і вылучэнні святла, якія былі вы- выя рэжымы распаўсюджвання светлых стварэнні звышмагутных чаранкоўскіх кананы яшчэ да стварэння лазераў і і цёмных салітонаў па аптычных хвалягенератараў сантыметровага дыяпазону адыгралі важную ролю ў развіцці дас- водах, выяўлены новыя тыпы салітон(В.К.Ганчароў, А.Ф.Чарняўскі). ных хваль (А.А.Афанасьеў, А.М.Ганчаледаванняў лазернай генерацыі святла. У НДІ ядзерных пра3 1961 у Ін-це фізікі Нац. АН Белару- рэнка, А.С.Грабчыкаў, Я.У.Доктараў, б л е м Б Д У створаны новы тып сі, а потым у БДУ, Гомельскім і Гро- Р.А.Уласаў). Распрацаваны высокаадшырокадыяпазонных лазераў на свадзенскім ун-тах, ін-тах электронікі, фі- чувальныя метады нелінейнай лазернай бодных электронах з аб’ёмнай размерзікі цвёрдага цела і паўправаднікоў, ма- спектраскапіі, створаны унікальныя лакаванай зваротнай сувяззю (У.Р.Барылекулярнай і атамнай фізікі Нац. АН зерныя спектрометры: нана-, піка- і шэўскі, К.Г.Батракоў, І.Д.Феранчук), Беларусі, Міжнар. лазерным цэнтры фемтасекундныя, кагерэнтнага чатыразвіта строгая тэорыя электрадынамічсістэматычна вядуцца даследаванні роххвалевага змяшэння, унутрырэзананых сістэм са стратамі (Р.Я.Сляпян), ўласцівасцей і механізмаў утварэння тарныя; пры дапамозе іх даследаваны створаны асновы нелінейнай электранелінейных аптычных з ’яў, распрацоў- многія фотафіз. і фотахім. рэакцыі ў дынамікі кіральных карбонавых нанатка метадаў і ўстройстваў для нелінейна- разнастайных асяроддзях (В.А.Арловіч, рубак (С.А.Максіменка, Р.Я.Сляпян). аптычнага пераўтварэння частаты і інш. М.А.Барысевіч, В.С.Буракоў, Б.А.Бушук, У Інстытуце электроніпараметраў лазернага выпрамянення і А.П.Вайтовіч, Я.С.Варапай, В.А.Гайсёкі Н а ц ы я н а л ь н а й А Н Б е вывучэння характарыстык розных ася- нак, В.П.Козіч, А.М.Рубінаў, У.С.Чырл а р у с і праведзены фундаментальроддзяў. У выніку прадказаны і рэаліза- воны). За работы па нелінейнай оптыцы ныя даследаванні фотарэфрактыўных і ваны схемы эфектыўнай генерацыі гар- Б.В.Бокуць удастоены Дзярж. прэміі вадкіх крышталёў для аптычных сістэм монік, складання і аднімання частот у СССР 1984, цыкл работ В.А.Арловіча, апрацоўкі інфармацыі (А.А.Кавапёў, крышталях (Б.В.Бокуць, М.С.Казак, А.А.Афанасьева, У.М.Белага, М.С.КаУ.А.Піліповіч); распрацаваны метады і A. Р.Хаткевіч), вымушанага камбіна- зака, У.А.Конанава, Т.Ш.Эфендыева сродкі для высокаскарасной апрацоўкі цыйнага рассеяння (П.А.Апанасевіч, адзначаны Дзярж. прэміяй Беларусі вял. масіваў інфармацыі з выкарыстанB. А.Арловіч, А.С.Грабчыкаў); на гэтай 2000. Л іт : А п а н а с е в н ч П.А. Основы взанем шматканальных фотаэл. пераўтвааснове распрацаваны і створаны эфекральнікаў (А.К.Есман, У.А.Піліповіч), тыўныя нелінейна-аптычныя пераўтва- нмодействня света с вешеством. Мн., 1977; фотапрыёмнікі для валаконна-аптычральнікі частаты лазернага выпрамя- Наука Беларусн в XX столетнн. Мн., 2001. В.А.Арловіч. ных ліній сувязі ў дыяпазоне даўжынь нення ў інфрачырвоным, бачным і хваль 1300— 1550 нм з хуткадзеяннем ультрафіялетавым дыяпазонах. АдкрыРАДЫЁФІЗІКА I ЭЛЕКТРОНІКА 2 ГГц (Ю.С.Емяльяненка, С.А.Малыта з ’ява абарачэння хвалевага фронту На Беларусі гэтыя навукі развіваюцца шаў), вымяральны тэрмапераўтваральпры чатырохфатонных узаемадзеяннях нік (А.М.Гавядзінаў, І.Л.Грыгарышын). (Я.В.Івакін, А.С.Рубанаў, Б.І.Сцяпанаў). з часу адкрыцця ў 1922 у БДУ фіз.-маРазвіты фіз. асновы дынамічнай гала- тэм. аддзялення. Выкананы работы ў У Фізіка-тэхнічным інстытуце Нацыянальнай графіі і прапанаваны новыя гапаграфіч- галіне ўзмацнення і дэтэктыравання

520__________________ НАВУКА А Н Б е л а р у с і выкананы даследаванні ў галіне фізікі тонкіх плёнак з мэтай выкарысгання іх у вырабах мікраэлектронікі (Л.І.Гурскі, В.П.Севярдэнка). У Беларускім універсітэце інфарматыкі і рад ы ё э л е к т р о н і к і распрацаваны тэорыя і метады канструявання ЗВЧ устройстваў на палоскавых хваляводах (С.І.Кавалёў), цвердацельных генератараў і памнажальнікаў (В.У.Мураўёў, В.Я.Савельеў), вакуумных генератараў ЗВЧ са знешняй дадатковай зваротнай сувяззю (М.І.Мінаеў). Развіта рэлятывісцкая нелінейная самаўзгодненая тэорыя ўзбуджэння адвольна-нерэгулярных электрадынамічных сістэм магутнымі электроннымі патокамі, праведзена аптымізацыя магутных электронных прылад ЗВЧ, а таксама прадказаны і даследаваны шэраг эфектаў і механізм выпрамянення рэлятывісцкіх электронных патокаў, якія даюць магчымасць стварыць новыя тыпы прылад з унікальнымі характарыстыкамі (А.А.Кураеў). Распрацаваны прынцыпы пабудовы ўзмацняльных устройстваў з вял. дынамічным дыяпазонам (Б.М.Багдановіч). Даследавана нелінейнае дынамічнае пераўтварэнне выпадковых працэсаў; на гэтай аснове распрацавана тэорыя прыёму сігналаў на фоне перашкод з выкарыстаннем нелінейнай фільтрацыі (В.А.Чардынцаў). Прапанаваны і абгрунтаваны прынцыпы пабудовы разнесеных радыёлакацыйных сістэм (В.Я.Авяр’янаў). Распрацаваны строгія метады рашэння задач дыфракцыі ў некаардынатных абласцях (А.В.Машынскі), высокаэфектыўныя нізкатэмпературныя тэхнал. працэсы мікраэлектронікі (А.П.Дастанка); новыя функцыянальныя элементы радыёфіз. устройстваў на аб’ёмных і паверхневых акустычных хвалях (В.М.Дашанкоў, М.М.Чыркін); валаконна-аптычныя сістэмы сувязі з характарыстыкамі, лепшымі, чым у замежных аналагаў (Я.В.Алішаў). У7/т.: Высокочастотные методы н снстемы цнфровой обработкн ннформацнн. Мн., 1996; Д е м ч у к М.М., Н в а н о в М.А. Статнстнческнй одноквантовый метод в оптнко-фнзнческом экспернменте. Мн., 1981; П н л н п о в н ч В.А., Е с м а н А.К., П о с е д ь к о В.С. Многоэлементные фотопрнемннкн в преобразователях перемешеннй. Мн., 1991; П н л н п о в н ч В.А., Е с м а н А.К., В н з н е р А.А. Фотоэлектрнческне преобразователн в снстемах оптнческой обработкн ннформацнн. Мн., 1990; Б о г д а н о в н ч Б.М. Раднопрнемные устройства с большнм дннамнческнм днапазоном. М., 1984; А в е р ь я н о в В.Я. Разнесенные раднолокацнонные станцнн н снстемы. Мн., 1978; К о в а л е в П.С. Теорня н расчет по-

лосковых волноводов. Мн., 1967; Я г о ж. Основы теорнн н расчета устройств СВЧ. Мн., 1972; М н н а е в М.Н. Генераторы СВЧ с внешней дополннтельной обратной связью. Мн., 1984; К у р а е в А.А. Мошные прнборы СВЧ: методы анапнза н оптнмнзацнн параметров. М., 1986; А к с е н ч н к А.В., К у р а е в А.А. Мошные прнборы СВЧ с днскретным взанмодействнем. Мн., 2003; П в а н о в Е.А. Днфракцня электромагннтных волн на двух телах. Мн., 1968; А п о л л о н с к н й С.М., Е р о ф е е н к о В.Т. Эквнвалентные граннчные условня в электродннамнке. СПб., 1999; Н л ь н н с к н й А.С., С л е п я н Г.Я. Колебання н волны в электродннамнческнх снстемах с потерямн. М., 1983. А.Л.Кураеў. ФІЗІКА ЦВЁРДАГА ЦЕЛА Сістэматычныя даследаванні па фізіцы цвёрдага цела на Беларусі пачаліся ў 1957 у Ін-це (да 1963 у Аддзеле) фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў АН Беларусі і ў БДУ пад кіраўніцтвам М.М.Сіраты; вядуцца таксама ў Бел. педагагічным і тэхналагічным ун-тах, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі, Брэсцкім, Віцебскім, Гродзенскім ун-тах, Ін-це тэхнічнай акустыкі Нац. АН Беларусі і інш. Даследуюцца праблемы хім. сувязі ў цвёрдых целах, атамна-электроннай структуры крышталёў, фазавых пераўтварэнняў, росту крышталёў, распрацоўкі новых магнітных, паўправадніковых, сегнетаэлектрычных, звышправодных, звышцвёрдых матэрыялаў і комплекснага вывучэння іх уласцівасцей, у т.л. пры высокіх цісках, нізкіх і высокіх тэмпературах, магутных магнітных палях, пры ўздзеянні іанізавальных выпрамяненняў і іонна-плазменных пучкоў. Выкананы фундаментальныя даследаванні па праблеме міжатамнага ўзаемадзеяння ў крышталях і дынаміцы крышталічнай рашоткі (М.М.Аляхновіч, Н.С.Арлова, І.А.Булат, Я.М.Галалобаў, Ц.Дз.Сакалоўскі, М.М.Сірата, А.У. Шэлег і інш.). Атрыманы значныя вынікі ў галіне сінтэзу звышцвёрдых матэрыялаў (алмаз, кубічны нітрыд бору) пры высокіх цісках (А.М.Мазурэнка, М.М.Сірата, В.Б.Шыпіла і інш.), тэрмадынамікі і кінетыкі фазавых пераходаў, тэорыі крышталізацыі, механізма ўтварэння крышталёў (М.М.Сірата), вырошчвання крышталёў (С.М.Барыла, Г.Л. Бычкоў, В.М.Варыкаш, А.П.Гесь, Л.Н. Марголін, П.А.Пупкевіч, М.С.Цэдрык і інш.). Выкананы даследаванні дыслакацыйнай структуры цвёрдых цел (М.С. Акулаў, Л.І.Гурскі, В.П.Севярдэнка, Э.І.Тачыцкі і інш.). Распрацоўваюцца рэнтгенаўскія дыфракцыйна-палярызацыйныя метады аналізу рэальных крышталёў (М.М.Аляхновіч, А.В.Пушкароў і інш.), метады іонна-плазменнага сінтэзу (У.П.Гольцаў, М.Т.Квасаў,

У.В.Углоў, В.М.Хадасевіч і інш.), тэарэтычныя падыходы апісання фіз. уласцівасцей цвёрдых цел (У.М.Барздоў, В.С.Віхрэнка, У.С.Кузьмін, І.І.Наркевіч, Л.А.Рот, А.П.Сайко і інш.). Вядуцца фундаментальныя і прыкладныя даследаванні ўзаемадзеяння іонных пучкоў з крышталямі і іоннай апрацоўкі матэрыялаў (В.М.Анішчык, Г.А.Гуманскі, С.І.Жукава, Ф.Ф.Камароў, І.С.Ташлыкоў і інш.), разлікі зоннай структуры крышталёў (В.Я.Барысенка, Н.М.Дарожкін, А.Ф.Равінскі і інш.). Даследуюцца высокатэмпературная звышправоднасць (А.І.Акімаў, Б.Б.Бойка, В.Я.Гусакоў, У.П.Новікаў, С.П.Прышчэпа, А.П.Сайко і інш.); матэрыялы, якія атрымліваюцца звышхуткай загартоўкай (В.І.Пракошын, В.Р.Шапялевіч і інш.); сегнетаэлектрычныя матэрыялы (А.І.Акімаў, М.М.Аляхновіч, Ю.І.Бохан, В.М. Варыкаш, Л.Н.Марголін, П.А.Пупкевіч, М.М.Сірата, М.С.Цэдрык, А.Ц.Шэлег і інш.); фізічныя ўласцівасці чыстых металаў і сплаваў пры нізкіх тэмпературах і магутных магнітных палях (В.І.Гасцішчаў, С.Я.Дзям’янаў, М.М.Сірата, В.Р.Собаль і інш.). Распрацоўваюцца метады атрымання плёнак алмазападобных мадыфікацый вугляроду (У.П.Новікаў, Э.І.Тачыцкі і інш.) і фулерытаў.

77™.: О л е х н о в н ч Н.М., К о м а р о в Ф.Ф. Фнзнка твердого тела // Наука Беларусн в XX столетнн. Мн., 2001; Актуальные проблемы фнзнкн твердого тела. Мн., 2003. М.М.Аляхновіч. Ф ВІКА ПАЎПРАВАДНІКОЎ Першыя работы ў гэтай галіне на Беларусі пачаліся ў канцы 1930-х г. у БДУ (І.Р.Некрашэвіч), сістэматычныя даследаванні — у канцы 1950-х г. у Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў Нац. АН Беларусі пад кіраўніцтвам М.М.Сіраты і ў БДУ, крыху пазней — у Ін-це фізікі і Ін-це электронікі Нац. АН Беларусі, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі; прыкладныя даследаванні вядуцца таксама ў навукова-даследчых структурах НВА «Інтэграл». Распрацаваны фізічныя асновы тэхналогіі сінтэзу і вырошчвання монакрышталёў паўправадніковых злучэнняў А2В6, А3В , А4В6; праведзены даследаванні іх уласцівасцей (У.І.Асінскі, Э.І.Балвановіч, І.В.Боднар, М.М.Корань, У.І.Леўчанка, Л.А.Макавецкая, М.М.Сірата). Вывучана размеркаванне электронных шчыльнасцей у крышталях і злучэннях крэмнію, германію, у антыманідах і арсенідах індыю, галію (М.М.Аляхновіч, Я.М.Галалобаў, М.М. Сірата, А.У.Шэлег). Распрацаваны метады атрымання святлодыёдаў на асно-

ве паўправадніковых злучэнняў А3В5 ды ў Фізіка-тэхнічным ін-це АН Бела(У.І.Асінскі, У.У.Міхневіч, М.М.Сіра- русі пад кіраўніцтвам М.С.Акулава. та). Створаны фотапрыёмнікі на аснове Даследаваліся магнітааптычныя і магэпітаксіяльных плёнак злучэнняў А2В6, нітастрыкцыйныя ўласцівасці ферамагА4В6, А 'В 3С6 2 (В.Ф.Грамянок, У.І.Леў- нетыкаў, распрацоўваліся метады магчанка). Распрацаваны метады нейтрон- нітнага структурнага аналізу і магнітна-актывацыйнага аналізу дамешкаў у най дэфектаскапіі. 3 1963 гэтыя даслепаўправадніках і прыладных структу- даванні працягнуты ў Ін-це прыкладной рах (А.Р.Дутаў, Я.М.Лабанаў). Развіты фізікі (да 1980 Аддзел фізікі неразбунавуковыя асновы радыяцыйнай фізікі ральнага кантролю) АН Беларусі, дзе паўправаднікоў і іонна-прамянёвых тэх- распрацаваны метады і апаратура неналогій прыладных структур на іх аснове разбуральнага кантролю ферамагніт(У.Б.Аджаеў, Ф.Ф.Камароў, Ф.П.Кор- ных матэрыялаў (М.С.Акулаў, М.М.Зашунаў, П.В.Кучынскі, В.М.Ламака, цэпін, А.А.Лухвіч, У.Ф.Мацюк, М.А. П.Ф.Лугакоў, У.В.Пятроў, В.Дз.Ткачоў, Мяльгуй, У.А.Франюк і інш.). 3 1957 А.Р.Чалядзінскі). Даследавана дзеянне сістэматычнае даследаванне ўласціваснейтроннага, электроннага і гама-вып- цей магнітных матэрыялаў пачалося рамянення на ўласцівасці крышталёў пад кіраўніцтвам М.М.Сіраты ў арганікрэмнію, арсеніду галію; прапанаваны заваным ім Ін-це (да 1963 Аддзел) фізіметады павышэння радыяцыйнай ус- кі цвёрдага цела і паўправаднікоў АН тойлівасці паўправадніковых прылад і Беларусі. Даследаваны працэсы сінтэзу, фізічныя інтэгральных схем (Ю.У.Багатыроў, Г.В.Гатальскі, Ф.П.Коршунаў, М.Ф.Ку- і фізіка-хімічныя ўласцівасці магнітных рыловіч, П.В.Кучынскі, В.М.Ламака, матэрыялаў. Пабудаваны дыяграмы С.Б.Ластоўскі, П.Ф.Лугакоў, А.І.Мака- структурных, электрычных і дыэлекрэвіч, І.Г.Марчанка, Т.А.Прахарэнка, трычных характарыстык нікель-магнійЛ.Ю.Райнес, М.М.Сірата, У.Т.Тра- цынкавых, магній-нікель-марганцавых і шчынскі). Распрацаваны магнітарэза- інш. падвойных і шматкампанентных нансныя, люмінесцэнтныя, п’езаспек- сістэм ферытаў (Л.А.Башкіраў, В.І.Паўтраскапічныя метады дыягностыкі лаў, М.М.Сірата, М.Ю.Хачатран і інш.). крышталёў кпэмнію, германію, алмазу, Даследаваны структура і фізічныя ўласзлучэнняў А3В5 і А2В6 (Дз.С.Даманеў- цівасці тонкіх ферамагнітных плёнак скі, А.П.Ермалаеў, А.М.Зайцаў, В.М.Ла- падвойных і патройных сплаваў жалеза, мака Н.М.Лапчук, А.В.Мудры, Л.І.Му- кобальту і нікелю, атрыманых тэрмічрын, М.А.Паклонскі, А.А.Патрын, В.Ф. ным выпарэннем і электралітычным Стэльмах, В.Дз.Ткачоў, Р.Р.Федарук, асаджэннем (А.В.Балтушкін, Л.Ф.ІльюA. В.Юхневіч, А.М.Янчанка, В.Б.Яржам- шэнка, С.У.Сухвала, Ж.П.Трафімава, біцкі). Даследаваны аптычныя і элек- М.У.Шэлег і інш.). Пабудаваны фазатрычныя ўласцівасці шэрагу паўпра- выя дыяграмы магнітнага стану ўпервадніковых злучэнняў і квантавапамер- шыню сінтэзаваных узаемных цвёрдых ных святловыпрамяняльных структур раствораў квазібінарных сістэм на асна іх аснове (С.В.Гапоненка, В.П.Грыб- нове тэлурыдаў, селенідаў і сульфідаў коўскі, А.Л.Гурскі, В.К.Кананенка, марганцу, хрому, жалеза і нікелю; выГ.П.Яблонскі). Устаноўлены механізмы вучаны ўласцівасці і пабудаваны Р-Т дыятэрмічнага і аптычнага адпалу іонна-ім- грамы крышталічнага і магнітнага стаплантаваных слаёў крэмнію, вывучаны наў арсеніду марганцу і цвёрдых расўласцівасці тунэльных прыладных струк- твораў на аснове арсенідаў і антыманітур (І.І.Абрамаў, В.У.Баранаў, В.Я.Ба- даў марганцу (Г.А.Говар, Г.І.Макавецкі, рысенка, А.П.Дастанка, Ф.Ф.Камароў, У.М.Рыжкоўскі, М.М.Сірата, Р.М.ШахУ.А.Лабуноў, У.А.Піліпенка, В.А.Со- левіч, К.І.Янушкевіч і інш.). Выяўлены кал). Праведзены даследаванні лакалі- эфект гіганцкага магнітасупраціўлення зацыі і міграцыі электронаў і фатонаў у ў шматслойных структурах Со-Сц, Сопаўправадніковых сістэмах з нізкапа- А§ і інш. (В.М.Федасюк і інш.). У шэмерным структураваннем (У.М.Бар- рагу аксідных паўправадніковых сістэм здоў, В.Я.Барысенка, С.В.Гапоненка, атрыманы саставы з вялікай велічынёй B. П.Дабрэга, П.В.Жукоўскі, М.А.Пак- магнітарэзістыўнага эфекту (І.А.Траянчук, Дз.Дз.Халявін і інш.). Праведзены лонскі, В.Ф.Стэльмах, А.К.Фядотаў). даследаванні ўплыву ізавалентных і Літ:. К о р ш у н о в Ф.П. Фнзнка полупроводннков // Наука Беларусн в XX столе- рознавалентных замяшчэнняў у падратнн. Мн., 2001; Акгуальные проблемы фнзн- шотках ферытаў-гранатаў на характар кн твердого тела. Мн., 2003. пераарыентацыйных фазавых перахоФ.П.Коршунаў, М.А.Пакпонскі. даў, іх магнітныя, кінетычныя ўласцівасці і даменную структуру (С.М.БарыМАГНІТНЫЯ МАТЭРЫЯЛЫ ла, А.П.Гесь, В.В.Фядотава і інш.). ВыДаследаванні магнітных матэрыялаў вучаны механізм і кінетыка цвердана Беларусі пачаліся ў пасляваенныя га- фазных рэакцый у шэрагу цвёрдых

НАВУКА__________________ 521 раствораў ферамагнетыкаў са структурай шпінелі, гранату і гексаферытаў (У.В.Панькоў). 3 выкарыстаннем высокіх ціскаў атрыманы новыя магнітныя матэрыялы, даследаваны фазавыя пераходы ў іх у залежнасці ад ціску і тэмпературы (Г.А.Говар, Г.І.Макавецкі, У.М. Рыжкоўскі, І.А.Траянчук і інш.). Работы па сінтэзе магнітных матэрыялаў і даследаванні іх магнітных, электрычных і дыэлектрычных уласцівасцей вяліся таксама на арганізаваных М.М.Сіратой кафедрах фізікі цвёрдага цела БДУ і тэарэтычнай фізікі Бел. пед. ун-та (А.К.Богуш, Г.Л.Бычкоў, М.І.Данількевіч, А.А.Навіцкі, С.М.Пастушонак, В.І.Паўлаў і інш.). Даследаванні магнітных і электрычных уласцівасцей магнітных матэрыялаў на аснове складаных аксідаў вядуцца ў Бел. тэхнал. ун-це (Л.А.Башкіраў і інш.). Ферытавыя вырабы для прамысловасці Беларусі і замежных спажыўцоў вырабляе прадпрыемства «Ферыт» пры Ін-це фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў Нац. АН Беларусі (В.М.ІІІамбалёў, А.К.Богуш). Л іт : М а к о в е ц к н й Г.Н. Магннтные матернапы н нх прнмененне // Наука — народному хозяйству. Мн., 2002; Актуальные проблемы фнзнкн твердого тела. Мн., 2003. Г.І.Макавецкі.

ФІЗІКА ПЛАЗМЫ На Беларусі даследаванні па фізіцы плазмы пачаліся ў канцы 1940-х г. пад кіраўніцтвам І.Р.Некрашэвіча на фізікаматэм. ф-це БДУ і ў Фізіка-тэхн. ін-це АН Беларусі (вывучэнне працэсаў у зоне кантакту плазмы з металамі пры электрычных імпульсных разрадах і электрычным выбуху праваднікоў). Вывучалася прырода электрычнай дугі (А.А.Лабуда, І.Р.Некрашэвіч) і кандэнсаванага разраду ў капілярах (Г.В.Авечкін). 3 1955 у Ін-це фізікі і матэматыкі АН Беларусі пачаліся даследаванні плазмы электрычных разрадаў як крыніц святла (дуга, імпульсны разрад, высакавольтная іскра) для спектральнага аналізу (В.С.Буракоў, А.А.Янкоўскі). Фізіка плазмы інтэнсіўна развіваецца з 1960, калі ў Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі была створана лабараторыя высокатэмпературнай оптыкі (заг. М.А.Ельяшэвіч). Вывучаюцца праблемы: распрацоўка метадаў атрымання плазмы ў шырокім дыяпазоне тэмператур, даследаванне працэсаў узаемадзеяння плазмы і плазменных патокаў з цвёрдымі матэрыяламі, стварэнне оптыкаспектральных, лазерных і ЗВЧ-метадаў дыягностыкі плазменных утварэнняў і неабходнай для гэтых мэт апаратуры, раз-

522__________________ н д в у к а віццё шляхоў практычнага выкарыстання плазменных крыніц. Даследаваны спектральныя і выпраменьвальныя здольнасці паветра, азоту, вуглякіслага газу, аргону і іх сумесей для шырокага дыяпазону ціску і тэмператур, распрацаваны актыўныя і пасіўныя метады дыягностыкі плазменнай абалонкі касмічных апаратаў у лабараторных і натурных умовах (Дзярж. прэмія Беларусі 1974: В.С.Буракоў, Л.І.Кісялеўскі, Л.Я. Мінько, В.М.Снапко, У.Дз.Шымановіч). Выкананы цыкл работ па фізіцы плазмадынамічных працэсаў пры лазернаплазменным уздзеянні на металы і кампазіцыйныя матэрыялы (Дзярж. прэмія Беларусі 1992: В.К.Ганчароў, М.А.Ельяшэвіч, Л.Я.Мінько, Г.С.Раманаў, Ю.А. Станкевіч, А.М.Чумакоў). Вынікі аптычных даследаванняў магутных выбухаў абагульнены ў двухтомнай манаграфіі (Ленінская прэмія 1966 — М.А.Ельяшэвіч з калектывам рас. вучоных). 3 1992 даследаванні па фізіцы плазмы атрымалі далейшае развіццё ў Ін-це малекулярнай і атамнай фізікі Нац. АН Беларусі. Прапанавана новая форма дугі пастаяннага току ў рэжыме фулерэнаўтварэння (У.Дз.Шымановіч). Створаны і вывучаны квазістацыянарны паскаральнік, які забяспечвае генерацыю высокаэнергетычных кампрэсійных плазменных патокаў, развіты галіны яго выкарыстання (В.М.Асташынскі). Распрацаваны метады і апаратура ўнутрырэзанатарнай лазернай спектраскапіі і лазерна-індуцыраванай флуарэсцэнцыі для вывучэння прасторавага і часавага саставу плазменных утварэнняў (В.С.Буракоў, С.М.Райкоў, М.У. Тарасенка). Вывучаны (разам з Фізікатэхн. ін-там імя А.Ф.Іофе Рас. АН) параметрычныя няўстойлівасці і распрацаваны новыя метады дыягностыкі плазмы, рэалізуемай у такамаках (В.І. Архіпенка, Л.В.Сімончык); на гэтай устаноўцы праведзена вызначэнне канцэнтрацыі атамаў вадароду і размеркавання дамешкаў у прысценачнай зоне (П.Я.Місакоў, М.У.Тарасенка).

3 выкарыстаннем спец. плазменных установак у Ін-це прыкладной оптыкі Нац. АН Беларусі (г. Магілёў) распрацаваны і ўкаранёны методыкі вызначэння таксічных элементаў у прадуктах харчавання (А.Р.Непакайчыцкі). У Ін-це цепла- і масаабмену Нац. АН Беларусі сканцэнтраваны даследаванні па плазмахіміі (А.І.Ясько), вывучэнні нераўнаважных працэсаў у малекулярных сістэмах, распрацоўцы адпаведнай апаратуры для гэтых мэт і практычных выкарыстанняў у малекулярных лазерах і

інш. кірунках (С.А.Жданок, Р.І.Салаухін); прапанаваны і развіты метады спекл-фатаграфіі і спекл-інтэрфераметрыі (М.А.Фамін); створана серыя плазменных рэактараў для перапрацоўкі і сінтэзу тугаплаўкіх злучэнняў (А.Л.Масэ), атрымання ультра- і супертонкіх мінеральных валокнаў з выкарыстаннем плазмы (А.М.Лакцюшын). У Фізіка-тэхн. ін-це Нац. АН Беларусі ўсебаковае вывучэнне ўзаемадзеяння газаразраднай плазмы з паверхняй электродаў стала асновай распрацоўкі шэрагу тэхнал. працэсаў электраэразійнай апрацоўкі металаў (У.А.Бакута, М.К.Міцкевіч, І.Р.Некрашэвіч). У Бел. нац. тэхн. ун-це даследуюцца працэсы ўзаемадзеяння плазмы з паверхняй кандэнсаванага рэчыва ва ўмовах магутнага імпульснага разраду (А.Г.Галавейка). У НДІ прыкладных фіз. праблем БДУ высвятляецца роля дысперснай фазы ў плазме пры ўзаемадзеянні лазернага выпрамянення з матэрыяламі (В.К.Ганчароў). У Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі распрацаваны тэхналогіі іоннаплазменнага ўмацавання вырабаў электроннай тэхнікі, фарміравання плёнак крэмнію ў аптымальных умовах вытворчасці мікрасхем (А.П.Дастанка). Шэраг плазменных тэхн. працэсаў распрацаваны ў Бел. канцэрне парашковай металургіі (П.А.Віцязь, А.Ф.Ільюшчанка, А.У.Роман). Літ:. Б у р а к о в В.С., Р а й к о в С.Н., Ш н м а н о і н н В.Д. Фнзнка плазмы н плазменные технологнн в Беларусн. Мн., 2001; Н л ь ю і ц е н к о А.Ф., К у н д а с С.П., Д о с т а н к о А.П. Процессы плазменного нанесення покрытнй: теорня н практнка. Мн., 1999; М н н ь к о Л.Я. Полученне н нсследованне нмпульсных плазменных потоков. Мн., 1970; К н с е л е в с к н й Л.Н., М о р о з о в В.А. О ролн лучнстых потоков в разрушеннн металлов высокоскоростнымн нмпульснымн струямн // Журн. прнкладной спектроскопнн. 1970. Т. 12, вып. 3. В.С.Буракоў.

ЯДЗЕРНАЯ ФІЗІКА Станаўленне ядзернай фізікі на Беларусі адбывалася ў канцы 1950 — пач.

1960-х г. пад кіраўніцтвам акадэмікаў АН Беларусі М.А.Барысевіча, А.Н.Сеўчанкі і Ф.І.Фёдарава. Даследаванні вядуцца ў ін-тах Нац. АН Беларусі, БДУ, Гомельскім ун-це, Бел. нац. тэхн. ун-це і інш. Асн. кірункі фундаментальных даследаванняў — ядзерная спектраскапія і мадэлі атамных ядзер, ядзерныя рэакцыі пры нізкіх, сярэдніх і высокіх энергіях, ядзерна-фізічныя канстанты, ядзерная оптыка і квантавая пазітроніка, нейтронная фізіка і фізіка ядзерных рэактараў; у галіне прыкладных даследаванняў — доследныя і канструктарскія работы па стварэнні ядзерна-энер-

гетычных установак з унікальнымі характарыстыкамі, дазіметрыя змяшаных п-у-палёў, спектраметрыя а-, (3- і у-выпрамяненняў, распрацоўка і стварэнне шматкрышталёвых спектрометраў у-у-супадзенняў з вялікім рабочым аб’ёмам, нейтронна-актывацыйны аналіз, радыяцыйная фізіка паўправаднікоў і р -п -п е раходаў, вывучэнне структурна-фазавых змен у цвёрдых целах пры іонна-прамянёвым легіраванні і іоннай імплантацыі і інш. Катастрофа на Чарнобыльскай АЭС у 1986 стымулявала развіццё на Беларусі сучаснага ядзернага прыладабудавання, складанне карт радыяцыйнага забруджвання тэр. Беларусі 908г, 137Сг і ізатопамі трансуранавых элементаў, разлік радыяцыйных характарыстык паліва і аварыйных выкідаў ядзерна-энергетычных установак, развіццё радыеэкалогіі, радыяцыйнай медыцыны і радыебіялогіі. Л іт : Чернобыльская катастрофа: Прпчнны н последствня. Т. 3. Мн., 1992; Б а р ы ш е в с к м й В.Г. Ядерная оптнка полярнзованных сред. М., 1995; Н а п о л е а у П.А.М., Р у д а к Э.А. Экспрессный метод оценкн массы н актнвностн нуклндов в актнвной зоне РБМК // Атомная энергня. 1998. Т. 85, вып. 3. Э.А.Рудак. ФІЗІКА ПАЛЁЎ I ЭЛЕМЕНТАРНЫХ ЧАСЦІЦ Даследаванні па фізіцы палёў і элементарных часціц на Беларусі пачаліся пад кіраўніцтвам Ф.І.Фёдарава з 1936 на кафедры тэарэтычнай фізікі БДУ і з 1955 у Ін-це фізікі АН Беларусі. Распрацаваны агульны метад праектыўных аператараў у тэорыі элементарных часціц, створана комплексна-вектарная параметрызацыя групы Лорэнца, уведзены універсальныя нелінейныя ўраўненні для ўзаемадзейных палёў (Ф.І.Фёдараў). На гэтай падставе пабудавана паслядоўна каварьмнтная (у т.л. класічная, без другаснага квантавання) квантавая электрадынаміка нуклонаў, тэорыя часціц са спінам 0, 1/2, 1, 3/2, 2, іх электрамагнітных і слабых узаемадзеянняў; дадзена уніфікаванае апісанне ўсіх фундаментальных узаемадзеянняў з выкарыстаннем універсальных ураўненняў Фёдарава, вырашаны важныя пытанні калібровачнай палявой тэорыі. Распрацаваны эфектыўныя метады апісання і разліку канкрэтных працэсаў узаемадзеяння палярызаваных лептонаў і адронаў, што дало магчымасць даследаваць іх у больш шырокім, чым звычайна, плане (А.А.Богуш, Ю.А.Курачкін, В.І.Куўшынаў, Л.Р.Мароз, І.С.Сацункевіч, Ф.І.Фёдараў). Выкананы прыярытэтныя даследаванні па праблеме ізаляванага магнітнага зараду, паслядоўна развіта тэорыя такіх тапалагічна нетры-

віяльных аб’ектаў, як абелевы і няабелевы манаполі, салітоны, інстантоны і інш. (Я.У.Доктараў, Ю.А.Курачкін, В.І. Куўшынаў, В.І.Стражаў, Л.М.Тамільчык, Я.А.Талкачоў). Распрацаваны і дастасаваны да патрэб агульнай тэорыі адноснасці (АТА) т.зв. тэтрадны фармалізм у спалучэнні з метадам распластаваных прастор (В.С.Іваніцкая, А.Я.Левашоў і інш.). Пабудавана тэорыя рэлятывісцкага руху сістэмы цел і разгледжана праблема яго ўстойлівасці (А.П. Рабушка). Распрацаваны пытанні ўзаемаадносін АТА з інш. канкурыруючымі тэорыямі (А.К.Гарбацэвіч, А.В.Мінкевіч). У даследаваннях па тэорыі адноснасці ўдзельнічаюць і бел. матэматыкі: вывучаны лакальна-дыферэнцыяльныя ўласцівасці прасторы СТА (А.А.Бурдун, А.К.Лапкоўскі, Л.К.Тутаеў і інш.), даследаваны падгрупы груп Пуанкарэ і Галілея (А.М.Фядэнка). Распрацаваны і шырока выкарыстаны эфектыўны аператарны метад разліку разнастайных квантавых сістэм і працэсаў (Л.І.Камароў, І.ДФеранчук). Супрацоўнікамі Ін-та фізікі Нац. АН Беларусі (з 1974), Гомельскага ун-та (з 1976), НДІ ядзерных праблем (з 1987) і Нац. цэнтра фізікі часціц і высокіх энергій (з 1993) БДУ праведзены сумесна з замежнымі вучонымі шырокія эксперыментальныя дас-

ледаванні на паскаральніках г. Дубна і г. Серпухаў (Расія), г. Жэнева (Швейцарыя). У банк сусветных даных па фізіцы часціц унесены атрыманыя эксперыментальныя вынікі па выяўленні новых мезонных станаў, вывучэнні працэсаў множнага нараджэння часціц і гіперзарадаваабменных рэакцый, рэдкіх распадаў (А.М.Дворнік, Ф.Я.Зязюля, Ю.А.Кульчыцкі, А.С.Курылін, М.В.Максіменка, В.С.Румянцаў). Упершыню эксперыментальна вызначаны (М.І.Ляўчук) велічыні палярызавальнасцей нейтрона і прадказанай (М.В.Максіменка, Л.Р.Мароз, А.М.Сердзюкоў) спінавай палярызавальнасці (гірацыі) нуклонаў. У эксперыментальную практыку ўкаранёны эфектыўныя метады і камп’ютэрныя праграмы разліку радыяцыйных эфектаў (М.М.Шумейка). Бел. фізікі пад кіраўніцтвам У.Р.Барышэўскага, А.А.Богуша, М.В.Максіменкі, М.М.Шумейкі зрабілі значны ўклад у стварэнне буйнейшага ў свеце паскаральніка пратонаў — Вялікага адроннага калайдара (г. Жэнева). Даследаванні па фізіцы элементарных часціц паспяхова праводзяцца таксама ў Гомельскім тэхн. (А.А.Панкоў, І.Л.Салаўцоў, С.І.Цімошын), Бел. пед. (А.М.Баяркін), Брэсцкім (У.А.Плецюхоў) і інш. ун-тах Беларусі.

НАВУКА__________________ 523 Л іт : Ф е д о р о в Ф.Н. Группа Лоренца. М., 1979; Б о г у ш А.А., М о р о з Л.Г. Введенне в теорню класснческнх полей. Мн., 1968; Б о г у ш А.А. Введенне в калнбровочную полевую теорню электрослабых взанмодействпй. Мн., 1987; Б е р е з н н А.В., К у р о ч к н н Ю.А., Т о л к а ч е в Е.А. Кватернноны в релятнвнстской фнзнке. М., 2003; С т р а ж е в В.Н., Т о м н л ь ч н к Л.М. Электродннамнка с магннтным зарядом. Мн., 1970; К і 5 е 1е V У.О., 8 Н і г Уа.М., Т г е § і і Ь о у і с Н А.Уа. ІпігобіісІіоп іп ЦцапШт ТНеогу. Ые'А' Уогк, 2000; Л е в а ш е в А.Е. Двнженне н двойственность в релятнвнстской электродннамнке. Мн., 1979; Ф е д о р о в Ф.Н. Уравнення первого порядка для гравнтацнонного поля // Докл. АН СССР. 1968. Т. 179, №4; Р я б у ш к о А.П. Двнженне тел в обшей теорнн относнтельностн. Мн., 1979; Я г о ж. Проблема устойчнвостн двнження тел в обшей теорнн относнтельностн. Мн., 1987; П в а н н ц к а я О.С. Лоренцев базнс н гравнтацнонные эффекты в эйнштейновской теорнн относнтельностн. Мн., 1979; Л а п к о в с к н й А.К. Релятнвнстская кннематнка, неевклндовы пространства н экспоненцнальное отображенне. Мн., 1985; Г о р б а ц е в н ч А.К. Квантовая механнка в обшей теорнн относнтельностн. Мн., 1985 А.А.Богуш, А.П.Рабушка, Я.А. Талкачоў.

ХІІУНЧНЫЯ Н А В У К І Першыя звесткі пра хім. навуку на Беларусі адносяцца да 2-й пал. 18 ст. Сістэматычная н.-д. работа пачалася пасля адкрыцця Горы-Горацкай земляробчай школы (1840), асабліва пасля пераўтварэння яе ў Горы-Горацкі земляробчы ін-т (1848). Тут працавалі К.Д.Шміт, які ў 1845 арганізаваў першую на Беларусі хім. лабараторыю, і І.А.Цютчаў. Пасля закрыцця ін-та (1863) развіццё хіміі на Беларусі спынілася і аднавілася толькі ў 1920-я г. У 1926 пасля рэарганізацыі структуры Ін-та бел. культуры была зацверджана прыродазнаўчая секцыя, якая мела падсекцыю хіміі, створана хім. лабараторыя; у 1928, напярэдадні рэарганізацыі Інбелкульта ў Акадэмію навук, створана кафедра хіміі. У 1930 адкрыты Ін-т хіміі АН Беларусі (першы яго дырэктар акад. У.В.Шкатэлаў). Да 1932 у ім праводзіліся аналітычныя работы для Геалагічнага ін-та АН Беларусі. 3 1933 вяліся хім. даследаванні мінер. і арган. сыравіны, вывучаліся пытанні арган. каталізу, адсорбцыі, кінетыкі хім. рэакцый і будовы высокамалекулярных злучэнняў. Хім. даследаванні вяліся таксама на кафедрах арган. і неарган. хіміі БДУ, на базе якіх у 1930 створана хім.

аддзяленне пед. ф-та, рэарганізаванае ў 1931 у хім. факультэт. У 1963 створана Аддзяленне хім. (з 1970 хім. і геал.) навук, у склад якога ўвайшлі Ін-т фіз.-арган. хіміі, Ін-т агульнай і неарган. хіміі, Лабараторыя геахім. праблем АН Беларусі (з 1964 акад.-сакратар М.Ф.Ярмоленка, з 1969 М.І.Міцкевіч, з 1982 У.С.Камароў, з 1992 І.І.Ліштван, з 2002 Ф.А.Лахвіч). На 1.1.2004 у Аддзяленні хіміі і навук аб Зямлі Нац. АН Беларусі працуюць 1044 чал., у т.л. 707 навук. супрацоўнікаў: 15 акад. і 15 чл.-кар. АН Беларусі, 71 д-р і 293 канд. навук. Аддзяленне аб’ядноўвае Ін-т фіз.-арган. хіміі (в.а. дырэктара А.В.Більдзюкевіч; працавалі акад. АН Беларусі А.А.Ахрэм, Б.В.Ерафееў, М.С.Казлоў, К.М.Караткоў, С.М. Ліпатаў, М.І.МІцкевіч, Я.М.Павушкін, М.М.Паўлючэнка, М.А.Прыляжаеў, У.В. Шкатэлаў, М.Ф.Ярмоленка, чл.-кар. Ю.А.Альдэкоп, І.І.Бардышаў, П.І.Бялькевіч, М.А.Майер; працуюць акад. У.С. Салдатаў, У.Я.Агабекаў, чл.-кар. У.І.Поткін), Ін-т агульнай і неарган. хіміі (дырэктар чл.-кар. АН Беларусі М.П.Круцько; працавалі акад. М А.Безбародаў, У.С.Салдатаў, І.М.Ярмоленка, акад. АН Украіны Ю.С.Ліпатаў, чл.-кар. АН Беларусі

А.Я.Продан, Р.Л.Старобінец; працуюць акад. У.С.Камароў, чл.-кар. Ф.Ф.Мажэйка, А.І.Рацько), Ін-т біяарган. хіміі (дырэктар акад. АН Беларусі Ф.А.Лахвіч; працавалі акад. А.А.Ахрэм, А.А.Стральчонак; працуюць чл.-кар. І.А.Міхайлопула, С.А.Усанаў, У.А.Хрыпач), Ін-т хіміі новых матэрыялаў (дырэктар акад. АН Беларусі У.Я.Агабекаў). Ф.А.Лахвіч. НЕАРГАНІЧНАЯ ХІМІЯ Сістэматычныя даследаванні па неарганічнай хіміі на Беларусі пачаліся ў 1921 на кафедры неарганічнай, аналітычнай і фізічнай хіміі БДУ (Б.М.Беркенгейм). Вывучаліся прыродныя рэсурсы рэспублікі; кіслародныя злучэнні тытану (А.У.Памфілаў), гідраксіды і аксіды металаў, структура нікель-жалезных і інш. сплаваў (М.Ф.Ярмоленка); прапанаваны новы варыянт афармлення перыядычнай сістэмы хім. элементаў (Э.В.Змачынскі). У пасляваенны час даследаванні вядуцца ў БДУ (на кафедры неарганічнай хіміі, з 1978 таксама ў НДІ фізіка-хімічных праблем); Бел. тэхналагічным і нац. тэхнічным ун-тах; ін-тах агульнай і неарганічнай хіміі, цепла- і масаабмену, фізікі цвёрдага цела і паўправаднікоў, электронікі,

524__________________ н а в у к а хіміі новых матэрыялаў, радыеэкалагічных праблем Нац. АН Беларусі; Магілёўскім ун-це харчавання, Гомельскім ун-це транспарту, НДІ будаўнічых матэрыялаў і інш. Закладзены фундаментальныя асновы і распрацаваны новыя метады сінтэзу шэрагу неарганічных матэрыялаў з зададзенымі хім. ўласцівасцямі і структурнымі параметрамі, напр., высокадысперсных парашкоў, шчыльных керамічных матэрыялаў, валокнаў і інш. (М.А.Безбародаў, У.С.Камароў, М.М. Паўлючэнка, М.Ф.Ярмоленка, І.М.Ярмоленка). Значную ролю ў развіцці хіміі неарганічных рэчываў адыгралі даследаванні па кінетыцы і механізме цвердафазных рэакцый, тапахіміі неарганічных фасфатаў (Я.А.Продан), на аснове якіх распрацаваны і шырока выкарыстоўваюцца на практыцы метады сінтэзу гарачатрывалых фасфатных матэрыялаў, комплексных удабрэнняў, фунгіцыдаў, дэтэргентаў, люмінафораў, пратонных цвердацельных праваднікоў, высокатэмпературных звышправаднікоў, керамічных і шклопадобных матэрыялаў. Распрацоўваюцца фундаментальныя аспекты сінтэзу, рэгулявання структуры і паверхневых уласцівасцей неарганічных адсарбентаў і каталізатараў; атрыманы тэрмастабільныя сітаватыя адсарбенты шпінельнай сгруктуры, цэалітзмяшчальныя каталізатары, вугляродныя адсарбенты, керамічныя кампазіцыйныя матэрыялы на аснове тугаплаўкіх неарганічных валокнаў на аснове аксідаў, карбідаў, барыдаў, сіліцыдаў (У.С.Камароў, А.І.Рацько). Даследаванні шляхоў абагачэння калійных і фосфарных мінеральных удабрэнняў (М.П.Круцько, Ф.Ф.Мажэйка з супрацоўнікамі) заклалі аснову тэхналогіі айч. прамысловасці мінеральных удабрэнняў. Вядуцца даследаванні метадаў сінтэзу і ўласцівасцей нанаструктураваных, мезапорыстых паўправадніковых аксідных матэрыялаў для гетэрагеннага каталізу і фотакаталізу, біянеарганічных матэрыялаў на аснове нанакрышталічнага гідраксіапатыту (А.І.Кулак). Вывучаліся састаў, структура і ўласцівасці індывідуальных і сумесна асаджаных аксідаў і гідраксідаў металаў і крэмнію, у т.л. ў выглядзе нанаструктураваных сістэм (В.В.Свірыдаў, М.Ф.Ярмоленка), а таксама фотахромных злучэнняў ртуці і серабра, тэрмічнага і фотахімічнага раскладання цвёрдых цел (Г.А.Браніцкі, Т.П.Каратаева, В.В.Свірыдаў); атрыманыя вынікі заклалі аснову стварэння новых матэрыялаў (на аснове аксідаў, халькагенідаў, нанапа-

мерных часцінак металаў на цвёрдых носьбітах) з зададзенымі саставам, структурай і ўласцівасцямі і вызначылі новыя кірункі даследаванняў — фотахімія цвёрдых цел і распрацоўка фатаграфічных працэсаў запісу інфармацыі (Г.А.Браніцкі, С.К.Рахманаў, В.В.Свірыдаў), хімія кандэнсаваных сістэм з рэгулявальнай гаручасцю (А.І.Лесніковіч, В.В.Свірыдаў), высокатэмпературных неарганічных матэрыялаў (А.А.Вечар), ультрадысперсных і нанаструктураваных сістэм, атрыманых хім. і электрахім. метадамі (Г.А.Браніцкі, Т.М. Вараб’ёва, А.І.Кулак, А.І.Лесніковіч, С.К.Рахманаў, Дз.В.Свірыдаў). У рамках гэтай тэматыкі вызначаны заканамернасці і механізм фотакаталітычнага аднаўлення іонаў металаў на паверхні аксідаў і ў сістэмах паўправаднік— малыя часцінкі металу, працэсаў спектральнай сенсібілізацыі гэтых сістэм; выяўлены эфекты фотаактывавання сістэм малыя часцінкі металу— паўправадніковы аксід або ёдыд (С.К.Рахманаў, В.Г.Сакалоў). Распрацаваны працэсы фотаэлектрахім. запісу інфармацыі (А.І. Кулак, Дз.В.Свірыдаў, Я.А.Стральцоў), узмацнення слабых сярэбраных відарысаў на фотаслаях (Г.А.Браніцкі, В.В. Свірыдаў, В.Дз.Сташонак), вырабу фоташаблонаў для інтэгральных схем і пячатных плат без выкарыстання фотарэзістаў (Т.М.Вараб’ёва, В.Г.Сакалоў, Л.І. Сцяпанава), хім. і электрахім. асаджэння з раствораў металічных, сплаўных, кампазітных пакрыццяў на металы і дыэлектрыкі (Т.М.Вараб’ёва, Т.В.Гаеўская, Л.І.Сцяпанава) для электроннай і радыёпрамысловасці і інш., асаджэння золь-гель метадам плёнак аксідаў металаў (Г.А.Браніцкі, М.І.Іваноўская) для метал-аксідных газавых сенсараў і плёначных нанакампазітных каталізатараў метал-аксід. Устаноўлены прынцыпы электрахім. атрымання тонкіх плёнак халькагенідаў металаў, іх цвёрдых раствораў і звышструктур на аснове халькагенідных сістэм (Я.А.Стральцоў), стварэння эфектыўных фотакаталізатараў на аснове дыаксіду тытану для ачысткі і абеззаражвання вады (А.І.Кулак, Дз.В.Свірыдаў); распрацаваны метады сінтэзу і вывучаны ўласцівасці паўправадніковых нанакрышталёў (М.В. Арцем’еў, В.С.Гурын), у т.л. выяўлены нелінейныя з’явы ў нанаструктураваных электрахім. сістэмах (Г.А.Рагойша); распрацаваны і ўкаранёны працэсы перапрацоўкі адходаў каштоўных металаў, што дало магчымасць стварыць буйны рэспубліканскі цэнтр па гэтай перапрацоўцы — «Унікаштмет» БДУ (Г.М.Корзун, С.К.Рахманаў). Знойдзены новыя шляхі кіравання кінетычнай стабільнасцю кандэнсаваных

сістэм з адначасовым утрыманнем гаручых кампанентаў і акісляльніку; выяўлены прынцыпы рэгулявання параметраў гарэння розных гетэрагенных кандэнсаваных сістэм; распрацаваны высокаэфектыўныя вогнетушыльныя матэрыялы, у т.л. для тушэння лясных пажараў і торфу, а таксама кампаненты паліва са значнай энергаёмістасцю і высокай тэрмастабільнасцю адначасова (В.У.Багданава, А.І.Лесніковіч); адкрыта і вывучана з ’ява вадкаполымнага гарэння (П.М.Гапонік, А.А.Івашкевіч, А.І.Лесніковіч). Распрацаваны метады атрымання калоідных раствораў на аснове ультрадысперсных металаў і аксідаў, якія выкарыстоўваюцца ў вытворчасці ракетнага паліва і пораху, лячэнні раку, рэнтгенаўскай дыягностыцы і інш. (С.А.Вараб’ёва, А.І.Лесніковіч). Выяўлены асаблівасці фарміравання элементаў мікра- і нанарэльефу паверхні крышталёў крэмнію пры траўленні ў шчолачных растворах, што выкарыстоўваецца пры вырабе мікрадатчыкаў і зондаў атамна-сілавых мікраскопаў (А.В.Юхневіч). Вывучана ўзаемасувязь структуры і ўласцівасцей фасфатных матэрыялаў (Л.С.Івашкевіч, А.С.Ляхаў); распрацаваны метады сінтэзу гарачатрывалых фасфатных сувязных для касмічнай і ваеннай тэхнікі (К.М.Лапко, В.Ф.Цікавы); атрыманы шэраг фасфатных матэрыялаў з выбіральнымі іонаабменнымі ўласцівасцямі, а таксама здольных эфектыўна сарбіраваць газападобныя рэчывы асноўнага характару (У.А.Люцко, У.А.Шаблоўскі). Даследаваны керамічныя матэрыялы са структурамі пераўскіту, флюарыту і пірахлору, цвёрдыя растворы на аснове манганітаў, кабальтьггаў лантану-стронцыю, вісмутату барыю, дыаксіду цэрыю, аксіду вісмуту, што стала асновай для распрацоўкі высокатэмпературных цвёрдааксідных паліўных элементаў без каштоўных металаў (А.А.Вечар, Я.М.Навумовіч). Даследуюцца механізм, тэрмадынаміка і кінетыка хім. рэакцый з мэтай распрацоўкі фізіка-хім. асноў сінтэзу новых матэрыялаў, стварэння новых і ўдасканалення існуючых тэхналагічных працэсаў. Да найб. важных належаць даследаванні высокатэмпературных раўнаваг і тэрмадынамічных характарыстык кандэнсаваных і парападобных галагенідаў (Р.Б.Даброцін, Г.І. Новікаў, А.Г.Палячэнак), злучэнняў фосфару (Г.І.Новікаў, В.М.Яглоў), аксідаў і гідратаў селену, а таксама фтарыдаў рэдказямельных элементаў (Р.Б.Даброцін), металічных і аксідных расплаваў (В.П.Глыбін); фазавых раўнаваг і кінетыкі абменных рэакцый у патройных сістэмах аксідаў, якія прыводзяць да

ўтварэння ферытаў (Л.А.БаШкіраў); электрахім. і тэрмахім. даследаванні ў галіне вадароднай энергетыкі (С.А.Жданок, A. К.Красін, Г.І.Новікаў). Да важнейшых распрацовак адносяцца: перапрацоўка фасфатнай сыравіны, у т.л. новымі плазмахім. і хлорным метадамі (М.І.Кузьмянкоў, У.Дз.Пячкоўскі); атрыманне неарганічных галагенідаў, у т.л. шчолачназямельных і рэдказямельных металаў (М.І.Вараб’ёў, Р.Б.Даброцін, А.Г.Палячэнак); сінтэз злучэнняў селену (Г.Ф.Пінаеў); тэхналогія вогнетрывалых бетонаў на вадкашкляных і фасфатных звязках, хуткацвярдзеючых цэментаў і магнезіяльных вяжучых, атрыманых з даламіту (М.І.Кузьмянкоў); атрыманне сплаваў пры дапамозе нізкатэмпературнай плазмы (М.А.Свідуновіч); тэхналогія шкла, у т.л. міжслойнай ізаляцыі ў мікраэлектроніцы, сіталу для гарачаўстойлівага посуду і ніткаправодаў у вытворчасці валокнаў, керамікі і інш. (Н.М.Бабкова, І.А.Лявіцкі, І.У.Пішч, B. М.Яглоў); атрыманне тонкіх і тоўстых слаёў аксідных высокатэмпературных звышправодных злучэнняў і сінтэз ферамагнітных матэрыялаў на аснове цвёрдых раствораў ферытаў з рэгулявальнай структурай і саставам для вертыкальнага запісу інфармацыі і паглынання ЗВЧ-хваль, што стала асновай развіцця ў краіне ўласнай вытв-сці крэдытных картак і інш. магнітных носьбітаў (Л.А.Башкіраў); тэхналогія глыбокай ачысткі газавых выкідаў і сцёкавых вод (В.П.Глыбін, Т.А.Жарская, У.М.Марцуль). Даследуюцца працэсы гідролізу іонаў металаў у водных растворах з утварэннем полілігандных, мона- і поліядзерных гідроксакомплексаў (Ю.П.Давыдаў, А.К.Баеў), што важна для прагназіравання міграцыі ў глебе і водных басейнах радыенуклідаў, распрацоўкі метадаў ачысткі сцёкавых вод і сінтэзу матэрыялаў на аснове аксідаў. Літ:. Хнмнческое осажденне металлов нз водных растворов. Мн., 1987; П р о д а н Е.А. Топохнмня крнсталлов. Мн., 1990; Н о в і к а ў Г.І., Ж а р с к і І.М. Асновы агульнай хіміі. Мн., 1995; К о м а р о в В.С. Адсорбенты: Вопросы теорнн, сннтеза н структуры. Мн., 1997; Ж а р с к в й Н.М., Н о в н к о в Г.Н. Фнзнческне методы нсследовання в неорганнческой хнмнн. М., 1998; Хнмнческне проблемы создання новых матернапов н технологнй. Вып. 1. Мн., 1998; Выл. 2. Мн„ 2003; Сннтез, структура н свойства неорганнческнх веіцеств н коллондных снстем. Мн„ 2000; Г а п о н е н к о Н.В. Пленкн, сформнрованные золь-гель методом на полупроводннковых н в мезопорнстых матрнцах. Мн„ 2003. Т .М .В а р а б ’ёва, А.І.Васіпеўская.

АРГАНІЧНАЯ ХІМІЯ Пачаткам развіцця арганічнай хіміі на Беларусі можна лічыць выданне ў 1804 у Віленскім ун-це падручніка А.Снядэцкага «Тэорыя арганічных істот». Сістэматычныя даследаванні ў гэтай галіне пачаліся з 1924 на кафедры арганічнай хіміі БДУ пад кіраўніцтвам М.А.Прыляжаева. Рэакцыя акіслення ненасычаных злучэнняў пероксікіслотамі (рэакцыя Прыляжаева) выкарыстоўваецца ў сучасным арганічным сінтэзе, а праблемы сінтэзу і трансфармацыі аксіранавых вытворных з ’яўляюцца аднымі з найважнейшых кірункаў развіцця арганічнай хіміі на Беларусі. У наш час даследаванні вядуцца ў ін-тах фізіка-арганічнай хіміі, біяарганічнай хіміі, новых матэрыялаў Нац. АН Беларусі, на кафедры арганічнай хіміі і ў НДІ фізіка-хімічных праблем БДУ, у Бел. тэхналагічным, педагагічным, Віцебскім, Гродзенскім ун-тах. Даследаванні па хіміі аксіранаў і цыклапрапанаў, пачатыя І.Р.Цішчанкам, працягваюцца пад кіраўніцтвам А.Р.Кулінковіча і Л.С.Станішэўскага. Вывучаны рэакцыі ўзаемадзеяння ацылаксіранаў з нуклеафільнымі рэагентамі па аксіранавым цыкле (А.М.Бубель, П.М.Малашка, Г.І.Полазаў) і па карбанільнай групе (А.Я.Гузікаў, Г.З.Стасевіч, В.М.Сыцін, У.І.Тыворскі). У выніку распрацаваны эфектыўныя метады сінтэзу гетэрацыклічных сістэм на аснове ацылаксіранаў (А.С.Кухараў, А.П.Лугоўскі, В.В.Марцішонак, Р.В.Пшанічны). Вядуцца даследаванні па сінтэтычным выкарыстанні аксіранавых сістэм, рэакцыйнай здольнасці і стэрэахіміі ўзаемадзеяння гетэрацыклічных злучэнняў (Дз.А.Апарын, Дз.М.Баброў, А.М.Званок, Н.М.Кузьмянок, Т.Т.Лахвіч, А.П.Лугоўскі, Л.С.Новікаў, У.І.Тыворскі). Адкрыта новая рэакцыя гідроксіцыклапрапанавання (рэакцыя Кулінковіча), прапанаваны механізм і ўстаноўлены асн. заканамернасці яе працякання (Дз.А.Васілеўскі, А.Р.Кулінковіч, У.Л.Сарокін, А.І.Саўчанка, С.У.Свірыдаў). На аснове атрыманых гідроксіцыклапрапанаў распрацаваны метады сінтэзу шэрагу біялагічна актыўных, у т.л. прыродных, рэчываў (В.Е.Ісакаў, Ю.Ю.Казыркоў, ІЛ.Лысенка, Я.А.Мацюшэнкаў, М.У.Райман, Ц.А.Шаўчук, А.Л.Эпштэйн). Атрыманы карысныя вытворныя 1,4-дыкарбанільных злучэнняў, фурану, тыяфену, піролу; вывучаны магчымасці іх далейшых пераўтварэнняў (Н.А.Ільіна, А.У.Кельін, М.В.Масалаў, А.Л.Садоўскі). Даследаваны сінтэз і ўласцівасці комплексна звязаных алюмінійарганічных злучэнняў з эфірамі і амінамі, а таксама вышэйшых алюміній- і магнійалкілаў (Л.У.Гапонік, П.М.Гапонік, В.П.

н а в у к а __________________

525

Мардыкін, А.В.Паўловіч, Т.С.Прытыцкая), у выніку распрацаваны эфектыўныя тэхналогіі атрымання алігапіпірылену і нафтапалімерных смол. Атрыманы шэраг гетэраметалічных вытворных ферацэну, солей ферацынію; даследаваны шляхі іх накіраванага сінтэзу і тэрмічнага раскладання (П.М.Гапонік, А.І.Лесніковіч). Распрацаваны метады сінтэзу шэрагу вадкакрышталічных злучэнняў для электрааптычных устройстваў адлюстравання інфармацыі (У.С.Безбародаў). Даследаванні механізмаў і кінетыкі арганічных рэакцый, хіміі прыродных злучэнняў, сінтэзу арганічных рэчываў звязаны з імёнамі Ю.А.Альдэкопа, А.А.Ахрэма, І.І.Бардышава, Б.В.Ерафеева, М.С.Казлова, Ф.А.Лахвіча, І.А.Міхайлопулы і інш. Даследавана вадкафазнае акісленне вуглевадародаў; у выніку распрацаваны метады атрымання практычна карысных для хіміі палімераў ненасычаных спіртоў, карбанільных злучэнняў і дыенаў (Р.І.Бельская, Н.П.Емяльянаў, М.І.Міцкевіч, І.І.Чыжэўская). Даследуецца сінтэз азотзмяшчальных гетэрацыклаў (Г.В.Вараб’ёва, К.М.Гусак, М.Г.Казлоў, В.А.Сяржаніна, Г.С.Шманай), у т.л. на аснове бінарных акісляльна-аднаўляльных сістэм (Я.С.Асінавік, А.А.Скрыган). Цыкл работ па распрацоўцы новых каталітычных метадаў сінтэзу азотзмяшчальных арганічных злучэнняў адзначаны Дзярж. прэміяй Беларусі (Л.В.Гладкіх, К.А.Жаўнерка, М.С.Казлоў, С.І.Козінцаў, В.А.Сяржаніна, В.А.Тарасевіч). Даследуюцца сінтэз і сінтэтычныя магчымасці полігалагенарганічных злучэнняў (Ю.А.Альдэкоп, В.А.Запольскі, Р.В.Кабердзін, У.І.Поткін); адкрыта рэакцыя ўтварэння ізатыазолу; у выніку сінтэзаваны шэраг рэчываў з карыснымі медыка-біялагічнымі і фізіка-тэхнічнымі ўласцівасцямі (святлоадчувальныя, каразійнаўстойлівыя матэрыялы і інш.). Даследаваны метады атрымання і магчымасці хім. пераўтварэнняў ртуцьарганічных злучэнняў (Ю.А.Альдэкоп, М.А.Майер, АгА.Эрдман). У выніку вывучэння сінтэтычных уласцівасцей пероксіацэтыленідаў ртуці, серабра і літыю распрацаваны зручныя метады сінтэзу элементаарганічных і функцыянальна замешчаных пераксідаў (Л.Б.Берасневіч, К.Л.Майсяйчук і інш.), якія выкарыстоўваюцца як ініцыятары полімерызацыі, святлоадчувальныя матэрыялы і інш.; метады сінтэзу новых металакомплексных сістэм, у т.л. электрахімічны спосаб атрымання Р-дыкетанатаў пераходных металаў (В.А.Кніжнікаў, В.Л.Шырокі і інш.). У галіне хіміі тэр-

526__________________ НАВУКА пенаў даследаваны састаў бальзамаў і эфірных масел хвойных парод дрэў (А.М.Булгакаў, Х.А.Чэрчас), хімічныя пераўтварэнні прыродных тэрпеноідаў (В.В.Базыльчык, І.Ф.Буйнова, Э.М.Манукоў), распрацаваны метады сінтэзу цяжкадаступных тэрпеноідаў (С.С.Кавальская, М.Г.Казлоў). Даследуюцца сінтэз, хім. і біяхім. ўласцівасці прыродных і роднасных ім злучэнняў. Распрацаваны эфектыўныя метады сінтэзу і функцыяналізацыі стэроідных сістэм (С.К.Ананіч, А.У.Жарнасек, М.У.Каўганка, Ж.М.Кашкан, С.М.Сакалоў, У.А. Хрыпач) і іх гетэрацыклічных аналагаў (В.У.Гулякевіч, А.Ф.Лахвіч, Ф.А.Лахвіч, Л.Р.Ліс, А.Л.Міхальчук, В.М.Пшанічны і інш.). У рамках сінтоннага падыходу да праблемы шматстадыйных сінтэзаў распрацаваны метады атрымання ключавых структурных блокаў шэрагу Р-ды- і р-трыкарбанільных вытворных (Ф.А.Лахвіч, Ф.С.Пашкоўскі). На аснове гэтых блок-сінтонаў сінтэзаваны прыродныя і роднасныя ім рэчывы. Прапанаваны арыгінальныя метады татальнага сінтэзу простагландзінаў серый Еі, Аг, Рг і іх аналагаў (Т.А.Жалдакова, В.А.Казінец, А.А.Пап). Анеляваннем з удзелам розных Р-ды- і Р-трыкетонаў атрыманы шэраг роднасных стэроідам і алкалоідам поліцыклічных сістэм (А.М.Пырко, Т.С.Хлебнікава, У.А.Хрыпач, Ю.Г.Чарноў), а таксама антыбіётыкі, кайрамоны, пестыцыды (Т.М.Бураўская, У.Г.Зайцаў, І.П.Локаць, І.І.Петрусевіч, Дз.Р.Р’убінаў). Прапанавана і эксперыментальна абгрунтавана нітралаксідная метадалогія фарміравання бакавых ланцугоў (Ф.А.Лахвіч), у прыватнасці а - і ш-ланцугоў прастаноідаў (І.П.Антаневіч, Н.Ф.Бондар, А.У.Каралёва, Т.В.Чэрніхава) і бакавых ланцугоў стэроідаў (А.В.Бараноўскі, У.М.Жабінскі, Р.П.Літвіноўская і інш.). Цыкл работ па сінтэзе і даследаванні ўласцівасцей брасінастэроідаў адзначаны Дзярж. прэміяй Беларусі (В.К.Альховіч, У.М. Жабінскі, М.І.Завадская, Ф.А.Лахвіч, Р.П.Літвіноўская, У.А.Хрыпач). Сінтэзаваны шэраг новых вытворных з высокай біялагічнай актыўнасцю, у прыватнасці прэпарат нейратропнага дзеяння «Дымедрахін» (М.С.Красоўская, А.П. Марачкін, А.Н.Сяргеева, Л.І.Ухава і інш.). Асноўным аб’ектам даследаванняў кампанентаў нуклеінавых кіслот з’яўляюцца нуклеазіды, мадыфікаваныя ў вугляродным фрагменце малекулы (І.А.Міхайлопула). Атрыманы і даследаваны шэраг біяактыўных нуклеазідаў, у т.л. супрацьлейкозны прэпарат «Цытарабін» (Г.В.Зайцава, А.М.Каліні-

чэнка, Я.І.Квасюк). Распрацаваны метады сінтэзу цяжкадаступных фтордэзоксіцукрыдаў (Т.І.Прыкота, М.Я.Пупейка, Р.Г.Сівец). Кандэнсацыяй сілілаваных пурынаў з ацылвытворнымі цукрыдаў атрыманы шэраг мадыфікаваных нуклеазідаў з карыснымі ўласцівасцямі (Т.І.Кулак, Т.Л.Падкапаева, Н.Б.Хрыпач). Л іт :. А х р е м А.А., К о в г а н к о Н.В. Стеронды: Экологнческне функцнн. Мн., 1990; Ж а б н н с к н й В.Н., Л а х в н ч Ф.А., Х р н п а ч В.А. Брасснностеронды. Мн., 1993; К ц І і п к о у і с Ь О. СЬешізІу оГ сусіоргорапоіз // СЬетізІу Яеуіе\У5. 2003. Уоі. 103; К о р о л е в а Е.В., Л а х в н ч Ф.А. Нетнпнчные трансформацнн 2-нзоксазолннов // Успехн хнмнн. 1997. Т. 66, вып. 1; Т а р а с е в н ч В.А., К о з л о в Н.Г. Восстановнтельное амнннрованне кнслородсодержашнх гетероцнклов // Успехн хнмнн.

1999. Т. 68, вып. 1; Т у у о г $ к і і V., А з І а з Ь к о Э., К ц І і п к о у і с Ь О. А сопуіпіепі гоШе Іо 1-(2-охігапу1)-1,4-с1ікеЮпе // ТеІгаЬеёгоп. 2000. Уоі. 60; М і к Ь а і І о р ц І о I. ЗупіЬезІ5 оГ 1-сіеагаасіепогіпе апаіоецев оГ (2'—50 АрАрА // Ыцсіеогісіез Ыцс1ео(іс1е,5 1996. Уоі. 15, №1—3. Т. Т.Лахвіч.

ФІЗІЧНАЯ ХІМІЯ Пачатак сістэматычных даследаванняў у галіне фізічнай хіміі на Беларусі звязаны з адкрыццём кафедры фізічнай хіміі ў БДУ (1933) і лабараторыі фізічнай хіміі ў Ін-це хіміі АН Беларусі (1935); іх першы кіраўнік В.К.Нікіфараў. Ен эксперыментальна даследаваў фізіка-хім. параметры перыядычных рэакцый з утварэннем асадкаў, прапанаваў хвалевую тэорыю гэтых працэсаў, вызначыў залежнасць параметраў перыядычнасці ад тэмпературы, канцэнтрацыі, вязкасці асяроддзя, апрамянення. Распрацаваны карэляцыйныя метады прагназіравання фізіка-хім. уласцівасцей індывідуальных фракцый вадкасці. Важны ўплыў на развіццё фізіка-хім. даследаванняў на Беларусі зрабілі працы па кінетыцы тапахімічных і гетэрагенных рэакцый Б.В.Ерафеева, У.С.Камарова, М.М.Паўлючэнкі, Я.А.Продана; па тэрмадынаміцы іоннага абмену У.С.Салдатава і Р.Л.Старобінца; па тэрмадынаміцы цвёрдых электралітаў А.А.Вечара, па фотахіміі В.В.Свірыдава і Г.А.Браніцкага. У наш час даследаванні вядуцца на кафедрах і ў НДІ фізіка-хім. праблем БДУ, Бел. тэхнал. ун-це, ін-тах фізіка-арганічнай і агульнай і неарганічнай хіміі Нац. АН Беларусі па асноўных кірунках фізічнай хіміі: будове малекул і рэчываў, хім. тэрмадынаміцы, хім. кінетыцы і каталізе, электрахіміі, фотахіміі, фізічнай хіміі тэхнічных працэсаў і матэрыялаў. У галіне б у д о в ы малекул

і р э ч ы в а ў праведзены даследаванні геаметрыі, канфармацыйнага саставу вугляводаў і роднасных злучэнняў (Р.Г.Жбанкоў, В.П.Паноў); квангава-хім. і спектральныя даследаванні вытворных тэтразолу (П.М.Гапонік, А.А.Івашкевіч); неэмпірычныя разлікі геаметрыі і энергетычных узроўняў кластэраў паўправаднікоў — сульфідаў кадмію і медзі (В.С.Гурын), а таксама серабра (А.А.Івашкевіч, В.Э.Матуліс); даследаванні мікра- і нанарэльефу паверхні монакрышталёў крэмнію (А.В.Юхневіч). Распрацаваны фізіка-хім. асновы метадаў сінтэзу цвёрдых цел з сітаватай структурай (У.С.Камароў); метадамі рэнтгенаструктурнага аналізу вызначаны параметры крышталічных структур шматлікіх фасфатаў металаў (Л.С.Івашкевіч, А.С.Ляхаў). Вывучана ўзаемасувязь паміж будовай і фізіка-хім. ўласцівасцямі неарганічных гідратаў (В.Н.Макатун); сістэматызаваны карэляцыйныя метады прагназіравання фізіка-хім. уласцівасцей рэчываў (А.І.Лесніковіч). Распрацаваны адытыўныя метады разліку фізікахім. уласцівасцей рэчываў на аснове класічнай тэорыі будовы малекул (Г.Я.Каба, Г.М.Роганаў). У галіне х і м і ч н а й тэрмад ы н а м і к і даследаваны з выкарыстаннем арыгінальнай тэнзаметрычнай тэхнікі фазавыя і хім. раўнавагі ў газавай фазе адна- і шматкампанентных неарганічных і металаарганічных сістэм (А.К.Баеў, Г.І.Новікаў, А.Г.Палячэнак). На аснове даследавання раўнавагі ізамерызацыі і вымярэння тэрмадынамічных уласцівасцей рэчываў распрацавана тэрмадынамічнае апісанне ізамерыі, па малекулярных і спектральных даных выкананы шматлікія разлікі тэрмадынамічных уласцівасцей рэчываў; абгрунтаваны мадэлі энергетычных станаў малекул у пластычных крышталях (А.В. Блахін, Г.Я.Каба, Г.М.Роганаў, М.Л. Фрэнкель). Вызначаны тэрмадынамічныя характарыстыкі ўтварэння сплаваў Іп-Оа-Ві-Те (А.А.Вечар, Л.А.Мячкоўскі); з выкарыстаннем метадаў тэрмадынамікі неабарачальных працэсаў выкананы аналіз гальванічных элементаў іоннай і змешанай праводнасці (С.А.Сударыкаў). Дэталёва даследавалася тэрмадынаміка водных раствораў неэлектралітаў (У.П.Белавусаў), фізікахім. заканамернасці гідроксакомплексаў метал-іонаў (Ю.П.Давыдаў). Пры дапамозе тэрмадынамічных даследаванняў абгрунтавана магчымасць выкарыстання хімічна рэагавальных сістэм як цепланосьбітаў ядзерных рэактараў (А.К.Красін, В.Б.Несцярэнка і інш.), цыклаў вадароднай энергетыкі (Г.І.Новікаў), генератараў газаў (Г.Я.Каба,

ІЛ.Кантаровіч, М.Л.Фрэнкель), штучнай глебы (У.С.Салдатаў). У хімічнай кінетыцыатрыманы фундаментальныя вынікі: створана хвалевая тэорыя перыядычных рэакцый (В.К.Нікіфараў); абгрунтавана абагульненае ўраўненне тапахімічнай кінетыкі (Б.В.Ерафееў); устаноўлена залежнасць паміж будовай цвёрдых цел і скарасцямі гетэрагенных хім. рэакцый (М.М.Паўлючэнка, Я.А. Продан); выяўлены групы хім. рэакцый, якія працякаюць з анамальна высокімі скарасцямі пры нізкіх тэмпературах (У.А.Лішнеўскі); прапанаваны механізм ланцуговага самазагарання сумесі серавугляроду з паветрам (А.С. Баркан). Праведзены важныя для развіцця тэхналогіі і стварэння новых матэрыялаў кінетычныя даследаванні працэсаў каталітычнага акіслення арганічных рэчываў (У.Я.Агабекаў, М.І.Міцкевіч), ізамерызацыі вугляродаў (Ю.Р. Егіязараў), кінетыкі ўтварэння ферытаў (Л.А.Башкіраў, У.В.Панькоў). 3 выкарыстаннем радыеактыўных ізатопаў даследавана дыфузія ў рэакцыях цвердафазнага сінтэзу (І.Ф.Кананюк, І.І.Пакроўскі, М.М.Паўлючэнка). Тэарэтычна апісаны і створаны ўстаноўкі для рэалізацыі каталітычных працэсаў, якія працякаюць у нестацыянарных рэжымах, што дае унікальныя магчымасці для атрымання экстрэмальных тэхн. характарыстык (С.А.Жданок). Прапанаваны карэляцыйныя кінетычныя ўраўненні для разліку скарасцей гарэння паліва (А.І.Лесніковіч) і механізмы тэрмолізу вытворных тэтразолу (А.А.Івашкевіч). У э л е к т р а х і м і і распрацаваны метады эксперыментальнага даследавання і фізіка-хім. апісання высокатэмпературных электрахімічных матэрыялаў са спалучаным пераносам іонаў і электронаў (А.А.Вечар, Я.М.Навумовіч), вывучаны нелінейныя з ’явы ў нанаструктураваных электрахімічных сістэмах і абгрунтаваны прынцыпы патэнцыядынамічнай імпеданснай спектраскапіі (Г.А.Рагойша), створаны фізікахім. мадэлі сістэм для рэалізацыі Н+-селектыўных электродаў (У.У.Ягораў), устаноўлены заканамернасці зруху патэнцыялу металаў, што асаджаюцца ў выглядзе монаслаёў на халькагенідных паўправадніках (Я.А.Страпьцоў). У ф о т а х і м і і ўстаноўлены заканамернасці ўтварэння і росту часцінак металаў у працэсах фатолізу злучэнняў серабра, фотакаталітычнага асаджэння металаў (Г.А.Браніцкі, С.К.Рахманаў, В.В.Свірыдаў). Даследаваны фотаэлектрахімічныя сістэмы канверсіі светлавога выпрамянення акумулятарнага і рэгенератыўнага тыпаў на полікрышта-

лічных паўправадніковых плёнках, слаістых гетэраструктурах з сенсібілізатарамі (А.І.Кулак, Дз.В.Свірыдаў). Л іт : Е р м о л е н к о Н.Ф., Т н ш е н к о Н.Г., Б а р к а н А.С. Хнмня в Белорусском государственном уннверснтете // Уч. зап.

н а в у к а __________________

527

і храматаграфічныя метады аналізу с.-г. аб’ектаў; метады аналізу паўправадніковых матэрыялаў, сплаваў, плёнак, ферытаў. Уклад у развіццё галіны зрабілі БГУ. 1958. Вып. 42; Хнмнческне проблемы таксама Я.С.Бароўскі (аналіз каштоўсоздання новых матерналов н технологнй. ных металаў), Л.І.Ганага (аналіз рэдкаВып. 2—3. Мн., 1998—2003; К о м а р о в зямельных элементаў), А.Л.Гулевіч і В.С. Адсорбенты. Мн., 1986; П р о д а н Е.А. Неорганнческая топохнмня. Мн., 1986; А.Р.Цыганоў (экстракцыйная фотаметрыя аніёнаў арганічных кіслот), А.І.ЖаСолдатов В.С., Б ы ч к о в а В.А. Нонообменные равновесня в многокомпо- бянцяеў (фармацэўтычны аналіз), С.М. нентных снстемах. Мн., 1988; П а н ь к о в Ляшчоў (раздзяленне і вылучэнне гідраВ.В., Б а ш к н р о в Л.А. Механнзм н кнне- фобных арганічных рэчываў), С.А.Мячтнка образовання феррнтов Мн., 1988; М а - коўскі (сарбцыйнакаларыстычныя датк а т у н В.Н. Хнмня неорганнческнх гндра- чьжі, мікрамаштабная франтальная хратов. Мн., 1985; Д а в ы д о в Ю.П. Состоянне раднонуклндов в растворах. Мн., 1978; матаграфія), А.Л.Пярцоўскі (у газавай К а б о Г.Я., Р о г а н о в Г.Н., Ф р е н - храматаграфіі). Л іт .: ТЬе іпйііепсе оі ехігасііоп ргосеззез к е л ь М.Л. Термодннамнка н равновесне оп (Ье йіпсііоп оі І^іші апб Гііш тетЬгапе нзомеров. Мн., 1986; Л е с н н к о в н ч A. Н., Л е в ч н к С.В. Корреляцнн в совре- іопзеіесііуе еіесігобез // 8е1. Еіесігобе Кеу. менной хнмнн. Мн., 1989; Б а е в А.К. Хн- 1991. УоІ. 13, №1; Е г о р о в В.В., Р е мня газо-гетерогенных снстем элементо-ор- п п н В.А., О в с я н н н к о в а Т.А. Влняганнческнх соеднненнй. Мн., 1987; Г н л е - нне нонной ассоцнацнн на селектнвность в н ч М.П., П о к р о в с к н й Н.Н. Хнмня электродов, обратнмых к органнческнм катвердого тела. Мн., 1985; Р г е п к е і М., тнонам // Журн. аналнт. хнмнн. 1992. Т. 47, Я.М.Рахманько, У.У.Ягораў. К а Ь о 0 , Я о § а п о V О. ТНегтосіупатіс №9. оР ог§апіс сотроцпбз іп Ше §аз зіаіе. Уоі. 1— БІЯАРГАНІЧНАЯ ХІМІЯ 2. Техаз, 1994; С у д а р н к о в С.А. Введенне в электрохнмнческую термодннамнРазвіццё біяарган. хіміі на Беларусі ку гальваннческнх элементов. Мн., 1973; К р а с н н А.К., Н е с т е р е н к о В.Б. пачалося ў 1959, калі склаліся навук. і Термодннамнческне н переносные свойства творчыя сувязі паміж Ін-там фізіка-архнмнческн реагнруюшнх газовых снстем. ган. хіміі АН Беларўсі (ІФАХ), Мінскім Мн., 1985; В е ч е р А.А., В е ч е р Д.В. мед. ін-там і Ін-там арган. хіміі АН Твердые электролнты. Мн., 1988; П а н о в СССР для сумесных даследаванняў па B. П., Ж б а н к о в Р.Г. Конформацнн саха- сінтэзе, стэрэахіміі і біял. актыўнасці ров. Мн., 1975. Г.Я.Каба. мадыфікаваных стэроідаў (А.А.Ахрэм, Б.Б.Кузьміцкі, Л.І.Ухава). У 1972 ствоАНАЛІТЫЧНАЯ ХІМІЯ раны Аддзел біяарган. хіміі ў складзе Сістэматычныя даследаванні ў гэтай ІФАХ. Буйнамаштабныя даследаванні ў галіне на Беларусі пачаліся ў 1935 у галіне біяарган. хіміі пачаліся ў 1974 БДУ пад кіраўніцтвам М.Ф.Ярмоленкі; пасля ўтварэння Ін-та біяарган. хіміі працягваюцца ў ін-тах фіз., хім. і геал. АН Беларусі (ІБАХ) пад кіраўніцтвам профілю Нац. АН Беларусі, у ВНУ і ве- яго заснавальніка і першага дырэктара дамасных н.-д. установах. Распрацава- А.А.Ахрэма, што абумоўлена развіцны шэраг храматаграфічных метадаў, цём новых тэхналогій, практычнымі завыдзялення з сумесей і вызначэння дачамі медыцыны, сельскай гаспадаркі, іонаў, комплексаў металаў, алкалоідаў і хім. і мікрабіял. прам-сці. У галіне хіміі гармонаў, гарманальінш. рэчываў (пад кіраўніцтвам Р.Л.Старобінца); хім. метадаў вызначэння мета- най рэгуляцыі і рэцэпцыі вызначаны лаў (В.Р.Скараход). Даследаваны ўплыў механізмы фізіял. працэсаў з удзелам экстракцыйных працэсаў розных тыпаў гармон-звязвальных глікапратэінаў крына функцыянаванне вадкасных і плё- ві. Створаны новы кірунак біяарган. хіначных іонаселектыўных электродаў на міі — структурная арганізацыя і фунаснове вышэйшых чацвярцічных амоні- кцыянаванне мембранных сістэм расевых солей (Я.М.Рахманько) і сульфа- пазнавання гармон-глікапратэінавых кіслот (У.У.Ягораў). Распрацаваны і комплексаў (А.А.Ахрэм, А.В.Свірыдаў, ўкаранёны прылады для аналітычных А.А.Стральчонак). Распрацавана серыя дыягнастычных даследаванняў — аніён- і катыёнселек- радыеімуналагічных тыўныя электроды, нітратамер, іона- тэст-сістэм і на іх аснове набораў рэакмер; методыкі вызначэння нітратаў, тываў для дыягностыкі функцыянальсвінцу, кадмію, вісмуту, ртуці, цынку, нага стану шчытападобнай залозы, вызалкалоідаў, алкілсульфатаў і інш., га- начэння стэроідаў і пухлінных маркезахраматаграфічнага вызначэння фено- раў. Прапанаваны біяспецыфічныя мелаў, пестыцыдаў у вадзе, прадуктах тады ачысткі аб’ектаў, спосабы сінтэзу харчавання; экстракцыйна-спектральны і методыкі кантролю якасці кампанен-

528__________________ н а в у к а таў радыеімуналагічных сістэм для колькаснага вызначэння стэроідных і тырэоідных гармонаў і шэрагу бялковых антыгенаў у сываратцы крыві чалавека; аптымізаваны ўмовы імунахім. рэакцый у гэтых сістэмах і праведзена іх шырокая апрабацыя ў клініцы. За распрацоўку і ўкараненне ў практыку аховы здароўя радыеімуналагічных сродкаў мікрааналізу і арганізацыю іх вытв-сці супрацоўнікам ІБАХ А.А.Ахрэму, Н.В.Півень, А.В.Свірыдаву, А.А. Стральчонку, В.Л.Чашчыну ў 1988 прысуджана Дзярж. прэмія Беларусі. Распрацаваны лабараторныя мадэлі універсальнага базавага кампанента цвердафазных імунааналітычных набораў з радыеактыўнай, ферментнай і флюарэсцэнтнай меткамі; створаны неізатопныя тэст-сістэмы, заснаваныя на прынцыпе ўзмоцненай хемілюмінесцэнцыі, для масавых абследаванняў насельніцтва, што пацярпела ад наступстваў Чарнобыльскай катастрофы, для выяўлення генетычных парушэнняў у развіцці плода ў цяжарных жанчын, груп рызыкі анкалагічных хворых (Дз.І.Мяцеліца, А.В.Свірыдаў, В.Л.Чашчын, А.І.Шчэрбань, А.М.Яромін). Вылучаны і даследаваны структуры і функцыі бялкоў, што ўдзельнічаюць у біясінтэзе, транспарце і працэсах рэцэпцыі стэроідных гармонаў, бялковыя кампаненты мітахандрыяльнай стэроід-гідраксіліравальнай сістэмы з кары наднырачнікаў быка. Устаноўлена поўная амінакіслотная паслядоўнасць ключавых бялкоў стэроід-гідраксіліравальнага ферментнага комплексу (Т.Б.Адамовіч, А.А.Ахрэм, С.А.Усанаў, В.Л.Чашчын, У.М.Шкуматаў). У 1973— 82 даследаваны: склад мікрасамальных гідраксіліравальных сістэм печані, уласцівасцей кампанентаў гідраксіліравальных комплексаў, а таксама механізмы дзеяння цытахром Р-450змяшчальных комплексаў у рэканструяваных мембранах і ў сістэмах, дзе прыродны акісляльнік О2 заменены арган. гідрапераксідамі (П.А.Кісялёў, У.П.Курчанка, Дз.І.Мяцеліца, С.А.Усанаў, А.М. Яромін); тапаграфія найважнейшых ферментаў біясінтэзу стэродіных гармонаў у мембранных структурах клеткі. Метадам накіраванага мутагенезу атрыманы мутантныя формы цытахрому Р-450 чалавека, што важна для разумення механізму шэрагу цяжкіх спадчынных хвароб (А.А.Гілеп, С.А.Усанаў). Распрацаваны і выпрабаваны ў мед. установах краіны наборы рэагентаў імунаферментнага аналізу для мікравызначэння картызолу, страфанціну К,

ферыціну, тыраксін-звязвальнага глабуліну і інш. антыгенаў і рэкамендаваны да прамысл. вытв-сці. Прапанаваны гамагенны імунаферментны аналіз стэроідаў у міцэлярных сістэмах (А.І.Карасева, Дз.І.Мяцеліца, А.М.Яромін). Вывучаны заканамернасці ферментацыйнага каталізу з удзелам фосфаліпаз (М.А.Кісель, Н.М.Ліцьвінка). 3 1975 даследуецца ўплыў біялагічна актыўных рэчываў на структуру, стабільнасць і канфармацыйныя пераходы ў ДНК. Распрацаваны новыя метады вылучэння ДНК, яе ачысткі і аналізу. Прапанавана эфектыўная тэхналогія атрымання асабліва чыстай ДНК для мед. і навук. мэт (А.А.Ахрэм, Д.Ю.Ландо). Распрацаваны хім. і хім.-мікрабіял. метады сінтэзу прыродных і мадыфікаваных нуклеазідаў, нуклеатыдаў і алігануклеатыдаў. Практычным вынікам гэтых даследаванняў стала распрацоўка разам з акц. т-вам «Белмедпрэпараты» тэхналогіі атрымання субстанцыі супрацьлейкознага прэпарату «Цытарабін». Сумесна з Ін-там мікрабіялогіі Нац. АН Беларусі прапанаваны (А.І.Зінчанка) метад атрымання прэпарату «Кладрыбін» для лячэння розных відаў лейкеміі і рассеянага склерозу (А.М.Калінічэнка, І.А.Міхайлопула). У выніку праведзеных пад кіраўніцтвам А.А.Ахрэма, Б.Б.Кузьміцкага, Ф.А.Лахвіча комплексных даследаванняў па сінтэзе, біяскрынінгу і запежнасці «структура— актыўнасць» гетэрацыклічных аналагаў стэроідаў вылучаны злучэнні з высокай фізіял. актыўнасцю, у якіх карысныя тэрапеўтычныя эфекты аддзелены ад гарманальных. Вядзецца праца па стварэнні экалагічна бяспечных хім.-біял. сродкаў абароны і павышэння ўрадлівасці раслін (біярацыянальных пестыцыдаў) на аснове інсекта- і фітагармонаў стэродінай структуры, ферамонаў (кайрамонаў) і ахоўных рэчываў ад насякомых, а таксама рэгулюючых рост раслін вытворных цыклічных Р-дыкетонаў, інш. прыродных злучэнняў, што імітуюць дзеянне прыродных біярэгулятараў (А.І.Быхавец, Ф.А.Лахвіч, І.І.Петрусевіч). У 1996 за цыкл прац «Сінтэз, даследаванне і выкарыстанне брасінастэроідаў — новага класа гармонаў раслін» супрацоўнікам ІБАХ В.К.Альховіку, У.М.Жабінскаму, М.І.Завадскай, Ф.А.Лахвічу, Р.П.Літвіноўскай, У.А.Хрыпачу прысуджана Дзярж. прэмія Беларусі. Комплексныя даследаванні біял. актыўнасці сінтэтычных прастаноідаў дазволілі вылучыць шэраг злучэнняў, перспектыўных у якасці імунакарэктараў, супрацьязвавых сродкаў, радыепратэктараў і сенсібілізатараў радыеадчувальных пухлінных клетак пры пра-

мянёвай тэрапіі злаякасных новаўтварэнняў (І.Г.Дацькоў, А.В.Каралёва, Б.Б. Кузьміцкі, Ф.А.Лахвіч, Г.С.Любін, Ф.С. Пашкоўскі, В.М.Раманава). Выкананы тэарэт. канфармацыйны аналіз пептыдаў бялкоў і інш. злучэнняў. Створана комплексная праграма прагназіравання, выкарыстаная пры распрацоўцы і стварэнні шэрагу біяспецыфічных сарбентаў. Разам з тэарэт. канфармацыйным аналізам распрацаваны арыгінальны эксперым. падыход для канфармацыйнага аналізу важкіх бялковых аб’ектаў: імунаглабулінаў і іх фрагментаў (А.М.Андрьмнаў, У.П.Галубовіч, З.І.Краўчук, С.П.Марцаў, А.А.Чуманевіч). Літ:. А х р е м А.А., Г а л а к т н о н о в С.Г., Г о л у б о в н ч В.П. Конформацня бногенных амннов. Мн., 1978; М е т е л н ц а Д.Н. Актнвацня кнслорода ферментнымн снстемамн. М., 1982; А х р е м А.А., К о в г а н к о Н.В. Экднстеронды: хнмня н бнологнческая актнвность. Мн., 1989; Ш е р м а н С.А., А н д р н а н о в А.М., А х р е м А.А. Конформацнонный аналнз н установленне пространственной структуры белковых молекул. Мн., 1989; Л а х в н ч Ф.А., К о з н н е ц В.А. Алкшшрованные простаноцды: сннтез н бнологнческая актнвность. М., 1991; Х р н п а ч В.А., Л а х в н ч Ф.А., Ж а б н н с к н й В.Н. Брасснностеронды. Мн., 1993; Б ы х о в е ц А.Н., Г о н ч а р у к В.М. Как заіцнтнть сад, огород. Мн., 1998; К й г і р а с Н У.А., 2 Ь а Ь і п 5 к і і У.М, сі е 0 г о о I А. Вгаязіповіегоісіз: А пеу сіазз оі' ріапі Ьоггпопез. 8ап Оіе§о еіс., 1999; П н в е н ь Н.В., М н л ю т н н А.А. Онконммунологня. Мн., 2001; Л н т в н н к о Н.М. Актнвность фосфолнпаз Аг н С прн бнохнмнческом моделнрованнн. Мн., 2002. Дз.І.Мяцеліца, Ф.А.Лахвіч, Н.М.Ліцьвінка.

ХІМІЯ ВЫСОКАМАЛЕКУЛЯРНЫХ ЗЛУЧЭННЯЎ Высокамалекулярныя злучэнні пачалі вывучаць у 1936 у Ін-це хіміі АН Беларусі. Даследаваліся растворы палімераў і калоідаў. Вывучаны заканамернасці набракання каўчуку і гумы ў змешаных растваральніках, структура макрамалекул прыродных бялкоў, штучныя матэрыялы на аснове высокамалекулярных злучэнняў лубіну; распрацаваны інгібітары працэсаў акіслення натуральнага і сінт. каўчуку (М.Ф.Ярмоленка). У 1940 створана першая лабараторыя высокамалекулярных злучэнняў, дзе даследаваны тэрмадынамічныя ўласцівасці раствораў высокамалекулярных злучэнняў, кінетыка і раўнаважнасць набракання палімерных матэрыялаў, тэмпературныя залежнасці скорасці набракання, цеплавыя эфекты (С.М.Ліпатаў). У наш час даследаванні па хіміі высокамалекулярных злучэнняў вядуцца ў Ін-це фізіка-арган. хіміі, Ін-це агульнай

і неарган. хіміі, Ін-це механікі металапалімерных сістэм Нац. АН Беларусі, БДУ, Бел. тэхнал. ун-це і інш. Іх умоўна можна падзяліць на тры асн. групы: сінтэз, хім. пераўтварэнні, атрыманне кампазіцыйных палімерных матэрыялаў. Сярод работ па сінтэзе важнае месца належыць даследаванням працэсаў атрымання поліімідаў, а таксама полімерызацыя розных манамераў, у т.л. з выкарыстаннем металаарган. каталізатараў. У гэтым кірунку вылучаюцца работы па сінтэзе поліцыклагексадыену, звышвысокамалекулярнага поліэтылену, палімераў вінілтэтразолаў і нафтапалімерных смол. Найб. актыўна вывучаюцца працэсы хім. мадыфікавання прыродных і сінт. палімераў, у т.л. цэлюлозы, з мэтай стварэння на іх аснове новых матэрыялаў тэхн. і мед. прызначэння. Устаноўлена, што ў аснове змянення ўласцівасцей палімераў пры мадыфікаванні іх метадамі прышчэпачнай полімерызацыі, палімераналагічных пераўтварэнняў і сшывання ляжыць змяненне энергіі міжмалекулярнага ўзаемадзеяння ў элементах мікрагетэрагеннай структуры. Распрацаваны сінтэтычныя палімерныя іаніты, якія выкарыстоўваюцца ў якасці іонаабменнай глебы, а таксама валакністыя іонаабменнікі, сарбенты; магн. і электрэтныя пластыкі для мед. тэхнікі; інгібіраваныя плёначныя матэрыялы для аховы металаў ад электрахім. і біял. карозіі і інш. Шляхам хім. мадыфікавання цэлюлозы фосфарнымі к-тамі атрыманы вогнеі біяахоўныя драўняныя матэрыялы і баваўняныя тканіны. Фасфатацэлюлозныя матэрыялы выкарыстоўваюцца ў медыцыне для стабілізацыі донарскай крыві. Хім. мадыфікаванне цэлюлозы аксідамі азоту пакладзены ў аснову метадаў атрымання розных лекавых прэпаратаў пралангаванага дзеяння, а таксама растваральных у арган. растваральніках цалкам ці часткова замешчаных ацэтатаў цэлюлозы, водарастваральных нізказамешчаных сульфатаў поліцукрыдаў і інш. Пры вывучэнні ўзаемадзеяння азотнай к-ты з цэлюлозазмяшчальнай расліннай сыравінай распрацаваны эфектыўны спосаб атрымання радыеактыўна чыстых цэлюлозы і нітралігніну з забруджанай сыравіны. Для працэсаў асвятлення, стэрылізацыі і канцэнтравання раствораў біялагічна актыўных рэчываў, перапрацоўкі малочных прадуктаў, асвятлення пладова-ягадных сокаў і він, ачысткі сцёкавых вод выкарыетоўваюцца мікра- і ультрафільтрацыйныя мембраны на аснове ацэтату цэлюлозы і рэгенерыраванай цэлюлозы, супалімераў акрыланітрылу, араматычнага поліаміду і полісульфону. На асно-

ве мадыфікаваных водарастваральных н а в у к а __________________ 529 палімераў (у т.л. поліцукрыдаў і прадуктаў шчолачнага гідролізу адходаў нне // Там жа; Хнмнческне проблемы создавытв-сці поліакрыланітрыльных валокння новых матерналов н технологнй. Вып. 2. наў) створаны дэпрэсары пустой пароМн., 2003. Л.П.Круль. ды для флатацыйнага абагачэння хлорыстага калію, звязвальныя рэчывы для КАЛОІДНАЯ ХІМІЯ фарбаў і буд. матэрыялаў, поліэлектраСістэматычныя даследаванні па калолітныя комплексы і гідрагелі, заменнікі іднай хіміі на Беларусі пачаліся з 1924 плазмы крыві. На аснове мадыфікавау БДУ, з 1932 вяліся ў Ін-це хіміі (з ных сінт. палімераў атрыманы элек1959 Ін-т агульнай і неарганічнай хіміі) траізаляцыйныя матэрыялы з лабільнай АН Беларусі пад кіраўніцтвам М.Ф.Яртрохвымернай структурай, тэрмаклеямоленкі. Шырокія па ахопе праблем тэвыя парашкі, кляі-расплавы, паляроідорыі і практыкі калоіднай хіміі даследаныя плёнкі для вадкакрышталічных ванні тых гадоў (вывучэнне тыксатрапіі прылад. і каагуляцыі калоідных сістэм, набраУ галіне кампазіцыйных палімерных кальнасці каўчукападобных палімераў, матэрыялаў вывучаюцца заканамернасадсарбцыйных і каталітычных уласціці змянення структуры і ўласцівасцей васцей прыродных адсарбентаў і глін; палімераў пры ўзаемадзеянні з элексінтэз і мадыфікацыя ўласцівасцей цэатрычнымі і магн. палямі, патокамі іанілітападобных структур; фізіка-хім. зазуючых часціц, лазернымі выпрамяненканамернасці асадкаў гідраксідаў і аксінямі, мех. ўздзеяннямі, знешнімі агрэдаў металаў і іх седыментацыйнай уссіўнымі асяроддзямі. У выніку даследатойлівасці) атрымалі працяг у акадэмічванняў сумесей і сплаваў на аснове ных і навуч. установах хім. профілю — палімераў вывучаны механізмы кіраІн-це праблем выкарыстання прыродвання міжфазнымі ўзаемадзеяннямі і ных рэсурсаў і экалогіі і Ін-це цепла- і сумяшчальнасці макрамалекул, атрымасаабмену Нац. АН Беларусі, Бел. тэхманы новыя віды кампазіцыйных матэнал. ун-це, Магілёўскім ун-це харчарыялаў на аснове поліаміду і поліэтывання, Гомельскім тэхн. ун-це і інш. лентэрэфталату. Распрацаваны безазУ галіне с а р б е н т а ў і с а р б беставыя фрыкцыйныя матэрыялы на цыйных п р а ц э с а ў распрацапалімернай аснове і вырабы з іх. Ствованы метады актывацыі і мадыфікацыі раны палімерныя кампазіцыі з павышаўласцівасцей прыродных глін і інш. мінай устойлівасцю да працэсаў тэрмічнералаў (У.С.Камароў), прыродных арнай і тэрмаакісляльнай дэструкцыі, а ганічных калоідаў і комплексаў гумінатаксама са зніжанай гаручасцю. вых кіслот (І.І.Ліштван), асновы сінтэзу Значны ўклад у хімію і фізіку высокасаасаджаных адсарбентаў з высокай малекулярных злучэнняў зрабілі акад. тэрмічнай стабільнасцю ў прысутнасці Нац. АН Беларусі У.Я.Агабекаў, У.А.Беарганічных і неарганічных мадыфікаталы, Ф.М.Капуцкі, А.І.Лесніковіч, У.С. раў (А.І.Рацько). У кірунку в ы в у Салдатаў, А.І.Свірыдзёнак, І.М.Ярмочэння механізму дзеянленка; чл.-кар. П.І.Бялькевіч, М.П.Круня і с і н т э з у п а в е р х н е в а цько, Ю.М.Плескачэўскі, М.Р.Пракапа к т ы ў н ы х р э ч ы в а ў прапаначук, А.І.Рацько, Р.Л.Старобінец; д-ры ваны змены рэжымаў выкарыстання і навук А.В.Більдзюкевіч, А.І.Валожын, новыя рэагенты ў якасці збіральнікаў і П.М.Гапонік, Б.Э.Гелер, В.А.Гальдадэ, дэпрэсантаў, што значна павялічыла А.А.Івашкевіч, Л.С.Карэцкая, Л.П.Круль, эфектыўнасць флатацыйнага абагачэнЭ.Ц.Круцько, М.А.Ксенафонтаў, Б.І.Купня калійных руд Старобінскага радовічынаў, М.Р.Лін, А.У.Макарэвіч, С.У. шча (Х.М.Александровіч, Ф.Ф.МажэйМаркевіч, П.А.Матусевіч, С.Ф.Навумака); даследаваліся стабілізацыя калоідва, Л.С.Пянчук, С.С.Пясецкі, А.В.Раганых сістэм на фоне канцэнтраваных чоў, М.М.Равяка, Дз.В.Свірыдаў, В.В. раствораў электралітаў, атрыманне водСмірноў, В.А.Струк, У.А.Тарасевіч, набітумных эмульсій (М.П.Круцько), А.І.Шадыра, Я.І.Шчарбіна, А.Р.Юркевысокаканцэнтраваных устойлівых кавіч, М.І. Ягоранкаў і інш. лоідаў аксідаў і гідраксідаў пераходных Літ.: С о л д а т о в В.С. Хнмня высокомолекулярных соеднненнй // Весці Нац. АН металаў (А.І.Лесніковіч). У галіне м і цэлярных і палімерных Беларусі. Сер. хім. навук. 1998. №4; Хнмнческне проблемы создання новых матерна- с т р у к т у р даследавалася фарміралов н технологнй: Сб. ст. к 20-летню ННН ванне структур дысперсных палімерфнз.-хнм. проблем БГУ. Мн., 1998; С о л - ных сістэм у вязкацякучым стане д а т о в В.С. Полнмерные н компознцнон- (Б.Э.Гелер); уведзена паняцце асацыіные матернапы // Наука — народному хораваных комплексаў у хімію ультразяйсгву. Мн., 2002; П л е с к а ч е в с к н й Ю.М., С а в н ц к н й В.Н. Полнмерные н дысперсных сістэм (Я.М.Рахманько, компознцнонные матерналы н нх прнмене- У.С.Салдатаў).

530__________________ НАВУКА Развіццё метадычнай базы калоіднай хіміі абумовіла фарміраванне новых кірункаў даследаванняў, што адносяцца да хіміі такіх мікрагетэрагенных сістэм, як інжынерная хімія, хімія інтэлектуальных матэрыялаў, нанатэхналогія, якія даюць магчымасць нарошчвання малекулярных структур з зададзенымі функцыянальнымі групамі на паверхні носьбітаў адвольнай прыроды. У гэтым кірунку дасягнуты значныя поспехі ў канструяванні новых нетрадыцыйных фатаграфічных матэрыялаў (Г.А.Браніцкі, В.В.Свірыдаў, В.Дз.Сташонак), электра- і магнітарэалагічных суспензій (А.Д.Мацапура, З.П.Шульман), розных варыянтаў рэалізацыі золь-гель працэсаў, напр., атрыманне аптычнага шкла (Я.М.Паддзенежны), у даследаванні працэсаў хімічнай самазборкі на межах падзелу фаз (А.І.Лесніковіч). Літ:. Л е с н н к о в в ч А.Й. Нсследовання в областн хнмнческой ннженернн н коллондной хнмнн // Весці Нац. АН Беларусі. Сер. хім. навук. 2003. №4. В.Н.Макатун. ХІМІЯ ПРЫРОДНЫХ ЗЛУЧЭННЯЎ Хімія драўніны і цэлюл о з ы. Адна з галін хіміі драўніны — сухая перагонка пнёвага асмолу — развівалася на Беларусі з 17 ст. Навуковадаследчыя работы ў гэтай галіне пачаліся ў 1920-я г. ў Бел. НДІ сельскай і лясной гаспадаркі і ў Бел. с.-г. акадэміі (К.М.Караткоў, І.І.Красікаў, У.В.Шкатэлаў). Вывучаўся піроліз драўніны, распрацавана тэхналогія працэсу, пабудаваны драўнінна-газавы з-д у Мінску. У Ін-це хіміі АН Беларусі даследаваліся кінетыка гідралітычнага расшчаплення поліцукрыдаў драўніны, састаў смалістых рэчываў, вылучаных з паверхневага і глыбіннага асмолу тарфяных пакладаў. Прапанавана методыка гідролізу драўніны разбаўленай сернай к-той (у 1955 пабудаваны першы на Беларусі Бабруйскі гідролізны з-д) і тэхналогія гідролізу мікалагічна разбуранай драўніны (А.І.Скрыган). У пасляваенны час даследаванні расшырыліся і вядуцца ў многіх НДІ і ВНУ Беларусі. У Ін-це фізіка-арган. хіміі (да 1959 — Ін-т хіміі) Нац. АН Беларусі даследаваліся тэрмадынамічныя сувязі цэлюлозы, іх дыфільная прырода, вывучаўся ўплыў дыспергавання цэлюлозы ца трываласць валокнаў і плёнак з яе (Д.У.Жаркоўскі, С.М.Ліпатаў). Выяўлены заканамернасці пераўтварэнняў, што адбываюцца ў драўніне ў натуральных умовах і пры тэрмахім. апрацоўцы; паказана аналагічнасць гэтых працэсаў

гідрагенізацыйнаму-дэгідрагенізацыйнаму каталізу; распрацаваны спосабы выкарыстання драўніны балотных пнёў і аднагадовых парасткаў вярбы ў гідролізнай, цэлюлозна-папяровай і лесахім. вытв-сці, спосабы вылучэння і пластыфікацыі цэлюлозы з мясц. расліннай сыравіны, спосабы каталітычнай дэлігніфікацыі цэлюлозы; вывучана залежнасць яе структуры ад паходжання і фізіка-хім. ўздзеяння (А.І.Скрыган). У Ін-це фізікі Нац. АН Беларусі даследуюцца цэлюлоза і яе вытворныя, інш. вышэйшыя поліцукрыды, а таксама іх мадэльныя злучэнні метадамі інфрачырвонай спектраскапіі (Р.Г.Жбанкоў). У Бел. тэхнал. ун-це распрацоўваецца агульная тэорыя рэакц. здольнасці лігніну, даследуюцца змены яго будовы ў філагенет. шэрагу раслін. Эксперыментальна пацверджана тэорыя полікандэнсацыі лігніну; паказана структурнагенет. сувязь лігніну са сфагнавых імхоў з лігнінамі вышэйшых раслін; даказана, што ў аснове лігніну сфагнавых імхоў ляжыць структура пара-оксіфенілпрапану (У.М.Рэзнікаў). Даследаваны гідралітычныя пераўгварэнні поліцукрыдных кампанентаў драўніны. Распрацаваны метады мадыфікацыі драўніны сінт. палімерамі. Гл. таксама Х ім ія в ы со к ам ал ек ул я рн ы х злучэн н яў, Х ім іч н ая т эхн ал огія .

Х і м і я т э р п е н о і д а ў . Даследаванні тэрпеноідаў на Беларусі пачаліся ў 1923 у Бел. НДІ сельскай і лясной гаспадаркі, прадоўжаны ў Бел. с.-г. акадэміі, Бел. НДІ лясной гаспадаркі, Ін-це хіміі АН Беларусі, Лесатэхн. ін-це (з 1961 Бел. тэхнал. ін-т, з 1993 ун-т) і інш. Вывучаліся састаў і пераўтварэнні смаляных к-т хваёвай драўніны. Высветлена, што састаў смаляных кіслот з жывіцы хвоі і каніфолі з гэтай жывіцы аднолькавы з саставам аднайм. прадуктаў, атрыманых з амерыканскай і французскай хвоі, і што яны маюць у сабе а-пімаравую, левапімаравую і абіяцінавую к-ты; распрацавана тэхналогія і арганізавана падсочка хвоі (В.П.Сініцкі, У.В.Шкатэлаў). Пабудаваны (1929— 30) Барысаўскі каніфольна-шкіпінарны і Навабеліцкі каніфольна-мылаварны зды. Вывучалася аўтаакісленне шкіпінараў у прысутнасці розных каталізатараў, удасканальвалася тэхналогія лесахім. вытворчасцей (К.М.Караткоў). Даследаваны састаў смалістых рэчываў, вылучаных з паверхневага і глыбіннага асмолу, тарфяных пакладаў, удасканальвалася тэхналогія працэсаў смола-шкіпінарнай вытв-сці (А.І.Скрыган). Вывучаліся састаў і рэакцыя нітравання смаляных к-т (П.С.Пішчымука), аўтаакісленне смаляных к-т і тэрпенаў (Б.В.Ерафееў, М.І.Міцкевіч), састаў

смаляных к-т і іх ангідрыдаў рэнтгенаструктурным метадам (М.Я.Лазараў) і інш. 3 1955 асн. даследаванні па хіміі тэрпеноідаў сканцэнтраваны ў Ін-це фізіка-арган. хіміі Нац. АН Беларусі. Устаноўлены хім. састаў бальзамаў найб. важных айч. хвойных парод; вывучаны ізамерызацыйныя пераўтварэнні тэрпенаў і смаляных к-т; распрацаваны спосабы атрымання полімерызаванай, гідрыраванай, мадыфікаванай і дыспрапарцыянаванай каніфолі, многіх яе эфіраў, мед. камфоры, лесахім. ядахімікатаў, політэрпенаў і інш. прадуктаў (І.І.Бардышаў, Х.А.Чэрчас). 3 канца 1970-х г. сістэматычна вывучаюцца хім. пераўтварэнні індывід. монатэрпенавых злучэнняў — алефінаў, спіртоў, кетонаў і інш. Вызначаны асн. заканамернасці перабудовы вуглевадароднай асновы гэтых злучэнняў ва ўмовах кіслотнага каталізу. На аснове рэакцыі гідраамінавання, рэакцый Рытэра, Бекмана, Маніха і інш. знойдзены эфектыўныя спосабы сінтэзу цяжкадаступных азотзмяшчальных злучэнняў, што маюць разнастайныя фармакафорныя групоўкі. Распрацаваны падыходы да высокатэхнал. выкарыстання аднаўляемай лесахім. сыравіны, якія накіраваны на атрыманне паверхнева-актыўных рэчываў, біяцыдаў, аналагаў прыродных нізкамалекулярных біярэгулятараў, тэхнал. дадаткаў, духмяных рэчываў і інш. практычна каштоўных злучэнняў (І.І. Бардышаў, С.С.Кавальская, М.Г.Казлоў). Н а ф т а х і м і я . Хімію нафты на Беларусі пачалі даследаваць пасля адкрыцця на яе тэрыторыі першага радовішча нафты (Ельск, 1952). У Ін-це хіміі і Ін-це геал. навук АН Беларусі вывучалі асн. характарыстыкі бел. нафты. Пасля адкрыцця прамысл. радовішчаў (1964) фізіка-хім. і геахім. характарыстыкі нафты вывучаюцца ў Бел. н.-д. геолагаразведачным ін-це (В.А.Лапуць, Р.Я.Семячка), Ін-це геахіміі і геафізікі АН Беларусі (да 1971 Лабараторыя геахім. праблем; К.І.Лукашоў), хім. састаў, фізіка-хім. і тэхнал. характарыстыкі — у Ін-це фізіка-арган. хіміі Нац. АН Беларусі (Ю.Р.Егіязараў, М.С.Казлоў, Г.М. Сянькоў). Прапанаваны новыя спосабы сінтэзу ненасычаных цыклічных вуглевадародаў, спіртоў, кетонаў і іх функцыянальных вытворных, атрыманы новыя палімеры, эпаксідныя смолы, іаніты, воднарастваральныя поліэлектраліты, дэпрэсары і пластыфікатары (Н.П.Емяльянаў, Б.В.Ерафееў, С.Ф.Навумава). Распрацаваны асновы тэрмакаталітычных працэсаў ператварэння нафтавых вуглевадародаў у рэакцыяздольныя манамеры і метады сінтэзу на іх аснове функцыянальных вытворных і высокамалекулярных злучэнняў (Я.М.Па-

вушкін). Вядуцца даследаванні па паляпшэнні тэхніка-эканам. паказчыкаў прамысл. прадпрыемстваў: прапанаваны мадыфікаваныя каталізатары і метады рэактывацыі прамысл. каталізатараў працэсу дэгідравання цыклагексанолу (для Гродзенскага хім. камбіната) і працэсаў ізамерызацыі ксілолаў (для Полацкага нафтаперапр. з-да), новы спосаб сінтэзу 2- і 3-атамных фенолаў на аснове цыклагексену, біметал. каталізатары для каталітычнага рыформінгу бензінаў. У Ін-це агульнай і неарган. хіміі Нац. АН Беларусі прапанаваны адсарбенты і каталізатары для нафтаперапр. і нафтахім. працэсаў (У.С.Камароў); у Бел. тэхнал. ун-це створаны тэарэт. асновы падбору экстрагентаў для вылучэння араматычных вуглевадародаў з каталізатараў рыформінгу бензіну і з пірабензіну (Я.І.Шчарбіна). Тэрмадынаміка галагеназамешчаных вуглевадародаў нафты вывучалася ў БДУ (Дз.М.Андрыеўскі). Л і т Б а р д ы ш е в Н.Н. Нзученне хнмнческого состава сосновой жнвнцы н полученных нз нее каннфолн н скнпндара // Новое в лесохнмнн. М., 1973; Е г н а з а р о в Ю.Г., К о з л о в Н.С., К у л н к о в В.Н Хнмня промышленных нефтей Белорусснн. Мн., 1972; П а у ш к н н Я.М. Нефтехнмнческая наука н промышленность. Мн., 1972; Е г н а з а р о в Ю.Г., С а в ч н ц М.Ф., У с т н л о в с к а я Э.Я. Гетерогенно-каталнтнческая нзомернзацня углеводородов. Мн., 1989. М.Г.Казлоў (хімія драуніны і цэлюлозы, хімія тэрпеноідаў), Ю .Р.Егіязараў (нафтахімія). ХІМІЧНАЯ ТЭХНАЛОГІЯ Даследчыя работы ў галіне хім. тэхналогіі на Беларусі пачаты ў 1930-я г. Першыя даследаванні праводзіліся ў ін-тах прам-сці, сельскай і лясной гаспадаркі, хіміка-тэхнал. (з 1933 у складзе БПІ), а таксама ў ін-тах хіміі і торфу АН Беларусі. Даследавалася магчымасць атрымання дубільных рэчываў з тарфяной смалы, распрацоўвалася і ўдасканальвалася тэхналогія гарбарнай (Ф.Г.Асіпенка), смолашкіпінарнай вытв-сці. У пасляваенны час значна пашырылася тэматыка даследаванняў у галіне хім. тэхналогіі ў ін-тах АН Беларусі і ВНУ.

3 канца 1970-х г. адзначана станоўчая дынаміка навук.-інавацыйнай дзейнасці, накіраванай на стварэнне і ўкараненне новых хім. тэхналогій. У Ін-це агульнай і неарган. хіміі Нац. АН Беларусі акад. М.А.Безбародавым, У.С.Камаровым, М.М.Паўлючэнкам, І.М. Ярмоленкам, М.Ф.Ярмоленкам закладзены фундаментальныя асновы і распрацаваны новыя метады сінтэзу такіх неарган. матэрыялаў з зададзенымі хім. ўласцівасцямі і структурнымі парамет-

рамі, як гарачатрывалыя матэрыялы, высокатэмпературныя звышправаднікі, керамічныя і шклопадобныя матэрыялы, цвёрдыя і вадкія іаніты, ультрафільтрацыйныя мембраны. На аснове даследаванняў па кінетыцы і механізме цвердафазных рэакцый неарган. фасфатаў (Я.А.Продан) прапанаваны шэраг фасфатных матэрыялаў, фунгіцыдаў, дэтэргентаў, люмінафораў і інш. Распрацаваны метады сінтэзу тэрмастабільных сітаватых адсарбентаў шпінельнай структуры, цэалітазмяшчальных каталізатараў, вугляродных адсарбентаў (У.С.Камароў, А.І.Рацько), калійных і фосфарных мінер. удабрэнняў (М.П. Круцько, Ф.Ф.Мажэйка). У Ін-це фіз.-арган. хіміі Нац. АН Беларусі пад кіраўніцтвам акад. Б.В.Ерафеева, М.С.Казлова, У.С.Салдатава, чл.-кар. Ю.А.Альдэкопа распрацаваны тэхналогіі вырабу ультра- і мікрафільтрацыйных мембран; прапанаваны тэхнапогіі і арганізавана вытв-сць хімічна актыўных тэкстыльных матэрыялаў і фільтрацыйнага абсталявання для ачысткі паветра; распрацавана універсальная тэхналогія вылучэння біялагічна актыўных рэчываў з водных асяроддзяў і прадуктаў мікробнага сінтэзу; створаны тэхналогіі атрымання чыстых амінакіслот і лекавых прэпаратаў на іх аснове (з-д мед. прэпаратаў, г. Скідзель); распрацаваны штучныя глебы для раслін, тэхналогія вырабу заменнікаў плазмы крыві. У Ін-це біяарган. хіміі Нац. АН Беларусі пад кіраўніцтвам акад. А.А.Ахрэма, А.А.Стральчонка распрацаваны метады і сродкі імунахім. мікрааналізу і радыеімуналагічнага аналізу, тэхналогіі вытв-сці супрацьлейкозных, антыснідавых і інш. прэпаратаў. У Ін-це выкарыстання прыродных рэсурсаў і экалогіі Нац. АН Беларусі распрацавана тэхналогія вырабу грануляваных арганамінерапьных'удабрэнняў і воску з торфу, вугляродных сарбентаў, кармавых дабавак і дражджэй; створаны шэраг гумусавых прэпаратаў для ачысткі прамысл. абсталявання ад радыенуклідаў (М.М.Бамбалаў, П.І.Бялькевіч, І.І.Ліштван, У.Ф.Логінаў, А.А.Цярэнцьеў). У Ін-це хіміі новых матэрыялаў Нац. АН Беларусі пад кіраўніцтвам акад. У.Я.Агабекава распрацаваны тэхналогіі вырабу новых фотаадчувальных матэрыялаў, паляроідных плёнак, вадкакрышталічных кампазіцый, аптычных адбельвальнікаў, паверхнева-актыўных рэчываў і інш. прадуктаў мапатанажнай хіміі. У НДІ буд. матэрыялаў Мінбудархітэктуры распрацаваны працэсы вьпв-сці буд. і абліцовачных керамічных матэ-

НАВУКА__________________ 531^ рыялаў з мясц. сыравіны (І.М.Белавус, В.М.Летфурахманаў), цеплаізаляцыйных вогнетрывалых матэрыялаў (Б.Б.Барысаў, М.П.Садчанка), сітаватых напаўняльнікаў і лёгкіх бетонаў на іх аснове, воданепранікальнай керамікі для труб дрэнажных і арашальных сістэм (С.Р. Караткевіч, Л.К.Пятроў). Найважнейшыя распрацоўкі, выкананыя ў Бел. тэхнал. ун-це: тэхналогія перапрацоўкі фасфатнай сыравіны (М.І. Кузьмянкоў, У.В.Пячкоўскі); атрыманне сплаваў з дапамогай нізкатэмпературнай плазмы (М.А.Свідуновіч); тэхналогія шкла, розных гатункаў керамікі, керамічных пігментаў і палівы (Н.М. Бабкова, І.А.Лявіцкі, І.У.Пішч, В.М.Яглоў); атрыманне аксідных высокатэмпературных звышправодных злучэнняў і новых ферамагнітных матэрыялаў (Л.А. Башкіраў); тэхналогія сінтэзу сарбентаў і іх выкарыстання для глыбокай ачысткі газавых выкідаў і сцёкавых вод (В.П.Глыбін, Т.А.Жарская, В.М.Марцуль, А.А.Чэрнік); тэхналогіі і абсталяванне па здабыванні каляровых і каштоўных металаў з прамысл. адходаў, новыя матэрыялы для электродаў гальванічнай вытв-сці (В.Б.Драздовіч, І.М. Жарскі, Н.П.Іванова, М.С.Капіца, М.Л. Смоляг); каталітычны сінтэз фурфуролу, атрыманне тэрпенамалеінавых смол і клеявых саставаў для гідрафабізацыі (І.І.Бардышаў, Г.М.Горскі, А.І.Ламоткін, Я.П.Марозаў, Т.В.Салаўёва). У БДУ (хім. факультэт і НДІ фіз.-хім. праблем) распрацаваны працэсы хім. і электрахім. асаджэння металаў і сплаваў, якія ўкаранёны ў прам-сць (Т.М.Вараб’ёва, Т.В.Гаеўская, Л.І.Сцяпанава), працэсы вырабу металізаваных шаблонаў з выкарыстаннем рэакцый хім. асаджэння металаў з раствораў, а таксама токаправодных малюнкаў пячатных плат без выкарыстання фотарэзістаў (Т.М.Вараб’ёва, В.Г.Сакалоў, Л.І.Сцяпанава). Прапанаваны спрошчаныя тэхналогіі вырабу тэрмакаталітычных і паўправадніковых газавых сенсараў (Г.А.Браніцкі, М.І.Іваноўская, Дз.І.Мычко). Распрацаваны: керамічныя матэрыялы для высокатэмпературных электрахім. прылад, напр., кіслародныя сенсары, паліўныя элементы (А.А.Вечар, Я.М.Навумовіч); высокаэфектыўныя матэрыялы для тушэння лясных пажараў і торфу, а таксама кампаненты паліў з адначасовай значнай энергаёмістасцю і высокай тэрмастабільнасцю (В.У.Багданава, А.І.Лесніковіч); метады сінтэзу гарачатрывалых фасфатных сувязных, што выкарыстоўваюцца ў касм. і ваен. тэхніцы (К.М.Лапко, В.Ф.Цікавы). Ат-

532__________________ НАВУКА рыманы фасфатныя матэрыялы, якія валодаюць выбіральнымі іонаабменнымі ўласцівасцямі і эфектыўна сарбіруюць газападобныя рэчывы асн. характару (У.А.Люцко, У.О.Шаблоўскі). Прапанаваны шэраг спосабаў атрымання новых цэлюлозных матэрыялаў з рэгулюемай структурай, у т.л. шэраг мед. прэпаратаў, тэхналогіі нафтапалімерных смол

для вытв-сці лакафарбавых і буд. матэрыялаў (Л.В.Гапонік, Я.У.Герт, Ф.М. Капуцкі, В.П.Мардыкін, Т.Л.Юркштовіч). Распрацаваны тэхналогіі гідрагеляў для сельскай гаспадаркі, дызельнага біяпаліва, водарастваральных палімераў для грануляваных мінер. удабрэнняў (Л.П.Круль, П.А.Матусевіч, У.У.Сімірскі). Л іт К уз ьм ен ков М .Н Хнмня н технологня метафосфатов. Мн., 1983; Хнмнческне проблемы создання

новых матерналов н технологнй: Сб. ст. Вып. 1—2. Мн., 1998— 2003; В н т я з ь П.Н., Н в а н к о В.С., Ц л ь ю ш е н к о А.Ф. Теорня н практнка нанесення заіцнтных покрытнй. Мн., 1998; Матерналы конференцнн «Новейшне достнження в областн нмпортзамешення в хнмнческой промышленностн н пронзводстве стронтельных матерналов». Мн., 2003. Т. М. Вараб ева, Дз. 1. Мы чко.

Ф ІЗІК А -Т Э Х Н ІЧ Н Ы Я Н А В У К І ПРАБЛЕМЫ ЦЕПЛА- I МАСААБМЕНУ Даследаванні ў галіне цепла- і масаабмену на Беларусі пачаліся ў 1927 з арганізацыяй н.-д. лабараторыі, рэарганізаванай у 1929 у Бел. НДІ прам-сці. У ін-це вяліся даследаванні па камернай сушцы паперы, рацыянальным выкарыстанні кацельных і цеплавых установак, атрыманні вапны з рыхлага мелу. У даваенны перыяд цеплавыя і масаабменныя працэсы вывучаліся ў БПІ, Мінскім НДІ буд. матэрыялаў, Ін-це торфу; з 1952 — у Ін-це энергетыкі АН Беларусі. Уклад у развіццё навукі аб цепла- і масаабмене зрабіў А.В.Лыкаў, які з 1956 узначальваў Ін-т энергетыкі (з 1963 Ін-т цепла- і масаабмену). У выніку яго дзейнасці створана матэм. тэорыя пераносу энергіі і рэчыва, сфармулявана сістэма ўраўненняў узаемазвязанага цепла- і масапераносу, вывучаны цепла- і масаабмен у фіз. сістэмах (капілярна-сітаватых целах, гетэрагенных асяроддзях) з улікам эфекту канчатковасці хуткасці распаўсюджвання субстанцыі, якая пераносіцца, пастаноўка і рашэнне звязаных задач цеплаабмену. Пад кіраўніцтвам П.С.Куца далей развіты тэорыя і тэхналогія высокаінтэнсіўных метадаў сушкі розных матэрыялаў. Працэсы цепла- і масаабмену ў дысперсных сістэмах інтэнсіўна даследаваліся з канца 1950-х г. С.С.Забродскім і яго вучнямі — В.А.Барадуляй, М.В.Антанішыным. Для атрымання зададзеных уласцівасцей дысперснай сістэмы распрацаваны мадыфікацыі псеўдазвадкаванага слоя: кіпячы, фантануючы, пульсуючы, электратэрмічны. У Ін-це ядз. энергетыкі АН Беларусі даследаваліся сістэмы ахаладжэння атамных і цеплавых электрастанцый, вывучаліся пытанні эфектыўнасці цеплаперадачы ў цеплаабменных апаратах пры наяўнасці хім. рэакцый у цепланосьбіце (А.К.Красін, А.А.Міхалевіч, В.Б.Несцярэнка, Л.І.Калыхан). У наш час асн. навук. даследаванні праводзяцца ў Ін-це цепла- і масаабмену імя Лыкава, Аб’ядна-

ным ін-це энергет. і ядз. даследаванняў «Сосны» Нац. АН Беларусі, Бел. нац. тэхн. ун-це. У галіне свабодна-канвектыўнага цеплаабмену пад кіраўніцтвам А.Р.Мартыненкі праведзены комплекс работ па аэратэрмаоптыцы: выкананы даследаванні гідрадынамікі і цеплаабмену шырокага класа зрухавых цячэнняў вадкасцей і газаў пры розных межавых умовах у каналах складанай формы, струменях. Выяўлены заканамернасці экалагічнага ўздзеяння вежавых градзірань выпарнога тыпу, прызначаных для ахаладжэння вады, якая цыркулюе на ТЭЦ і АЭС. Практычныя вынікі ўкаранёны на Мінскай ТЭЦ-4. Пад кіраўніцтвам Л.Л.Васільева распрацаваны цеплавыя трубы і цеплаабменнікі на іх аснове, што дазволіла рашыць задачы інтэнсіўнага награвання, ахаладжэння і тэрмастабілізацыі вырабаў, якія працуюць у космасе, дзе ўзнікаюць вял. пераменныя цеплавыя нагрузкі. Выкананы даследаванні па макракінетыцы сітаватых электродаў — своеасаблівых хім. рэактараў у выглядзе двух- і трохфазных сістэм з электрахім. пераўтварэннямі, што дазволіла прапанаваць апісанне і распрацаваць аптымізаваныя варыянты канструкцыі электродаў (А.В. Лыкаў, Б.М.Смольскі, І.Р.Гурэвіч). Пад кіраўніцтвам Р.І.Салаухіна выкананы комплекс даследаванняў працэсаў пераносу ў нераўнаважных асяроддзях: вывучаны газадынамічныя працэсы і з’явы цепла- і масапераносу ў лазерна-актыўных асяроддзях. Выкананы даследаванні вагальнай рэлаксацыі малекулярных газаў у вельмі нераўнаважных умовах; створаны метады і апаратныя сродкі для выкарыстання нераўнаважнай плазмы, з’яў звышадыябатычнага гарэння ў сістэмах ачысткі паветра і вадкіх асяроддзяў ад арган. дамешкаў, для атрымання азону, даследаваны працэсы пераносу пры фільтрацыйным гарэнні і новыя тыпы гарэлачных прылад (С.А.Жданок). Выяўлены і апісаны заканамернасці палёў скарасцей і ўнутр.

гравітацыйных хваль у вадкасцях з вял. значэннямі малекулярнага ліку Прандтля (Б.А.Калавандзін). Выкананы тэарэт. даследаванні ў галіне фізікі плазмадынамічных працэсаў пры лазернаплазменным уздзеянні на металы і кампазіцыйныя матэрыялы, разлічаны оптыкафіз. параметры шматзараднай плазмы і характарыстыкі пераносу ў юнізаваных асяроддзях (М.А.Ельяшэвіч, Г.С.Раманаў, Ю.А.Станкевіч, К.Л.Сцяпанаў). Разгледжаны выпадкі ўздзеяння лазернай (паверхневай) і электроннай (аб’ёмнай з максімумам на глыбіні пад паверхняй) крыніц цяпла на кампазіцыйныя матэрыялы, што дазволіла ствараць новыя цеплаахоўныя матэрыялы (М.У.Паўлюкевіч, С.І.Шабуня). Створаны магутныя газадынамічныя ўстаноўкі (плазматроны, паскаральнік плазмы), на якіх выкананы даследаванні і выпрабаванні цеплаахоўных матэрыялаў для касм. і лятальных апаратаў, тэхнал. выкарыстанняў плазменных патокаў (С.К.Краўчанка, В.У.Торапаў, М.С. Траццяк). Распрацаваны метады разліку хуткасці вынасу масы цеплаахоўных матэрыялаў цеплавымі патокамі, якія ўзнікаюць пры ўваходзе касм. апаратаў у атмасферу. Пад кіраўніцтвам З.П. Шульмана выкананы комплекс даследаванняў па канвектыўным цепла- і масапераносе ў рэалагічна складаных сістэмах. Створаны тэхналогіі вытв-сці супертонкіх мінеральных валокнаў і прамога атрымання сталі з жалезарудных акатышаў, комплекснай перапрацоўкі металазмяшчальных адходаў і пазапячнога атрымання легіраваных сплаваў (А.М.Лакцюшын). Распрацаваны тэхналогіі перапрацоўкі парашкападобных і цвёрдых рэчываў для сінтэзу тугаплаўкіх злучэнняў у плазме дугавога разраду, перапрацоўкі фасфатнай сыравіны, таксічных і радыеактыўных адходаў (А.Л.Масэ), тэхналогіі нанясення зносаўстойлівых ахоўных пакрыццяў (Н.М.Дарожкін). Створаны асновы вылічальнай тэрмаграфіі. Развіты метады тэрмаметрыі складаных біял. сістэм і

чалавека, што дазволіла прапанаваць новыя метады і апаратурныя сродкі для мед. дыягностыкі, лячэння і прафілактыкі многіх хвароб (УЛ.Драгун, С.А.Філатаў). Выкананы даследаванні цеплафіз. уласцівасцей газаў, вадкасцей і цвёрдых цел; створаны метады вымярэнняў цеплавых, акустычных і інш. параметраў, якія дазваляюць стварыць базы даных па цеплафіз. уласцівасцях рэчываў (А.Г.Шашкоў, В.І.Крыловіч, С.А.Танаева). У Бел. нац. тэхн. ун-це пад кіраўніцтвам А-В.І.Вейніка і У.І.Цімашпольскага створана навук. школа цеплафізікаў па вывучэнні працэсаў цепла- і масаабмену ў металургіі. Распрацаваны асновы цеплавой тэорыі ліцця, прапанаваны метады разліку працэсаў зацвердзявання, нагрэву і тэрмічнай апрацоўкі металу. Л іт .: Л ы к о в А.В. Теплообмен: Справочннк. М., 1973; Іпіетаііопаі Епсуіореёіа оГ НеаІ апб Махз Тгап^Гег. Ые\у Уогк, 1996.

тэм: метад цвёрдых трэкавых дэтэктараў ядзер (І.У.Жук, Малыхін), метады аналізу шумоў рэактара (Лявадны, Сапожнікаў), метады неразбуральнага кантролю наяўнасці нейтронна-паглынальных і падзельных матэрыялаў у асн. элементах актыўных зон (Сапожнікаў, Сікорын). Створаны вымяральныя ўстаноўкі для спектраметрыі гама-выпрамянення, размеркавання шчыльнасці дзяленняў у актыўных зонах рэактараў і параметраў кінетыкі рэактараў. У 1970—80-я г. ў ІЯЭ створаны розныя мадыфікацыі рэактараў фіз. магутнасці БТС-1 — БТС-5 з хуткацеплавымі крытычнымі зборкамі для даследаванняў па фізіцы энергет. хуткіх рэактараў, што ахалоджваюцца дысацыіруючым газам і паравадзяной сумессю (М.М.Груша, І.Р.Серафімовіч, Чуркін, Ярашэвіч) і крытычны стэнд «Астра»

А .Р. Мартыненка, У.І.Цімашпольскі.

ФІЗІКА ЯДЗЕРНЫХ РЭАКТАРАЎ Даследаванні па фізіцы ядз. рэактараў пачаліся ў 1960, калі ў Ін-це энергетыкі АН Беларусі было створана Аддзяленне атамнай энергетыкі (узначаліў А.К.Красін). Тэарэт. работы выконваліся ў лабараторыях атамнай энергетыкі (Красін) і фіз. разлікаў (В.А.Навумаў), эксперым. — на доследным рэактары ІРТ-1000 (здадзены ў эксплуатацыю ў 1962). У 1965 створаны Ін-т ядз. энергетыкі АН Беларусі (ІЯЭ), дзе былі сканцэнтраваны работы па фізіцы ядз. рэактараў. У ім вяліся доследныя работы па стварэнні новых тыпаў ядз. рэактараў: уран-гідрыдцырконіевага для перасоўнай АЭС «Памір-630 Д», хуткіх газаахаладжальных (N2 0 4 ) тыпу БРІГ і БРГ, спецыялізаваных ядз.-хім. рэактараў. Першы рэактар фіз. магутнасці (крытычны стэнд) «Ружа» створаны ў 1965. На ім праведзены даследаванні аднародных уран-водных сістэм з палівам 10%, 36% і 75% абагачэння па 235ГІ у шырокім дыяпазоне змяненняў адносін канцэнтрацыі ядзер вадароду і урану-235 (В.А.Лявадны, Ю.І.Чуркін, А.І.Ярашэвіч). Для эксперым. абгрунтавання фізікі рэактара «Памір» на ўсіх стадыях яго праектавання былі створаны рэактары фіз. магутнасці «Эдэльвейс», «Крыштапь», на якіх выкананы комплекс даследаванняў «халодных» і «гарачых» ІЮ2—2гНп — крытычных сістэм з палівам 21%, 36% і 45% абагачэння па 235 ц ( і .А . Е д ч ы к , А.П.Малыхін, У.У.Сапожнікаў, С.М.Сікорын, А.І.Ярашэвіч). Распрацаваны ці ўдасканалены розныя метады вымярэнняў асн. нейтронна-фіз. параметраў рэактарных сіс-

Рэактар фізічнай магутнасці «Крышталь» — поўнамаштабная мадэль рэактара перасоўнай АЭС «Памір-бЗОД». для даследаванняў віхравых рэактараў з мікрацвэламі (Лявадны, С.У.Макін). Распрацаваны метады рашэння кінетычнага ўраўнення пераносу нейтронаў і ўліку тэрмалізацыі нейтронаў у Рп-набліжэнні канечна-рознасным метадам (А.П.Сямашка, Ю.К.Шчокін), удасканалены метады альбеда (В.П.Слізоў), імавернасці першых сутыкненняў (А.І. Додзь), Монтэ-Карла (С.Р.Розін). Праведзены тэарэт. даследаванні па ацэнцы сячэнняў узаемадзеяння нейтронаў з ядрамі падзельных, сыравінных і канстр. матэрыялаў ва ўсім дыяпазоне энергій нейтронаў рэактарнага спектра (В.А.

НАВУКА__________________ 533 Коньшын, У.М.Маслаў, Ю.У.Парадзінскі, Я.Ш.Сухавіцкі), створаны новыя матэм. мадэлі і праграмы разліку ядз,фіз. канстантаў. Для дыфузійнага разліку цеплавых ядз. рэактараў з улікам выгарання паліва і ўтварэння прадуктаў дзялення распрацаваны інжынерны разліковы комплекс «Гера» (В.А.Навумаў), які пераўтвораны ў комплекс «Кратэр» (Я.М.Дунец, Б.А.Літвіненка, В.А.Навумаў, І.Я.Рубін). Для апісання гетэрагенных эфектаў у ячэйках ядз. рэактараў ва ўсёй вобласці энергіі нейтронаў створана 95-групавая дыфузійная праграма «Рытм» (Навумаў, Рубін). Праведзены разліковыя даследаванні фізікі ядз.-хім. рэактараў і шматмэтавых рэактараў для адначасовай выпрацоўкі электраэнергіі, цяпла і радыяцыйна-хім. прадукцыі (Красін, Літвіненка, І.А.Савушкін). У ІЯЭ была створана база для разліковых і эксперым. даследаванняў па фізіцы ядз. рэактараў розных тыпаў, ін-т стаў адным з буйнейшых цэнтраў па гэтай галіне ў СССР. Пасля Чарнобыльскай катастрофы 1986 і наступнага распаду СССР даследаванні па фізіцы ядз. рэактараў на Беларусі былі істотна згорнуты. Спынены ўсе эксперым. даследаванні на рэактарах фіз. магутнасці, з якіх выгружаны падзельныя матэрыялы; менш інтэнсіўна вяліся работы па стварэнні новых метадаў фіз. разліку ядз. рэактараў. У наш час, дзякуючы міжнар. грантам, у Аб’яднаным ін-це энергет. і ядз. даследаванняў «Сосны» паводле праграмы эксперым. даследаванняў па трансмутацыі доўгажывучых прадуктаў дзялення і малодшых актынідаў вядуцца тэарэт. работы па ўдасканаленні ядз.-фіз. канстантаў у пашыраным дыяпазоне энергій нейтронаў (да 200 МэВ) і разлікова-эксперым. работы па фізіцы падкрытычных сістэм, што кіруюцца паскаральнікамі часціц высокіх энергій. Створана і даследуецца з 1999 цеплавая падкрытычная зборка «Яліна»; ствараецца бустэрная (каскадная), якія кіруюцца генератарам нейтронаў (В.В.Бурнос, А.І.Кіявіцкая, І.Р.Серафімовіч, Ю.Г.Фокаў, С.Я.Чыгрынаў), што дазволіць праводзіць эксперым. даследаванні ў шырокім дыяпазоне спектра нейтронаў. 3 1998 пачаты работы па рэканструкцыі аднаго з рэактараў фіз. магутнасці (С.І.Гульнік, С.Г.Мандзік, Сікорын), па завяршэнні якіх значна пашырыцца аб’ём эксперым. даследаванняў па фізіцы ядз. рэактараў. Літ:. Определенне крнтнческнх загрузок ОДНОрОДНЫХ СНСТеМ ІЮг — 2гН],89 н ІЮ2 — НгО с топлнвом 21 % п 36% обогашенпя по 23511 // Вопр. атомной наукн н техннкн. Сер.

534

НАВУКА

Фнзнка ядерных реакторов. 1991. Вып. 1; Экспернментальные нсследовання по фнзнке передвнжной АЭС «Памнр» // Проблемы нспользовання атомной энергнн: Сб. докп науч. семннара, посвяід. 85-летню акад. А.К.Краснна. Мн., 1996; Расчетные возможностн программного комплекса КРАТЕР для определення нейтронно-фнзнческнх характернстнк тепловых ядерных реакцнй // Весці АН Беларусі. Сер. фіз.-тэхн. навук. 1996. №1. А.І.ЯрашэвЫ .

ПРАБЛЕМЫ ЭНЕРГЕТЫКІ Даследаванні па энергетыцы на Беларусі пачаліся ў пасляваенны час, калі інтэнсіўны працэс індустрыялізацыі краіны запатрабаваў шматразовага павелічэння спажывання паліўна-энергет. рэсурсаў. У створаным (1950) Энергет. сектары і Ін-це торфу АН Беларусі праводзіліся работы па тэхналогіях здабычы і спальвання фрэзернага торфу ў энергаўстаноўках, у Ін-це геал. даследаванняў — па выяўленні на тэр. Беларусі радовішчаў нафты і газу, гідрарэсурсаў. У АН Беларусі былі ўтвораны ін-ты энергетыкі (1952, з 1963 — цепла- і масаабмену), ядз. энергетыкі (1965), праблем энергетыкі (1991). У наш час даследаванні ў гэтай галіне праводзяцца ў А б’яднаным ін-це энергет. і ядз. даследаванняў «Сосны» (АІЭЯД), Ін-це цепла- і масаабмену (ІЦМА), Ін-це энергетыкі аграпрамысл. комплексу Нац. АН Беларусі, галіновых ін-тах — Бел. цеплаэнергетычным ін-це (БелЦЭІ), Бел. н.-д. і праектным ін-це энергетыкі прам-сці, Белэнергасеткапраект; БДУ, Бел. нац. тэхн. ун-це, Бел. тэхнал. ун-це і інш. ВНУ краіны. У галіне энергапланавання распрацаваны (АІЭЯД, ІЦМА, БелЦЭІ) і ўхвалены СМ Рэспублікі Беларусь: Энергет. праграма (1992), Асн. кірункі энергет. палітыкі Беларусі (1995, удакладнены ў 2000 і 2004), Рэсп. праграмы «Энергазберажэнне» 1995—2000, 2001— 05 (Ф.І. Малочка, А.Р.Мартыненка, А.А.Міхалевіч, А.П.Якушаў і інш.). У галіне стварэння новых энергатэхналогій распрацаваны і ўкаранёны (больш за 200 адзінак) высокаэфектыўныя аўтаматызаваныя катлы магутнасцю ад 0,25 да 3 МВт для лакальнага энергазабеспячэння (В.А.Барадуля, С.М.Добкін); аэрадынамічны завіхральнік градзірань электрастанцый, што ўстаноўлены на Мінскай ТЭЦ-4 (А.Д.Саладухін); інфрачырвоныя гарэлкі для катлоў і электранагравальных прылад (С.А.Жданок). Распрацавана метадалогія кіравання патокамі актыўнай магутнасці ў замкнёных эл. сетках Бел. энергасістэмы (Я.В.Мышкавец, У.Р.Пякеліс). У галіне энергазберажэння ў АІЭЯД створаны

ўстаноўкі для утылізацыі цяпла і ачысткі ад шкодных прымесей скідных высокатэмпературных газаў прадпрыемстваў хім., шкляной, хлебапякарнай прам-сці, што ўкаранёны на ВА «Палімір» (г. Наваполацк), Лідскім з-дзе «Лакафарба», Барысаўскім хрусталёвым з-дзе, Гомельскім хлебакамбінаце і інш. (Л.І.Калыхан, Ю.У.Клімянкоў, В.Л.Малевіч); аўтаматызаваныя сістэмы праменнага лакальнага абагравання для бальніц і прамысл. прадпрыемстваў (В.П.Колас і інш.). У БелЦЭІ распрацавана і ўкаранёна на шэрагу аб’ектаў сістэма комплекснай аўтаматызацыі энергаўліку на кацельных і прамысл. прадпрыемствах (А.Л.Гуртоўцаў). Створана першая ў свеце ветраўстаноўка ротарнага тыпу магутнасцю 250 кВт (П.А.Віцязь, У.А.Пашкоў і інш.), даследаваны магчымасці выкарыстання сонечнай

Ветраэнергетычная ўстаноўка ротарнага тыпу магутнасцю 250 кВт. энергіі для награвання вады (Ю.Дз.Ільюхін, У.Л.Драгун, С.У.Конеў, В.В.Кузьміч, Л.У.Новаш), зроблена ацэнка геатэрмальнага патэнцыялу краіны (Я.Г.Грыбік, У.І.Зуй). У галіне метралогіі ўпершыню на Беларусі створаны (АІЭЯД) Нац. эталон вымярэння колькасці цеплаты і расходу вады (Л.І.Калыхан, Ю.У.Клімянкоў, В.А.Некрашэвіч). У галіне ядз. энергетыкі выкананы комплекс работ па абгрунтаванні развіцця гэтага кірунку на Беларусі. Літ:. Наука — энергетнке: Сб. науч. трудов. [Вып. 1—2]. Мн., 1999—2001; Аграрная энергетнка в ХХІ-м в. Мн., 2001; М н х а л е в н ч А.А. Энергетнка н энергосбереженне // Наука — народному хозяйству. Мн., 2002. А.А.Міхалевіч.

РЭСУРСАЗБЕРАЖЭННЕ Аснову рэсурсазберажэння складаюць вынікі выкарыстання айчынных і замежных рэсурсазберагальных тэхналогій, якія забяспечваюць навукова і нарматыўна абгрунтаваны расход рэсурсаў ва ўмовах дасягнення зададзенай якасці прадукцыі, патрэбнай прадукцыйнасці і мінімальнага ўздзеяння на навакольнае асяроддзе. Для Беларусі праблемы аптымізацыі рэсурсаспажывання і рэсурсазберажэння маюць асаблівае значэнне; паколькі ў забеспячэнні ўстойлівага развіцця краіны неабходна імпартаваць больш за палову неабходных рэсурсаў і экспартаваць большую частку вырабляемай прадукцыі. Пры высокай рэсурсаёмістасці тэхналогій і вырабаў павялічваюцца кошт і экалагічныя выдаткі, зніжаецца якасць, памяншаецца канкурэнтаздольнасць вырабляемай прадукцыі. Навук. даследаванні ў галіне рэсурсазберажэння на Беларусі актывізаваны ў пач. 1990-х г. пасля абвяшчэння яе ■незалежнасці. Праводзяцца работы па планамернай рэсурсазберагальнай мадэрнізацыі прамысловых тэхналогій і вырабляемай прадукцыі на аснове ўдасканальвання метадаў канструявання, укаранення перадавых тэхналогій, выкарыстання сучасных метадаў умацавання і новых кампазіцыйных матэрыялаў, удасканальвання энергаёмістых тэхналогій, утылізацыі цяпла, узмацнення цеплааховы, выкарыстання тэхналогій рэцыклінгу матэрыялаў і інш. Гэтыя работы выконваюцца ў межах дзярж., рэгіянальных і галіновых навукова-тэхн. праграм, асобных інавацыйных праектаў. Асн. мэты Дзярж. навукова-тэхн. праграмы «Рэсурсазберажэнне» — зніжэнне рэсурсаёмістасці ствараемай і вырабляемай прадукцыі, уцягванне ў абарот мясц. рэсурсаў, у т.л. адходаў вытв-сці і спажывання. Над выкананнем заданняў гэтай праграмы працуюць каля 50 устаноў краіны. Сярод іх калектывы Бел. нац. тэхн. ун-та, БДУ, Бел. тэхнал. ун-та, НДІ Бел. ун-та транспарту; ін-ты Нац. АН Беларусі: цепла- і масаабмену, механікі металапалімерных сістэм, механікі і надзейнасці машын, праблем энергетыкі, механізацыі сельскай гаспадаркі; Н.-д. цэнтр праблем рэсурсазберажэння, Салігорскі ін-т рэсурсазберажэння з доследнай вытв-сцю. Прам-сці штогод перадаецца каля 25 рэсурсазберагальных распрацовак, сярэдняя акупнасць праектаў не перавышае 2 гадоў. Стратэгічны кірунак аптымізацыі рэсурсаспажывання і зніжэння рэсурсаёмістасці валавога ўнутр. прадукту Рэспублікі Беларусь прадугледжвае паступовае рэструктураванне прамысл. вытв-

сці з мэтай замяшчэння вытв-сцей традыцыйнай сярэдне- і маланавукаёмістай рэсурсамарнатраўнай прадукцыі на навука- і высоканавукаёмістыя галіны. Для гэтага распрацоўваюцца і выкарыстоўваюцца перадавыя інфарм., мікра-, нана- і біятэхналогіі, тонкі хім. сінтэз, нетрадыцыйная, пераважна аднаўляльная энергетыка, «інтэлектуальныя» кампазіты, экатэхніка і экатэхналогіі, эфектыўныя тэхналогіі прадухілення і лячэння хвароб, метады аховы навакольнага асяроддзя. Літ:. П л е с к а ч е в с к н й Ю.М., С ы с о е в П В , Б л н з н е ц М.М. Новый подход к ресурсосбереженню. Мн., 1989; С в н р н д е н о к А.Й. Об основах государственной полнтнкн Республнкн Беларусь в областн оптнмнзацнн ресурсопотреблення н ресурсосбереження: Аналптач запнска. Мн., 1996; С в н р н д е н о к А.Н., Т р о ф н м о в В.П. Государственная научно-техннческая программа «Ресурсосбереженне»: основные нтогн н задачн // Ресурсосберегаюшне экотехнологнн: возобновленне н экономня энергнн, сырья н матерналов. Гродно, 2001. Ч. 1 ; С в н р н д е н о к А.М., М а с к е в н ч С.А. Научно-ннновацнонные аспекты устойчнвого развнтня в условнях глобалнзацнн // Бел. экон. журн. 2003. Т. 1. А.І. Свірыдзёнак.

ТЭАРЭТЫЧНАЯ МЕХАНІКА Даследаванні па розных кірунках сучаснай механікі пачаліся на Беларусі ў пасляваенны час і вяліся пераважна на кафедрах тэарэт. механікі БДУ, БПІ, Бел. тэхнал. ін-та, Гомельскага ун-та і інш. Найб. значны ўклад у станаўленне і развіццё айч. цэнтраў і школ па механіцы зрабілі У.А.Белы, А.В.Бераснеў, М.С.Высоцкі, Б.А.Калавацдзін, А.Х.Кім, А.Я.Крушэўскі, М.Дз.Мартыненка, Ю.М. Плескачэўскі, І.А.Прусаў, Л.А.Рот, М.А. Сталяроў, В.П.Стаўроў, Г.К.Татур, М.М. Чапінога, А.У.Чыгараў, А.А.Яблонскі і інш. Кірункі прыярытэтных фундаментальных даследаванняў па механіцы абумоўлены пераважна вядучымі галінамі эканомікі краіны — машынабудаваннем, горназдабыўной прам-сцю, буд-вам. У БДУ вядуцца даследаванні ў галіне механікі дэфармуемага цвёрдага цела (МДЦЦ), механікі вадкасці і газу — развіццё метадаў інтэгральных ураўненняў рашэння краявых задач МДЦЦ; пабудова ўдакладненых тэорый дэфармавання абапонак і развіццё метадаў рашэння краявых задач тэорыі пласцін і абалонак; развіццё метадаў рашэння кантактных задач МДЦЦ, аналітычных метадаў і тэорый рашэння розных класаў задач геамеханікі і механікі горных парод і масіваў; тэарэт. асновы камп’ютэрнай механікі; развіццё тэорый руху і стану вязкіх вадкасцей; апісанне фільтрацыйных працэсаў у сі-

таватым асяроддзі і працэсаў нафтаздабычы (М.А.Жураўкоў, М.Дз.Мартыненка, В.Б.Таранчук). Асн. кірункі, што развіваюцца ў Бел. нац. тэхн. ун-це і Бел. аграрным тэхн. ун-це: дынаміка і трываласць неаднародных дэфармуемых цел пры складаным сілавым і кінематычным нагружэнні; прамыя і адваротныя задачы распаўсюджвання хваль у неаднародных асяроддзях; мадэліраванне намнажэння пашкоджанняў у цвёрдых целах; механіка кампазіцыйных матэрыялаў; аптымізацыя кампазіцыйных матэрыялаў, што валодаюць зададзенымі ўласцівасцямі; варыяцыйныя метады ў МДЦЦ; механіка грануляваных асяроддзяў, біямеханіка; аналітычныя метады ў буд. механіцы, пабудова тэорый стану і руху магн. вадкасцей (А.А.Барысевіч, В.Р.Баштавой, Ю.У.Васілевіч, А.Я.Крушэўскі, І.С.Кулікоў, А.Т.Скойбеда, А.У.Чыгараў, Ю.У. Чыгараў). Асн. навук. кірункі кафедры тэарэт. механікі Бел. тэхнал. ун-та — стат. механіка кандэнсаванага стану рэчыва, даследаванне дынамічных працэсаў у мікрамеханіцы, статыстыка-мех. абгрунтаванне мадэлей механікі суцэльных асяроддзяў, фрактальная механіка матэрыялаў (В.С.Віхрэнка, М.І.Кулак, В.Б.Нямцоў). У Бел. ун-це транспарту створаны 2 навук. школы па праблемах механікі. Пад кіраўніцтвам Э.І.Старавойтава вывучаецца механіка слаістых элементаў канструкцый. Распрацаваны матэм. мадэлі і метады рашэння краявых задач аб дэфармаванні трохслойных стрыжняў, пласцін і абалонак пры комплексных сілавых, цеплавых і радыяцыйных нагрузках. Пад кіраўніцтвам Л.А.Сасноўскага вывучаюцца пытанні трыбафатыкі — навукі аб комплексным зносастомленасным пашкоджанні найб. адказных мех. сістэм, машын і абсталявання. Вывучаюцца ўмовы дасягнення мех. сістэмамі гранічных станаў пры дзеянні сілавых, фрыкцыйных, тэрмадынамічных і электрахім. нагрузак. У Гомельскім тэхн. ун-це пад кіраўніцтвам А.К.Шаблоўскага даследуецца дынаміка вязкіх вадкасцей і газаў. Вывучаюцца ўласцівасці, структура і заканамернасці развіцця ламінарных і турбулентных плыней у гідрадынамічных сістэмах з моцнымі разрывамі. Распрацоўваюцца метады рашэння задач віхравой дынамікі і цеплапераносу ў вадкасцях з рэлаксуючымі вязкімі напружаннямі. Даследуюцца прасторавыя кантактныя задачы тэорыі пругкасці ў дастасаванні да элементаў вышэйшых кінематычных пар (Г.П.Тарыкаў). Даследаванні ў галіне механікі праводзяцца таксама ў Ін-це механікі і надзейнасці машын, Ін-це механікі мета-

НАВУКА__________________ 535 лапалімерных сістэм, Ін-це цепла- і масаабмену, Аб’яднаным ін-це праблем інфарматыкі Нац. АН Беларусі па наступных кірунках: распрацоўка падыходаў да імавернаснай пабудовы разлікаў рэсурсаў працаздольнасці высоканагружаных дэталей па стомленасці, метадаў дыягностыкі і мадэліравання; распрацоўка мех. мадэлей стану алмазазмяшчальных кампазіцыйных матэрыялаў, мадэлей работы цяжканагружаных ціхаходных вузлоў слізгання; развіццё метадаў аналізу надзейнасці сістэм шляхам сумеснага выкарыстання аналітычнага, стат. і фіз. мадэліравання на ЭВМ і спец. стахастычных устаноўках; распрацоўка мадэлей узаемадзеяння неаднародных матэрыялаў на нанаўзроўні, у т.л. для шматузроўневага дыскрэтнага кантакту; стварэнне мадэлей працэсаў аналізу мех. уласцівасцей матэрыялаў на нанаўзроўні з дапамогай дынамічнай і стат. сілавой спектраскапіі ў сканіруючай сілавой мікраскапіі; распрацоўка метаду аналізу пераходных працэсаў кантактнага ўзаемадзеяння з трэннем і адгезійнага разбурэння пры сцісканні, зруху і адрыве (У.Б.Альгін, А.В.Бераснеў, П.А.Віцязь, М.С.Высоцкі, А.І.Дабралюбаў, Л.Р.Краснеўскі, У.В.Мажароўскі, У.І.Махнач, С.В.Мядзведзеў, М.І.Петракавец, Ю.М.Плескачэўскі,- І.С.Цітовіч, С.А.Чыжык). Л іт : Ц н т о в н ч Н.С., Б е р е с т н е в О.В. Путн повышення надежностн машнн. Мн., 1979; Б е р е с т н е в О.В., Г о м а н А.М., Н ш н н Н.Н. Аналнтнческне методы механнкн в дннамнке проводов. Мн., 1992; В ы с о ц к н й М.С., Г н л е л е с Л.Х., Х е р с о н с к н й Н.Г. Грузовые автомобнлн: Проектнрованне н основы конструнровання. М., 1995; Ж у р а в к о в М.А., М а р т ы н е н к о М.Д. Теоретнческне основы деформацнонной механнкн блочно-слонстого масснва соляных горных пород. Мн., 1995; I х ж а. Сннгулярные решення н ннтегральные уравнення в механнке деформнруемых сред. Мн., 1999; Ж у р а в к о в М.А., К о з л о в с к н й Н.Н. Механнка: сегодня н завтра Мн, 2000; С т а р о в о й т о в Э.Н. Основы теорнн упругостн, пластнчностн н вязкоупругостн. Гомель, 2001; К у л а к М.Н. Фрактальная механнка матерналов. Мн., 2002; Ч н г а р е в А.В., М н х а с е в Г.Н. Бномеханнка. Мн., 2003; С о с н о в с к н й Л.А. Основы трнбофатнкн. Гомель, 2003. М.А.Жураўкоў. МЕХАНІКА МЕТАЛАПАЛІМЕРНЫХ СІСТЭМ Як самастойны навук. кірунак узнікла ў 1950-я г. па ініцыятыве акад. У.А.Белага. У 1959 адкрыты Гомельскі філіял лабараторыі трываласці Ін-та машыназнаўства і аўтаматызацыі, у 1961 — лабараторыя тэхн. механікі

536

НАВУКА

Ін-та матэматыкі і выліч. тэхнікі АН Беларусі. На іх базе ў 1964 створаны Аддзел механікі палімераў (з 1969 Ін-т механікі металапалімерных сістэм) АН Беларусі, з 1994 — Ін-т механікі металапалімерных сістэм імя У.А.Белага Нац. АН Беларусі. Прадметам механікі металапалімерных сістэм як класа кампазітаў з’яўляюцца мадэлі і метады іх апісання і прагнозу ўласцівасцей, разлік неаднародных матэрыялаў і канструкцый з палімернымі кампанентамі на дэфарматыўнасць і трываласць. Даследаванні грунтуюцца на прынцыпах, метадах і тэрміналогіі механікі дэфармаванага цвбрдага цела, фізікі палімераў і фіз.-хім. механікі матэрыялаў. Традыцыйнымі і прызнанымі кірункамі з’яўляюцца: фундаментальнае вывучэнне напружана-дэфармацыйнага стану ў аб’вме палімера і на мяжы падзелу «палімер—метал», вызначэнне нясучай здольнасці і рэсурсу адгезійных спалучэнняў і трыбаспалучэнняў, комплекснае даследаванне новых матэрыялаў у розных агрэгатных станах і знешніх умовах, абгрунтаванне аптымальных матэрыялазнаўчых, тэхнап. і канстр. параметраў металапалімерных сістэм на стадыі праектавання. Распрацоўваюцца метады разліку і канструявання дэталей і вузлоў машын (В.В.Мажароўскі, В.Я.Старжынскі), навук. асновы фарміравання матэрыялаў і канструкцый на аснове драўніны і палімераў (Б.І.Купчынаў); даследуецца адгезійнае ўзаемадзеянне палімераў і металаў (А.Р.Юркевіч), рэлаксацыя напружанняў і «эфект памяці» палімераў (Ю.М.Плескачэўскі), дыскрэтны кантакт дэфармуемых цел (М.К.Мышкін, М.І.Петракавец, А.І.Свірыдзёнак). У апошнія гады значна пашырылася метадалогія (нелінейная тэорыя, варыяцыйныя прынцыпы, дыскрэтныя метады, мезааналіз, зондавая мікраскапія) і прадметная галіна механікі металапалімерных сістэм. Разам з эксперым. вывучэннем і матэм. апісаннем традыцыйных палімерных кампазітаў распрацаваны мадэлі адаптыўных матэрыялаў і біякампазітаў, якія маюць прыкметы больш складаных, «інтэлектуальных» паводзін. Выкананы структурна-функцыянальны аналіз і дадзена класіфікацыя неаднародных матэрыялаў, уведзена паняцце структуры з рухомымі міжфазнымі межамі, вывучаны мех. ўласцівасці і прыстасавальныя рэакцыі штучных і біял. кампазітаў (Л.С.Пінчук, Ю.М.Плескачэўскі, С.В.Шылько). За даследаванні ў галіне фрыкцыйных матэрыялаў на аснове палімераў групе супрацоўнікаў ін-та (У.А.Белы — кіраўнік, Э.Я.Канавалаў, В.Р.Карэцкі, Б.І.Купчынаў, В.Г.Саўкін, А.І.Свірыдзёнак, В.Я.Старжынскі, С.В.Шчарба-

коў) прысуджана Дзярж. прэмія Беларўсі 1972. Літ:. Б е л ы й В.А., Е г о р е н к о в Н.Н., П л е с к а ч е в с к н й Ю.М. Адгезня полнмеров к металлам. Мн., 1971; Б е л ы й В.А., С т а р ж н н с к н й В.Е., ІД е р б а к о в С.В. Металлополнмерные зубчатые передачн. Мн., 1981; Пластмассовые зубчатые колеса в передачах точного прнборостроенпя. Мн., 1993; П н н ч у к Л.С., Н е в е р о в А.С. Герметнзнруюшне полнмерные матерналы. М., 1995; П н н ч у к Л.С., Г о л ь д а д е В.А. Электретные матерналы в машнностроеннн. Гомель, 1998; М н р о н о в В.С., П л е с к а ч е в с к н й Ю.М. Электрофнзнческая актнвацня полнмерных матерналов. Гомель, 1999; М а к а р е в н ч A. В., П н н ч у к Л.С., Г о л ь д а д е В.А. Электрнческне поля н электроактнвные матерналы в бнотехнологнн н меднцнне. Гомель, 2003; П н н ч у к Л.С., Н н к о л а е в B. Н., Ц в е т к о в а Е.А. Эндопротезнрованне суставов: техннческне н меднко-бнологнческне аспекты. Гомель, 2003; Ш а п о в а л о в В.М., Т а р т а к о в с к н й З.Л. Многокомпонентные полнмерные снстемы на основе вторнчных матерналов. Гомель, 2003; Технологня пронзводства н методы обеспечення качества зубчатых колес н передач. Мн.; Гомель; СПб., 2003; Ш н л ь к о C. В., П л е с к а ч е в с к н й Ю.М. Механнка адаптнвных матерналов н бнотканей. Мн., 2004. Ю.М.Ппескачэўскі. МЕХАНІКА ЦВЁРДАГА ДЭФАРМАВАНАГА ЦЕЛА На Беларусі пачала вывучацца ў Фізіка-тэхн. ін-це АН Беларусі (ФТІ) пад кіраўніцтвам С.І.Губкіна. Развіваючы фіз.-хім. кірунак навукі аб пластычнасці, С.І.Губкін стварыў асновы тэорыі дэфармаванасці металаў і сплаваў. У ФТІ даследаваліся праблемы, звязаныя з цячэннем жорстка-пластычнага матэрыялу, з асаблівасцямі напружана-дэфармаванага стану ў пераходных зонах (Я.М.Макушок, В.П.Севярдэнка, У.М.Сегал). Развіваліся метады: муаравых палос; выяўлення ліній слізгання з выкарыстаннем муаравага эфекту; даследа-

вання зруху ў нераўнацэнных палях ліній слізгання; вымярэння нармальных і датычных напружанняў кропкавымі месдозамі; назапашвання арыентаванай дэфармацыі праз паўторны зрух. Атрыманы новыя аналітычныя рашэнні для аналізу трэння слізгання і качэння, на падставе якіх пабудавана тэорыя трэння пластычных цел. Даследаваны працэсы валачэння і прасавання, заканамернасці фарміравання структуры паверхневых слаёў пры пластычнай дэфармацыі, устаноўлена колькасная сувязь паміж ступенню пластычнай дэфармацыі і скажэннем структуры паверхневага слоя, паказаны ўплыў умоў на кантактавай паверхні на мех. ўласцівасці дэфармаванага металу (Л.І.Гурскі, В.П.Севярдэнка). Даследаваны ўмовы пластычнасці пры розных тэмпературна-скарасных рэжымах дэфармавання металаў і сплаваў. Устаноўлены заканамернасці дэфармацыйнага ўмацавання ў залежнасці ад мех. схем формазмены (М.І.Калачоў, В.П.Севярдэнка). Вывучаны: працэсдэфармацыі ліставых металаў пад уздзеяннем імпульсных нагрузак, заканамернасці перамяшчэння загатоўкі пад дзеяннем ціску прамой і адбітай хвалі, нагружэнне патокам кавітуючай вадкасці і квазістатычным ціскам. Распрацавана методыка разліку універсальных камер, якая дае магчымасць выбіраць умовы найб. эфектыўнага выкарыстання розных механізмаў нагружэння (В.М.Чачын). Створана матэм. тэорыя анізатропнага трэння, даследавана ўзаемадзеянне кола і гусеніцы з грунтам (Ф.А.Апейка). Атрыманы новыя прадстаўленні агульных формул і рашэнні асн. гранічных задач аб знаходжанні тэмпературных палёў і напружанняў у ізатропных і анізатропных неаднародных целах. Прапанаваны спец. прадстаўленні комплексных патэнцыялаў тэмпературнага поля і напружана-дэфармаванага стану пругкіх цел (Ю.У.Ва-

У лабараторыі магнітных метадаў кантролю Інстытута прыкладной фізікі Нац. АН Беларусі. Загадчык лабараторыі У.Ф. Мацюк (злева) і заслужаны вынаходнік Беларусі М.А.Мяльгуй.

сілевіч, М.А.Жураўкоў, М.І.Кулак, І.С. Кулікоў, В.В.Мажароўскі, М.Дз.Мартыненка, Э.І.Старавойтаў). 3 пазіцый механікі суцэльных асяроддзяў даследаваны з’явы кумуляцыі, хвалеўтварэння, умацавання, фазавых ператварэнняў, што адбываюцца ў працэсе прыкладвання ўдарных нагрузак. Удасканалена.тэорыя і практыка працэсаў зваркі, кансалідацыі і ўдарнай тэрмамеханічнай апрацоўкі выбухам пры атрыманні новых і кампазіцыйных матэрыялаў (Г.С.Смірноў). Распрацаваны новыя варыяцыйныя і аператарныя метады рашэння задач матэм. і прыкладной тэорыі пругкасці (А.Я.Крушэўскі), пластычнасці і нелінейнай механікі разбурэння (В.А.Ібрагімаў); метады ўсярэднення для рашэння прамых і адваротных задач распаўсюджвання хваль у неаднародных асяроддзях (А.У. і Ю.У. Чыгаравы). Л іт .: С е в е р д е н к о В.П., Г у р с к н й Л.М. Структура в обьеме н на поверхностн прокатных матерналов. Мн., 1972; С е г а л В.М., М а к у ш о к Е.М., Р е з н н к о в В.Н Нсследованне пластнческого формонзменення металлов методом муара М., 1974; М а к у ш о к Е.М. Механнка трення. Мн., 1974; П р у с о в Н.А. Метод сопряження в теорнн плнт. Мн., 1975; Я г о ж. Термоупругне аннзотропные пластннкн. Мн., 1978; В а с н л е в н ч Ю.В. О формах решення уравненнй упругостн н термоупругостн для трехмерных аннзотропных тел // Актуальные проблемы дннамнкн н прочностн в теоретнческой н прнкладной механнке. Мн., 2001; Ж у р а в к о в М.А. Математнческое моделнрованне деформацнонных процессов в твердых деформнруемых средах. Мн., 2002. Ю. У.Васіпевіч.

кантролю «Дыягностыка». Выканаўцамі праграмы з ’яўляюцца Ін-т механікі і надзейнасці машын, Ін-т механікі металапалімерных сістэм, Н.-д. і канструктарска-тэхнал. ін-т зваркі і ахоўных пакрыццяў Бел. навук.-вытв. канцэрна парашковай металургіі Нац. АН Беларусі, а таксама Бел. нац. тэхн. ун-т, БДУ, Бел.-рас. ун-т (г. Магілёў), Бел. ун-т транспарту і шэраг інш. ВНУ. Атрыманы фундаментальныя навук. вынікі ў галіне фізікі магн., эл.-магн., радыёхвалевых, акустычных, капілярных і інш. метадаў неразбуральнага кантролю. Ва ўсім свеце прызнаны бел. навук. школы: па інфарм. тэхналогіях кантролю дынамічных аб’ектаў (В.М. Арцём’еў); па тэорыі капілярнай дэфектаскапіі (М.П.Мігун, П.П.Прахарэнка); па магн. структураскапіі і магн. вымярэннях (У.Ф.Мацюк, М.А.Мяльгуй); па

НАВУКА__________________ 537 тураскапіі дыэлектрычных асяроддзяў (В.А.Міхнеў); па кантролі ўласцівасцей магнітамяккіх матэрыялаў (І.І.Бранавіцкі); па тамаграфічнай візуалізацыі ўнутр. будовы матэрыялаў і вырабаў (В.Л.Венгрыновіч); па магнітаграфічным кантролі (У.А.Новікаў, А.М.Шарова); па цеплавых метадах кантролю (У.А.Драгун); па стандартызацыі ў неразбуральным кантролі (У.А.Саламаха). Распрацаваныя ў Ін-це прыкладной фізікі Нац. АН Беларусі імпульсныя магн. аналізатары мех. характарыстык укаранёны на буйнейшых металург. прадпрыемствах Расіі і Украіны (напр., «Поўначсталь», Магнітагорскі, Наваліпецкі, Марыупальскі металург. камбінаты), шэрагу прадпрыемстваў ФРГ.

ФІЗІКА НЕРАЗБУРАЛЬНАГА КАНТРОЛЮ Сістэматычныя даследаванні ў галіне фізікі неразбуральнага кантролю на Беларусі пачаліся ў 1960-я г. пад кіраўніцтвам акад. М.С.Акулава. Яго працы па ферамагнетызме сталі навук. асновай узаемасувязі паміж магн. і трываласнымі характарыстыкамі металаў, асновай магн. метаду неразбуральнага кантролю. Асн. задачамі галіны з ’яўляюцца адкрыццё, даследаванне і выкарыстанне новых фіз. з’яў і магчымасцей для выяўлення паверхневых і ўнутр. дэфектаў, кантролю таўшчыні і адгезіі пакрыццяў, структуры і фіз.-мех. уласцівасцей матэрыялаў і вырабаў без іх разбурэння. У 1963 створаны Аддзел фізікі неразбуральнага кантролю, які ў 1980 рэфармаваны ў Ін-т прыкладной фізікі АН Беларусі. У наш час Ін-т прыкладной фізікі Нац. АН Беларусі — галаўная навук. арг-цыя па выкананні дзярж. праграмы арыентаваных фундаментальных даследаванняў па фізіцы неразбуральнага

Распрацоўкі Інстытута прыкладной фізікі Нацыянальнай АН Беларусі: 1 — Нацыянальны эталон адзінкі магнітнай індукцыі Рэспублікі Беларусь; 2 — аўтаматызаваная ўстаноўка для кантролю поршняў дызельных рухавікоў; 3 — тэрмаэлектрычная прылада ПІТ; 4 — імпульсны магнітны аналізатар ІМА-4М; 5 — магнітны таўшчынямер тыпу МТЦ. стварэнні магн. палёў з зададзеным прасторавым размеркаваннем (А.А.Лухвіч); па магн. і эл.-магн. метадах неразбуральнага кантролю (М.М.Зацэпін); па неразбуральным кантролі фіз.-мех. уласцівасцей металаў і палімераў метадам дынамічнага індэнтыфікавання (В.А.Рудніцкі); па радыёхвалевай струк-

Шырока выкарыстоўваюцца фіз. метады кантролю ў заводскіх лабараторыях буйнейшых прамысл. прадпрыемстваў краіны: мінскіх аўтамаб. (П.С.Гурчанка), трактарнага, маторнага, падшыпнікавага, станкабуд. з-даў, ВА «Гарызонт» і «Атлант», Бел. металург. з-да, гродзенскага ВА «Азот», наваполацка-

538__________________ НАВУКА га ВА «Палімір» і інш. Падрыхтоўка кадраў вышэйшай кваліфікацыі па фізіцы неразбуральнага кантролю вядзецца ў Ін-це прыкладной фізікі Нац. АН Беларусі, Бел.-рас. ун-це, Бел. нац. тэхн. ун-це, дзе існуюць аспірантура, дактарантура і спецыялізаваныя саветы па абароне доктарскіх і кандыдацкіх дысертацый. Падрыхтоўка інж. кадраў вядзецца ў Бел. нац. тэхн. ун-це, Бел.-рас. ун-це, Бел. ун-це транспарту і інш. ВНУ. Літ:. П р о х о р е н к о П.П. Достнження фнзнкн неразрушаюшего контроля. Мн., 2003. П.П.Прахарэнка МЕТАЛАЗНАЎСТВА На Беларусі гэты кірунак развіваецца з 1930-х г., з часу заснавання ў АН Беларусі Фіз.-тэхн. ін-та (1931), дзе даследаваліся рэкрышталізацыя металаў і іх стомленасць. У пасляваенны час у АН Беларусі створаны Фіз.-тэхн. сектар, у 1947 на яго аснове адноўлены Фіз,тэхн. ін-т, дзе пад кіраўніцтвам К.В.Горава і С.І.Губкіна праведзены шырокія даследаванні па металазнаўстве. Вывучаны працэсы крышталізацыі вьісокатрывалых чыгуноў з шарападобным графітам, уплыў на іх структуру і ўласцівасці хім. саставу і тэрмічнай апрацоўкі, фазавыя раўнавагі ў трайных сістэмах жапеза—вуглярод—крэмній. Унесены значныя змены ў метастабільную дыяграму стану жалеза— вуглярод— крэмній (Л.Р.Дудзецкая, Л.А.Шаўчук). Даследуюцца гарачатрываласць і- гарачаўстойлівасць сплаваў на жалезнай і нікель-хромавай аснове, уплыў на іх структуру і ўласцівасці легіравальных элементаў і тэрмічнай апрацоўкі (Р.П. Гарэцкі, Л.І.Шведаў); разумацавальныя працэсы (адпал, рэкрышталізацыя) у дысперснацвярдзеючых сплавах. Працэсы плаўлення і зацвердзявання металаў вывучаліся пад кіраўніцтвам А.-В.І. Вейніка яго вучнямі Г.А.Анісовічам, Я.І.Маруковічам, В.І.Тутавым. Распрацаваны і рэалізаваны тэхналогіі ліцця намарожваннем, цэнтрабежнага ліцця, гарыз. накіраванага ліцця ў водаахаладжальныя метал. формы, какільнага ліцця з рэгулюемым паветраным ахаладжэннем і абсталяванне для машынабуд. прадпрыемстваў. Пад кіраўніцгвам К.В.Горава і М.М.Бадзякі даследаваліся фазавыя раўнавагі, структура і ўласцівасці сплаваў на аснове жалеза, тытану і алюмінію; створаны тэхнал. асновы атрымання кампазіцыйных і гарачатрывалых матэрыялаў метадам накіраванай крыштапізацыі (Г.У.Купчанка, Л.М.Несцяровіч); мартэнсітна-старэючых сталей (В.М.Але-

фірэнка, С.А.Астапчык, Г.Б.Ярашэвіч), тьгганавых сплаваў (А.І.Гардзіенка, В.В. Івашка, А.А.Шыпко). У 1960 у Фіз.тэхн. ін-це пачаты металазнаўчыя даследаванні структуры і ўласцівасцей тонкіх плёнак пры крышталізацыі ў вакууме і ў црацэсе тэрмічнага адпалу (Л.І.Гурскі, М.У.Р’умак, В.П.Севярдэнка, Э.І.Тачыцкі). Вывучана структура халоднадэфармуемых сталей і сплаваў (С.І.Губкін, Л.І.Гурскі, М.І.Калачоў, Я.М.Макушок, В.П.Севярдэнка, Э.І.Тачыцкі), працэсы рэкрышталізацыі адпалу (С.А.Астапчык, А.І.Гардзіенка, Л.М. Грэскі, Г.Б.Ярашэвіч), у т.л. з выкарыстаннем індукцыйнага і электракантактнага награвання (С.А.Астапчык, М.М. Бадзяка, Л.С.Касмовіч, С.М.Кашулін). Асновы ультрагукавой апрацоўкі металаў і сплаваў закладзены ў працах У.У.Клубовіча, В.П.Севярдэнкі, А.В. Сцепаненкі. У Бел. нац. тэхн. ун-це даследаваны новыя працэсы хім.-тэрмічнай апрацоўкі: дыфузійнага насычэння сталей рознымі элементамі (барыраванне, сіліцыраванне, храміраванне і інш.), тэорыя дыфузійнага насычэння (Л.Р. Варашнін, Л.С.Ляховіч, Ф.І.Панцялеенка, Б.М.Хусід); уплыў розных мадыфікаваных дамешкаў у працэсе крышталізацыі на структуру і ўласцівасці мадыфікаваных сплаваў на жалезнай і алюмініевай аснове (М.З.Лубенскі, П.А. Пархуцік, Дз.М.Худакормаў). У Бел. дзярж. навук.-вытв. канцэрне парашковай металургіі праведзены комплекс работ па кампазіцыйных парашковых сплавах рознага функцыянальнага прызначэння, спосабах іх атрымання і апрацоўкі (П.А.Віцязь, Я.А.Дарашкевіч, У.С.Івашка, А.П.Ласкаўнёў, А.У.Роман, B. К.Шэлег). Даследаванні праводзяцца таксама на мінскіх аўтамаб., трактарным з-дах, БелАЗе і інш. Л іт : Л я х о в н ч Л.С., В о р о ш н н н Л.Г. Борнрованне сталн. М., 1967; С е в е р д е н к о В.П., Т о ч н ц к н й Э.Н. Структура тонкнх металлнческнх пленок. Мн., 1968; С е в е р д е н к о В.П., К л у б о в н ч В.В., С т е п а н е н к о А.В. Обработка метаплов давленнем с ультразвуком. Мн., 1973; Б о д я к о М.Н., А с т а п ч н к C. А. Электротермообработка сплавов с особымн свойствамн. Мн., 1977; Г о р д н е н к о А.П., Ш н п к о А.А. Структурные н фазовые преврашення в тнтановых сплавах прн быстром нагреве. Мн., 1983; Пнженерная теорня пластнчноста. Мн., 1985; К у п ч е н к о Г.В., Н е с т е р о в н ч Л.Н. Структура н свойства эвтектаческнх компознцнонных матерналов. Мн., 1986; Теорня н практака нанесення заіцнтных покрыгнй. Мн., 1998; Л а с к о в н е в А.П. Компознцнонные матерналы на основе порошковых сплавов алюмнння. Гомель, 2002. С.А.Астатык, А.І.Гардзіенка.

ПЛАСТЫЧНАСЦЬ МАТЭРЫЯЛАЎ I АПРАЦОЎКА IX ЦІСКАМ Сістэматычныя даследаванні ў галіне пачаліся на Беларусі ў 1948 пад кіраўніцтвам С.І.Губкіна. Распрацаваны фізіка-хім. тэорыя пластычнасці і матэм. метады даследавання пластычнасці металаў пры пракатцы, коўцы, штампоўцы. У 1956— 70 даследаванні вяліся пад кіраўніцтвам В.П.Севярдэнкі. Распрацаваны метад ліній слізгання ў дастасаванні да працэсаў коўкі і гарачай аб’ёмнай штампоўкі; аналітычны метад рашэння плоскіх задач тэорыі пластычнасці, набліжаныя метады разліку для аналізу напружана-дэфармаванага стану ва ўмовах складанага нагружэння і тэорыя пераходных абласцей (Я.М.Макушок, А.С.Матусевіч, В.П.Севярдэнка, У.М.Сягал). Пабудова палёў ліній слізгання ў пераходных абласцях, як працяг поля ачага дэфармацыі, дала магчымасць вызначаць размеркаванне напружанняў у іх межах, у т.л. з улікам кантактнага трэння (Я.М.Макушок). Даследаваны ўплыў ультрагукавых ваганняў на працэс пластычнага цячэння металаў. Распрацаваны тэарэт. палажэнні аб мэтазгоднасці і магчымасці выкарыстання ультрагукавых ваганняў для інтэнсіфікацыі працэсаў апрацоўкі ціскам (У.У.Клубовіч, В.П.Севярдэнка, A. В.Сцепаненка), а таксама набліжаныя метады аналітычнага рашэння прыкладных задач: узбурэння палёў ліній слізгання; выкарыстання асімптатычных рашэнняў; лінеарызацыя ўмоў пластычнасці; метады аналізу напружана-дэфармаванага стану ў пераходных абласцях і на кантакце цвёрдага і пластычнага цел; метады канечных элементаў, муаравых папос (Т.В.Каліноўская, Я.М.Макушок, У.М.Сягал). Прапанаваны: эфектыўны спосаб гарачага выціскання з выкарыстаннем квазівадкіх асяроддзяў — гарачае гідрадынамічнае выцісканне (У.Р.Канцін, В.С.Мурас, B. П.Севярдэнка, Э.Ш.Сухадрэў), працэсы дакладнай аб’ёмнай штампоўкі дэталей складанай формы ў штампах з раздымнымі матрыцамі (М.І.Калачоў, В.С.Мурас, В.П.Севярдэнка, Э.Ш.Сухадрэў, В.А.Ціманюк). Развіты ўяўленні аб дэфармацыйным умацаванні металаў. Паказана магчымасць выкарыстання эфекту ўмацавання, звязанага са схемай напружанага стану, для павышэння канстр. трываласці і эксплуатацыйных якасцей вырабаў, што атрымліваюцца апрацоўкай ціскам (М.І.Калачоў). Развіваецца тэорыя папярочнаклінавой пракаткі і працэсы атрымання гэтым метадам вырабаў з падоўжанай воссю тыпу ступеньчатых валоў (Р.В.Андрэеў, В.А.Клушын, Я.М.Макушок, У.І.Садко, В.Я.Шчукін).

3 сярэдзіны 1980-х г. пад кіраўніцтвам А.В.Сцепаненкі фарміруецца навук. школа па даследаванні і распрацоўцы новых працэсаў апрацоўкі матэрыялаў ціскам. Упершыню распрацаваны працэс атрымання малаліставых рысор з адначасовай пракаткай двух канцоў загатоўкі для надання ёй парабалічнага профілю (У.А.Кароль, А.В.Сцепаненка). Праведзены тэарэт. і эксперым. даследаванні мех. паводзін парашковых матэрыялаў, прааналізавана кантактнае ўзаемадзеянне часцінак сыпкага асяроддзя і кантынуальных уяўленняў рэалогіі неабарачальна сціснутых асяроддзяў (Л.А.Ісаевіч, А.В.Сцепаненка, В.Я.Харлан). Пад кіраўніцтвам У.У.Клубовіча далей развіты тэарэт. і прыкладныя распрацоўкі ў галіне ультрагукавой апрацоўкі матэрыялаў (В.В.Арцём’еў, В.В.Рубанік, А.В.Сцепаненка). Развіваецца новы навук. кірунак —. самаарганізацыя нестацыянарных дэфармацыйных працэсаў (Я.М.Макушок), абгрунтавана мэтазгоднасць прафілявання рабочых паверхняў інстру.менту для халоднай аб’ёмнай штампоўкі стальных вырабаў з улікам геаметрыі межаў ачагоў дэфармацыі ідэальна пластычнага цела (А.В.Аліфанаў). Распрацавана мадэль прасавання дыскрэтных (парашковых, грануляваных) цел, якая дазваляе ажыццяўляць аналіз напружана-дэфармаванага стану з улікам уплыву міжчасцінкавага і знешняга трэння, вызначаць мяжу і форму ачага пластычнай дэфармацыі, улічваць асаблівасці ўплыву камбінаваных нагрузак і спякання (А.В.Аліфанаў, Я.М.Макушок). Пад кіраўніцтвам В.М.Чачына развіта імпульсная апрацоўка ліставых матэрыялаў (магнітна-імпульсная, гідраўдарная, электрагідраімпульснае дэфармаванне металаў і сплаваў; А.Ю.Жураўскі, Г.М.Здор, Ю.І.Крыванос, А.Л. Скрыпнічэнка, Г.К.Садзяка, У.Л.Шадуя). Літ.. С е в е р д е н к о В.П., К л у б о в н ч В.В., С т е п а н е н к о А.В. Обработка металлов давленнем с ультразвуком. Мн., 1973; Ч а ч н н В.Н. Электрогндравлнческая обработка машнностронтельных матерналов. Мн., 1978; К а л а ч е в М.Н. Деформацнонное упроченне металлов. Мн., 1980; К л у б о в н ч В.В., С т е п а н е н к о А.В. Ультразвуковая обработка матерналов. Мн., 1981; Йнженерная теорня пластнчностн. Мн., 1985; ІЦ у к н н В.Я. Основы поперечно-кпнновой прокаткн. Мн., 1986; Технологнческне процессы пластнческого деформнровання в машнностроеннн. Мн., 1989; М а к у ш о к Е.М. Самоорганнзацня деформацнонных процессов. Мн., 1991; С т е п а н е н к о А.В., Н с а е в н ч Л.А., X а р л а н В.Е. Обработка давленнем порошковых сред. Мн., 1993; С т е п а н е н к о А.В., К о р о л ь В.А., С м н р н о в а Л.А. Прокатка полос переменного профнля. Гомель, 2001; А р т е м ь е в В.В., К л у б о в н ч В.В., Р у б а н н к В.В.

Ультразвук н обработка матерналов. Мн., 2003; А л н ф а н о в А.В. Обработка давленнем компактных н днскретных матерналов. Мн., 2004. А.В.Ашфанаў. ТРЫБАЛОГІЯ I ТРЫБАТЭХНІКА Т р ы б а л о г і я — навука аб працэсах узаемадзеяння цел пры іх адносным руху, а т р ы б а т э х н і к а — сукупнасць інжынерных дысцыплін, што вырашаюць праблемы трэння, змазкі і зносу. Даследаванні на Беларусі пачаліся ў 1960-я г. пад кіраўніцтвам У.А.Белага ў Бел. ін-це інжынераў чыг. транспарТу (цяпер Бел. ун-т транспарту), а таксама ў Аддзеле механікі палімераў (цяпер Ін-т механікі металапалімерных сістэм), Фізіка-тэхн.. ін-це, Ін-це механікі і надзейнасііі машын Нац. АН Беларусі, БДУ, Бел. нац. тэхн. ун-це, гомельскіх тэхн. ун-це і ун-це імя Ф.Скарыны і інш. Трыбалагічныя даследаванні вядуцца ў наступных кірунках: т р ы б а а н а л і з — фізіка, хімія і механіка паверхневых з ’яў на кантакце цвёрдых цел (тэндэнцыя да мініяцюрызацыі вузлоў трэння ў прэцызійных механізмах, прыладах апрацоўкі інфармацыі і мікраэлектрамех. сістэмах узняла праблемы адгезіі, трэння і змазкі, а з’яўленне тунэльнай і атамна-сілавой мікраскапіі дазволіла перавесці даследаванні на нанаметровы атамна-малекулярны ўзровень); т р ы б а м а т э р ы я л а з н а ў с т в а — даследаванне ўласцівасцей і стварэнне новых матэрыялаў для вузлоў трэння (распрацоўваюцца нанакампазіты на аснове ўсіх вядомых класаў матэрыялаў — металаў, керамікі, палімераў, інтэлектуальныя матэрыялы — магніта- і электракіраваныя кампазіты, самаарганізавальныя монаслаі, біяарган. сістэмы); т р ы б а т э х н а л о г і я — распрацоўка сродкаў і метадаў атрымання кампанентаў трыбасістэм з прынцыпова новымі характарыстыкамі; т р ы б а м а н і т о р ы н г — інтэграваны падыход да дыягностыкі і бесперапыннага кантролю рабочых рэжымаў трыбасістэм. У галіне трыбатэхнікі ажыццяўляецца дзярж. падтрымка ў рамках праграм фундаментальных даследаванняў «Паверхня», «Матэрыял», навукова-тэхн. праграм «Трыбатэхніка», «Абарона паверхні», «Новыя матэрыялы і тэхналогіі». На Беларусі рэгулярна праводзяцца міжнар. канферэнцыі, з 1980 вьшаецца міжнар. навуковы час. «Трэнне і знос», створана трыбалагічнае т-ва. Літ.. М а к у ш о к Е.М. Механнка трення. Мн., 1974; Тренне н нзнос матерналов на основе полнмеров Мн., 1976; М а к у ш о к Е.М., К а л н н о в с к а я Т.В., Б е л ы й А.В. Массоперенос в процессах трення. Мн., 1978; С в н р н д е н о к А.Н.,

НАВУКА__________________ 539 Ч н ж н к С.А., П е т р о к о в е ц М.Н Механнка днскретного фрнкцнонного контакта. Мн., 1990; Б'е л ы й А.В., К а р п е н к о Г.Д., М ы ш к н н Н.К. Структура н методы формнровання нзносостойкнх поверхностных слоев. М., 1991; К у п ч н н о в Б.Н., Р о д н е н к о в В.Г., Е р м а к о в С.Ф Введенне в трнбологню жндкнх крнсталлов. Гомель, 1993; Г о л ь д а д е В.А., С т р у к В.А., П е с е ц к н й С.С. Ннгнбнторы нзнашнвання металлополнмерных матерналов. М., 1993; Ж а р н н А.Л. Метод контактной разностн потенцналов н его прнмененне в трнботехннке. Мн., 1996; К о в т у н В.А., П л е с к а ч е в с к н й Ю.М. Трнботехннческне покрытня на основе порошковых медно-графнтовых снстем. Гомель, 1998; Б о г д а н о в н ч П.Н., П р у ш а к В.Я. Тренне н нзнос в машннах. Мн., 1999; М ы ш к н н Н.К., П е т р о к о в е ц М.Н Трнбологня: Прннцнпы н положення. Гомель, 2002. А.І.Свірыдзёнак, М.К.Мышкін.

ЛІЦЦЁ МЕТАЛАЎ Даследаванні ў гэтай галіне на Беларусі пачаліся з сярэдзіны 1950-х г., калі ў БПІ была заснавана кафедра машын і тэхналогіі ліцейнай вытворчасці; праводзяцца ў Ін-це тэхналогіі металаў, Фізіка-тэхн. ін-це Нац. АН Беларусі, Бел. нац. тэхн. ун-це, Бел. н.-д. і канструктарска-тэхнал. ін-це ліцейнай вытв-сці, заводскіх лабараторыях. Асноўныя кірункі даследаванняў: распрацоўка спец. метадаў ліцця, тэрмадынамікі працэсаў ахаладжэння і крышталізацыі адлівак, новых сувязных матэрыялаў, тэхнал. працэсаў вырабу форм і стрыжняў, заключных аперацый апрацоўкі адлівак, сінтэзу сплаваў; выкарыстанне сісгэм аўтаматызаванага праектавання ў ліцейнай выгв-сці. Працэсы ліцця металаў, распрацаваныя бел. вучонымі, выкарыстоўваюцца таксама на з-дах Расіі, Украіны, Кітая, Індыі і інш. Уклад у даследаванні па ліцці металаў зрабілі Г.А.Анісовіч, А.-В.І.Вейнік, К.В.Гораў, А.М.Дзмітровіч, Я.І.Маруковіч, Дз.М.Худакормаў і інш. Літ.: К у к у й Д.М., М а р у к о в н ч Е.Н., М е л ь н н к о в А.П. Основные тенденцнн развнтня лнтейного пронзводства Республнкн Беларусь // Лнтье н металлургня. 2000. №3; К у к у й Д.М., С к в о р ц о в В.А., Э к т о в а В.А. Теорня н технологня лнтейного пронзводства. Мн., 2000; А н н с о в н ч Г.А., М а р у к о в н ч Е.Н. Теорня н технологня лнтейного пронзводства // Наука Беларусн в XX столетнн. Мн., 2001; М а р у к о в н ч Е.Н. Ресурсосберегаюшне технологнн люейного пронзводства // Наука — народному хозяйству. Мн., 2002. Я.І.Маруковіч.

540__________________ НАВУКА

сакаякаснай металапрадукцыі на еўрапейскім і сусв. рынку чорных металаў. Распрацаваны новыя канструкцыі дугавых сталеплавільных печаў і машын бесперапыннай разліўкі сталі, удасканалены і аптымізаваны рэжымы высокатэмпературных цепла-тэхнал. установак, рэсурсазберагальныя рэжымы пры вытв-сці кордавых марак сталей. Наладжаны выпуск сталі 50 ХГФА для вытв-сці рысорнай паласы, высокавугляродзістых марак для вытв-сці спец. відаў дроту, шарыкападшыпнікавай сталі ШХ15, ШХ15СГ, новых відаў металакорду, спец. відаў арматурных профіляў. Л і т Теплотехнологня металлургнческнх мннн-заводов. Мн., 1992; Т н м о ш п о л ь с к н й В.Н. Тепло-технологнческне основы металлургнческнх процессов н агрегатов высшего техннческого уровня. Мн., 1995; Стальной слнток. Т. 1—3. Мн., 2000—01; Теоретнческне н технологнческне основы высокоскоростной прокаткн катанкн. Мн., 2003. УЛ.Цімашпопьскі,

пры статычным і дынамічным ушчыльненні, аптымальнага праектавання сітаватых матэрыялаў, стварэння дысперМЕТАЛУРГІЯ сна-ўзмоцненых парашкоў для вытв-сці спец. гарачатрывалых матэрыялаў, атДаследаванні ў галіне тэорыі і тэхнарымання ахоўных пакрыццяў з патрэблогіі металургічных працэсаў пачаліся нымі ўласцівасцямі. Распрацаваны ноў 1984 з пускам Бел. металургічнага з-да выя тэхнал. працэсы вытв-сці: канстр. (БМЗ) у г. Жлобін Гомельскай вобл. матэрыялаў і вырабаў з іх на аснове паПраводзяцца ў Фіз.-тэхн. ін-це Нац. АН рашкоў жалеза, нізкалегіраваных стаБеларусі, Бел. нац. тэхн. ун-це і на лей і кампазіцыйных матэрыялаў (шасБМЗ. Заснавальнік гэтага кірунку бел. церні, карпусныя дэталі); антыфрыкнавук. школы — У.І.Цімашпольскі. Укцыйных вырабаў (падшыпнікі слізганлад у распрацоўку металург. тэматыкі ня, накіравальныя ўтулкі) на аснове зрабілі акадэмікі Нац. АН Беларусі кампазіцый парашку жалеза з графітам, Г.А.Анісовіч, А.В.Сцепаненка, Я.І.Мамеддзю, волавам, свінцом і інш. дамешруковіч і інш. камі, у т.л. сітаватых, насычаных вадкіВытв-сць бел. сталі пачалася ў 1984 мі змазкамі; тэхн. керамікі; алмазазмявыпускам першай плаўкі 14 кастр., а 4 ліст. на дробнагатункова-драцяным шчальных кампазіцыйных матэрыялаў; стане 320/150 ат'рыманы першы прасітаватых матэрыялаў з парашкоў і вакат — катанка дыяметрам 9 мм. Перлокнаў каразійнатрывалай сталі, броншая чарга БМЗ уключала электрастазы, нікелю, тытану і фільтраэлементаў з леплавільны цэх з дзвюма 100-тоннымі іх для ачысткі вадкасцей і газаў, глуэлектрадугавымі печамі з магутнасцю шэння шуму пнеўмаінструменту; цепЯ.І.Маруковіч. трансфарматараў 75 МВА, дзве 6-ручалавых труб з парашковай капілярнай ёвыя ўстаноўкі бесперапыннага ліцця структурай; кампазіцыйных парашкоў (інтэрметаліды, карбіды, алюмініды і да загатовак сячэннем 125x125 мм і праПАРАШКОВАЯ МЕТАЛУРГІЯ т.п.), атрыманых метадамі СВС. Раскатнага стана 320/150 для вытв-сці На Беларусі пачала развівацца з 1957, працаваны тэхналогіі і абсталяванне дробнагатунковага пракату катанкі. У працэсе асваення 1-й чаргі з-да выкана- калі пры кафедры тэхналогіі металаў для нанясення ахоўных пакрыццяў мены н.-д. работы па ўдасканаленні пра- БПІ была створана пад кіраўніцтвам тадамі газаполымнага і плазменнага нацэсаў зацвердзявання і награвання ме- A. У.Романа даследчая лабараторыя па- пылення; матэрыялы, тэхналогіі і абстаталу, дасягнуты высокія паказчыкі ра- рашковай металургіі (з 1972 НДІ па- ляванне для плазменна-вакуумнага і боты печьі стана 320/150, якія не маюць рашковай металургіі БПІ, зараз Бел. на- электронна-прамянёвага нанясення ахоўаналагаў у свеце. вук.-вытв. канцэрн парашковай мета- ных, узмацняльных і дэкаратыўных У 1988 створана галіновая н.-д. ла- лургіі Нац. АН Беларусі). Работы ў гэ- пакрыццяў. Даследаванні ў галіне парашковай бараторыя праблем металургічнай тай галіне вядуцца пад кіраўніцтвам вытв-сці пры БМЗ і БПІ (цяпер Бел. П.А.Віцязя, А.У.Романа, А.В.Сцепа- металургіі выконваюцца таксама ў Фінац. тэхн. ун-т), кіраўнік — У.І.Цімаш- ненкі, Н.М.Дарожкіна. Значны ўклад у зіка-тэхн. ін-це, Ін-це механікі і надзейпольскі. Спецыялістамі лабараторыі развіццё парашковай металургіі зрабілі насці машын, Ін-це фізікі цвёрдага цела выкананы даследаванні па асваенні но- Л.С.Багінскі, Я.А.Дарашкевіч, Г.М.Ждаі паўправаднікоў, Ін-це цепла- і масаабвага марачнага саставу сталей і абста- новіч, А.Ф.Ільюшчанка, Л.А.Ісаевіч, мену Нац. АН Беларусі, Бел. нац. тэхн. лявання, інтэнсіфікацыі і ўдасканаль- B. М.Кавалеўскі, В.М.Капцэвіч, Ф.Р.Лаў- ун-це, Бел.-рас. ун-це (г. Магілёў). У ванні тэхнал. працэсаў выплаўкі, паза- шэнка, А.П.Рэвут.

1975— 85 створаны прамысл. ўчасткі на пячной апрацоўкі, бесперапыннай размінскіх трактарным, аўтамабільным, Тэхналагічныя асаблівасці парашколіўкі, награвання і пракаткі стапей, вай металургіі — фармаванне дысперспадшыпнікавым, матацыклетным і вепавышэнні якасці і стварэнні канкурэн- най шыхты (парашкоў металаў, кераміласіпедным з-дах. У 1984 пабудаваны таздольнай прадукцыі. У 1987 пушчана кі, валокнаў) без прыкладання ціску ці Маладзечанскі з-д парашковай метадругая чарга БМЗ: новы электрастале- пад ціскам (прасаванне — статычнае ці лургіі. плавільны комплекс, абціскальна-зага- дынамічнае, халоднае, цёплае ці гараЛіт:. Формнрованне структуры н свойств порнстых порошковых матерналов. М., товачны стан 850 агульнай прадукцый- чае) і спяканне (апрацоўка пры павы1993; Обьемная штамповка порошковых манасцю 550 тыс. т за год. У 1991 пачала шаных т-рах у ахоўнай прасторы ці працаваць трэцяя чарга для вытв-сці звычайным паветры). Асн. кірункі: рас- терналов. Мн., 1993; В п т я з ь П.А., металакорду, пабудавана звышмагут- працоўка метадаў кіравання ўласцівас- Л о в ш е н к о Ф.Г., Л о в ш е н к о Г.Ф. Механнческн легнрованные сплавы на осноная 100-тонная дугавая сталеплавільная цямі парашковых і нанакрышталічных ве алюмнння н медн. Мн., 1998; Теорня н печ для вытв-сці высокавугляродзістых кампазіцыйных матэрыялаў з выкарыспрактнка нанесення зашнтных покрытнй. марак сталі. У 1998— 2000 стан 320/150 таннем камп’ютэрнага мадэліравання іх Мн., 1998; Полученне, свойства н прнменепадзелены на бесперапынны дробнага- мікраструктуры і паводзін; стварэнне нне порошков алмаза н кубнческого ннтрнда бора. Мн., 2003. П.А.Віцязь, В.К.Шэлег. тунковы стан 320 для вытв-сці гатунко- сітаватых матэрыялаў з арганізаванай вага пракату (пераважна буд. армату- структурай; атрыманне парашкоў патІНФАРМАТЫКА ры) і бесперапынны драцяны стан 150 рэбнага хім. і фазавага саставу метададля вытв-сці высокавугляродзістай ка- мі мех. легіравання, гранулявання, саРаботы па праблемах інфарматыкі на танкі з наступнай перапрацоўкай у ме- мараспаўсюджвальнага высокатэмпераБеларусі пачаты ў 1960-я г. ў працэсе талакорд. БМЗ з агульным аб’ёмам турнага сінтэзу (СВС), нанясення ахоўстварэння на Мінскім з-дзе ЭВМ сям’і вытв-сці каля 2 млн. т за год (на ных пакрыццяў. Вывучаны пытанні вы л іч ал ьн ы х м аш ы н «М ін ск». Сістэм1.1.2004) — буйнейшы пастаўшчык вы- тэорыі прасавання метал. парашкоў нае праграмнае забеспячэнне і пакеты

навук. праграм агульнага прызначэння распрацоўваліся ў НДІ ЭВМ і АН Беларусі. Асн. работы вядуцца па праблемах дыскрэтнай аптымізацыі ў Ін-це матэматыкі (ІМ) і Аб’яднаным ін-це праблем інфарматыкі (АІПІ) Нац. АН Беларусі, БДУ; тэорыі аўтам. кіравання —- у ІМ, АІПІ, БДУ, Бел. ун-це інфарматыкі і радыёэлектронікі (БДУІР), Бел. нац. тэхн. ун-це (БНТУ), Ваен. акадэміі (ВА); лагічнага праектавання — у НДІ ЭВМ, АІПІ, БДУІР, БДУ; аўтаматызацыі праектавання — у АІПІ, Мінскім вытв. аб’яднанні аўтам. ліній, БДУІР, БНТУ; тэорыі і метадах апрацоўкі сігналаў і відарысаў — у АІПІ, БДУ, БДУІР, НВА «Інтэграл», ВА; праграмнага забеспячэння — у НДІ ЭВМ, АІПІ, ІМ, БДУ, Цэнтр. НДІ арганізацыі і тэхнікі кіравання, НВА «Агат»; аховы інфармацыі — у АІПІ, БДУ, НДІ тэхн. аховы інфармацыі, НДІ сродкаў аўтаматызацыі, НДІ ЭВМ, НВА «Агат»; тэорыі і метадах геаінфармацыйных сістэм — у АІПІ, Рэсп. унітарным прадпрыемстве «Геаінфармацыйныя сістэмы», Рэсп. навук.-тэхн. цэнтры «Экамір»; інфарм. тэхналогій у медыцыне — у АІПІ, Бел. цэнтры мед. тэхналогій, інфарматыкі, кіравання і эканомікі аховы здароўя. (Гл. таксама Ін ф а р м а т ы к а). Сеткавыя і тэлекамунік а ц ы й н ы я т э х н а л о г і і і размеркаваная апрацоўка інфармацыі ў рэжыме аддаленага доступу развіваюцца з 1970-х г., калі ствараліся рэгіянальныя і лакальныя камп’ютэрныя сеткі на базе лэкальных і адцаленых дысплейных комплексаў для Адзінай сістэмы ЭВМ (ЕС ЭВМ). Рэгіянальныя сеткі ствараліся на аснове персанальных ЭВМ з аддаленым доступам з выкарыстаннем мадэмаў па вызначаных тэлеф., валаконна-аптычных і спадарожнікавых каналах сувязі. 3 2001 на Беларусі працуе лічбавая сетка з інтэграцыяй абслугоўвання, што спалучае магчымасці агульнай тэлеф. сеткі і сеткі перадачы даных. Глабальная сусветная сетка Інтэрнет забяспечвае доступ да аддаленых інфарм. рэсурсаў з дапамогай Вэбтэхналогіі. Асн. правайдэрам, які забяспечвае паслугі доступу да сеткі, з’яўляецца Рэсп. аб’яднанне «Белтэлеком». У навук. і агульнаадук. галінах створана навук.-інфарм. камп’кггэрная сетка, якая аб’ядноўвае камп’ютэрныя сеткі ў Нац. АН Беларусі (ВА8НЕТ), БДУ (карпаратыўная сетка БДУ), Мін-ва адукацыі (ЦМВЕЬ). А ў т а м а т ы з а ц ы я п р а е к т а в а н н я як самастойны навук. кірунак сфарміравалася з пачаткам серыйнага выпуску ЭВМ. На базе лабараторый Ін-та матэматыкі і выліч. тэхнікі створаны Ін-т тэхн. кібернетыкі (1965; з 2002 —

А б’яднаны ін-т праблем інфарматыкі Нац. АН Беларусі). У ін-це вядуцца даследаванні працэсаў 'тэхн. падрыхтоўкі па тэорыі аўтаматызацыі праектавання, а таксама эксперым. і доследнаканструктарскія распрацоўкі ў машына-, авія- і суднабудаванні, радыётэхн., электроннай прам-сці і інш. Прапанаваны класіфікацыя і кадзіраванне інфармацыі, метады рашэння тыповых праектных задач, пабудавання інфарм. мадэлей, фармалізацыі тыповых тэхнал. маршрутаў (Г.К.Гаранскі). Даследаваны працэсы тэхнал. падрыхтоўкі выгв-сці, прапанаваны дэдуктыўная тэорыя сістэмна-структурнага мадэліравання працэсаў (В.Дз.Цвяткоў), тэорыя аўтаматызаванага сінтэзу канструкцый спец. тэхнал. аснасткі (А.Г.Раковіч). Распрацаваны метады г праграмныя сродкі аўтаматызацыі складана-рэзальных інструментаў, інструментальных наладак спец. агрэгатных станкоў і аўтам. ліній, станкоў-аўтаматаў (Л.М.Ламбін, Б.І.Сініцын). Даследаваны праблемы інфарм. забеспячэння працэсаў тэхн. падрыхтоўкі вытв-сці (М.А.Ярмаш), аспекты эрганамічнага праектавання складаных тэхн. сістэм (Г.Р.Маньшын). Прапанаваны падыходы фармалізацыі працэсаў прыняцця рацыянальных рашэнняў складаных праектных задач (Г.М.Левін, В.С.Танаеў). Развіта тэорыя праектавання складаных тэхн. аб’ектаў (А.І.Семянкоў). Праведзены даследаванні па мадэліраванні і аптымізацыі шматпераходных тэхнал. працэсаў (У.І.Махнач), інфарм. працэсаў тэхн. падрыхтоўкі вытв-сці нерэгулярных канструкцый (С.В.Мядзведзеў), скразных тэхналогій праектавання і вытв-сці складаных вырабаў у машына- і прыладабудаванні (Л.В.Губіч). Даследуюцца метады праектавання сістэм кіравання тэхнал. абсталяваннем (А.І.Дабралюбаў), дыягностыкі складаных сістэм кіравання. Прапанаваны прынцыпы пабудавання аўтаматызаваных сістэм кіравання эксперыментам, інфарм.-вымяральных сістэм (Р.Х.Садыхаў, П.М.Чаголін). Распрацаваны метады і тэорыя аналізу выпадковых працэсаў (А.М.Крот), падыходы да стварэння праграмных комплексаў на базе выліч. сістэм і сетак (Г.В.Рымскі). Даследаваны прынцыпы стварэння праграмна-апаратных сродкаў і распрацаваны эксперым. ўзоры чарцёжнаграфічных аўтаматаў (Я.В.Дняпроўскі, В.К.Ерахавец), планшэтных прылад уводу-вываду графічнай інфармацыі (Г.І. Аляксееў). Распрацаваны комплекс дзяржстандартаў і кіруючых дакументаў, якія рэгламентуюць стварэнне аўтаматызаваных сістэм (У.І.Махнач, І.С. Міцяеў, А.І.Семянкоў). Вынікі н.-д. і доследна-канструктарскіх работ укара-

НАВУКА

541

нёны на мінскіх трактарным і аўтамаб. з-дах, ААТ «Гарызонт», «Віцязь» і інш. Штучны інтэлект як навук. кірунак сфарміраваўся ў 1970-я г. на аснове дасягненняў псіхалогіі, біялогіі, медыцыны, нейрафізіялогіі, лінгвістыкі, семіётыкі, матэм. логікі, праграмавання, выліч. тэхнікі і інш. Асн. кірункі даследаванняў: сінтэз і распазнаванне мовы, апрацоўка і распазнаванне відарысаў і картаграфічнай інфармацыі, пытанні рэалізацыі сістэм аўтам. аналізу тэкстаў натуральнай мовы (вядуцца ў БДУ і Мінскім лінгвістычным ун-це), распрацоўка нейракамп’ютэраў і нейрасеткавых мадэлей (у Цэнтры інфарм. тэхналогій, БДУІР, Брэсцкім тэхн. ун-це) і інш. У БДУІР з 1995 рыхтуюць спецыялістаў па спецыяльнасці «Штучны інтэлект» і яе спецыялізацыях; вядуцца ра-. боты па развіцці і давядзенні да практ. рэалізацыі графадынамічнай парадыгмы прадстаўлення і перапрацоўкі ведаў. Лагічнае праектаванне — пачатковы этап праектавання дыскрэтных выліч. і кіравальных устройстваў з выкарыстаннем апарата лагічнай алгебры, тэорыі аўтаматаў і лагічных схем, графаў і інш. раздзелаў дыскрэтнай матэматыкі. 3 1960-х г. вядуцца работы па стварэнні новых ЭВМ і сістэм аўтаматызаванага праектавання (Г.М.Лапато і інш.). Распрацаваны кананічны метад сінтэзу лагічных схем (А.ІІІ.Блох), прапанаваны метады аўтам. аналізу і сінтэзу лагічных схем кіравання тэхнал. машынамі (С.І.Акуновіч, А.І.Дабралюбаў). 3 пач. 1970-х г. у АІПІ пад кіраўніцтвам А.Дз.Закрэўскага развіваецца тэорыя аўтаматызаванага лагічнага праектавання, што прывяло да стварэння сям ’і моў і сістэм праграмавання ЛЯПАС (П.М.Бібіла і інш.). Распрацаваны эфектыўныя метады і алгарытмы рашэнняў шэрагу задач лагічнага праектавання, а на іх базе — метады сінтэзу асінхронных аўтаматаў і лагічных схем у канкрэтных элементных базісах, а таксама атрымання правяральных і дыягнастычных тэстаў для іх. Апрацоўка сігналаў, відарысаў, мовы. У сярэдзіне 1960-х г. у АІПІ, БДУ, БДУІР, ВА пачаліся даследаванні па стварэнні і дастасаваннях аўтаматызаваных сістэм для перадачы, апрацоўкі і захоўвання сігналаў рознай фіз. прыроды (радыёлакацыйных, акустычных, вібрацыйных). У АІПІ развіты метады фарміравання выпадковых сігналаў з зададзенымі характарыстыкамі, іх аналізу і ідэшыфікацыі (А.М.Крот, Р.Х.Садыхаў, П.М.Чаголін), распрацаваны апарат тэарэтыка-полінаміяльнага прад-

542__________________ н а в у к а стаўлення дыскрэтных сігналаў (А.М. Крот). 3 1970-х г. вядуцца даследаванні ў галіне апрацоўкі відарысаў з дастасаваннямі да апрацоўкі картаграфічнай інфармацыі; закладзены асновы тэорыі апрацоўкі відарысаў (С.У.Абламейка); метады аналізу і распазнавання асн. класаў аб’ектаў відарысаў (С.У.Абламейка, В.В.Старавойтаў), эфектыўныя метады і алгарытмы інварыянтнага параўнання і аналізу геам. аб’ектаў (А.В. Тузікаў), створана тэхналогія складання лічбавых карт (А.М.Кручкоў). У АІПІ створаны новы навук. кірунак — моўная інфарматыка (Б.М.Лабанаў), распрацаваны метады распазнавання слоў у моўным патоку і сінтэзу моўных сігналаў на аснове тэкставай інфармацыі (Б.М.Лабанаў), новы падыход да распазнавання сігналаў моўных фанем (А.М.Крот, П.П.Ткачова), метады аналізу атрактараў складаных дынамічных сістэм і хаатычных сігналаў (А.М.Крот), метады апрацоўкі і аналізу мед.-біял. сігналаў і відарысаў (С.У.Абламейка, У.В.Анішчанка, А.М.Крот, А.В.Тузікаў). У 1950— 70-я г. ў ВА праведзены тэарэт. і эксперым. даследаванні па стварэнні разнесеных радыёлакацыйных станцый і сістэм. Пазней развіта тэорыя сінтэзу структуры сістэмы аптымальнай апрацоўкі сігналаў на фоне карэляваных перашкод (А.Я.Ахрыменка), развіты асновы тэорыі радыёлакацыйнага распазнавання (А.Я.Ахрыменка, В.І.Курловіч, Т.І.Шаломенцаў). У канцы 1960-х г. у БДУІР распачаты работы па стварэнні касм. спалучаных сістэм перадачы інфармацыі, у сувязі з чым распрацаваны алгарытмы фільтрацыі стахастычных працэсаў і метады супольнай нелінейнай фільтрацыі дыскрэтных і неперарыўных маркаўскіх працэсаў (В.А.Чардынцаў), алгарытмы сінхранізацыі па інфарм. сукупнасцях (У.В.Лосеў). У канцы 1970-х г. у БДУ пачаты даследаванні па мадулярных выліч. структурах для лічбавай апрацоўкі сігналаў (А.Ф. Чарняўскі), для яе створаны высокаскарасныя мадэлі базавых працэдур (А.Ф. Чарняўскі, А.А.Каляда і інш.). Распазнаванне вобразаў. Сістэматычныя даследаванні ў гэтай галіне на Беларусі праводзяцца з канца 1970-х г. Найб. буйнымі навук. кірункамі даследаванняў з’яўляюцца метады распазнавання вобразаў, якія грунтуюцца на імавернасна-стат. падыходзе, на лагічным падыходзе і на алг. і лагічным пашырэнні эўрыстычных алгарытмаў. У АІПІ Нац. АН Беларусі пад кіраўніцтвам А.Дз.Закрэўскага распрацаваны лагічны падыход да распазнавання

вобразаў у прасторы булевых і мнагазначных прыкмет, прапанаваны камбінаторныя метады выяўлення імплікатыўных заканамернасцей у патоку даных з ацэньваннем іх дакладнасці і пабудавання на іх аснове базы даных, распрацаваны шэраг алгарытмаў рашэння лагічных ураўненняў. У межах імавернасна-стат. падыходу ў БДУ распрацаваны: тэорыя рабаснага стат. распазнавання вобразаў (Ю.С.Харын), асновы тэорыі ўстойлівай стат. класіфікацыі мнагамерных назіранняў (Я.Я.Жук, Ю.С.Харын); пабудаваны новыя рабасныя ўстойлівыя алгарытмы дыскрымінантнага аналізу (К.А.Дучынскас, У.І.Малюгін, А.Г.Мядзведзеў), кластэр-аналізу (Я.Я.Жук, Ю.С.Харын), распазнавання «разладак» (М.С.Абрамовіч, А.М.Мельнікава, П.П.Рогач), імавернасна-стат. мадэліравання склада-

Дыгітайзер УВГІ-01 ных сістэм (С.В.Агіевіч, В.А.Галінскі, С.М.Сталеўская). У БДУ праводзіліся даследаванні ў межах дэтэрміністычнага падыходу да рашэння задач распазнавання вобразаў (В.У.Краснапрошын, М.А.Лепяшынскі, Ю.В.Плотнікаў), распрацаваны алг. і лагічныя паіпырэнні эўрыстычных алгарытмаў (У.А.Абразцоў, С.І.Кашкевіч, В.У.Краснапрошын), вывучаліся ўласцівасці карэктнасці, манатоннасці, устойлівасці, пытанні складанасці рэалізацыі пабудаваных сем’яў алгарытмаў (У.А.Абразцоў, А.Л.Канавалаў, С.І.Кашкевіч, В.У.Краснапрошын), даследаваліся невыразныя распазнавальныя сістэмы з семантычнымі ўласцівасцямі (У.А.Абразцоў, С.І.Ватлін, І.П.Кавалёў, В.У.Краснапрошын). Даследаванні па распазнаванні вобразаў у дастасаванні да апрацоўкі відарысаў вядуць навук. школы С.У.Абламейкі і Р.Х.Садыхава. Геаінфармацыйныя сістэмы. Гэты навук. кірунак, звязаны з геагр. інфарм. сістэмамі (ГІС) і ГІС-тэхналогіямі, інтэнсіўна развіваецца з канца 1970-х г., калі пад кіраўніцтвам А.І.Семянкова быў выкананы шэраг работ у галіне лічбавай картаграфіі. Атрыманы тэарэт. і практычныя вынікі па аўтаматызава-

ным распазнаванні картаграфічных відарысаў і стварэнні лічбавых мадэлей мясцовасці (С.У.Абламейка, А.М.Кручкоў, А.Г.Пратапопаў, А.В.Старцаў), стварэнні банкаў картаграфічнай інфармацыі (А.К.Сутурын, М.А.Ярмаш), стварэнні і абнаўленні марскіх карт (С.П.Борычаў, С.А.Шаўроў), апрацоўкі касм. здымкаў (Б.С.Берагаў і інш.). У АІПІ створана сям’я прылад уводу-вываду графічнай інфармацыі (Г.І.Аляксееў, Я.В.Дняпроўскі, В.К.Ерахавец і інш.). У Рэсп. унітарным прадпрыемстве «Геаінфармацыйныя сістэмы» распрацаваны тэхналогіі выяўлення лясных пажараў і маніторынгу стану лясоў паводле даных дыстанцыйнага зандзіравання Зямлі, мадэліравання надзвычайных сітуацый на хімічна небяспечных аб’ектах. Дастасаванні ГІС-тэхналогій да лясной гаспадаркі Беларусі развіваюцца ў Бел. тэхнал. ун-це, унітарным прадпрыемстве «Белдзяржлес» і НДІ прыкладных фіз. праблем імя А.Н.Сеўчанкі. У ААТ «Пеленг» вядуцца работы па стварэнні метадаў і тэхналогій атрымання высокадакладных лічбавых мадэлей мясцовасці. Метады і сродкі арганізацыі экалагічнага маніторынгу навакольнага асяроддзя распрацоўваюцца ў Рэсп. навук.-тэхн. цэнтры «Экамір», Рэсп. цэнтры радыяцыйнага кантролю і маніторынгу навакольнага асяроддзя, Бел. НДІ меліярацыі і лугаводства. Распрацоўкай ГІС-тэхналогій для аператыўнага кантролю катастрафічных паводак займаюцца ў БДУ і УП «Белдзіправадгас». Ваенныя дастасаванні ГІС-тэхналогій вядуцца ў ВА. Прылады ўводу в і д а р ы с а ў. Даследаванні па аўтаматызацыі ўводу графічнай інфармацыі пачаліся ў сярэдзіне 1960-х г. У АІПІ пад кіраўніцтвам П.М.Чаголіна быў выкананы шэраг работ па аналізе эксперым. графікаў і пераўтварэнні складаных форм графічных даных. У 1968 была сфармулявана (А.Расказаў) ідэя пабудавання індукцыйных вымяральнікаў каардынат. Канструктарскім бюро дакладнага электроннага машынабудавання (Мінск) распрацавана сям’я дыгітайзераў серыі ЭМ (У.П.Зуеў, Г.П.Шадурскі). У 1984 гэтая тэматыка перададзена Доследнаканструктарскаму бюро машынабудавання (ДКБМ) пры з-дзе «Эвістар» (г. Віцебск). 3 1983 наладжана супрацоўніцтва АІПІ і ДКБМ, у выніку якога распрацаваны тэарэт. асновы дыгітайзераў разгортвальнага пераўтварэння, элементы тэорыі дыгітайзераў неперарыўнага дзеяння і інш.

3 1979 у АІПІ разам з Цэнтр. КБ АН Беларусі разгорнуты работы па стварэнні спецыялізаванай аўтаматызаванай картаграфічнай вытв-сці, створана

сям’я высокадакладных (з хібнасцю да 0,1 мм) дыгітайзераў «ПЛАНШЭТ» (Г.І.Аляксееў, М.С.Люкевіч). У 1989— 90 група спецыялістаў з АІПІ і Цэнтр. КБ АН Беларусі і ГППЗ «Аптрон» пад кіраўніцтвам Г.І.Аляксеева распрацавала тэорыю і методыку праектавання ноніусных дыгітайзераў (Г.І.Аляксееў, A. І.Грэкаў) і зрабіла канструктарскую дакументацыю на дыгітайзеры серыі УВГІ. 3 2000 у АІПІ вядуцца даследаванні па пафрагментным растравым уводзе відарысаў малафарматнымі планшэтнымі сканерамі. Распрацаваны спосаб камплексавання дыгітайзераў і планшэтных сканераў, што забяспечвае аўтам. вызначэнне становішча і арыентацыі сканера ў каардынатнай сетцы дыгітайзера (Г.І.Аляксееў, В.А.Мільман і інш.) з захаваннем аўтаномнай работы дыгітайзера і сканера. Літ:. Т а н а е в В.С., Л е в н н Г.М. Декомпознцнонные методы оптнмнзацнн проектных решеннй. Мн., 1978; Ц в е т к о в B. Д. Снстемно-струюурное моделнрованне н автоматнзацня проектнровання технологнческнх процессов. Мн., 1979; Автоматнзацня проектнровання ЭВМ. Мн., 1980; 3 а к р е в с к н й А.Д. Логнческнй сннтез каскадных схем. М., 1981; А л е к с е е в Г.Н. Электромагннгные планшетные устройства ввода. Мн., 1985; П е т р е н к о А.Й., С е м е н к о в О.Н. Основы построення снстем автоматнзнрованного проектнровання. Кнев, 1985; С а д ы х о в Р.Х., Ч е г о л н н П.М., Ш м е р к о В.П. Методы н средства обработкн снгналов в днскретных базнсах. Мн., 1987; Обработка н отображенне ннформацнн в растровых графнческнх снстемах Мн., 1989; К р о т А.М. Днскретные моделн дннамнческнх снстем на основе полнномнальной алгебры. Мн., 1990; Фнзнческне основы днстанцнонного зонднровання. Мн., 1991; X а р н н Ю.С. Робастность в статнстнческом распознаваннн образов. Мн., 1992; К р о т А.М., М н н е р в н н а Е.Б. Быстрые алгорнтмы н программы цнфрового спектрального аналнза снгнапов н нзображеннй. Мн., 1995; Автоматнзацня проектнровання технологнческнх процессов. Мн., 1997; Ж у к Е.Е., X а р н н Ю.С. Устойчнвость в кластер-аналнзе многомерных наблюденнй. Мн., 1998; З а к р е в с к н й А.Д. Параллельные алгорнтмы логнческого управлення. Мн., 1999; А б л а м е й к о С.В., Л а г у н о в с к н й Д.М. Обработка нзображеннй: технологня, методы, прнмененне. 2 нзд. Мн., 2000; Географнческне ннформацнонные снстемы. Созданне цнфровых карт. Мн., 2000; Ж у р а в к о в М.А., В н д я к н н В.В. ГНС-технологнн в прнкладной механнке. Мн., 2000; Г у б н ч Л.В. Автоматнзацня процессов проектнровання в машнностроеннн. Мн., 2002; З а к р е в с к н й А.Д. Логнка распознавання. М., 2003; Я г о ж. Логнческне уравнення. Мн., 2003. У.Л.Каткоў (інфарматыка), М.М.Маханёк (сеткавыя і тэлекамунікацыйныя тэхналогіі), У.І.Махнач (аўтаматызацыя праектавання), У.В.Галянкоў (штучны інтэлект),

А.Дз.Закрэўскі (лагічнае праектаванне), С.У.Абламейка, А.М.Крот, Б.М.Лабанаў

(апрацоўка сігналаў, відарысаў, мовы), Ю.С.Харын, В.У Краснапрошын (распазнаванне вобразаў), С. У.Абламейка, А.М.Кручкоў (геаінфармацыйныя сістэмы), Г.І.Аляксееў (прылады ўводу).

РАСПРАЦОЎКА ЭЛЕКТРОННЫХ ВЫЛІЧАЛЬНЫХ МАШЫН 3 пабудовай Мінскага з-да матэм. машын (1956— 59; з 1967 Мінскі з-д ЭВМ) і стварэннем СКБ (у 1972 рэарганізавана ў НДІ ЭВМ) Мінск стаў адным з цэнтраў па праектаванні і вытв-сці ЭВМ. У Беларусі склалася навук.-практычная школа па даследаваннях і распрацоўцы прынцыпаў, метадаў і сродкаў аптымальнага праектавання ЭВМ (Г.П.Лапато, В.У.Пржыялкоўскі, В.Я.Пыхцін, Г.Дз.Смірноў, Г.К.Сталяроў, Ю.У. Карпіловіч і інш.). У 1974 з мэтай масавага выпуску ЭВМ створана Мінскае ВА выліч. тэхнікі (МВА ВТ), у якое ўваходзілі: галаўны Мінскі з-д ЭВМ, з-ды знешніх прылад, шматслойных пячатных плат, персанальных камп’ютэраў (ПЭВМ). Брэсцкі электрамех. з-д (БЭМЗ) таксама выпускаў ЭВМ ЕС-1020, ЕС-1022, бартавыя і ПЭВМ, стацыянарныя і рухомыя выліч. комплексы для аўтаматызаваных сістэм кіравання (АСК) спец. прызначэння, знешнія прылады, у т.л. для аптычнага счытвання інфармацыі і тэлеапрацоўкі даных. За распрацоўку і серыйнае асваенне АСК, укараненне ЭВМ Дзярж. прэміямі СССР адзначаны работнікі БЭМЗ: І.К.МІхалкевіч (1977); В.У.Бугаеў, П.І.Гарэцкі, В.С.Касачук, І.П.Крук, Р.С.Мечташвілі, Ю.П.Падкоўка, У.А. Сальнікаў, Г.Ха-Рэн Нам (усе 1981), В.В.Строкаў (1984), М.П.Арцюх (1987). У 1959 Мінскі з-д ЭВМ пачаў серыйны выпуск машыны М-3, якая мела хуткадзеянне 30 аперацый за секунду (распрацавана пад кіраўніцгвам І.С.Брука). У 1960 выпускалася М-ЗМ з хуткадзеяннем 1500 ап/с, было выраблена (М-3 і М-ЗМ) 58 машын; распрацавана ЭВМ «Мінск-1» (гал. канструктар Г.П.Лапато) з хуткадзеяннем 3000 ап/с і ёмістасцю аператыўнай памяці (V) 1024 машынныя словы. Разам з мадыфікацыямі «Мінск-11» для работы з канапамі сувязі і апрацоўкі сейсмічнай інфармацыі, «Мінск-12» з пашыранай памяццю, «Мінск-14», «Мінск-16» для апрацоўкі тэлеметрычнай інфармацыі, «Мінск-100» для апрацоўкі дактыласкапічнай інфармацыі (у 1960—63 выпушчана 230 машын). У 1962 распрацавана базавая мадэль 2-га пакалення ЭВМ сям’і «Мінск» — «Мінск-2» (гал. канструктар В.У.Пржыялкоўскі) — лершая ў СССР серыйная паўправадніковая ЭВМ малога класа. Яна мела хуткадзеянне да 6 тыс. ап/с і V = 4096 37-разрадных слоў. Іх мадыфікацыі «Мінск-26» (1963) і «Мінск-27» (1964) служылі для апрацоўкі спадарожнікавай тэлеметрычнай інфармацыі, «Мінск-22»

НАВУКА__________________ 543 (гал. канструктар В.К.Надзененка) з падвоенай аператыўнай памяццю заняла асноўнае месца ў праграме з-да ЭВМ (у 1965—70 выпушчана каля 1000 машын). Гэта ЭВМ выкарыстоўвалася для стварэння АСК на малых і сярэдніх прадпрыемствах (АСК «Львоў», «Кунцава» і інш ), аўтаматызацыі эксперыментальных даследаванняў у ядзернай фізіцы і інш. галінах навукі і тэхнікі. У 1966 з’явілася «Мінск-23» (гал. канструктар В.У.Пржыялкоўскі) — першая ў краіне ЭВМ з сімвальнай логікай і пераменнай даўжынёй слова і каманды, універсальнай сувяззю са знешнімі прыладамі і шматпраграмным рэжымам. У 1966—69 з-д вырабіў 28 машын. Самай вядомай і распаўсюджанай у СССР у І-Й пал. 1970-х г. стала ЭВМ «Мінск-32» (гал. канструкгар В.У.Пржыялкоўскі), якая мела хуткадзеянне 30 тыс. ап/с, V = 64 тыс.

37-бітных слоў. У ёй рэалізавана праграмная сумяшчальнасць з «Мінск-22» і ахова інфармацыі ў аператыўнай памяці, два каналы сувязі (мультыплексны і селектарны) са знешнімі прыладамі. «Мінск-32» — першая ў СССР і Еўропе ЭВМ 2-га пакалення, механічная зборка і электрычны мантаж якой выконваліся на канвееры — ад паступлення камплектуючых і матэрыялаў да наладкі і ўпакоўкі. Выкарыстоўвалася ў АН Беларусі як аснова калектыўнай сістэмы аўтаматызацыі навук. даследаванняў для дыстанцыйнага ўводу даных ад плазматронаў, спектрометраў, храматографаў і інш. установак, іх апрацоўкі ў рэальным часе і атрымання вынікаў на месцах эксперыментатараў. У 1968—75 выпушчана 3000 машын. ЭВМ тыпу «Мінск» складалі ў 1963—76 болын за 70% парка універсальных машын 2-га пакалення ў СССР. За стварэнне і асваенне ў серыйнай вьпв-сці ЭВМ 2-га пакапення тыпу «Мінск» у 1970 Дзярж. прэміяй СССР адзначаны: В.У. Пржыялкоўскі, І.К.Растоўцаў, М.Е.Екельчык, Г.П.Лапато, Ю.У.Карпіловіч, Ю.Р.Бастанджан, Г.Дз.Смірноў, Г.К.Сталяроў, М.А. Мальцаў, Л.І.Шуцякоў; прэміяй Ленінскага камсамола — Э.В.Кавалевіч, У.П.Качкоў, М.Я.Неменман, В.Я.Пыхцін, А.М.Цітоў, М.В.Шкут. ЭВМ Адзінай сістэмы. У якасці адзінай для СССР і краін СЭУ была выбрана архітэктура сістэмы ІВМ/360 і пачалася распрацоўка машын 3-га пакалення на інтэгральных схемах — Адзінай сістэмы (ЕС ЭВМ). У 1971 у Мінску з удзелам спецыялістаў з Балгарыі спраектавана ЕС-1020 (гал. канструктар В.У.Пржыялкоўскі) з мікрапраграмным прынцыпам кіравання. Мела хуткадзеянне 20 тыс. ап/с і V = 256 Кбайт. У 1972— 75 выпускалася серыйна з-дамі Беларусі і Балгарыі (усяго 800 машын). Гэтая машына мадэрнізавана ў МВА ВТ у ЕС-1022 (гал. канструктар І.К.Растоўцаў) з хуткадзеяннем да 80 тыс. ап/с і пашыранай аператыўнай памяццю, выпускалася ў 1975— 82 тымі ж выт-

544__________________ н а в у к а ворцамі буйной серыяй (прыкладна 4 тыс. машын). Мадэль ЕС-1035 (гал. канструктар Г.Дз.Смірноў) створана паводле архітэктуры ІВМ-370, мела хуткадзеянне да 160 тыс. ап/с, аб’ём памяці V ад 256 да 1024 Кбайт, сістэму аўтаматычнай дыягностыкі. Яна магла настройвацца на любую сістэму каманд, была праграмна-сумяшчальная з ЭВМ «Мінск-32». У 1977— 86 у МВА ВТ выпушчана 2138 машын. Яе працягам стала мадэль ЕС1036 (гал. канструктар Р.М.Асцатураў) на інтэгральных схемах больш высокай інтэграцыі; мела хуткадзеянне 400 тыс. ап/с і V = 2048—4096 Кбайт. У 1983— 89 выпушчаны 2073 такія машыны. ЭВМ ЕС-1060 (гап. канструктар В.С.Антонаў) з хуткадзеяннем 1,3 млн. ап/с і V = 2— 8 Мбайт напежыць да 2-й чаргі ЭВМ Адзінай сістэмы. У ёй прадугледжаны двухмашынны комплекс з выкарыстаннем сродкаў прамога доступу, адаптэра «канал-канал» і агульнага поля вонкавай памяці. У 1977— 82 МВА ВТ выпусціла 315 машын. Якасна новай мадыфікацыяй гэтай машыны стала ЭВМ ЕС-1061, распрацаваная на МВА ВТ (гал. канструктары Ю.У.Карпіловіч, А.М.Віталісаў), з хуткадзеяннем 2 млн ап/с і V да 8 Мбайт. Магла працаваць у сістэмах рэальнага часу, рэжымах раздзялення часу і дыялогавым. У 1983—88 выпушчана 566 такіх машын. ЭВМ ЕС-1065 з хуткадзеяннем 5 млн ап/с і V 16 Мбайт, прызначаная для работы ў складзе шматмашынных і шматпрацэсарных комплексаў, а таксама ў рэжыме з далучаным працэсарам, мела шэраг структурных асаблівасцей, што павышалі яе эфектыўнасць і надзейнасць. У 1984—86 МВА ВТ выпусціла 8 машын. ЭВМ ЕС-1066 была базавай мадэллю сям’і двухпрацэсарных ЭВМ для стварэння магутных выліч. комплексаў рознага прызначэння. Яна выпускалася ў 18 мадыфікацыях ад аднапрацэсарных з прадукцыйнасцю 5,5 млн. ап/с ад двухпрацэсарных з прадукцыйнасцю 10 млн ап/с, V = 16— 32 Мбайт. У 1987—93 МВА ВТ выпусціла 405 такіх машын. Наступнымі мадэлямі Адзінай сістэмы былі ЕС-1130 і ЕС-1230 (гал. канструктар абодвух У.П.Качкоў). ЕС-1130 з хуткадзеяннем 2 млн. ап/с і V = 8— 16 Мбайт мела малыя габарыты, у ёй рэалізаваны сістэма ўзнаўлення пры збоях, праграмна-апаратны кантроль і мікрапраграмная дыягностыка. У 1989—95 выпушчана 437 машын. У ЭВМ ЕС-1230 (называлася «Мінск-9000») рэалізавана

архітэктура 8уз1ет/390 (Епіегргізе ЗузІе т АгсЬііесІцге/390) амер. фірмы ІВМ. Выкарыстаны працэсарныя платы і інш. вузлы цэнтральнай часткі сістэмы Е8/9000. Хуткадзеянне 280 млн. ап/с, V — да 2084 Мбайт. Выпускалася па індывідуальных заказах. За стварэнне, асваенне і ўкараненне аперацыйных сістэм ЕС ЭВМ у 1978 Дзярж. прэміяй СССР адзначаны А.І.Гаро, Э.В.Кавалевіч, Л.Т.Чупрыгіна. За распрацоўку навук. асноў Адзінай сістэмы ЭВМ, разнастайных мадэлей і выліч. комплексаў, перыферыйных прылад, сістэм аўтаматызацыі праектавання і вытв-сці, а таксама тэхналагічнага абсталявання для вытв-сці ў 1983 Ленінскай прэміяй адзначаны Ю.У.Карпіловіч, Г.Дз.Смірноў; Дзярж. прэміяй СССР у 1983 — І.В.Матышаў, А.Я.Пыхцін, В.Я.Пыхцін, М.Ф.Чалайдзюк, У.А.Шэршань; у 1986 — Л.Л.Галенава, В.В.Лебедзеў, І.А.Платун. ЭВМ Адзінай сістэмы, выпушчаныя ў Беларусі, складалі больш за 60% парка такіх выліч. машын у СССР. Персанальныя ЭВМ. У 1984 НДІ ЭВМ вызначаны галаўной арганізацыяй па распрацоўцы ПЭВМ. У 1985 распрацавана ПЭВМ ЕС-1840, сумяшчальная з ІВМ РС/АТ. 3 1986 выпускаліся 16- і 32-разрадныя ПЭВМ рознага прызначэння. Галоўныя канструктары ПЭВМ: В.І.Аўсяннікаў, У.В.Вітэр, У.М. Грыгарэнка, А.П.Запольскі, В.Я.Пыхцін. Усяго НДІ ЭВМ распрацаваў больш за 30 мадэлей ПЭВМ. Такія машыны выпускаліся на з-дах Мінска і Брэста (больш за 120 тыс. машын), а таксама больш за 30 тыс. машын выпушчана ў Кішынёве, Волжску, Свярдлоўску, Новасібірску, Кіеве. Вылічальныя комплексы і сістэмы. 3 мэтай павелічэння прадукцыйнасці вылічэнняў у 1966 на базе ЭВМ «Мінск-2» і «Мінск-22» распрацавана аднародная шматмашынная выліч. сістэМа (АУВС) «Мінск-222» (гал. канструктар Г.П.Лапато), якая магла аб’ядноўваць да 8 машын. Створана 7 такіх сістэм, якія выкарыстоўваліся для карэкціроўкі арбіт касмічных апаратаў. АУВС «Мінск-222» была адной з першых у свеце выліч. сістэм з аналагічнай структурай і стала правобразам сучасных суперЭВМ з паралельнай архітэктурай. У далейшым ЭВМ «Мінск-32» і ЕС ЭВМ выпускаліся з магчымасцю аб’яднання іх у аднародныя комплексы. На буйнейшых прадпрыемствах і арганізацыях, ВЦ на іх аснове стварадіся АСК прадпрыемствамі, тэхналагічнымі працэсамі, навук. даследаваннямі і навукова-тэхн. эксперыментамі і інш. У 1975 распрацавана шматабаненцкая сістэма тэлеапрацоўкі даных на базе

ЕС-1022. Выпускаліся 2-машынныя комплексы ВК-2Р-35 (гал. кансгруктар В.Я. Пыхцін, 1979), ВК-2Р-36 і ВК-2М-36 (гал. канструктар Р.М.Асцатураў, 1984 і 1986 адпаведна) і інш. На Беларусі распрацаваны і выпускаліся на БЭМЗ рухомыя ЭВМ, сумяшчальныя з ЕС ЭВМ (гал. канструктар Г.П.Лапато). Машына РВ-2 (гал. канстр. В.Я.Пыхцін) з прадукцыйнасцю 500 тыс ап/с і V = 4 Мбайт прызначапася для эксплуатацыі ў цяжкіх умовах: пры тэмпературах ад -40 °С да +50 °С, пры ўздзеяннях пылу, вільгаці і інш. фактараў. У 1990—97 выпускалася машына РВ-3 (гал. канструктар Р.М.Асцатураў) з прадукцыйнасцю ў 3 млн. ап/с і V = =12 Мбайт, якая магла працаваць у тых жа экстрэмальных умовах. Тэрмінальная ЭВМ «Нёман» (гал. канструктар К.А.Кірын), створаная на базе РВ ЭВМ, мела прадукцыйнасць 3,3 млн. ап/с і У= = 16 Мбайт, і прызначалася для работы ў лакальных выліч. сетках і шматтэрмінальных сістэмах. На базе РВ-2, РВ-3 і стацыянарных ЕС ЭВМ былі створаны шматмашынныя комплексы, дыстанцыйныя і лакальныя сістэмы («Невад»); на іх аснове БЭМЗ вырабіў кіроўны двухмашынны комплекс 1В546 (гал. канструктар Р.М.Асцатураў). СуперЭВМ. У выніку сумеснай бел.рас. праграмы «СКІФ» (з бел. боку: навук. кіраўнік С.У.Абламейка, нам. навук. кіраўніка У.В.Анішчанка, выканаўчы дырэктар М.М.Парамонаў) у 2000— 2003 створана сям’я (12 мадэлей) высокапрадукцыйных выліч. сістэм з паралельнай архітэктурай і кластэрнай арганізацыяй. Кластэр «СКІФ К-500» (2003; гал. канструктары Дз.Б.Жаваранкаў, А.П.Чыж) дасягае пікавай прадукцыйнасці больш за 700 млрд. ап/с. Мае 128 працэсараў і 64 выліч. вузлы з агульнай V = 128 Гбайт, а таксама патэнцыяльную магчымасць павышэння прадукцыйнасці да некалькіх трыльёнаў ап/с. Галаўныя арганізацыі праграмы «СКІФ»: АІПІ Нац. АН Беларусі і Ін-т праграмных сістэм Рас. АН. Распрацоўшчыкамі суперЭВМ з’яўляюцца каля 20 прадпрыемстваў Беларусі і Расіі, у т.л. НДІ ЭВМ «Белмікрасістэмы», Ін-т цепла- і масаабмену Нац. АН Беларусі. Пры АІ ПІ Нац. АН Беларусі ствараецца Нац. суперкамп’ютэрны цэнтр калектыўнага карыстання для распрацоўкі важных прыкладных праграмных комплексаў (найперш у кардыялогіі і навуцы), для праектавання і аналізу ўзораў новай тэхнікі (універсальных трактароў «Беларус», нясучых канструкцый самазвала БелАЗ, турбакампрэсараў для дызельных рухавікоў Мінскага маторнага з-да, дынамічных

характарыстык глебаапрацоўчых агрэгатаў і інш.)Літ.: М а л н н о в с к н й Б.Н. Нсторня вычнслнтельной техннкн в лнцах. Кнев, 1995; Л о п а т о Г.П. Вычнслнтельная техннка в Белорусснн // Ннформ. технологнн н вычнслнт. снстемы. 1997. №1 ; 8 і о І у а г о у О.К. Сошрціегя іп Веіашз. СІігопоІо§у оГ іЬе Маіп Еуепія // ІЕЕЕ Аппаіз оГ іЬе Нізіогу оГ СошрШіпё. 1999. Уоі. 21, №3; С м н р н о в Г.Д. Событня н людн. Мн., 2003; К а р п н л о в н ч Ю.В. Так было. Мн., 2004; Прннцнпы построення суперкомпьютеров семейства «СКНФ» н нх реалнзацня // Ннформатнка. 2004. М»1. У.В.Анішчанка, М.П.Савік, Г.Дз.Смірноў.

БУДАЎНІЧАЯ НАВУКА Як галіна навукі на Беларусі развіваецца з 1930-х г., калі ў БПІ даследаваліся пытанні тэорыі разліку буд. канструкцый (А.А.Краўцоў), механікі грунтоў і фундаментабудавання (М.Ф.Макарачкін), стварэння канструкцый жалезакерамічных перакрыццяў і разліку жалезабетонных элементаў на ўздзеянне косага выгіну і пазацэнтравага сціскання (М.Я.Шавельскі). У 1939 створаны Мінскі НДІ буд. матэрыялаў, які даследуе новыя буд. матэрыялы, цэменты, уцяпляльнікі, кераміку, ячэістыя бетоны (У.Л.Бельдзюкевіч, Г.С.Гапуза, У.М.Ганчарык, Б.К.Дземідовіч, М.М.Ізраэліт, Э.Д.Пеўзнер). У 1957 у складзе АН Беларусі арганізаваны НДІ буд-ва і архітэктуры (першы дырэктар — С.С.Атаеў; з 1988 Бел. НДІ буд-ва Мін-ва буд-ва і архітэктуры Рэспублікі Беларусь). У ін-це распрацоўваюцца: горадабуд. прынцыпы планіроўкі і забудовы жылых кварталаў пры рэканструкцыі гарадоў і стварэнні новых раёнаў дыслакацыі прам-сці (У.А.Кароль); новыя аб’ёмна-планіровачныя сістэмы жылых і грамадскіх будынкаў для масавага буд-ва (А.П.Воінаў); індустрыяльныя канструкцыйнатэхнал. сістэмы аб’ёмнаблочных будынкаў (М.П.Блешчык); эфектыўныя канстр. сістэмы будынкаў, нясучыя і агараджальныя канструкцыі (Л.Ф.Беразоўскі, І.А.Васільеў, Л.П.Зайцава, В.Ф.Залога, А.І.Зысман, А.І.Мордзіч, Ц.М.Пецольд, У.І.Скрыбо, М.П.Фралоў); тэхналогія і абсталяванне для вытв-сці шклапластыкавай арматуры (Ю.В.Дзягцяр, С.С.Жаўрыд, Ю .В.Кандрацьева, М.П.Фралоў); асн. заканамернасці механікі слабых і намыўных грунтоў і тэхнапогія інж. падрыхтоўкі поймаванамыўных тэрыгорый (Я.Ф.Вінакураў, Я.І.Ільяшэвіч, А.Я.Цяцёркін); асновы бетоназнаўства, тэхналогіі і арганізацыі прамысл. вытв-сці жалезабетонных труб (кіраўнік І.М.Ахвердаў); аўтаматызаваная вытв-сць жалезабетонных канструкцый, тэхналогіі і арганізацыі 18. Зак. 295.

буд-ва (С.С.Атаеў, М.П.Блешчык); цеп- НАВУКА_________________ 545 лафізіка агараджальных канструкцый (А.У.Франчук, Л.І.Чарняеў, А.І.Юрцоўкі бетонных і керамічных вырабаў коў), акустыка будынкаў (У.І.Забораў), (А.І.Арловіч, В.В.Арціховіч, В.Н.ВайАСК буд-вам (І.Ф.Вайтовіч, Л.М.Пацяховіч, Э.В.Захарэвіч, А.П.Лебедзеў, павічэенка); цеплаабменныя сістэмы A. Дз.Маслакоў, Л.В.Несцераў, А.М.Правентыляцыі жылых і с.-г. будынкаў тасевіч, М.Т.Салдаткін, І.І.Станецкая); (У.С.Змушко, Э.Б.Смольская, А.І.Юрстварэнне і ўкараненне эфектыўных коў). Вырашаюцца праблемы сучаснага цеплаізаляцыйных матэрыялаў (А.І.Юржыллёва-грамадзянскага і прамысл. коў), нарматыўнай базы ў галіне ацяпбуд-ва, універсальных канстр. сістэм булення, вентыляцыі і газазабеспячэння, дынкаў (А.І.Мордзіч), тэхналогіі выгв-сці натуральнага асвятлення (В.В.Арціхоі ўзвядзення будынкаў і збудаванняў з віч, М.М.Войцік, Л.У.Несцераў, У.У.Павысокатрывалага бетону, што валодае кацілаў, У.П.Пілюшэнка, Б.М.Хруставысокай марозаўстойлівасцю, воданелёў, А.Дз.Шалак); стварэнне прылад пранікальнасцю (М.П.Блешчык). Вядуцдля вызначэння каэфіцыента цеплапраца даследаванні ў галіне фундаментабуводнасці буд. матэрыялаў (Л.С.Калінідавання (Я.Ф.Вінакураў, У.П.Ермашоў, на, Л.В.Несцераў), мадэрнізацыя ацяпУ.М.Краўцоў, У.Я.Сяськоў); кампазіляльна-вентыляцыйнага абсталявання ў цыйных матэрьмлаў, тэхналогіі выгв-сці прам-сці, арганізацыя аптымальных канкурэнтаздольных гідраізаляцыйных умоў захоўвання с.-г. прадукцыі (Л.В. і аддзелачных матэрыялаў (Я.А.УрэцБерухава, П.І.Дзячак, В.М.Кароткі, В.В. кая), апалубных сістэм узвядзення маПакацілаў, А.М.Пратасевіч, А.І.Юркоў). налітных жалезабетонных канструкцый Даследуюцца буд-ва, эксплуатацыя, ра(М.Ф.Маркоўскі). монт і ўтрыманне аўтамаб. дарог, масУ Ін-це будэканомікі распрацаваны тоў, метрапалітэна і інш. трансп. аб’еккомплекс праблем па ўдасканаленні таў; дарожнае матэрыялазнаўства, меасн. палажэнняў у эканоміцы буд-ва тады праектавання землянога палатна і (Л.М.Варабей). дарожнага адзення; мадыфікацыі даУ Бел. нац. тэхн. ун-це даследуюцца: рожных бітумаў і тэхналогіі рэгенератэхналогія бетону і буд. матэрыялаў цыі асфальта-бетонных пакрыццяў, па(І.М.Ахвердаў, А.А.Барташэвіч, Э.І.Ба- ляпшэння эксплуатацыйных уласцівФсцяноўскі, М.П.Блешчык, Г.С.Г алуза, цей нафтавых бітумаў і выкарыстання С.М.Іцковіч, М.А.Шаліма); тэорыя ап- адходаў нафтавага паходжання (Ю.Г.Батымізацыі стрыжнёвых сістэм, тэорыя баскін, У.А.Веранько, М.П.Вырко, М.М. пругкасці і пластычнасці (П.У.Аляў- Гурбо, Я.М.Кавалёў, Я.У.Каласкова, І.І. дзін, М.К.Балыкін, А.А.Барысевіч, С.В. Леановіч, Г.Дз.Ляхевіч, Г.П.ПастушБасакоў, Л.І.Коршун, Я.М.Сідаровіч); коў, І.К.Яцэвіч); механізацыя буд-ва, тэорыя разліку і канструявання жалеза- распрацоўка комплексу дарожна-буд. бетонных, метал., сталежалезабетон- машын і пад’ёмна-трансп. абсталявання ных і драўляных канструкцый, новых (А.У.Вавілаў, А.Я.Катлабай); сучаснае канструкцыйных сістэм будынкаў і збу- геадэзічнае забеспячэнне буд-ва (М.С. даванняў і іх укараненне ў буд-ва; тэо- Несцяронак). рыя трываласці, механікі разбурэння і Даследаванні ў галіне дарожнага даўгавечнасці канструкцый (А.А.Бары- буд-ва, удасканаленні дарожна-трансп. севіч, І.В.Башкевіч, Я.Ю.Давыдаў, В.А. камунікацый на Беларусі вядуцца ў Іваноў, У.Г.Казачок, С.М.Леановіч, Л.К. БелдарНДІ (А.У.Бусел, П.В.Золатаў, Лукша, Ю.С.Мартынаў, Дз.П.Падабед, B. В.Штабінскі, В.М.Яромка). У БрэсГ.П.Пастушкоў, Ц.М.Пецольд, Я.М.Сі- цкім тэхн. ун-це даследуюцца механіка даровіч, В.Ф.Фамічоў); механіка грун- разбурэння і саманапружвальныя бетотоў, аснова падмуркаў і фундаментаў ны (В.Д.Будзюк, В.І.Драган, А.А.Кан(М.Дз.Баннікаў, С.В.Басакоў, Я.Ф.Віна- дратчык, В.У.Тур). У Полацкім ун-це кураў, М.І.Нікіценка, Ю.А. і Дз.Ю. Са- створаны тэарэт. асновы і камп’ютэрбалеўскія); тэхнапогія, арганізацыя і кі- ныя мадэлі рэканструкцыі будынкаў і раванне ў буд-ве пры рэканструкцыі збудаванняў (Дз.М.Лазоўскі), эфектыў(Э.В.Аўчыннікаў, С.С.Атаеў, І.М.Гро- ныя арматурныя сталі (А.К.Сямёнаў, маў, М.П.Лаўрэнка, І.Т.Хачатранц); арганізацыя і кіраванне буд-вам на базе У.Д.Церын). У Бел. ун-це транспарту камп’ютэрных тэхналогій (Ю.М.Бага- выкананы дынамічныя даследаванні молаў, М.М.Голубеў, В.П.Лысоў). Пад падмуркаў і фундаментаў (І.А.Кудраўкіраўніцтвам Б.М.Хрусталёва даследу- цаў), распрацоўваюцца пытанні рэканюцца і ўкараняюцца ў прам-сць еістэ- струкцыі збудаванняў (Дз.Ю.Залатумы ачысткі і утылізацыі розных газаў хін). Бел.-рас. ун-т (г. Магілёў) вядзе на аснове малаадходных і энергазбера- даследаванні па пытаннях прамысл. і гапьных тэхналогій. Вядзецца распра- грамадз. буд-ва. Літ.: С о б о л е в с к н й Ю.А. Крнволнцоўка тэорыі і метадаў цеплавой апра-

няў працэсаў рэгулявання складу і ўласцівасцей торфу шляхам кіравання структураўтварэннем і цепламасаперанейные очертання однородных откосов. Мн., носам (І.І.Ліштван). У выніку вывучэн1969; В н н о к у р о в Е.Ф. Ннтегральный метод расчета основаннй н фундаментов с ня біял. і аграхім. прыроды торфу прапомоіцью ЭВМ. Мн., 1972; Б л е ід н к Н.П. панавана тэхналогія атрымання торфаСтруктурно-механнческне свойства н реоло- гумінавых угнаенняў (А.В.Цішковіч). гня бетонной смесн н прессвакуум-бетона. Устаноўлены асн. заканамернасці пераМн., 1977; А т а е в С.С. Технологня нндус- мены саставу і ўласцівасцей торфу і яго трнального стронтельства нз монолнтного кампанентаў пры антрапагенным уздзебетона. М., 1989; А х в е р д о в Н.Н. Тех- янні на ўсіх стадыях тэхнал. працэсу нологня железобетонных нзделнй н конструкцнй спецнального назначення. Мн., здабычы, што стала тэарэт. асновай для 1993; Б о р н с е в н ч А.А. Оптнмнзацня абгрунтавання рэсурсазберагальных эконелннейноупругнх стержневых снстем по лага-сумяшчальных тэхналогій асваенметоду локальных лннеарнзованных облас- ня тарфяных радовішчаў (А.П.Гаўрыльтей. Брест, 2001; Автомобнльные дорогн Бе- чык). Навукова абгрунтавана тэхналоларусн: Энцнкл. Мн., 2002; Днагностнка н гія і створаны комплекс машын для управленне качеством автомобнльных дорог. Мн., 2002; Т у р В.В., Р а к Н.А. Проч- вытв-сці камунальна-быт. кускавога ность н деформацня бетона. Брест, 2003; торфу (А.П.Гаўрыльчык, І.С.Нашкевіч, Железобетонные конструкцнн. Ч. 1. Брест, А.А.Цярэнцьеў).

2003; Х р у с т а л е в Б.М., Н е с е н ч у к У Бел. нац. тэхн. ун-це распрацаваны А.П., Р о м а н ю к В.Н. Техннческая тер- тэарэт. асновы механізацыі тарфяной модннамнка. Ч. 1. Мн., 2003. вытв-сці (Ф.А.Апейка), устаноўлены М.П.Белшчык, І.І.Леановіч, Ц.М.Пецольд. заканамернасці пнеўматранспарціроўкі сыпкіх рэчываў і абгрунтаваны рацыянальныя рэжымы працэсу пнеўматычнай уборкі, транспартавання і сепараТЭХНАЛОГІЯ I МЕХАНІЗАЦЫЯ цыі фрэзернага торфу (М.У.Кіслоў); ЗДАБЫЧЫ ТОРФУ прапанаваны матэм. метады аптымізаДаследаванні па тэхналогіі і механіцыі тэхнал. рэжымаў пры здабычы торзацыі здабычы торфу вядуцца з 1930-х фу і кіравання распрацоўкай тарфяных г. У 1932 на базе тарфянога аддзела Ін-та прамысловасці Беларусі створаны радовішчаў (Б.А.Багатаў); распрацаваІн-т торфу ў складзе АН Беларусі (у на тэорыя ўзаемадзеяння гусенічных і 1989 на яго базе створаны Ін-т праблем колавых рухачоў тарфяных машын з выкарыстання прыродных рэсурсаў і пакладам (А.Ф.Апейка, Ф.А.Апейка, экалогіі Нац. АН Беларусі). У1940 Г.В.Казачэнка). У праектна-тэхнал. і канструктарскаудзельная вага торфу ў паліўным балансе краіны склала 64%. У даваенны доследным БелНДІпалівапраект выкаперыяд выкананы работы па ўдаскана- наны даследаванні па тэхналогіі торленні механізаваных спосабаў здабычы фаздабычы і мех. перапрацоўцы торфу, торфу і ўстанаўленні паказчыкаў, неаб- механізацыі і аўтаматызацыі тарфяной ходных для разліку тэхнал. працэсаў вытв-сці, тэхн. нарміраванні і арганізатарфяной вытв-сці (І.Р.Блох, В.Р.Гарач- цыі здабычы торфу, правядзенні разкін). У пасляваенныя гады з мэтай ін- ведвальных работ, праектаванні тортэнсіфікацыі здабычы фрэзернага тор- фапрадпрыемстваў і брыкетных з-даў. фу абгрунтавана аптымальная норма Літ:. Г о р я ч к н н В.Г. Основы техноасушэння тарфяных палёў і вільготнас- логнн торфяного пронзводства. М., 1953; ці фрэзеравальнага слоя (Ф.А.Малы- М а л ы ш е в Ф.А. О норматнвах сбора шаў), выкананы работы па паляпшэнні фрезерного торфа на ннзннной залежн. Мн., 1956; Н а у м о в н ч В.М. Теоретнческне якасці фрэзернага торфу шляхам перапрацоўкі фрэзераванай масы і атрыман- основы процесса брнкетнровання торфа. Мн., 1960; О п е й к о Ф.А. Торфяные маня грануляванага торфу (Ф.А.Апейка, шнны. Мн., 1968; К н с л о в Н.В., Б а к Я.А.Жук, Н.С.Касцюк, М.С.Крывашэш а н с к н й В.Н., В а к у н о в В.М. Осін), распрацаваны тэарэт. асновы яго новы пневмотранспорта сыпучнх торфяных штучнай сушкі і брыкетавання (В.М.Насред. Мн., 1981; Фнзнко-хнмнческне основы вумовіч), абгрунтаваны рэжымы пнеўтехнологнн торфяного пронзводства. Мн., 1983; Л н ш т в а н Н.Н. Проблемы рацноматранспарту і яго выкарыстання ў торнального нспользовання н охраны торфяных фабрыкетнай вытв-сці (У.І.Бакшанскі, ресурсов. Мн., 1985; Б о г а т о в Б.А. УпМ.У.Кіслоў). Вырашаны пытанні аўтаравленне процессамн разработкн торфяных матызаванага кантролю тэхнал. працэместорожденнй. Мн., 1985; К н с л о в Н.В. саў тарфяной і торфабрыкетнай вытв-сці Аэродннамнка нзмельченного торфа. Мн., (Ф.А.Апейка, М.І.Бохан, М.А.Гаціх, 1987; Б о г а т о в Б.А., К о п е н к н н В.Д. Л.С.Ліс). Створаны новыя схемы комМатематнческне методы в торфяном проплекснага выкарыстання торфу і тарфянзводстве. М., 1991; Х р у с т а л е в Б.М., К н с л о в Н.В. Пневматнческнй трансных радовішчаў на аснове даследаван-

546 __________________ НАВУКА

порт. Мн., 1997; Б о г а т о в Б.А. Математнческне методы в горном деле. Мн., 2003. М.У.Кіслоў.

МЕХАНВАЦЫЯ I ЭЛЕКТРЫФІКАЦЫЯ СЕЛЬСКАЙ ГАСПАДАРКІ Даследуецца на Беларусі з 1920-х г. у Горацкім с.-г. ін-це (з 1948 БСГА). У 1926 у Мінску арганізавана машынавыпрабавальная станцыя, дзе выпрабоўвалі конныя прылады і машыны. У 1930 створаны Бел. філіял Усесаюзнага НДІ механізацыі і электрыфікацыі сельскай гаспадаркі, на базе якога ў 1933 узнікла Бел. н.-д. станцыя механізацыі сельскай гаспадаркі. У 1947 у АН Беларусі створаны Ін-т механізацыі і электрыфікацыі сельскай гаспадаркі, у склад якога ўвайшла н.-д. станцыя. Вучоныя ін-та (кіраўнік М.Я.Мацапура) праводзілі даследаванні па механізацыі розных галін сельскай гаспадаркі, рацыянальнай эксплуатацыі і тэхн. абслугоўванню машыннатрактарнага парка, па механізацыі асушэння і асваення балот і забалочаных зямель. У 1961 ін-ту нададзены статус Цэнтральнага НДІ механізацыі і электрыфікацыі сельскай гаспадаркі Нечарназёмнай зОны СССР. У ім распрацоўвалі навук. асновы мабільнай энергетыкі, вялі абгрунтаванне сістэм машын, вызначэнне параметраў энерганасычаных трактароў, аптымальнага складу машынна-трактарнага парку (В.В.Кацыгін). Даследаваліся шляхі павышэння якасці, надзейнасці і тэрмінаў службы с.-г. машын, аптымізацыя іх тэхн. абслугоўвання і рамонту (М.М.Севярнёў); механізацыя проціэразійнай апрацоўкі глебы (А.Ц.Вагін); аўтаматызацыя тэхнал. працэсаў с.-г. вытв-сці (І.С.Нагорскі); стварапіся тэхн. сродкі для работы з арган. і мінер. ўгнаеннямі, вапнавымі матэрыяламі і ядахімікатамі (С.І.Назараў), апрацоўкі і ўборкі збожжавых і зернебабовых культур, бульбы, кармавых караняплодаў, лёну; механізацыя меліярацыйных і культуртэхнічных работ, паляпшэнне лугоў і пашы; механізацыя працэсаў кормавытворчасці і кормапрыгатавання; электрамеханізацыя і аўтаматызацыя жывёлагадоўчых комплексаў. Створаныя вучонымі ін-та машыны выпускаліся прам-сцю СССР вял. серыямі. Так, здрабняльнікзмяшальнік кармоў ІСК-3 (выраблена больш за 200 тыс. шт.) адзначаны залатым медалём Міжнар. выстаўкі ў г. Брно (Чэхія). У ін-це распрацоўваліся асновы тэорыі навясных с.-г. агрэгатаў (Д.А.Чудакоў), арганізацыя рамонту с.-г. тэхнікі (В.П.Суслаў), паўправадніковыя плёначныя электранагравальнікі для абагрэву маладняку жывёл і птушак (І.Ф.Кудраўцаў). У 1984 ін-т стаў

галаўной арганізацыяй навук.-вытв. аб’яднання «Белсельгасмеханізацыя», а ў 2002 увайшоў у склад Нац. АН Беларусі як Ін-т механізацыі сельскай гаспадаркі — навук. цэнтр па механізацыі і аўтаматызацыі с.-г. вытв-сці. Яму пастаўлена задача аснасціць сельскую гаспадарку краіны тэхнікай уласнай вытв-сці, стварыць рэсурсазберагальныя тэхн. сродкі новага пакалення для інтэнсіўных тэхналогій у раслінаводстве і жывёлагадоўлі, якія знізяць матэрыяльнаэнергет. выдаткі і забяспечаць канкурэнтаздольнасць прадукцыі; зацверджаны рэсп. праграмы стварэння с.-г. тэхнікі, машын і абсталявання для вытв-сці і перапрацоўкі с.-г. прадукцыі на 1998— 2000 і 2002— 05. Распрацавана Канцэпцыя развіцця механізацыі і аўтаматызацыі с.-г. вытв-сці Рэспублікі Беларусь. Вядуцца комплексныя рабо-

ты па сумесных бел.-рас. праграмах «Лён», «Бульба», «Малако». У ін-це сфарміраваліся вядомыя навук. школы: па рэсурсазберажэнні (У.М.Дашкоў, М.М.Севярнёў), матэм. мадэліраванні с.-г. аб’ектаў (І.С.Нагорскі), механізацыі працэсаў хімізацыі (Л.Я.Сцяпук), механізацыі жывёлагадоўлі (У.І.Перадня), механізацыі кормавытворчасці (І.І.Півуноўскі), механізацыі вырошчвання і перапрацоўкі лёну. Даследаванні ў галіне механізацыі сельскай гаспадаркі вяліся таксама ў БСГА (А.М.Конанаў) і Гродзенскім с.-г. ін-це. У Бел. аграрным тэхн. ун-це ў галіне энергазберагальных тэхналогій і энергет. абсталявання працуюць М.І.Бохан, Л.С.Герасімовіч, Л.У.Місун, М.А. Прышчэпаў, В.І.Русан, І.М.Шыла. У БСГА над абгрунтаваннем параметраў с.-г. агрэгатаў у тэхналогіях глебаапра-

н а в у к а _________________

547

цоўкі, нарыхтоўкі і прыгатавання кармоў працуюць А.М.Карташэвіч, А.В.Клачкоў, A. В.Кузьміцкі, У.Р.Петравец, В.А.Шарпуноў. Значны ўклад у стварэнне новай тэхнікі вучоных-канструктараў М.С.Высоцкага, М.Р.Мялешкі, В.А.Шурынава, а таксама вучоных, якія забяспечваюць развіццё трактарнага і с.-г. машынабудавання: П.А.Амельчанкі, У.П.Байкова, B. У.Гуськова, З.В.Лоўкіса. Літ: С е в е р н е в М.М., Н а г о р с к н й Н.С. Механнзацня сельского хозяйства // Наука Беларусн в XX столетнн. Мн., 2001; Д а ш к о в В.Н., Н а г о р с к н й Н.С., С е в е р н е в М.М. От сохн до программнрованного комбайна: становленне н перспектнвы агроннженерной наукн Беларусн // Нзв. Нац. АН Беларусн. Сер. агр. наук.

2003. №4. І.С.Нагорскі.

Г Е А ГРА Ф ІЧ Н Ы Я Н А ВУ К І

ГЕАМАРФАЛОГІЯ Развіццё геамарфапогіі на Беларусі пачалося ў 19 ст. Агульнагеаграфічныя і геалагічныя даследаванні, апісанне асобных раёнаў, характарыстыку рачных далін зрабілі Р.П.Гельмерсен, Е.П. Зяблоўскі, В.М.Севяргін і інш. У 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. новыя звесткі па генезісе і эвалюцыі рэльефу атрымалі і апрацавалі Я.У.Апокаў, А.Э.Гедройц і В.В.Дакучаеў, які правёў даследаванні вярхоўяў далін Дняпра і Зах. Дзвіны. Канцавыя марэны і інш. формы рэльефу ледавіковага паходжання вывучалі Г.Б.Місуна і П.А.Туткоўскі, будову ледавіковых утварэнняў Гродзенскай вобл. — М.І.Крыштафовіч. Уклад у пазнанне асаблівасцей зямной паверхні зрабілі работы па асушэнні балот пад кіраўніцтвам І.І.Жылінскага. У савецкі час з’явіліся першыя сістэматызаваныя працы пра гісторыю развіцця і прасторавага размяшчэння розных генетычных тыпаў і форм рэльефу, ажыццяўлялася іх картаграфаванне (Б.Л.Лічкоў, Ф.В.Лунгерсгаўзен, Г.Ф.Мірчынк і інш.). Геамарфалогія ўсх. раёнаў Беларусі апісана ў працах М.Ф.Бліадухо і А.М.Жырмунскага, зах. — у працах Дз.М.Собалева, польскіх вучоных Б.Галіцкага, С.Лянцэвіча і інш. У пасляваенны час на базе геал.-здымачных работ складзены геамарфалагічныя карты, абгрунтаваны шэраг стратыграфічных схем антрапагену і дэталізаваны палеагеамарфалагічныя схемы тэр. Беларусі (Л.М.Вазнячук, Г.І.Гарэцкі, Б.М.Гурскі, Э.А.Ляўкоў, Н.А.Махнач, А.В.Мацвееў, М.М.Цапенка і інш.), створаны новы кірунак — вучэнне аб стараж. рачных далі-

нах і ледавіковых лагчынах (палеапатамалогія, Гарэцкі), удакладнены генезіс і гісторыя развіцця многіх тыпаў рэльефу (В.К.Лукашоў, В.П.Якушка і інш.). У выніку шырокага развіцця структурна-геамарфалагічных даследаваняў і вывучэння колькасных характарыстык рэльефу (З.А.Гарэлік, В.М.Губін, Ляўкоў і інш.) створаны новыя генет. класіфікацыі рэльефу і схемы геамарфалагічнага раянавання (В.А.Дзяменцьеў, Вазнячук, Мацвееў і інш.), складзены і выдадзены серыі геамарфалагічных карт. Даследаванні рэльефу Беларусі вядуцца ў Ін-тах геал. навук, БДУ, БДПУ і інш. і каардынуюцца з 1979 Камісіяй па вывучэнні чацвярцічнага перыяду і геамарфалогіі Нац. АН Беларусі. Вынікі геамарфалагічных даследаванняў выкарыстоўваюцца пры пошуках карысных выкапняў, у меліярацыі, будаўніцтве, сельскай гаспадарцы, глебазнаўстве, геалогіі, пры геагр. даследаваннях і інш. Літ:. Геологнческая нзученность СССР: Белорусская ССР. Пернод 1966—1970. Т, 34, вып. 1. М., 1978; М а т в е е в А.В., Г у р с к н й Б.Н., Л е в н ц к а я Р.Н. Рельеф Белорусснн. Мн., 1988. А.В.Мацвееў, Л.А.Нечыпарэнка.

МЕТЭАРАЛОГІЯ I КЛІМАТ АЛОГІЯ Фарміраванне сеткі метэаралагічных станцый на тэр. Беларусі пачалося ў пач. 19 ст. У ліку першых станцыі створаны ў Магілёве (1809), Віцебску (1810), Брэсце (1834), Бабруйску і Свіслачы (1836), Горках (1841), Мінску (1849). Матэрыялы іх назіранняў публікаваліся ў цггогодніках Гал. фіз. абсер-

ваторыі (з 1924 Гал. геафіз. абсерваторыя). У выніку зах. экспедыцыі па асушэнні балот на Палессі арганізаваны станцыі ў Пінску (1871) і Васілевічах (1878). Па ініцыятыве Паўн.-Зах. аддзела Геагр. т-ва створаны метэаралаг. станцыі ў Маладзечне (1870), Слоніме (1872), Полацку (1885), Гомелі (1891). Даныя назіранняў гэтых станцый абагульнены ў працах А.І.Ваейкава («Клімат Палесся», 1899). У канцы 19 ст. створаны метэастанцыі ў Баранавічах, Барысаве, Мазыры, Калінкавічах, Лепелі, Сянне, Дрысе (зараз Верхнядзвінск), Мар’інай Горцы, Стоўбцах, Чэрыкаве, Чачэрску, Асіповічах, Лідзе, Пружанах. У 1-й пал. 20 ст. амаль уся тэр. Беларусі пакрыта сеткай метэастанцый. На шматгадовых матэрыялах іх даследаванняў А.І.Кайгарадавым закладзены асновы кліматалогіі, метэаралогіі і службы надвор’я Беларусі, складзены «Кліматычны атлас Беларусі» (1927). У пасляваенныя гады ў Мінскай гідраметэаралагічнай абсерваторыі створаны аддзелы клімату, аграметэаралогіі, актынаметрыі, атмасфернай оптыкі, гідралогіі і сіноптыкі; вывучана размеркаванне паступлення сонечнай радыяцыі і радыяцыйнага балансу на тэр. рэспублікі, альбеда с.-г. культур, радыяцыйны рэжым у лесе, асветленасць і паступленне фотасінтэтычна актыўнай сонечнай радыяцыі, даследаваны клімат абл. гарадоў, выдадзены кліматычныя і агракліматычныя даведнікі і інш. Найб. поўнае і глыбокае абагульненне дадзеных метэаназіранняў ажыццявіў А.Х.Шкляр, які прааналізаваў умовы ўвільгатнення на тэр. Беларусі ў перыяд вегетацыі культурных раслін, рас-

548 __________________ н а в у к а працаваў аптымальныя тэрміны сяўбы с.-г. культур, зрабіў агракліматычнае раянаванне і інш. У 1970— 90-я г. распрацавана методыка арганізацыі і правядзення мікракліматычных даследаванняў прыродных і прыродна-антрапагенных геасістэм. Вывучаны фітаклімат, клімат глебы і прыземнага слоя паветра, цепла- і вільгацеабмен паміж імі, распрацавана методыка пабудовы буйнамаштабных мікракліматычных карт, выкарыстанне якіх дазваляе вырошчваць с.-г. культуры ў адпаведнасці з асаблівасцямі мікраклімату гаспадаркі і канкрэтнага поля (П.А.Каўрыга). Фундаментальнае абагульненне матэрыялаў метэаралагічных назіранняў на аснове сучасных метадаў аналізу праведзена пад кіраўніцтвам В.Ф.Логінава. Даследавана выкарыстанне колькасных і матэматычных метадаў, камп’ютэрнага мадэліравання пры аналізе структуры гідраметэаралагічнага рэжыму Беларусі (Р.І.Сачок), аграэкалагічнае даследаванне клімату і кліматычных рэсурсаў (А.М.Вітчанка), метэаралагічныя асновы фарміравання экалагічных умоў (Л.М.Ражкоў). Шматбаковая характарыстыка клімату і яго рэсурснага патэнцыялу адлюстравана на 100 кліматычных і агракліматычных картах Нац. атласа Беларусі (2002). Метэаралагічныя звесткі збіраюць і аналізуюць рэсп. цэнтры: гідраметэаралагічны, цэнтр радыяцыйнага кантролю і маніторынгу прыроднага асяроддзя, авіяцыйна-метэаралагічны, у складзе якіх 9 авіяметэаралагічных станцый, 6 абласных гідраметэастанцый, 33 метэастанцыі, 5 аграметэастанцый, 3 гідралагічныя станцыі, 137 гідралагічных пастоў, станцыя фонавага маніторынгу («Бярэзінскі біясферны запаведнік»), азёрная станцьм «Нарач», балотная станцыя «Палеская». Каардынуюцца даследаванні Дэпартаментам гідраметэаралогіі Мін-ва прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя. Літ.: Ш к л я р А.Х. Клнматнческне ресурсы Белорусснн н нспользованне нх в сельском хозяйстве. Мн., 1973; К о в р н г о П.А. Мнкроклнмат болотных экоснстем н его оптнмнзацня. Мн., 1995; Клнмат Беларусн. Мн., 1996; Нзмененне клнмата н нспользованне клнматнческнх ресурсов. Мн., 2001; Нзмененне клнмата н его последствня. Мн., 2003. П.А.Каўрыга.

ГІДРАЛОГМ РЭК Нерэгулярныя гідралаг. назіранні, якія фіксавалі пераважна крыгалом і замярзанне рэк, з 1808 вяліся ў Віцебску (р. Зах. Дзвіна), з 1813 у Гомелі (р.

Сож) і Тураве (р. Прыпяць), з 1818 у Барысаве (р. Бярэзіна). Больш сістэматычна пачалі даследаваць узровень вады ў Віцебску ў 1838, у Пінску, Тураве і Мазыры ў 1843 (р. Прыпяць), Магілёве ў 1844 (р. Дняпро), Лоеве ў 1857 (р. Дняпро), вынікі назіранняў не захаваліся. Рэгулярнаму вывучэнню гідралагічнага рэжыму рэк спрыялі работы (з 1873) Зах. экспедыцыі па асушэнні балот, якая стварыла 13 пастоў на Палессі (на Прыпяці і яе прытоках); навігацыйна-апісальнай камісіі Мін-ва шляхоў зносін (з 1875), якая да 1880 мела 11 пастоў на суднаходных рэках. Расход вады ўпершыню вымераны на Прыпяці ў 1873. 3 1876 вядуцца пастаянныя назіранні на гідралагічных пастах за рэжымам рэк Зах. Дзвіна, Дняпро, Бярэзіна, Прыпяць, з 1877 — Нёман, з 1896 — Сож. У 1930 арганізавана Гідраметэаралагічная служба Беларусі. У 1933— 40 выдадзены першы, у 1960— 70 другі Водны кадастр Беларусі. 3 1931 рэгулярна складаюцца гідралагічныя прагнозы, з 1936 выдаюцца гідралагічныя штогоднікі. За рэжымам рэк назіраюць на 137 вадамерных пастах (2004), з іх 123 — на рэках, 14 — на азёрах і вадасховішчах. Іх звесткі апрацоўваюць у адцзелах гідралогіі абласных гідраметэаралагічных цэнтраў (Брэсцкім, Віцебскім, Гомельскім, Гродзенскім, Магілёўскім), у міжрэгіянальных цэнтрах па гідраметэаралогіі (Пінск, Мазыр), на гідралагічных станцыях (Полацк, Вілейка, Мінск), на азёрнай станцыі «Нарач», балотнай станцыі «Палеская» (г. Лунінец), Рэспубліканскім гідраметэаралагічным цэнтры Мін-ва прыродных рэсурсаў і аховы навакольнага асяроддзя. Даследаваны гідралагічная роля лясоў і балот (С.Х.Будыка, М.І.Касцюкевіч), водны баланс рачных вадазбораў (А.Р.Булаўка), водагаспадарчыя балансы (В.М.Плужнікаў, А.М.Пянькоўская, В.М.Шырокаў), гідралагічныя асновы асушальнай меліярацыі (А.Р.Булаўка, А.І.Івіцкі, В.Ф.Шабека), гідрахімічны рэжым (А.Г.Грыневіч), лядова-тэрмічны рэжым (Ю.М.Емяльянаў), уплыў на водны рэжым гаспадарчай дзейнасці (А.А.Макарэвіч, В.М.Плужнікаў, Я.Я. Пятліцкі), выкарыстанне ў гідралогіі метадаў матэматычнай статыстыкі (В.В. Дрозд, І.М.Ліўшыц). Гідралагічныя даследаванні вядуцца ў Рэспубліканскім гідраметцэнтры, Цэнтральным НДІ комплекснага выкарыстання водных рэсурсаў, БДУ і інш. Літ:. Б у л а в к о А.Г. Развнтне гвдрологнческой наукн в БССР // Комплексное нспользованне водных ресурсов. М., 1973. Вып. 1; Государственный водный кадастр. Водные ресурсы, нх нспользованне н качество вод. Мн., 1995—2002; П л у ж н н к о в

В.Н., М а к а р е в н ч А.А. Нтогн гвдрологнческнх нсследованнй в Беларусн // Развіццё геаграфіі Беларусі: вынікі, праблемы, А.А.Макарэвіч. перспектывы. Мн., 1994.

АЗЁРАЗНАЎСТВА Першыя гідралагічныя даследаванні азёр Беларусі правёў А.М.Семянтоўскі (у 1872 апублікаваў гідралагічны агляд Віцебскай губ.). Экспедыцыя па даследаванні вытокаў галоўных рэк Еўрап. Расіі пад кіраўніцтвам Дз.М.Анучына (1894— 95) упершыню зрабіла батыметрычную здымку некаторых бел. азёр і выявіла іх сувязь з кампанентамі ландшафтаў. У 1909 М.А.Паўлоўскі даследаваў воз. Дрысвяты. У 1914— 16 біялогію і гідрабіялогію азёр вывучала Віцебская рыбагаспадарчая экспедыцыя. Пасля 1917 даследаванні азёр мелі эпізадычны характар. У 1930-я г. азёры Зах. Беларусі вывучапіся пад кіраўніцтвам С.Лянцэвіча (Палессе) і Е.Кандрацкага (Паазер’е). Сістэматычнае іх вывучэнне пачалося з арганізацыяй н.-д. станцыі рыбнай гаспадаркі (1928), на базе якой у 1958 створаны БелНДІ рыбнай гаспадаркі. У пасляваенныя гады комплексныя даследаванні азёр вяліся на біял. і геагр. ф-тах БДУ, з 1948 праводзяцца даследаванні на воз. Нарач (гідрабіялагічная станцыя БДУ; Р.Р.Вінберг, А.П.Астапеня). Пытаннямі азёрнага седаментагенезу займаліся К.І.Лукашоў і А.П.Підоплічка. Н.-д. лабараторыя азёразнаўства БДУ (з 1968) комплексна даследавала больш за 500 азёр і 20 вадасховішчаў. Вывучаны гісторыя іх развіцця ў галацэне, вызначана генет. прынапежнасць, законы азёрнай седыментацыі (В.П.Янушка), заканамернасці развіцця вадаёмаў запаволенага водаабмену, іх выкарыстанне і ахова (П.С.Лопух), зроблены прыроднагаспадарчыя класіфікацыі азёр (Б.П.Уласаў). Вядуцца маніторынгавыя даследаванні па міжнар. праграме «Чалавек і біясфера». Пытаннямі гідралогіі азёр займаецца Гідраметслужба, па яе матэрыялах у 1971 выдадзены даведнік па рэсурсах паверхневых вод СССР (т. 5 — па БССР). Сістэматычныя гідрапагічныя назіранні на азёрах і вадасховішчах ажыццяўляюцца 14 гідралагічнымі пастамі (2004). У ін-тах геал. навук, праблем выкарыстання прыродных рэсурсаў і экалогіі Нац. АН Беларусі азёры вывучаюцца як аб’екты намнажэння сапрапеляў. У вытворчых мэтах азёры і вадасховішчы даследуюцца ў Цэнтр. НДІ комплекснага выкарыстання водных рэсурсаў. Вынікі даследаванняў улічваюцца і выкарыстоўваюцца ў рыбнай гаспадарцы, энергетыцы, курортнай справе, водазабеспячэнні, меліяра-

цыі, здабычы карысных выкапняў і інш. В.П.Якушка.

ГЕАГРАФІЯ ГЛЕБ Першыя абагульненыя звесткі пра геаграфію глеб Беларусі вядомы з пач. 19 ст. (працы М.М.Ачапоўскага). Геаграфія глеб у асноўным вызначаецца характарам рэльефу і клімату. Яе пытанні з 1840 вывучалі супрацоўнікі (А.В.Саветаў, І.А.Сцебут і інш.) Горы-Горацкай земляробчай школы (у 1848 пераўтворана ў земляробчы ін-т). Вывучэнне геаграфіі глеб Бел. Палесся актывізавапася ў час работы Зах. экспедыцыі І.І.Жылінскага (1873—98). У пач. 20 ст. цэнтрам вывучэння геаграфіі глеб Беларусі стаў Горацкі сельскагаспадарчы інстытут, у якім у 1921 адкрыта кафедра глебазнаўства. У 1922— 23 супрацоўнікі гэтай кафедры Я.М.Афанасьеў, П.А.Кучынскі, А.Р.Мядзведзеў, В.І.Пашын, Г.У.Пратасеня вывучалі глебы асобных раёнаў Магілёўшчыны і Віцебшчыны. У 1923— 24 даследаванні глеб Беларусі праводзілі супрацоўнікі Бел. ін-та сельскай і лясной гаспадаркі (Мінск): Г.М.Высоцкі, В.Г. Касаткін, П.П.Рагавой, С.І.Сакапоў і студэнты І.СЛупіновіч, У.М.Пілько, І.К.Ярашэвіч. Па выніках іх працы В.Г.Касаткін склаў першую глебавую карту Мінскай губ. (6 паветаў) і напісаў нарыс «Пра глебы Беларусі». У 1927—28 вывучаліся глебы Віцебскай і Бабруйскай акруг (М.П.Булгакаў, А.Р.Мядзведзеў), Магілёўскай (П.А.Кучынскі), Мазырскай і Слуцкай (П.П.Рагавой) і інш. У 1930-я г. геаграфію глеб Беларусі даследавалі М.П.Булгакаў, А.Р.Мядзведзеў, В.І.Пашын, В.Н.Чацверыкоў і інш. Абагульняльнай з’явілася навук. праца А.Р.Мядзведзева «Характарыстыка прыродна-гістарычных умоў Палескай глебавай правінцыі і ВіцебскаПскоўскай акругі Заходняй глебавай правінцыі» (1940). Цэнтрамі геагр. глебавых даследаванняў былі Ін-т аграглебазнаўства АН Беларусі (адкрыты ў 1931) і кафедра глебазнаўства БДУ (заснаванаў 1933). Вынікам глебава-геагр. даследаванняў 1930— 40-х г. стапа глебавая карта маштабу 1:1 200 000 (1949, пад рэд. І.С.Лупіновіча) і манаграфія «Глебы БССР» (1952, пад рэд. І.С.Лупіновіча і П.П.Рагавога). У 1957 пачаліся буйнамаштабныя глебавыя даследаванні тэр. Беларусі. Кіравалі гэтымі работамі: М.П.Булгакаў, С.К.Вайцяховіч, В.Ф.Клебановіч, Г.Ф.Кулеш, Т.А.Раманава, І.М.Салавей, М.І.Смяян. Да 1964 завершаны першы тур буйнамаштабнага картаграфавання глеб, усе калгасы і саўгасы атрымалі глебавыя карты (1:10 000), пачалі складаць глебавыя, карты раёнаў (1:50 000) і

абласцей (1:200 000). Акрамя супрацоўнікаў Ін-та глебазнаўства і аграхіміі вывучэннем геаграфіі глеб Беларусі займаліся работнікі «Белдзіпралеса» (В.І. Блінцова, В.І.Герлах, А.С.Пухоўскі, Ф.В. Тарасевіч, А.Р.Штэйнбок і інш.). Вынікам шматгадовых даследаванняў геаграфіі глеб сталі буйнамаштабныя глебавыя карты ўсіх гаспадарак і абагульняльная глебавая карта тэр. Беларусі (1:600 000, пад рэд. Т.Н.Кулакоўскай і П.П.Рагавога, 1974). Праведзена глебава-геагр. раянаванне тэр. Беларусі (Н.І.Салавей, М.І.Смяян), напісаны манаграфіі і падручнікі. У цяперашні час Беларусь мае найбольш поўную сярод краін СНД вывучанасць геаграфіі глеб як с.-г., так і лясных тэрыторый. Каардынатарам работ па вывучэнні геаграфіі глеб Беларусі з ’яўляецца НДІ глебазнаўства і аграхіміі АН Беларусі (Т.А.Раманава, М.І.Смяян і інш.). Вывучэннем глебавага покрыва займаюцца «Белдзіпразем» і яго абласныя філіялы, БСГА, кафедра глебазнаўства і н.-д. лабараторыя экалогіі ландшафтаў БДУ, «Белдзіпралес», «Белдзіправадгас». Літ:. Почвы Белорусской ССР. Мн., 1974; А н о ш к а В.С. Гісторыя развіцця глебазнаўства на Беларусі. Мн., 2000; Геаграфія глеб з асновамі глебазнаўства. Мн., 2000. В.С.Аношка.

ГЕАГРАФІЯ РАСЛІН Навуковыя даследаванні па геаграфіі раслін на Беларусі вядомы з часоў ВКЛ і дзейнасці прафесараў Віленскага універсітэта Ж.Э.Жылібера, С.Б.Юндзіла і Ю.Юндзіла (канец 18 — пач. 19 ст.). Пазней выйшлі фларыстычныя працы В.Г.Бесэра, Э.Ліндэмана, К.Чалоўскага, Р.Траўтфетэра і інш. Значныя даследаванні правёў І.К.Пачоскі; яго манаграфія «Аб раслінных фармацыях і паходжанні флоры Палесся» (1900) і «Флора Палесся і прылеглых мясцовасцей» (1901) далі новы імпульс развіццю геаграфіі раслін на Беларусі. Першае фітагеаграфічнае апісанне бел. флоры зрабіла В.С.Палянская ў манаграфіі «Склад флоры Беларусі і геаграфічнае пашырэнне паасобных раслінных відаў» (1931).

3 сярэдзіны 20 ст. асноўныя кірункі даследаванняў — вывучэнне гісторыі і сучасных фітагеаграфічных сувязей флоры Беларусі з флорамі сумежных рэгіёнаў, аналіз уздзеяння антрапагенных фактараў на працэсы флорагенезу і фітацэнагенезу, распрацоўка тэарэт. пытанняў фітахаралогіі, навук. асноў аховы канкрэтных фларыстычных комплексаў. Даследаванні вядуцца з выкарыстаннем комплексных эколага-геагр. і бія- і хемасістэматычных метадаў. Пытанні геаграфіі раслін, асабліва ак-

н а в у к а __________________

549

тыўна з 1960-х г., распрацоўваюцца ў Ін-це эксперыментальнай батанікі Нац. АН Беларусі. Вывучаюцца геагр. пашырэнне відаў раслін, іх арэалы, жыццёвыя формы, геагр. элементы флоры; устаноўлены міграцыйныя шляхі асобных відаў і фларыстычных комплексаў (Г.У.Вынаеў, Н.В.Казлоўская, В.Н.Парфёнаў, Г.Ф.Рыкоўскі, Дз.І.Траццякоў і інш.). Распрацавана кліматагеннарывалітатная тэорыя фітацэнахаралогіі (В.С. Гельтман); выяўлены занальныя асаблівасці расліннага покрыва і тэр. размяшчэння прыродных раслінных супольніцтваў Беларусі (В.С.Гельтман, Дз.С. Голад, І.М.Сцепановіч, І.Д.Юркевіч і інш.). У інстытутах геалагічных навук і праблем выкарыстання прыродных рэсурсаў і экалогіі Нац. АН Беларусі, у Бел. геолага-разведачным НДІ даследуюцца: выкапнёвая флора і гісторыя яе развіцця, спорава-пылковы палеакарпалагічны аналіз геалагічных адкладаў, стратыграфія тарфяных пакладаў. Навуковыя даследаванні па геаграфіі раслін каардынуюць вучоны савет Нац. АН Беларусі па праблеме «Заканамернасці фарміравання, дынаміка і ахова расліннага свету» і секцыя «Геалогія чацвярцічнага перыяду і геамарфалогія» пры Нац. АН Беларусі (гісторыя расліннасці ў антрапагене). Діт: Ю р к е в н ч Н.Д., Г е л ь т м а н В.С. Географня, тнпологня н районнрованне лесной растнтельностн Белорусснн. Мн., 1965; К о з л о в с к а я Н.В. Флора Белорусснн, закономерностн ее формнровання, научные основы нспользовання н охраны. Мн., 1978; Г е л ь т м а н В.С. Флора н растнтельность Белорусснн в палеогеновое, неогеновое н антропогеновое время. Мн., 1981; А г а х а н я н ц О.Е. Ботаннческая географня СССР. Мн., 1986.

I. М. Сцепановіч.

ЗОАГЕАГРАФІЯ Зоагеаграфічныя даследаванні на Беларусі пачаліся ў канцы 18 ст. з выяўлення відавой структуры фауны (экспедыцыя І.І.Ляпёхіна і інш.). У 19 ст. фауна Беларусі становіцца аб’ектам самаст. даследаванняў: працы А.М.Нікольскага аб птушках Палесся, К.Э.Ліндэмана аб насякомых наваколля г. Горкі і інш. У 1902 М.М.Арнольд стварыў першы на Беларусі каталог насякомых Магілёўскай губерні. 3 1920-х А.У.Фядзюшын і У.В.Станчынскі аналізавалі пашырэнне і шляхі фарміравання фауны пазваночных. У пасляваенны час створаны буйныя зводкі па млекакормячых (І.М.Сяржанін, 1961), птушках (А.У.Фядзюшын, М.С.Долбік, 1967), рыбах (П.І.Жукаў, 1965), амфібіях і рэптыліях (М.М.Пікулік, 1996). Этап інвентарызацыі фауны

выдалі каля 130 ландшафтных карт, у ст. Б ольш грунтоўнае вы вучэнне краю т.л. карту Беларусі, усіх яе абласцей і пачалося ў канцы 18— 19 ст., калі выкаадміністрацыйных раёнаў. Картагра- рыстоўваліся багатыя зборы бібліятэк, беспазваночных, асабліва насякомых, фічныя матэрыялы паслужылі асновай архіваў, карцінных галерэй, нумізмаякі пачаўся ў 19 ст.; працягваецца і ў для распрацоўкі схемы ландшафтнага тычных, мінералагічных і інш. калекнаш час. Зроблены зводкі па лускакрыраянавання і выкарыстаны пры падрых- цый, якія меліся ў рэзідэнцыях магналых (В.І.Мержаеўская, А.М.Літвінава, тоўцы манаграфіі «Ландшафты Белару- таў, пры некаторых манастырах і наР.У.Малчанава, 1976), жуках (А.Р.Алексі» (пад рэд. Н.К.Кліцуновай, Г.І.Мар- вуч. установах. Пры Гродзенскай урасандровіч, І.К.Лапацін, А.Дз.Пісаненка, цінкевіч), у якой прыведзена характа- чэбнай акадэміі былі батанічны сад 1996) , паўцвердакрылых (А.А.Лукашук, рыстыка тыпапагічных і рэгіянальных (першы ва Усх. Еўропе) і заалагічны 1997) , лістаедах (І.К.Лапацін, 1986). ландшафтных комплексаў Беларусі. У музей з калекцыяй у 10 тыс. экспанаСтвораны абагульняльныя працы па 1980-я г. праведзены даследаванні пры- таў. У 1786 А.Меер склаў «Апісанне глебавай фауне (Э.І.Хацько, 1993) і фауродна-антрапагенных ландшафтаў, вы- Крычаўскага графства або былога стане розных атрадаў насякомых (А.М.Цялучаны іх класы, падкласы, роды, скла- роства». Краязнаўчая інфармацыя ёсць рошкін, Т.П.Смірнова, В.В.Бліноў, С.У. дзена дробнамаштабная карта. У БДУ у «Гісторыі літоўскага народа» (т. 1—9, вядуцца прыкладныя ландшафтныя 1835—41) Т.Нарбута, у працы М.В.БезБуга, У.У.Піскуноў, А.Л.Несцерава, Т.Р. даследаванні — ландшафтна-рэкрэа- Карніловіча «Гістарычныя звесткі пра Іанісіяні і інш.). Упершыню створаны каталог калаўротак (Г.А.Галкоўская). цыйныя, аграландшафтныя, ландшафт- выдатныя мясціны на Беларусі з дадатна-геахімічныя, з 2000 — па ацэнцы кам іншых звестак, якія да яе ж адноГісторыю фарміравання фауны ў пасляледавіковы перыяд вывучаюць У.І.Наландшафтнай разнастайнасці, што мае сяцца» (1855). Зборы музея братоў К.П. зараў, А.Р.Александровіч, С.У.Буга. У вялікае значэнне для рацыянальнага і Я.П.Тышкевічаў у Лагойску сталі аснаш час у зоагеаграфіі ўзмоцнены экапрыродакарыстання, у т.л. арганізацыі новай для стварэння Віленскага музея лагічны кірунак, большая ўвага аддаецасабліва ахоўных прыродных тэрыто- старажытнасцей. У Паставах К.Тызенца пытанням уздзеяння на фауну гаспарый, рэкрэацыйных зон, аграландшаф- гаўз арганізаваў арніталагічны музей. У таў. канцы 18 ст. Віленскі ун-т праводзіў на дарчай дзейнасці чалавека, складаюцца схемы зоагеаграфічнага раянавання, абПрыкладныя ландшафтна-экалагіч- тэр. Беларусі батанічна-заалагічныя дагрунтоўваюцца рацыянальныя спосабы ныя даследаванні вядуцца і ў ІП ВПРЭ следаванні. У 19 ст. разам з археалагічвыкарыстання і аховы жывёльнага свеНац. АН Беларусі. Выканана картагра- нымі, этнаграфічнымі і фальклорнымі ту ў рэгіёнах. Н.-д. работа вядзецца ў фаванне элементарных ландшафтаў, даследаваннямі публікаваліся і краяІн-це заалогіі Нац. АН Беларусі, БДУ, распрацавана ацэнка іх рэакцыі на роз- знаўчыя матэрыялы. Прыкметную ролю Бел. геолагаразведачным НДІ і інш. нафактарнае тэхнагеннае ўздзеянне, ў станаўленні краязнаўства ў 1-й пал. Літ.. Л о п а т н н Н.К. Основы зоогео19 ст. адыгралі гурткі пры Віленскім вызначана іх прыдатнасць для эколагаграфнн. Мн., 1980. І.К.Лапацін. бяспечнага размяшчэння народнагаспа- ун-це, Віленскае т-ва дабрачыннасці, дарчых аб’ектаў (А.А.Хоміч, В.С.Хо- Бел. вольнае эканамічнае т-ва ў ВіцебЛАНДШАФТАЗНАЎСТВА міч). Вывучаюцца заканамернасці фар- ску. У 2-й пал. 19 ст. сабраны багатыя міравання і функцыянавання урбаніза- гербарыі раслін Мінскай, Гродзенскай, Пачатак ландшафтным даследазанваных ландшафтаў, іх устойлівасць да Магілёўскай, Віцебскай, Віленскай губ. ням на Беларусі паклаў А.А.Смоліч працай «Тыпы геаграфічных краявідаў забруджвання навакольнага асяроддзя і 3 сярэдзіны 19 ст. вяліся кліматычныя, гідралагічныя і феналагічныя назіранні. тэхнагенных нагрузак (С.В.Какарэка, Беларусі» (1925). Паводле Смоліча, Іх праводзілі ў Маладзечанскай і НясТ.М.Кухарчык, В.С.Хоміч), геахімічны краявід уяўляе сабой генетычна абувіжскай настаўніцкіх семінарыях, у моўлены комплекс, які на тэр. Беларусі стан (В.Б.Кадацкі). Праведзены даслемногіх гімназіях. У Віцебску і Полацку ўтварыўся пад уплывам уздзеяння ле- даванні па ацэнцы антрапагеннага былі адкрыты музеі лясной гаспадаркі. давікоў і талых вод, а таксама сучасных ўздзеяння на прыродныя і гар. геасістэСвоеасаблівымі краязнаўчымі даследаэкзагенных працэсаў і асаблівасцей клі- мы (Р.І.Сачок, В.В.Каляда). Літ:. Д е м е н т ь е в В.А., М а р ц н н ваннямі з’яўляюцца асобныя творы тамату. У гэтай трактоўцы тэрмін «краягачасных паэтаў і пісьменнікаў. Вынікі від» па сваім змесце блізкі да тэрміна к е в н ч Г.Н. Ландшафты северной н средкраязнаўчых даследаванняў друкавалі «ландшафт». Ён вылучыў на тэр. Бела- ней Белорусснн: Опыт класснфнкацнн. Мн., 1968; Энцыклапедыя прыроды Беларусі. Віленская археалагічная і археаграфічрусі краявіды канцавой марэны з пад- Т. 1—5. Мн., 1983—86; Ландшафты Белоная камісіі, Паўн.-Зах. аддзел Рускага тыпамі азёрнай і ўзгоркавай марэны, русснн. Мн., 1989. Г.І.Марцінкевіч. геагр. т-ва «Віленскі фармацэўтычны доннай марэны, ярава-лагчынны, пачасопіс», «Памятныя кнігі губерняў», лескі. У 1930-я г. М.Ф.Бліадухо і А.М. КРАЯЗНАЎСТВА шматлікія календары. К.А.Буйніцкі склаў Жырмунскі да гэтых краявідаў далучыПершыя звесткі краязнаўчага харакапісанне Зах. Дзвіны. У 1860-я г. выдалі зандравы, друмлінавы, лёсавы, озадзены шматтомныя «Матэрыялы для вы. У 1950—60-я г. В.А.Дзяменцьеў тару пра Беларусь вядомы з 15— 17 ст. геаграфіі і статыстыкі Расіі, сабраныя вывучаў марфалагічную будову лан- Яны маюцца ў летапісах і хроніках, у т.л. ў Хроніцы Быхаўца (16 ст.), «Хроафіцэрамі Генеральнага штаба». Выйдшафтаў, распрацаваў іх першую класішла серыя прац Г.К.Крэера па геабатафікацыю і паклаў пачатак іх картагра- ніцы польскай, літоўскай, жамойцкай і ўсяе Русі» (1582), «Баркулабаўскай хронічным даследаванні лугоў Магілёўфаванню. Ён сфарміраваў на геагр. фашчыны. У працы бел. урачоў А.А.Бекакультэце БДУ навук. школу фундамен- ніцы» (пач. 17 ст.). Каштоўнымі краярэвіча, П.А.Грацыянава, В.В.Кошапева тальных ландшафтных даследаванняў, знаўчымі крыніцамі з’яўляюцца паэ'ма і інш. змешчаны медыка-геагр. характаякая існуе і ў наш час. Прадстаўнікі Міколы Гусоўскага «Песня пра зубра» рыстыкі Бабруйска, Барысава, Магілёшколы (Н.К.Кліцунова, Л.В.Логінава, (1523), «Зборнік прыказак і прымавак» ва, Мазыра, Мінска, Навагрудка, ПінГ.І.Марцінкевіч, Г.Т.Харанічава) у (Любча, 1618). Звесткі апісальнага хаска, Рэчыцы, Слуцка і асобных паветаў.

1970-я г. ажыццявілі картаграфаванне рактару ёсць у шматлікіх дзённіках У 1901 М.М.Арнольд апублікаваў «Капрыродных ландшафтаў, распрацавалі (дыярыушах), у мемуарах падарожнікаў, што наведвалі Беларусь у 15— 17 талог насякомых Магілёўскай губерні». іх шматступеньчатую класіфікацыю і

550 __________________ НАВУКА

У 1908 пры Мінскай епархіі створаны Мінскі царкоўны гісторыка-археалагічны камітэт, у 1911 — Віцебскае аддзяленне Маскоўскага археалагічнага ін-та, у 1912 — Мінскае т-ва аматараў прыродазнаўства, этнаграфіі і археалогіі. Выдавапіся шматлікія тэматычныя зборнікі. Матэрыялы краязнаўчага характару друкавапіся ў «Запнсках.Северо-Западного отдела Русского географнческого обшества», у газ. «Наша ніва». Краязнаўчыя студэнцкія гурткі па вывучэнні Беларусі існавалі пры многіх ВНУ Расіі, у т.л. Бел. навукова-літ. гурток (1912) пры Пецярбургскім ун-це. У канцы 19 — пач. 20 ст. склалася плеяда бел. краязнаўцаў: Я.Ф.Арлоўскі, А.Я.Багдановіч, М.В.Доўнар-Залольскі, А.К.Ельскі, У.З.Завітневіч, Я.Ф.Карскі, Ю.Ф.Крачкоўскі, В.Ю.Ластоўскі, І.І.Луцкевіч, Ф.В.Пакроўскі, Е.Р.Раманаў, Г.Х.Татур, А.М.Уласаў і інш. У Беларускай ССР у 1920-я г. краязнаўчыя аб’яднанні ствараліся пры навуч. і навук. установах, аддзелах нар. асветы, у т.л. Бел. вольна-эканамічнае т-ва (1921). 3 1922 каардынацыйным цэнграм краязнаўчых арганізацый стаў Ін т бел. культуры, пры якім існавала Цэнтр. бюро краязнаўства (ЦБК). У лістападзе 1924 адбылася 1-я Усебел. краязнаўчая канферэнцыя, у лютым 1926 — 1-ы Усебел. краязнаўчы з’езд. 3 кастрычніка 1925 ЦБК выдавала штомесячны час. «Наш край» (у 1930— 33 «Савецкая краіна»). Выходзілі мясцовыя неперыядычныя зборнікі «Віцебшчына», «Полаччына» і інш. Удзел у краязнаўчым руху прымалі бел. пісьменнікі і вучоныя З.Бядуля, Д.М.Васілеўскі, М.І.Гарэцкі, В.Д.Дружчыц, З.Х. Жылуновіч (Ц.Гартны), У.М.Ігнатоўскі, М.І.Каспяровіч, Я.Колас, К.Крапіва, У.І.Пічэта, М.М.Улашчык, А.А.Шлюбскі, М.М.Шчакаціхін і інш. Прыродазнаўчыя кірункі курыравалі навукоўцы Бел. с.-г. акадэміі ў Горы-Горках. Вялікае значэнне краязнаўцы надавалі вывучэнню прыродных рэсурсаў Беларусі. Краязнаўчыя таварыствы рыхтавалі і выдавалі працы па краязнаўчым апісанні асобных раёнаў і акруг Беларусі: «Віцебшчына. Неперыядычны зборнік Віцебскага акруговага таварыства краязнаўства» (Віцебск, т. 1— 2, 1925— 28), «Случчына. Першы зборнік Слуцкага таварыства краязнаўства» (Слуцк, 1930). Да гэтага часу адносяцца працы бел. краязнаўцаў М.В.Азбукіна, М.А.Грамыкі, М.І.Збіткоўскага, В.М.Палянскай, П.А.Самцэвіча і інш. Развівалася краязнаўства і ў Зах. Беларусі. У многіх гарадах існавалі філіі Польскага краязнаўчага т-ва, мясцовыя краязнаўчыя аб’яднанні, ствараліся краязнаўчыя музеі (Гродзенскі гістарычны,

1922; Пінскі, 1924; Баранавіцкі і Слонімскі, 1929). Геабатанічныя назіранні праводзілі навучэнцы бел. гімназій. Вывучэннем заходнебўл. краю займаліся Бел. навук. т-ва, Бел. ін-т гаспадаркі і культуры, Бел. музей імя І.Луцкевіча, Бел. навукова-краязнаўчае т-ва ў Латвіі (1920— 40-я г.). У ліку актыўных краязнаўцаў Зах. Беларусі былі навукоўцы, мастакі, грамадскія дзеячы: Я.Булгак, Л.І.Вітан-Дубейкоўскі, Я.Н.Драздовіч, А.І.Луцкевіч, М.Манцэвіч, В.Мароз, П.Прадуха, У.І.Самойла, П.Сергіевіч, Б.А.Тарашкевіч, М.Тулейка, М.Якімец і інш. У пасляваенныя гады ўвага краязнаўцаў скіроўвалася пераважна на поціукавую працу: даследаванні падзей гісторыі Вял. Айч. вайны, партыз. руху на Беларусі. Адкрыты шэраг краязнаўчых музеяў: Баранавіцкі (1946), Мазырскі (1949), Слуцкі (1952), Лепельскі (1954), Мінскі (1959), Веткаўскі музей нар. творчасці (1978) і інш. У наш час краязнаўствам займаюцца Бел. добраахвотнае т-ва аховы помнікаў гісторыі і культуры, Бел. т-ва аховы прыроды, Бел. фонд культуры, Т-ва бел. мовы імя Ф.Скарыны і інш. Вывучэнню краю спрыяюць раённыя краязнаўчыя канферэнцыі (Браслаў, Навагрудак). Акрамя краязнаўчых музеяў краязнаўчыя матэрыялы збіраюць, апрацоўваюць, захоўваюць і прапагандуюць метэаралагічныя, аграметэаралагічныя, аэралагічныя станцыі, гідраметэаралагічныя абсерваторыі, аграметэаралагічныя пасты, сельскагаспадарчыя доследныя станцыі, архівы, мясц. ведамствы і ўстановы па каранціне сельскагаспадарчых раслін і інш. Найб. масавым з’яўляецца школьны краязнаўчы рух. Пры школах працуюць краязнаўчыя гурткі, атрады следапытаў, «зялёныя» і «блакітныя» патрулі, школьныя лясніцтвы, прыродазнаўчыя музеі. Існуюць краязнаўчыя аддзелы пры некаторых бібліятэках. Вынікі краязнаўчых даследаванняў надрукаваны ў «Энцыклапедыі прыроды Беларусі» (т. 1—5, 1983— 86), «Зборы помнікаў гісторыі і культуры Беларусі» (т. 1— 7, 1984— 88), «Энцыклапедыі літаратуры і мастацтва Беларусі» (т. 1— 5, 1984— 87), «Энцыклапедыі гісторыі Беларусі» (т. 1— 6, 1993— 2003), у шматтомнай серыі кніг «Памяць». Праблемы краязнаўства асвятляюцца ў перыяд. выданнях: часопісах «Родная прырода» (з 1972), «Беларускі гістарычны часопіс» (з 1993), «Беларуская мінуўшчына» (з 1993), «Беларускі гістарычны агляд» (з 1994), «Падарожнік» (у ім змяшчаецца дадатак «Наш край» як працяг часопіса, што выдаваўся ў 1930-я г.), у бюлетэні «Помнікі гісторыі і культуры Беларусі» (з 1970, з 1989

НАВУКА__________________ 551_ час. «Спадчына»), у альманахах «Магілёўская даўніна», «Палессе» і інш., у рэсп. («Краязнаўчая газета», з 2003), абл. і раённых газетах, у навукова-краязнаўчых зборніках і інш. Уклад у краязнаўства пасляваен. перыяду зрабілі A. М.Белакоз, А.П.Грыцкевіч, В.П.Грыцкевіч, Л.У.Дучыц, М.І.Ермаповіч, Э.М. Загарульскі, У.Ф.Ісаенка, Л.Р.Казлоў, У.А.Калеснік, А.К.Каўка, Г.А.Каханоўскі, Г.В.Кісялёў, Ю.А.Лабынцаў, А.І. Мальдзіс, М.Ф.Мельнікаў, В.Л.Насевіч, B. У.Скалабан, М.А.Ткачоў, М.М.Улашчык, Ю.А.Якімовіч і інш. Гл. таксама Краязнаўства. Л і т Г р ы ц к е в і ч В.П., М а л ь д з і с А.І. Шляхі вялі праз Беларусь. Мн., 1980; К а х а н о ў с к і Г.А. Археалогія і гістарычнае краязнаўства Беларусі ў XVI— XIX стст. Мн., 1984; А л е к с е е в Л.В. Археологня н краеведенне Белорусснн ХУі в. — 30-е гг. XX в. Мн., 1996. Г.А.К аханоўскі, Л.В.Трэпет , В.В.Грычык, А.М .Іода.

ЭКАНАМІЧНАЯ ГЕАГРАФІЯ Першыя звесткі па эканам. геаграфіі асобных гарадоў Беларусі (Віцебск, Полацк) паявіліся ў летапісах 11 ст. і ў пісцовых кнігах Пінскага і Клецкага княстваў, Гродзенскай эканоміі (16 ст.), у польскай літаратуры 17— 18 ст., у працах К.І.Арсеньева па эканам. раянаванні Характарыстыка бел. губерняў маецца ў ваенна-статыстычным аглядзе Рас. імперыі за 1848— 52. У 1861— 64 і 1883— 86 выдадзены працы па асобных губернях і гарадах (П.В.Баброўскі, А.С.Дэмбавецкі, І.Зяленскі, М.В.Каяловіч, А.Г.Кіркор, А.П.Сапуноў, А.М.Семянтоўскі). Эканоміка-геагр. звесткі збіраў Паўн.-Зах. аддзел рускага геагр. таварыства. Грунтоўныя звесткі па эканам. геаграфіі і ётатыстыцы пазямельнай маёмасці асобных частак Беларусі даў у сваіх працах П.П.Сямёнаў-ЦянШанскі. Развіццё эканам. геаграфіі як навукі пачалося ў 20 ст. Першыя эканомікагеагр. даследаванні тэр. Беларусі праводзіліся ў сувязі з планам ГОЭЛРО, работамі Дзяржплана і Камісіі ВЦВК (1921—22) па раянаванні краіны, з будаўніцтвам Бел. ДРЭС, развіццём і размеркаваннем асобных галін прамысловасці. У 1920-я г. выкананы работы з аналізам нац. даходу, складу насельніцтва (Г.І.Гарэцкі), класіфікацыяй гар. паселішчаў (М.В.Азбукін). У 1919 выдадзена праца А.А.Смоліча «Геаграфія Беларусі» (перавыдавалася ў 1922, 1923, 1993). Уклад у эканоміка-геагр. навуку зрабілі вучоныя АН Беларусі і ВНУ пры складанні планаў развіцця

552

навука

нар. гаспадаркі ў даваенныя часы. У 1930-я г. пачалося комплекснае вывучэнне Палесся. Уз’яднанне Зах. Беларусі з БССР патрабавала комплекснага геагр. вывучэння зах. раёнаў. У 1934 пры БДУ створана кафедра эканам. геаграфіі. У 1940 выдадзена кніга Я.Г.Ракава і В.А.Дзяменцьева «Эканамічная геаграфія БССР», дзе ўпершыню комплексна апісаны прырода, насельніцтва і гаспадарка рэспублікі. Даследаваліся асобныя галіны прамысловасці: тарфяная (М.Т.Раманоўскі), ільняная (І.І.Трухан), піўная (С.П.Маргелаў). У пасляваенныя гады праблемы эканам. геаграфіі вывучаліся і распрацоўваліся ў НДІ эканомікі і эканоміка-матэматычных метадаў планавання, у Ін-це эканомікі АН Беларусі, на кафедрах эканам. геаграфіі БДУ, Ін-та нар. гаспадаркі, Брэсцкага, Магілёўскага і Мінскага пед. ін-таў. У 1958—73 надрукаваны гісторыка-эканам. нарыс пра гарады Беларусі (Слуцк, Асіповічы, Магілёў, Гомель, Віцебск, Брэст, Гродна, Бабруйск, Орша, Маладзечна, Рэчыца, Пінск, Мазыр і інш.). У 1962 вучоныя БДУ апублікавалі эканоміка-геагр. даследаванні пра вобласці Беларусі (А.С. Акінчыц, В.П.Барадзіна, С.М.Мельнічук). У 1969 выходзіць манаграфія М.Т.Раманоўёкага «Разіццё мануфактурнай прамысловасці Беларусі (другая палавіна 18 — першая палавіна 19 ст.)». У 1970—90-я г. даследуюцца народная гаспадарка (Я.М.Александровіч, Г.П.Астапенка, Я.Г.Гуцаў, П.І.Рогач, У.С.Шаплыка), прамысл. вузлы і вялікія прадпрыемствы (А.Я.Малышаў, Л.А.Паўловіч), харч. прамысловасць (У.І.Гладкі, Ф.С.Фешчанка), фарміраванне і тэр. арганізацыя абл. АПК (У.У.Некрыш), сельская гаспадарка (Р.А.Жмойдзяк, Н.І.Жураўская, Ф.С.Марцінкевіч, У.Я.Навуменка, Г.С.Смалякоў), размяшчэнне насельніцтва і населеных пунктаў (А.У.Багдановіч, С.А.Польскі, Л.І.Спіжанкоў), выдаюцца падручнікі для ВНУ і сярэдняй школы (К.Р.Кірыенка, С.І.Сідор, І.І.Трухан). У наш час вядуцца работы па праблемах сацыяльна-эканам. развіцця Беларусі ва ўмовах пераходу да рыначнай эканомікі (Л.В.Казлоўская), па вывучэнні сусв. эканомікі, геапалітыкі (І.І.Пірожнік), эканомікі выкарыстання прыродных рэсурсаў (А.У.Тамашэвіч), рэкрэацыйнай геаграфіі (У.М.Зайцаў, Г.Р. Патаева, І.І.Пірожнік, Т.А.Федарцова), дэмаграфіі і геаграфіі насельніцтва (К.А.Анціпава, Б.А.Манак). Літ:. М а н а к Б.А. Насельніцгва Беларусі: Рэгіян. асаблівасці развіцця і рассялення. Мн., 1992; П н р о ж н н к Н.Н. Между-

па спосабе найменшых квадратаў (К.В. Папова), па складанні карт землеўпарадкавання (Ф.К.Курапаценка), па тэхВ .М .Корзун. ніцы вылічэння і механізацыі вылічальных работ у геадэзіі (Я.Г.Ларчанка), па ГЕАДЭЗІЯ лікавых метадах спосабу найменшых Навукова абгрунтаваныя геадэзічныя квадратаў (Г.С.Таразевіч), па выкарысработы на Беларусі пачаліся ў 1753, катанні аэракасмічных метадаў у геадэзіі, лі была створана Віленская астранамічстварэнні дзярж. геадэзічных сетак з выная абсерваторыя. Пасля далучэння да карыстаннем ОР8 (джы-пі-эс) абсталяРас. імперыі (канец 18 ст.) на тэр. Гровання (У.В.Мкрытычан), па тэхналогіі дзенскай (1825— 29) і Мінскай (1830— падрыхтоўкі карт да выдання метадам гравіравання на пластыках (В.Ф.Мар39) губерняў праведзены першыя трыкаў), па тэхналогіі стэрыятапаграянгуляцыйныя работы пад кіраўніцтвам фічнай здымкі ў буйных маштабах К.І.Тэнера (вызначаны 31 трыянгуля(В.Ф.Маркаў, Я.С.Асіпук і інш.), па ноцыйны пункт «Дугі Струвэ»), у якіх вай тэхналогіі стварэння фотапланаў — прыняў удзел бел. геадэзіст І.І.Ходзька. аптычным мантажы зон на фотатранУ 1863— 73 праведзены градусныя высфарматары (А.Я.Галкін, В.Ф.Маркаў, мярэнні ўздоўж 52° паўн. шыраты пад В.Ю.Мінько, Б.І.Сяргееў), па стварэнні кіраўніцтвам І.І.Жылінскага. У 1928— лічбавых карт мясцовасці (Б.А.Фур32 праведзены геадэзічныя абгрунтаман), па аўтаматычнай сістэме картаграванні і здымкі Бабруйска, Гомеля, Мінфавання (А.С.Назараў, І.Г.Нейфельд). ска, Оршы, Рэчыцы, Слуцка і інш. гараУ наш час тапографа-геадэзічныя рабодоў і Любанскага, Рагачоўскага, Койдаты на Беларусі выконваюць РУП «Белнаўскага, Горацкага, Дубровенскага геадэзія», РУП «Белаэракосмагеадэзія» раёнаў. Камітэта па зямельных рэсурсах, геадэАдукацыя ў галіне геадэзіі на Беларузіі і картаграфіі пры Савеце Міністраў сі пачалася з утварэннем у 1919 адпаРэсп. Беларусь. Вядуцца работы па адведнай кафедры ў Горацкім с.-г. ін-це наўленні высокадакладнай геадэзічнай (з 1925 Бел. с.-г. акадэмія). У 1931 ствосеткі, аэрафотаздымцы тэр. краіны і абрана кафедра геадэзіі ў Мінскім тарфянаўленні тапаграфічных карт, па пераным ін-це, у 1933 — у БПІ; у пасляваходзе на сістэму каардынат 1995 і стваенны перыяд да іх далучыліся кафедры рэнні гравіметрычнай сеткі Беларусі, геадэзіі Бел. лесатэхн. ін-та, Бел. ін-та вывучаюцца пытанні розных тэхн. асінжынераў чыг. транспарту (Гомель, пектаў геадэзіі. За 56 гадоў прадпрыем1953), Брэсцкага інж.-буд. ін-та (1966). ствам «Белгеадэзія» выкананы вялікі 3 1974 інжынераў-геадэзістаў рыхтуе Полацкі ун-т. У наш час геадэзію выву- аб’ём геадэзічных, тапаграфічных і карчаюць у навуч. установах пры падрых- таграфічных работ: на ўсёй тэр. Беларусі пабудавана дзярж. планавая геадэзічтоўцы спецыялістаў па землеўпарадканая сетка (трыянгуляцыя 1, 2, 3, 4 клаванні, будаўніцтве, лясной гаспадарцы, лесаінжынернай справе і інш. Уклад у саў); створана дзярж. вышынная апорная геадэзічная сетка (нівеліраванне 1, геадэзічную навуку зрабілі бел. навукоўцы В.В.Папоў (стварыў тэорыю 2, 3 і 4 класаў); уся тэр. Беларусі пакрыўраўноўвання геадэзічных палігонаў, та здымкай маштабу 1:10 000, падрыхтэорыю ломаных базісаў, распрацаваў таваны да друку тапаграфічныя карты метады дакладнай паліганаметрыі), такога маштабу; выкананы тапаграфічІ.В.Зубрыцкі (распрацаваў тэорыю геа- ныя здымкі, падрыхтаваны да друку і дэзічных чатырохвугольнікаў без дыя- надрукаваны тапаграфічныя планы ўсіх ганалей для пабудовы геадэзічных гарадоў і планы гар. пасёлкаў краіны апорньпс сетак), І.І.Купчынаў (развіў маштабу 1:2000 і 1:5000; выкананы татэорыю ўраўноўвання геадэзічных се- паграфічныя здымкі маштабу 1:2000 так трыянгуляцыі і паліганаметрыі, іх шэрагу рэгіёнаў, перспектыўных у адаўтаматызацыю, распрацаваў метады носінах развіцця народнай гаспадаркі, ўласных лікаў матрыц у геадэзіі, ра- на плошчы больш за 20 тыс. км2; ствоцыяналізацыі работ у інж. геадэзіі), раны тапаграфічныя карты і планы ўсіх A. А.Саламонаў (распрацаваў тэорыю буйных вадаёмаў і вадасховішчаў Белапабудовы і ўраўноўвання геадэзічных русі; складзены лічбавыя карты рэссетак агульнага віду), А.А.Дражнюк, публікі маштабу 1:50 000— 1 000 000 і B. Ю.Мінько (навук. распрацоўка і ўка- буйнамаштабныя планы гарадоў; склараненне прагрэсіўных тэхналогій у геа- дзены і выдадзены карты і планы шыдэзічную вытв-сць). Вядомы працы бел. рокага кірунку для забеспячэння патрэб геадэзістаў: па спосабах адначасовага прадпрыемстваў, арганізацый і насельвызначэння азімута, шыраты і папраўкі ніцтва краіны. Выкананы таксама тахранометра (П.А.Хадаровіч), па аэра- пографа-геадэзічныя работы і на тэр. фотаздымцы і геадэзіі (С.М.Лебедзеў), Расіі, Літвы, Латвіі, Кубы, Алжыра, Сінародный турнзм в мнровом хозяйстве. Мн., 1996; Соцнально-экономнческая географня Республнкн Беларусь. Мн., 2003.

рыі, Манголіі, Кітая, Лаоса, Самалі, Мазамбіка, Ірана, Афганістана і інш. краін. Л і т К у п ч н н о в Н.Н. Советская геодезня в Белорусснн за 50 лет // Матернапы к 9 научно-техн. конф. кафедр нн-та н секцнй Дор НТО Бел. ж.-д.,... Гомель, 1969; Н е с т е р е н о к М.С., Н е с т е р е н о к В.Ф., П о з н я к А.С. Геодезня. Мн., 1993; М н н ь к о В.Ф. Белгеодезнн 50 лет. Мн., 1997. Р.А.Жмойдзяк.

КАРТАГРАФІЯ Першыя картаграфічныя творы з пазначэннем тэр. Беларусі вядомы з 2 ст. н.э. (карты Еўрапейскай Сарматыі Пталамея). Першыя рэгіянальныя карты з адлюстраваннем бел. зямель надрукаваны ў 16— 17 ст. Гарады Менск і Гродна пазначаны ў атласе «Гарады свету» (Амстэрдам, 1577), Вялікае княства Літоўскае (ВКЛ) — у атласе Г.Меркатара (1600). У пачатку 17 ст. ў Нясвіжы пры двары Радзівілаў працаваў вядомы картограф і гравёр Тадэвуш Макоўскі, які па заказе Мікалая Радзівіла выгравіраваў першую карту ВКЛ (надрукавана ў 1613 у Амстэрдаме на лац. мове), ім створаны і панарамныя гравюры Нясвіжа і Клецка. У 18 ст. Беларусь адлюстравана на многіх картах Рэчы Паспалітай: подпісы \Уіі Кцзіапб на карце І.Цырыёна (1733), Кцззіа АІЬа на карце Т.Маера (1750), У/Ьііе Кцззіа на карце Польшчы, Літвы і Прусіі (1750). Пасля ўваходжання Беларусі ў склад Рас. імперыі ў перыяд генеральнага межавання (2-я пал. 18 — 1-я пал. 19 ст.) складзены першыя карты і атласы бел. губерняў, генеральныя планы паветаў. У 19 ст. праведзена картаграфаванне ўсёй тэр. Беларусі. Бел. геадэзіст І.І.Ходзька правёў трыянгуляцыйныя работы на тэр. Гродзенскай і Мінскай губ., якія паслужылі матэматычнай асновай для складання буйнамаштабных карт. Вялікая работа па стварэнні геадэзічнай асновы, тапаграфічных здымкаў і карт зроблена корпусам ваенных тапографаў, у выніку чаго ў 1865—71 складзены карты ўсёй тэр. Беларусі маштабу 1:126 000 і 1:420 000, значнай часткі яе тэрыторыі на картах маштабу 1:84 000, 1:42 000 і 1:21 000, якія паслужылі топаасновай для складання тэматычных карт. У 2-й пал. 19 ст. праводзіліся геалагічныя, глебавыя і гідралагічныя здымкі. На падставе дзейнасці Зах. экспедыцыі па асушэнні балот былі створаны агульнагеаграфічныя і тэматычныя карты Еўрап. Расіі, у т.л. і Беларусі. Падрабязнае адлюстраванне рэльефу Беларусі ўпершыню зроблена рас. картографам А.А.Ціло на гіпсаметрычнай карце Еўрап. Расіі маштабу 1: 2 520 000 (1889). Характарыстыка найважней-

шых кліматычных элементаў Беларусі адлюстравана ў «Кліматычным атласе Расійскай імперыі» (1900). У савецкі час на працягу 1918— 30 ва ўсх. частцы Беларусі пад кіраўніцтвам A. М.Жырмунскага, Г.Ф.Мірчынка, П.А. Туткоўскага і інш. выкананы геалагічныя і геамарфалагічныя здымкі, на падставе якіх складзены адпаведныя карты маштабу 1: 840 000. У 1936 С.С.Малярэвіч і М.М.Цапенка склалі карту чацвярцічных адкладаў усіх абласцей Беларусі маштабу 1:1 500 000 (перапрацавана і дапоўнена М.М.Цапенка ў 1941). Выдаваліся таксама гіпсаметрычныя карты: вучэбная фіз. карта БССР маштабу 1: 500 000 (1928), Еўрап. часткі СССР маштабу 1: 1 500 000 (1939) і інш. Вяліся работы па тэматычным картаграфаванні. На аснове гідралагічных і метэаралагічных даследаванняў складзены гідралагічныя карты. А.І.Кайгарадаў склаў «Кліматычны атлас Беларусі» (1927). Даследаванні расліннасці тэр. БССР адлюстраваны на Геабатанічнай карце Еўрап. часткі СССР маштабу 1: 1 050 000 (1927— 32). У 1933 складзена фізічная карта БССР маштабу 1: 600 000, якая не раз перавыдавапася. Вялікі ўплыў на развіццё тэматычнага картаграфавання зрабіла адкрыццё Навабеліцкай картаграфічнай фабрыкі (1934), якая ў 1936 пераведзена ў Мінск. У выніку комплексных геалагічных і гідралагічных здымак у пасляваенны час складзены сярэднемаштабныя карты: геолага-літалагічныя, гідрагеалагічныя, геамарфалагічныя, карысных выкапняў, чацвярцічных адкладаў. У 1948 выдадзена глебавая карта маштабу 1: 2 000 000 і на яе аснове — карта маштабу 1: 1 200 000. У 1957 М.М.Цапенка склала карту чацвярцічных адкладаў Беларусі маштабу 1:1 000 000, B. А.Дзяменцьеў — геамарфалагічную карту маштабу 1: 2 500 000. У гэты перыяд вяліся глебавыя даследаванні гаспадарак Беларусі, адначасова складаліся буйнамаштабныя глебавыя карты і аграхім. картаграмы калгасаў і саўгасаў, на іх аснове — глебавыя карты асобных абласцей. Былі выдадзены эканам. карты прам-сці і сельскай гаспадаркі. У 1958 выдадзены комплексны «Атлас БССР», у якім адлюстравана прырода, эканоміка, адукацыя, навука, культура, ахова здароўя, гал. гіст. падзеі, серыя карт прысвечана комплекснай характарыстыцы абласцей. У 1963 Ін-т мовазнаўства АН Беларусі выдаў «Дыялектычны атлас беларускай мовы», у 1969 — атлас «Лінгвістычная геаграфія і групоўка беларускіх гаворак». У 1970-я г. выдаваліся карты для сярэдняй школы, шырокага кола чытачоў, у

НАВУКА__________________ 553 т.л. «Атлас аўтамабільных дарог Беларускай ССР» (першы выпуск у 1971), турысцкія карты Беларусі (1973, 1974 і інш.), «Ахоўныя аб’екты прыроды Беларускай ССР» (1973, 1975). У 1970— 80 выйшла серыя карт прыроды Беларусі ў сярэдніх маштабах: у 1974 пад рэд. Р.Г.Гарэцкага выдадзена тэктанічная карта маштабу 1: 500 000, у 1979 пад рэд. Т.Н.Кулакоўскай і П.П.Рагавога — глебавая карта маштабу 1: 600 000, у 1979 пад рэд. І.Д.Юркевіча — карта расліннасці маштабу 1: 1 000 000, у 1983 — геалагічныя карты маштабу 1: 500 000 дачацвярцічных адкладаў пад рэд. А.С.Махнача і чацвярцічных адкладаў пад рэд. Г.І.Гарэцкага, у 1984 — ландшафтная карта маштабу 1: 600 000 пад рэд. Г.І.Марцінкевіч, у 1990 — геамарфалагічная карта маштабу 1: 500 000 пад рэд. Б.М.Гурскага. У 1960— 70 у традыцыйную картаграфію Беларусі пры падрыхтоўцы карт да вьшання пачало ўкараняцца чарчэнне і гравіраванне на пластыках, з пачатку 1980-х г. выкарыстоўваюцца новыя камп’ютэрныя тэхналогіі (нетрадыцыйная картаграфія) — карты, сумешчаныя з касм. адлюстраваннем мясцовасці. Пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС падрыхтаваны і выдадзены карты радыяцыйнага забруджання тэр. Беларусі маштабу 1:1 000 000 і 1: 500 000 (1993, 1995) і маштабу 1:100 000 для асобных раёнаў (Валожынскі, Рагачоўскі і інш.). У 1996 выдадзены атлас Беларусі пад рэд. С.А.Польскага, у якім адлюстравана развіццё бел. этнасу, з часу перапісу насельніцтва 1897 і да 1995; у 1990 — «Атлас Рэспублікі Беларусь» (2-е выд.

1998) пад рэд. Р.А.Жмойдзяка (навуч. дапаможнік па геаграфіі для агульнаадукацыйнай школы). У 2002 выдадзены «Нацыянальны атлас Беларусі», які адлюстроўвае сукупнасць сучасных ведаў аб тэрыторыі, прыродзе, экалогіі, эканоміцы, адукацыі, навуцы, культуры, ахове здароўя, знешніх адносінах, гісторыі Беларусі. Рэспубліканскае прадпрыемства «Белкартаграфія», выд-вы «Трывіум», «Еўраферлаг», «Квадрограф» выдаюць разнастайную картаграфічную прадукцыю: навуч. карты і атласы, атласы аўтамаб. дарог, турысцка-экскурсійныя, даведачныя карты і планы абласцей, раёнаў, гарадоў Беларусі і інш. Літ:. Ж м о й д я к Р.А., Я в н д П.П. Развнтне тематнческого картографнровання в Беларусн // Вестн. БГУ. Сер. 2. 2002. № I; А т о я н Л.В. Беларусь на картах разных эпох // Земля Беларусн. 2003. № 1; Развнтне комплексного картографнровання в Беларусн // Географня в XXI в.: проблемы н перспектнвы. Мн., 2004. Р.А.Жмойдзяк.

ГЕ А Л А Г ІЧ Н Ы Я Н А В У К І

ТЭКТОНІКА Асобныя разрозненыя звесткі пра тэктоніку Беларусі з’явіліся ў 2-й пал.

18 — пач. 19 ст. ў працах Я.У.Апокава, А.Дз.Архангельскага, А.М.Жырмунскага, А.П.Карпінскага, Дз.М.Собалева, М.С.Шацкага і інш. Гал. структурамі на тэр. Беларусі лічылі Палескі і Арлоўска-Аршанска-Віцебскі дэвонскія валы. Меркавалі, што субмерыдыянальны Палескі вал (Палескі мост, Скіфскі краж) падзяляў 2 мульды — Украінскую (Сярэднедняпроўскую) і Польскую (Беларуска-Польскую). Геафіз. даследаванні даваенных гадоў (І.А.Балабушэвіч, В.С.Завістоўскі, М.С.Закашанскі, А.А.Строна і інш.) выявілі на Пд Беларусі глыбокі прагін тыпу грабена, які пазней названы Прыпяцкім (М.С. Шацкі).

3 развіццём буравых і геафіз. работ у пасляваенныя гады паявіліся першыя абагульненні — тэктанічныя схемы Беларусі Г.В.Багамолава, Б.В.Бандарэнкі, З.А.Гарэліка, А.С.Махнача, С.І.Рынга, А.Я.Сцефаненкі, Ж.П.Хацько і інш.; схемы тэктонікі Прыпяцкага прагіну І.А.Балабушэвіча, Л.П.Брунс, Я.Н.Гімельштэйна, Р.Х.Дзікенштэйна, М.С.Закашанскага, Я.М.Люткевіча, С.І.Рынга і інш. У 1967 у Ін-це геал. навук (з 1970 Бел. н.-д. геолагаразведачны ін-т Упраўлення геалогіі СМ БССР) лрганізаваны сектар тэктонікі, у 1971 у Ін-це геахіміі і геафіз. АН Беларусі (з 1993 Ін-т геал. навук АН Беларусі) — аддзел агульнай і рэгіянальнай тэктонікі (з 1978 лабараторыя агульнай і рэгіянальнай тэктонікі). Тэктанічныя даследаванні праводзяць таксама лабараторыя фізікі Зямлі Ін-та геал. навук Нац. АН Беларусі, аддзелы геафізікі і нафты Бел. н.-д. геолагаразведачнага ін-та і інш. арганізацыі Рэсп. унітарнага прадпрыемства (РУП) «Белгеалогія», РУП «Белнафта». Гэтыя даследаванні каардынавала да 1992 Камісія па тэктоніцы Беларусі і Прыбалтыкі Міжведамаснага тэктанічнага камітэта, пазней — Навуковы савет па праблеме «Комплекснае вывучэнне зямной кары і верхняй мантыі тэрыгорыі Беларусі і сумежных абласцей». Вучоныя Беларусі правялі тэктанічнае раянаванне тэр. краіны, даследавалі будову фундаменту і чахла, падзялілі платформавы чахол на структурныя комплексы і паверхні, вылучылі гал. тыпы структур і фармацыі, далі класіфікацыю саляных структур Прыпяцкага прагіну і іх суадносіны з падсалявымі структурамі, класіфікавалі разломы і намецілі іх ролю ў будове зямной кары, вызначылі асн. рысы тэктанічнага раз-

віцця тэрыторыі, глыбіннай будовы літасферы і навейшых тэктанічных рухаў, геадынамікі, вывучылі гляцыятэктанічныя з ’явы, распрацавалі тэктанічную аснову пошукаў карысных выкапняў (Н.В.Аксаментава, В.Б.Акушка, А.М.Бабарыкін, У.А.Багіна, Б.В.Бандарэнка, З.А.Гарэлік, Р.Г.Гарэцкі, Г.Г.Дамінікоўскі, У.І.Данкевіч, Г.У.Зінавенка, У.Я. Кажэнаў, В.С.Канішчаў, А.К.Карабанаў, Г.І.Каратаеў, С.В.Клушын, І.Дз.Кудравец, Э.А.Ляўкоў, У.М.Макарэвіч, К.М.Манкевіч, Г.І.Марозаў, А.С.Махнач, А.В.Мацвееў, М.А.Нагорны, А.М.Сінічка, Ю.М. Стаднік, Ж .ПХацько і інш. За распрацоўкі тэктанічнай карты Беларусі маштабу 1:500 000 і манаграфію «Тэктоніка Беларусі» Р.Я.Айзберг, У.А.Багіна, Б.В. Бандарэнка, Р.Г.Гарэцкі, Г.У.Зінавенка, В.С.Канішчаў, У.М.Макарэвіч, В.І.Пасюкевіч адзначаны Дзярж. прэміяй Беларусі 1978. Бел. тэктаністы ўдзельнічаюць у складанні вял. абагульняльных работ (міжнар. тэктанічных карт Еўрапы і свету, карты разломнай тэктонікі СССР), у міжнар. праграме геал. карэляцыі і інш. Літ.. Разломы Белорусснн н Прмбаптнкн. Мн., 1974; Тектоннка Белорусснн. Мн., 1976; Нсторня геологнческнх наук в Белорусской ССР. Мн., 1978; Текгоннка Прнпятского прогнба. Мн., 1979; Л е в к о в Э.А. Гляцнотектоннка. Мн., 1980; Тектоннка запада Восточно-Европейской платформы. Мн., 1990; Текгоносфера Беларусн: глубннное строенне н закономерностн размешення полезных нскопаемых. Мн., 2001. Р.Г.Гарэцкі.

СТРАТЫГРАФІЯ Першыя стратыграфічныя даследаванні на Беларусі праведзены ў 1840-я г. ўдзельнікамі спец. экспедыцыі па Еўрапейскай Расіі на чале з англ. вучоным Р.Мурчысанам, якія выявілі адклады дэвонскай (Зах. Дзвіна і Дняпро) і мелавой (р. Сож) сістэм. Да канца 19 — пач. 20 ст. рус. і бел. вучоныя прадоўжылі даследаванні, што тычыліся ў асноўным адкладаў чацвярцічнай сістэмы (А.Э.Гедройц, М.І.Крыштафовіч, Г.Б.Місуна і інш.). Зрэдку вывучаліся больш стараж. ўтварэнні кембра-сілурыйскага, дэвонскага і мелавога ўзросту, якія залягалі на паверхні сярод ледавіковых парод у выглядзе «адорвеняў» або агаляліся па берагах рэк (М.А.Антановіч, Р.П.Гельмерсен, А.Н.Карнажыцкі, А.П.Карпінскі, К.А.Мілашэвіч, Э.І.Эйхвальд і інш.). Пры вывучэнні керну свідравін былі выяўлены адклады дэвону ў Мінску (Я.У.Апокаў, П.А. Туткоўскі), юры ў Магілёве (А.М.Жырмунскі), мелу і палеагену ў Гомелі

(П.Я.Армашэўскі) і інш. У 1920-я г. на падставе гэтых матэрыялаў складзены першыя стратыграфічныя схемы верхнемелавых і трацічных утварэнняў усх. часткі тэр. рэспублікі (Г.Ф.Мірчынк, Б.К.Тарлецкі і інш.). Мэтанакіраваныя стратыграфічныя даследаванні на Беларусі вяліся пасля стварэння на базе геолага-глебазнаўчай падсекцыі Інбелкульта Геал. ін-та (1927, першы дырэктар М.Ф.Бліадухо). Да 1941 у вывучэнні стратыграфіі актыўна ўдзельнічалі бел. даследчыкі (М.Я.Кавалёў, А.В.Красоўскі, В.І.Маеўскі, С.С.Малярэвіч, М.М.Цапенка і інш.). У сярэдзіне 1930-х г. М.Ф.Бліадухо абагульніў усе вядомыя на той час матэрыялы па стратыграфіі Беларусі. У пасляваенныя гады пачалася дзярж. здымка тэр. рэспублікі маштабу 1:200 000. Прабурана шмат глыбокіх апорных свідравін, адноўлены пошукі карысных выкапняў (нафты, каменнай і калійных солей, вугалю, буд. матэрыялаў, мінеральных вод і інш.). Вынікі гэтых работ у пач. 1960-х г. дазволілі распрацаваць і часткова палеанталагічна абгрунтаваць стратыграфічныя схемы адкладаў амаль усіх геал. сістэм на тэр. Беларусі. У іх складзе акрамя аддзелаў, ярусаў і пад’ярусаў па некаторых сістэмах (дэвонскай і інш.) вылучаны і больш дробныя стратоны — гарызонты, світы. Стратыграфічныя схемы падзелу ўтварэнняў архейскага і пратэразойскага ўзросту (крышт. фундамент) склалі Я.М.Махлін, А.С.Махнач, А.М. Пап, адкладаў верхняга пратэразою — А.П.Брунс, А.С.Махнач і інш., кембрыю — А.С.Махнач, ардовіку і сілуру — Т.М.Аліхава, А.С.Махнач і інш., дэвону — В.К.Галубцоў, Р.М.Пістрак, А.В.Фурсенка і інш., карбону — В.К. Галубцоў, Г.І.Кеда і інш., пярмі і трыясу — В.К.Галубцоў, Ф.Я.Лапчык, З.М. Неўмяржыцкая і інш., юры — І.В.Міцяніна, мелу — В.С.Акімец, палеагену і неагену — С.С.Маныкін, чацвярцічнай сістэмы — Л.М.Вазнячук, Н.А.Махнач, М.М.Цапенка і інш. У 1970 — пач. 1980-х г. створаны новыя рэгіянальныя стратыграфічныя схемы платформавага чахла і крышт. фундаменту Беларусі, прынятыя на Бел. міжведамаснай стратыграфічнай нарадзе (Гомель, 1981) і зацверджаныя Міжведамасным стратыграфічным камітэтам (МСК) СССР (Ленінград, 1982). Яны былі болып літа- і біястратыграфічна абгрунтаваныя і болып дэталёвыя за папярэднія. У рэгіянальнай частцы схем былі вылучаны гарызонты, падгарызонты і слаі з геагр. назвамі, біястра-

тыграфічныя зоны, а ў мясц. частцы схем — світы, падсвіты, серыі. У распрацоўку гэтых схем і далейшае іх удасканаленне (2003) з улікам даных вывучэння рэчыўнага складу, радыялагічных датаванняў (калій-аргонавым, уран-свінцовым і інш. метадамі) і геафіз. асаблівасцей значны ўклад зрабілі В.І.Абраменка, Т.Г.Абухоўская, Л.Ф.Ажгірэвіч, В.С.Акімец, М.В.Аксаментава, Я.І.Аношка, А.А.Архіпава, В.І.Аўхімовіч, Г.А.Белавусава, А.Ф.Бурлак, В.Я. Бяссонава, Ф.Ю.Велічкевіч, М.В.Вераценнікаў, В.К.Галубцоў, Б.М.Гурскі, К.І.Давыдзік, Э.К.Дземідзенка, Л.Ц.Дубініна, Р.А.Зінава, Г.У.Зінавенка, В.П. Зярніцкая, Г.І.Ількевіч, П.Ф.Каліноўскі, Л.А.Карымава, З.М.Кліменка, С.А.Кручак, А.Г.Лапцэвіч, Л.С.Ліннік, Г.І.Літвінюк, Л.ПЛогінава, Э.А.Ляўкоў, Т.І.Майсеева, К.М.Манкевіч, Л.І.Матрунчык, А.М.Матузка, А.С.Махнач, М.А.Махнач,

геагр. даследаванняў: палеабіягеаграфічны (Т.Р.Абухоўская, В.І.Аўхімовіч, Ф.Ю.Велічкевіч, П.І.Дарафееў, Г.І.Кеда, Н.А.Махнач, Т.В.Якубоўская і інш.), палеаэкалагічны (С.Ф.Зубовіч, П.Ф.Каліноўскі, С.А.Кручак, А.М.Матузка, В.І.Пушкін, А.Ф.Санько, Г.К.Хурсевіч і інш.), палеакліматычны (Э.А.Высоцкі, В.П.Зярніцкая, Т.Б.Рылова, Я.К.ЯловіЧава і інш.), тэрыгенна-мінералагічны (В.І.Абраменка, Л.Ф.Ажгірэвіч, Я.І.Аношка, С.Дз.Астапава, С.Г.Драмашка, В.П. Курачка, М.М.Лявых, Э.А.Ляўкоў, А.В, Мацвееў, Л.І.Мурашка, І.І.Ур’еў, У.І. Шкуратаў, С.Л.Шымановіч і інш.), палеапатамалагічны (М.А.Вальчык, Г.І.Гарэцкі, М.Я.Камароўскі і інш.), палеавулканалагічны (М.В.Вераценнікаў, В.П.Корзун, Я.А.Нікіцін, Л.Ф.Штэфан і інш.), палеатэктанічны (Р.Я.Айзберг, В.М.Бескапыльны, З.А.Гарэлік, Р.Г.Гарэцкі, Г.У.Зінавенка, У.Я.Кажэнаў, В.С.Канішчаў, А.К.Карабанаў, К.М.Манкевіч, A. В.Мацвееў, М.Дз.Міхайлаў, В.М.МоВ.А.Масквіч, М.А.Нагорны, А.М.Сінічтуз, Л.І.Мурашка, У.І.Назараў, І.В.Найка, У.І.Таўсташэеў і інш.), палеагеадзянкоў, Н.С.Некрата, Л.У.Піскун, В.І. марфалагічны (С.М.Абравец, Л.А.ДзеПушкін, Т.Б.Рылова, А.Ф.Санько, У.І. мідовіч, З.Л.Пазнякевіч, І.А.СлабадзяТаўсташэеў, Г.К.Хурсевіч, У.І.Шкуранюк і інш.), геахімічны (У.Я.Бардон, таў, Я.К.Яловічава, Т.В.Якубоўская і У.А.Кузняцоў, В.К.Лукашоў, К.І.Лукаінш. Вынікі гэтых прац з ’яўляюцца шоў, Л.І.Матрунчык і інш.), ізатопнастратыграфічнай асновай для геал. каргеахімічны (І.Л.Коласаў, А.А.Махнач, ціравання, пошукавых і разведачных М.Дз.Міхайлаў і інш.). У выніку праверабот на розныя карысныя выкапні. дзеных даследаванняў складзены карты Стратыграфічныя даследаванні на Бепа розных палеагеагр. кірунках, дэталіларусі праводзяцца ў Ін-це геал. навук заваны па асобных стратыграфічных Нац. АН Беларусі, Бел. н.-д. геолагаразадзінках (сістэмах, аддзелах, ярусах, гаведачным ін-це РУП «Белгеалогія», рызонтах). Яны ўвайшлі ў Атлас палеаБел. дзярж. і Мінскім пед. ун-тах. Для геаграфічных карт (1990) і Нац. атлас каардынацыі стратыграфічных даследаБеларусі (2002). Выдадзены шэраг абаванняў пры Бел. геал. т-ве дзейнічае гульняльных манаграфій. Палеагеагр. Стратыграфічны камітэт. У галіне стракарты на тэр. краіны выкарыстоўваюцтыграфіі навукова-даследчыя і вытв. ца як аснова пры пошуках карысных арганізацыі Беларусі супрацоўнічаюць выкапняў (нафты, газу, вугалю, каменз геал. арганізацыямі Расіі, Украіны, най і калійных солей, баксітаў, фасфаПольшчы і інш. краін. рытаў, алмазаў, полімінер. россыпаў, Літ.: Нсторня геологнческнх наук в Беломінер. і пітных вод і інш.). русской ССР. Мн., 1978; Матерналы по Літ:. Г о л у б ц о в В.К., М а х н а ч стратнграфнн Белорусснн. М., 1981; ГеолоА.С. Фацнн террнторнн Белорусснн в палеогня Беларусн. Мн., 2001; Стратнграфня н пазое н раннем мезозое. Мн., 1961; Геологня леонтологня геологнческнх формацнй БелаСССР. Т. 3. Белорусская ССР. Геологнчесрусн. Мн., 2003. С.А.Кручак, кое опнсанне. М., 1971; Палеотектоннка Белорусснн. Мн., 1983; Геологня Беларусн. ПАЛЕАГЕАГРАФІЯ Мн., 2001; Палеогеографня кайнозоя БелаНа Беларусі першыя палеагеаграфічрусн. Мн., 2002; Нацыянальны атлас Беларуныя даследаванні праводзіліся ў 1920— сі. Мн., 2002. С.А.Кручак.

30-я г. (М.Ф.Бліадухо, А.П.Карпінскі, ЛІТАЛОГІЯ Ф.В. Лунгерсгаўзен, П.А.Туткоўскі і інш.). У 1950— 60-я г. складзены палеаВывучэнне асадкавых горных парод геагр. карты па адкладах верхняга пра- у Беларусі пачалося ў першыя дзесяцітэразою, палеазою, мезазою і кайназою годдзі 20 ст. Да 1920-х г. яно праводзі(В.С.Акімец, А.П.Брунс, Л.М.Вазнячук, лася эпізадычна, пераважна ў працэсе B. К.Галубцоў, С.С.Маныкін, А.С.Мах- іншых геал. даследаванняў, і ўтрымлінач, І.В.Міцяніна, Л.С.Пятроў, А.В.Фур- вала фрагментарныя звесткі пра склад, сенка, М.М.Цапенка, С.В.Ціхаміраў і некат. ўласцівасці, часам паходжанне інш.). У сувязі з вывучэннем розньгх пераважна антрапагенавых, зрэдку больш бакоў фізіка-геагр. умоў геал. мінулага стараж. (мелавых, дэвонскіх) асадкавых тэр. краіны ўзніклі розныя кірункі палеа- парод, якія залягаюць на паверхні або ў

н а в у к а __________________

555

агаленнях па берагах рэк. У выніку больш інтэнсіўнага геал. вывучэння тэр. БССР у 1920-я г. паявіліся працы, пераважна геал. справаздачы, М.І.Дабрынінай, А.М.Жырмунскага, Г.Ф.Мірчынка, А.М.Розіна, Б.К.Тарлецкага і інш. пра фасфарыты, балотныя руды, прыродныя пігменты, пяскі, гліны, мел, мергелі, вапнякі і даламіты. 3 канца 1920-х г., калі ў рэспубліцы стварылася пастаянная геал. служба, а ў складзе Інбелкульта ў 1927 заснаваны Геал. ін-т (з 1929 у сістэме АН Беларусі), пачаліся болып грунтоўныя літалагічныя даследаванні, асабліва даантрапагенавых асадкавых парод (В.І.Маеўскі, С.С.Малярэвіч, М.М.Цапенка і інш.). Вядучая роля ў іх арганізацыі належыць М.Ф. Бліадухо. У пасляваенныя гады асадкавыя пароды вывучаліся ў Ін-це геал. навук АН Беларусі і спадарожна пры геолага-здымачных і пошукава-разведачных работах ва Упраўленні геалогіі пры СМ БССР. У 1950-я г., калі на тэр. Беларусі разгарнулася глыбокае свідраванне, а ў Ін-це геал. навук (з 1970 Бел. н.-д. геолага-разведачны ін-т) у 1955 створана лабараторьм літалогіі (у 1964— 76 сектар літалогіі і геахіміі), пачалося вывучэнне больш глыбокіх гарызонтаў платформавага чахла, у складзе якога выяўлены разнастайныя, раней невядомыя і недаступныя для даследаванняў асадкавыя пароды і карысныя выкапні асадкавага паходжання: пясчаньм, гліністыя, карбанатньм, карбанатна-сульфатньм, крамяністьм пароды, гіпсы, ангідрыты, каменная і калійныя солі, бурьм вуглі, гаручыя сланцы, нафта, даўсанітавьм руды і інш. У практыцы літалагічных даследаванняў побач з традыцыйнымі (палярызацыйна-мікраскапічны, імерсійны метады, грануламетрычны, хім. і спектральны аналізы) выкарыстоўваюцца тэрмічны, рэнтгенаўскі, электронна-мікраскапічны, мікразондавы і інш. метады. Пад кіраўніцтвам і пры непасрэдным удзеле А.С.Махнача, які стварыў бел. школу літолагаў, праведзены літалаг. даследаванні асадкавых і вулканагенных парод верхняга пратэразою (В.Я. Бяссонава, М.В.Вераценнікаў), нафтаі саляносных дэвонскіх (В.П.Корзун, В.П.Курачка, І.І.Ур’еў. Т.А.Шаўчэнка і інш.), каменнавугальных (З.В.Жыцкая, Л.М.Палер, Н.А.Саўчанка), пермскіх, трьмсавьк і вугляносных кайназойскіх (Л.Ф.Ажгірэвіч, З.М.Неўмяржыцкая і інш.) адкладаў. Выканана таксама літалагічнае вывучэнне бурых вуглёў, гаручых сланцаў (Л.Ф.Ажгірэвіч, Ю.І.Горкі і інш.), даўсанітаносных парод (В.П.Ку-

556 __________________ НАВУКА рачка, Г.М.Фралоў і інш.). Праводзяцца даследаванні каменнай і калійных солей (В.З.Кіслік, Ю.І.Лупіновіч, А.К.Ляховіч, В.М.Шчарбіна, Д.М.Ярошына і інш.), мергельна-мелавых і крамяністых парод (Ю.Р.Копысаў, Я.Я.Пятрушка), глін (Н.В.Зайцава, Я.А.Ільін і інш.), фасфарытаў (Л.М.Міхайлава), пясчана-жвіровых і інш. парод антрапагену (А.А.Костка, Э.А.Ляўкоў, А.В.Мацвееў, В.І.Ярцаў і інш.), карбанатных і тэрыгенных парод нафтаносных гарызонтаў дэвону (Л.А.Дземідовіч, Н.В.Назарава і інш.). 3 часу стварэння ў 1971 Ін-та геахіміі і геафізікі АН Беларусі (з 1993 Ін-т геал. навук АН Беларусі), а ў ім лабараторыі літалогіі і петраграфіі (з 1980 — літалогіі і геахіміі) прадоўжыліся даследаванні верхнепратэразойскіх (М.В.Вераценнікаў, Л.Ф.Гуліс, А.С.Махнач, У.І.НІкуратаў), дэвонскіх (В.П.Корзун, А.А.Махнач, А.С.Махнач, І.І.Ур’еў і інш.), кайназойскіх (Л.Ф.Ажгірэвіч, B. А.Кавалёў і інш.) адкладаў, стараж. кор выветрывання (М.М.Лявых). Літалогію лёсаў, глеб і подсцільных парод вывучаюць у Бел. НДІ глебазнаўства і аграхіміі (П.С.Самадураў, У.Д.Лісіца, C. А.Ціханаў і інш.). Значныя аб’ёмы аналітычных работ з мэтай вывучэння рэчыўнага саставу і мінер. складу асадкавых парод і карысных выкапняў асадкавага паходжання выканала Цэнтр. лабараторыя Рэсп. унітарнага прадпрыемства «Белгеалогія». Вынікі літалаг. і аналітычных даследаванняў выкарыстоўваюцца ў практыцы геолага-здымачных і пошукава-разведачных работ, пры ацэнцы аб’ектаў і іх больш дасканалым вывучэнні як магчымых крыніц карысных выкапняў або іх змяшчальных парод, таксама з мэтай больш шырокіх навук. абагульненняў, прагнозаў і пошукаў карысных выкапняў у платформавым чахле Беларусі. Літ:. Лнтологня н геохнмня девонскнх отложеннй Прнпятского прогнба в связн с нх нефтеносностью. Мн., 1966; К о п ы с о в Ю.Г. Мергельно-меловые породы востока Белорусснн. Мн., 1968; К у р о ч к а В.П. Атлас мнкротекстур н структур пород девонского осадочного комплекса Прнпятского прогнба. Мн., 1968; Лнтологня, геохнмня н полезные нскопаемые Белорусснн н Прнбалтнкн. Мн., 1968; 3 а й ц е в а Н.В. Ленточные глнны Белорусснн. Мн., 1969; Лнтологня н нефтеносность семнлукскнх отложеннй Прнпятского прогнба. Мн., 1971; М а х н а ч А.С., Л е в ы х Н.Н. Лнтологня н геохнмня кор выветрнвання, развнтых на крнсталлнческом фундаменте Белорусснн. Мн., 1973; Рнфей н венд Белорусснн. Мн., 1976; М о н к е в н ч К.Н. Пермскне н трнасовые отложення Прнпятского прогнба. Мн., 1976; Лнтологня, геохнмня н фацнн верхне-

го протерозоя н палеозоя БССР. Мн., 1979; М а х н а ч А.С., Ш к у р а т о в В.Н., В е р е т е н н н к о в Н.В. Верхннй протерозой Прнпятской впаднны. Мн., 1980; Кембрнй Белорурснн. Мн., 1985. М.В.Вераценнікаў.

ПЕТРАЛОГІЯ Развіццё петралогіі на Беларусі цесна перапляталася з літалагічнымі і мінералагічнымі даследаваннямі; найчасцей яны праводзіліся ў комплексе. У пач.

20 ст. П.М.Чырвінскі праводзіў мінералага-петраграфічнае вывучэнне метэарытаў, знойдзеных на Беларусі. У 1920-я г. з больш інтэнсіўным вывучэннем нетраў расшырыліся звесткі пра састаў асадкавых тоўшчаў, але іх петраграфічныя даследаванні абмяжоўваліся ў асн. макра- і мікраскапічным апісаннем структурна-тэкстурных асаблівасцей парод і мінералаў. Звесткі пра мінеральнапетраграфічны і хім. састаў антрапагенавых, мелавых і дэвонскіх глін, балотных руд, цэментавай сыравіны, фасфарытаў змешчаны ў працах М.Ф.Бліадухо, Н.Ф.Дзенісюка, А.М.Жырмунскага, В.І. Маеўскага, С.С.Малярэвіча, Г.Ф.Мірчынка, А.М.Розіна, Б.К.Тарлецкага і інш., а пра петраграфічныя асаблівасці і мінер. састаў асобных тыпаў парод крышт. фундаменту — у Дз.М.Собалева. У пасляваенныя гады прадоўжаны і паглыблены петраграфічныя даследаванні асадкавых, магматычных і метамарфічных парод платформавага чахла і крышт. фундаменту. У 1950— 52 Я.М.Махлін зрабіў дэталёвае петраграфічнае апісанне парод крышт. фундаменту, ускрытых свідравінамі ў Мінску, Пінску, в. Глушкавічы Лельчыцкага р-на, г.п. Смілавічы. Сістэматычнае комплекснае мінералага-петраграфічнае даследаванне геал. аб’ектаў пачалося з утварэннем у 1955 лабараторыі літалогіі ў Ін-це геал. навук АН Беларусі (з 1970 Бел. н.-д. геолагаразведачны ін-т Упраўлення геапогіі СМ БССР). Пад кіраўніцтвам А.С.Махнача ў лабараторыі дэталёва даследаваны пароды дэвонскага і каменнавугальнага ўзросту з мэтай ацэнкі іх перспектыўнасці на нафту і каменны вугаль, дадэвонскія асадкавыя і вулканагенныя адклады, пароды крышт. фундаменту. У 1957 пры Упраўленні геалогіі СМ БССР створана мінералага-петраграфічная лабараторыя для аператыўнай апрацоўкі матэрьмлаў геолага-здымачных і пошукава-разведачных экспедыцый і партый. 3 1965 ва Упраўленні геалогіі (цяпер РУП «Белгеалогія») пачаты тэматычньм мінералага-петраграфічньм даследаванні, звязаньм з праблемай нафтагазаноснасці тэр. Беларусі і вызначэннем перспектыў крышт. фунда-

менту і платформавага чахла на метап. карысньм выкапні. У працэсе глыбіннага геап. карціравання (з 1960-х г.) петралагічньм даследаванні дазволілі вылучыць шэраг разнавіднасцей метамарфічных і магматычных парод, вызначыць умовы іх утварэння і скласці першьм геолагапетраграфічньм карты крышт. фундаменту тэр. Беларусі. Дэталёвае вывучэнне працэсаў метамарфізму дазволіла вылучыць у іх гісторыі некалькі этапаў, вызначыць гал. тыпы зыходных парод, з якіх утварыліся метамарфічньм пароды. Створаны карты пашырэння метамарфічных парод, фармацый магматычных парод, геахімічньм і інш.; выдадзены даведнікі хім. саставу парод і мінералаў крышт. фундаменту, таксама геал. карта крышт. фундаменту Беларусі і суседніх тэрыторый маштабу 1:1 000 000 з тлумачальнай запіскай. У наш час у петралогіі ранняга дакембрыю развіваюцца кірункі: петралогія магматычных, метамарфічных і метасаматычных парод. Для іх распрацавана класіфікацьм, якая аб’ядноўвае дзесяткі разнавіднасцей. Блізкія па часе і нярэдка па ўмовах утварэння, становішчы ў разрэзе і геагр. пашырэнні, падобньм па рэчыўным саставе рознасці парод аб’яднаны ў комплексы магматычных і метасаматычных парод і серыі метамарфічных парод, што з ’яўляюцца гал. адзінкамі пры карціраванні крышт. фундаменту. Петралагічныя даследаванні праводзяцца таксама пры пошуках нафты і газу тэматычнай партьмй РУП «Белнафта»; вывучэнне парод крышт. фундаменту, мінер. солей, нафтаносных тоўшчаў і інш. — у Бел. н.-д. геолагаразведачным ін-це і інш. Значная частка даследаванняў па розных напрамках петралогіі сканцэнтравана ў Ін-це геал. навук Нац. АН Беларусі. Бел. геолагамі вывучана петраграфія і мінер. састаў парод і жал. руд крышт. фундаменгу (Н.В.Аксаментава, А.А.Архіпава, В.Е.Астроўскі, І.П.Бардон, Ю.С. Булкін, Д.А.Дамінікоўская, Г.Г.Дамінікоўскі, Н.А.Кажамякіна, В.Ф.Красоўскі, А.С.Махнач, І.В.Найдзянкоў, А.М. Пап і інш.), асадкавых і вулканагенных утварэнняў верхняга пратэразою (В.Я. Бяссонава, М.В.Вераценнікаў, А.С.Махнач, У.І.Шкуратаў), кембрыю (В.І.Абраменка, А.С.Махнач), ардовіку, сілуру (А.С.Махнач, В.Ф.Ропат і інш.), перспектыўных на нафту, мінер. солі і інш. карысньм выкапні дэвонскіх адкладаў (В.З.Кіслік, В.П.Корзун, В.П.Курачка, Ю.І.Лупіновіч, А.С.Махнач, І.І.Ур’еў, Т.А.Шаўчэнка, В.М.Шчарбіна, Д.М.Ярошына і інш.), надсалявых адкладаў дэвону і карбону, перспектыўных на высокагліназёмную сыравіну, гаручыя

сланцы, бурыя вуглі (Л.Ф.Ажгірэвіч, Ф.Л.Дзмітрыеў, В.П.Курачка, Л.М.Палер, Н.А.Саўчанка і інш.), адкладаў пермі і трыясу (З.М.Неўмяржыцкая), мергельна-мелавых парод (Ю.Р.Копысаў), пяскоў (З.А.Гарэлік, Э.А.Ляўкоў, Э.Д.Мішагова).

3 раздзелаў петралогіі на Беларусі пераважаюць даследаванні рэчыўнага саставу крышт. парод, вызначэнне параметраў іх метамарфізму, тыпу зыходных парод (для метамарфічных) і іх эвалюцыі ў гісторыі зямной кары Беларусі. Мінералага-петраграфічныя даследаванні з’яўляюцца асновай для вызначэння перспектыўнасці тэр. Беларусі на нафту, гаручыя сланцы, каменны і буры вугапь, калійныя і каменную солі, буд. матэрыялы, руды чорных, каляровых і рэдкіх метапаў, аграруды і інш. Літ: Геологня н петрографня капнйных солей Белорусснн. Мн., 1969; М а х н а ч А.С., В е р е т е н н н к о в Н.В. Вулканогенная формацня верхнего протерозоя (венда) Белорусснн. Мн., 1970; М а х н а ч А.С., Л е в ы х Н.Н. Лнтологня н геохнмня кор выветрнвання, развнгых на крнсталлнческом фундаменте Белорусснн. Мн., 1973; Железорудные формацнн докембрня Белорусснн. Мн., 1974; А ж г н р е в н ч Л.Ф. Буроугольная формацня Белорусснн. Мн., 1981; А ж г н р е в н ч Л.Ф. Сланценосная формацня верхнего палеозоя Белорусснн. Мн., 1982; А к с а м е н т о в а Н.В., Н а й д е н к о в Н.В. Геологнческая карта крнсталлнческого фундамента Белорусснн н прнлегаюшнх террнторнй. Масштаб 1:1 000 000. Обьясннтельная запнска. Кнев, 1992.

I. В. Найдзянкоў.

МІНЕРАЛОГІЯ Асобныя звесткі пра мінеральны састаў асадкавых парод Беларусі, што выходзяць на паверхню, прыведзены ў працах канца 19 — пач. 20 ст. А.Э.Гедройца, А.П.Карпінскага, П.А.Туткоўскага. Больш шырока мінералагічныя даследаванні на Беларусі сталі праводзіцца ў 1920—30-я г. паралельна з літалагічнымі, петраграфічнымі даследаваннямі, вывучэннем карысных выкапняў і стратыграфіі. У апошні час асн. кірункі даследаванняў: мінералагічны састаў антрапагенавых парод (С.Д.Астапава, С.Р.Драмашка, Н.В.Зайцава, Я.А.Ільін, У.А.Кузняцоў, В.К.Лукашоў, К.І.Лукашоў, А.В.Мацвееў, С.Л.Шымановіч і інш.); глеб (У.Д.Лісіца, П.С.Самадураў, С.А.Ціханаў); парод крышталічнага фундаменту (Ю.С.Булкін, В.Ф.Красоўскі, М.М.Лявых, І.В.Найдзянкоў, А.М. Пап і інш.); асаблівасці гліністых мінералаў (В.П.Курачка, У.П.Самадураў і інш.); сучаснага мінералаўтварэння (А.Л.Жухавіцкая, В.А.Кавалёў); постседыментацыйных змен карбанатных парод (А.А.Махнач). Вызначаны невядомыя раней на тэр. Беларусі мінералы: у

асадкавай тоўшчы — даўсаніт, піроп, дыяспор, нордстрандыт, лейкафіліт, кізерыт і інш.; у пародах крышт. фундаменту — тайніяліт, пер’ерыт, бастнезіт, гентгельвін, гадалініт, чаўкініт, тарыт, кінавар і інш.; у корах выветрывання — гібсіт; пры даследаванні Лагойскай астраблемы — каэсіт і сцішавіт. Для дыягностыкі мінералаў, вызначэння мінер. складу тонкадысперсных парод прымяняюцца рэнтгенаструктурны аналіз, электронная мікраскапія, дыферэнцыяльна-тэрмічны і тэрмавагавы аналізы, метады электрамагнітнай сепарацыі, аптычнай мікраскапіі, экспрэсаналіз на карбанатнасць, хім. аналізы парод і мінерапаў і інш. метады. Для вызначэння ўзросту парод крышт. фундаменту, вулканагенных парод платформавага чахла, антрапагенавых адкладаў, для высвятлейня пытанняў генезісу нафтаносных тоўшчаў, другаснай мінералізацыі выкарыстоўваюцца ізатопныя даследаванні. У выніку даследаванняў устаноўлены тэрыгенна-мінералагічныя правінцыі для шэрагу геал. сістэм платформавага чахла, праведзены фацыяльна-палеагеагр. рэканструкцыі, вывучаны ўмовы фарміравання парод, атрыманы даныя аб удзеле касмагеннага рэчыва ў фарміраванні зямной кары на тэр. Беларусі, вызначана роля рыфтаўтваральных арганізмаў у складзе карбанатных парод нафтаносных тоўшчаў дэвону Прыпяцкага прагіну, распрацаваны і ўдакладнены стратыграфічныя схемы асобных геал. сістэм. Мінералагічныя даследаванні праводзяцца ў Рэсп. унітарным прадпрыемстве «Белгеалогія», у т.л. ў Бел. н.-д. геолагаразведачным ін-це; Ін-це геал. навук Нац. АН Беларусі і інш. Літ:. Я р ц е в В.Н., А н о ш к о Я.Н. Мннералогня. Нзученне н определенне обломочных мннералов антропогеновых пород Беларусн. Мн., 1998; Нсторня геологнческнх наук в Белорусской ССР. Мн., 1978. Я.І.Анош ка.

ГЕАФІЗІКА Геафізічныя даследаванні на Беларусі пачаліся ў 1928, калі былі праведзены магнітная і маятнікавая гравіметрычныя здымкі (Я.У.Сіротрын, А.А.Строна і інш.). У 1937—41 Украінскі геал. трэст (І.А.Балабушэвіч, У.С.Завістоўскі) і Цэнтр. н.-д. геал. ін-т Мін-ва нафтавай прам-сці СССР (М.С.Закашанскі) праводзілі на ПдУ Беларусі гравія-, магнітна- і сейсмаразведачныя работы; устанавілі глыбіню залягання крышт. фундаменту і працяг на тэр. Беларусі Дняпроўска-Данецкай упадзіны; вылучылі Шацілкаўскую і Ельскую дэпрэсіі, Мазырскае і Давыдаўска-Каранёўскае падняцці. Як навука геафізіка развіва-

н а в у к а __________________

557

ецца з 1947 у Ін-це геал. навук АН Беларусі, дзе яго дырэктар А.М.Аўксенцьеў стварыў навук. геафізічную групу (з 1957 лабараторыя; Б.В.Бандарэнка, А.Ц.Данабедаў, С.І.Рынг, Ж.П.Хацько). У 1951 створана карта магнітных анамалій тэр. Беларусі. У 1963 геафіз. лабараторыя пераўтворана ў аддзел геафізікі (узначаліў Б.В.Бандарэнка), з 1970 у складзе Бел. н.-д. геолагаразведачнага ін-та (распрацоўваў праблемы прыкладной геафізікі); і сектар фізікі Зямлі (узначаліў Ж.П.Хацько) у складзе Лабараторыі геахім. праблем, на базе якой і Плешчаніцкай геафізічнай абсерваторыі ў 1971 створаны Ін-т геахіміі і геафізікі АН Беларусі (з 1993 Ін-т геал. навук Нац. АН Беларусі), які вывучаў праблемы фундаментальнай геафізікі. У 1970— 80-я г. ў Бел. н.-д. геолагаразведачным ін-це пад кіраўніцтвам Б.В.Бандарэнкі ў нафтавай геафізіцы ўдасканальваліся метады карціравання міжсалявых і падсалявых адкладаў Прыпяцкага прагіну і звязаных з імі зон выкліньвання і стратыграфічнай нязгоднасці; распрацоўваліся сейсмічныя метады пошукаў і разведкі газанафтавых пастак (С.В.Клушын і інш.). У выніку развілася сейсмічная стратыграфія (К.І.Левашоў і інш.), даследуюцца літафізічныя ўласцівасці пластоў у газанафтавых свідравінах (Н.З.Заляеў, В.В. Масюкоў). У руднай геафізіцы (Г.Дз. Агафонаў і інш.) вывучаюцца пераходныя працэсы электрамагнітнага поля, магчымасці метадаў частковага здабывання металаў, падмагнічвання на жалезарудных аб’ектах. Укаранёны ядзерна-геафіз. метады даследавання свідравін (А.Ш.Хайбулін і інш.), распрацаваны матэматычныя метады комплекснай інтэрпрэтацыі геафіз. палёў і геал. прагназіравання (Г.І.Каратаеў і інш.). У 1978 створана універсальная аўтаматызаваная сістэма «Прыпяць» для прагнозу нафтагазаноснасці і руданоснасці і вырашэння задач структурнай, руднай, рэгіянальнай геалогіі і геафізікі. У Геафіз. экспедыцыі РУП «Белгеалогія» С.В.Галабокаў удасканаліў гэту сістэму і прыстасаваў да сучасных камп’ютэраў. 3 1987 камп’ютэрная апрацоўка сейсмічных даных вядзецца пад кіраўніцтвам Р.В.Тадзеева. Даследаванні ў галіне фундаментальнай геафізікі пачалі праводзіцца з 1957 у Ін-це геал. навук АН Беларусі (Я.Р.Есіповіч, С.І.Рынг). У Валожыне створана станцыя зямных токаў, якая ўдзельнічала ў праграме Міжнар. геафіз. года (1.7.1957— 31.12.1958). У 1960 па іні-

558

навука

цыятыве І.А.Балабушэвіча, Б.В.Бандарэнкі і Ж.П.Хацько створана Плешчаніцкая геафіз. абсерваторыя, дзе вядуцца бесперапынныя сейсмічныя і геамагнітныя назіранні. 3 1971 пачаты сейсмалагічныя назіранні ў раёне воз. Нарач, дзе пабудавана абсерваторыя «Нарач». Паводле Праекта верхняй мантыі ў 1963— 71 вывучаліся змены электраправоднасці зямной кары і верхняй мантыі з глыбінёй. 3 1961 такія даследаванні ажыццяўляліся магнітатэлурычнымі метадамі ў Плешчаніцкай абсерваторыі (Ю.М.Кузняцоў, Ж.П.Хацько) сумесна з Ін-там фізікі Зямлі АН СССР (Н.У.Ліпская) пад кіраўніцтвам А.М.Ціханава (Ін-т матэматыкі АН СССР). У 1978 у Ін-це геахіміі і геафізікі АН Беларусі створана Доследна-метадычная сейсмічная партыя пад кіраўніцтвам А.П.Емяльянава, якая праводзіла сейсмічнае раянаванне зах. часткі Усх,Еўрапейскай платформы па матэрыялах гіст. землетрасенняў (А.М.Бабарыкін і інш.) і па інстр. назіраннях на сейсмічных станцыях (у 2001 партыя пераўтворана ў Цэнтр геафіз. маніторынгу Нац. АН Беларусі, які ўзначальвае А.Г.Аронаў). Пад кіраўніцтвам Р.Г.Гарэцкага створана карта сейсмічнага раянавання тэр. захаду Усх.-Еўрапейскай платформы.

3 1987 на тэр. Беларусі і Прыбалтыкі праводзяцца глыбінныя сейсмічныя і магнітатэлурычныя зандзіраванні для вывучэння будовы зямной кары і мантыі. Створаны Беларуска-Прыбалтыйскі геадынамічны палігон, на якім даследуюцца анамаліі векавога ходу гравітацыйнага і магнітнага палёў, абумоўленыя працэсамі ў тэктанасферы. Фундаментальныя геафіз. даследаванні накіраваны таксама на высвятленне праблем экалагічнай геафізікі (уздзеянне геафіз. палёў на жыццядзейнасць чалавека, уплыў гаспадарчай дзейнасці на геафіз. палі і інш.). Літ.. Геофнзнческве методы понсков н разведкн нефга н газа в Прнпятской впаднне. Мн., 1970; X о т ь к о Ж.П., К у з н е ц о в Ю.Н. Геофнзнческая обсерваторня Плешеннцы (Мннск). Мн., 1993; Тектоносфера Беларусн: Глубннное строенне н закономерноста размешення полез. нскопаемых. Мн., 2001; Геофнзнческне поля н дннамнка текгоносферы Беларусн. Мн., 2002. Г.І.Каратаеў.

ГЕАХІМІЯ На Беларусі геахімічныя даследаванні заснаваў К.І.Лукашоў у БДУ (1953) і АН Беларусі (з 1957). Ён стварыў бел. геахімічную школу, дзе пад яго кіраў-

ніцтвам і з яго ўдзелам распрацаваны кірункі геахім. даследаванняў гіпергенезу, покрыўных адкладаў і ландшафтаў. У 1960-я г. вылучаны геахім. правінцыі і дадзена іх комплексная характарыстыка (К.І.Лукашоў і інш.), распрацаваны геахім. паказчыкі для пошукаў нафты, мінеральных солей і інш. карысных выкапняў (В.А.Лапуць, К.І.Лукашоў, А.С.Махнач і інш.). У 1970-я г. развіваліся кірункі геахім. даследаванняў: геахімія гіпергенезу, геахімія генет. тыпаў асадкавага літагенезу і парод крышталічнага фундаменту; павысілася роля геахім. даследаванняў у адкрыцці радовішчаў нафты, газу, расолаў; пашырылася выкарыстанне геахім. метадаў у вырашэнні праблем засалення глеб, гаспадарча-пітнога водазабеспячэння, земляробства і аграхіміі, медыцыны, стварэння водна-мінеральнай базы для лячэбна-прафілактычных устаноў. — курортаў, санаторыяў, прафілакторыяў і інш. (Л.Ф.Ажгірэвіч, Л.А.Дземідовіч, У.А.Кузняцоў, В.А.Лапуць, В.К.Лукашоў, К.І.Лукашоў, Ю.І. Лупіновіч, А.С.Махнач, А.М.Пап і інш.). 3 1980-х г. у галіне геахіміі гіпергенезу развіліся асобныя кірункі даследаванняў — геахімія азёрных, алювіяльных і ледавіковых адкладаў, геахімія глеб, геахімія тэхнагенезу (Я.І.Аношка, У.Я.Бардон, В.Б.Кадацкі, У.А.Кузняцоў, Л.І.Лосева, К.І.Лукашоў, Н.Н.Петухова, Т.М.Сімуткіна і інш.). Наступствы Чарнобыльскай катастрофы вымусілі больш увагі звярнуць на размеркаванне і міграцыю радыенуклідаў у сістэме мацярынская парода — глеба, глеба — расліннасць, у грунтавых і падземных водах (Я.І.Аношка, В.А.Генералава, В.Б.Кадацкі, В.П.Кальнянкоў, А.В.Кудзельскі, У.А.Кузняцоў, В.І.Пашкевіч, Н.Н.Петухова, А.М.Шпакаў і інш.). Створаны атлас геахім. карт (выд. ў 1990) і даведнік па геахіміі Беларуеі (выд. ў 1995; К.Ц.Альхавік, Я.І.Аношка, У.Я.Бардон, Л.І.Матрунчык, М.Д.Міхайлаў і інш.). У Ін-це геал. навук Нац. АН Беларусі развіваюцца кірункі; геахімія парод крышталічнага фундаменту, асадкавых парод, радыеізатопаў, гідра- і літагідрагеахімія, экагеахімія і інш. У Ін-це праблем выкарыстання прыродных рэсурсаў і экалогіі Нац. АН Беларусі атрымала развіццё экагеахімія, у Рэсп. унітарным прадпрыемстве «Інстытут глебазнаўства і аграхіміі» — геахімія глеб, у БДУ — радыегеахімія. Геахім. вывучэнне тэр. Беларусі накіравана на пашырэнне мінеральна-сыравіннай базы, ацэнку геаэкалагічных умоў і змяншэнне наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС. Літ:. Л у к а ш е в К.Н., Л у к а ш е в В.К. Геохнмнческне понскн элементов в зо-

не гнпергенеза. Кн. 1—2. Мн., 1967; Геохнмнческне провннцнн покровных отложеннй БССР. Мн., 1969; Л у к а ш е в В.К. Нскусственные сорбенты в прнкпадной н экспернментальной геохнмнн. Мн., 1992; Геохнмня ландшафтов Прнпятского Полесья. Мн., 1997; Техногенные радноактнвные нзотопы в ландшафтах Беларусн. Мн., 2000. Я.І.Аношка.

ГІДРАГЕАЛОГІЯ Першыя сістэматызаваныя гідрагеалагічныя даследаванні на тэр. Беларусі праведзены ў 1873—98 Зах. экспедыцыяй пад кіраўніцтвам генерала І.І.Жылінскага, якая вывучала ўмовы асушэння балот Палескай нізіны. У сав. час комплексныя гідрагеал. даследаванні адноўлены, грунтоўна яны праведзены ў басейне р. Свіслач (1928), у выніку чаго выяўлены крыніцы водазабеспячэння Мінска. У 1929— 35 дзейнічаў Інстытут геалогіі і гідрагеапогіі АН БССР, з 1935 — сектар гідрагеалогіі і інжынернай геалогіі ў Ін-це геал. навук АН. У 1936 на базе свідравіны, якая ўскрыла мінер. воды ў Бабруйску, пабудавана першая на Беларусі водалячэбніца. У 1944 складзены першы кадастр падземных вод. У 1945—4 6 складзены дробнамаштабныя гідрагеал. карты Беларусі, вывучаны хімізм і асн. элементы балансу падземных вод. 3 1958 вядзецца сярэднемаштабная геолага-гідрагеал. здымка, з 1970 — гідрагеахім. здымка.

3 пачатку 1990-х г. шырока вядуцца даследаванні па пошуку, народна-гаспадарчым і медыкабальнеалагічным выкарыстанні мінер. падземных вод краіны. У выніку адкрыта шмат тыпаў мінер. вод, на базе якіх ствараюцца водалячэбніцы ў санаторыях, дамах адпачынку, прафілакторыях; створана новая галіна гаспадаркі — разліў у бутэлькі лячэбных вод; калектыў даследчыкаў (С.П.Гудак, Э.С.Кашыцкі, А.В.Кудзельскі, М.У.Нячаеў, П.З.Хоміч, М.Г.Ясавееў) адзначаны Дзярж. прэміяй Рэспублікі Беларусь (1998). У 1990— 2000-я г. асн. акцэнт у навукова-прыкладных даследаваннях рабіўся на гідраэкалагічныя вышуканні; распрацавана навук. абгрунтаванне новай навукі гідрагеаэкалогіі, якая аб’ядноўвае гідрагеалогію, экалогію, геалогію, геаграфію і інш. навукі. Рэсурсы і хім. састаў падземных вод і расолаў, умовы іх фарміравання, прынцыпы аховы і рацыянальнага выкарыстання даследуюць у Ін-це геал. навук Нац. АН Беларусі (Г.В.Багамолаў, М.Ф.Казлоў, А.В.Кудзельскі, В.І.Пашкевіч, У.М.Шымановіч, М.Г.Ясавееў), у Бел. н-д. геолагаразведачным ін-це (С.П.Гудак, А.П.Лаўроў, Г.Л.Фурсікаў), Бел. геолага-гідрагеал. экспедыцыі (У.С. Альхавік, У.А.Зубок, У.Дз.Коркін), Го-

мельскім ун-це (В.Г.Жогла), Цэнтр. НДІ комплекснага выкарыстання водных рэсурсаў (В.П.Рагуновіч, В.С.Усенка, М.М.Чарапанскі) і інш. Літ:. К у д е л ь с к н й А.В., П а ш к е в н ч В.Н., Я с о в е е в М.Г. Подземные воды Беларусн. Мн., 1998; К у д е л ь с к н й А.В., Я с о в е е в М.Г. Мннеральные воды Беларусн. Мн., 1994. М.Г.Ясавееў.

ІНЖЫНЕРНАЯ ГЕАЛОГІЯ У 18 — пач. 20 ст. асноўным аб’ектам інжынерна-геалагічных вышуканняў на Беларусі было гідратэхнічнае і дарожнае буд-ва. У 1930-я г. навук. даследаванні пачалі праводзіцца ў 2 кірунках: па інж. геалогіі і грунтазнаўстве. Пераважалі якасная і эмпірычная ацэнкі ўласцівасцей грунтоў. Больш шырокае вывучэнне інж.-геал. умоў тэр. Беларусі пачалося ў 1960— 70-я г. Уклад у развіццё інж. вышуканняў зрабілі І.А.Бусел, Г.А.Калпашнікаў, У.Р.Лабадзенка. У 1964 пры Дзяржбудзе БССР створаны Бел. дзярж. ін-т інж. вышуканняў, які праводзіў каардынацыю дзейнасці вышукальных арганізацый, адзіную тэхн. палітыку і стварэнне метадычнай асновы інж.-геал. вышуканняў. Сярод буйных аб’ектаў буд-ва, якія патрабавалі асаблівай увагі ў інж. вышуканнях і дасканалага вывучэння ўласцівасцей грунтоў — жылыя будынкі павышанай павярховасці, ВілейскаМінская водная сістэма, Магілёўскае аб’яднанне штучнага валакна, нафтаперапрацоўчыя з-ды ў Наваполацку і Мазыры, Бел. металургічны з-д, Мінскі мегграпалітэн, газаправод Ямал—Зах. Еўропа і інш. Для меліярацыі балот і забалочаных зямель праводзіліся інж.-геал. здымкі, спец. даследаванні на намыўных плошчах. Паступова паляпшалася методыка даследаванняў, пачалі актыўна выкарыстоўваць палявыя метады вышуканняў (электраразведка, пенетрацыйнакаратажны комплекс, даследаванне грунтоў статычнымі нагрузкамі, зандзіраванне і інш.). Дасягнуты поспехі ў навук. даследаваннях фіз. і мех. уласцівасцей грунтоў Беларусі (марэнных, лёсападобных, флювіягляцыяльных, азёрна-ледавіковых) у Бел. дзярж. ін-це інж. вышуканняў, Бел. дарожным НДІ, Бел. н.-д. геолагаразведачным ін-це Рэсп. унітарнага прадпрыемства (РУП) «Белгеалогія», Бел. н.-д. ін-це буд-ва, БНТУ і інш. Вытв. арганізацыі РУП «Белгеалогія» з 1970-х г. на тэр. краіны для мэт меліярацыі праводзілі геолага-гідрагеап. і інж.-геал. здымкі маштабу 1:50 000, у працэсе якіх таксама вывучаліся грунты, праводзілася інж.-геал. раянаванне. У 1978 і 1992 выдадзены манаграфіі «Інжынерная геалогія СССР», якія аба-

гульнілі навук. і практычныя дасягненні па інж.-геал. даследаваннях грунтоў і вопыту буд-ва ў складаных прыродных умовах.

3 1992 інж.-геал. даследаванні сталі праводзіцца на больш дасканалай нарматыўна-метадычнай аснове, якая ўключыла вопыт бел. і замежных даследчыкаў. Створана схема інж.-геал. раянавання Беларусі (Г.А.Калпашнікаў). Распрацавана фармальна-лагічная аснова і створана тыпалагічнае інж.-геал. раянаванне ледавіковых адкладаў Беларусі для мэт масавага буд-ва (І.А.Бусел). Укараняецца камп’ютэрызацыя інж. вышуканняў. Даследаваны прасторавачасавыя заканамернасці фарміравання, узаемасувязі і зменлівасці фіз.-мех. уласцівасцей грунтоў. У 2-й пал. 20 ст. інжынерная геалогія набывае экалагічны кірунак і стварае новую галіну — інжынерную геаэкалогію, якая паступова ператвараецца ў геаэкалогію — міждысцыплінарную навуку, што вывучае нежывое (абіятычнае) рэчыва геасферных абалонак як кампанент навакольнага асяроддзя і мінеральную аснову біясферы; даследуе пераважна верхнюю частку літасферы і працэсы, што адбываюцца ў ёй пад уплывам прыродных і тэхнагенных фактараў. Асновай для фарміравання геакалогіі сталі інжынерная геалогія, гідрагеалогія, геахімія, геалогія, геафізіка і інш. Літ: М а к а р о ч к н н М.Ф., Ш а р а й В.Н., Л о в ы г н н Н.Н. Состав н стронтельные свойства лессовндных грунтов БССР. Мн., 1959; В н н о к у р о в Е.Ф. Моренные грунты как основання сооруженнй. Мн., 1968; Б у с е л Н.А. Прогнознрованне стронтельных свойств грунтов Мн., 1989. І.А.Бусел.

ВУЧЭННЕ АБ КАРЫСНЫХ ВЫКАПНЯХ

н а в у к а __________________

559

на базе горнай групы створаны Бел. геолагаразведачны трэст. Да 1932 на тэр. БССР выяўлена больш за 500 радовішчаў глін, пяску, вапны, даламітаў і інш. няруднай сыравіны. У вывучэнні геал. будовы Беларусі і ацэнцы перспектыў на новыя віды мінер. сыравіны важную ролю адыграла створанае ў 1936 Геал. ўпраўленне Наркамата мясц. прамысловасці БССР (з 1966 Упраўленне геалогіі пры СМ БССР). На падставе геолага-геафіз. даследаванняў А.М.Розін і М.Ф.Бліадухо выказалі меркаванне пра наяўнасць на ПдУ Беларусі вугалю і саляносных тоўшчаў, што пацвердзілася ў 1940— 41 свідравінамі каля в. Давыдаўка Светлагорскага р-на, дзе на глыбіні 843 м выяўлена каменная соль. Уклад у вывучэнне мінер. рэсурсаў Беларусі ў даваенныя гады зрабілі М.Ф.Бліадухо, М.І.Зуеў, М.Ф.Мядзведзь, A. М.Розін. У 1945 на базе Ін-та геалогіі і гідрагеалогіі створаны Ін-т геал. навук АН Беларусі (з 1970 Бел. н.-д. геолагаразведачны ін-т УГ СМ БССР). Гал. кірунак яго даследаванняў — геал. будова тэр. рэспублікі і ацэнка яе перспектыў на найб. важныя віды мінер. сыравіны. У 1949 у раёне г.п. Старобін адкрыты Старобінскае, а пазней Петрыкаўскае радовішчы калійных і каменнай солей і Мазырскае радовішча каменнай солі. На іх аснове створана горназдабыўная прам-сць Беларусі. За іх адкрыццё і разведку Дзярж. прэміяй СССР 1952 адзначаны Г.В.Багамолаў, А.А. Іваноў, П.А.Леановіч, Н.П.Несцерава, А.Р. Несцераў, А.М.Розін, А.К.Шыленка. Уклад у адкрыцце, разведку і ацэнку гэтых радовішчаў зрабілі таксама Л.М.Астроўскі, С.Х.Баязітаў, З.А.Гарэлік, І.І.Зелянцоў, Ю.І.Лупіновіч, А.С.Махнач, К.Ф.Радзьковіч, А.І.Свяржынскі, А Я.Сцефаненка П.І.Хаўратовіч і інш.

Вывучэнне карысных выкапняў на Беларусі пачалося ў канцы 18 — 1-й У 1953 на Ельскай плошчы атрыманы пал. 19 ст. (экспедыцыя Рас. АН, Геалагічны камітэт). У выніку маршрутных першы фантанны прыток нафты. У даследаванняў вызначаны палеазойскія, 1964 адкрыты радовішчы: Рэчыцкае, мезазойскія, кайназойскія адклады і Асташкавіцкае, Цішкаўскае, Вішанскае, звязаныя з імі карысныя выкапні (дала- Давыдаўскае, Надзвінскае, Барсукоўміты, мел, гліны, пяскі). Планамерныя скае, Залатухінскае, Паўд.-Асташкавіцгеал. даследаванні і пошукі радовішчаў кае, Мармавіцкае, Усх.-Першамайскае, карысных выкапняў пачаліся ў 1922, Сасноўскае. 3 1965 вядзецца прамысл. калі ў складзе Інбелкульта была створа- здабыча нафты. За іх адкрыццё і разведку Дзярж. прэміяй на глебава-геал. падсекцыя, якая з 1923 Беларусі 1972 адзначаны У.А.Авакумаў, вывучала карысныя выкапні ў Мінскім, П.В.Анцупаў, Г.В.Багамолаў, К.І.Гнедзін, Ігуменскім і Бабруйскім паветах. У П.А.Леановіч, К.І.Лукашоў, А.С.Махнач, З.Л.

1924 пры Прамыслова-эканам. упраў- Пазнякевіч, Ю.І.Паўлаў, Н.Ф.Траўніцкая. У ленні СНГ БССР створаны горны ад- адкрыцці і ацэнцы перспектыў нафтагазадзел (з 1928 горная група). У 1927 на носнасці ўдзельнічапі таксама Ф.С.Азаранбазе глебава-геал. падсекцыі створаны ка, В.Р.Акуліч, У.А.Багіна, Я.Ц.Балашоў, Геал. ін-т (з 1929 у сістэме АН Белару- Б.В Бандарэнка, А.М.Брусянцоў, М.І.Буялаў, сі), які займаўся геолага-здымачнымі і B. К.Галубцоў, З.А.Гарэлік, Я.Г.Грыбік, Р.Х. Дзікенштэйн, А.Я.Зінгерман, М.У.Кандратчасткова пошукавымі работамі. У 1930

560 __________________ НАВУКА чык, Я.М.Люткевіч, У.М.Макарэвіч, С.П.Мікуцкі, М.А.Рынскі, Э.І.Свідэрскі і інш. У 1966— 68 у межах Прыпяцкай упадзіны адкрыты сланцаносны басейн, у 1969 — першае ў рэспубліцы прамысл. радовішча бурага вугалю ў раёне г. Жыткавічы, у 1973 — Брынёўскае радовішча. Усе яны прыдатныя для адкрытай распрацоўкі. У пошуках вугалю і гаручых сланцаў удзельнічалі Л.Ф.Ажгірэвіч, Ю.І.Горкі, М.Я.Карповіч, М.М. Качкалда, М.С.Кічкіна, І.А.Яроменка і інш. Вядзецца вывучэнне парод крышт. фундаменту, з якімі звязаны перспектывы метал. карысных выкапняў. Абгрунтаванне наяўнасці іх у гэтых пародах зрабілі Б.В.Бандарэнка, С.І.Рынг, Ж.П.Хацько і інш. Выяўлена шмат магнітных і гравімагнітных анамалій, таксама зон і ўчасткаў, перспектыўных на жал. руды. У 1966 у раёне в. Навасёлкі Карэліцкага р-на вьмўлены ільменітмагнетытавыя руды, якія маюць прамысл. жалеза, тытан, ванадый; у 1970 у раёне в. Аколава Стаўбцоўскага р-на — жалезістыя кварцыты. У межах Мікашэвіцка-Жыткавіцкага выступу крышт. фундаменту вьмўлены руды рэдкіх ме-

талаў, у паўд. частцы Прыпяцкай упадзіны — баксітаў і даўсанітазмяшчальных парод. У шырокіх маштабах вядуцца пошукі і разведка радовішчаў разнастайных буд. матэрьмлаў, цэментавай сыравіны, падземных прэсных і мінер. вод. У наш час разведаны і знаходзяцца ў распрацоўцы 65 радовішчаў нафты (179 пакладаў у дэвонскіх, 2 у верхнепратэразойскіх адкладах). Штогод здабываецца больш за 1,5 млн. т нафты, каля 4 млн. т калійных солей, да 0,3 млн. т каменнай солі, каля 4 млн. т даламітавай мукі, 4 млн. т цэментавай сыравіны, 0,5 млн. т мелу, каля 4 млн. т буд. пяскоў і пясчана-жвіровых сумесей, 2 млн. т гліністай сыравіны, каля 0,3 млн. т шкловых і 0,5 млн. т фармовачных пяскоў. Выяўлены і разведаны таксама радовішчы высакародных, каляровых і рэдкіх металаў, бурштыну, гіпсу, цэалітаў, больш за 70 радовішчаў мінер. лячэбна-сталовых вод, шматлікія радовішчы прэсных вод для гаспадарча-пітнога водазабеспячэння. Расшырэнне мінеральна-сыравіннай базы краіны спрьме развіццю многіх галін яе эканомікі. Уклад у развіццё мінеральна-сыравіннай базы краіны і ў вучэнне аб карысных выкапнях зрабілі В.А.Ава-

кумаў, П.М.Аверкаў, Л.Ф.Ажгірэвіч, Р.Я.Айзберг, Г.В.Багамолаў, У.А.Багіна, А.А.Балабушэвіч, М.М.Бамбапаў, Г.А.Баязітаў, Ю.С.Булкін, У.У.Варакса, В.М.Вішнеўскі, З.А.Гарэлік, Р.Г.Гарэцкі, І.Я.Гімелынтэйн, Ю.І.Горкі, С.П.Гудак, Г.Г.Дамінікоўскі, А.П.Данукала, Ю.А.Дзеравянкін, А.Я.Зінгерман, Г.І.Ількевіч, І.А.Каратэнка, М.Я.Карповіч, Я.М.Кулдыкаў, М.М.Кунік, П.А.Леановіч, І.А. Ліннік, І.І.Ліштван, К.І.Лукашоў, В.А.Масквіч, А.С.Махнач, А.В.Мацвееў, Я.А.Нікіцін, А.М.Панасенка, В.І. Пасюкевіч, І.В.Прывалаў, А.І.Свяржынскі, А.Дз.Семянюк, А.М.Сінічка, А.І.Стасевіч, А.Я.Сцефаненка, Ж.П.Хацько, П.З.Хоміч, Дз.Г.Чуйко і інш.

77/т.: Геологня Беларусн. Мн., 2001; Полезные нскопаемые Беларусн. Мн., 2002; Месторождення капнйных солей Беларусн: Геологня н рацнонал. недропользованне. Мн., 2003; Железорудные формацнн докембрня Белорусснн. Мн., 1974; Геологня нефтяных месторожденнй Белорусснн. Мн., 1972; Твердые полезные нскопаемые БССР. Мн., 1970; А ж г н р е в н ч Л.Ф. Буроугольная формацня Белорусснн. Мн., 1981; Я е ж. Сланценосная формацня верхнего палеозоя Белорусснн Мн., 1982. Г.І.Ількевіч, І.А.Каратэнка, З.Л.Пазнякевіч.

Б ІЯ Л А Г ІЧ Н Ы Я Н А ВУ КІ

БАТАНІКА Станаўленне батанікі на Беларусі адбывалася ў канцы 18 — пач. 19 ст. Першыя даследаванні мелі пераважна апісальны характар. У складзе экспедыцыі, арганізаванай Пецярбургскай АН у 1773 (кіраўнік І.І.Ляпёхін), працаваў М.Азерацкоўскі, які сабраў у наваколлі Віцебска гербарый болын за 400 відаў раслін. У 1775 І.Э.Жылібер заклаў у г. Гродна батанічны сад, значную частку якога складалі віды мясц. флоры. Ля вытокаў батанікі як навукі стаялі бел. вучоныя В.Г.Бесэр, Ж.Э.Жылібер, К.Ф. Ледэбур, В.М.Севяргін, С.Б.Юндзіл. У сярэдзіне 19 ст. апублікаваны працы А.А.Антонава, Н.В.Доўнара, Э.Ліндэмана, Р.Пабо, В.В.Пашкевіча, К.Чалоўскага, у якіх прыведзены спісы раслін Віцебскай, Магілёўскай і Мінскай губерняў. Флору і расліннасць Палесся вывучалі У.С.Дактуроўскі, Г.К.Крэер, Г.І.Танфільеў. У 1897— 1901 Ю.К.Пачоскі апублікаваў манаграфію «Флора Палесся і прылеглых мясцовасцей». У 1836 у г. Горкі Магілёўскай губ. засн. першая на Беларусі земляробчая школа, на базе якой у 1848 утвораны земляробчае вучылішча і Горы-Горацкі земляробчы інстытут. Супрацоўнікі гэтых устаноў зрабілі значны ўклад у раз-

віццё с.-г. раслінаводства. Р.Э.Траўтфетэр (дырэктар ін-та ў 1860— 63) сабраў гербарый мясц. раслін, М.В.Рытаў вёў даследаванні па генетыцы і селекцыі, М.М.Гайдукоў займаўся фізіялогіяй раслін. У 1910 у Мінску створана балотная станцыя (у 1931 пераўтворана ва Усесаюзны балотны ін-т). У 1920-я г. арганізаваны шэраг доследных станцый, у педагагічных ін-тах створаны кафедры батанікі. Кафедра батанікі дзейнічала і ў Ін-це беларускай культуры (у 1929 рэарганізаваны ў Акадэмію навук Беларусі). У 1931 на базе кафедраў батанікі, заалогіі, фізіялогіі і эксперыментальнай біялогіі створаны Ін-т біялагічных навук АН Беларусі. У 1932 у Мінску засн. Батанічны сад. У 1947 у АН Беларусі адноўлены Ін-т біялогіі. Навук. кірункі, што распрацоўваліся ў ім, сталі базай для ўтварэння самастойных навук. устаноў, для якіх расліны і раслінны свет з’яўляюцЦа адзінай прыроднай асновай для навукова-доследнай дзейнасці: Цэнтр. батанічны сад, лабараторыя біяфізікі і ізатопаў (у 1973 рэарганізавана ў Ін-т фотабіялогіі), аддзел генетыкі і цыталогіі (у 1965 пераўтвораны ў ін-т). Мянялася і ўдакладнялася назва ін-та: з 1947 — Ін-т біялогіі, з 1963 — Ін-т эксперыментальнай батанікі і мікрабіялогіі, з 1966 — Ін-т

эксперыментальнай батанікі імя В.Ф. Купрэвіча (з 1972) АН Беларусі. У 1972 у склад ін-та ўключаны аддзел фізіялогіі і сістэматыкі ніжэйшых раслін. Гербарый ін-та (каля 300 тыс. узораў) унесены ў дзярж. рэестр навук. аб’ектаў, якія з’яўляюцца нац. здабыткам краіны. Асн. навук. кірункі: біялагічныя асновы ўзнаўлення, рацыянальнага выкарыстання і аховы расліннага свету Беларусі; фізіёлага-біяхімічныя асновы павышэння прадукцыйнасці і ўстойлівасці раслін; радыеэкалогія раслін. Уклад у развіццё батанікі зрабілі А.С.Вечар, М.М.Ганчарык, В.С.Гельтман, Ц.М.Годнеў, Дз.С.Голад, М.А.Дарожкін, Н.В.Казлоўская, Г.А.Кім, В.Ф.Купрэвіч, М.А.Ламан, М.Дз.Несцяровіч, В.І.Парфёнаў, У.М.Рашэтнікаў, М.У.Смольскі, М.П.Тамін, В.М.Цярэнцьеў, І.Д.Юркевіч і інш. Даследаванні па батаніцы вядуцца таксама ў Ін-це лесу Нац. АН Беларусі, БСГА, БДУ, Гомельскім Тэхналагічным і Педагагічным ун-тах, Бярэзінскім біясферным запаведніку, Нац. парках «Белавежская пушча», «Прыпяцкі» і «Браслаўскія азёры». Працу навуковадаследчых устаноў батанічнага профілю каардынуе аддзяленне біялагічных навук Нац. АН Беларусі. Навук. праца вядзецца ў канкрэтнай прыроднай зоне з выкарыстаннем аб’ектаў мясц. флоры,

расліннасці і с.-г. культур, што вырошчваюцца ў краіне. Вынікі даследаванняў разам з агульнатэарэтычнагі значнасцю забяспечваюць рашэнне практычных задач сельскай і лясной гаспадаркі, аховы прыроды і здароўя людзей. Літ.: Краткая нсторня ботаннкн. М., 1968; Ж у к о в с к н й П.М. Ботаннка. М., 1982; Определнтель высшнх растеннй Беларусн. Мн., 1999; Наука Беларусн в XX столетнн. Мн., 2001. Р.Ю.Блажэвіч, В.І.Парфёнаў.

ФІЗІЯЛОГІЯ I БІЯХІМІЯ РАСЛІН Сістэматычныя даследаванні па фізіялогіі раслін на Беларусі пачаліся ў 1920-я г. М.М.Гайдуковым у БДУ і БСГА. Вывучалася храматычная адаптацыя ў раслін. 3 1928 кафедры гэтых устаноў узначальваў Ц.М.Годнеў, які разам з супрацоўнікамі (А.С.Вечар, М.М.Ганчарык, С.У.Калішэвіч, В.Ф.Купрэвіч і інш.) даследаваў прыроду і механізмы функцыянавання фотасінтэтычнага апарату: біясінтэз хларафілу, будову пластыд, змяшчэнне пігментаў у расл. клетцы, сувязі фотасінтэзу з прадукцыйнасцю раслін. У 1950-я г. ў Ін-це біялогіі АН Беларусі распрацоўваліся пытанні стану хларафілу ў раслінах і спецыфічныя механізмы яго ўтварэння (Н.К.Акуловіч, Ц.М.Годнеў, У.Л.Калер, А.А.Шлык), рост і развіццё раслін на тарфяных глебах (Н.М.Стасенка, Р.І.Царова, В.М.Цярэнцьеў). Для вывучэння біясінтэзу хларафілу ўпершыню на Беларусі быў выкарыстаны метад мечаных атамаў. Асн. вынікі даследаванняў апублікаваны ў манаграфіі Ц.М.Годнева «Хларафіл. Яго будова і ўтварэнне ў расліне» (1963; адзначана ў 1967 прэміяй АН СССР імя К.А.Ціміразева). 3 канца 1950-х г. у Ін-це біялогіі АН Беларусі даследуюцца механізмы выбіральнага ўздзеяння гербіцыдаў і рэгулятараў росту на расліны (А.П.Валынец, В.П.Дзеева, С.М.Маштакоў, Н.В. Санько, З.І.Шэлег), фізіялогія і біяхімія бульбы (А.С.Вечар, М.М.Ганчарык), лубіну (А.В.Міроненка), функцыі некаторых форм пластыд раслін (А.С.Вечар, У.М.Рашэтнікаў), біяхімія пладова-ягаднага вінаробства (А.С.Вечар, Л.А.Юрчанка). У 1960— 70-я г. ў Ін-це эксперым. батанікі АН Беларусі М.М. Ганчарык і яго вучні атрымалі фундаментальныя вынікі па параўнальным уздзеянні бясхлорных і хлорзмяшчальных калійных угнаенняў на фізіялогію, біяхімію і прадукцыйнасць с.-г. раслін; даследавалі структурна-функцыянальную ўзаемарэгуляцыю ў хларапластах (В.М.Іванчанка), электрадыфузійныя ўласцівасці і іонную пранікапьнасць клетачных мембран (С.Г.Галакціёнаў, М.М.Ганчарык, У.М.Юрын), фізіялогію і прадукцыйнасць раслін пры імпульс-

ным дажджаванні (Б.І.Лягенчанка, Ч.А. Раманоўскі). Значныя вынікі атрыманы ў даследаванні морфафізіялагічных заканамернасцей і шляхоў рэалізацыі патэнцыяльнай прадукцыйнасці збожжавых на ўзроўні асобнай расліны і монавідавых супольнасцей (С.А.Калер, М.А. Ламан, Н.М.Стасенка, К.І.Хмурэц, Б.Н. Янушкевіч), распрацаваны фізіялагічныя абгрунтаванні кірункаў селекцыі на высокую прадукцыйнасць і ўстойлівасць раслін (С.І.Грыб, М.А.Ламан, М.Ц.Чайка). Заснавальнікам патафізіялогіі раслін на Беларусі з’яўляецца В.Ф.Купрэвіч. Яго вучні даследуюць фізіёлага-біяхімічную прыроду патагенезу, заканамернасці спалучанай эвалюцыі расліны-гаспадара і паразіта (Д.К.Гесь, В.В.Карпук, Г.М.Падчуфарава, Г.І.Спірыдонава, З.Я.Сярова, Л.С. Юшко), антыбідтычную актыўнасць, уздзеянне і ахоўныя ўласцівасці фізіялагічна актыўных рэчываў (А.П.Валынец, С.М.Палянская, Р.А.Прохарчык, У.П.Шуканаў). Вывучаюцца пратэіназна-інгібітарная сістэма і яе роля ў бялковым метабалізме раслін (В.В.Буснюк, В.І.Домаш), арганізацыйныя структуры і сістэмы рэгуляцыі воднага гамеастазу раслін, асаблівасці функцыянавання аквапарынаў (С.А.Анкуд, Т.С.Гігалашвілі, Л.Р. Емяльянаў, Ж.І.Казлова, А.В.Плакс, У.Г.Рэуцкі). 3 1990-х г. вядуцца даследаванні па абгрунтаванні іанітапоннай тэхнапогіі круглагадовага атрымання міні-клубняў бульбы ў біятэхнічных комплексах, біяфізічных метадах экспрэс-дыягностыкі патэнцыяльнай прадукцыйнасці і ўстойлівасці збожжавых культур (У.А.Баброў, Т.Г.Янчэўская і інш.). У Цэнтр. бат. садзе Нац. АН Беларусі вывучаюцца фізіялогія і біяхімія культуры тканак і пратапластаў, трансгенных раслін (І.В.Галдзянкова, У.М. Рашэтнікаў, А.У.Спірыдовіч, Т.І.Фаменка), рэакцыя раслін урбанізаваных ландшафтаў на ўздзеянне тэхнагеннага забруджвання навакольнага асяроддзя (Я.А.Сідаровіч, А.А.Сяргейчык, С.А.Сяргейчык). Літ:. Нсторня бнологнн с древнейшнх времен до начала XX в. М., 1972; Новые направлення в фнзнологнн растеннй. М., 1985; Наука Беларусн в XX столетнн. Мн., 2001. М.А.Ламан.

ЛЕСАЗНАЎСТВА I ЛЕСАВОДСТВА Навуковае вывучэнне лясоў на Беларусі пачалося ў 1922, з часу ўтварэння Пастаяннай камісіі па лясной доследнай справе БССР. 3 1923 даследаванні вяліся ў Прылуках (каля Мінска) і ў г. Горкі Магілёўскай вобл. У 1923— 24 арганізаваны лясныя доследныя станцыі:

НАВУКА_________________ 561_ Мінская, Горацкая, Жорнаўская, якія ў 1926 аб’яднаны ў Цэнтральную лясную доследную станцыю з цэнтрам у г. Горкі. У 1927 у Мінску створаны Ін-т сельскай і лясной гаспадаркі, на базе якога ў 1930 у Гомелі арганізаваны Бел. НДІ лясной гаспадаркі (з 1992 Ін-т лесу). Даследаванні праводзяцца таксама ў Ін-це эксперыментальнай батанікі, Бел. дзярж. тэхналагічным ун-це, Цэнтр. батанічным садзе і інш. У ліку першых арганізатараў і выканаўцаў работ па лесазнаўстве і лесаводстве былі акадэмікі АН Беларусі Г.М.Высоцкі, А.Д.Дубах, В.І.Пераход, У.В.Шкатэлаў; чл.-карэспандэнты С.П.Мельнік; прафесары В.К.Захараў, А.І.Кандрацьеў, A. В.Касцяеў, Д.І.Марохін, Д.І.Таўсталес, Ф.Н.Турыцын, Л.І.Яноўскі, Л.І.Яшноў і інш. У 1930—60-я г. вядучыя вучоныя галіны — акадэмікі Н.Дз.Несцяровіч, В.І.Пераход, П.П.Рагавой, І.Д.Юркевіч; прафесары Ю.Н.Азніеў, У.Дз. Арэшчанка, В.С.Гельтман, Б.Д.Жылкін, B. К.Захараў, Н.Т.Касцюкевіч, Ф.Т.Касцюковіч, В.Ф.Марозаў, Ф.П.Майсеенка, К.Ф.Мірон, І.Н.Рахцеенка, Л.П.Смаляк, М.І.Фёдараў. У 1970— 80-я г. да іх далучыліся акадэмікі В.А.Іпацьеў, В.І, Парфёнаў, чл.-кар. Я.А.Сідаровіч, Б.І. Якушаў; дактары навук В.Г.Анціпаў, A. А.Атрошчанка, У.Ф.Багінскі, Д.С.Голад, В.Я.Ермакоў, А.М.Кажэўнікаў, Л.Т. Крушаў, М.Ф.Лоўчы, В.С.Пабедаў, В.К. Паджараў, Я.Г.Пятроў, Л.Н.Ражкоў, B. С.Раманаў, Ю.Дз.Сіроткін, В.П.Тарасенка. У наш час у галіне лесазнаўства і лесаводства паспяхова працуюць дактары навук У.В.Валетаў, А.М.Дворнік, У.Я.Падутаў, С.С.Штукін, У.У.Усеня. Вучонымі Беларусі вывучана біялогія асноўных дрэвавых парод, распрацавана тыпалогія лясных насаджэнняў і іх карціраванне (У.С.Адзярыха, В.С.Гельтман, Д.С.Голад, М.Ф.Лоўчы, В.І.Парфёнаў, Я.Г.Пятроў, П.Я.Пятроўскі, Л.П. Смаляк, І.Д.Юркевіч). Праведзена лесарасліннае раянаванне (В.С.Гельтман, І.Д.Юркевіч). Выяўлены асноўныя заканамернасці воднага рэжыму і жыўлення раслін (Л.В.Бойка, С.Х.Будыка, В.С.Гельтман, В.А.Іпацьеў, В.І.Парфёнаў, Л.П.Смаляк, І.Д.Юркевіч і інш.). Вывучана і паказана залежнасць тыпаў дрэвастояў ад глебаўтваральных працэсаў (І.К.Блінцоў, К.Л.Забела, В.А.Іпацьеў, П.Б.Рагавой, Л.П.Смаляк, І.А.Цыкуноў і інш.). Даследаваны каранёвыя сістэмы дрэвавых парод (І.Н.Рахцеенка, Б.І.Якушаў). Вызначаны магчымасці інтрадукцыі дрэвавых парод (М.Дз.Несцяровіч, Я.А.Сідаровіч і інш.). Вывуча-

562 __________________ НАВУКА ны заканамернасці ўзаемадзеяння лесу і навакольнага асяроддзя (А.Ф.Іваноў, В.А.Іпацьеў, А.М.Кажэўнікаў, Н.І.Касцюковіч, Я.Г.Пятроў, Л.М.Ражкоў). Выяўлена ўздзеянне лесу на водную і ветравую эрозію (У.Б.Арлоўскі, Б.Д.Жылкін, В.К.Паджараў і інш.). Распрацаваны- навук. асновы і тэхналогіі высечак галоўнага карыстання і высечак догляду (У.П.Грыгор’еў, Б.Д.Жылкін, А.М.Ка-

ЛУГАЗНАЎСТВА I ЛУГАВОДСТВА

Першы даследчык лугоў Беларусі — Г.І.Танфільеў, які ў 1899 у працах па расліннасці Палесся апісаў палескія сенажаці і якасць атрыманых на іх кармоў. У пач. 20 ст. У.С.Дактуроўскі вывучаў лугавую расліннасць Мазырскага і Пінскага раёнаў, поймавых лугоў р. Лань і Пціч. У 1910-я г. на Мінскай балотнай станцыі праведзены першыя работы па стварэнні культурных лугоў на асушаных тарфяных глебах (А.М.Аржэўнікаў, Ф.П.Майсеенка, Л.М.Ражцюхоў, Р.І.Лашкевіч, М.Ф.Лебядзевіч). коў, В.А.Феафілаў і інш.). Вывучана У 1916 Г.К.Крэер паказаў залежнасць плоданашэнне дрэвавых парод, распралугавой расліннасці ад экалагічных цаваны тэхналогіі і метады натуральнаумоў, распрацаваў класіфікацыю нізінга і штучнага лесааднаўлення (Ю.М.Азных лугоў паводле мохавага покрыва. 3 ніеў, Е.Д.Манцэвіч, К.Ф.Мірон, В.К.Пад1929 даследаванні па лугаводстве канжараў, В.І.Сауцін, А.І.Саўчанка, Ю.Дз. цэнтраваліся ва ўстановах АН БССР, Сіроткін, С.С.Штукін і інш.). Распрацакафедрах батанікі і аграноміі ВНУ, дзе ваны метады і тэхналогіі барацьбы з праводзілася пераважна геабатанічнае ляснымі пажарамі (В.У.Багданава, І.В. вывучэнне лугавой расліннасці (М.Я.БаГўняжанка, У.У.Усеня), тэхналогіі і ранава, П.М.Санько, І.П.Яновіч). сродкі біялагічнай барацьбы са шкодні3 1920-х г. у Горы-Горацкім землякамі лесу (У.І.Грымальскі, Л.Т.Крушаў, робчым ін-це, на Горацкай і Турскай с.-г. Я.І.Марчанка, Т.І.Машніна і інш.). Прадоследных станцыях пачаты працы па водзілася селекцыйнае паляпшэнне селекцыі шматгадовых траў і іх аградрэвавых парод (Я.Г.Арленка, К.Ф.Мітэхніцы (А.І.Лапо, К.Г.Рэнард, О.М.Старон, З.С.Паджарава, А.І.Саўчанка). Вы- хурская і інш.). У пасляваенны час асн. вучаны пытанні агралесамеліярацыі і даследаванні праводзяцца ў НДІ меліягідратэхнічнай меліярацыі лясных фі- рацыі і воднай гаспадаркі, земляробтацэнозаў (У.Б.Арлоўскі, В.А.Іпацьеў, ства, БСГА і інш. Распрацаваны спосаВ.К.Паджараў, Л.П.Смаляк). Даследа- бы стварэння і эфектыўнай эксплуатаваны дынаміка і прадукцыйнасць дрэ- цыі культурных пашаў (В.А.Авярчук, вастояў, іх будова і таварная структура М.Ф.Башлакоў, О.Г.Гааз, Дз.А.Забела, (АЛ.Атрошчанка, У.Ф.Багінскі, В.Я.Ер- А.І.Міхальцэвіч, Я.У.Рудэнка), павымакоў, В.К.Захараў, А.М.Кажэўнікаў, шэння прадукцыйнасці поймавых лугоў Ф.П.Майсеенка, У.С.Мірошнікаў). Пра- (А.Ф.Вярэніч, А.І.Мядзведскі, М.В.Сіведзена эканам. ацэнка лясоў, вызнача- ніцын, І.Р.Струк). Вывучаны тэхналогіі ны эканам. эфект лесагаспадарчых ме- павышэння ўрадлівасці і прадукцыйрапрыемстваў (У.Дз.Арэшчанка, А.А. насці глеб лугавых угоддзяў (А.С.МеяДашкевіч, А.В.Нявераў, М.М.Санковіч, роўскі, С.А.Касьянчык, В.І.Якушава). У A. Д.Янушка і інш.). Распрацоўваюцца 1950-я г. ў Ін-це эксперыментальнай пытанні радыеэкалогіі і меры рэабіліта- батанікі распрацаваны прынцыпы геацыі лясоў (Н.М.Дворнік, В.А.Іпацьеў, батанічнага картаграфавання лугоў, І.Ф.Майсеенка, П.С.Марціновіч, Б.І.Яку- складзены іх карты, праведзена раянашаў і інш.). Вывучаны генетычныя ванне прыродных лугоў (Н.А.Буртыс, асаблівасці і біялагічная разнастай- Г.А.Кім, А.А.Круганава, Н.І.Петручук, насць дрэў і насаджэнняў (Р.Р.Ганча- І.Д.Юркевіч). У 1960— 80 праводзіліся рэнка, Н.А.Картэль, У.Я.Падутаў, А.Я. даследаванні па селекцыі і насенняводСілін, Л.У.Хатылёва і інш.). Даследава- стве шматгадовых траў (А.П.Даніловіч, на экалогія лесу (В.А.Белацаркоўская, Л.Б.Пагаржэльская, А.Л.Сямёнаў, М.К. Н.М.Беразенка, А.В.Пугачэўскі, Я.Г.Пят- Сяргееўскі, К.С.Уласава), распрацоўваліся метады павышэння прадукцыйнага роў, А.М.Ражкоў і інш.). даўгалецця сенажацей (Ю.В.Алёхіна, Літ:. Ю р к е в н ч Н.Д., Г е л ь т м а н B. С. Географня, тнпологня н районнрованне Г.В.Віткоўскі, Р.Г.Стралкоў). У 1960— лесной растнтельностн. Мн., 1965; Ю р к е - 90 у краіне вялася сістэмная праца па паляпшэнні лугоў, іх меліярацыйнага в н ч Н.Д., Г о л о д Д.С., А д е р н х о В.С. Растнтельность Белорусснн, ее картн- стану, павышэнні ўрадлівасці. Асноўрованне, охрана н нспользованне. Мн., 1979; ныя праблемы сучаснага лугаводЛесная энцнклопедня. М., 1985; Лесной нау- ства — распрацоўка занальных сістэм ке в Беларусн — 75 лет. Гомель, 1997. стварэння і эксплуатацыі рознапаспяУ.Ф.Багінскі. вальных сенажацей і пашаў для розных груп жывёл, пашырэнне біяразнастай-

насці лугавых траў, стварэнне гамы новых сартоў шматгадовых траў, якія адаптаваны да зменлівых глебава-кліматычных умоў. Над гэтымі праблемамі працуюць НДІ меліярацыі і лугаводства (А.Л.Біруковіч, А.Ф.Вярэніч, Н.У. Кабанава, А.С.Меяроўскі), земляробства і селекцыі (П.П.Васько, Я.І.Чэкель), БСГА (А.А.Шалюта), Гродзенскі аграрны ун-т (А.І.Кудрачоў), Гродзенскі занальны НДІ раслінаводства (Л.С. Рудкоўская), Палескі філіял НДІ земляробства і селекцыі (П.Т.Пікун), абласныя с.-г. станцыі (Л.Б.Аўдзееў, У.А. Краўцоў, Л.І.Шофман), Палеская доследная станцыя меліярацыйнага земляробства і лугаводства (К.М.Мішук). У Ін-це эксперыментальнай батанікі Нац. АН Беларусі вядуцца даследаванні па ўдасканальванні класіфікацыі прыроднай лугавой расліннасці, яе трансфармацыі ў сучасных экалагічных умовах (І.М.Сцепановіч). Літ: А л е х н н а Ю.В. Нспользованве бнологнческого азота в луговом кормопронзводстве. Горкн, 1998; С ц е п а н о в і ч І.М. Эколага-фларыстычны дыягназ сінтаксонаў прыроднай травяністай расліннасці Беларусі. Мн., 2000; Адаптнвные снстемы земледелня в Беларусн. Мн., 2001; Луговое кормопронзводство в нечерноземной зоне. Смоленск, 2003. А.С.Меяроўскі.

БАЛОТАЗНАЎСТВА Пачатак развіццю балотазнаўства на Беларусі дала экспедыцыя І.І.Жылінскага па асушэнні балот Палесся (1873— 98). Яе ўдзельнік Г.І.Танфільеў апісаў расліннасць палескіх балот і распрацаваў іх першую класіфікацыю. У 1875 В.В.Дакучаеў апублікаваў працу «Па пытанню асушэння балот увогуле і ў прыватнасці аб асушэнні Палесся». У 1911 арганізавана Мінская балотная станцыя (з 1930 — Усесаюзны НДІ балотнай гаспадаркі, з 1957 — Бел. НДІ меліярацыі і воднай гаспадаркі, з 1993 — Бел. НДІ меліярацыі і лугаводства). У 1912— 15 у Мінску выдаваўся часопіс «Болотоведенне». Супрацоўнікі БСГА А.Д.Дубах і Х.А.Пісаркоў даследавалі ў 1926— 29 прырост сфагнавых імхоў і торфу. Балотную расліннасць вывучалі В.С.Палянская, З.М.Дзянісаў, В.А.Міхайлоўская, гісторыю развіцця і геагр. пашырэнне асобных тыпаў балот даследаваў У.С.Дактуроўскі, стратыграфію тарфяных пакладаў — С.М.Цюрэмнаў. У 1925— 30 закладзены асновы акультурвання балот (А.Т.Кірсанаў, М.Ф.Лебядзевіч, А.Ф.Флёраў). У 1934 арганізаваны Ін-т торфу (з 1990 — Ін-т праблем выкарыстання прыродных рэсурсаў і экалогіі). У 1934 складзена першая карта балот Беларусі, распрацавана класіфікацыя тарфяных радові-

шчаў (Л.Я.Лепін). У 1940 выдадзены «Кадастр тарфяных радовішчаў БССР». Пасля Вял. Айч. вайны пачалося інтэнсіўнае вывучэнне і буйнамаштабнае выкарыстанне торфу на энергетычныя і с.-г. мэты. У 1953 выдадзена праца «Тарфяны фонд Беларускай ССР» з картай. Вывучаліся заканамернасці фарміравання радовішчаў торфу, праводзілася ацэнка іх рэсурсаў, ствараліся спец. рэсурсныя заказнікі тарфяной сыравіны. Праведзена паглыбленае вывучэнне стратыграфіі тарфяных радовішчаў (С.Г.Беленькі), узросту бапот Беларусі (С.М.Цюрэмнаў, М.І.Нейштат, А.П.Підоплічка і інш.), механізму забалочвання азёр (А.П.Підоплічка, М.А.Канойка). Складзена карта расліннага покрыва Беларусі, дзе адзначаны балотныя супольніцтвы рознага генезісу (Дз.С.Голад). Прапанавана новая класіфікацыя тарфяных пакладаў на аснове ix прыродна-гіст. эвалюцыі (А.Г.Дубавец).

3 1990-х г. развіваецца новы кірунак балотазнаўства — балотаводства, мэта якога — выкарыстанне прыродных рэсурсаў балот без парушэння балотаўтваральнага працэсу. Вылучаны 4 кірункі балотаводства: экалагічны (выкарыстанне балот у экалагічных мэтах, аднаўленне парушаных балот), агранамічны (вырошчванне балотных ягадных, лек. і меданосных культур), энергатэхналагічны (вырошчванне хуткарослых раслін на балотах для атрымання біямасы ў тэхн. і энергетычных мэтах), культурна-рэкрэацыйны (выкарыстанне балот як аб’ектаў турызму, навукі і інш.). Распрацаваны «Схема рацыянальнага выкарыстання і аховы тарфяных рэсурсаў Рэспублікі Беларусь на перыяд да 2010 г.» і аўтаматызаваная інфармацыйная сістэма «Тарфяны фонд Рэспублікі Беларусь» (І.Г.Танавіцкі з супрацоўнікамі). Абгрунтавана неабходнасць дзярж. аховы балот і тарфяных радовішчаў; надання ім статусу ўгоддзяў міжнар. значэння з уключэннем у схлад аб’ектаў Сусветнай прыроднай спадчыны; складзены Чырвоны спіс балот Беларусі, які ўключае 230 балот. Літ.: С м о л я к Л.П., Р у б а н Н.Н. Сравннтельная продуктнвность болот Полесья. Мн., 1983; С м е л о в с к н й В.Е. Выработанные торфяные месторождення н нх нспользованне. Мн., 1988; Т а н о в н ц к н й Н.Г., О б у х о в с к н й Ю.М. Антропогенные нзменення торфяно-болотных комплексов. Мн., 1988; Развнтне нсследованнй в областн генезнса, нспользовання н охраны торфяных месторожденнй // Твердые горючне отложення Беларусн н проблемы охраны окружаюшей среды. Мн., 1992; К у x а р ч н к Т.М. Верховые болота Беларусн. Мн., 1996; Л н ш т в а н Н.Н. Развнтне хнмнческнх наук н наук о земле в Республнке

Беларусь // 70 лет Нацнонапьной академнн наук Беларусн. Мн., 2000; Основные нтогн нсследованнй в областн генезнса, нспользовання н охраны болот н торфяных месторожденнй Республнкн Беларусь // Прнродопользованне. Мн., 2002. Вып. 8; Бносферно совместнмое нспользованне лесных н болотных экоснстем. Мн., 2003. ММ.Бамбапаў.

ПАЛЕАНТАЛОГІЯ У 19 ст. выкапнёвыя арганізмы на тэр. Беларусі вывучалі Э.Вернейль, У.І.Дыбоўскі, А.Кайзерлінг, К.А.Мілашэвіч, Р.Мурчысан, Ф.М.Чарнышоў і інш. У 1920— 30-я г. гэтыя даследаванні інтэнсіўна праводзілі М.Ф.Бліадухо, Е.І.Бяляева, В.І.Громаў, У.С.Дактуроўскі, І.В.Данілоўскі, К.М.Палікарповіч, М.М.Цапенка. У пачатку 1950-х г. А.В.Фурсенка заснаваў першую на Беларусі палеанталагічную лабараторыю ў сістэме АН Беларусі. Пазней аналіз выкапнёвай фауны і флоры праводзіўся і вядзецца ў наш час у Бел. н.-д. геолага-разведачным ін-це (В.С.Акімец, Г.А.Белавусава, В.К.Галубцоў, Г.І.Кеда, Л.С.Ліннік, С.С.Маныкін, В.М.Мотуз, В.І.Пушкін і інш.). Вялікі ўклад у развіццё палеанталогіі на Беларусі зрабіў Г.І.Гарэцкі, які для даследавання палеаген-плейстацэнавых адкладаў у канцы 1970 — пач. 80-х г. у Ін-це геал. навук Нац. АН Беларусі сабраў вял. групу палеантолагаў розных кірункаў. У гэтай навук. установе вывучаюцца споры і пылок выкапнёвых раслін (Н.А.Махнач, В.П.Зярніцкая, Т.Б.Рылова, Г.І.Сімакова, В.Л.Шалабода, Я.К. Яловічава і інш.), дыятомавыя водарасці (Л.П.Логінава, С.А.Фядзеня, Г.К.Хурсевіч), насенная палеафлора (Ф.Ю.Велічкевіч, Э.А.Крутавус, Г.І.Літвінюк, Т.В.Якубоўская), рэшткі палеатэрыяфауны (П.Ф.Капіноўскі), насякомых (У.І. Назараў) і астракод (С.Ф.Зубовіч), а !з адкладаў ардовіку-дэвону аналізуюцца канадонты (С.А.Кручак). Асобна пытанні палеанталогіі даследуюцца ў аддзеле археалогіі Ін-та гісторыі Нац. АН Беларусі, БДУ, Мінскім і Віцебскім педуніверсітэтах. У пачатку 1990-х г. на Беларусі працавала каля 50 палеантолагаў; у наш час іх колькасць скарацілася і некат. палеанталагічныя аб’екты не даследуюцца. Літ.: Основы палеонтологнн: Справ. для папеонтологов н геологов СССР. Т. 1—15. М., 1958—64; Палеонтологня н стратнграфня БССР. Сб. 1—6. Мн., 1955—66; Папеонтологня н ее роль в познаннн геологнческого строення террнторнн Белорусснн. Мн., 1986; Новые представнгелн нскопаемой фауны н флоры Белорусснн н другнх районов СССР. Мн., 1990; Геологня Беларусн. Мн., 2001. П.Ф.Каліноўскі.

НАВУКА__________________ 563 ЗААЛОГІЯ Даследаванні па заалогіі на Беларусі вяліся з 18 ст. У той час яны былі эпізадычнымі, праводзіліся на невялікіх тэрыторыях, ахоплівалі толькі некаторыя групы жывёл і не давалі поўнага ўяўлення нават пра відавы склад жывёльнага свету рэгіёна. Заалагічныя апісанні асобных тэр. Беларусі прадстаўлены ў працах польскага даследчыка Г.Ржанчынскага (1-я пал. 18 ст.), рас. вучоных І.І.Ляпёхіна (канец 18 ст.) і В.М.Севергіна (1-я пал. 19 ст.). У пач. 20 ст. складзены звесткі пра склад тэрыяфауны, арнітафауны (У.М.Шнітнікаў), энтамафауны (М.М.Арнольд) і іхтыяфауны (І.М.Арнольд) некаторых рэгіёнаў Беларусі. Вызначальнымі для развіцця заалагічнай навукі на Беларусі з ’явіліся створаныя ў 1921 кафедра заалогіі пры БДУ і ў 1922 заалагічная падсекцыя пры Інбелкульце. Пасля заснавання Акадэміі навук Беларусі (1.1.1929) заалагічныя даследаванні каардынуюць адпаведныя акадэмічныя ўстановы: аддзел фауны пры Ін-це біялогіі (з 1932), аддзел заалогіі і паразіталогіі пры Прэзідыуме АН (з 1958), Ін-т заалогіі (з 1980), атаксама кафедра заалогіі БДУ з заалагічным музеем (з 1929). Фауна вывучаецца таксама на адпаведных кафедрах ВНУ, ін-тах аддзяленняў біялагічных і аграрных навук Нац. АН Беларусі, у нац. парках, запаведніках. У экспедыцыйных даследаваннях па інвентарызацыі фауны, праведзеных пад кіраўніцтвам А.У.Фядзюшына ў 1924— 30, сабраны калекцыйны матэрыял па ўсіх класах пазваночных жывёл, а таксама малюсках, чарвях, членістаногіх. На іх аснове арганізаваны заалагічныя музеі ў БДУ і АН Беларусі. Фрагментарнае вывучэнне асобных відаў і груп жывёл з часам трансфармавалася ў планамерныя даследаванні, што дало магчымасць ацаніць стан і дынаміку многіх відаў пазваночных жывёл і правесці іх карціраванне. Станаўленне іхтыялогіі і рыбагаспадарчых даследаванняў звязана з арганізацыяй у 1924 бел. рыбагаспадарчай экспедыцыі. У 1925 па прапанове А.У.Фядзюшына створаны 1-ы ў рэспубліцы дзярж. запаведнік на Бярэзіне, якому паводле рашэння ЮНЕСКА у 1979 нададзены статус біясфернага. У 1930-я г. пад кіраўніцтвам М.М.Кулагіна пачаты даследаванні па глебавай і эксперыментальнай энтамалогіі. Болыпая частка назапашаных навук. матэрыялаў была знішчана ў Вял. Айч. вайну. У пасляваенныя гады адноўлены работы па інвентарызацыі фауны, вы-

564 __________________ НАВУКА вучэнні жывёл розных сістэматычных і экалагічных груп, аднаўляліся і папаўняліся заалагічныя калекцыі і фондавыя матэрыялы. 1-я схема зоагеаграфічнага раянавання тэр. Беларусі і размеркавання фауністычных комплексаў млекакормячых, прапанаваная І.М.Сяржаніным, стала асновай для ўключэння ў сферу зоагеаграфічнага аналізу інш. груп жывёл. Найб. актыўна вяліся арніталагічныя даследаванні. Дэтапёва вывучана арнітафауна шэрагу рэгіёнаў Беларусі, ахарактарызаваны асаблівасці яе размеркавання, вызначаны колькасныя параметры многіх відаў птушак (М.С.Долбік, А.У.Фядзюшын і інш.); вывучаліся відавы склад, стан і дынаміка колькасці птушак розных біятопаў і ўплыў на арнітафауну антрапагенных фактараў. У галіне энтамалогіі і глебавай заалогіі асноўная ўвага аддаецца пытанням таксаноміі, эколага-фауністычнай характарыстыкі насякомых-шкоднікаў сельскай і лясной гаспадаркі (А.Р.Александровіч, І.К.Лапацін, В.І.Мержаеўская, В.Ф.Самерсаў, Л.І.Трапашка, Э.І.Хацько і інш.).

3 1950-х г. у НДІ рыбнай гаспадаркі, БДУ, Ін-це заалогіі вядуцца сістэмныя даследаванні фауны вадаёмаў. Вывучаны склад прамысловай іхтыяфауны рыбагаспадарчых вадаёмаў, біялогія і экалогія рыб і водных беспазваночных жывёл, прадукцыйнасць водных экасістэм, асаблівасці структурнай арганізацыі і функцыянавання планктонных і бентычных згуртаванняў, распрацаваны асновы акліматызацыі і інтрадукцыі новых відаў рыб (А.П.Астапеня, Г.Г.Вінберг, Т.В.Жукава, П.І.Жукаў, Л.В.Камлюк, С.В.Кахненка, Н.М.Кручкова, М.Е. Макушок, Т.М.Міхеева і інш.). Вывучэнне фауны водных беспазваночных жывёл з 1970-х г. дапаўняецца эксперыментапьнымі даследаваннямі па экалагічнай біяэнергетыцы (У.М.Байчораў, Г.А.Галкоўская, А.П.Голубеў, Л.М.Сушчэня, В.П.Сяменчанка, Н.М.Хмялёва). Вялікая ўвага аддаецца праблемам уплыву прыродных і антрапагенных фактараў на стан асобных відаў жывёл, функцыянавання фауністычных комплексаў і экасістэм, аховы і рацыянальнага выкарыстання жывёльнага свету. 3 пач. 1980-х г. пад кіраўніцтвам М.М.Пікуліка сістэмна даследавалася герпетафауна Беларусі. Ахарактарызаваны стан, ландшафтная дыферэнцыяцыя і экалогія амфібій і рэптылій, прааналізаваны морфафенатыпічная зменлівасць фонавых відаў. У 1970—90-я г. даследаваліся змены фауны Беларускага Палесся ў

сувязі з буйнамаштабнай меліярацыяй і сельскагаспадарчым асваеннем зямель, ахарактарызаваны заканамернасці і механізмы трансфармацыі фауністычных комплексаў пад уплывам узмоцненай антрапагеннай нагрузкі, зроблена ацэнка вынікаў Чарнобыльскай катастрофы для жывёльнага свету. Сучасны этап развіцця заалогіі характарызуецца актывізацыяй у сферы міжнар. супрацоўніцтва. Актуальнымі праблемамі з ’яўляюцца вывучэнне дынамікі і заканамернасцей фарміравання біялагічнай разнастайнасці жывёльнага свету Беларусі, удасканаленне сістэмы ахоўных прыродных тэрыторый на аснове стварэння нац. экалагічнай сеткі і інтэграцыі яе пры дапамозе трансгранічных сувязей ў агульнаеўрапейскую экалагічную сетку, распрацоўка комплексных відавых планаў захавання відаў жывёл, якім пагражае знікненне, удакладненне спіса жывёл для занясення ў Чырвоную кнігу Беларусі. М.Я.Нікіфараў, А.Я.Пленін.

ЭКАЛОГІЯ Асобныя экалагічныя даследаванні на Беларусі вяліся з 1920-х г. Вывучаліся лясная, лугавая і балотная расліннасць у сувязі з якасцямі глеб (У.У. Адамаў, І.Г.Васількоў, В.С.Палянская, Н.М.Савіч і інш.), дынаміка і геаграфічнае пашырэнне паляўнічай фауны (У.У.Стачынскі, І.М.Сяржанін, А.У.Фядзюшын). У 1930-я г. экалогія сфарміравалася ў самастойную навук. дысцыпліну. У НДІ эксперыментальнай батанікі АН Беларусі даследавана і праведзена прыродна-гістарычнае раянаванне тэр. Беларусі (І.С.Лупіновіч); дадзена дэталёвая характарыстыка глеб краіны як асноўнага экалагічнага фактара (М.П. Булгакаў, А.Р.Мядзведзеў, В.І.Пашын, У.М.Пілько, П.П.Рагавой), тыпалагічная характарыстыка лясоў (У.С.Адзярыха, В.С.Гельтман, Дз.С.Голад, М.Ф. Лоўчы, А.З.Цюцюноў, І.Д.Юркевіч). Распрацаваны экалагічныя падыходы да інтрадукцыі дрэвавых парод і вылучаны інтрадукцыйныя рэгіёны Беларусі (А.Ф.Іваноў, Л.У.Краўчанка, Г.І.Маргайлік, М.Дз.Несцяровіч, А.У.Панамарова, Л.І.Рахцеенка і інш.). Вывучана экалогія лугавой і балотнай расліннасці (Н.А.Буртыс, Е.А.Круганава, І.М.Сцепановіч). Даследаваны заканамернасці ўзаемаадносін раслін у згуртаваннях (Г.І.Калашнікава, І.А.Каураў, Л.А.Крот, Б.С.Мартыновіч, І.Ф.Мінько, І.Н.Рахцеенка, Б.І.Якушаў і інш.), уплыў гасп. дзейнасці чалавека на дынаміку флоры і расліннасці (Н.Ф.Казлоўская, Г.А.Кім, А.М.Маслоўскі, В.І.Парфёнаў, Г.Ф.Рыкоўскі і інш.), асаблівасці росту і раз-

віцця дрэвавых парод на балотах, шляхі павышэння прадукцыйнасці балотных лясоў (В.А.Іпацьеў, Л.П.Смаляк). Даследуюцца пытанні індустрыяльнай экалогіі (В.Р.Анціпаў, Н.У.Гетко, Я.А.Сідаровіч, М.У.Смольскі, С.А.Сяргейчык, К.Дз.Чубанаў і інш.). У Ін-це заалогіі Нац. АН Беларусі даследаваны асобныя пытанні экалогіі жывёл: пашырэнне найб. важных груп жывёл у сувязі з умовамі асяроддзя, акліматызацыя каштоўных прамысловых жывёл, складаныя фауністычныя комплексы, пытанні аховы, аднаўлення і рэканструкцыі жывёльнага свету Беларусі (І.Ц.Арзамасаў, М.С.Долбік, П.Р. Козла, М.Я.Нікіфараў, М.М.Пікулік, А.Я.Пленін, Л.М.Сушчэня, І.М.Сяржанін і інш ). Асаблівая ўвага звяртаецца на вывучэнне праблем, звязаных з радыеактыўным забруджваннем раслін і глеб прыродных фітацэнозаў у сувязі з Чарнобыльскай катастрофай. Вывучаны маштабы радыеактыўнага забруджвання, заканамернасці акумуляцыі і міграцыі радыенуклідаў; распрацаваны прагноз уздзеяння радыеактыўных выкідаў на расліннасць. Рэкамендацыі па выкарыстанні расл. рэсурсаў зон радыеактыўнага забруджвання даны ў працах А.І.Забалотнага, С.А.Дзмітрыевай, Б.С.Мартыновіча, В.І.Парфёнава, Б.І.Якушава і інш. (Ін-т эксперыментальнай батанікі Нац. АН Беларусі), У.Ф.Багінскага, І.М. Булавіна, В.А.Іпацьева (Ін-т лесу Нац. АН Беларусі) і інш. Праводзяцца даследаванні па экалогіі прыродных радыеактыўных ізатопаў калію-40 і урану-238 (Ж.М.Анісава, М.М.Карсека, Б.І.Якушаў). Створаны ў 1990 Ін-т праблем выкарыстання прыродных рэсурсаў і экалогіі вырашае комплекс задач па выпрацоўцы біясферна сумяшчальнай тактыкі прыродакарыстання ў сучасных умовах. Вывучана класіфікацыя біясферных функцый балотных экасістэм (М.М.Бамбалаў, В.А.Раковіч). Праведзена ацэнка эмісіі і сцёку вуглякіслага газу ў атмасферу рознымі экасістэмамі (В.В.Каляда, У.Ф.Логінаў, Р.І.Сачок), уздзеяння ўстойлівых арганічных забруджвальнікаў (С.В.Какарэка, Т.І.Кухарчык). Вывучаны ўдзельныя выкіды розных вытворчасцей і трансгранічны перанос забруджвальнікаў (С.В.Какарэка, Т.І.Кухарчык, В.С.Хоміч), заканамернасці змянення кліматычных умоў краіны пад уплывам прыродных і антрапагенных фактараў (Г.П.Кузняцоў, І.Р.Логінаў, У.С.Мікуцкі). Праведзена ацэнка адаптацыі шэрагу гапін эканомікі да змен параметраў клімату. Вывучаны заканамернасці размеркавання цяжкіх металаў у розных відах элементарных

ландшафтных адзінак (Л.І.Васільева, B. Б.Кадацкі, І.П.Самсоненка). Распрацоўваюцца пытанні экалогіі гарадоў і экалагічнай сістэмы «горад—прыгарад» (М.І.Струк, В.С.Хоміч), ствараецца праектная база для развіцця новых гарадскіх комплексаў. Сумесна з ін-тамі Нац. АН Беларусі, мін-вамі прыродных рэсурсаў і эканомікі распрацаваны прагноз змен навакольнага асяроддзя ў Беларусі на 2010— 2020 (У.Ф.Логінаў, М.І.Струк). Праблемы экалогіі даследуюцца таксама ў БДУ, Бел. тэхналагічным універсітэце, запаведніках і інш. Літ:. С у ід е н я Л.М., П н к у л н к М.М. Совершенствованне прннцнпов н методов охраны н рацнонапьного нспользовання жнвотного мнра. Мн., 1990; Радноактнвное загрязненне распггельностн Беларусн в связн с аварней на Чернобыльскай АЭС. Мн., 1995; Н п а т ь е в В.А., Б а г н н с к н й В.Ф. н др. Лес. Человек. Чернобыль. Гомель, 1999; Л о г н н о в В.Ф., К а л н н н н М.Ю., Н к о н н н к о в В.Ф. Современное антропогенное воздействне на водные ресурсы. Мн., 2000; Прнродная среда Беларусн. Мн., 2002; К а к а р е к а С.В., К у х а р ч н к Т.Н., X о м н ч В.С. Стойкне органнческне загрязннтелн: нсгочннкн н оценка выбросов. Мн., 2003; Пзменення клнмата Беларусн н нх последствня. Мн., 2003. Б.І.Якушаў, Л.С.Ліс.

най, дыхальнай, стрававальнай, выдзяляльнай сістэм, аргана- і гістагенез, ультраструктура і гістахімія органаў чалавека і некаторых жывёл у норме, пры паталогіі і эксперыменце на жывёлах (А.А.Арцішэўскі, Ж.С.Асіповіч, Я.І.Бальшова, І.У.Бубнова, В.С.Гайдук, С.Дз.Дзянісаў, Н.А.Жарыкава, І.А.Мельнікаў, С.Л.Кабак, І.Л.Краўцова, А.С.Леанцюк, П.І.Лабко, Р.М.Пятрова, П.Р.Піўчанка, А.В.Пішчынскі, В.В.Рудзянок, Б.А.Слука, Т.М.Студзянікіна, А.М.Чайка і інш.). Вывучаюцца праблемы паталагічнай анатоміі і эмбрыялогіі: марфалогія пухлін шчытападобнай залозы, запаволеных нейраінфекцый, захворванняў падстаўнікавай залозы (Ю.Р.Бойка, Г.І.Краўцова, Ю.В.Крылоў, М.К.Недзьведзь, Н.Ф.Сіляева, Я.Д.Чарствой), узаемасувязь парушэнняў эмбрыянальнага развіцця з генетычнымі фактарамі (І.А.Кірылава, В.П.Кулажанка, Г.І.Лазюк і інш.). У Віцебскім мед. ін-це даследаваліся інервацыі серозных абало-

нак і прьшаткавых зародкавых органаў (В.Н.Блюмкін), фарміраванне і будова нервова-мышачных сувязей у працэсе развіцця (Я.Я.Карытны), органаў імуннай сістэмы (А.Ф.Суханаў), скуры (А.Д.Мядзелец). У Гродзенскім мед. ун-це праведзены даследаванні нейратрансмітэрных сістэм мозга (С.М.Зіматкін), нейрагарманальнай рэгуляцыі МАРФАЛОГІЯ ЧАЛАВЕКА структуры і хім. арганізацыі страўнікаI ЖЫВЁЛ вых залоз, гістафізіялогіі жоўцеўтваРазвіццё комплексу навук па марфарэння і біялагічнай ролі жоўці (Я.Р.Малогіі чалавека і жывёл на Беларусі (анацюк, А.А.Турэўскі). У Гомельскім мед. томія, гісталогія, цыталогія, эмбрыялоін-це вывучаецца структура мышцаў, гія і інш.) звязана з арганізацыяй у 1921 клетак крыві (Т.Г.Мацюхіна). У віцебкафедры анатоміі (П.І.Карузін) і ў 1922 скіх ВНУ анатамічныя даследаванні вякафедры біялогіі і гісталогіі ў БДУ, а ў лі і вядуць Ж.С.Асіповіч, В.І.Ашкадзё1930 кафедры гістапогіі ў Мінскім мед. раў, А.К.Вусовіч, З.І.Ібрагімава, Л.П. ін-це. Значную ролю ў станаўленні анаКоўшыкава, Л.М.Луцэвіч, І.М.Прышчэпа, томіі і эмбрыялогіі адыгралі працы З.Г.Слабодзін, П.М.Трасучаў, А.К.УсоД.М.Голуба і С.І.Лябёдкіна, у параўвіч; у гродзенскіх — узроставыя асаблінальнзй марфалогіі — П.Я.Герке, Д.М. васці галаўнога мозга і яго крывяносГолуба, С.І.Лябёдкіна, М.Е.Макушка, ных сасудаў, пытанні спарт. анатоміі і П.А.Маўрадыядзі, М.Ф.Нікіценкі, М.І. інш. (А.А.Акулінін, М.М.Быкаў, А.М.ГаСяржаніна, у гісталогіі — П.Я.Герке, бузаў, А.І.Герус, А.Дз.Геўліч, І.Г.Жук, П.А.Маўрадыядзі, С.М.Мілянкова, у цыВ.В.Малашка, І.П.Пратасевіч, М.І.Сіматалогіі — Г.В.Краскоўскага, П.А.Маўрарот, В.П.Стрэльнікаў, І.М.Турэцкі, С.С. дыядзі, А.У.Канстанцінава, Т.А.СалодУсоеў, В.П.Юрчанка). кінай, М.В.Турбіна, у эмбрыялогіі чалаЛіт: Л я б ё д к і н С.І. Біягенетычны завека і жывёл — П.Я.Герке, Д.М.Голуба, кон і тэорыя рэкапітуляцый. Мн., 1936; Г о C. І.Лябёдкіна, А.Р.Плісана, З.Г.Слабо- л у б Д.М. Строенне пернфернческой нервной снстемы в эмбрногенезе человека. Мн , дзіна, І.М.Турэцкага, у патапагічнай 1962; З а в а р з н н А.А. Основы сравннанатоміі — Ю.В.Гулькевіча, І.Т.Цітова, тельной гнстологнн. Л., 1985; В о р о н ц о в іх вучняў і супрацоўнікаў. Н.Н. Развнтне эволюцнонных ндей в бнолоУ Ін-це фізіялогіі і Ін-це радыебіялогнн. М., 1999. А.С.Леанцюк. гіі Нац. АН Беларусі вядуцца даследаванні па гісталогіі нервовай сістэмы ФІЗІЯЛОГІЯ ЧАЛАВЕКА (А.П.Амвросьеў, Л.І.Арчакова, У.М.КаI ЖЫВЁЛ люноў, Л.А.Леанцюк, І.І.Новікаў, Ф.Б. Станаўленне фізіялогіі як навукі на Хейман і інш.). У Мінскім мед. ун-це Беларусі пачалося з адкрыцця ў БДУ у вывучаецца эмбрыянальны марфагенез 1921 кафедры нармальнай фізіялогіі, органаў нервовай, эндакрыннай, імун-

НАВУКА

565

якую ўзначальваў Л.П.Розанаў (стажыраваўся ў І.П.Паўлава, з 1930 заг. кафедры ў Мінскім мед. ін-це). Даследавалася дзейнасць страўнікавых і падстраўнікавых залоз, роля жоўці ў страваванні бялкоў вітамінаў у арганізме. Яго вучань Р.А.Фешчанка — першы ў БССР прафесар фізіялогіі, з 1936 заг. адпаведнай кафедры ў Віцебскім мед. ін-це. У 1935—— 41 кафедру фізіялогіі ў БДУ узначальваў І.А.Вятохін, які вывучаў дзейнасць сардэчна-сасудзістай сістэмы. У Ін-це тэарэтычнай і клінічнай медыцыны АН Беларусі (у 1940— 41 і 1944— 52 дырэктар С.М.Мялкіх) даследаваліся маторная і сенсарная хранаксія ў неўралагічных хворых (Д.А.Маркаў), стан сінаптычнага апарату ў хворых з парушэннямі нервовай сістэмы (М.І. Грашчанкаў), наступствы выключэння знешніх аналізатараў на функцыянальна-біяхім. статус арганізма жывёл (А.Ю.Бранавіцкі, Л.С.Чаркасава). У 1953 арганізаваны Ін-т фізіялогіі АН Беларусі (дырэктары І.А.Булыгін, з 1984 В.М.Гурын), дзе вывучаліся роля інтэрацэптыўных рэфлексаў у дзейнасці арганізма (І.А.Булыгін з супрацоўнікамі), праблемы гравітацыйнай біялогіі і авіякасмічнай медыцыны (А.С.Дзмітрыеў з супрацоўнікамі), патафізіялогія нервовай сістэмы на мадэлі эксперыментальнага алергічнага энцэфаламіэліту (Д.А.Маркаў з супрацоўнікамі), тэхналогія атрымання і біялогія фактару росту нерваў (У.М.Калюноў з супрацоўнікамі), праблемы вышэйшай нервовай дзейнасці (М.С.Калеснікаў з супрацоўнікамі), уплыў малых доз іанізавальнай радыяцыі на вугляводнаэнергетычны і бялковы абмен у ц.н.с. і інш. органах (Л.С.Чаркасава з супрацоўнікамі), сувязі органаў брушной і тазавай поласцей з ядрамі прадаўгаватага мозга (У.У.Салтанаў з супрацоўнікамі), роля кампенсатарных рэакцый сэрца пры эксперыментальным інфаркце міякарда (А.Ю.Бранавіцкі з супрацоўнікамі), значэнне «перыферычных мышачных сэрцаў» у кровазвароце (М.І.Арынчын з супрацоўнікамі). За шэраг манаграфій І.А.Булыгіну прысуджана Дзярж. прэмія Беларусі 1972, за цыкл прац «Новыя прынцыпы будовы вегетатыўных гангліяў» — Дзярж. прэмія СССР 1978. За працы па патагенетычнай і аднаўленчай тэрапіі Д.А.Маркаў адзначаны Дзярж. прэміяй Беларусі 1974. 3 1980-х г. у ін-це ў даследаванні ўключаны праблемы тэрмарэгуляцыі. Вывучаюцца тэрмадэтэктарныя нейроны, прадукцыя ІЛ-1, удзел монааксіду азоту ў цэнтр. механізмах тэрмастабілі-

566

НАВУКА

зацыі (В.М.Гурын з супрацоўнікамі), праблемы субфібрылітэту (І.М.Семяненя з супрацоўнікамі), цэнтр. і перыферычныя механізмы тэмпературных і ноцыцэптыўных адказаў арганізма на ўздзеянне эндатаксінаў (У.А.Кульчыцкі з супрацоўнікамі), фізіялагічныя механізмы жыццядзейнасці ва ўмовах комплекснага ўздзеяння фіз. і хім. фактараў навакольнага асяроддзя (П.П.Мурзёнак з супрацоўнікамі), рэгуляцыя сістэмы плазмінаген— плазмін і яе роля ў жыццядзейнасці нервовых клетак (В.М. Нікандраў з супрацоўнікамі), праблемы эколага-фізіялагічнага маніторынгу (У.А.Мацюхін), нейратрансплантацыі і аднаўленчай нейрахірургіі (В.Ф.Аляшкевіч з супрацоўнікамі), раку шчытападобнай залозы (Я.П.Дзямідчык з супрацоўнікамі). За цыкл прац «Механізмы тэрмарэгуляцыі ў норме і паталогіі» В.М.Гурыну прысуджана Дзярж. прэмія Беларусі 1996. Праблемы ўзроставай фізіялогіі даследаваліся ў Сектары геранталогіі АН Беларусі (1958— 87), які ўзначальвалі М.І.Арынчын, Г.Р.Гацко, В.А.Лявонаў. Супрацоўнікі кафедры фізіялогіі БДУ зрабілі ўклад у даследаванні па фізіялогіі нервовай і сардэчна-сасудзістай сістэм (заг. Г.С.Юньеў), структурна-функцыянальнай арганізацыі вегетатыўных гангліяў (заг. У.М.Калюноў), гіпаксіі тканак (заг. Я.Ф.Лунец), электрафізіялогіі міякарда (заг. У.Т.Шалатонін), тэрмафізіялогіі і механізмаў гарачкавых станаў (заг. В.М.Гурын). У Бел. мед. ун-це вывучаліся функцыі вегетатыўных гангліяў (заг. І.А.Булыгін), фізіялогія маторнага апарату (заг. А.І.Нікалаева), нейрагумаральныя механізмы інтэрацэптыўных рэфлексаў (заг. А.А.Логінаў), тэрмастабілізацыя і абмен складаных ліпідаў (заг. В.М.Гурын), механізмы тэрмарэгуляцыі (заг. А.І.Кубарка). У Гродзенскім мед. ун-це распрацаваны метад ангіятэнзіятамаграфіі, які выкарыстоўваецца ў навук. і лячэбнадыягнастычнай практыцы; сфармулявана палажэнне пра 3 тыпы (сардэчны, сасудзісты і прамежкавы) самарэгуляцыі кровазвароту (М.І.Арынчын); даследавана рэгуляцыя сардэчнага рытму на ранніх этапах постнатальнага развіцця (І.К.Жмакін), заканамернасці фарміравання патрэбы арганізма ў кіслародзе (М.У.Барысюк), механізмы падтрымкі прааксідантна-антыаксідантнай раўнавагі арганізма пры гарачцы і гіпертэрміі (В.У.Зінчук). У Гродзенскім ун-це вывучаецца ўплыў лазернага выпрамянення на ча-

лавека і жывёл (К.А.Мандрык), у Віцебскім мед. ін-це — праблемы рэгуляцыі сардэчна-сасудзістай сістэмы (Э.І. Аляксенцава, А.П.Бажко, І.Е.Гарадзецкая, Г.М.Прус, А.П.Саладкоў), у Гомельскім ун-це і мед. ін-це (заг. кафедры А.І.Кіеня) — стан дзяцей і падлеткаў, што жывуць на тэр., забруджанай радыенуклідамі, у Брэсцкім пед. ін-це (заг. М.К.Саванеўскі) — працэсы адаптацыі да разумовых і фізічных нагрузак, у Магілёўскім ун-це (заг. А.М.Карабанаў) распрацоўваюць рэжымы разумовай і фізічнай дзейнасці ў розныя ўзроставыя перыяды. На кафедры фізіялогіі і біяхіміі Бел. ун-та фіз. культуры (засн. ў 1937, яе ўзначальвалі К.А.Батурын, А.П.Кесарава, А.А.Логінаў, С.П.Сарычаў, цяпер — А.А.Сёмкін) даследуюцца функцыянальна-біяхімічныя асновы адаптацыі спартсменаў да фізічных нагрузак. Праблемы фізіялогіі с.-г. жывёл вывучаюцца ў Віцебскай акадэміі ветэрынарнай медыцыны, БСГА, Гродзенскім аграрным і Гомёльскім ун-тах (М.Б.Барысаў, В.К.Гусакоў, В.В. Малашка, Г.П.Мялехін, А.І.Новік, В.К. Песціс, А.С.Санацкі, А.А.Ткачоў і інш.). Літ:. Академня наук Белорусской ССР. Мн., 1979; Основы фнзнологнн человека. Т. 1—2. СПб., 1994; 70 лет Нацнональной Академнн наук Беларусн. Мн., 2000; Наука Беларусн в XX столетан. Мн., 2001. У.М.Калюноў. БІЯХІМІЯ Біяхімічныя даследаванні на Беларусі пачаліся з адкрыццём у 1923 кафедры біяхіміі на медыцынскім факультэце БДУ (з 1930 у складзе Мінскага мед. ін-та). Найбольш актыўна даследаваліся прыкладныя кірункі біяхіміі ў сельскагаспадарчых навуках, у т.л. ў Бел. сельскагаспадарчай акадэміі, дзе сфармулявана палажэнне аб паступовым утварэнні малекулы хларафілу ў расліннай клетцы (Ц.М.Годнеў). У пасляваенны час біяхімічныя працэсы вывучаліся ў АН Беларусі, у галіновых НДІ і ВНУ. Вывучаліся фізіялогія і біяхімія бульбы (А.С.Вечар, М.М.Ганчарык), лубіну (А.В.Міраненка), рэгулятары росту раслін (С.М.Маштакоў), уплыў грыбной і віруснай інфекцыі на біяхімічныя паказчыкі расліны-гаспадара (В.Ф.Купрэвіч); распрацоўваліся бесперапынны спосаб вырабу яблычных пеністых він (А.С.Вечар, Л.А.Юрчанка), біяхімія клетачных ядраў і пластыд раслін пры экспрэсіі і рэканструкцыі геному (У.М.Рашэтнікаў), уплыў малых доз радыяцыі на абмен рэчываў у арганізме (Л.С.Чаркасава), абмен мікраэлементаў пры паталагічных працэсах (В.А.Лявонаў), біяхімічныя працэсы пры старэнні (А.Н. Разумовіч, Г.Р.Гацко). У БДУ даследу-

ецца ўплыў гармонаў наднырачнікаў на абмен глутамінавай кіслаты і паказчыкі вугляводна-энергетычнага абмену (А.Ц. Пікулеў). У Ін-це біяхіміі Нац. АН Беларусі вывучаліся малекулярныя механізмы рэгуляцыі абмену рэчываў, міжвітамінныя і вітамінна-гарманальныя ўзаемаадносіны (Ю.М.Астроўскі і яго вучні — У.У.Буко, У.В.Вінаградаў, Ф.С.Ларын, У.В.Лялевіч, М.К.Лукашык, А.Г.Майсяёнак, Л.І.Няфёдаў і інш.). У Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі вывучаюцца розныя пытанні клінічнай біяхіміі (У.Г.Колб, У.С.Камышнікаў). Роля мікраэлементаў у павышэнні прадукцыйнасці жывёлагадоўлі даследуецца ў Віцебскім ветэрынарным ін-це (Ф.Я.Беранштэйн) і НДІ жывёлагадоўлі (К.М.Сонцаў). У Віцебскім мед. ун-це вырашаюцца пытанні бактэрыяхіміі (А.П.Яфімцава), абмену ліпідаў пры рознай паталогіі (А.А.Чыркін). У Бел. мед. ун-це праводзяцца даследаванні абмену рэчываў пры рознай паталогіі (М.Ф.Меражынскі) па ўдасканаленні фізіка-хімічных метадаў біяхімічных даследаванняў (В.А.Бандарын). Вучні Бандарына ўносяць значны ўклад у вывучэнне абмену рэчываў пры сардэчнай недастатковасці (В.К.Кухта), уздзеянні радыяцыі (Я.Ф.Канапля), злаякасным росце (Т.С.Марозкіна). Вывучаюцца структурныя асновы спецыфічнасці трамбіну і механізмы яго лімфацыгапасродкаваных эфектаў (Я.В. Баркоўскі), малекулярныя механізмы ўзаемадзеяння сурфактанту з макрафагамі лёгкіх і іх роля ў развіцці інтэрстыцыяльнага пнеўмафіброзу (А.Д.Тагановіч), антыаксідантная ахова тканак жывёл пры асобным і спалучаным дзеянні гамаапрамянення і кадмію ў розных дозах (В.К.Кухта, Т.С.Марозкіна). Літ: В е ч е р А.С., Г о н ч а р в к М.Н. Фнзнологня н бнохвмня картофеля. Мн., 1973; Р е ш е т н н к о в В.Н. Клеточные ядра высшнх растеннй: состав, структура, функцнн. Мн., 1992; П а н т ю к Н.В. Становленне н развнтае меднцннской бнохнмнн в Беларусн. Мн., 1999; Антаоксндантная зашнта тканей жнвотных прн раздельном н сочетанном действнн у-облучення н кадмня в разлнчных дозах // Мед. раднологня н раднац. безопасность. 2000. Т. 45, №6. В.ККухта.

БІЯФІЗІКА На Беларусі біяфізіка спачатку развівалася як частка іншых навук (біяхіміі, фізіялогіі, фотабіялогіі) працамі А.А. Ахрэма, Ц.М.Годнева, Г.П.Гурыновіча, К.М.Салаўёва, М.Ц.Чайкі, А.А.Шлыка, іх супрацоўнікаў і вучняў. У сярэдзіне 20 ст. яна сфарміравалася ў самастойную дысцыпліну. Далейшыя даследаванні ў гапіне біяфізікі звязаны з імем С.В.Конева і яго школы. У Ін-це фота-

біялогіі Нац. АН Беларусі, створаным у 1973 на базе лабараторыі біяфізікі і ізатопаў (з 1957), вядуцца цыклы прац па старэнні арганізма, біяфізіцы зроку, біяэнергетыцы, фатоніцы бялкоў, міжклетачных кантактах, рэгулятарнай ролі біямембран і інш. (С.Л.Аксенцаў, І.Дз.Валатоўскі, С.В.Конеў, У.М.Мажуль, І.М.Окунь, А.М.Рудзянок, К.І.Слабажаніна, Я.А.Чарніцкі і інш.). У інстытуце ўпершыню ў свеце выкарыстоўваецца метад электроннамікраскапічнай крыяфрактаграфіі для візуалізацыі ультраструктурнай рэарганізацыі біямембран пры віруснай інфекцыі (У.А. Кірылаў), распрацоўваюцца новыя эфектыўныя маркеры транспартных бялкоў крыві і іх выкарыстанне ў мед. дыягностыцы (В.Б.Гаўрылаў з супрацоўнікамі). Праблемамі біяфізікі займаецца таксама шэраг акадэмічных ін-таў. У Ін-це фізікі даследавана энергетыка малекул хларафілу і парфірынаў, тушэнне люмінесцэнцыі, створаны мадэлі фотасінтэзу (Г.П.Гурыновіч, У.М.Джагараў, Э.І. Зянкевіч, А.П.Лосеў, К.М.Салаўёў). У Ін-це біяарганічнай хіміі вывучаюць фазавыя пераходы ліпідаў у мембранах, напружаны стан ліпіднага біслоя як фактару рэгуляцыі каталітычнай актыўнасці монааксігеназ (А.А.Ахрэм, П.А. Кісялёў). У Ін-це біяхіміі І.Б.Заводнік і І.І.Сцяпура з супрацоўнікамі развіваюць канцэпцыю механізмаў пашкоджання эрытрацытаў, вывучаюць узаемадзеянне паміж кафактарамі або вітамінамі з мембранай. На кафедры біяфізікі ў БДУ С.М.Чаранкевіч з супрацоўнікамі даследуюць канцэрагенез, жыццёвую ролю актыўных форм кіслароду і азоту, хім. формы фосфаліпідаў, структурныя аспекты функцыянавання біямебран. У Мінскім медыцынскім ун-це (Я.І.Баркоўскі з супрацоўнікамі) вядуцца даследаванні па класіфікаці, будове, складзе і функцыях мембранназвязанай адэнілатцыклазы. Кантакты і абмен інфармацыяй паміж вучонымі адбываюцца на рэгулярных канферэнцыях фотабіёлагаў і біяфізікаў, Годнеўскіх чытаннях, чытаннях памяці А.А.Шлыка, біяфізічных семінарах. Літ.: Бнофнзнка. М., 1983; Р у б н н А.Б. Бнофнзнка. Кн. 1—2. М., 1987; Фотобнологня н мембранная бнофнзнка. Мн., 1999; Бнофнзнка жнвых снстем: от молекулы к органнзму. Мн., 2002. С.В.Конеў.

У.Л.Калер, С.В.Конеў, К.М.Салаўёў, М.Ц.Чайка, А.А.Шлык і інш. А.А.Шлык з супрацоўнікамі (Н.Г.Аверына, В.І.Раскін, А.Б.Рудой, Л.І.Фрадкін, Э.В.Хадасевіч) даследавалі заканамернасці аднаўлення хларафілу ў зялёным лісці і яго метабалічную гетэрагеннасць, прапанавалі канцэпцыю цэнтраў біясінтэзу хларафілу. Вывучаны механізмы інактывацыі бялкоў у растворы і ў складзе біял. мебран, апісана з’ява фотахімічнай алатопіі (І.Дз.Валатоўскі, С.В.Конеў). Усталявана ўзаемасувязь паміж структурай і функцыяй хларапластаў (В.М.Іванчанка). У мадэльных умовах вывучаны фотафізічныя параметры хларафілавых пігментаў і іх папярэднікаў (Г.П.Гурыновіч, Э.І.Зянькевіч, А.П. Лосеў). За цыкл прац па люмінесцэнцыі бялкоў і яе выкарыстанні ў навук. даследаваннях і практыцы І.Дз.Валатоўскі, С.В.Конеў, У.М.Мажуль, Л.Р.Пікулік, К.І.Слабажаніна, Я.А.Чарніцкі адзначаны Дзярж. прэміяй Беларусі 1992. Асн. навук. цэнтры, у якіх праводзяцца фотабіялагічныя даследаванні, — Ін-ты фотабіялогіі, атамнай і малекулярнай фізікі, агульнай .фізікі, эксперым. батанікі Нац. АН Беларусі, БДУ. Даследуюцца малекулярныя механізмы зрокавай фотарэцэпцыі, роля іонаў кальцыю і прадуктаў метабалізму фотаіназітыдаў у функцыянаванні зрокавых клетак, фітахрому ў працэсах фотарэгуляцыі ў раслінах (І.Дз.Валатоўскі з супрацоўнікамі), павышэнне прадукцыйнасці фотасінтэтычнага працэсу і механізмаў біягенезу фотасінтэтычнага апарата (Н.Г.Аверына, М.У.Шалыга), механізмаў уздзеяння нізкаінтэнсіўнага лазернага выпрамянення пры лячэнні хвароб чалавека (В.А.Мастоўнікаў з супрацоўнікамі), фотадынамічнай тэрапіі (Г.П.Гурыновіч, В.М.Джагараў, С.М.Чаранкевіч) і інш. Літ.: Ш л ы к А.А. Метаболнзм хлорофнлла в зеленом растеннн. Мн., 1965; Й в а н ч е н к о В.М. Фотосннтез н структурное состоянне хлоропластов. Мн., 1974; К о н е в С.В., В о л о т о в с к н й Н.Д. Фотобнологня. 2 нзд. Мн., 1979; В о л о т о в с к н й Н.Д., X о в р а т о в н ч В.Н., Б а р а н о в а Л.А. Транспорт нонов в фоторецепторной клетке. Мн., 1990; В о л о т о в с к н й Н.Д. Фнтохром — регуляторный фоторецептор растенпй. М., 1992; Годневскпе чтення. Вып. 1—10. Мн., 1994— 2004. І.Дз.Валатоўскі.

ФОТАБІЯЛОГІЯ

Першыя генетычна-селекцыйныя працы на Беларусі праводзіліся М.В.Рытавым у Горы-Горацкім земляробчым ін-це з сярэдзіны 19 ст. У самастойную навук. дысцыпліну генетыка сфарміравалася ў пач. 20 ст. У 1920— 30-я г. навук. цэнтрам па генетыцы і селекцыі

Даследаванні па фотабіялогіі на Беларусі пачаліся ў 1920-я г. ў БДУ і БСГА (працы М.М.Гайдукова і Ц.М.Годнева). Уклад у развіццё фотабіялогіі зрабілі І.Дз.Валатоўскі, А.С.Вечар, М.М.Ганчарык, Г.П.Гурыновіч, В.М.Іванчанка,

ГЕНЕТЫКА

НАВУКА__________________ 567 была БСГА, дзе даследавалі селекцыю агароднінных і пладовых (М.В.Рытаў), сельскагаспадарчых (У.У.Вінер) і бабовых сідэральных культур (Я.К.Аляксееў), дробныя расавыя прыкметы сельскагаспадарчых і дэкаратыўных раслін, міжвідавую і міжродавую гібрыдызацыю (А.І.Лапо, К.Р.Рэнард), развіццё маладняку буйной рагатай жывёлы і значэнне экстэр’ера ў селекцыі сельскагаспадарчай жывёлы (М.В.Найдзёнаў), распрацоўвалі матэм. падыходы (П.Р. Лепер). Найб. актыўна генетыка і селекцыя развіваліся ў 'сярэдзіне 20 ст. (працы А.Р.Жэбрака і яго школы, у якіх даследавалася эксперыментальная поліплаідыя сельскагаспадарчых раслін). Жэбрак абгрунтаваў магчымасць утварэння новых відавых форм у межах роду трыцікум, што спрыяла перспектыўнаму развіццю селекцыі пшаніцы. Далейшы этап генетычных даследаванняў звязаны з імем М.В.Турбіна і ўтварэннем аддзела, а потым Ін-та генетыкі і цыталогіі АН Беларусі (1965). 3 1955 вяліся даследаванні па генетыцы гетэрозісу, эксперыментальным мутагенезе, антымутагенезе, нехрамасомнай спадчыннасці, радыяцыйнай генетыцы, генетыцы паліплоідных папуляцый. М.В.Турбін сфарміраваў генетычную канцэпцыю гетэрозісу, заснаваную на тэорыі генетычнага балансу, Л.У.Хатылёва з супрацоўнікамі — тэорыю і метады генетычна збалансаваных гетэрозісных папуляцый раслін, навукова абгрунтавала генетычныя прынцыпы біяэнергетычнай канцэпцыі гетэрозісу. Даследаванні ў галіне эксперыментальнай поліплаідыі і гетэрозісу ў цукровых буракоў спрыялі ўтварэнню першай у СССР калекцыі тртраплоідных форм, эксперыментальнаму вырошчванню паліплоідных гібрыдаў (У.Я.Борматаў, М.В.Турбін і інш.). За працы па статыстычнай генетыцы і выкарыстанні матэматычна-статыстычных метадаў у біялогіі П.Ф.Ракіцкаму ў 1974 прысуджана Дзярж. прэмія Беларусі. За цыкл прац «Генетыка гетэрозісу і шляхі яго выкарыстання ў селекцыі раслін» у 1984 Дзярж. прэмія Беларусі прысуджана супрацоўнікам Ін-та генетыкі і цыгалогіі АН Беларусі У.Я.Борматаву, Я.А.Бычко, Л.М.Камінскай, А.А.Кедраву-Зіхману, Б.Ф.Матросаву, А.І.Палілаву, У.К. Саўчанку, Л.А.Таруцінай, М.В.Турбіну, Л.У.Хатылёвай. Тэарэтычныя распрацоўкі па гетэрозісе сталі асновай стварэння (сумесна з БелНДІ агародніцтва) шэрагу новых сартоў памідораў (Старт і інш.) і перцаў (Залацісты і інш.). Шэраг высокаўрадлівых і высокацукрыс-

568 __________________ НАВУКА тых сартоў цукровых буракоў (Беларускі ПГ-31, МС-27, Белдан, Данібел, Кавебел) створаны разам з супрацоўнікамі Ганусаўскай занальнай доследнай станцыі. У 1970— 80-я г. актыўна развіваліся малекулярная генетыка і генетычная інжынерыя. Даследаванні па структурна-функцыянальнай арганізацыі геномаў раслін, малекулярна-генетычным картаванні, генетычнай трансфармацыі праводзяць у Інстытутах генетыкі і цыталогіі (М.А.Картэль), лесу (Р.Р.Ганчарэнка, У.Я.Падутаў), Цэнтр. батанічным садзе АН Беларусі (У.М.Рашэтнікаў), БДУ (А.М.Еўтушэнкаў). Бел. генетыкі А.Г.Давыдзенка, Г.М.Палілава зрабілі ўклад у даследаванні праблем узаемадзеяння ядзернай і цытаплазматычнай генетычных сістэм раслін. Створана тэарэтычная мадэль узаемадзеяння ядзерных генаў і плазмагенаў пры фарміраванні цытаплазматычнай мужчынскай стэрыльнасці. У сельскагаспадарчых культур выяўлена роля ўстойлівасці чужародных цытаплазмаў да біятычных і абіятычных фактараў асяроддзя. За цыкл прац «Распрацоўка фундаментальных і прыкладных праблем узаемадзеяння ядзернай і цытаплазматычнай генетычных сістэм у раслін» супрацоўнікі Ін-та генетыкі і цыталогіі Нац. АН Беларусі П.А.Арлоў, А.А.Валуевіч, Г.М.Палілава ў 2002 адзначаны Дзярж. прэміямі Беларусі. У Ін-це генетыкі і цыталогіі і Ін-це земляробства і кармоў Нац. АН Беларусі праведзены цыкл даследаванняў па ўтварэнні і генетычным вывучэнні новых форм трыцікале. Створаны і вывучаецца новы тып пшанічна-аржаных гібрыдаў — секалатрыцікум (І.А.Гардзей). Выкананы фундаментальныя даследаванні па праблемах мутацыйнага працэсу, радыяцыйнай генетыцы, генетычных наступствах Чарнобыльскай катастрофы. Сфарміравана канцэпцыя антымутагенезу (Р.І.Ганчарова), выяўлены і вывучаны (І.Б.Масэ) некат. радыеахоўныя злучэнні (меланін). Выкананы даследаванні па генетыцы азотфіксавальных бактэрый і створаны штамы, на аснове якіх распрацавана бактэрыяльнае ўгнаенне (М.А.Троіцкі). Вядуцца даследаванні па механізмах ракавай анергіі (Г.В.Краскоўскі), шэрагу храмасомных і нехрамасомных сіндромаў прыроджаных заган развіцця (Г.І.Лазюк), ролі спадчыннасці ў патагенезе спантанных абортаў і анамалій развіцця (Ю.В.Гулькевіч, В.П.Кулажанка), псіхічных хвароб (Т.Ц.Сарокіна), лейкозаў (А.І.Свірноўскі) і інш. Наладжана сістэма медыка-генетычнага кан-

сультавання насельніцтва на базе рэсп. медыка-генетычнага цэнтра ў Мінску, адпаведных кансультацый і кабінетаў у абласных гарадах. Фундаментапьныя і прыкладныя даследаванні па генетыцы мікраарганізмаў вядуцца ў БДУ (Н.П. Максімава, У.А.Пракулевіч, Ю.К.Фамічоў і інш.), па экалагічнай генетыцы (узаемадзеянне генатыпу раслін з асяроддзем) — у БСГА (А.У.Кільчэўскі), па генетыцы збожжавых і зернебабовых — у Ін-це земляробства і кармоў Нац. АН Беларусі, БСГА і БДУ (В.С. Анохіна, А.З.Латыпаў, М.П.Шышлоў і інш.). Даследаванні па розных праблемах генетыкі вядуцца таксама ў НДІ спадчынных і прыроджаных хвароб Мін-ва аховы здароўя, НДІ жывёлагадоўлі Нац. АН Беларусі, Віцебскім і Мінскім медыцынскіх, Брэсцкім пед. ун-тах, Віцебскай акадэміі ветэрынарнай медыцыны і інш. Літ:. Г а й с н н о в н ч А.Е. Зарожденне н развнтне генетнкн. М., 1988; К а р т е л ь Н.А., М а к е е в а Е.Н., М е з е н к о А.М. Генетнка: Энцнкл. слов. Мн., 1999; Х о т ы л е в а Л.В., К а р т е л ь Н.А. Генетнка // Наука Беларусн в XX столетнн. Мн., 2001. М.А.Картэль.

МІКРАБІЯЛОГІЯ Першыя на Беларусі мікрабіялагічныя і проціэпідэмічныя ўстановы, якія далі пачатак развіццю ветэрынарнай, медыцынскай і санітарнай мікрабіялогіі, створаны ў 1920-я г. У НДІ эпідэміялогіі і мікрабіялогіі, заснаваным у 1924, вяліся даследаванні, тэматыка якіх вызначалася патрэбамі аховы здароўя і мед. навукі: стварэнне вакцынных прэпаратаў, вывучэнне біялогіі ўзбуджальнікаў туберкулёзу, склеромы, тулярэміі, эпідэміялогіі гельмінтозаў і інш. (Н.А.Ізраіцель, А.П.Красільнікаў, Б.Я.Эльберт). Акрамя прыватных раздзелаў інфекцыйнай паталогіі распрацоўваліся праблемы распаўсюджання некаторых груп мікраарганізмаў у прыродзе, іх экалогіі, фізіялогіі, біяхіміі, зменлівасці; пачалі развівацца кірункі па інфекцыйнай паталогіі, вірусалогіі і механізмах імунітэту (В.І.Вацякоў, П.Р.Рыцік, А.С.Уладыка, Л.П.Цітоў і інш.). У 1970-я г. пачалі фарміравацца хіміятэрапія і хіміяпрафілактыка вірусных інфекцый. У шэрагу інстытутаў АН Беларусі вяліся даследаванні па агульнай і глебавай мікрабіялогіі: распрацоўка прамысл. спосабу біялагічнага мачэння лубяных культур (А.А.Пескін), вырошчванне кармавых дражджэй на гідралізатах вярховых тарфоў (У.С.Шыманскі), выкарыстанне соку бульбы і бульбяной мязгі, флаві-

нагенезу ў мікраарганізмаў (А.С.Вечар і інш.), уплыў арганічнага рэчыва на працэсы дэнітрыфікацыі, змена мікрафлоры глеб пад уплывам угнаенняў (Г.А.Язубчык) і ў працэсе іх акультурвання (І.М.Курбатаў), састаў мікрафлоры тарфяна-балотных глеб, сімбіятычная азотфіксацыя (Ф.П.Вавула, Т.Г.Зіменка, С.А.Самцэвіч), асацыятыўная азотфіксацыя, генетыка плазмід і іх роля ў эвалюцыі бактэрый (Дз.А.Бажанаў, А.М.Перабіцюк, М.А.Троіцкі). У 1975 на базе Аддзела мікрабіялогіі АП Беларусі створаны Інстытут мікрабіялогіі (узначаліў А.Г.Лабанок), які стаў галаўной арганізацыяй у гапіне мікрабіялогіі і біятэхналогіі, дзе рыхтуюцца кадры вышэйшай кваліфікацыі па спецыяльнасцях «мікрабіялогія» і «біятэхналогія». Яго асноўныя навук. кірункі: фізіялогія і біяхімія мікраарганізмаў, біятэхналогія фізіялагічна актыўных рэчываў, навук. асновы выкарыстання мікраарганізмаў у прамысловасці, сельскай гаспадарцы, медыцыне і ахове навакольнага асяроддзя (Н.В.Абразцова, Н.І.Астаповіч, В.Г.Бабіцкая, М.В.Залашка, Т.Г.Зіменка, А.І.Зінчанка, Э.І. Каламіец, А.Г.Лабанок, Р.У.Міхайлава, А.С.Самсонава, С.А.Самцэвіч, І.В.Стахееў, Л.А.Сухавіцкая і інш.). У інстытуце створана Нац. калекцыя непатагенных мікраарганізмаў, унесеная ў Дзярж. рэестр навук. аб’ектаў. Калекцыя з’яўляецца нац. здабыткам краіны — дэпазітарыем генафонду тыповых, прамыслова карысных і рэферэнтных мікраарганізмаў, здольным забяспечыць імі навучальныя, навукова-даследчыя ўстановы і біятэхналагічныя вытворчасці краіны. Вынікі фундаментальных даследаванняў інстытута сталі асновай для стварэння важных для нар. гаспадаркі біяпрэпаратаў і тэхнапогій: ферментатыўных прэпаратаў для харч. прамысловасці і медыцыны, біялагічна актыўных харч. дабавак для эфектыўнай карэкцыі імунітэту, прафілактыкі і лячэння дысбактэрыёзаў у сельскагаспадарчых жывёл, кансервавання расліннай сыравіны, біялагічных сродкаў аховы раслін і інш. У 1961 у БДУ створана кафедра мікрабіялогіі, дзе даследаваліся біяхім. ўласцівасці клебсіел, іх сера- і фагатыпаванне, азотфіксавальныя бактэрыі (П.А.Буланаў, Б.Я.Эльберт, іх вучні і супрацоўнікі). 3 1969 заг. кафедры і заг. навукова-даследчай лабараторыі эксперыментальнай біялогіі Ю.К.Фамічоў з супрацоўнікамі вывучаюць механізмы генетычнай рэкамбінацыі, мутагенезу і рэпаратыўных працэсаў у бактэрыяль-

ных сістэмах; вядуць даследаванні па генетыцы бактэрый (А.М.Еўтушэнкаў, У.А.Пракулевіч), антаганізме ў бактэрый, што дазваляе выкарыстоўваць іх для барацьбы з хваробамі раслін

(У.В.Лысак, Н.П.Максімава). Сучасныя мікробныя тэхналогіі распрацоўваюць у Медыка-біялагічным інстытуце, створаным у 1972 пры канцэрне «Белбіяфарм».

НАВУКА__________________ 569 Літ: Медмцмнская мнкробнологня, внрусологня, нммунологня. М., 1994; Мнкробнологня. М., 1998; Наука Беларусн в XX столетнн. Мн., 2001. А.Г.Лабанок.

М Е Д Ы Ц Ы Н С К ІЯ Н А В У К І

ГІГІЕНА I САНІТАРЫЯ У 19 ст. на Беларусі праводзіліся адзінкавыя санітарна-гігіенічныя даследаванні па гігіене працы (Л.Я.Поляк), школьнай (В.Л.Лунц) і жыллёвай гігіене (П.Н.Гамаля і інш.). Навук. асновы гігіены і санітарыі закладзены ў 1920-я г., калі заснаваны санітарна-бактэрыялагічны НДІ у Віцебску (1921), НДІ эпідэміялогіі і мікрабіялогіі (1924) і санітарна-гігіенічны (1927) у Мінску, кафедры гігіены на мед. ф-це БДУ, у Віцебскім мед. ін-це і Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў. Развіццё гэтай галіны звязана з працамі П.В.Астапені, С.Ю. Бусловіча, Дз.П.Бяляцкага, Г.Г.Вінберга, М.А.Габрыловіча, І.Б.Кардаша, З.К. Магілеўчыка, М.А.Мухіна, І.А.Чахоўскага і інш. У пасляваенныя гады значна большая ўвага аддавалася рацыянальным метадам санітарна-гігіенічнага абслугоўвання насельніцтва, гігіене і фізіялогіі працы ў розньгх галінах прамысловасці, даследаванню праблем аховы навакольнага асяроддзя, жыллёвага будаўніцтва і інш. У наш час пытанні гігіены і санітарыі распрацоўваюцца ў санітарна-гігіенічным НДІ, Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі, у Рэсп. навукова-практ. цэнтры гігіены Мін-ва аховы здароўя, у мед. ун-тах і інш. ВНУ. Даследуюцца прыродныя і антрапагенныя фактары навакольнага асяроддзя і сац. ўмовы, якія ўплываюць на здароўе чалавека (метадалагічныя аспекты экалагічна абумоўленых захворванняў чалавека, выяўленне ўплыву забруджвання атмасфернага паветра вуглевадародамі, сац.-гігіенічны маніторынг і інш.). Распрацоўваюцца метады экспрэс-ацэнкі сумарнай мутагеннай актыўнасці і агульнай таксічнасці вод паверхневых вадацёкаў, даецца гігіенічная ацэнка эфектыўнасці новых тэхналогій па ачыстцы і абеззаражванні пітных і сцёкавых вод. Перагледжаны нарматывы якасці атмасферы з улікам новых таксікалагічных, эпідэміялагічных, біяхім. даных; ствараюцца камп’ютэрныя інфармацыйна-мадэлявальныя сістэмы для ацэнкі рызыкі мнагафактарнага ўплыву навакольнага асяроддзя на арганізм чалавека і інш. У рашэнні гэтых пытанняў прымалі ўдзел П.А.Амвросьеў, В.В.Драбеня, В.І.Ключановіч, А.Г.Кокіна, Т.К.Навуменка, І.Р.Першын, А.П.Русяеў, С.М.Сакалоў,

В.П.Філонаў, П.А.Чабатароў. На кафедрах гігіены Мінскага, Гродзенскага, Віцебскага, Гомельскага мед. ун-таў, Рэсп. навукова-практ. цэнтра гігіены даследуюцца пытанні па гігіене дзяцей і падлеткаў. Вядзецца маніторынг стану здароўя дзяцей, пераселеных з забруджаных радыенуклідамі раёнаў; школьнікаў навуч. устаноў рознага тыпу. Вывучана залежнасць паміж станам навакольнага асяроддзя і здароўем дзяцей, распрацоўваюцца тэарэт. асновы і практычныя рэкамендацыі па фіз. выхаванні дзяцей і падлеткаў, гігіенічнае абгрунтаванне планіроўкі дзіцячых і падлеткавых устаноў, нормы рацыянальнага харчавання з улікам экалагічнага стану рэгіёнаў і інш. Вядучыя спецыялісты ў галіне гігіены дзяцей і падлеткаў Н.А.Болдзіна, А.М.Давыдок, А.А. Крукава, Ж.М.Лабадаева, Г.В.Лаўрыненка, Н.Ц.Лебедзева, Н.Ф.Фарыно, А.І. Шпакаў. Літ:. Современные проблемы гнгненнческой наукн н практнкн // Сб. матерналов обьеднненного пленума Респ. проблемной комнсснн по гнгнене н Правлення Бел. науч. о-ва гнгненнстов. Мн., 2000; Матерналы научно-пракг. конф. «75 лет саннтарно-эпндемнологнческой службе Республнкн Беларусь». Мн., 2001; Руководнтелн саннтарноэпндемнологнческой службы. Мн., 2001; Здоровье н окружаюшая среда // Сб. науч. трудов к 75-летню ННН саннтарнн н гнгнены. 2002. Т. 1—2. Т.Е.Навуменка, Н.Ф.Фарыно.

ПАТАЛАГІЧНАЯ АНАТОМІЯ Даследаванні па паталагічнай анатоміі на Беларусі вядуцца з 1923, з часу адкрыцця адпаведнай кафедры на мед. факультэце БДУ; яе заснавальнік — І.Т.Цітоў. Бел. вучоныя даследавалі паталагічную анатомію хвароб сардэчнасасудзістай і дыхальнай сістэм, з’явы перынатальнай і кішачнай паталогіі ў дзяцей і інш. Кафедры паталагічнай анатоміі ў 1934 створаны ў Віцебскім (загадчыкі Ю.В.Крылоў, А.А.Нікалаеў, І.Д.Хлопіна) і ў 1958 у Гродзенскім (В.А.Басінскі, Ю.Р.Бойка, Н.Ф.Сіляева) мед. універсітэтах, дзе вывучалі паталагічную анатомію і патагенез вострага панкрэатыту, змены злучальнай тканкі пры росце пухлін, тэраталогію і інш. Вял. колькасць высокакваліфікаваных спецыялістаў падрыхтаваў бел. паталагаанатам Ю.В.Гулькевіч і заснаваў навук. кірунак «Перынатальная патало-

гія». Па яго ініцыятыве ў 1967 пры кафедры паталагічнай анатоміі Мінскага мед. ін-та створана лабараторыя мед. генетыкі, якая з часам ператварылася ў Бел. НДІ спадчынных і прыроджаных захворванняў (дырэктар Г.І.Лазюк). 3 1970 пачалася цэнтралізацыя паталагаанатамічнай службы Беларусі, з 1988 — арганізацыя абл. і Мінскага гар. паталагаанатамічных бюро. У 1991 створана кафедра паталогіі ў Гомельскім мед. універсітэце (Ю.І.Бандажэўскі, А.А.Голубеў). У наш час у Бел., Гродзенскім, Віцебскім мед. ун-тах вядуцца навук. даследаванні па пытаннях марфалогіі пухлін шчытападобнай залозы, павольных нейраінфекцый, захворванняў падстраўнікавай залозы. У ліку вядучых спецыялістаў у гэтай галіне І.А.Кірылава, Г.І.Краўцова, В.П.Кулажанка, М.К. Недзьведзь, Л.А.Пашкевіч, Л.К.Суркова, Я.Д.Чарствой, І.А.Швед і інш. Літ: Г у л ь к е в н ч Ю.В., Н е д з ь в е д ь М.К. О развнтнн н достмженнях патологнческой анатомпн в Белорусской ССР // Архнв патологнн. 1972. №12; С т р у к о в А.Н., С е р о в В.В. Патологнческая анатомня. М., 1993; Патологнческая анатомня н фнзнологня. Мн., 1997. М.К.Недзьведзь.

ПАТАЛАГІЧНАЯ ФІЗІЯЛОГІЯ Даследаванні ў галіне паталагічнай фізіялогіі на Беларусі вядуцца з 1928 з адкрыццём адпаведнай кафедры на мед. факультэце БДУ, якую арганізаваў М.В.Колпікаў. У 1958— 75 кафедру ўзначальваў А.Ю.Бранавіцкі, пад кіраўніцтвам якога распрацоўваліся формы і механізмы ўзаемазвязаных тэндэнцый хваробы — паталагічныя і кампенсаторныя рэакцыі, пытанні канцэрагенезу, а таксама пытанні ішэміі і вянознай гіперэміі нырак, парушэнні кровазвароту ў печані і інш. органах брушной поласці. Распрацаваны метады пералівання крыві: унутрыартэрыяльны (Ф.А.Андрэеў, Р.В.Савасценка), падскурны (Я.А.Шавялько, Ф.А.Яхімовіч). Удасканалены паталагічная фізіялогія язвавай (Г.А.Мядзведзева) і прамянёвай (Л.Ф.Супрон) хвароб, паказаны ўплыў рыбануклеінавай кіслаты і гістонаў на пухліны (Бранавіцкі) і інш. Навук. даследаванні ў галіне паталагічнай фізіялогіі вядуцца ў мед. ун-тах Мінска, Гродна, Віцебска, дзе вывучаюцца пыганні росту пухлін, ліхаманкі, тэрмарэгуляцыі, нырачнай паталогіі,

570

НАВУКА

рэгуляцыі сардэчнай дзейнасці і сасудзістага тонусу, уплыву кровазаменнікаў на рэактыўнасць і ўстойлівасць арганізма і інш. Вядучыя спецыялісты ў галіне паталагічнай фізіялогіі Я.Д.Буглоў, Ф.І.Вісмант, А.А.Крыўчык, А.В.Лявонава, Дз.А.Маслакоў, Ю.Я.Радзівонаў, У.І.Шабека. Літ.: Патологнческая анатомня н фнзнологня. Мн., 1997. М.К.Недзьведзь.

БАКТЭРЫЯЛОГІЯ Першыя эксперыментальныя даследаванні па бактэрыялогіі на Беларусі праводзіліся ў 18 ст. Для дыягностыкі эпідэмічных хвароб Ж.Э.Жылібер выкарыстаў мікраскоп. Інспектар Мінскай урачэбнай управы І.А.Бернард у 1801 увёў прышчэпліванне воспы кароў. Ф.В.Рымкевіч (Магілёў) апублікаваў у 1830 манаграфію пра халеру і метады барацьбы з ёю. Пазней бел. ўрачы В.М.Камоцкі, Я.С.Красоўскі, С.К.Свянціцкі, М.В.Цытовіч даследавалі пытанні этыялогіі і пашырэння заразных хвароб. Сістэматычныя даследаванні па бактэрыялогіі пачаліся з адкрыццём у 1924 кафедры мікрабіялогіі БДУ і Бел. Пастэраўскага НДІ эпідэміялогіі і мікрабіялогіі, дзе вывучаліся этыялогія, біялогія, прафілактыка і лабараторная дыягностыка бруцэлёзу, сібірскай язвы, склеромы, азены (Дз.П.Бяляцкі, Н.А.Ізраіцель, А.П.Красільнікаў, І.А.Крылоў, Б.Я.Эльберт), бактэрыяльныя кішэчныя захворванні (А.А.Ключароў, Я.С.Лепля), дыфтэрыя (П.Р.Рыцік, Г.А.Суджаеў, С.М.Фрыд), туберкулёз, тулярэмія (Эльберт, Дзярж. прэмія 1946). Распрацаваны пытанні магнітаадчувальнасці і магнітаўспрымальнасці мікраарганізмаў (С.А.Паўловіч і інш.). 3 пач. 1970-х разгорнуты даследаванні па праблеме ўнутрыбальнічных інфекцый (А.А.Адарчанка, А.І.Гудкова, Л.С.Змушко, Красільнікаў, М.І.Рымжа, Г.А.Скараход) і звязаныя з ёй адчувальнасць-устойлівасць бактэрый да антыбіётыкаў і дэзінфектантаў (Гудкова, Красільнікаў, М.М.Паляшчук, Л.П.Цітоў). У 1975— 84 у Бел. НДІ эпідэміялогіі і мікрабіялогіі распрацавана тэхналогія і наладжана вытворчасць айчыннага тромбалітычнага прэпарату стрэптакіназы — цэліязы (В.І.Вацякоў, В.М.Нікандраў, Рыцік і інш.). У апошнія дзесяцігоддзі даследуюцца зменлівасць, эвалюцыя, экалогія, біялогія, устойлівасць да процімікробных прэпаратаў асобных груп мікраарганізмаў; таксама этыялогія, патагенез, хіміятэрапія найб. актуальных для Беларусі інфекцыйных хвароб; распрацоўваюцца бактэрыяльныя і сыва-

ратачныя прэпараты, дыягнастычныя тэст-сістэмы. 3 1999 у Гродне вывучаюць мікраэкалагічныя аспекты дысбактэрыёзу кішэчніка (С.А.Астроўцава, A. І.Жмакін і інш.). Ажыццяўляецца мікрабіядагічны маніторынг антыбіётыкарэзістэнтнасці клінічна значных ізалятаў бактэрый, якія цыркулююць на Беларусі (У.А.Гарбуноў, Цітоў). У 2002 створаны міждзярж. (краіны СНД) каардынацыйны камітэт па ўнутрыбальнічных інфекцыях, маніторынгу ўстойлівасці мікраарганізмаў да антыбіётыкаў (кіраўнік Цітоў). 3 2003 на базе НДІ эпідэміялогіі і мікрабіялогіі арганізаваны рэферэнт-цэнтр маніторынгу па гэтых праблемах. Літ:. Н з р а н т е л ь Н.А., К р а с н л ь н н к о в А.П., Т н т о в Л.П. Основные направлення развнтня меднцннской бактернологнн в Белорусснн в XX в. // Мед. новостн. 1997. №8; Основные нтогн научных нсследованнй кафедры мнкробнологнн МГМН // Проблемы бактернологнн н нммунологнн: Матерналы юбнлейной науч. конф. Мн., 1999; Руководнтелн саннтарно-эпндемнологнческой службы. Мн., 2001. Т.С.Ермакова.

біялогіі, ў мед. універсітэтах, Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі. 3 1987 даследуюцца этыялогія і эпідэміялогія СНІДу (Н.Дз.Каламіец, Рыцік і інш.), вылучаны высокапрадуктыўны штам ВІЧ. Пашыраюцца даследаванні ў галіне фундаментапьнай эпідэміялогіі; створана камп’ютэрная база, што дазваляе ўдасканальваць улік і рэгістрацыю захворванняў і іх аналіз (У.С.Барткевіч, М.І.Вальвачоў, М.І.Рымжа, Р.М.Чысценка). Літ: Амвотрофнческнй лейкоспонгноз. Мн., 1990; Ч н с т е н к о Г.Н. Обшая эпндемнологня. Мн., 1997; Полномнелнт в Беларусн: достнження н проблемы профнлактнкп заболевання жнвой оральной вакцнной // Весці Нац. АН Беларусі. Сер. мед.-біял. навук. 2003. М?4. А.А.Самайловіч.

ВІРУСАЛОГІЯ

Даследаванні па вірусалогіі на Беларусі вядуцца з 1920— 30-х г., калі пачаўся выраб і выкарыстанне імунных лячэбных сываратак, вакцын супраць воспы і шаленства. Цэнтрам вірусалагічных даследаванняў стаў створаны ў 1924 НДІ эпідэміялогіі і мікрабіялогіі Мін-ва аховы здароўя. Пасляваенныя ЭПІДЭМІЯЛОГІЯ гады адзначаны дасягненнямі бел. вуРазвіццё эпідэміялогіі як навукі пачоных у вывучэнні этыялогіі поліяміэчалося на Беларусі з адкрыцця НДІ літу, воспы, адру, шаленства, вірусных М ін-ва аховы здароўя: санітарна-бактэгепатытаў, грыпу, энтэра- і адэнавірусрыялагічнага ў Віцебску (1921), эпідэных інфекцый і інш. (В.Т.Андрэева, міялогіі і мікрабіялогіі ў Мінску (1924). В.І.Вацякоў, А.В.Давыдаў, Л.І.НіканоУ 1920—40-я г. бел. вучоныя вывучалі віч, П.Р.Рыцік, Э.У.Фельдман і інш.). эпідэміялогію сыпнога тыфу, паветраВірусалагічныя даследаванні інтэнсіўна на-кропельных і кішэчных інфекцый, развіваліся ў выніку стварэння масавай гельмінтозаў, малярыі (Дз.П.Бяляцкі, вытворчасці клетачных культур. Вял.

B. І.Дурыхін, Д.Х.Зібіцкер і інш.). У вы- значэнне мела імунізацыя насельніцтва ніку да канца 1950-х г. малярыя як масупраць поліяміэліту жывой вакцынай, савая хвароба на Беларусі канчаткова што стала асновай для пазбаўлення ад ліквідавана. 3 1950-х г. вяліся даследагэтай інфекцыі на Беларусі (Вацякоў, ванні склеромы, лептаспірозаў, сальмаФельдман). 3 1968 распрацоўваецца нонелёзаў, хваробы Брыля, тулярэміі і вы кірунак — хіміятэрапія вірусных інінш. Асаблівая ўвага аддавалася поліяфекцый. Створаны банк з 3 тыс. антывіміэліту і дыфтэрыі, якія ў пасляваенны русных злучэнняў, прапанаваны антычас набылі амаль эпідэмічны характар вірусныя рэчывы для лячэння грыпу, (В.І.Вацякоў, Н.А.Ізраіцель, А.П.Крагерпесу, клешчавога і зах.-нільскага энсільнікаў, М.І.Лебедзеў, П.Р.Рыцік, цэфапітаў, шаленства (Андрэева, Я.І.БаГ.А.Суджаеў, Э.У.Фельдман і інш.). У рэка, Вацякоў, Л.В.Каробчанка, Н.П.Мі1960— 80-я г. вывучаліся гепатыты, гешаева, Г.В.Уладыка і інш.). 3 1970-х г. марагічныя ліхаманкі, герпесвірусная даследуюцца асабліва небяспечныя інінфекцыя; выяўлена павольная інфекфекцыі, ствараюцца дыягнастычныя і цыя цэнтральнай нервовай сістэмы чахіміятэрапеўтычныя прэпараты (І.С.Лулавека — аміатрафічны лейкаспангіёз кашэвіч, А.С.Пяткевіч, А.С.Уладыка і (Вацякоў, Н.Дз.Каламіец, І.І.Протас і інш.). Дасягнуты поспехі ў вырашэнні інш.). У выніку пастаяннай прафілакпраблемы павольных вірусных інфектыкі інфекцыйных захворванняў на Бецый. Упершыню ў свеце апісана новая ларусі ліквідаваны натуральная воспа, хвароба — аміатрафічны лейкаспангіёз поліяміэліт, блізкі да ліквідавання (Вацякоў, Н.Дз.Каламіец, І.І.Протас і адзёр; кантралюецца захваральнасць на інш.). Прапанавана і эксперыментальна дыфтэрыю, краснуху, паратыт, гепатыт абгрунтавана гіпотэза аб вірусных інВ. У апошнія дзесяцігоддзі інтэнсіўна фекцыях як фактарах рызыкі атэрасклеразвіваецца малекулярная эпідэміялорозу чалавека, вывучаецца значэнне энгія. Даследаванні ў гэтым кірунку вятэравіруснай інфекцыі сэрца ў развіцці дуцца ў Бел. НДІ эпідэміялогіі і мікраміякардытаў і кардыяміяпатый (Т.В.Ам-

вросьева, Вацякоў). На сучасным этапе на аснове фундаментальных даследаванняў, развіцця малекулярна-генетычных і біятэхналагічных работ распрацоўваюцца і ўкараняюцца ў практыку новыя высокатэхналагічныя метады кантролю за актуальнымі ў наш час віруснымі інфекцыямі (СНІД, герпес, вірусныя гепатыты, рота- і энтэравірусныя інфекцыі і інш.). Распрацаваны эфектыўныя падыходы, метады і сродкі спецыфічнай дыягностыкі вірусных інфекцый, створана больш за 30 айч. дыягнастычных прэпаратаў, наладжана іх эксперыментальная вытворчасць. Практычнай мед. вірусалогіяй займаюцца мінскі гар. і абл. цэнтры гігіены і эпідэміялогіі. Літ.: Бешенство н другне лнссавнрусные ннфекцнн человека: Проблема хнмнотерапнн. Мн., 2002; Клевдевые энцефалнты Евразнн. М., 2002; Ннфекцнонная заболеваемость на террнторнн Беларусн в конце 19, в 20 в. н проблемы борьбы с ннфекцнямн в 21 ст. // Роль антропогенных н прнродных патогенов в формнрованнн ннфекцнонных н неннфекцнонных болезней человека. Мн., 2002. Т.В.Амвросьева.

ФАРМАКАЛОГІЯ Навукова-даследчая работа па фармакалогіі на Беларусі пачалася са стварэння ў 1923 адпаведнай кафедры (заг. А.П.Бястужаў) на мед. факультэце БДУ; пазней вялася ў мед. ін-тах, Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў, у Бел. сан.-гігіенічным НДІ, Бел. ін-це фізкультуры. Бел. фармаколагі ўкаранілі ў мед. практыку лякарства дымекарбін, распрацавалі метады тэрапіі пры атручэннях (К.А.Вятчаннікаў, М.В.Караблёў, М.А. Рэут, І.А.Франкоў, К.С.ІІІадурскі), рацыянальныя дыеты з амінакіслотамі. Праводзіўся пошук новых сардэчна-сасудзістых, нейратропных, процігістамінных, проціпухлінных, антыгіпаксічных і інш. лек. сродкаў, проціяддзяў ад атручэння фосфарарганічнымі злучэннямі. У наш час даследаванні ў галіне фармакалогіі праводзяцца ў мед. універсітэтах, Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі, НДІ санітарыі і гігіены, у шэрагу ін-таў Нац. АН Беларусі, у Рэсп. навукова-практычным цэнтры «Кардыялогія» і інш. Асн. кірункі даеледаванняў у фармакалогіі; вывучэнне прыродных і сінт. сродкаў, што ўплываюць на імунную, нерв., сардэчна-сасудзістую сістэмы; маюць процірадыяцыйнае, процівіруснае, проціпухліннае і інш. дзеянне; павышаюць устойлівасць арганізма да недахопу кіслароду і інш. Вядучыя спецыялісты Я.Д.Белаенка, В.І.Вацякоў, Б.Д.Дубовік, А.С.Захарэўскі, Караблёў, М.К.Кеўра, Б.Б.Кузьміцкі, П.І.Лукіенка, Г.І.Сідарэнка, В.І.Талапін і інш.

Т АКСІКАЛ ОГІЯ Даследаванні ў галіне таксікалогіі на Беларусі вядуцца з 1940-х г. у мед., вет., сельскагаспадарчых ВНУ, Бел. навукова-даследчым санітарна-гігіенічным ін-це. Вывучаліся пестыцьшы з ліку фосфарарганічных злучэнняў, хлорзмяшчальныя арган. рэчывы і злучэнні, якія выкарыстоўваюць у прамысловасці і сельскай гаспадарцы і інш. Распрацаваны метады ранняй дыягностыкі, лекавай прафілактыкі і тэрапіі атручэнняў фосфарарганічнымі злучэннямі і інш. Уклад у станаўленне і развіццё таксікалогіі зрабілі З.А.Аляксашына, С.Ю.Бусловіч, К.А.Вятчаннікаў. У наш час пытанні таксікалогіі ў найб. ступені распрацоўвае Рэсп. навукова-практычны цэнтр гігіены Мін-ва аховы здароўя, дзе ёсць адпаведны аддзел (кіраўнік А.І.Кацяленец). Асн. кірункі даследаванняў: вывучэнне асаблівасцей біялагічнага дзеяння таксікантаў (пестыцыдаў, палімерных матэрыялаў, цяжкіх металаў і інш.) з мэтай прадухілення захворванняў хім. паходжання і аддаленых наступстваў шкоднага дзеяння гэтых рэчываў на чалавека і яго нашчадкаў; устанаўленне заканамернасцей фарміравання працэсаў адаптацыі і дэзадаптацыі; развіццё і ўдасканаленне нац. сістэмы гігіенічнага рэгламентавання для розных аб’ектаў навакольнага асяроддзя. Асаблівая ўвага аддаецца распрацоўцы метадаў гігіенічнай ацэнкі сумарнай хім. нагрузкі на насельніцтва. Вядзецца маніторынг вырабаў мед. прызначэння. Для распрацоўкі сродкаў фармакалагічнай карэкцыі праводзіцца эксперыментальнае мадэліраванне паталагічных станаў арганізма на лабараторных жывёлах. Рэсп. навукова-практычны цэнтр гігіены дае таксама эксперыментальна-фармакалагічную і таксікалагічную ацэнку лекавых сродкаў, антысептыкаў, матэрыялаў і вырабаў мед. прызначэння і інш. За апошнія га-

Адпзяленне кардыяхірургічнай рэанімацыі ў Рэспубліканскім навукова-практычным цэнтры «Кардыялогія».

2004.

НАВУКА_________________ 571_ ды абгрунтавана больш за 30 гігіенічных нарматываў змяшчэння шкодных рэчываў у паветры рабочай зоны, у атмасферным паветры, вадзе, глебе. Вядзецца асваенне новых кірункаў таксікалогіі (напр., малекулярна-генетычныя даследаванні). А.І.Кацяленец, Л.А.Наджаран.

КАРДЫЯЛОГІЯ Станаўленне кардыялогіі як навукі на Беларусі абумоўлена пашыранасцю хвароб сістэмы кровазвароту. Навук. даследаванні ў галіне кардыялогіі сталі асновай для стварэння Бел. навук. кардыялагічнага таварыства ў Віцебску (1964), ля вытокаў якога стаялі А.Дз.Адэнскі, Г.Х.Даўгяла, І.Дз.Мішэнін, Г.І.Сідарэнка (старшыня), Б.І.Трусевіч. 3 1970 адкрываліся спецыялізаваныя кардыялагічныя і кардыярэўматалагічныя аддзяленні і кабінеты, стваралася паэтапная сістэма лячэння хворых на інфаркт міякарда. У 1977 адкрыты Бел. НДІ кардыялогіі (яго першы дырэктар — Сідарэнка, з 1993 — М.А.Манак). У 1978 у Ін-це створана лабараторыя сардэчна-сасудзістай хірургіі, пазней — адпаведны аддзел (заг. Ю.П.Астроўскі, У.П.Крылоў, А.М.Саўчанка, А.У.Шот). У Ін-це распрацаваны метады ранняга выяўлення ішэмічнай хваробы сэрца (ІХС), аб’ектыўныя метады дыферэнцыяльнага выбару лячэння ІХС (Манак); схемы індывідуалізаванага лячэння інфаркту міякарда ў неадкладных сітуацыях і метады абмежавання пашкоджання мышцы сэрца (Л.З.Паланецкі); серыя прылад — электракардыёграфаў, кардыярэгістратараў і мікрааналізатараў ЭКГ (кіраўнік Сідарэнка) і інш. У пач. 1980-х г. адкрыты гар. і абласныя кардыялагічныя дыспансеры ў Віцебску, Гродне, Мінску, Магілёве, Брэсце, Гомелі. У 1991 Мінскі абл. кардыялагічны дыс-

572

навука

пансер пераўтвораны ў кардыялагічнае дыспансернае паліклінічнае аддзяленне Мінскай абл. бальніцы. Праводзілася актыўная работа па стварэнні і развіцці паэтапнай сістэмы рэабілітацыі хворых, што перанеслі востры інфаркт міякарда. Аддзяленні рэабілітацыі адпаведнага кірунку функцыянуюць у санаторыях «Крыніца», «Лётцы», «Буг», «Сонечны», «Рось»; у 2002 у санаторыі «Аксакаўшчына» адкрыта аддзяленне рэабілітацыі хворых, што перанеслі аперацыі на сэрцы і сасудах. Працуе дзіцячы кардыяхірургічны цэнтр на базе 1-й клінічнай бальніцы Мінска, аддзяленне кардыяхірургіі ў Гомельскім абл. кардыялагічным дыспансеры. За распрацоўку і ўкараненне ў практыку шэрагу кардыялагічных прыбораў і праграмнатэхнічных комплексаў супрацоўнікі Бел. НДІ кардыялогіі А.П.Вараб’ёў, В.В.Мірончык, Я.Г.Нікіцін, Паланецкі, Сідарэнка, А.У.Фралоў адзначаны Дзярж. прэміяй Беларусі 1996. За стварэнне штучнага клапана сэрца «Планікс» Дзярж. прэмія Беларусі ў 1996 прысуджана Астроўскаму. У 2001 на базе Бел. НДІ кардыялогіі і 4-й клінічнай бальніцы Мінска створаны Рэсп. навукова-практычны цэнтр «Кардыялогія» (РНПЦК), які займаецца навук., клінічнай, педагагічнай і арганізацыйна-метадычнай дзейнасцю. Асноўныя кірункі навук. даследаванняў: распрацоўка метадаў дыягностыкі, лячэння і рэабілітацыі хворых на ІХС і артэрыяльную гіпертанію; распрацоўка і ўдасканаленне новых тэхналогій хірургічнага лячэння сардэчна-сасудзістых захворванняў як ва ўмовах штучнага кровазвароту, так і на працуючым сэрцы; удасканаленне арганізацыі і кіравання кардыялагічнай службай Беларусі, распрацоўка аўтаматызаваных праграмна-тэхнічньіх сродкаў і прыбораў для выяўлення ІХС, артэрыяльнай гіпертаніі і інш. Даследаванні па кардыялогіі вядуцца таксама ў мед. ун-тах Мінска, Віцебска, Гродна, Гомеля, у Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі, дзе ў 1978 адкрыта кафедра кардыялогіі (У.В.Гарбачоў, A. Г.Мрочак). Вядучыя спецыялісты ў галіне кардыялогіі: В.М.Альхімовіч, Астроўскі, Я.В.Бардзін, М.Ф.Волкаў, Гарбачоў, Даўгяла, Э.І.Збароўскі, У.І. Казлоўскі, Крылоў, У.А.Лаліні, М.А.Ліс, Манак, Мрочак, Паланецкі, Сідарэнка, B. А.Янушка. Літ:. С н д о р е н к о Г.Н. Ннструментальные методы нсследовання в карднологнн. Мн., 1994; Практнческая карднологня. Т. 1—2. Мн., 1997; Г о р б а ч е в В.В. Недостаточность кровообраіцення. Мн., 1999; Г о р б а ч е в В.В., М р о ч е к А.Г. Профнлактнка преждевременной н внезапной

смертн. Мн., 2000; Ншемнческая болезнь сердца. Мн., 1997; К о з л о в с к н й В.П. Гнпертоннческне крнзы. Внтебск, 2001; С н д о р е н к о Г.Й. Творчество н меднцнна. Мн., 2002; А т р о ш е н к о Е.С., К о з л о в с к н й В.П. Хроннческая сердечная недостаточность. Мн., 2002; Руководство по карднологнн. Мн., 2003; К о з л о в П.Д., Г р а к о в н ч А.А., А п а н а с е в н ч В.В. Контроль артернальной гнпертензнн средн населення: Рук. для врачей. Мн., 2003. М.А.Манак.

ХІРУРГІЯ Хірургія як форма арганізаванай мед. дапамогі на Беларусі вядома з 1797, калі ва ўрачэбных управах губерняў уведзена пасада ўрача-аператара (правобраз сучаснага гал. хірурга). У 19 — пач.

20 ст. арганізацыяй хірургічнай службы займаліся К.І.Гібенталь, К.І.Грум-Гржымайла, А.М.Долгаў, Л.А.Маліноўскі, С.К.Свянціцкі. Ураджэнец Магілёўскай губ. Я.І.Багданоўскі стаў прафесарам Пецярбургскай медыка-хірургічнай акадэміі. Развіццё навук. хірургіі ў БССР пачалося ў 1920-я г. з адкрыццём кафедраў хірургіі ў Мінскім і Віцебскім мед. ін-тах, ін-це ўдасканалення ўрачоў (цяпер Бел. мед. акадэмія паслядыпломнай адукацыі). На іх базе адкрываліся НДІ хірургічнага профілю. У даваенны час бел. хірургі распрацоўвалі і ўкаранялі ў практыку метады лячэння захворванняў органаў брушной і грудной поласцей, траўматалагічных пашкоджанняў апорна-рухальнага апарату, пытанні арганізацыі пералівання крыві. У гады Вял. Айч. вайны хірургі аказвалі дапамогу ў ваенных і партызанскіх шпіталях. 3 1950-х г. укараняліся перадавыя метады лячэння органаў грудной поласці, страўнікава-кішачнага тракту, апёкаў, хірургічнай дапамогі пры вострай страце крыві, уралагічных і анкалагічных захворваннях (Ф.А.Андрэеў, У.В.Бабук, А.М.Болдзін, Ю.М.Іргер, Я.В. Корчыц, У.В.Марзон, С.М.Рубашоў, М.П.Сакалоўскі). 3 пач. 1960 г. з хірургіі пачалі вылучацца асобныя яе кірункі (гэты працэс працягваецца і ў наш час), у т.л. анестэзіялогія і рэаніматалогія (І.І.Канус, І.З.Кляўзунік, У.У.Спас), кардыяхірургія (Ю.П.Астроўскі, А.У. Шот, В.А.Янушка). Даследаванні па хірургіі праводзяцца ў мед. ун-тах краіны, Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі, Бел. акадэміі Мед. навук. У ліку заснавальнікаў дзіцячай хірургіі У.А.Кацько, А.С.Мішараў, А.Н.Нікіфараў, Б.І.Мацкевіч, І.М.Стальмашонак; сучаснай хірургіі лёгкіх — У.У.Анічкін, П.М.Кузюковіч, С.У.Панько, М.Р.Сачак.

3 часам вылучыліся хірургія стрававода — Стальмашонак і інш.; язвавай хваробы і дванаццаціперснай кішкі — І.Б.Аляшкевіч, М.І.Батвінкоў, Ю.Б.Мар-

таў, М.Ц.Пятроў, Р.П.Рычагоў, М.М.Янчур; трансплантацыя органаў і тканак — Ц.Е.Гніларыбаў, В.С.Пілатовіч, Я.В.Саўчанка, С.І.Траццяк; хірургічная эндакрыналогія — В.Р.Астапенка, А.А. Грэйман, Я.П.Дзямідчык; ангіяхірургія і флебалогія — І.М.Грышын, А.М.Саўчанка, І.Я.Макшанаў; колапракталогія — А.У.Варабей; хірургічная панкрэаталогія, хірургія печані і жоўцевывадных шляхоў — Л.В.Аўдзей, П.В.Гарэлік, Грышын, М.В.Завада, С.І.Леановіч, Р.П.Шорах; гнойная хірургія — А.М. Косінец, Рычагоў, М.М.Чур; апёкаў, артапедыі і траўматалогіі — Я.Д.Белаенка, І.Р.Варановіч, А.С.Крук, В.А.Маркс, Р.Х.Мініна, А.У.Руцкі, Б.Н.Цыпкін, М.Н. Шапіра. Значнае развіццё атрымала нейрахірургія (Ф.В.Аляшкевіч, Ж.І.Злотнік, А.Ф.Смеяновіч і інш.). У сучасную хірургію ўкаранёны тэлескапічныя аперацыі на органах брушной і грудной поласцей (Завада, А.М.Лызікаў, С.С.Сцебуноў, Шорах). Праводзіцца рэплантацыя канечнасцей і тканак з дапамогай хірургічных мікраскопаў, пашыраецца хірургічная дапамога ва ўмовах паліклінік. Укараненне новых метадаў лячэння ў хірургіі ажыццяўляецца ў асацыяцыі хірургаў. Многія вядомыя хірургі Беларусі адзначаны Дзярж. прэміямі Беларусі (Грышын, А.У.Руцкі, М.Я. Саўчанка, Смеяновіч і інш.). Літ:. С т е л ь м а ш о н о к Н.М. Очеркв развнтня хнрургнн в Белорусснн. Мн., 1973; Г р н ш н н Н.Н., С а в ч е н к о А.Н. Клнннческая ангнологня н ангнохнрургня. Мн., 1 9 8 1 ; Кр юч о к Г.Р. Очеркн нсторнн меднцнны Белорусснн. Мн., 1976; В о р о б е й А.В., Г р н ш н н Н.Н. Реабнлнтацня стомнрованных больных. Мн., 2003; Ш о т т A. В., Л е о н о в н ч С.Н., К о н д р а т е н к о Г.Г. Гастродуоденальные язвенные кровотечення. Мн., 2003. І.М.Грышын.

АКУШЭРСТВА I ГІНЕКАЛОГІЯ Навук. акушэрства і гінекапогія на Беларусі пачалі развівацца з часу заснавання Гродзенскай мед. акадэміі (1775— 81). Пасля далучэння Беларусі да Рас. імперыі акушэрства і гінекалогія набылі рысы дзярж. мед. сістэмы. У 2-й пал.

18— 19 ст. ступень доктара медыцыны па акушэрстве і гінекалогіі мелі бел. ўрачы М.Гарадзецкі, К.Гарэльчанка, B. Грабавецкі, Б.А.Кадыгробаў, І.П.Надпарожскі, С.Прабароўскі, А.А.Сіцынскі. Д-р медыцыны К.І.Стржалка (Слуцк) распрацаваў аперацыю эмбрыяспандылатаміі (1863), С.К.Свянціцкі (Мінск) рабіў пластычныя аперацыі пры пузырна-пахвінных свішчах (1883). Сістэматычныя даследаванні і падрыхтоўка практычных кадраў па акушэрстве і гінекапогіі праводзяцца з часу заснавання ў 1923 мед. факультэта БДУ (першы

заг. кафедры М.Л.Выдрын). У 1931 заснаваны Бел. НДІ аховы мацярынства і дзяцінства (дырэктары Г.А.Калюжын, А.К.Усціновіч, Г.А.Шышко), у 1932 — Бел. мед. акадэмія паслядыпломнай адукацыі, у 1934 — Віцебскі мед. інстытут (першы заг. кафедры Г.Я.Гофман). 3 1958 пытанні акушэрства і гінекалогіі даследуюцца ў Гродзенскім, з 1990 — і ў Гомельскім мед. універсітэтах. У 1920—40-я г. бел. вучоныя распрацоўвалі пытанні арганізацыі акушэрскагінекалагічнай дапамогі, прапанавалі і ўкаранілі ў практыку спосабы догляду пупавіннага астатку нованароджаных (Выдрын, І.М.Старавойтаў), назапашвання, кансервавання, фракцыйнага пералівання плацэнтарнай крыві (Л.І.Кантаровіч, Л.І.Рахманчык), кольпацыталогіі ў акушэрстве і гінекалогіі (Г.Л.Дазорцава), распрацавалі і палепшылі методыкі шэрагу гінекалагічных аперацый (Я.У.Клумаў). Навук. працы 1945—60 прысвечаны пераважна вядзенню ўскладненых родаў, папярэджанню мёртванароджанасці і мацярынскай смяротнасці, прафілактыцы і лячэнню крывацёку пры родах, вывучэнню пасляродавых септычных хвароб. Бел. акушэры-гінеколагі абгрунтавалі і ўкаранілі ў практыку спосабы ажыўлення ўяўнапамерлых нованароджаных (І.С.Лягенчанка, Л.С.Персіянінаў), распрацавалі метад прафілактыкі і лячэння тэрмінальнага стану парадзіх уліваннем крыві ўнутр артэрый, пытанні этыялогіі, патагенезу разрываў маткі, таксікозаў цяжарнасці і іх патагенетычнай тэрапіі з ужываннем аміназіну (В.Ц.Камінская, Персіянінаў). Прапанавалі і ўкаранілі ў практыку спосаб прафілактыкі бленарэі нованароджаных, распрацавалі прафілактыку кровазліцця ў мозг нованароджаных, лячэнне перадракавага стану шыйкі маткі, вядзенне родаў пры вузкім тазе (Гофман, М.Ф.Лызікаў). Удакладнены прычыны позняй асфіксіі плода, узроставай марфалогіі і інервацыі мяккай мазгавой абалонкі, лячэнне дысфункцыянальнага матачнага крывацёку (Лягенчанка, П.М.Сяржанін).

3 1960-х г. бел. акушэры-гінеколагі даследавалі праблемы антэнатальнай аховы плода, прафілактыкі перынатальнай паталогіі. Вывучалі прыроджаныя заганы развіцця, інфіцыраваныя выкідышы, невыношванне цяжарнасці пры сардэчна-сасудзістых хваробах і таксікозах, дыягностыку і лячэнне злаякасных пухлін; распрацоўвалі мерапрыемствы па зніжэнні захворванняў жанчын на прамысл. прадпрыемствах (З.А.Азёрная, В.С.Ракуць). Даследавалі асаблівасці родаў пры несвоечасовым выця-

канні каляплодных вод, значэнне кортыкастэроідных гармонаў, ультрагуку ў лячэнні гінекалагічных хвароб, мікраэлементаў у паталогіі цяжарнасці (В.В. Асадчая, Г.І.Герасімовіч, Лызікаў). Вывучалі інервацыю жаночых палавых органаў (В.Р.Лінкевіч). Распрацавана і ўкаранёна ў практыку тэхніка хірургічных аперацый гнойных хвароб у гінекалогіі (Старавойтаў), метад люмінесцэнтнай цытадыягностыкі пухлін (І.А.Макарэнка). У апошнія дзесяцігоддзі вывучаюцца фізіялогія і паталогія скарачальнай дзейнасці маткі (К.І.Малевіч, У.І.Дуда, В.Л.Васкрасенкі), дыягностыка і лячэнне запаленчых захворванняў (М.С.Занько, Г.А.Лукашэвіч), генітальна-герпетычная інфекцыя (І.М. Арэстава, А.І.Браноўская, Ю.К.Малевіч). Сфарміравана новая канцэпцыя аб праблеме генітальнага эндаметрыёзу (Т.С.Дзівакова, В.А.Перасада, Л.Я.Радзецкая, Л.Я.Супрун). Атрыманы новыя ўяўленні аб дыягностыцы і лячэнні дзіцячай і падлеткавай гінекалагічнай паталогіі (Н.П.Жукава, Л.Ф.Мажэйка), паталогіі шыйкі маткі (П.С.Русакевіч), вядзенні рознай акушэрскай паталогіі (В.М.Харкевіч), лячэнні бясплоднасці (С.І.Міхалевіч). Ахова мацярынства і дзяцінства — прыярытэтны кірунак у сучаснай медыцыне Беларусі. Па якасных паказчыках гэты кірунак дзейнасці знаходзіцца на ўзроўні большасці краін Еўропы і Паўночнай Амерыкі. Гэта абумоўлена і мэтанакіраванай працай урада, навук. работнікаў і практычных урачоў. На пач.

2004 на Беларусі працавала больш за 2500 урачоў акушэраў-гінеколагаў, у т.л. каля 80 кандыдатаў і дактароў мед. навук. Літ.. М а л е в н ч К.Н, Г е р а с н м о в н ч Г.Н, Р у с а к е в в ч П.С. Методы лазеротерапнн в акушерстве в гннекологнв. Мн., 1992; Д у д а Н.В., Д у д а В.Н Клнннческое акушерство. Мн., 1997; Р у с а к е в н ч П.С. Фоновые н предраковые заболевання шейкн маткн. Мн., 1998; 3 е н ь к о С.Н., С т е б у н о в С.С. Безопасная лапороскопня. Мн., 2000; П е р е с а д а О.А. Клнннка, днагностнка н леченне эндометрноза. Мн., 2001; Справочннк врача женской консультацнн. Мн., 2001; Х а р к е в н ч О.Н. Совершенствованне меднцннской помошн беременным женшннам. Мн., 2001; М о ж е й к о Л.Ф. Становленне репродуктнвной снстемы у девочек-подростков н коррекцнн ее нарушеннй Мн., 2002.

I. М. Старавойтаў, Ю К.Малевіч.

ПЕДЬЫТРЫЯ Да пачатку 20 ст. на Беларусі не існавала спецыяльнай падрыхтоўкі дзіцячых урачоў, хоць дзіцячая смяротнасць дасягала 188— 200 на 1 тыс. нованароджаных. Толькі ў 1923 у Гомельскім та-

НАВУКА__________________ 573 варыстве ўрачоў вылучана секцыя мацярынства і дзяцінства. У 1924 пры мед. факультэце БДУ (з 1930 Бел. мед. ін-т, з 2001 Бел. мед. універсітэт) арганізаваны кафедра і клініка дзіцячых хвароб, якія на працягу 16 гадоў узначальваў заснавальнік педыятрыі на Беларусі В.А.Лявонаў. У 1930 у Бел. мед. ін-це арганізаваны факультэт аховы мацярынства і дзяцінства (першы яго дэкан Лявонаў). У 1931 створаны НДІ аховы мацярынства і дзяцінства (яго дырэктары Г.А.Калюжын, А.К.Усціновіч, Г.А.ПІышко). У 1932 па ініцыятыве Лявонава створана Бел. навук. мед. таварыства дзіцячых урачоў. Лявонаў і яго вучні зрабілі вялікі ўклад у вывучэнне асаблівасцей вышэйшай нервовай дзейнасці ў дзяцей пры розных захворваннях, у распрацоўку праблем туберкулёзу, пнеўманій, расстройстваў харчавання і стрававання, фізіялагічнай ролі мікраэлементаў і інш. Яны першымі ў СССР распачалі дзейнасць па вакцынатэрапіі пнеўманій. У 1964 па ініцыятыве І.Н.Усава пры Мінскім мед. ін-це створаны факультэт педыятрыі. У 1979 аналагічны факультэт адкрыты ў Гродзенскім мед. ін-це. Пазней педыятрычныя кафедры арганізаваны пры ўсіх мед. ВНУ Беларусі. Калі ў 1940 было 504 педыятраў, то ў 2002 іх стала 4072.

3 1966 гад. кірункам НДІ аховы мацярынства і дзяцінства стала вывучэнне праблем фізіялогіі і паталогіі нованароджаных, працэсаў іх адаптацыі да пазавантробнага жыцця і інш.; створана першая айчынная тэст-сістэма для скрынінгу нованароджаных на прыроджаны гіпатырэоз, апаратура для выходжвання нованароджаных і інш. У 1981 на базе НДІ аховы мацярынства і дзяцінства ў складзе Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі арганізавана кафедра неанаталогіі, якая рыхтуе спецыялістаў у галіне фізіялогіі і паталогіі нованароджаных. 3 1986 НДІ аховы мацярынства і дзяцінства стаў вядучай установай па праблеме «Ахова мацярынства і дзяцінства ва ўмовах уздзеяння наступстваў катастрофы на ЧАЭС». Даследаваннямі ў галіне мед. генетыкі, прыроджаных заган развіцця, генетычных наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС, распрацоўкай метадаў спадчыннай і прыроджанай паталогіі займаецца НДІ спадчынных і прыроджаных захворванняў пад кіраўніцтвам Г.І.Лазюка. У станаўленні і развіцці педыятрыі на Беларусі вызначыліся В.В.Алейнікава, Т.І.Казарэзава, У.А.Куўшыннікаў, М.П.Паўлава (анкалогія і гематалогія), А.А.Астапаў, В.М.Зорына,

574 __________________ н а в у к а М.М.Смірноў, Л.А.Чарнышкова, М.П. Шэйбак (дзіцячыя інфекцыі, пытанні гастраэнтэралогіі), Л.М.Бяляева, Л.Р.Кажарская, Р.Э.Мазо, Л.В.Явец (кардыялогія дзіцячага ўзросту), Я.С.Гардзей (пульманалогія), І.В.Васілеўскі, А.В.Сукала, Н.І.Усаў (нефралогія), Т.М.Сукаватых (алергалогія), Г.Г.Шанько (неўралогія), Л.М.Астахава, Э.К.Капітонава (эндакрынапогія), В.К.Зубовіч, Г.А.Калюжын, Л.Ц.Ламака, А.К.Усціновіч, М.В.Чычко, Г.А.Шышко (пытанні арганізацыі аховы здароўя дзяцей, паталогіі перыяду нованароджанасці, парушэнняў абмену рэчываў) і інш. Дасягненні педыятрыі садзейнічалі значнаму зніжэнню дзіцячай смяротнасці (самая нізкая сярод краін СНД). За перыяд з 1990 па 1999 дзіцячая смяротнасць паменшылася на 20,8%. За комплекс работ па праблемах аховы здароўя дзяцей, зніжэння іх захворвання і смяротнасці К.М.Анішчанка, Р.Э.Мазо, І.Н.Усаў, A. К.Усціновіч удастоены Дзярж. прэміі Беларусі (1984). Літ:. Развнтне педнатрнн в БССР. 100 лет со дня рождення академнка АН БССР B. А.Леонова. Мн., 1990; Здоровье беременных женіднн н детей раннего возраста в Беларусн // Здравоохраненне. 1998. №6; Г у р н н В.Н., С е м е н е н я Н.Н. Развнтне меднко-бнологнческнх наук в Республнке Беларусь // 70 лет Нацнональной академнн наук Беларусн: Док. н матерналы юбнл. торжеств. Мн., 2000; С а в ч е н к о Н.Е. Меднцннская клнннческая наука // Наука Беларусн в XX столетнн. Мн., 2001; Б е л я е в а Л.М., Х р у с т а л е в а Е.К. Сердечно-сосуднстые заболевання у детей н подростков. Мн., 2003; Ж е р н о с е к В.Ф., Д ю б к о в а Т.П. Аллергнческне заболевання у детей: Рук. для врачей. Мн., 2003; Стагастнческнй ежегодннк Республнкн Беларусь. Мн., 2003. І.М.Семяненя.

ДЭРМАТ АЛОГІЯ Даследаванні па дэрматалогіі на Беларусі пачаліся ў 19 ст. Бел. ўрачамі апісана крапіўніца (Л.Багушэвіч), герпес (А.Ланіеўскі), фізіялагічныя асаблівасці скуры (Я.І.Рэмізаў), класіфікаваны хваробы скуры (І.Каржанеўскі) і інш. Станаўленне і развіццё дэрматалогіі як навукі звязаны з заснаваннем у 1923 кафедры дэрматавенералогіі на мед. факультэце БДУ і стварэннем скурна-венералагічнага НДІ (1932— 88). Арганізацыя і станаўленне дэрматалагічнай службы адбывалася пад кіраўніцтвам В.Ю.Мранговіуса, А.П.Комава, А.Я.Пракапчука і інш. Заснавальнік бел. школы дэрматавенеролагаў — А.Я.Пракапчук. Паспяхова развіваўся навук. кірунак па вывучэнні патамарфалогіі дэрматозаў, гістахімічных пару-

шэнняў у скуры пры псарыязе (Н.А. Жураўская, Я.С.Пеўзнер, Пракапчук). У наш час даследаванні па дэрматалогіі вядуцца ва ўсіх мед. ВНУ краіны, Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі, у рэсп. кансультацыйна-дыягнастычным цэнтрьі па дэрматалогіі і венералогіі пры Мінскім скурна-венералагічным дыспансеры. Даследавана электроннамікраскапічная структура нармальнай і паталагічна змененай скуры (Пракапчук, А.Ц.Сасноўскі, Л.Р.Фёдарава), узбуджальнікаў скурных хвароб (Пракапчук, П.Ф.Смольскі). Вывучаны мікрафлора скуры чалавека (Н.І.Чарнаморцава), фізіка-хім. ўласцівасці скуры пры псарыязе і мікозах ступняў (Комаў, Панкратаў), утрыманне макра- і мікраэлементаў і ферментаў у структуры скуры ў антагенезе (М.З.Ягоўдзік і інш.). Ацэнены стан імуннага статуса пры псарыязе, пузырчатцы, піядэрміях і інш. (У.П.Адаскевіч, У.М.Козін, Комаў, Э.І.Федаровіч), вызначана роля метабалічных працэсаў у патагенезе туберкулёзу скуры, псарыязу, экзэмы, атапічнага нейрадэрміту (Л.І.Гакінаева, Козін, Пеўзнер, Пракапчук, Ягоўдзік і інш.). Метад лячэння чырвонай ваўчанкі акрыхінам, створаны Пракапчуком, атрымаў сусветнае прызнанне. Даказаны негатыўны ўплыў хранічнага танзіліту на цячэнне псарыязу, экзэмы і інш. дэрматозаў (П.М.Лявоненка, Л.П.Цімафеева і інш.), прамянёвага ўздзеяння і стэроідных гармонаў на цячэнне кандыдозаў (А.Д.Паповіч, Ф.А.Хоміч). Вывучаны клініка і механізмы развіцця туберкулёзу скуры (Ф.І.Іванкова, Пеўзнер), экзэмы і атыпічнага дэрматыту (Адаскевіч, Лявоненка, Цімафеева і інш.), себарэі і лімфом скуры (Ю.Ф.Каралёў), пузырчаткі (Яўгодзік і інш.), прафес. пашкоджанняў скуры (І.І.Багдановіч, Л.Г.Барабанаў, Мранговіус, С.У.Федаровіч і інш.). Распрацаваны метады лячэння дэрматозаў ультрагукам (Л.І.Багдановіч), нейрадэрматозаў іголкарэфлексатэрапіяй (Адаскевіч), дэрматозаў лекавымі травамі (У.Ф.Корсун) і інш. Поспехі айч. дэрматалогіі ў дыягностыцы, лячэнні і прафілактыцы грыбковых хвароб, піядэрмітаў значна знізілі ўзровень гэтых хвароб у параўнанні з 1960-мі гадамі. Літ: С о с н о в с к н й А.Т. Лучевые дермататы. Мн., 1974; Ч н р к н н А.А., Б о г д а н о в н ч Л.Н., У л а і д н к В.С. Ультразвук н реактавность органнзма. Мн , 1977; Професснонапьные болезнн кожн. Мн., 1997; К о з н н В.М. Дерматологня: Учеб. пособне. Мн., 1999; С о с н о в с к н й А.Т., Я г о в д н к Н.З., Б е л у г н н а Н.Н. Дерматологнческнй справочннк. Мн., 2001; А д а с к е в н ч В.П. Акне вульгарные н розовые. М., 2003. М.З.Ягоўдзік.

ВЕНЕРАЛОГІЯ У 19 ст. этыялогію, клініку, лячэнне, прычыны пашырэння і прафілактыку венерычных хвароб вывучалі бел. ўрачы А.М.Аляксандраў, К.П.Гарбачэўскі, П.Ф.Дзеканскі, І.З.Зак, Л.Я.Поляк, П.С. Тапорнін, А.А.Яхнін. Навук. даследаванні па венералогіі пачаліся з адкрыццём у 1923 кафедры скурных і венерычных хвароб мед. факультэта БДУ (В.Ю.Мранговіус) і стварэннем у 1932 НДІ скурных і венерычных захворванняў (А.П.Комаў, А.Я.Пракапчук). У даваенны час і першыя пасляваенныя дзесяцігоддзі гал. яе кірункам стапа распрацоўка навук. асноў ліквідавання венерычных хвароб, якія асабліва пасля вайны мелі амаль эпідэміялагічны характар. Бел. венеролагі распрацавалі метады: лячэння сіфілісу пеніцылінам (Пракапчук), безмыш’яковісгы (С.С.Гарбулёў), скарочаны (Комаў), інструментальнай дыягностыкі, антыбіётыкатэрапіі ганарэі, неганарэйных урэтрытаў (П.В.Дыла, А.Ц.Сасноўскі, Л.Р.Фёдарава) і інш. У 1960-х г. Беларусь стала адным з лепшых рэгіёнаў СССР па барацьбе з венерычнымі хваробамі (І.І. Багдановіч, Л.І.Багдановіч, А.П.Віторскі, Дыла, Комаў і інш.). Пастаяннае вывучэнне эпідэміялогіі венерычнай паталогіі дазволіла кантраляваць яе пашырэнне (А.П.Віторскі, В.Г.Радыёнава). Даследаваны імунны статус у хворых на сіфіліс (В.Г.Панкратаў і інш.) і ганарэю (Л.Г.Барабанаў), распрацаваны рэкамендацыі па іх карэкцыі. У апошнія дзесяцігоддзі даследаванні па венералогіі вядуцца ў Мінскім, Віцебскім і Гродзенскім мед. універсітэтах, Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі, у рэсп. кансультацыйна-дыягнастычным цэнтры па дэрматалогіі і венералогіі пры Мінскім скурна-венералагічным дыспансеры. Выяўлена змяненне клінічнай праявы сіфілісу, ганарэі і інш. інфекцый, якія перадаюцца палавым шляхам, што мае важнае значэнне ў дыягностыцы гэтых паталогій (Панкратаў, Фёдарава, І.Г.Шыманская і інш.). Зроблены даследаванні па вывучэнні клінікі, дыягностыкі і лячэння сіфілісу нервовай сістэмы (Панкратаў, I А.М.Лук’янаў). Укаранёны новыя сучасныя метады дыягностыкі і лячэння сіфілісу, ганарэі і неганарэйных захворванняў мочапалавога тракту (Барабанаў, Віторскі, Панкратаў, Я.С.Пеўзнер, М.З.Ягоўдзік і інш.). Дадзена клінічная ацэнка тэрапеўтычнай эфектыўнасці лекавых прэпаратаў, якія выкарыстоў- I ваюцца пры лячэнні інфекцый, што перадаюцца палавым шляхам (У.П.Адаскевіч, Барабанаў, В.М.Козін, Фёдарава, Ягоўдзік і інш.) Працуе цэнтр па прафі-

лактыцы і барацьбе са СНІДам з сеткай кабінетаў добраахвотнага ананімнага абследавання на ВІЧ-носьбіцтва пры скуравендыспансерах абл. гарадоў і ў Мінску. Літ:. Г о р б у л е в С.С. Безмышьяковнстое леченне снфнлнса. Мн., 1959; Венернческне болезнн. Мн., 1978; Венернческне болезнн. Мн., 1998; А д а с к е в н ч В.П. Ннфекцнн, передаваемые половым путем. Н.Новгород, 2001. М.З.Ягоўдзік.

ПСІХІЯТРЫЯ 3 канца 19 ст. ўрачэбную псіхіятрычную дапамогу аказвалі ў бальніцах губернскіх цэнтраў (Віцебск, Гродна, Мінск, Магілёў), з 1903 і ў міжгубернскай псіхіятрычнай бальніцы ў Новай Вілейцы (пад Вільняй). Развіццё псіхіятрыі як навукі на Беларусі пачалося пасля арганізацыі кафедры псіхіятрыі (1925) на мед. факультэце БДУ (з 1930 у складзе Мінскага мед. ін-та). Яе заснавальнік і першы заг. кафедры (у 1925—34) А.К.Ленц распрацаваў фізіялагічны кірунак у вывучэнні псіхозаў (паслядоўнікі М.У.Вінаградаў, А.А.Кір-пічэнка, А.А.Смірноў), з 1930 узначальваў Ін-т псіханеўралогіі пры АН БССР, садзейнічаў станаўленню пакалення псіхіятраў. У пасляваенны час у псіхіятрыі Беларусі найб. актыўна развіваліся клінікабіяхімічны кірунак (Ф.М.Гайдук, Т.Ц. Сарокіна, А.Ф.Скугарэўскі, М.А.Чалісаў), вывучэнне псіхапаталагічных феноменаў, ваен. і судовая псіхіятрыя (В.І.Апышўская, Г.П.Лагуновіч, Е.І.Саўчанка), герантапсіхіятрыя (А.Р.Каралёва); арганізоўвалася дзіцячая псіхіятрычная дапамога, вяліся даследаванні ў галіне алігафрэніі і затрымкі псіхічнага развіцця (Ф.М.Гайдук, Н.К.Грыгор’ева), клініка-біяхімічных узаемаадносін у сістэме ацэнкі прагрэдыентнасці алкагольнай залежнасці (А.І.Скугарэўская). Вяліся клініка-генетычныя даследаванні (Р.А.Еўсягнееў, Т.Ц.Сарокіна і інш.), распрацоўваўся сістэмны падыход да ацэнкі псіхічных расстройстваў і іх тэрапіі (П.П.Волкаў, А.Ф.Скугарэўскі). У апошнія дзесяцігоддзі створаны псіхіятрычная і псіхатэрапеўтычная асацыяцыі, кафедры псіхіятрыі і наркалогіі ў мед. ун-тах у Мінску, Гродне, Гомелі (курс), у Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі, кафедры мед. псіхалогіі і псіхатэрапіі ў Гродзенскім мед. ун-це і Акадэміі пслядыпломнай адукацыі. Функцыянуюць псіханеўралагічныя, у т.л. дзіцяча-падлеткавы, наркалагічныя дыспансеры, пашыраецца сетка дзённых стацыянараў і рэабілітацыйных цэнтраў. Вехай у развіцці псіхіятрыі стала прыняцце законаў Рэспублікі Беларусь «Аб псіхіятрычнай да-

памозе і гарантыях правоў грамадзян пры яе аказанні» (1999) і «Аб ахове здароўя» (2002, у новай рэдакцыі). Сучасны стан псіхіятрыі на Беларусі вызначаецца інтэграцыяй у міжнар. супольніцтва, прыняццем міжнар. класіфікацыі хвароб, устанаўленнем больш цесных узаемаадносін з саматычнай медыцынай, даследаваннем псіхічных наступстваў у выніку аварыі на Чарнобыльскай АЭС (Гайдук, С.А.Ігумнаў, С.Г.Абухаў). Вывучаюцца праблемы залежнасці ад псіхаактыўных рэчываў, сацыяльнай псіхіятрыі (суіцьшальныя паводзіны і інш.), распрацоўваюцца лячэбныя і рэабілітацыйныя мерапрыемствы пры псіхічных расстройствах з улікам фармакаэканамічнага кірунку. Літ.: Снстемный подход н пснхнатрня. Мн., 1976; З м а ч н н с к а я Н.Ф., М а л ь к о в е ц М.В., П е р е с а д а А.Н. Кафедра пснхнатрнн с меднцннской пснхологней // Заведуюшне кафедрамн н профессора Мннского меднцннского ннстнтута. Мн., 1999; С к у г а р е в с к а я Е.Н., С к у г а р е в с к н й О.А. Состоянне н перспектнвы развнтня пснхнатрнн в Республнке Беларусь // Бел. мед. журн. 2003. №3. А.І.Скугарэўская.

НЕЎРАЛОГІЯ Першыя на Беларусі даследаванні па неўралогіі праведзены М.Б.Кролем, які ў 1923 узначальваў кафедру нервовых хвароб пры мед. факультэце БДУ і створаны ў 1924 Бел. ін-т фізіятэрапіі (цяпер НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі). Вучні Кроля (І.А.Бейлін, Д.А.Маркаў, Г.С.Марголін, І.Л.Саснавік, М.А.Хазанаў) зрабілі значны ўклад у неўралагічную навуку. У 1930-я г. даследаваліся этыялогія і тапічная дыягностыка захворванняў нервовай сістэмы, лакалізацыя функцый у кары галаўнога мозга, нейрасіфіліс, эпідэмічны энцэфаліт. Маркаў прапанаваў праводзіць дыягностыку захворванняў нервовай сістэмы шляхам хронакасіметрыі і

Мікраскоп для правядзення аперацый на галаўным мозгу ў НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі. 2004.

навука

575

ўпершыню ў 1941 апісаў клешчавы энцэфаліт на Беларусі. У пасляваенны час вывучаліся прычыны ўзнікнення, механізмы развіцця, дыягностыка, лячэнне і прафілактыка рассеянага склерозу і інш. дэміэлінізавальных захворванняў нервовай сістэмы (Х.Л.Бельман, Я.Я.Гардзееў, М.М.Корын, А.Л.Леановіч, Маркаў, Г.К.Недзьведзь, А.М.Філіповіч), нейраінфекцый і поліяміэліту (В.І.Вацякоў, І.І.Протас, Э.У.Фельдман, Хазанаў), клешчавога і герпетычнага энцэфалітаў (Вацякоў, Протас), сасудзістых захворванняў нервовай сістэмы (І.П.Антонаў, С.Дзм.Бяздуцік, Л.С.Гіткіна, В.У.Еўсцігнееў, А.М. Мацеша, У.І.Савіч, А.Я.Сямак, В.Б.Шалькевіч). Упершыню ў СССР былі прапанаваны новыя метады дыягностыкі і хірургічнага лячэння анеўрызм сасудаў галаўнога мозга (Ф.В.Аляшкевіч, Э.І. Злотнік, А.Ф.Смеяновіч). Распрацавана аўтаімунная канцэпцыя астэахандрозу пазваночніка і яго клінічных праяў (Антонаў, Б.У.Дрывоцінаў), прапанаваны новыя спосабы дыягностыкі, лячэння і прафілактыкі вертэбрагенных і інш. захворванняў перыферычнай нервовай сістэмы (Антонаў, Дрывоцінаў, В.Я.Латышава, Я.А.Луп’ян, Недзьведзь, У.У.Панамароў, М.Ф.Філіповіч), цыстыцэркозу галаўнога мозга (Антонаў), эпілепсіі (Маркаў, Г.Г.Шанько), міястэніі (А.М.Панамарова). Апісана новая форма спадчыннай паталогіі, якая праяўляецца парушэннем росту валасоў і пазногцяў (С.В.Хадасоўская). Вывучаны характар вестыбулярных парушэнняў пры рознай неўралагічнай паталогіі (С.А.Ліхачоў, І.А.Склют), клінічныя праявы нейраартапедычных і нейраэндакрынных расстройстваў (Дрывоцінаў, М.З.Клябанаў, А.У.Руцкі, ІІІанько), распрацавана кібернетычная сістэма дыягностыкі і прагназіравання найб. пашыраных зах-

576 __________________ НАВУКА ворванняў нервовай сістэмы (Дрывоцінаў, М.С.Місюк, Сямак) і інш. Пад кіраўніцтвам Я.Ф.Лунца і Э.П.Цітаўца праведзена серыя эксперыментальных даследаванняў па вывучэнні патафізіялагічных і біяхімічных механізмаў гіпаксіі галаўнога мозга і інш. неўралагічных расстройстваў. Самастойнай галіной неўралогіі з ’яўляецца дзіцячая неўралогія. Даследаванні па ёй праводзяцца з 1970. У 1980 заснавана кафедра дзіцячай неўралогіі пры Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі (заг. Шанько). Станаўленню дзіцячай неўралогіі садзейнічалі М.А.Хазанаў і К.Г.Юрацкая. Даследуюцца асаблівасці клінікі, ранняй дыягностыкі і лячэння ў дзіцячым узросце эпілепсіі, гіперкінезаў, сасудзістых захворванняў мозга, хвароб перыферычнай нервовай сістэмы, паталогіі нервовай сістэмы ў нованароджаных. Праблемы неўралогіі разглядаюцца ў шэрагу манаграфій, навучальных і даведачных дапаможніках, у т.л. першых у СССР 3-томнай «Неўралогіі дзіцячага ўзросту» і «Энцыклапедыі дзіцячага неўролага» (пад рэдакцыяй Шанько). Асноўнымі навукова-практычнымі і навучальнымі ўстановамі па неўралогіі з ’яўляюцца НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі, кафедры неўралогіі ў Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі, Бел., Віцебскім, Гродзенскім мед. ун-тах і Гомельскім мед. ін-це. Літ.. А н т о н о в Н.П., Ш а н ь к о Г.Г. Гнперкннезы у детей. Мн., 1975; М а р к о в Д.А., Л е о н о в н ч А.Л. Рассеянный склероз. М., 1976; А н т о н о в Н.П., Г н т к н н а Л.С. Вертебрально-базнлярные ннсульты. Мн., 1977; В о т я к о в В.Н., П р о т а с Н.Н., Ж д а н о в В.М. Западный клешевой энцефалнт. Мн., 1978; Д р н в о т н н о в Б.В. Неврологнческне нарушення прн поясннчном остеохондрозе. Мн., 1979; Ш а н ь к о Г.Г. Генералнзованный тнк (болезнь Жнль де ля Туретга) у детей н подростков. Мн., 1979; М н с ю к Н.С., С е м а к А.Е. Мозговой ннсульт (прогнознрованне н профнлактнка). М., 1980; А н т о н о в Н.П., Ш а н ь к о Г.Г. Поясннчные болн. 2 нзд. Мн., 1989; Д р н в о т н н о в Б.В., К л е б а н о в М.З. Пораження нервной снстемы прн эндокрннных болезнях. Мн., 1989; Р у ц к н й А.В., Ш а н ь к о Г.Г. Нейроортопеднческне н ортопедоневрологнческне снндромы у детей н подростков. Мн., 1998; П р о т а с П.П. Герпетнческнй энцефалнт (клнннка, патогенез, терапня); Рук. для врачей. Мн., 2000; Л н х а ч е в С.А., Б о р н с е н к о В.В., Б о р н с о в Н.А. Мануальная терапня неврологнческнх снндромов шейного остеохондроза. Внтебск, 2001; Ф н л н п п о в н ч Н.Ф., Ф н л н п п о в н ч А.Н. Рассеянный склероз: днагностнка, леченне, реабнлнтацня. Мн., 2001;

Пономарева 2002.

Е.Н. Мнастення. Мн., Г.Г.Шанько.

НЕЙРАХІРУРГІЯ Як асобная навука вылучылася ў 1950-я г. з неўралогіі і хірургіі. Першае на Беларусі аддзяленне нейрахірургіі заснавана ў 1949 прэзідэнтам АН Беларусі М.І.Грашчанкавым у 3-й клінічнай бальніцы Мінска з навук. базай у Бел. НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі. У ліку першых яго супрацоўнікаў былі Э.І.Злотнік, З.М.Кастрыцкая, Н.Я. Красільнікава, Р.А.Купрыяненка, З.А.Лапотка, М.В.Паўлавец, І.А.Склют. Пазней па ініцыятыве Злотніка нейрахірургічныя аддзяленні арганізаваны ў абл. цэнтрах, а таксама ў Бабруйску і Пінску. 3 1965 у 6-й гар. клінічнай бальніцы Мінска адкрыта 2-е аддзяленне нейрахірургіі, а ў Мінскім мед. ін-це арганізаваны курс нейрахірургіі (В.І. Лерман). Супрацоўнікі НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі з’яўляліся піянерамі ў былым СССР у хірургіі ўнутрычарапных анеўрызм, аклюзавальных пашкоджанняў сасудаў галаўнога мозга і ўнутрымазгавых кровазліццяў (Ф.В.Аляшкевіч, М.В.Паўлавец, С.Ф.Секач). Вяліся даследаванні па кіруемай артэрыяльнай гіпатаніі (Злотнік, Дзярж. прэмія 1985) і дэгідратацыйным дзеянні ліяфілізаванай мачавіны (І.З.Столкарц), вынікі якіх выкарыстоўваліся ў нейрахірургічнай практыцы. Распрацаваны і ўкаранёны ў практыку методыкі татальнага выдалення неўрыном слыхавога нерва з выкарыстаннем мікрахірургічнай тэхнікі (А.Ф.Смеяновіч), мікрахірургічнага лячэння пашкоджанняў перыферычных нерваў (Я.А.Караткевіч), праведзены даследаванні па электрарэнтгенадыягностыцы нейрахірургічных захворванняў (У.Т.Пуставойценка). У Бел. НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрйпіі (кіраўнік Смеяновіч) распрацаваны эфектыўныя методыкі мікрахірургічнага лячэння грыж паяснічных міжпазванковых дыскаў і стэнозу паяснічнага адцзела пазваночніка. У 1984 І.П.Антонаву, С.Д.Бяззубіку, Б.У. Дрывоцінаву, В.Я.Латышавай, Г.К.Недзьведзю, Смеяновічу прысуджана Дзярж. прэмія Беларусі. Праводзяцца навуковыя даследаванні і распрацаваны методыкі лячэння траўматычнага пашкоджання плечавога спляцення, пухлін асновы галаўнога мозга і ўнутрымазгавой лакалізацыі, артэрыя-вянозных мальфармацый мазжачка і артэрыяльных анеўрызм. У 1989 у Мінскім мед. ін-це засн. кафедра нервовых і нейрахірургічных хвароб (Ф.В.Аляшкевіч) з лабараторыяй псіханейрахірургіі (А.С. Фядулаў), дзе распрацаваны метады хі-

рургічнага лячэння траўматычных і сасудзістых пашкоджанняў галаўнога мозга, укаранёны ў практыку антыаксідантны прэпарат эмаксіпін і нейрапратэктар дыявітол, вывучаны магчымасці карэкцыі перакіснага акіслення ліпідаў пры чэрапна-мазгавой траўме і сасудзістых захворваннях галаўнога мозга. Адпрацаваны методыкі адбору эмбрыянальнага матэрыялу, яго далучэння ў розныя аддзелы галаўнога мозга, культывавання эмбрыянальнай нервовай тканкі і яе падрыхтоўкі да трансплантацыі; выкарыстоўваюцца новыя метады лячэння дыскагенных паяснічна-крыжавых радыкулітаў, вывучаюцца праблемы прагназіравання неўралагічных і нейрахірургічных захворванняў. Праводзяцца даследаванні па выкарыстанні фетальнай (эмбрыянальнай) нервовай тканкі пры нейрадэгенератыўных захворваннях цэнтральнай нервовай сістэмы і інш. Літ.. З л о т н н к Э.Н., С к л ю т Н.А. Неврнномы слухового нерва. Мн., 1970; Лнцевой нерв в хнрургнн неврнном слухового нерва. Мн., 1978; О л е ш к е в н ч Ф.В., О л е ш к е в н ч А.Ф. Нейрохнрургня. Операцнн на головном мозге: Справ. пособне. Мн., 1993; Артернальные аневрнзмы вертебро-базнллярного бассейна // Здравоохраненне. 2004. №3. А.Ф.Смеяновіч.

ФТЫЗІЯТРЫЯ У 2-й пал. 19 — пач. 20 ст. прафілактыку і лячэнне туберкулёзу, а таксама даследаванне этыяпатагенезу вялі бел. ўрачы М.І.Брусаў, П.А.Грацыянаў, А.І. Лазарэвіч, В.Л.Лунц і інш. У сувязі з тым, што ў 1920— 30-я г. захворванні на туберкулёз на Беларусі сталі пашыранымі і перараслі ў вострую сац. праблему, адным з першых НДІ у БССР у 1928 стаў Ін-т туберкулёзу. Бел. фтызіятры (С.А.Аграновіч, М.Р.Белы, С.І.Гельберг, У.Г.Колб, П.М.Кузюковіч, М.М.Ламака, Г.С.Левін, Х.Л.Маршак, Я.Б.Меве, І.Л.Тамарын, Л.П.Фірсава і інш.) распрацоўвалі спосабы барацьбы з туберкулёзам, метады хірургічнага лячэння туберкулёзу лёгкіх, дыягностыку і лячэнне ачагоў касцявой дэструкцыі. Яны даследавалі туберкулінадыягностыку, эфектыўнасць вакцыны БЦЖ, хіміяпрафілактыку, клініку і эпідэміялогію туберкулёзу, удасканалілі методыку скурных проб з шэрагам процітуберкулёзных прэпаратаў для дыягностыкі алергіі і колькасны метад вызначэння гістаміну ў крыві хворых на туберкулёз у перыяд інтэнсіўнай антыбактэрыяльнай тэрапіі. У пасляваенны перыяд бел. фтызіятры распрацавалі схему рэабілітацыі хворых на туберкулёз інвалідаў і ветэранаў вайны, прапанавалі метады нар-

малізацыі абменных працэсаў, дыферэнцыяльнай дыягностыкі туберкулёзу, распрацоўвалі навук. асновы па зніжэнні яго ў рэспубліцы (Ламака і інш.). У 1970— 80-я г. імі прапанавана методыка выкарыстання лекавых аэразоляў пры туберкулёзе лёгкіх, навукова абгрунтаваны розныя віды лазератэрапіі пазалёгачнага туберкулёзу. У апошнія дзесяцігоддзі даследуюцца праблемы павышэння эфектыўнасці лячэння дэструктыўных працэсаў ва ўмовах пагаршэння радыеэкалагічнага стану пасля катастрофы на Чарнобыльскай АЭС. Даследаванні па фтызіятрыі праводзяцца ў НДІ пульманалогіі і фтызіятрыі, у Мінскім, Віцебскім, Гродзенскім медыцынскіх ун-тах. Уклад у развіццё фтызіятрыі ўносяць В.С.Кароўкін, П.С.Крыванос, М.М.Ламака, В.П.Скіба і інш.

77™ .: Л о м а к о М.Н. О некоторых особенностях легочного туберкулеза. Мн., 1971; Л о м а к о М.Н., С у д н н к С.Н, С о б о л ь С.А. Руководство по фтнзнатрнн. 2 нзд. Мн., 1991; Проблемы туберкулеза в Республнке Беларусь на современном этапе // Актуальные вопросы современной меднцнны: Матернапы юбнл. науч. конф., посвяіц.

80-летпю БГМУ. Мн., 2001. Ч. 1. М.М.Ламака. ФВІЯТЭРАПІЯ I КУРАРТАЛОГІЯ Ф і з і я т э р а п і я . Першы фізіятэрапеўтычны кабінет на Беларусі арганізаваны ў 1916, хоць асобныя даследаванні ўплыву фіз. фактараў на арганізм чалавека праводзіліся і ў 19 ст. (Я.А. Наркевіч-Ёдка і інш.). 3 адкрыццём Бел. інстытута фізіятэрапіі (1924) даследаванні набылі сістэмны характар, а фізіятэрапеўтычная служба пачала фарміравацца як галіна практычнай медыцыны. У наш час фізіятэрапеўтычную дапамогу (святлолячэнне, электра-, магніта-, механатэрапію, вода- і бальнеалячэнне, інгаляцыйную тэрапію і інш.) аказваюць у фізіятэрапеўтычных аддзяленнях, якія функцыянуюць ва ўсіх лячэбна-прафілактычных і санаторна-курортных установах Беларусі. Штогод лячэнне атрымліваюць больш за 5 млн. хворых. К у р а р т а л о г і я (уключае ў сябе бальнеалогію, бальнеатэрапію, кліматалогію і клімататэрапію, таласатэрапію і курартаграфію) фарміравалася паступова, а курортныя фактары з лячэбнымі мэтамі доўгі час выкарыстоўваліся бессістэмна і эмпірычна. Вывучэнне мінеральных крыніц Беларусі пачалося ў 18 ст. У 1778 С.Элі даследаваў і апісаў Шклоўскую серна-жалезістую крыніцу, у 1786 А.Меер-Міхееўскі — крыніцу пад Крычавам. Некалькі мінеральных крыніц выявіў В.М.Севяргін. Рэгулярнае выкарыстанне мінеральных вод пачалося ў 1-й пал. 19 ст., першы курорт 19. Зак. 295.

засн. ў 1855 каля в. Баркоўшчына наберазе Доўжыцкага возера (існаваў да Вял. Айчыннай вайны). Сістэматычнае і планавае асваенне курортных фактараў у рэспубліцы пачалося ў 1920-я г. Уклад у іх вывучэнне і развіццё санаторна-курортнай справы зрабілі І.П.Антонаў, П.В.Астапеня, М.Ф.Казлоў, І.В. Казлоўскі, Я.Ф.Калітоўскі, Э.С.Кашыцкі, А.В.Кудзельскі, Л.Х.Хасін, Б.В.Шалькевіч і інш. У 1925 адкрыты санаторый «Баркоўшчына», у 1934 — Барысаўскі санаторый, у 1936 — Бабруйская курортная лячэбніца. У пасляваенны час праводзілася мэтанакіраваная разведка мінеральных вод і лячэбных гразей і на іх базе ствараліся санаторна-курортныя ўстановы: санаторыі «Нарач» (1963), «Крыніца» (1966), «Лётцы» (1964) і інш. Адначасова пашыралася сетка дамоў адпачынку, санаторыяў-прафілакторыяў і інш. санаторна-курортных устаноў. У наш час на Беларусі функцыянуе 71 санаторый і пансіянат з лячэннем, 109 санаторыяў-прафілакторыяў і 15 дамоў адпачынку, у якіх штогод папраўляюць здароўе больш за 500 тыс. чалавек. Навук. даследаванні па фізіятэрапіі і курарталогіі праводзяцца пераважна ў Бел. НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі; на кафедрах фізіятэрапіі, курарталогіі і мед. рэабілітацыі ў Бел. мед. зкадэміі паслядыпломнай адукацыі; у мед. універсітэтах. Бел. вучонымі адкрыты і вывучаны шматлікія крыніцы мінеральных вод і лячэбных гразей, даследавана эфектыўнасць фізіятэрапеўтычных метадаў і курортных фактараў у прафілактыцы хвароб, лячэнні і рэабілітацыі хворых; распрацаваны шматлікія метады лячэння фізічнымі фактарамі, вывучаны фізіка-хім. і лекавыя ўласцівасці прыродных фактараў, прапанаваны дзесяткі фізіятэрапеўтычных апаратаў. Найб. значны ўклад у развіццё фізіятэрапіі і курарталогіі зрабілі Г.Е.Багель, В.А.Кобрык, Д.А.Маркаў, Л.А.Пірагова, У.С.Улашчык і створаная ім бел. фізіятэрапеўтычная школа. Спецыялісты ў галіне фізіятэрапіі і курарталогіі аб’яднаны ў Бел. навук. мед. таварыства фізіятэрапеўтаў і курартолагаў (засн. ў 1948, з 1948 старшыня Маркаў, з 1976 Улашчык). 3 мэтай укаранення навейшых дасягненняў у галіне фіз. і курортнай тэрапіі ў мед. практыку праводзяцца нарады таварыства і яго філіялаў у абласцях, канферэнцыі, семінары. Асновы фізіятэрапіі і курарталогіі выкладаюцца ў вышэйшых і сярэдніх мед. навучальных установах. Падрыхтоўку і ўдасканаленне ўрачоў па фіз. і курортнай тэрапіі праводзіць створаная ў 1977 кафедра фізіятэрапіі і

н а в у к а _________________

577

курарталогіі Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі.

77™.: К а ш н ц к н й Э.С., У л а і д н к В.С. Курортные факторы Белорусснн. Мн., 1977; Ш а л ь к е в н ч Б В., Х а с н н Л.Х. Курорты н места отдыха Белорусснн. Мн., 1984; У л а ш н к В.С. Популярная фнзнотерапня. Мн., 2003; У л а ш н к В.С., Л у к о м с к н й Й.В. Обшая фнзнотерапня. Мн., 2003. У.С.Улашчык. АНКАЛОГІЯ I МЕДЫЦЫНСКАЯ РАДЫЯЛОГІЯ Анкалогія і мед. радыялогія як навукова абгрунтаваная сістэма арганізацыі анкалагічнай дапамогі дзейнічае на Беларусі з сярэдзіны 20 ст. На базе Рэсп. анкалагічнагадыспансера(1934, Мінск) у 1960 створаны НДІ анкалогіі і мед. радыялогіі (заснавальнік і першы дырэктар М.М.Аляксандраў). 3 1965 інстытут мае сваю базу ў пас. Лясны пад Мінскам. Дзейнасць інстытута і развіццё анкалагічнай службы рэспублікі звязана з імёнамі Г.Д.Голуб, З.М.Гутмана, І.Р.Жакава, Э.Л.Жаўрыда, В.А.Казліціна, С.Б.Каржа, З.В.Лапарэвіч, А.А.Машэўскага, Т.Ц.Паддубнай, Ц.А.Панцюшэнкі, У.С.Пячэнкі, Я.С.Скоблі, Л.С.Сукаватых, І.П.Сяржаніна, С.З.Фрадкіна, М.А.Цішчанкі, Б.Д.Шыцікава і інш. Яны стварылі навук. асновы арганізацыі проціракавай барацьбы, ранняга выяўлення раку, развіцця і ўкаранення метадаў камбінаванага і комплекснага лячэння злаякасных пухлін, радыеізатопнай дыягностыкі, прамянёвай і хіміятэрапіі. Анкалагічную дапамогу аказваюць Мінскі гар. і абласныя анкалагічныя дыспансеры (Брэст, Віцебск, Гомель, Магілёў), анкалагічнае аддзяленне Гродзенскай абл. бальніцы, міжраённыя дыспансеры (Баранавічы, Бабруйск, Вілейка, Мазыр, Пінск, Полацк). Дыспансеры маюць паліклінікі і стацыянары, неабходную апаратуру і абсталяванне для дыягностыкі і лячэння анкалагічных хворых; праводзяць прафілактычныя агляды, рэгіструюць і аналізуюць захваральнасць і смяротнасць ад пухлін, кансультуюць урачоў агульнай лячэбнай сеткі па пытаннях дыягностыкі і лячэння пухлін. Навукова-практычны цэнтр і база падрыхтоўкі спецыялістаў анкалагічнай службы Беларусі — НДІ анкалогіі і мед. радыялогіі (з 1997 імя М.М.Аляксандрава) — узначальвае і каардынуе работу па анкалогіі ў краіне. 3 2000 дырэктар інстытута І.В.Залуцкі. Асн. кірункі навук. дзейнасці: арганізацыя проціракавай барацьбы, вывучэнне эпідэміялогіі і прафілактыкі ра-

578_________________

навука

ку; распрацоўка новых тэхналогій дыягностыкі і лячэння злаякасных пухлін, стварэнне і правядзенне клінічных выпрабаванняў новых дыягнастычных і лекавых сродкаў; удасканаленне медыкатэхнічнай базы анкалагічнай службы краіны. Вядомасць набылі распрацоўкі інстытута па стварэнні, апрабацыі і ўкараненні радыефармпрэпаратаў для дыягностыкі і лячэння злаякасных новаўтварэнняў (Шыцікаў); даследаванні па распрацоўцы і выкарыстанні метадаў кіруемай штучнай гіпертэрміі і гіперглікеміі ў многакампанентным лячэнні злаякасных новаўтварэнняў (Жаўрыд, Фрадкін); па ўнутрыполасцевай гаматэрапіі і новых спосабах камбінаванага, комплекснага і спалучанага лячэння раку органаў жаночай рэпрадуктыўнай сістэмы (К.Я.Вішнеўская); па прамянёвым лячэнні, метадах прафілактыкі і лячэння постпрамянёвых пашкоджанняў, прагназіраванні індывідуальнай радыеадчувальнасці злаякасных пухлін (Н.А.Арцёмава, Г.У.Мураўская); марфалагічных метадах дыягностыкі перадпухлінных хвароб і злаякасных пухлін (Л.Б.Клюкіна, Г.М.Мураўёў); камбінаваным лячэнні хворых на рак лёгкага, стрававода (У.В.Жаркоў). Распрацаваны таксама антыаксідантны комплекс і метады яго выкарыстання пры камбінаваным лячэнні хворых з пухлінамі страўніка і кішэчніка (У.М.Сукалінскі); дыягностыка і лячэнне онкауралагічных хворых (А.С.Маўрычаў, А.Р.Суконка); прафілактыка і ранняя дыягностыка раку малочнай залозы, варыянты яго хіміятэрапеўтычнага і гарманальнага лячэння (Л.А.Путырскі); тэхнічнае і фізіка-дазіметрычнае забеспячэнне прамянёвай тэрапіі, спосабы радыяцыйнай аховы ад мед. апрамянення (І.Г.Таруцін), лячэнне пухлін скуры, мяккіх тканак і апорна-рухальнага апарату, метадаў рэабілітацыі анкалагічных хворых, у т.л. рэканструктыўна-аднаўленчыя і пластычныя аперацыі (Залуцкі); біяхімічныя і біяфізічныя метады дыягностыкі і маніторынгу злаякасных пухлін (А.А.Машэўскі, В.І.Прохарава). Першасную падрыхтоўку па анкалогіі атрымліваюць у Бел. (Мінск), Гомельскім, Гродзенскім, Віцебскім мед. універсітэтах, спецыялізацыю і ўдасканаленне ў галіне анкалогіі і мед. радыялогіі — у Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі (яе кафедра анкалогіі працуе на базе НДІ анкалогіі і мед. радыялогіі імя Аляксандрава). На кафедры анкалогіі Бел. мед. універсітэта пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС створана Рэсп. праграма «Праблемы

анкалагічнага захворвання шчытападобнай залозы» (Я.П.Дзямідчык), у межах якой распрацаваны метады ранняй дыягностыкі, хірургічнага і комплекснага лячэння раку шчытападобнай залозы ў дзяцей. Роля анкалогіі пастаянна расце (пухліны займаюць 2-е месца сярод прычын смяротнасці насельніцтва); штогод адбываецца больш за 80 тыс. шпіталізацый. У 2003 у анкалагічных установах Беларусі працавала 345 урачоў-анколагаў і 152 урачы-радыёлагі. Вынікі навук. даследаванняў бел. анколагаў публікуюцца ў альманаху «Актуальныя праблемы анкалогіі і медыцынскай радыялогіі». Л і т В н ш н е в с к а я Е.Е. Рак н беременность. Мн., 2000; Ф р а д к н н С.З., З а л у ц к н й Н.В. Меланома кожн: Практ. пособне для врачей. Мн., 2000; Онкоурологня. Мн., 2001; П у т ы р с к н й Л.А. Рак молочной железы. Мн., 2003; Ф р а д к н н С.З., З а л у ц к н й Н.В. Клнннческая онкологня. Мн., 2003. І.В.Залуцкі. ОТАРЫНАЛАРЫНГ АЛОГІЯ Развіццё отарыналарынгалогіі на Беларусі распачаў у 1906 урач Магілёўскай губ. К.Ю.Канановіч, які набыў спецыялізацыю ў С.-Пецярбургу. Першыя навук. даследаванні зроблены М.Ф.Цытовічам у дысертацыі «Да пытання аб дыхальных і пульсатарных рухах барабаннай перапонкі» (1907). У пач. 20 ст. отарыналарынгалагічную дапамогу насельніцтву аказвалі М.В.Камоцкі, М.Л. Кацнельсон, М.А.Паўтаў, А.З.Яхнін і інш. Даследаванні па отарыналар.ынгалогіі актывізавапіся з арганізацыяй кафедры і клінікі хвароб вуха, горла і носа (1925) у Мінскім мед. ін-це (С.М.Бурак). У даваенны час вывучалася склерома дыхальных шляхоў (С.М.Алукер, Р.Х.Карпілаў, І.А.Лапотка, Я.І.Яраслаўскі). Распрацаваныя на Беларусі метады дыягностыкі і лячэння склеромы выкарыстоўваліся ва ўсіх рэспубліках СССР. У 1927 арганізавана секцыя отарыналарынгалогіі пры Мінскім навукова-практычным таварыстве ўрачоў (з 1933 Бел. навукова-практычнае таварыства). У 1928 адбыўся 1-ы Усебел. з ’езд отарыналарынголагаў, на якім абмяркоўваліся праблемы склеромы і глуханематы. У пасляваенныя гады створаны новыя схемы тэрапіі склеромы (М.П.Кніга, М.В.Мякіннікава, М.Ц.Яўстаф’еў). У апошнія дзесяцігоддзі навукова-даследчая работа бел. отарыналарынголагаў вядзецца на кафедрах хвароб вуха, горла, носа ў Бел., Віцебскім, Гродзенскім, Гомельскім мед. ун-тах, Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі, у аддзелах отарыналарынгалогіі Бел. НДІ: анкалогіі і мед. рыдыялогіі; неўралогіі, нейоахірургіі і фізіятэрапіі; экспертызы

працаздольнасці і арганізацыі працы інвалідаў. Удасканалены метады прафілактыкі, дыягностыкі і лячэння хранічных гнойных атытаў, танзілітаў, дабраякасных і злаякасных пухлін, стэнозаў гартані, прыроджаных заган, арганізацыі барацьбы з захворваннямі вуха, горла і носа. Распрацаваны пытанні хірургічнай рэабілітацыі слыху пры хранічных гнойных сярэдніх атытах, отасклерозе, прафесійных захворваннях, гнойных параназапьных сінусітах (М.І. Аўсяннікаў, В.А.Быстрэнін, В.Я.Гапановіч, І.М.Кароль, В.Ф.Мельнік, У.Дз. Мяланьін, В.П.Сітнікаў, А.Г.Хораў, П.А. Цімашэнка, С.Р.Чабанаў); эпідэміялогіі, дыягностыкі і лячэння дабраякасных і злаякасных новаўтварэнняў (А.В.Вакер, І.А.Склют, Г.М.Смердаў, Л.Р.Пятрова). Літ:. К р ю ч о к Г.С. Очеркн нсторнн меднцнны Белорусснн. Мн., 1976; Г а п а н о в н ч В.Я. Аспекты нсторнп развптпя оторпноларннгологнв в Белорусснн // II сьезд оторнноларннгологов Белорусснн. Мн., 1984; Т н м о ш е н к о П.А. Состоянне н перспектнвы слухоулучшаюшей хнрургнн в Республнке Беларусь // Здравоохраненне Беларусн. 1994. №9; Т і ш о з с Ь е п к о Р.А., О а р а п о у і с Ь VI. ТЬе ёеуеіоршепі оІ ЕЫТ іп Веіапін Ьеічуееп 1880 апё 1920 // Еагіп§о-КЬіпо-Оіо1обіе. 4Л Ешореап Соп@гез5 оГ 0(о-КЬшо1агуп§оІо§у Неасі апсі Кеск 8ш§егу. АЬзІгасІз. Вегііп (Оеппапу). 13—18 Мау 2000. Вегііп, 2000. П.А.Цімашэнка, А.П.Цімашэнка. АФТАЛЬМАЛОГІЯ Навуковыя даследаванні па афтальмалогіі на Беларусі пачаліся з адкрыццём у 1923 на мед. факультэце БДУ адпаведнай кафедры (заг. С.Д.Камінскі). У 1934 у Гомелі на базе вочнай лячэбніцы адкрыты Рэсп. навукова-даследчы трахаматозны ін-т (у гэты час трахома мела эпідэмічны характар). 3 адкрыццём Мінскага і Віцебскага мед. ін-таў у канцы 1920 — сярэдзіне 1930-х г. у іх арганізаваны кафедры афтальмалогіі. У даваенны час кафедра Віцебскага мед. ін-та (заг. С.Н.Купрэеў) аддавала ўвагу хірург. лячэнню захворванняў вачэй, барацьбе з трахомай, касавокасцю, траўматычным пашкоджаннем вачэй. Да 1941 захваральнасць натрахому рэзка знізілася. Пасля вайны барацьбу па канчатковай ліквідацыі трахомы на Беларусі ўзначаліла заг. кафедры вочных хвароб Мінскага мед. ін-та, гал. афтальмолаг Мін-ва аховы здароўя Т.В.Бірыч; у 1961 Беларусь першай з рэспублік СССР ліквідавала трахому. У 1954—61 віцебскія вучоныя (заг. кафедры М.Э. Кашук) укаранялі метады лячэння хвароб вачэй, якія выкарыстоўваліся ў Адэскім НДІ вочных хвароб (навылётная перасадка рагавіцы, дыятэрмакаагуляцыя склеры пры адслойцы сятчаткі

і інш.)- 3 1960 бел. афтальмолагі вывучалі пытанні прафілактыкі слепаты і лячэння траўмаў вока, ранняй дыягностыкі глаўкомы, запаленчых і сасудзістых захворванняў вока, катаракты. У 1961 Бірыч распрацавала і ўкараніла аперацыі крыяэкстракцыі катаракты, аперацыі з мэтай прафілактыкі прагрэсіравання блізарукасці. На кафедры афтальмапогіі Гродзенскага мед. ун-та (арганізавана ў 1962; першы заг. У.Т.Парамей), вяліся навук. даследаванні па распрацоўцы спосабаў тэрапіі туберкулёзу вачэй, яго дыягностыцы з дапамогай тэмпературнага тэста, спосабу святлотэрапіі дыстрафій вочнага дна і атрафіі зрокавага нерва. Удасканальвапіся аператыўныя метады лячэння катаракты, глаўкомы і спосабы тэрапіі апёкаў вачэй, у т.л. аміячных апёкаў. 3 1978 укаранёны мікрахірургія вока ў Мінску, лазерныя метады лячэння вачэй у Гомелі (дзе адкрыты з 1987 лазерны цэнтр, з 1988 абл. Цэнтр мікрахірургіі вока з аддзяленнем функцыян. дыягностыкі). Міжнар. прызнанне атрымалі метады касметычнай і інтэрламелярнай кератапластыкі, навылётнай перасадкі рагавіцы і інш., распрацаваныя віцебскімі афтальмолагамі (заг. кафедры І.В.Морхат). У наш час асн. цэнтры па афтальмалогіі — адпаведныя кафедры Бел., Віцебскага, Гомельскага і Гродзенскага мед. універсітэтаў. На пач. 21 ст. асн. прычыны інваліднасці па зроку і слабабачання — глаўкома, катаракта, дыябетычная рэцінапатыя, сасудзістыя захворванні сятчаткі і інш. 3 улікам гэтага на Беларусі ўкаранёны сучасныя тэхналогіі экстракцыі катаракты, аперацый на шклопадобным целе, лазерная каагуляцыя пры дыябетычнай рэцінапатыі, рэканструктыўна-аднаўленчая хірургія вока пасля наступстваў цяжкіх траўмаў і захворванняў вока і інш. 3 1978 намаганнямі кафедры афтальмалогіі Бел. мед. ун-та ў Мінску адкрыты Рэсп. цэнтр рэканструктыўнай мікрахірургіі вока (кіраўнік Т.А.Бірыч), які мае сучаснае абсталяванне. Штогод на базе Рэсп. цэнтра рэканструктыўнай мікрахірургіі вока і рэабілітацыі інвапідаў па зроку выконваецца больш за 3 тыс. аперацый, з іх 45% — супрацоўнікамі кафедры вочных хвароб Бел. мед. універсітэта. Аказваецца кваліфікаваная лазерная дапамога, пры Цэнтры працуе аддзяленне функцыян. дыягностыкі і лазернай мікрахірургіі (выконваецца больш за 5 тыс. лазерных мікрахірург. аперацый і каля 40 тыс. дыягнастычных абследаванняў жыхароў Беларусі ў год). Вядучыя спецыялісты ў галіне афтальмалогіі Т.А.Бірыч, Ф.І.Бірукоў, Л.У. Дравіца, С.М.Ільіна, Л.М.Марчанка, Мор-

хат, М.І.Пазняк, А.Ю.Чэкіна, Л.К.Яхніцкая і інш. Літ.\ Б н р н ч Т.В. Прцмененне температур в офтальмологнн. Мн., 1984; Глазные болезнн: Учеб. пособне. 2 нзд. Мн., 1998; Б н р н ч Т.А. Офтальмопатологня у детей, постоянно прожнваюшнх на радноактнвно загрязненных террнторнях, а также участннков лнквндацнн последствнй аварнн на ЧАЭС // Сб. 7 Междунар. научно-практ. конф. «Экологня человека в постчернобыльскнй пернод». Мн., 1999; Б н р н ч Т.А. Скрннннг н леченне больных с днабетнческой ретннопатней // Бел. офтальмол. журн. 2002. №2—3. Т.А.Бірыч. ТРАЎМАТАЛОГІЯ I АРТАПЕДЫЯ Як самастойная галіна навукі на Беларусі вылучылася ў 1930-я г. з хірургіі. У 1930 у Мінску створаны інстытут фізіятрыі, артапедыі і неўралогіі (з 1944 НДІ траўматалогіі і артапедыі). У ліку заснавальнікаў айчыннай артапедыі М.Н.Шапіра, Б.Н.Цыпкін, Р.Х.Мініна. Пазней арганізаваны аналагічныя кафедры ў Мінскім, Віцебскім, Гродзенскім, Гомельскім мед. ін-тах і ў Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі.

3 канца 1940-х г. бел. вучоныя НДІ траўматалогіі і артапедыі пачалі распрацоўваць метады лячэння хранічнага астэаміэліту, заганных куксаў, несапраўдных суставаў, дэфектаў касцей і інш. У 1970-я г. праведзены даследаванні па раннім выяўленні і лячэнні скаліёзу, прыроджанага вывіху сцягна, дэфармацыі канечнасцей. Распрацаваны метады лячэння ўнутрысустаўных пераломаў і паталогіі суставаў (Я.Д.Белаенка, І.Р.Варановіч, С.С.Навумовіч). Даказана магчымасць сапраўднай рэгенерацыі сустаўнога храстка, распрацаваны эфектыўны метад — бакавы кампрэсійны астэасінтэз мышчалак у вобласці каленнага сустава пры пераломах. У апошнія дзесяцігоддзі распрацаваны новыя тэхналогіі лячэння і рэабілітацыі хворых з пашкоджаннямі пазваночніка і спіннога мозга, ускладненымі парэзамі і паралічамі канечнасцей і парушэннем функцыі тазавых органаў. Пры НДІ траўматалогіі і артапедыі створаны Рэсп. цэнтр спінальнай траўмы, а таксама цэнтры эндапратэзавання буйных суставаў, дзіцячай траўматалогіі і артапедыі, спартыўных траўмаў і паталогіі суставаў, якія з’яўляюцца базай для падрыхтоўкі адпаведных кадраў і правядзення даследаванняў. Прапанаваны і ўкаранёны ў практыку новыя спосабы дэкампрэсіі спіннога мозга і стабілізацыі пазваночніка пры траўмах, дэфармацыях і пухлінах; сканструяваны і ўкаранёны транспедыкулярныя універсальныя фіксатары з тытану, якія дазваляюць пазбегнуць зрушэння абломкаў у

навука

579

трох плоскасцях (Д.К.Цесакоў); удасканалена Наіо-сістэма для шыйнага аддзела пазваночніка (А.У.Бабкін, У.Р.Варановіч, А.І.Дулуб, С.У.Зарэцкі, А.М.Мазурэнка, С.В.Макарэвіч, А.М.Пятрэнка і інш.); створаны новы кірунак — артралогія і артраскапія (Белаенка); распрацаваны метады лячэння пашкоджанняў і захворванняў звязак, храсткоў і сінавіяльнай абалонкі каленнага сустава; прапанаваны лекавыя прэпараты — хондрапратэктары, штучная сінавіяльная вадкасць. Пры дысплазіях тазасцегнавога сустава, дэфармацыях шыйкі і галоўкі сцягна распрацаваны і ўкаранёны новыя рэканструктыўна-аднаўленчыя аперацыі: астэатамія таза і інш. (А.А.Сакалоўскі і інш.); удасканалены метады эндапратэзавання пры дэфармацыях каленнага сустава (Белаенка, П.Р.Скакун), спосабы эндаскапічнай мікрахірургіі пры пашкоджаннях каленнага і плечавога суставаў (Белаенка, Скакун, А.Л.Эйсмант і інш.); распрацаваны спосабы дыферэнцыяльнай дыягностыкі і тактыкі лячэння хворых з пухлінамі і пухлінападобнымі пашкоджаннямі шкілета, напр., пазваночніка, касцей таза (Варановіч, Л.А.Пашкевіч і інш.). У Мінскім мед. ун-це распрацоўваецца метадалогія нізкаінтэнсіўнага лазернага выпрамянення ў комплексным лячэнні паталогіі суставаў, пераломаў касцей, рэгенерацыі тканак (А.С.Крук, М.С.Сердзючэнка і інш.); аптымальныя спосабы лячэння пашкоджанняў і захворванняў кісці (П.І.Беспальчук, А.І.Валатоўскі, П.П.Пашук і інш.), а таксама ўскладненых гнойнай інфекцыяй пераломаў і незрашчэнняў (А.А.Губко, А.В.Марціновіч і інш.), паталогіі тазасцегнавога сустава (А.В.Бялецкі, Крук, А.А.Сакалоўскі і інш.). У БелМАПА створаны і ўкаранёны ў практыку айчынны эндапратэз тазасцегнавога сустава (А.У.Руцкі), удасканалены спосабы лячэння ўнутры- і калясустаўных пераломаў верхніх канечнасцей (В.А.Маркс, Руцкі і інш.), вывучаны працэсы астэарэгенерацыі пры пераломах з дапамогай радыефармпрэпаратаў (У.А.Грыб, Ю.Д.Каваленка, А.П.Кезля, І.І.Харковіч і інш.). У Віцебскім мед. ун-це распрацоўваюць мікрахірургічную тэхніку, неабходную пры пашкоджаннях і захворваннях кісцей (М.Р.Дзівакоў, У.П.Дэйкала і інш.); у Гродзенскім — удасканалены метады кансервацыі алагенных тканак, удакладнены магчымасці іх выкарыстання пры гнойных ранах, распрацаваны спосабы біятрансплантацыі дэмінералізаванай касцявой тканкі і стымуляцыі астэагенезу ва ўмовах малых доз радыяцыі (С.І.Балтрукевіч,

580_________________ НАВУКА Я.М.Бурнейка, У.А.Іванцоў і інш.); у Гомельскім — распрацоўваюць сістэму мед. дапамогі і рэабілітацыі пры цяжкіх і спалучаных пашкоджаннях таза (М.М.Дзятлаў і інш.), пытанні эндапратэзавання тазасцегнавых суставаў (У.І. Нікалаеў). Л і т К у п ч н н о в Б.Н., Е р м а к о в С.Ф., Б е л о е н к о Е.Д. Бнотрнбологня снновнальных суставов. Мн., 1997; В о р о н о в н ч Н.Р., П а ш к е в н ч Л.А. Олухолн позвоночннка. Мн., 2000; Д я т л о в М.М. Современные проблемы органнзацнн лечення больных со сложнымн поврежденнямн таза в Беларусн // Мед. новостн. 2000. №5; М а к а р е в н ч С.В. Спонднлодез уннверсапьным фнксатором грудного н поясннчного отделов позвоночннка: Пособне для врачей. Мн., 2001; М а к а р е в н ч Е.Р., Б е л е ц к н й В.В. Леченне поврежденнй враіцательной манжеты плеча. Мн., 2001; Б р о д к о Г.А., В о р о н о в н ч Н Р. Хнрургнческая коррекцня воронкообразной деформацнн грудной клеткн: Пособне дпя врачей. Мн., 2003; С о к о л о в с к н й О.А. Днсплазня тазобедренного сустава у подростков: Пособне дпя врачей. Мн., 2003. Я.Д.Белаенка.

спецыялісты розных кірункаў стаматалогіі: А.С.Арцюшкевіч (біямеханіка траўмаў сківіц), Вялічка (артапедычнае лячэнне хвароб перыядонту), Л.М.Дзедава (фізіятэрапія ў перыяданталогіі), П.А.Леус (прафілактыка карыесу), І.К. Луцкая (фізіялогія зуба), С.А.Навумовіч (лячэнне зубасківічных анамалій), Т.М.Церахава (прафілактыка і лячэнне зубасківічных дэфармацый), А.П.Чудакоў (аднаўленчая хірургія сківічна-тваравай вобласці). Шырокую вядомасць атрымалі даследаванні Чудакова па першаснай аўтаастэапластыцы прыроджаных шчылін паднябення ў дзяцей і метады пластычнага аднаўлення вялікіх дефектаў твару і шыі. Літ.. Б е р д ы г а н К.Н. Клнннка н леченне поврежденнй челюстно-лнцевой областн. Мн., 1961; М е т л н ц к н й Ю.К. Стоматологня в Белорусской ССР // Здравоохраненне Белорусснн. 1967. МЬЦ; О к о л о т Т.Ф. Хнрургнческое леченне околокорневой кнсты с сохраненнем зубов Мн., 1972; К р у ч н н с к н й Г.В., Ф н л н п п е н к о В.Н. Одонтогенный верхнечелюстной сннунт. Мн., 1991; Л у ц к а я Н.К., А р т ю ш к е в н ч А.С. Руководство по стоматологнн. Ростов н/Д. 2000; Клнннческая пернодонтологня. Мн., 2002. А. С.Арцюшкевіч.

СТАМАТАЛОГІЯ Даследаванні па стаматалогіі на Беларусі пачаліся на адпаведнай кафедры мед. факультэта БДУ (1926), у навукова-практычным ін-це аданталогіі Наркамата аховы здароўя БССР (1928) пад кіраўніцтвам І.М.Старобінскага і стаматалагічным ін-це (1940). Больш інтэнсіўна стаматалогія пачала развівацца ў пасляваенны час з адкрыццём адпаведных кафедраў у Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (К.І.Бердыган) і Мінскім мед. ін-це (Ю.А.Мятліцкі). Бердыган і Т.В. Фокіна распрацоўвалі метады лячэння траўмаў сківіц, Старобінскі — хірургічнай стаматалогіі, Мятліцкі — аднаўленчай хірургіі сківічна-тваравай вобласці. У 1960-я г. распрацаваны метады процірэцыдыўнай тэрапіі герпетычнага стаматыту, спосабаў лячэння парадантыту і актынамікозу слізістай абалонкі рота (Т.Ф.Акалот, Г.П.Саснін); шэраг спосабаў пластычных аперацый у дарослых (Г.У.Кручынскі) і дзяцей (Э.М.Мельнічэнка, Фокіна). У апошнія дзесяцігоддзі прапанавана навукова абгрунтаваная праграма прафілактыкі карыесу з выкарыстаннем фтарыраванай солі, наладжана яе вытворчасць. Распрацавана канцэпцыя ўзаемасувязі стану поласці рота ў дзяцей з інфекцыйнымі і інш. захворваннямі (Мельнічэнка); прапанаваны метады зубапратэзавання на аснове выкарыстання новых пластычных матэрыялаў (Л.С.Вялічка). У Мінскім мед. ун-це і Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі працуюць

УРАЛОГІЯ Як самастойная навука вылучылася з агульнай хірургіі. На Беларусі пачала развівацца ў 1953 з заснаваннем кафедры уралогіі ў Бел. ін-це ўдасканалення ўрачоў (зараз Бел. мед. акадэмія паслядыпломнай адукацыі) і адкрыццём уралагічнага аддзялення на базе Мінскай абл. бальніцы. У 1970 у 4-й клінічнай бальніцы Мінска адкрыта аддзяленне тэрапіі хранічнай нырачнай недастатковасці і перасадкі нырак. У 1960— 70-я г. уролагі Беларусі распрацавалі спосабы аперацый пры экстрафіі мачавога пузыра (А.І.Міхельсон), гіпаспадыі (М.Я.Саўчанка), неўрагенных парушэннях мочавыдзялення (В.А.Мохарт, Саўчанка). Створаны Рэспубліканскі цэнтр перасадкі нырак (Саўчанка, Г.Ц.Казлоў). За распрацоўку і ўкараненне ў клінічную практыку сучасных метадаў дыягностыкі і арыгінальных рэканструктыўных органазберагальных аперацый для лячэння хворых з прыроджанымі анамаліямі нырак і мачавых шляхоў Саўчанку ў 1982 прысуджана Дзярж. прэмія СССР. У апошнія дзесяцігоддзі на Беларусі аказваюцца ўсе віды сучаснай урапагічнай дапамогі: дыстанцыйная літатрыпсія, эндаскапічныя аперацыі на нырках, прастаце і мочавывадных шляхах; востры і хранічны гемадыяліз, перасадка нырак. Значны ўклад бел. уролагі ўнеслі ў распрацоўку метадаў лячэння пухлін нырак з дапамогай агульнай гіпертэрміі

(А.С.Маўрычаў, А.Р.Суконка), лакальнай гіпертэрміі пры пухлінах мачавога пузыра (А.У.Строцкі); рэінервацыі мачавога пузыра (А.А.Грэсь); змянення гамеастазу пры пухлінах мачавога пузыра (М.А.Нечыпарэнка); метадаў лячэння дабраякаснай гіперплазіі прастаты з выкарыстаннем розных відаў хірургічных лазераў (У.Дз.Бурко); у распрацоўку і ўкараненне аперацый па лячэнні прыроджаных уралагічных захворванняў у дзяцей (Саўчанка, І.А.Скобеюс, З.А.Трафімава); лячэнне хранічнай нырачнай недастатковасці і перасадкі ныркі (Казлоў, В.С.Пілатовіч, Саўчанка); лячэнне туберкулёзу органаў мочапалавой сістэмы (В.В.Баршчэўскі). Праводзяцца даследаванні па лячэнні мочакамянёвай хваробы, пухлін і траўмаў органаў мочапалавой сістэмы, прыроджаных анамалій у дзяцей, захворванняў прастаты, неспецыфічных запаленчых уралагічных захворванняў. У наш час кадры уролагаў рыхтуюць у Бел. мед. ун-це, на курсах пры кафедрах хірургіі Гродзенскага, Віцебскага і Гомельскага мед. ун-таў. Спецыялізацыю па уралогіі і павышэнне кваліфікацыі ажыццяўляе кафедра уралогіі Бел. мед. акадэміі паслядыпломнай адукацыі. Літ.: М н х е л ь с о н А.Н. Оператнвное леченне недержання мочн на почве врожденных аномалнй мочевой снстемы. Мн., 1957; С а в ч е н к о Н.Е. Гнпоспадня н ее леченне. Мн., 1962; С а в ч е н к о Н.Е., М о х а р т В.А. Нейрогенные расстройства моченспускання. Мн., 1970; М а в р н ч е в А.С. Почечно-клеточный рак. Мн., 1996; С а в ч е н к о Н.Е., С т р о ц к н й А.В. Консерватнвное леченне доброкачественной гнперплазнн предстательной железы. Мн., 1996; М о х а р т В.А. Нсторня развнтня урологнн в Белорусснн, 1950—1998. Мн., 1999. А.У.Строцкі. ЭНДАКРЫНАЛОГІЯ Найбольш раннія звесткі ў гэтай галіне медыцыны вядомы з рукапісных «Медыцынскіх навін» 1600 з Нясвіжскай бібліятэкі, дзе змешчаны рэцэпт «парашку ад дыябету». Першае паведамленне аб хірургічным лячэнні валляка (Л.К.Навумовіч, г. Магілёў) датавана 1812. Аперацыі на наднырачніках упершыню на Беларусі праводзіліся ў 1920-я г. (Орша, Гомель). Вядомыя рас. эндакрынолагі 1-й пал. 20 ст. С.М.Лейцес, І.Б.Хавін, М.А.Шарашэўскі, С.М.Эскін родам з Беларусі. Развіццё эндакрыналогіі як навукі на Беларусі пачалося ў 1920-я г. з вывучэння эпідэміялогіі эндэмічнага валляка ў асобных рэгіёнах пад кіраўніцтвам Я.В.Корыца, С.М.Рубашова. Сістэматызавана яна развівалася пасля стварэння ў 1934 Рэсп. процівалляковай станцыі. Вывучэнне пашыранасці эндэміч-

нага валляка дазволіла вылучыць рэгіёны з рознай ступенню ёднай недастатковасці і распрацаваць метады процівалляковай прафілактыкі (А.А.Грэйман). Гэты кірунак эндакрыналогіі больш актыўна развіваўся ў пасляваенны перыяд (Л.В.Лапцёнак, Л.П.Фёдарава). Вялося хірургічнае лячэнне валляка з выкарыстаннем арыгінальных методык, прапанаваных В.Р.Астапенкам, М.С.Гапановічам, І.М.Грышыным, Я.П.Дзямідчыкам. 3 1958 спецыялістаў паэндакрыналогіі рыхтавалі пры ін-це ўдасканалення ўрачоў (зараз Бел. мед. акадэмія паслядыпломнай адукацыі), дзе ў 1960 створана кафедра эндакрыналогіі (першы загадчык Н.М.Дразнін, у 1973—85 — М.С.Гапановіч, у 1985—98 — А.А.Холадава, з 1998 — Л.І.Данілава). Кафедра з ’яўляецца рэсп. навукова-метадычным цэнтрам не толькі для эндакрынолагаў, а і тэрапеўтаў, педыятраў, рэаніматолагаў, урачоў хуткай і неадкладнай дапамогі (вядучыя спецыялісты Данілава, В.М.Дрозд, Г.В.Казюк, Холадава, В.І.Шутава і інш.). 3 пачатку 1980-х г. падрыхтоўку эндакрынолагаў вядуць у Бел. мед. ун-це (З.В.Забароўская), у Віцебскім (А.М.Окаракаў, У.Р.Цішкоўскі) і Гомельскім (М.П.Капліева) мед. ун-тах. Асноўны навукова-практычны кірунак эндакрыналогіі — праблема цукровага дыябету. Дасягнуты поспехі ў гэтай праблеме ў ранняй дыягностыцы, скрынінгу сасудзістых ускладненняў, рас-

працоўцы асноў прафілактыкі, мед. і працоўнай рэабілітацыі. У выніку ўкаранення дзярж. праграмы «Цукровы дыябет» на /з зменшылася колькасць выпадкаў каматозных станаў, слепаты і ампутацый ног, абумоўленых ускладненнямі цукровага дыябету, палепшыліся зыходы цяжарнасці ў жанчын, хворых на цукровы дыябет. Дзярж. праграма «Цукровы дыябет» прызнана Еўрапейскім бюро Сусветнай арганізацыі аховы здароўя ў якасці мадэлі для краін Усх. Еўропы (за стварэнне навуковапрактычнай школы эндакрынолагаў Беларусі ў 1999 Холадавай прысуджана званне заслужанага дзеяча навукі). Уклад у развіццё эндакрыналогіі дзіцячага ўзросгу зрабілі С.М.Астапенка, Л.М.Астахава, К.А.Радзюк. Структура эндакрыналагічнай дапамогі насельніцтву ўключае кабінеты і спецыялізаваныя ложкі ў раённых і гар. мед. установах, дыспансеры і спецыялізаваныя аддзяленні ў абласных цэнтрах, Рэсп. кансультацыйны эндакрыналагічны цэнтр (гал. ўрач Т.В.Мохарт) і гал. ўпраўленне лячэбна-прафілактычнай дапамогі Міністэрства аховы здароўя Рэспублікі Беларусь (А.К.Цыбін). Вывучэнне наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС і рэабілітацыю насельніцтва ажыццяўляе Рэсп. навукова-практычны цэнтр радыяцыйнай медыцыны і экалогіі ў Гомелі (дырэктар Э.К.Капітонава). Рэсп. навуковае таварыства эндакрыно-

НАВУКА_________________

581

лагаў, створанае ў 1962, у 1997 пераўтворана ў Бел. асацыяцыю эндакрынолагаў, якая супрацоўнічае з адпаведнымі асацыяцыямі Літвы, Латвіі, Расіі, Украіны, Вялікабрытаніі, Германіі, Японіі і з’яўляецца членам Еўрап. федэрацыі эндакрыналагічных таварыстваў і Міжнар. федэрацыі дыябету. У адпаведнасці з палітыкай Сусветнай арганізацыі аховы здароўя «Здароўе для ўсіх у 21-м стагоддзі» перспектывы развіцця эндакрыналогіі на Беларусі — у распрацоўцы стратэгіі для забеспячэння паўнацэннага жыцця пры эндакрынных расстройствах на аснове тэхналогій даказальнай медыцыны. Літ:. Вопросы нсторнв меднцнны н здравоохранення: Матервалы 3 науч нсторнкомед. конф. Белорусской ССР. Мн., 1968; Х о л о д о в а Е.А., Д а н н л о в а Л.Н. Болезнн шнтовндной железы. Мн., 1991; Х о л о д о в а Е.А., М о х о р т Т.В., Б н л о д н д Н.К. Сахарный днабет н беременность // Современные проблемы эндокрннологнн в акушерстве, гннекологнн н неонатологнн: Тез. докл. науч. конф. Мн., 1994; М а т в е й ч н к Т.В. Становленне н развнтне эндокрннолОгнческой службы в Республнке Беларусь // Меднцнна Беларусн XX в. Тез. докл. 8 респ. науч. конф. по нсторнн меднцнны. Мн., 1998; Х о л о д о в а Е.А. Развнтне эндокрннологнческой службы в Республнке Беларусь // Мед. новостн. 1999. №8. А.А.Холадава.

СЕЛЬСКАГАСПАДАРЧЫ Я НАВУКІ Навуковую работу па сельскай гаспадарцы на Беларусі вядуць НДІ Нац. АН Беларусі: аграрнай эканомікі, земляробства і селекцыі, глебазнаўства і аграхіміі, бульбаводства, агародніцтва, пладаводства, ільну, аховы раслін, эксперыментальнай батанікі, занальны ін-т раслінаводства, жывёлагадоўлі, рыбнай гаспадаркі, эксперыментальнай ветэрынарыі, механізацыі сельскай гаспадаркі, меліярацыі і лугаводства, энергетыкі АПК. Навукова-даследчая работа вядзецца таксама ў ВНУ: БСГА, Віцебскай акадэміі ветэрынарнай медыцыны, Гродзенскім аграрным ун-це, Бел. аграрным тэхнічным ун-це. Бел. вучонымі распрацаваны і рэкамендаваны да вытворчасці многія мерапрыемствы па павышэнні ўраджайнасці с.-г. культур, прадукцыйнасці с.-г. жывёл, механізацыі вытворчых працэсаў. Прапанаваны магчымыя мадэлі эканам. развіцця АПК краіны. Распрацаваны асновы аптымізацыі раслінаводства для забеспячэння прадукцыйнага і эканамічна рэнтабельнага земляробства. Выведзены новыя сарты

сельскагаспадарчых культур высокай ураджайнасці, прыстасаваныя да мясц. умоў і ўстойлівыя да хвароб. Распрацаваны асновы аўтаматызаванага кіравання ўрадлівасцю глеб, вызначэння неабходнасці угнаенняў. Распрацавана і выкарыстоўваецца арыгінальная тэхналогія аздараўлення і паскоранага размнажэння насеннага матэрыялу бульбы, эфектыўныя тэхналогіі вырошчвання агароднінных, вострапрыпраўных і лекавых раслін, нізказатратныя тэхналогіі вытворчасці новых сартоў пладовых і ягадных культур з комплекснай устойлівасцю і максімальным выкарыстаннем генетычнага патэнцыялу прадукцыйнасці. Вызначаны шляхі шырокага выкарыстання інтэграваных сістэм аховы сельскагаспадарчых культур. Шмат зроблена ў галіне жывёлагадоўлі. Выведзены бел. мясная і бел. чорна-пярэстая пароды свіней, бел. чорна-пярэстая парода буйной рагатай жывёлы, бел. запражная парода коней, новыя заводскія тыпы свіней буйной белай пароды, ляхвінская парода карпа. Распрацаваны шэраг рэцэптаў камбікармоў і

кармавых дабавак для жывёлы. Асвоены тэхналогія гібрыдызацыі ў свінаводстве і біятэхналогія трансплантацыі эмбрыёнаў у малочнай і мясной жывёлагадоўлі. Створаны спец. рыбагадавапьнікі, якія пастаўляюць пасадачны матэрыял розных відаў рыб для зарыблення вадаёмаў, адпрацавана тэхналогія іх штучнага ўзнаўлення і вырошчвання, праведзены інвентарызацыя і рыбагаспадарчая класіфікацыя ўсіх вадаёмаў, што дазволіць рацыянальна эксплуатаваць рыбныя рэсурсы. Распрацаваны дыягнастычныя прэпараты: тэст-сістэмы, наборы для сералагічнай дыягностыкі шэрагу інфекцыйных захворванняў. Наладжаны выпуск сучасных вакцын. Ліквідаваны сап, бруцэлёз і інш. хваробы жывёл. У значнай ступені вырашаны праблемы паразітозаў жывёл. Навук. даследаванні па сельскай гаспадарцы каардынуе Аддзяленне аграрных навук Нац. АН Беларусі. У сельскагаспадарчых НДІ і навуч. установах працуюць 15 акадэмікаў і 23 члены-ка-

582

навука

рэспандэнты Нац. АН Беларусі, 170 дактароў і 1158 кандыдатаў навук (2004). М.У.Шалак. ГЛЕБАЗНАЎСТВА Адну з першых характарыстык глеб Беларусі даў В.М.Севяргін (1820—21). Звесткі пра глебы Беларусі ёсць на глебавых картах Еўрап. Расіі, складзеных К.С.Весялоўскім (1851) і В.І.Часлаўскім (1879). У 1921 створана кафедра глебазнаўства ў Горы-Горацкім земляробчым ін-це (з 1925 БСГА), дзе ў 1922— 30 пад кіраўніцтвам Я.М.Афанасьева праведзены даследаванні глеб Беларусі, пазней складзена карта глеб Беларусі маштабу 1:26 000 (А.Р.Мядзведзеў, В.І.Пашын, П.П.Рагавой, В.Н. Чацверыкоў, М.П.Булгакаў). У 1931 створаны Ін-т аграглебазнаўства і ўгнаенняў, дзе вывучалі пераважна выкарыстанне ўгнаенняў для павышэння ўрадлівасці глеб. На кафедры глебазнаўства, створанай у 1933 на геаграфічным факультэце БДУ, асноўным кірункам сталі глебава-геаграфічныя даследаванні. На аснове буйнамаштабнага картаграфавання глеб Беларусі ў 1952 падрыхтавана манаграфія «Глебы БССР» і складзена глебавая карта краіны ў маштабе 1:800 000 (М.П.Булгакаў, І.С. Лупіновіч, А.С.Мядзведзеў і інш.). У 1958 арганізаваны Ін-т глебазнаўства (з 1969 — БелНДІ глебазнаўства і аграхіміі). У 1960-я г. ўзніклі новыя кірункі глебазнаўства — меліярацыйная геаграфія (В.С.Аношка, С.М.Зайко, М.К.Чартко, В.І.Шабанава), глебавая біягеахімія (В.С.Аношка, У.П.Дубікоўскі, С.М.Зайко, В.М.Яцухно). 3 1964 развіваецца канцэпцыя пашыранага аднаўлення ўрадлівасці глеб. У выніку ў 1964— 2004 у БГСА распрацаваны характарыстыка гумусавага стану разнагумусавых дзярнова-падзолістых лёгкасугліністых глеб у залежнасці ад сістэмы ўгнаенняў, тэхналогіі іх унясення і спосабаў апрацоўкі глебы; вызначаны нарматывы для дасягнення бездыфіцытнага балансу гумусу і аптымальнага ўзроўню змяшчэння гумусу для розных с.-г. культур (А.М.Брагін, В.Б.Вараб’ёў, Г.І.Гарбылёва, А.У.Каліноўскі, Г.Дз.Кротаў, І.У.Цыцкоўская); вызначаны аптымальныя значэнні катыённага складу і структурнага стану глебы для розных культур (Г.І.Гарбылёва, М.І.Іванова, М.М.Камароў); даказана значэнне тэрмадынамічных паказчыкаў для дыягностыкі калійнага і фасфатнага рэжыму ў глебе (А.А.Паддубны, Г.А.Чарнуха); вывучаны асаблівасці біялагічных якасцей глебы пад антрапагенным уздзеяннем (А.В.Красікава, Т.Э.Мінчанка); вы-

вучаецца роля арганамінеральных калоідаў як фактару, што вызначае якасці глебы (В.Б.Вараб’ёў, Т.В.Лаломава, Г.В. Седукова) і інш. У НДІ глебазнаўства і аграхміі паспяхова развіваюцца ідэі І.С.Лупіновіча і А.Р.Мядзведзева аб аптымізацыі якасцей глеб. Вьгзначана ўзаемасувязь ураджайнасці с.-г. культур з аграхімічнымі якасцямі глеб (І.М.Багдзевіч, Т.Н.Кулакоўская, В.В.Лапа, М.М.Семяненка і інш.), праведзены баніціровачныя работы, распрацавана класіфікацыя антрапагенна-парушаных глеб, вывучаюцца радьмцыйна забруджаньм землі (А.І.Зінковіч, М.І.Смяян, Г.С.Цытрон, Л.І.Шыбут і інш.). Вывучаны глебавыя працэсы ў мінеральных балотных і забалочаных глебах (М.І.Афанасьеў, Т.Ф.Голуб, С.Н.Іваноў, С.М.Касьянчык, І.С.Лупіновіч, А.С.Меяроўскі, Т.А.Раманава); мінерала-спектраграфічны склад глеб (У.Д.Лісіца, П.С.Самадураў); біялагічная актыўнасць і глебавыя мікраарганізмы (Ф.П.Вавула, Л.А.Карагіна, Н.А. Міхайлоўская) і інш. У Ін-це праблем выкарыстання прыродных рэсурсаў і экалогіі вывучаюцца пытанні генезісу, трансфармацыі і аховы тарфяных глеб, аблогаў сапрапеляў і атымізацыі экасістэм (М.М.Бамбалаў, В.Б.Кадацкі, Б.В. Курзо, Г.А.Сакалоў, В.С.Хоміч і інш.). Літ:. Б а м б а л о в Н.Н. Баланс органнческого вешества торфяных почв н методы его нзучення. Мн., 1984; Оценка плодородня почв Белорусснн. Мн., 1989; А ф а н а с ь е в А.Н. Генезнс, проблемы, кпасснфнкацня н плодородне почв. Мн., 1997; А н о ш к а В.С. Гісторыя развіцця глебазнаўства на Беларусі. Мн., 2000; Я ц у х н о В.М., Ч е р н ы ш А.Ф. Проблема деградацнн земель Беларусн. Мн., 2003. В.Б.Вараб'ёў, Г.І.Гарбылёва. АГРАХІМІЯ Першыя доследы з угнаеннямі (вывучэнне эфектыўнасці гною, вапны, попелу) праводзіліся на доследным полі, арганізаваным пры Горы-Горацкай земляробчай школе (1840); па выкарыстанні лубіну на зялёнае ўгнаенне — на Беняконскай доследнай станцыі Гродзенскай губ. (В.М.Ластоўскі, 1910); павывучэнні дзейнасці ўгнаенняў на тарфяных глебах — на Мінскай балотнай станцыі (А.Т.Кірсанаў, 1911). Планамерныя аграхім. даследаванні пачаліся ў Горы-Горацкім земляробчым ін-це (1919), на Горацкай і Мінскай (з 1920), Турскай і Віцебскай (з 1921) с.-г. доследных станцыях. Тэарэтычныя даследаванні і падрыхтоўка кадраў вяліся на кафедры арганічнай і агранамічнай хіміі Бел. сельскагаспадарчай акадэміі (загадчык у 1921— 31 А.К.Кедраў-Зіхман). У 1926 створаны Бел. НДІ сельскай і лясной гаспадаркі,

у складзе якога арганізавана Цэнтр. аграхім. лйбараторыя. У 1933 заснаваны Ін-т аграглебазнаўства і ўгнаенняў АН Беларусі (з 1937 Ін-т сацыяліст. сельскай гаспадаркі, з 1956 Бел. НДІ земляробства). У 1958 арганізаваны Ін-т глебазнаўства (з 1969 Бел. НДІ глебазнаўства і аграхіміі), які з’яўляецца метадычным цэнтрам па кіраўніцтве Дзярж. аграхім. службай у складзе 6 абласных праектна-пошукавых станцый хімізацыі. У 1920— 33 праводзіліся даследаванні ўплыву вапны на фізічныя і біялагічныя якасці глебы, адносін асобных раслін да глебавай кіслотнасці; ролі магнію ў вапнавых угнаеннях, па ацэнцы розных вапнавых матэрыялаў (М.П.Булгакаў, Р.Т.Вільдфлуш, З.П.Ганчарова, А.К.Кедраў-Зіхман, І.Х.Рызаў, В.І.Шэмпель і інш.). У пач. 1930-х г. Г.І.Пратасенем упершыню складзены карты кіслотнасці і вапнавання кіслых глеб краіны. У 1920— 30-я г. праводзіліся масавьш доследы з мінеральнымі ўгнаеннямі ў межах праграмы па хімізацыі сельскай гаспадаркі СССР (У.М.Пілько, І.Р. Уласенка, В.І.Шэмпель і інш.). У пасляваенны перыяд вывучапіся эфектыўнасць арганічных і мінеральных угнаенняў, сістэм угнаенняў у севазваротах на глебах Беларусі (Я.К.Аляксееў, А.М.Брагін, Т.І.Зянкевіч, В.І.Шэмпель і інш.); праводзіліся даследаванні па акультурванні лёгкіх пясчаных глеб з выкарыстаннем лубіну, торфу і мінеральных угнаенняў (І.П.Астравы, І.Г. Стралкоў, І.А.Юшкевіч); па вывучэнні ўплыву вапнавання і ўгнаенняў на біяхім. працэсы ў раслін, уплыў кальцыю і магнію на азотны абмен у раслін пры розных крыніцах азотнага жыўлення (Р.Т.Вільдфлуш). 3 дапамогай радыеактыўнага ізатопа фосфару вывучана адсарбцыйная прырода паглынання фасфат-іонаў глебамі (С.Н.Іваноў), баланс азоту ўгнаенняў (М.М.Бязлюдны). Распрацаваны метадычныя ўказанні па абгрунтаванні доз угнаенняў, вывучаны ўзаемасувязі паміж якасцямі глеб, ураджаем культур і эфектыўнасцю ўгнаенняў (І.М.Багдзевіч, Л.П.Дзяткоўская, Т.Н.Кулакоўская, І.С.Лупіновіч). Даследаваны лакальны метад унясення мінеральных угнаенняў (І.Р.Вільдфлуш, Р.Т.Вільдфлуш, Г.І.Гарбылёва, А.А.Калікінскі, Т.П.Персікава і інш.). У 1980— 2000-я г. вывучаўся баланс пажыўных рэчываў у сістэме севазваротаў у земляробстве краіны (Л.П.Дзяткоўская, Т.Н.Кулакоўская, В.В.Лапа, М.І.Туранкоў і інш.), утрыманне і формы азоту, фосфару, калію ў глебах краіны і іх змяненні пад уплывам угнаенняў {І.Р.Вільдфлуш, І.М.Багдзевіч, Т.Н. Кулакоўская, В.В.Лапа, М.М.Семянен-

ка); распрацаваны методыкі дыягностыкі азотнага жыўлення збожжавых культур і бульбы (М.М.Бязлюдны, A. Р.Корзун, М.М.Семяненка); рацыянальныя сістэмы ўгнаення с.-г. культур на аснове аптымізацыі мінеральнага жыўлення, комплекснага выкарыстання ўгнаенняў і рэгулятараў росту, біяпрэпаратаў, удасканальвання асартыменту угнаенняў (І.М.Багдзевіч, І.Р.Вільдфлуш, М.П.Кукраш, С.П.Кукраш, І.А.Кунцэвіч, В.В.Лапа, Г.В.Пірагоўская і інш.); даследаваны праблемы выкарыстання мікраэлементаў у земляробстве (Г.П.Дубікоўскі, В.І.Мацвеева, М.В.Рак) і інш. Вывучаны эфектыўнасць гною, птушынага памёту, зялёнага ўгнаення (Н.Р.Бачыла, К.І.Доўбан, П.П.Ціва, В.А.Цікавы). Распрацоўваюцца мерапрыемствы па ліквідацыі наступстваў радыеактыўнага забруджвання ў сельскай гаспадарцы (У.Ю.Агеец, І.М.Багдзевіч); аграхім. прыёмы зніжэння назапашвання нітратаў і цяжкіх металаў у раслінаводчай прадукцыі (І.Р.Вільдфлуш, С.Я.Галаваты, П.П.Ціва, А.Р.Цыганоў і інш.). Вядуцца распрацоўкі новага кірунку — генетыкі мінеральнага жыўлення, што дазволіць стварыць сарты с.-г. культур, здольныя расці на кіслых глебах, засвойваць цяжкарастваральныя злучэнні фосфару, не назапашваць нітраты і цяжкія металы і інш. Літ:. Д е т к о в с к а я Л.П., Л н м а н т о в а Е.М. Влнянне удобреннй на урожай н качество зерна. Мн., 1987; Д о в б а н К.Н. Зеленое удобренне. М., 1990; К у л а к о в с к а я Т.Н. Оптнмнзацня агрохнмнческой снстемы почвенного пнтання растеннй. М., 1990; Б о г д е в н ч П.М., Л а п а B. В. Влнянне удобреннй на качество урожая. Мн., 1995; С е м е н е н к о Н.Н., Н е в м е р ж н ц к н й Н.В. Азот в земледелнн Беларусн. Мн., 1997; В н л ь д ф л у ш Н.Р., Л а п а В.В., Ц ы г а н о в А.Р. Фосфор в почвах н земледелнн Беларусн. Мн., 1999; П н р о г о в с к а я Г.В. Медленно действуюшне удобрення. Мн., 2000; Л а п а В.В., Б о с а к В.Н. Мннеральные удобрення н путн повышення нх эффектнвностн. Мн., 2002. І.Р.Вільдфлуш. ЗЕМЛЯРОБСТВА Першыя на Беларусі навуковыя даследаванні па агульным земляробстве правёў ІЛ.Сцебут у 1860—63 у ГорыГорацкім земляробчым ін-це. Сістэматычныя даследаванні ў гэтай галіне пачаліся з 1922 на Горацкай, Мінскай, Турскай і Беняконскай доследных станцыях. У 1920-я г. на кафедры земдяробства БСГА пад кіраўніцгвам Я.К.Аляксеева даследаваліся і ўкараняліся ў практыку сідэральныя папары ў севазваротах на дзярнова-падзолістых глебах. У 1930— 50-я г. ў Бел. сельскагаспадарчым ін-це, Ін-це сацыяліст. сельскай гаспадаркі і Ін-це біялагічных навук

вывучаліся паглыбленне і акультурванне ворнага пласта, відавы склад пустазелля і спосабы барацьбы з ім; складзены карты засмечанасці пасеваў с.-г. культур асноўнымі відамі пустазелля. У наш час навук. даследаванні вядуцца ў БСГА, Бел. НДІ земляробства і селекцыі, Гродзенскім аграрным ун-це, Бел. НДІ аховы раслін, меліярацыі і лугаводства, на абласных с.-г. станцыях. Асноўныя кірункі даследаванняў — апрацоўка глебы, севазвароты, пустазелле і барацьба з ім. Распрацаваны асновы і прынцыпы пабудовы севазваротаў ва ўмовах Беларусі (П.К.Александровіч, У.В.Бялкоўскі, В.М.Ластоўскі, П.І.Нікончык, П.М.Шарснёў і інш.); агратэхнічнае і кармавое значэнне сяўбы адна- і шматгадовых траў (Я.К.Аляксееў, С.С.Захараў, І.С.Лупіновіч, М.В.Мартынчык, П.І.Ніканчык, В.М.Шлапуноў і інш.). Абгрунтаваны севазвароты для спецыялізаваных гаспадарак (А.М.Грыбанаў, А.К.Залатар, М.І.Крывеня, П.І.Ніканчык, А.А.Усеня і інш.); распрацаваны і рэкамендаваны эфектыўныя спосабы апрацоўкі дзярнова-падзолістых глеб з улікам іх грануламетрычнага складу (Н.Р.Бачыла, Г.Дз.Бялоў, Я.К.Міхалёў, П.Я.Пракопаў і інш.); вызначаны найб. рацыянальныя спосабы і прыёмы апрацоўкі тарфяных глеб пад розныя культуры (М.Ф.Лебядзевіч, І.С.Лупіновіч, С.Г.Скарапанаў); распрацавана сістэма безадвальнай апрацоўкі дзярновападзолістых глеб (А.П.Абрамчук, У.В. Бялкоўскі, Г.Дз.Бялоў, І.П.Ваструхін, С.В.Кулеш, П.Я.Пракопаў). Распрацаваны і ўдасканальваюцца навук. асновы і метады барацьбы з пустазеллем (Л.А. Булавін, К.П.Падзёнаў, М.І.Пратасаў, П.М.Шарснёў, У.В.Ярмоленкаў). Вывучаюцца асновы і прынцыпы будовы класічных і контурна-экалагічных севазваротаў у сувязі са спецыялізацыяй і канцэнтраваннем земляробства і жывёлагадоўлі Беларусі. Абгрунтоўваюцца аптымальныя структуры пасяўных плошчаў з улікам прыродна-эканам. умоў рэгіёнаў; распрацоўваюцца энергарэсурсазберагальныя і глебаахоўныя сістэмы апрацоўкі глебы і інш. Літ: С н м ч е н к о в Г.Ф., Ц ы г а н о в Ф.П., К о р о б а ч А.П. Новое в обработке почвы. Мн., 1988; Н н к о н ч н к П.Н. Проблемы севооборотов в условнях ннтенснфнкацнн земледелня // Весці Акад агр. навук Беларусі. 1997. №2; З а л е н с к н й В.А., Я р о ц к н й Я.У. Обработка почвы н плодородне. Мн., 2003. УМ.Пракаповіч. РАСЛІНАВОДСТВА Мэтанакіраваныя даследаванні па раслінаводстве на Беларусі пачаліся ў Горы-Горацкім земляробчым ін-це (засн. ў 1840; з 1925 — БГСА). У ліку засна-

НАВУКА

583

вальнікаў навук. раслінаводства А.В.Саветаў (першы доктар с.-г. навук, аўтар прац па вырошчванні кармавых траў і па сістэмах земляробства), І.А.Сцебут (чытаў першы ў Расіі курс па раслінаводстве, выдаў на яго аснове працу «Асновы палявой культуры і меры да яе паляпшэння ў Расіі», арганізаваў у Горках доследнае поле), М.В.Рытаў (арганізаваў першы пладовы гадавальнік, памалагічны сад і доследнае поле для вывучэння агароднінных культур). У 1910 у Беняконах (Гродзенская вобл.) створана батанічна-сельскагаспадарчая доследная станцыя, нз якой пад кіраўніцтвам В.М.Ластоўскага праводзіліся селекцыйная работа (створаны сорт азімага жыта Беняконскі, некалькі хуткаспелых сартоў лубіну) і выпрабаванні сартоў ячменю, аўса, бульбы. Даследаванні праводзіліся на Мінскай раслінаводчай і Горацкай (з 1920), Турскай, Віцебскай і Палескай (1921) с.-г. доследных станцыях, у Бел. аддзяленні Усесаюзнага ін-та раслінаводства (з 1925). У 1929 створана Бел. с.-г. доследная станцыя паляводства. У 1937 арганізаваны Ін-т сацыяліст. сельскай гаспадаркі (з 1956 — Бел. НДІ земляробства, з 2003 — НДІ земляробства і селекцыі). Да 1960-х г. насенняводчая і селекцыйная праца з с.-г. культурамі была накіравана на выяўленне і вывучэнне. мясц. і замежных сартоў, на ацэнку і ўдасканальванне асобных прыёмаў. У Бел. НДІ земляробства і селекцыі з 1960-х г. вядуцца комплексныя даследаванні па раслінаводстве, распрацоўваюцца тэхналогіі вытворчасці палявых культур і стратэгія інтэнсіўнага раслінаводства ў краіне (М.А.Кадыраў, І.К.Копцік, Л.В. і В.П. Кукраш, А.І.Лапо, М.Дз.Мухін, І.Г.Стралкоў, В.С.Шавялуха, М.П.Шкель, В.М.Шлапуноў, В.І.Шэмпель і інш.). У 1960-я г. створаны першыя бел. сарты: азімага жыта Белта (М.Дз.Мухін), ячменю Сувенір (М.Дз.Мухін, У.А.Сямёнаў) і Мінскі (М.М.Венядзіктаў), яравой пшаніцы Мінская (М.Дз.Мухін). 3 1980-х г. вядзецца інтэнсіўны працэс стварэння і раянавання бел. сартоў: азімага жыта Пухаўчанка, Верасень, Ігуменскае, Сяброўка, Спадчына, Калінка, Радзіма, Зуброўка, Ясельда, Завея 2, Зарніца, Талісман; азімай пшаніцы Бярэзіна, Сузор’е, Капылянка, Быліна, Легенда, Шчара, Саната, Завея, Прэм’ера, Спектр, Гармонія, Каравай, Гродзенская 7; азімай трыцікале Дар Беларусі, Міхась, Мара, Ідэя, Модуль, Дубрава, Рунь, Марка, Сокал; яравой пшаніцы Інеса; яравога ячменю Заазерскі 85, Прыма Беларусі, Тутэйшы, Візіт, Верас, Гасцінец, Гонар,

584_________________

навука

Сябар, Вежа, Сталы, Бурштын, Дзівосны, Талер, Атаман, Якуб; яравога аўса Буг, Асілак, Паланэз, Беларускі галазёрны, Стралец, Багач, Вандроўнік, Юбіляр; грэчкі Юбілейная 2, Чарнаплодная, Жалейка, Аніта, Беларуская, Жняярка, Смуглянка, Волма і інш. У ін-це выведзены сарты бабовых культур, якія адаптаваны да мясц. умоў: гароху Агат, Белус, Беларус, Палёт; яравой вікі Наталі; лубіну Данка, Гелена, Міртан, Першацвет, Ашчадны і інш.; распрацаваны безгербіцыдныя і энергарэсурсазберагальныя тэхналогіі іх вырошчвання. Вядуцца шматпланавыя даследаванні тэхналогій вырошчвання кармавых траў і сіласных культур (канюшыны, рапсу, кукурузы і інш.), ствараюцца і раянуюцца іх сарты. У БСГА значны ўклад у развіццё раслінаводства зрабілі А.В.Ключароў, І.М. Піўноўскі і інш. Распрацоўваліся пытанні тэорыі фарміравання высокіх ураджаяў (М.С.Савіцкі), перыядычнасці росту с.-г. раслін і яго рэгулявання (В.С. ІІІавялуха); удасканальваліся прыёмы і тэхналогіі вырошчвання палявых культур (В.І.Качурка, Ф.І.Лешчанка, Э.М.Мухаметаў, Л.Б.Наймарк, В.Р.Стралкоў, А.А.Шалюта), прапанаваны нетрадыцыйныя сістэмы вырошчвання грэчкі (М.Я.Мікалаеў), бульбы (П.І.Панасюга), зернебабовых сумесей (С.С.Камасін). Выкананы шэраг даследаванняў па ўдасканальванні прыёмаў вырошчвання палявых культур: ацэнка культур-папярэднікаў, распрацоўка лакапьна-стужачнага спосабу ўнясення мінер. угнаенняў і інтэграванай сістэмы аховы пасеваў ва ўмовах радыяцыйнай нагрузкі (П.К.Александровіч, А.М.Брагін, І.Р. і Р.Т. Вільдфлуш, Г.І.Гарбылёва, С.С.Захараў, А.А.Калікінскі, С.П.Кукраш, А.Р.Цыганоў, П.М.Шарснёў і інш.), па селекцыі збожжавых і зернебабовых культур (А.З.Латыпаў, Р.І.Тарануха), бабовых кармавых траў (В.З.ІІІарапа). Выведзены сарты палявых культур: лубіну Акадэмічны 1, БСГА-382, Пружанскі, Бісер 347 (Р.І.Тарануха); фасолі Мотальская белая (П.М.Мінюк, В.Н.Кавалёў); канюшыны лугавой Мярэя (В.І.Бушуева); кукурузы Бема 172 СВ, Бема 210 СВ, Парумбель 212 СВ (В.А.Двайнішнікаў). Па льнаводстве даследаванні вядуцца з 1950-х г. у НДІ земляробства і селекцыі, таксама на Магілёўскай абл. с.-г. доследнай станцыі. Праводзілася селекцыя лёну на ўраджайнасць і якасць валокнаў, на ўстойлівасць да палягання і фузарыёзу і інш. Распрацавана тэхналогія вырошчвання лёну, якая дазваляе атрымліваць 18 ц/га валокнаў і 9 ц/га насення. У 2000 на аснове эксперымен-

тальнай базы «Устье» (Віцебская вобл.) створаны Бел. НДІ лёну, у якім выведзены сарты лёну Блакіт, Форт; распрацавана і рэкамендавана сартавая агратэхніка новых сартоў: Віта, Прамень, Пралеска, Васілёк, Блакіт (І.А.Голуб, В.А.Кажаноўскі, В.А.Пруднікаў, П.І.Шыбко). Па буракаводстве работы вядуцца з 1928 на Ганусаўскай паляводчай доследнай станцыі (доследнай станцыі па цукр. бураках Нац. АН Беларусі). У розныя гады на станцыі распрацоўваліся тэхналогіі вырошчвання цукр. буракоў адпаведна з узроўнем развіцця і попытам вытворчасці. Створаны аднапарасткавыя трыплоідныя гібрыды Белдан, Данібел, Каўбел (Д.С.Бычкова, Т.С.Макарэвіч, І.С.Татур і інш.). Па бульбаводстве даследаванні пачаты ў 1928 на Цэнтр. бульбяной доследнай станцыі. У 1956 створаны Бел. НДІ пладаводства, агародніцтва і бульбаводства. У 1990 вылучаны асобны БелНДІ бульбаводства. Уклад у селекцыю бульбы зрабілі П.І.Апьсмік, А.Л.Амбросаў, І.І.Бусько, М.Дз.Ганчароў, М.А.Дарожкін, А.Я.Зуйкоў, С.М.Купчына, З.І.Рамнёва, Л.А.Панцюхіна, А.П.Пузанкоў, М.А.Шыпількевіч і інш. У наш час найб. пашыраны сарты Ласунак, Явар, Аксаміт, Расінка, Скарб, Лазурыт, Выток, Сузор’е, Дэльфін, Альпініст, Архідэя, Ветразь, Здабытак. Комплексныя даследаванні агратэхнікі бульбы пачаты ў 1950-я г. Л.І.Гарэлкіным, працягваліся А.Ф.Багданоўскім, С.А.Банадысевым, І.І.Бусько, М.В.Кананучанкам, І.С.Малашанкам і інш. Пытанні ахоўных мерапрыемстваў вывучалі С.І.Бельская, М.А.Дарожкін, У.Р.Іванюк, Р.Г.Казак, Г.М.Крамнева, З.І.Рамнёва і інш. У 2000 на базе Бел. НДІ земляробства і селекцыі створаны Нац. цэнтр генетычных рэсурсаў, які вывучае генетычны патэнцыял гаспадарча-карысных раслін з мэтай іх далейшага выкарыстання. Літ:. Ш л а п у н о в В.Н. Полевое кормопронзводство. Мн., 1985; Семеноводство полевых культур. Мн., 1994; Технологня пронзводства н качество продовольственного зерна. Мн., 1996; К а д ы р о в М.А. О земледелнн: селекцнн н рацнонапьном хозяйствованнн. Мн., 2001; Кормовой ячмень: генетнка н селекцня. Мн., 2003; Б а н а д ы с е в С.А. Семеноводство картофеля: органнзацня, методы, технологнн. Мн., 2003; Лен Беларусн. Мн., 2003. Дз.І.Мельнічук, М.М.Старавойтаў. ПЛАДАВОДСТВА Навуковыя асновы пладаводства на Беларусі закладзены ў 2-й пал. 19 ст. М.В.Рытавым (паказаў значэнне мясц. сартоў пладовых культур) і В.В.Пашкевічам (правёў шырокія памалагічныя

даследаванні). Сістэматычныя навук. даследаванні ў галіне пладаводства разгарнуліся пасля арганізацыі ў 1925 Бел. аддзялення Усесаюзнага ін-та раслінаводства пад кіраўніцтвам М.І.Вавілава, на базе якога пазней створаны Бел. НДІ пладаводства. У 1925— 32 сабрана вялікая колькасць сартоў пладова-ягадных культур з розных эколага-геаграфічных раёнаў (Э.П.Сюбарава, А.Я.Сюбараў), вывучэнне якіх дапамагло правесці пародна-сартавое раянаванне пладоваягадных культур на Беларусі. Селекцыю ягадных культур у краіне пачаў у сярэдзіне 1930-х г. А.Р.Валузнёў. Пазней у гэту працу ўключыліся яго вучні і паслядоўнікі З.У.Граковіч, Н.А.Зазуліна, А.У.Панцееў, Г.П.Раінчыкава. У арганізаваную Н.І.Міхневічам, Сюбаравай і Сюбаравым працу па вывядзенні новых сартоў усіх асноўных семечкавых і костачкавых пладовых культур у 1960— 80-я г. ўключыліся М.І.Вышынская, Дз.В.Граковіч, Р.К.Каваленка, З.А. Казлоўская, В.А.Мацвееў, Н.М.Мельнік, М.Р.Мялік, В.І. і І.П.Сікора, Р.М.Сулімава, А.В.Сямашка.

3 сярэдзіны 1960-х г. прафесар А.С. Дзявятаў сумесна з А.Ф.Радзюком, В.А. Рэзвяковым, І.М.Стацкевічам, А.М.Талочка, Г.У.Шчурок і інш. правялі даследаванні па агратэхніцы прамысловага сада, распрацавалі методыкі ацэнкі садапрьшатнасці зямель і баніціроўкі пладовых насаджэнняў, вывучылі рэгіёны перспектыўнай канцэнтрацыі прамысл. пладаводства. 3 1957 у НДІ пладаводства праводзяцца даследаванні па агратэхніцы ягадных культур (А.Г.Душчынская, Я.М.Малашэнка, М.С.Ціханоўскі і інш.). 3 1970 распрацоўваюцца нізказатратныя тэхналогіі захавання і перапрацоўкі пладоў і ягад (Р.Э.Лойка, М.Р.Максіменка, В.А.Радзюк і інш.), вывучаецца біяхім. склад пладоў і ягад (Т.С.Шырко, І.У.Ярашэвіч і інш.). 3 пач. 1980-х г. актывізаваліся даследаванні ў галіне гадавальнікаводства (В.Н.Балобін, Р.Ф.Мацвеева, Г.І.Пуцыла, Г.К.Саланец, В.А.Самусь і інш.).

3 мэтай паскарэння селекцыйнага працэсу ў 1990-х г. пачата распрацоўка методык атрымання зыходнага матэрыялу для селекцыі з выкарыстаннем біятэхнічных метадаў і цытаэмбрыялагічнага аналізу (М.С.Кастрыцкая, Н.В.Кухарчык, М.П.Малюкевіч, С.Э.Семенас і інш.). Супрацоўнікамі НДІ пладаводства выведзены 174 сарты пладовых і ягадных культур. У БСГА вывучаюцца пытанні вырошчвання пладова-ягадных культур (М.І.Бурштэйн), вьмўляюцца сарты і клоны нар. селекцыі (А.М.Іпацьеў). У выдадзеных працах «Помологня БССР» змешчаны матэрыялы аб сартах яблыні,

грушы, костачкавых і ягадных культур, якія найб. адказваюць прыродным і эканам. умовам Беларусі (Ю.Г.Багданава, Л.А.Дазорцаў, А.М.Іпацьеў, А.А.Меліхаў, Г.П.Солапаў і інш.). Навук. даследаванні па пладаводстве праводзяцца на Брэсцкай абласной доследнай с.-г. станцыі, Лужаенянскай і Горацкай сортавыпрабавальных станцыях, Гродзенскім занальным Ін-це раслінаводства і інш. Літ:. Плодоводство // Сб. науч. тр. Бел. ННН плодоводства. Мн., 1995. Тое ж. Мн., 2002; Сорта плодовых, ягодных, орехоплодных культур н вннограда селекцнн Ннстнтута плодоводства Нац. АН Беларусн: Кат. Мн., 2003. У.У.Скарына, В.А.Самусь. АГ АРОДНІЦТВА Заснавальнік навуковага агародніцтва на Беларусі — М.В.Рытаў. Значны ўплыў на навук. развіццё агародніцтва на Беларусі зрабілі Горы-Горацкі земляробчы ін-т і Бел. аддзяленне Усесаюзнага ін-та раслінаводства (у 1931 на яго базе створана Бел. плодаагароднінная доследная станцыя), дзе распрацоўваліся тэорыя і метады навук. даследаванняў па агародніцгве ва ўмовах Беларусі. У 1925 арганізавана Дзярж. інспекцыя па сортавыпрабаванні с.-г. культур. У 1956 арганізаваны Бел. НДІ пладаводства, агародніцтва і бульбаводства (з 1972 Бел. НДІ бульбаводства і плодаагародніцтва). У 1990 створаны Бел. НДІ агародніцтва. У 1960-я г. пачаты даследаванні па распрацоўцы сістэмы выкарыстання гербіцыдаў пры вырошчванні агароднінных культур (ЛЛ.Гуніч, П.С.Жуковіч, Ю.М.Забара, В.Г.Рагожнікаў, А.П.Харытонава). 3 1970-х г. інтэнсіўна вядзецца селекцыйна-насенняводчая праца, у т.л. селекцыя асн. агароднінных культур Беларусі: капусты белакачаннай (М.А.Гарадзілаў, Л.І.Чулкова), сталовых буракоў (М.М.Высоцкая, Л.Г.Няфёдава), агуркоў (Н.М.Завадская, А.М. Купрэева), памідораў (М.І.Касцечка, Г.М.Палянская, М.І.Фёдарава), цыбулі (В.Ф.Дзевятава), бабовых (Г.В.Казак, П.Ф.Лысаконь). Вывучаюцца цытаплазматычная мужчынская стэрыльнасць цыбулі (В.Ф.Дзявятава), устойлівасць яе да фітафтарозу (В.В.Псарова, М.І.Фёдарава). Праведзена хіміка-тэхналагічнае даследаванце раянаваных і перспектыўных сартоў (Г.І.Пушкіна, В.Ф.Саўчанка, Т.В.Сцепанішына). Да сярэдзіны 1980-х г. на Беларусі раянавана 12 сартоў агароднінных культур бел. селекцыі, у т.л. памідоры Нёман і Даходны, капуста Летняя 103 і Русінаўка, гарох Ліпеньскі і Рэкорд 158, цыбуля Янтарная, часнок азімы Палёт і Беларускі, сталовыя буракі Халадастойкі. Распрацоўваецца тэхнало-

гія вырошчвання ранняй агародніны пад плёначнымі тунэльнымі пакрыццямі (М.М.Грышкевіч), выкарыстанне плёнкі пры вырошчванні агуркоў у адкрытым грунце (Т.С.Якубіцкая). Праведзены даследаванні па хваробаўстойлівасці культур, выведзены сарты, устойлівыя да фітафтарозу, бурай плямістасці лісця (В.Дз.Паліксенава, В.В.Пісарава), мучністай расы, аліўкавай плямістасці агуркоў (В.Л.Налобава). Калектывам Бел. НДІ агародніцтва створана больш за 150 сартоў і гібрыдаў агароднінных і востра-араматычных культур. У дзярж. выпрабаванне перададзены сарты агуркоў Світанак, Зарніца, Янус Р1, Верасень (Т.В.Мацюк, В.Л.Налобава, А.Я.Хлебародаў); сталовых буракоў Прыгажуня (В.П.Меляшкевіч, Л.Г.Няфёдава); памідораў Раніца (Ф.І.Анцугай, В.Г.Іванюк, М.І.Фёдарава), Шторм Р1, Ранні; перцаў Алеся, Кубік Ж, Вожык (Л.А.Мішын, Л.В. Хатылёва, Н.А.Юбко); цыбулі Ветразь, Крывецкі ружовы, Дыямент (В.Ф.Дзевятава, М.Г.Купрэенка ); часнаку азімага Вітажэнец (М.П.Купрэенка); кропу Сож 2000 (В.П.Меляшкевіч, В.Л.Налобава, А.П.Шкляроў). Распрацаваны эфектыўныя тэхналогіі вырошчвання расады капусты ў адкрытым грунце (А.А. Аутка, Ю.М.Забара, А.А.Казіміраў), агароднінных культур у зімовых і плёначных цяпліцах (М.Ф.Сцяпура), касетная тэхналогія і абсталяванне для вырошчвання расады (А.А.Аутка, В.В.Пазняк, А.П.Шкляроў), вырошчванне цыбулі як аднагадовай культуры на вузкапрофільных градах (А.А.Аутка, М.П.Купрэенка, А.А.Меляшкевіч). Вывучаны ўплывы розных відаў угнаенняў на ўласцівасці глебы, ураджаю, якасць агародніны (В.П.Пярэднеў, М.І.Рышкевіч, М.П.Сапун, М.Ф.Сцяпура). Распрацоўваюцца пытанні інтрадукцыі і стварэння сартоў зяленіўных і малапашыраных агароднінных культур (А.П.Шкляроў). Развіваюцца кірункі па вывучэнні маркетынгавай дзейнасці ў агародніцтве, паляпшэнні якасці прадукцыі, павелічэнні асартыменту (Г.І.Гануш). Літ:. Г а н у ш Г.Н Овоідеводство Беларусн. Мн., 1996; А у т к о А.А. Технологнн возделывання овошных культур. Мн., 2001; А у т к о А.А., Г а н у ш Г.Й., Д о л б н к Н.Н. Прнорнтеты современного овошеводства. Мн., 2003; А у т к о А.А., Д о л б н к Н.Н., К о з л о в с к а я Н.П. Теплнчное овошеводство. Мн., 2003; А у т к о А.А., Р у п а с о в а Ж.А. Бноэкологнческне особенностн выравднвання пряно-ароматнческнх н лекарственных растеннй. Мн., 2003. А.А.Аутка. ФІТАПАТАЛОГІЯ Навуковыя даследаванні па фітапаталогіі на Беларусі пачаліся ў 1923, калі ў

навука

585

Мінску была арганізавана Бел. станцыя аховы раслін. Пазней да работ у гэтым кірунку далучыліся Бел. ін-т сельскай і лясной гаспадаркі, Горацкі сельскагаспадарчы ін-т і Ін-т біялагічных навук АН Беларусі. Вылучаліся і распрацоўваліся кірункі аховы збожжавых культур ад узбуджальнікаў іржаўных і галаўнёвых хвароб, бульбы ад грыбных і вірусных захворванняў. Былі складзены і выдадзены вызначальнікі паразітных грыбоў раслін флоры Беларусі (М.А.Дарожкін, В.Ф.Купрэвіч, А.І.Роўда, С.М. Тупяневіч, Л.І.Ярышка). У пасляваенны перыяд фітапаталагічныя даследаванні вяліся ў Ін-це эксперыментальнай батанікі і Цэнтральным батанічным садзе АН Беларусі, БДУ, БСГА, Гродзенскім сельскагаспадарчым ін-це, у НДІ аховы раслін, бульбаводства і плодаагародніцтва, земляробства, на абласных сельскагаспадарчых доследных станцьмх. Вывучаліся відавы склад і біялагічныя асаблівасці ўзбуджальнікаў хвароб бульбы, збожжавых, лубіну, ільну, агароднінных і інш. сельскагаспадарчых культур. Распрацаваны сістэмы аховы асноўных сельскагаспадарчых культур ад хвароб, метады ацэнкі ўстойлівасці раслін да захворванняў (А.Л.Амбросаў, С.І.Бельская, І.В.Вікторчык, В.К.Гаравец, М.А.Дарожкін, С.У.Горленка, В.Ф.Купрэвіч, В.К. Неафітава, П.В.Пак, З.І.Рамнёва, Н.І.Чакалінская, А.С.Шуканаў і інш.). У 1970— 80-я г. вялося шырокамаштабнае вывучэнне вірусных хвароб бульбы і інш. культур, у т.л. люцэрны, канюшыны, лубіну і інш. Уклад у развіццё гэтага кірунку зрабілі А.Л.Амбросаў, С.В.Бадзяй, Ж.В.Блоцкая, Л.Я.Давідчык, Л.А. Сакапова, Я.В.Собаль і інш. Большасць навук. даследаванняў па сельскагаспадарчай фітапаталогіі сканцэнтравана ў Бел. НДІ аховы раслін, дзе даследуюць хваробы збожжавых (С.Ф.Буга), бульбы (М.І.Жукава), кармавых, тэхнічных, пладовых і агароднінных культур (Т.М.Жардзецкая, Р.І. Плескацэвіч, Ф.А.Папоў, Дз.Я.Парцянкін, Г.М.Серада, В.Я.Собаль і інш.). Імуналагічныя даследаванні працягваюцца ў НДІ бульбаводства, пладаводства, земляробства і інш., накіраваныя на кантроль структуры папуляцый, вывучэнне механізма ўстойлівасці, распрацоўку метадаў ацэнкі, адбору і стварэння зыходнага матэрыялу (Г.В.Будзевіч, У.Р.Іванюк, В.Л.Налобава); фітапаталагічныя даследаванні праводзяцца таксама ў БДУ (В.Дз.Паліксенава), Цэнтр. батанічным садзе (В.А.Цімафеева), БСГА і Гродзенскім аграрным ун-це

586_________________ НАВУКА (М.Р.Ануфрэйчык, Г.А.Зязюліна, Н.Н. Лукашык), Бел. тэхналагічным ун-це (М.І.Фёдараў, Ю.М.Паляшчук, А.І.Блінцоў). Літ:. Проблемы нммуннтета сельскохозяйственных растеннй к болезням. Мн., 1988; Б у г а С.Ф. Ннтегрнрованная снстема зашнты ячменя от болезней. Мн., 1990; Я е ж. Развнтне фнтопатологнческнх н мнкологнческнх нсследованнй в Беларусн // Ахова раслін. 2001. №2; Ннтегрнрованные снстемы заіцнты сельскохозяйственных культур от вреднтелей, болезней н сорняков. Мн., 2003. С.Ф.Буга, Л.Г.Кагацько. МЕЛІЯРАЦЫЙНАЯ НАВУКА Пачатак развіцця меліярацыйнай навукі на Беларусі звязаны з працамі прафесара Горы-Горацкага земляробчага ін-та А.М.Казлоўскага, які ў 1856—63 заклаў адзін з першых ва Усх. Еўропе ганчарны дрэнаж для асушэння пераўвільготненых глеб. Дыяпазон меліярацыйных даследаванняў пашырыўся ў час дзейнасці Заходняй экспедыцыі па асушэнні балот (1873— 98) пад кіраўніцтвам І.І.Жылінскага, дзе праводзіліся геабатанічныя (Г.І.Танфільеў), матэаралагічныя (А.І.Ваейкаў), гідраметрычныя (Я.У.Апокаў) і інш. даследаванні Палесся. У канцы 19 — пач. 20 ст. вывучалі пераважна прыродныя ўмовы забалочаных тэрыторый і праводзілі мерапрыемствы па паляпшэнні сенажацей, лясоў, стварэнні шляхоў лесасплаву і інш. У 1911 арганізавана Мінская балотная доследная станцыя — першая ў рэгіёне навук. ўстанова па асушэнні і выкарыстанні тарфяных глеб пад пасевы. У 1912— 17 з удзелам А.Д.Дубаха, А.Ц.Кірсанава, А.Ф.Флёрава выдаваўся час. «Болотоведенне». У 1928 выдадзена манаграфія Дубаха «Сельскагаспадарчая меліярацыя для аграномаў і лесаводаў». У 1930 у Мінску створаны Усесаюзны НДІ балотнай гаспадаркі (з 1956 — Бел. НДІ меліярацыі і воднай гаспадаркі, з 1992 — Бел. НДІ меліярацыі і лугаводства). Укладам бел. вучоных у меліярацыйную навуку з’яўляюцца тыпізацыя балот і распрацоўка асноў лугаводства (З.М.Дзянісаў, М.Ф.Лебядзевіч); вывучэнне працэсаў павышэння эканам. эфектыўнасці і экалагічнай збалансаванасці выкарыстання тарфяных глеб (У.І.Бялкоўскі, А.Ц.Кірсанаў, Г.І.Лашкевіч, І.С.Лупіновіч, С.Г.Скарапанаў); распрацоўка канструкцый, тэхналогій будаўніцтва і кіравання гідрамеліярацыйнымі сістэмамі (Р.І.Афанасік, П.І. Закржэўскі, В.М.Зубец, А.І.Івіцкі, К.Я.Кажанаў, У.П.Карлоўскі, К.П.Лундзін, І.В.Мінаеў, А.І.Міхальцэвіч, А.І.Му-

рашка, А.Ф.Печкуроў, В.Ф.Шабека, Г.Д.Эркін), эканам. абгрунтаванне меліярацыі (А.М.Герашчанка, Г.М.Лыч). Пытанні меліярацыйнай навукі вывучаюцца таксама ў Цэнтр. НДІ комплекснага выкарыстання водных рэсурсаў, у БДУ, Бел. нац. тэхнічным ун-це, БСГА і інш. Літ: Мелнорацня: Энцнкл. справ. Мн., 1984; Нспользованне мелнорнрованных земель: Справ. пособне. Мн., 1986; Л н х а ц е в н ч А.П., М е е р о в с к н й А.С., В а х о н н н Н.К. Мелнорацня земель в Беларусн. Мн., 2001. А.П.Ліхацэвіч. ЖЫВЁЛАГАДОЎЛЯ Развіццё на Беларусі пачалося з утварэннем у 1840 Горы-Горацкага земляробчага ін-та (з 1925 Бел. сельскагаспадарчая акадэмія). У 1934— 36 у заатэхн. аддзеле Ін-та біял. навук даследаваліся асобныя пьгганні свінагадоўлі (М.М.Кулагін з супрацоўнікамі). У 1949 створаны Бел. НДІ жывёлагадоўлі. Яго арганізатар і першы дырэктар — Х.С.Гарагляд. Ін-т каардынуе навукова-даследчую работу па заатэхніі, у ім створаны шэраг навук. школ. Заснавальнік школы селекцыянераў В.Ц.Горын, яго паслядоўнікі — І.І.Будзевіч, У.В.Горын, М.П.Грынь. Бел. навук. школа па селекцыі свіней заснавана У.В.Горыным і І.П.Шайко, малочнай жывёлы — М.П.Грынем, па кармленні свіней — В.М.Галушко, буйн. раг. жывёлы — М.А.Яцко, па прыватнай заатэхніі — А.А.Гайко. За час існавання ін-та выведзены бел. чорна-пярэстая парода свіней (З.Д.Гільман, У.Л.Дзенісевіч, Д.П.Зубкова), бел. мясная парода свіней (В.Ц.Горын, У.В.Горын, І.П.Шайко), бел. запражная парода коней (М.А.Гарбукоў, А.П.Гарбуноў, У.К.Гладзенка), бел. чорна-пярэстая парода буйн. раг. жывёлы (М.П.Грынь, Н.В.Клімец, А.М.Якусевіч). Распрацаваны тэхналогіі трансплантацыі эмбрыёнаў у малочнай і мясной жывёлагадоўлі (А.І.Будзевіч, І.І.Будзевіч, М.Ф.Жук), тэхналогія гібрыдызацыі ў свінагадоўлі (Л.А.Федарэнкава, І.П.Шайко), асновы прамысл. скрыжавання ў жывёлагадоўлі (А.А.Гайко), шэраг кармавых дабавак (В.М.Галушко, М.У.Пілюк, М.А.Яцко). У галіне птушкагадоўлі выведзены кросы курэй з ранняй палавой спеласцю і высокай яйцаноскасцю. АтрЫманы лініі качак з палепшанымі мяснымі якасцямі і здольнасцю да адкорму на тлустую печань. Вялікае пашырэнне атрымалі створаныя вучонымі Бел. занальнай доследнай станцыі па птушкаводстве кросы курэй «Беларусь-9», качак «Тэмп» і інш. У развіццё рыбаводства значны ўклад зрабілі вучоныя-іхтыёлагі і эколагі

П.І.Жукаў, Л.В.Камлюк, В.У.Кончыц, У.П.Ляхновіч. У Бел. НДІ рыбнай гаспадаркі выведзена лахвінская парода карпа, вядуцца працы па вывядзенні ізабелінскай пароды карпа. Створана інтэнсіўная тэхналогія вытв-сці сажалкавай рыбы, дадзена рыбагаспадарчая ацэнка вадаёмаў краіны, прапанавана схема іх рацыянальнага выкарыстання. Распрацоўваецца тэорыя мінер. ўгнаення сажалак, удасканальваюцца рэцэптуры кармоў і тэхналогій кармлення рыб, лячэння і прафілактыкі іх хвароб. Вядуцца працы па акліматызацыі і інтрадукцыі каштоўных парод рыб у азёры Беларусі. Літ: С л е с а р е в Н.К., П н л ю к Н.В. Мннерапьные нсточннкн Беларусн для жнвотноводства. Мн., 1995; Ф е д о р е н к о в а Л.А., Ш е й к о Н.П. Селекцнонногенетнческне основы выведення белорусской мясной породы свнней. Мн., 2001; К о н ч н ц В.В. Растнтельноядные рыбы как основа ннтенснфнкацнн рыбоводства Беларусн. Мн., 1999. І.П.Шайко. ВЕТЭРЫНАРЫЯ Першыя навук. працы па ветэрынарыі на Беларусі з ’явіліся ў 18 ст. 3 1797 папярэджанне і лячэнне хвароб жывёл ставілася ў абавязак урачэбным управам. Спецыялістаў па ветэрынарыі з 1806 рыхтавалі ў Віленскім ун-це. Папулярызатарамі вет. ведаў на Беларусі былі ўрачы С.Юндзіл, А.Мартынеўскі, К.Гібенталь. У 1913 створана Віцебская губ. земская ветэрынарна-бактэрыялагічная лабараторыя, пры якой працавалі пастэраўскае аддзяленне для прышчэплівання людзей ад шаленства і воспавы цялятнік для прыгатавання воспа-вакцыны. У 1924 на базе Вышэйшай с.-г. школы арганізаваны Віцебскі ветэрынарны ін-т (з 1994 — Віцебская акадэмія вет. медыцыны); першы рэктар — Я.П.Алонаў. У 1930 заснаваны Бел. ветэрынарна-бактэрыялагічны ін-т (з 2002 Ін-т эксперым. ветэрынарыі імя С.М.Вышалескага). Уклад у развіццё вет. навук і стварэнне вет. дабрабыту зрабілі акад. С.М.Вышалескі, Х.С.Гарагляд, М.К.Юскавец. Вывучаны метады лячэння і прафілактыкі паразітарных хвароб (І.С.Жарыкаў, П.С.Іванова, Р.С.Чабатароў, І.А.Шчарбовіч, М.В.Якубоўскі, А.І.Ятусевіч); распрацаваны мерапрыемствы па папярэджанні і лячэнні ялавасці, мастытаў (К.Дз.Валюшкін, Р.Р.Кузміч); даследаваліся пытанні дыягностыкі і прафілактыкі туберкулёзу с.-г. жывёл (А.Э.Высоцкі, А.П.Лысенка, І.І.Румачык, Р.І.Тузава), лейкозаў буйн. раг. жывёлы (В.М. Лемеш). Распрацаваны сродкі дыягностыкі і прафілактыкі бактэрыяльных і вірусных хвароб жывёл і птушак (М.М.Андросік, Б.Я.Бірман, М.С.Жакаў, М.А.Ка-

валёў, П.А.Красачка, У.В.Максімовіч, В.Ф.Пятроў); спосабы вет.-санітарнай экспертызы мяса, малака, рыбы і інш. (А.А.Богуш, Х.С.Гарагляд). Шырока вывучалася роля макра- і мікраэлементаў у абмене рэчываў у жывёл (Ф.Я.Беранштэйн, М.П.Кучынскі, В.М.Холад). Распрацаваны актуальныя кірункі ў вет. хірургіі, у вывучэнні незаразных хвароб (І.Я.Дземідзенка, П.Я.Канапелька, І.М. Карпуць, Р.І.Мастыка, Ф.Ф.Порахаў). Даследуюцца метады і спосабы санігарна-мікрабіялагічнай ацэнкі якасці

ўтрымання жывёл у жывёлагадоўчых комплексах і гаспадарках, рэжымы выкарыстання экалагічна бяспечных дэзінфекцыйных сродкаў для санацыі жывёлагадоўчых памяшканняў (А.Э.Высоцкі). Намаганнямі вет. службы ў краіне ліквідаваны сап, мыт, эпізаатычны лімфангіт, інфекц. анемія і кароста коней; эмкар, чума, павальнае запаленне лёгкіх, бруцэлёз, злаякасная гарачка буйн. раг. жывёлы; воспа свіней і інш. Літ:. О б ь е д к о в Г.А. Бруцеллез

навука

587

крупного рогатого скота н борьба с ннм. Мн., 1977; Т у з о в а Р.В. Туберкулез сельскохозяйственных жнвотных н птнцы, Мн., 1983; Я к у б о в с к н й М.В., К а р а с е в Н.Ф. Днагностнка, терапня н профнлактнка паразнтарных болезней жнвотных. Мн., 2001; Б н р м а н Б.Я. Ннфекцнонная бурсапьная болезнь. Мн., 2003; Справочннк по нанболее распространенным болезням крупного рогатого скота н свнней. Смоленск, 2003. А.П.Лысенка, А.Э.Высоцкі.

Н А Р О Д Н А -П А Э Т Ы Ч Н А Я Т В О Р Ч А С Ц Ь Вусная народная творчасць (фальклор) — важная і неад’емная частка духоўнай культуры беларусаў. У ёй адлюстраваны працоўны вопыт народа, яго гісторыя, побыт, грамадска-паліт. і эстэт. ідэалы, створаныя паэт. словам. Узнікла ў дакласавым грамадстве. Развіццё яе як формы грамадскай свядомасці звязана са зменамі ў эканам. жыцці грамадства, з грамадскім, гаспадарчым і сямейным побытам. Прасякнутая глыбокім гуманізмам, народнапаэтычная творчасць сцвярджае дабро, справядлівасць, дае высокія ўзоры калектыўнага маст. асэнсавання рэчаіснасці, мае вялікае пазнавальнае, выхаваўчае значэнне. КАЛЯНДАРНА-АБРАДАВАЯ ПАЭЗІЯ — адзін з самых развітых, рэпрэзентатыўных відаў вусна-паэт. творчасці народа. Яна суправаджала духоўнае жыццё і працу земляроба на працягу ўсяго года. Сімвалічныя паводле сэнсу капяндарныя абрады, песні, прыкметы і павер’і з’яўляліся своеасаблівымі каардынатамі жыцця традыцыйнага грамадства, яго працоўнай дзейнасці. У каляндарна-абрадавым фальклоры арганічна ўвасоблены светапогляд народа, яго маральна-этычныя ідэалы, менталітэт. Генетычныя вытокі каляндарна-абрадавай творчасці ў перыядзе індаеўрапейскай супольнасці і часткова неаліце. Назіранні стараж. чалавека за гадавым кругаваротам у прыродзе склаліся ў сістэму міфапаэтычных поглядаў, якія ўвасобіліся ў абрады, рытуалы і песні. Фарміраваўся бел. абрадавы фальклор ужо на ўзроўні этнаплемянной культуры. За час станаўлення бел. народнасці ён дасягнуў вяршыні свайго развіцця. Каляндарна-абрадавая паэзія ў залежнасці ад сезонных перыядаў падзяляецца на веснавы, летні, восеньскі і зімовы цыклы. В е с н а в ы ц ы к л пачынаўся абрадамі, песнямі і ігрышчамі т.зв. сырнага тыдня з яго магічнай мэтавай устаноўкай праводзін зімы і набліжэння вясны. Рытуалы і вербальнае суправа-

джэнне Масленіцы характарызавалася дынамічнасцю, песенныя мелодыі сведчылі пра прыналежнасць фалькл.-этнагр. комплексу масленічнага тыдня да веснавога цыкла. Асобную разнавіднасць веснавой абраднасці і песеннай культуры складалі магічныя абрады і песні заклікання вясны, песні-заклічкі (вяснянкі). Вяршыня паэт. культуры беларусаў у веснавым цыкле — песні валачобнікаў. Асаблівасць веснавога каляндарнага перыяду — песні і абрады веснавой талакі. Да гэтага цыкла належаць юраўскія абрады і песні, функцыянальна скіраваныя на захаванне статка ад памору і драпежных звяроў, а таксама на забеспячэнне ўрадлівасці нівы; куставыя і русальныя абрады з іх песнямі. Культ расліннасці і культ продкаў, каханне і шлюб, узаемаадносіны нявесткі і свекрыві — асноўныя матывы траецкіх (сёмушных) песень, якія завяршалі веснавы цыкл. Летні цыкл каляндарнага фальклору адлюстраваў клопат пра захаванне ўраджаю. Сярод нар. паэзіі гэтага перыяду вылучаецца этапны ў гадавым кругавароце абрад Купалля і яго песні, што функцыяльнальна былі скіраваны на магічную ахову палеткаў і гаспадаркі ад ірацыянальных сіл, перадавалі радасць моладзі з выпадку свята ў гонар летняга сонцастаяння, росквіту жыватворных сіл зямлі. Многія песні Купалля мелі гумарыстычную афарбоўку. У пятроўскіх песнях паэтычна ўвасоблены вобразы закаханых, прыгажосць прыроды. Тэматычна разнастайныя жніўныя песні, якія ўслаўлялі жней, поле, багаты ўраджай; перадавапі атмасферу цяжкай працы, сац. ўзаемаадносіны. Да летняга перыяду адносяцца таксама працоўна-магічныя паводле функцыянальнасці абрады пакрывання поля, зажынак, дажынак. Паэтычнавобразным багаццем вылучыліся песні жніўнай талакі, дажынкавыя песні. Восеньскі ц ы к л каляндарна-абрадавай паэзіі ўключае ярынныя песні, або «яравое жніво», якія спявалі

пры ўборцы яравых, ільняныя і канапляныя песні. Невялікая група паэт.-музычных твораў выконвалася пры збіранні ягад, грыбоў, арэхаў. У часавых рамках восеньскай каляндарнай лірыкі развілася нізка песень праводзін навабранцаў у войска. З і м о в ы ц ы к л пачынаўся піліпаўскімі песнямі, што суправаджапі калектыўнае прадзіва. Ядро цыкла склалі аграрныя абрады Каляд і іх песні, якія былі закліканы прэвентыўна садзейнічаць ураджаю і дабрабыту ў гаспадарцы. Асноўнае месца сярод песень каляднай абраднасці займалі калядкі і шчадроўкі. Вечарам першагадня Каляд абрадавыя гурты хлопцаў і мужчын выконвапі вітальна-віншавальныя песнікалядкі. У навагоднюю ноч (на шчадрэц) гурты пераважна дзяўчат і жанчын рабілі абрадавыя абыходы двароў са спяваннем рытуальных песень-шчадровак. Фалькл.-этнагр. комплексы ўсіх каляндарна-абрадавых цыклаў уключалі таксама рытуалы памінання продкаў. Жанравая сістэма бел. каляндарна-абрадавага фапьклору налічвае больш за 25 песенных разнавіднасцей; яна выдатна распрацавана, добра захавалася. Асобныя жанравыя падвіды абрадавай паэзіі існуюць і ў наш час. Іншыя набылі рэкрэацыйную форму ўжытку. Выйшлі тамы серыі «Беларуская народная творчасць» «Жніўныя песні» (1974, укладальнікі А.Ліс, В.Ялатаў), «Зімовыя песні. Калядкі і шчадроўкі» (1975, укладальнікі А.Гурскі, З.Мажэйка), «Веснавыя песні» (1979 і «Вапачобныя песні» (1980, укладальнікі абодвух Г.Барташэвіч, Л.Салавей, В.Ялатаў), «Восеньскія і талочныя песні» (1981, укладальнікі А.Ліс, С.Асташэвіч, В.Ялатаў), «Купальскія і пятроўскія песні» (1985, укладальнікі А.Ліс, С.Асташэвіч, Г.Таўлай). А.С.Ліс. СЯМЕЙНА-АБРАДАВАЯ ПАЭЗІЯ звязана з нараджэннем, шлюбам і пахаваннем чалавека, Ахоплівала сферу сямей-

ных адносін, працоўную дзейнасць чалавека, яго побыт і жыццё, сац. і маральна-этычныя ідэалы, абрады і звычаі. Складвалася пад уплывам язычніцтва, пазней — хрысціянства. У беларусаў найлепш захавалася радзінная паэзія са спецыфічна нац. ў ёй хрэсьбіннымі песнямі. Гал. дзеючыя персанажы радзіннай абраднасці: парадзіха, бабка-павітуха, бацька нованароджанага, кум, кума. Засцерагальныя абрады і песні павінны былі ахоўваць здароўе парадзіхі і дзіцяці, а таксама забяспечыць шчаслівую долю нованароджанага, якая паводле нар. перакананняў залежала ад бабкі-павітухі, кумоў. У хрэсьбіннай паэзіі вылучаліся заклінальныя, велічальныя, жартоўныя і бяседныя песні, прыгаворкі, зычэнні, тосты. Хрэсьбінныя жартоўныя песні развейвалі ідэальныя вобразы ўдзельнікаў урачыстага застолля. Найб. старажытныя — заклінальныя і велічальныя песні, якія вызначаліся ўстойлівай традыцыйнасцю вобразаў-персанажаў, паэтыкі, мелодыкі. Велічальныя песні багатыя на эпітэты, параўнанні. Асабліва каларытна абмапёўваўся вобраз бабкі, шанаванне якой падкрэслівапася трапнымі параўнаннямі. Песні пра кума і куму часта мелі жартоўна-эратычны характар. Большасць заклінальных песень звернута да бабкі, раскрываюць яе дзеянні, што скіраваны забяспечыць шчаслівую долю немаўляці; у многіх песнях яна заклінае пра гэта Бога. У застольна-бяседных творах адлюстроўваліся гасціннасць гаспадароў, урачыстасць падзеі, нацыянальна-адметныя традыцыі. Вясельныя песні, прыпеўкі, прыгаворкі, тосты беларусаў суправаджалі сватанне, заручыны, выпяканне каравая, пасад і інш. этапы вяселля. У многіх выпадках падказвалі наступныя рытуальныя дзеянні. Песні, зычэнні, тосты, што выконвалі асноўныя ўдзельнікі шлюбнай урачыстасці, павінны былі магічна спрыяць шчасцю маладых, іх дабрабыту. У час суборнай суботы (дзявочы вечар) спявалі песні з матывамі адшукання руты, каліны для вяночка, завівання вянка, развітання з сяброўкамі, непазбежнасці расставання з бацькамі. Традыцыйна склаўся каравайны рытуал з песнямі, у якіх гіпербалізуецца колькасць выкарыстаных прадуктаў, персаніфікуюцца каравай (сімвалізаваў жаніха і нявесту), печ, дзяжа, лапата і інш.; каларытна малююцца вобразы каравайніц. Спявалі песні, у якіх гучала скарга нявесты, павянчанай з нялюбым. Сумам прасякнуты песні нявесты-сіраты, якая просіць нябожчыкаў бацькоў блаславіць яе шлюб. Перад ад’ездам маладога да нявесты гучалі песні, у якіх адлюстроўваўся пера-

ход хлопца ў стан жанатага мужчыны. Застольныя песні маглі быць лірычныя, жартоўныя, велічальныя і інш. Багатымі сродкамі маст. выразнасці жартоўныя песні добразычліва высмейвалі сватоў, дружкаў, баяр, маршалкаў і інш. удзельнікаў вяселля. Часам жартоўна супрацьпастаўляліся жаніх і нявеста. Пахавальны і памінальны рытуал складваўся на Беларусі на працягу многіх стагоддзяў. Асноўныя жанры гэтых абрадаў — галашэнні, псалмы, духоўныя вершы. Уся абраднасць прасякнута верай у замагільнае жыццё, у наяўнасць неўміручай душы ў чалавека. Хаўтурныя галашэнні — імправізаваныя творы, у якіх традыцыйна выкарыстоўваліся стэрэатыпныя нар. формулы, маст. прыёмы і сродкі для аплаквання памерлых. Некат. будуюцца на рытарычных пытаннях, памяншальна-ласкальных формах прыметнікаў і назоўнікаў. 3 эмацыянальнай узрушанасцю ў галашэннях аплаквалася заўчасная смерць немаўляці, выказваліся любоў і пашана да блізкага чалавека, горыч перажыванняў, раскрывалася нялёгкае жыццё памерлага, бязмерная роспач асірацелых дзяцей, удавы, бацькоў. Песні-псалмы — творы духоўна-маралізатарскага характару. Яны бытавалі як разнавіднасць канта і выконваліся на хаўтурах, трацінах, дзевяцінах, Радаўніцу. Крыніцамі духоўных вершаў была хрысціянская апакрыфічная літаратура. Вершы перадавалі старазапаветныя і новазапаветныя сюжэты, славілі святых, праведнікаў, асуджалі грэшнікаў. Сямейна-абрадавая паэзія, цесна звязаная з жыццём, побытам, узаемаадносінамі ў грамадстве, вызначалася ўстойлівай традыцыйнасцю, жывучасцю, поліфункцыянальнасцю ў найважнейшыя вехі жыцця чалавека. Выдадзены тамы серыі «Беларуская народная творчасць» «Радзінная паэзія» (1971, укладальнікі М.Грынблат, В.Ялатаў), «Вяселле. Абрад» (1978, укладальнік К.Цвірка), «Вяселле. Песні» (т. 1— 6, 1980— 88, укладальнікі Л.Малаш, З.Мажэйка), «Пахаванне. Памінкі. Галашэнні» (1986, укладальнікі У.Васілевіч, Т.Варфаламеева), «Вяселле. Мелодыі» (1990, укладальнікі З.Мажэйка, Т.Варфаламеева), «Радзіны. Абрад. Песні» (1998, укладальнікі Г.Пятроўская, Т.Кухаронак). А.С. Фядосік.

АПАВЯДАЛЬНЫЯ ЖАНРЫ бел. вуснай нар. творчасці ўключаюць казкі, легенды, паданні, былічкі, сказы, анекдоты, небыліцы. У залежнасці ад дамінуючай эстэтычнай або інфарматыўнай функцыі падзяляюцца на дзве падсістэмы: казкавая проза і няказкавая. Да к а з к а в а й п р о з ы адносяццаўсе

ЛІТАРАТУРА_____________

589

жанравыя разнавіднасці казак, анекдоты, небыліцы, а таксама легендарныя казкі, якія ў шэрагу выпадкаў набліжаюцца да сац.-бытавых. У залежнасці ад асаблівасцей вобразнай сістэмы, ідэйна-тэматычнага зместу, паэтыкі, марфалогіі казачны эпас мае сваю класіфікацыю. У казках пра жывёл цэнтральнае месца займаюць персанажы з жывёльнага свету. У чарадзейных казках вызначальная роля ў развіцці сюжэтаў належыць чарадзейству, звышнатуральным сілам і здольнасцям герояў, якія перамагаюць Паганага Цмока, Кашчэя Бессмяротнага і інш. Нац. каларыт бел. чарадзейным казкам надаюць вобразы волатаў і асілкаў, звязаныя з мясц. фальклорнай традыцыяй. Асобную групу складаюць казкі на былінныя сюжэты. У бытавых казках дзейнічаюць звычайныя людзі; канфлікт адлюстроўвае сац. і маральна-этычныя супярэчнасці. Сярод бытавых казак, якія яшчэ называюць рэалістычнымі, даследчыкі вылучаюць таксама сац.-бытавыя, сатырычныя і жартоўныя творы. Гумарыстычныя казкі-небыліцы паказваюць рэчаіснасць з наўмысным парушэннем храналагічнай паслядоўнасці падзей, ствараюць перавернутую мадэль сусвету. Казачныя вобразы непераможных асілкаў, сялян, прыгожых, верных у каханні жанчын раскрываюць лепшыя якасці бел. народа: мужнасць, працавітасць, здольнасць на высокія пачуцці і ўчынкі, імкненне да справядлівасці і волі. Станоўчым вобразам у казках супрацьстаяць страшныя пачвары, якія ўвасабляюць варожыя чалавеку надпрыродныя і сац. сілы, а таксама людзі, дзеянні і перакананні якіх не адпавядаюць нормам нар. маралі. Анекдоты маюць шмат агульных рыс з бытавымі казкамі ў ідэйна-тэматычным змесце і вобразнай сістэме. Ім уласцівы сцісласць, дынамізм, нечаканая развязка, гумар і сатыра. Аснову н я к а з к а в а й п р о з ы складаюць легенды, паданні, сказы, былічкі. Легенды адлюстроўваюць розныя ўяўленні народа, яго спробы растлумачыць паходжанне сусвету, з ’явы прыроды і грамадскага жыцця. Яны таксама звязаны з хрысціянскім веравучэннем і апавядаюць пра звышнатуральныя з’явы і цуды, якія рабілі Бог і святыя ў час вандровак па зямлі. Паданне расказвае аб рэальных падзеях ці асобах мінулага або рэальна магчымых, але не запісаных у крыніцах. Паданні падзяляюцца на некалькі тэматычных груп, найб. буйныя з якіх гістарычныя — аб гістарычных падзеях і дзеячах і тапанімічныя, дзе тлумачыцца па-

590_____________ ЛІТАРАТУРА ходжанне назваў населеных пунктаў, рэчак, урочышчаў, курганоў і інш. Найб. вядомыя паданні пра барацьбу з іншаземнымі захопнікамі — татарамі, французамі, пра заснаванне Вільні і інш. Сказы апавядаюць аб сучаснасці або недалёкім мінулым. У былічках расказваецца аб звышнатуральных з ’явах і здарэннях, якія нібыта мелі месца ў сапраўднасці: пра сустрэчы з чортам, русалкай і інш. Выдадзены тамы серыі «Беларуская народная творчасць» «Казкі пра жывёл і чарадзейныя казкі» (1971, укладальнік К.Кабашнікаў), «Чарадзейныя казкі» (т. 1—2, 1973— 78) і «Казкі ў сучасных запісах» (1989, укладальнікі абодвух К.Кабашнікаў, Г.Барташэвіч), «Сацыяльна-бытавыя казкі» (1976) і «Жарты. Анекдоты. Гумарэскі» (1984, укладальнік абодвух А.Фядосік), «Легенды і паданні» (1983, укладальнікі М.Грынблат, А.Гурскі). К. П. Кабашнікаў. П АЗААБРАДАВАЯ П АЭЗІЯ аб’ядноўвае любоўную, сямейную і сац.-бытавую лірыку. Яна адпавядае болып высокаму ўзроўню развіцця свядомасці, светапогляду і светаразуменню народа. Першыя запісы пазаабрадавай паэзіі адносяцца да 17 ст. У нар. лірычнай песні адлюстраваліся філасофскія, гуманістычныя і маральна-этычныя ўяўленні народа пра ідэал узаемаадносін паміж людзьмі. Л ю б о ў н а я л і р ы к а вызначаецца падборам пэўнага тэматычнага матэрыялу і ідэйнай накіраванасцю лірычнай песні. У ёй праз маст. сродкі раскрываецца складаны ўнутр. свет чалавека, яго перажыванні. Ідэя любоўных песень — абараніць каханне ад перашкод і варожых яму з ’яў. Гал. аб’екты самавыражэння лірычнага героя — каханая ці каханы, прырода, што з’яўляецца даверанай асобай у каханні, радзіма, уласнае жыццё і інш., якія ўвасабляюцца і разглядаюцца як самастойна існуючыя з’явы. Моцная эмацыянальная афарбоўка любоўнай песні ствараецца глыбокім роздумам героя, смуткам, меланхоліяй, філасофскімі разважаннямі, карцінамі прыроды. Сямейная л і р ы к а адлюстроўвае сялянскі побыт, гаспадарчаземляробчую працу, мары пра шчасце, а таксама маральна-этычныя праблемы і звычаёвыя прававыя нормы сумеснага жыцця. У песнях пра жыццё ў сям’і лірычная гераіня — найчасцей маладая

замужняя жанчына, якая сумуе па сваёй роднай старонцы, бацьках, а таксама з прычыны крушэння надзей, што звязваліся са шлюбам. С а ц ы я л ь н а - б ы т а в ы я песні паказваюць побыт і гісторыю народа на працягу некалькіх стагоддзяў. Да іх адносяцца казацкія, рэкруцкія, салдацкія, чумацкія, бурлацкія і інш. песні. Для іх характэрны востра-сац. змест і грамадская накіраванасць. Узнікненню і шырокаму бытаванню на Беларусі казацкіх песень паклала пачатак паўстанне пад кіраўніцтвам Б.Хмяльніцкага ў 17 ст. Бел. рэкруцкія песні ўзніклі ў канцы 18 — пач. 19 ст. Яны адлюстроўвалі провады рэкрута на пажыццёвую ваен. службу, развітанне з бацькамі, каханай, блізкімі, таму гучаць як хаўтурныя галашэнні. Дарожныя пакуты гандлёва-возніцкага промыслу нарадзілі чумацкія песні з матывамі небяспекі, голаду, хваробы, адрыву ад сям’і. У бурлацкіх песнях тэмы галечы, бяспраўя, здзекаў гаспадароў. Нар. б а л а д ы найчасцей выконвалі ў вялікі пост, піліпаўку ці спасаўку. Іх асаблівасці — наяўнасць міфалагічнага, звышнатуральнага элемента і інтрыгуючай сюжэтнай фабулы, семантычная і маст. яскравасць персанажаў, вобразнасць, лёгкасць запамінання твора. Маст. распрацоўка сюжэтаў будуецца на супрацьпастаўленні лёсавызначальных праблем чалавека. У баладах напружаныя адносіны паміж кроўнымі роднымі, членамі сям’і або інш. людзьмі прыводзяць да трагічнай развязкі. Выдадзены тамы серыі «Беларуская народная творчасць» «Балады» (т. 1— 2, 1977— 78, укладальнік Л.Салавей), «Песні пра каханне» (1978) і «Сямейна-бытавыя песні» (1984, укладальнік абодвух І.Цішчанка), «Сацыяльна-бытавыя песні» (1987, укладальнікі І.Цішчанка, В.Скідан). А.І.Гурскі. ДЗІЦ Я Ч Ы ФАЛЬКЛО Р. Да дзіцячага фальклору адносяцца творы розных жанраў нар. паэзіі, разлічаныя на рознаўзроставую дзіцячую аўдыторыю. Межы дзіцячага фальклору, як і сам тэрмін, мяняліся. Першапачаткова да яго адносіліся творы, якія стваралі і выконвалі дзеці. Пазней да дзіцячага фальклору далучана творчасць дарослых, прызначаная для выхавання, а таксама творы, што страцілі цікавасць для дарослых і перайшлі ў дзіцячы рэпертуар. Такі падзел адлюстроўвае асаблівасці паходжання творчасці для дзяцей, вопыт нар. педагогікі, спосабы і шляхі

перадачы традыцыйнага фальклору праз дарослых, равеснікаў і старэйшых дзяцей. Сярод дзіцячага фальклору вылучаюць групу твораў для самых маленькіх («матчына школа», ці «паэзія пеставання» — калыханкі, забаўлянкі), гульнёвы фальклор, які звязаны з сюжэтна-арганізаванымі маторнымі дзеяннямі (гульні, лічылкі, жараб’ёвыя згаворы, пацешкі-забаўлянкі, скорагаворкі, маўчанкі, дыялагічныя сцэнкі), творы, не звязаныя з гульнямі (дражнілкі, заклічкі, песенькі, страшылкі, некат. загадкі і казкі). Паводле спосабу адлюстравання рэчаіснасці, асаблівасцях арганізацыі тэкстаў вылучаюцца песенныя, вершаваныя і празаічныя творы. Дзіцячаму фальклору ўласціва поліфункцыянальнасць — спалучэнне пазнавальна-выхаваўчай функцыі з мнеманічнай і эстэтычнай. На змест і форму кожнай групы твораў уплываюць асаблівасці псіхалогіі і светаўспрымання дзяцей, а таксама сацыяльна-гіст. і быт. ўмовы развіцця грамадства. Узроставая дынаміка вызначае змест, чарговасць жанраў у бытаванні: калыханкі і забаўлянкі саступаюць месца самаст. дзіцячым гульням і забавам. Уласна дзіцячая творчасць спрыяе выпрацоўцы самастойнасці мыслення. Асн. прынцып адлюстравання рэчаіснасці — канкрэтнасць, што адпавядае маст. мысленню дзяцей, аднак гэта не выключае незвычайнасці, фантастыкі. Сучасная творчасць для дзяцей характарызуецца памяншэннем ролі традыцыйных форм за кошт пашырэння твораў прафесійнага мастацтва для дзяцей, дзіцячай літаратуры. Выдадзены тамы серыі «Беларуская народная творчасць» «Дзіцячы фальклор» (1972, укладальнікі Г.Барташэвіч, В.Ялатаў), «Гульні, забавы, ігрышчы» (3-е выд., 2003, укладальнік А.Лозка). Г.А.Барташэвіч. Літ:. К а р с к н й Е.Ф. Белорусы. Т. 3. М., 1916; Г і л е в і ч Н.С. Наша родная песня. Мн., 1968; Б а р т а ш э в і ч Г.А. Вершаваныя жанры беларускага дзіцячага фальклору. Мн., 1976; Я е ж. Дзіцячы фапьклор // Малыя жанры. Дзіцячы фальклор. Мн., 2004; С а л а в е й Л.М. Беларуская народная балада. Мн., 1978; П е т р о в с к а я Г.А. Белорусскне соцнапьно-бытовые песнн. Мн., 1982; М о ж е й к о З.Я. Календарно-песенная культура Белорусснн. Мн., 1985; Л і с А.С. Каляндарна-абрадавая творчасць. Сістэма жанраў. Эстэтычны аспект. Мн., 1998; Каляндарна-абрадавая паэзія. Мн., 2001; Сямейна-абрадавая паэзія. Народны тэатр // Беларускі фальклор: Жанры, віды, паэтыка. Кн. 2. Мн., 2001; Народная проза. Мн., 2002.

ДАЎНЯЯ ЛІТАРАТУРА ЛІТАРАТУРА ЭПОХІ КОЎЯ (канец 10— 15 ст.).

СЯРЭДН ЕВЯ-

Вытокі бел. літаратуры ва ўсходнеслав. пісьменстве Кіеўскай Р’усі. Узнікненне першых дзярж. аб’яднанняў і культурна-гіст. прагрэс славян выклікалі неабходнасць розных дзелавых запісаў яшчэ ў дахрысціянскі час. Аднак толькі са стварэннем кірылічнай азбукі, прыняццем хрысціянства і выпрацоўкай літ. стараслав. мовы пачалося пашырэнне пісьменства. З’явілася патрэба ў кнігах для набажэнства і азнаямлення насельніцтва з асновамі новага веравучэння. Такія кнігі былі створаны ў Візантыі і перакладзены на стараслав. мову ў Балгарыі. Да іх належаць рознага тыпу Евангеллі, Апосталы, Трыёдзі, «Мінеі-Чэцці», а таксама Псалтыр, Парамійнік, Пролаг

лаг», «Хрысціянская тапаграфія» Казьмы Індыкаплава, павучальныя і дагматычныя творы Іаана Златавуста, Яфрэма Сірына, Іаана Дамаскіна. Асобныя біблейскія тэмы, матывы і сюжэты распрацоўваліся ў апокрыфах пра стварэнне чалавека («Як Бог стварыў Адама»), жыццё Хрыста (евангеллі ад Нікадзіма, Іакава, Фамы), дзеі апосталаў («Абыходы апостальскія»), Багародзіцу («Хаджэнне Багародзіцы па пакутах»; у бел. апрацоўцы 15— 16 ст. «Пра дванаццаць пакут») і інш. У канцы 10— 11 ст. перакладныя кнігі перапісваліся на ўсх.-слав. землях; найб. старажытныя з іх, якія звязаны з Беларуссю, — Тураўскае (11 ст.), Полацкае (12 ст.) і Аршанскае (пач. 13 ст.) евангеллі. Творы,

Ізборнік Святаслава. Канец 11 сг. і інш., якія складаюць агульны фонд слав. пісьменства, аднолькавы для ўсіх правасл. славян. Разам з імі на ўсх.слав. землі трапілі рэліг. чытапьныя, даведачныя і інш. зборнікі: «Пчала», ізборнікі, ізмарагды, «Залаты ланцуг», «Златавуст», «Златаструй», пацерыкі, хронікі і інш. Тыпы кніг, або зборнікаў, адрозніваюць ад жанраў перакладной літаратуры — жыціі святых (змяшчаліся ў «Мінеях-Чэццях», Пролагу, ізборніках), павучальнае і ўрачыстае красамоўства (пропаведзі), малітваслоўі, гімнаграфія, пацерыковыя апавяданні, патрыстыка і хронікі. Найб. папулярнасць атрымалі жыціе Міколы Цудатворца, «Жыціе Аляксея, чалавека божага», аповесці «Александрыя» (фантаст. аповесць пра Аляксандра Македонскага), «Троя», «Іудзейская вайна» Іосіфа Флавія, хронікі Георгія Амартала і Іаана Малалы, «Гісторыя пра Варлаама і Іасафа», «Сійайскі пацярык», «Шасціднёвік» Іаана, экзарха Балгарскага, «Фізіё-

прызначаныя для чытання, а не для набажэнства, маглі не мець устойлівага тэксту, і перакладчыкі, рэдактары, перапісчыкі, прыстасоўваючы тэксты да мясц. умоў, змянялі іх змест з мэтамі тлумачэння, пашырэння або скарачэння. Пачалі складацца рэгіянальныя варыянты перакладных помнікаў. 3 арыгінальных уставак і рэдакцый перакладных тэкстаў, а таксама са стварэння першых твораў дзелавога пісьменства пачалося зараджэнне ўсх.-слав. літаратур. Да 15 ст. многія арыгінальныя творы напісаны ў адпаведнасці са строгімі жанравымі, стылістычнымі і інш. нормамі, якія склаліся ў Візантыі. Літаратура перыяду ранняга сярэдневякоўя (канец 10 — 1-я пал. 13 ст.) не вылучалася з агульнай сукупнасці інш. пісьмовых помнікаў, што мелі дзелавы і пазнавальны характар (царкоўна-службовы, справаводны, прыродазнаўчы, гісторыка-юрыд. і інш.), бо сярэдневяковае мысленне мела сінкрэтычны характар.

Вартасці твора вызначаліся не эстэт. характарыстыкамі, а карыснасцю з пункту гледжання прыкладных мэт яго напісання. У 11— 12 ст. гал. цэнтрам кніжнасці на Русі быў Кіеў, а асн. месцамі літ. жыцця — манастыры. Кіеўская мітраполія кіравала рэліг. дзейнасцю і забяспечвала кнігамі ўсе астатнія землі; у кіеўскай кнігавытворчай справе ўдзельнічалі выхадцы з усіх краёў Стараж. Русі. Тут была зроблена асн. частка перакладаў, створаны помнікі агульнага ўсх,слав. зместу: «Слова пра закон і ласку божую» мітрапаліта Іларыёна, прысвечанае не толькі ўзаемаадносінам Старога і Новага запаветаў, але і асэнсаванню гіст. місіі хрысціянства, апалогіі хрышчэння Русі; «Сказанне» і «Чытанне» пра Барыса і Глеба, «Жыціе Феадосія Пячэрскага», «Кіева-Пячэрскі паЦярык» і інш. Асаблівае значэнне мела летапісанне. Летапісы паводле зместу былі свецкімі творамі, але асвятлялі гісторыю ўсх. славян з рэліг. пазіцый. У апавяданнях пра дагістарычныя часы Русі шырока выкарыстоўваліся розныя паданні, фальклор. Самы стараж. летапіс, што захаваўся да нашага часу, — «Аповесць мінулых гадоў», складзеная ў пач. 12 ст. манахам Нестарам на аснове папярэдніх летапісных зводаў. Твор прысвечаны ўзнікненню і станаўленню дзяржаўнасці ва ўсх. славян, прыняццю хрысціянства князем Уладзімірам, паліт. гісторыі Русі ранняга сярэдневякоўя; у ім змешчана апавяданне пра Рагвалода і Рагнеду і многія іншыя гіст. падзеі 10— 11 ст. на этнічных бел. землях. Да сярэдзіны 12 ст. манахі-кніжнікі ўяўлялі Русь у многім як агульную этнакультурную і паліт. супольнасць. Ігумен чарнігаўскага манастыра Данііл склаў першае апісанне Іерусалімскіх святынь і паклаў пачатак жанру хаджэнняў, стаўшы такім чынам прадстаўніком усх.-слав. зямель у Палесціне. Аднак агульнарус. ідэалы кніжнікаў не цалкам адпавядалі дзярж.-паліт. становішчу ва Усх. Еўропе. Працэс этнічнай дыферэнцыяцыі славянства прыводзіў да фарміравання асобных этн. груп, што супадала з феадалізацыяй і адасабленнем розных зямель, ростам гарадоў, якія станавіліся цэнтрамі незалежных княстваў і ачагамі культуры. Ужо ў 1-й пал. 12 ст. ў пісьменстве асобных гарадоў выяўлялася цікавасць да мясц. тэматыкі, пазней узніклі культы мясцовашанаваных святых, што выклікала стварэнне іх жыцій. Творы тагачасных аўтараў прызначаліся пераважна для чытання ўголас, што абумоўлівала яскрава выражаны царкоўна-

592_____________ ЛІТАРАТУРА павучальны характар усёй творчасці. Пісьменства мела пераважна ананімны характар, важную ролю ў ім адыгрывалі агульныя месцы, літ. этыкет і маст. канон. Літаратура павінна была адлюстроўваць і асэнсоўваць жыццё паводле біблейскіх уяўленняў і хрысц. светапогляду. У выніку склаліся агульны стыль выяўлення (манументальны гістарызм), універсальная аснова творчасці (сярэдневяковы сімвалізм) і літ. мова са складаным узаемадзеяннем стараж.-слав. і мясц. элементаў; агульнымі заставаліся іерархія жанраў, погляды пісьменнікаў на рэчаіснасць і інш. Многія творы, напісаныя ў асобных землях, пашыраліся па ўсім усходнеслав. арэале і ў выніку агульнасці веравызнання і літ. мовы паўсюль прымаліся як уласныя. Аднак мясц. тэматыка цясней звязвала літ. творы з надзённым жыццём, служыла ўмовай для выяўлення пісьменнікамі ўласных адносін да напісанага, што давала магчымасць для адлюстравання ў творах мясц. інтарэсаў і поглядаў, асаблівасцей гаворак. На этн. бел. землях пісьменства існавапа з 10 ст., аднак да 1130-х г. развіццё кніжнасці адбывалася ў агульнарус. рэчышчы. Тут бытавалі ўсе асн. віды, жанры, помнікі літаратуры Кіеўскай Русі. Толькі з пачаткам актыўнай рэліг.-асветніцкай дзейнасці Ефрасінні Полацкай узнік першы літ. ачаг у заснаваным ёю манастыры, у дзейнасці якога заўважаюцца рысы, адметныя ад інш. культ. цэнтраў Русі. «Жыціе Ефрасінні Полацкай» (канец 12 — пач. 13 ст.) змяшчае не толькі тыповыя для ўсх. жыцій апавяданні пра шлях да святасці, подзвігі, спачын гераіні, але і разгорнутае апісанне яе паломніцтва на Усход (што было ўласціва для лацінамоўнай агіяграфіі Еўропы), а таксама рытарычную пахвалу князёўне. Магчыма, фрагменты з яе твораў пазней укладзены агіёграфам у вусны асветніцы ў «Жыціі». Гал. паліт. і культ. цэнтрам тагачаснай Беларусі быў Полацк, які, відаць, меў сваё летапісанне. Хоць сам тэкст Полацкага летапісу не захаваўся, матэрыялы з яго пазней уключаны ў склад Іпацьеўскага летапіснага зводу. Мяркуюць, што полацкае летапісанне было пераважна княжацкім. У сціслых, але інфармацыйна насычаных пагадовых артыкулах паведамлялася пра паліт. дзейнасць прадстаўнікоў полацкай дынастыі, гал. падзеі ў княстве і залежных ад Полацка гарадах. Важную ролю ў літ. развіцці краю з 2-й пал. 12 ст. адыгрываў Смаленск. Традыцыі мітрапаліта Іларыёна творча развіты Кліментам Смаляцічам, са спадчыны якога

захавалася толькі «Пасланне смаленскаму прэсвітэру Фаме». У ім аўтар выяўляе тонкае веданне багаслоўя, валоданне ўсімі рытарычнымі сродкамі вядзення палемікі, шырокае знаёмства з тагачаснымі творамі візантыйскіх тэолагаў, умела звязвае ў адно цэлае рэліг.-дагматычныя праблемы і пытанні царк. кіравання, унутр. і знешняй палітыкі Русі. Выдатным прамоўцам быў Аўрамій Смаленскі, «Жыціе» якога складзена каля 1240 яго вучнем манахам Яфрэмам. У творы адлюстравана жыццё сярэдневяковага горада, зроблена спроба даць славесны партрэт персанажа. Адметнымі ў жанравых адносінах былі аповесці пра цудоўныя здарэнні «Слова пра жанчын і дзяўчат смаленскіх» і «Слова пра Меркурыя Смаленскага», у якіх увасобіліся простанародныя рэліг. погляды і ўзаемапранікненне стараж. міфалогіі і хрысціянства. Важным цэнтрам пісьменства быў і Тураў. Тут складзена мясц. рэдакцыя «Чытання пра жыццё і гібель... Барыса і Глеба», у дадатку да якой змешчана арыгінальнае «Слова пра манаха Марціна». Высокай ступені літ. дасканаласці, уключаючы свабоднае валоданне ўсім багаццем ант. і візантыйскай рыторыкі, дасягнула ў Тураве павучальнае і ўрачыстае красамоўства. Прамоўніцкая спадчына Кірылы Тураўскага складае больш за 50 помнікаў розных жанраў. Змест твораў цалкам рэлігійны, што абумовіла іх вядомасць ва ўсіх правасл. краінах. Кірыла Тураўскі пісаў на стараслав. мове; для яго стылю характэрна ўскладненасць і ўрачыстасць, высокае літаратурна-маст. майстэрства выкладу. Яго творчасць карысталася вял. папулярнасцю на ўсх.-слав. землях і істотна паўплывала на развіццё аратарскай прозы. Вяршыня л-ры Кіеўскай Русі — «Слова аб паходзе Ігаравым», якое ўзнікла на скрыжаванні лепшых традыцый кніжнасці і фальклору. «Слова...» глыбока народнае па духу і ідэйна-вобразным ладзе, прасякнутае гарачай любоўю да рус. зямлі, клопатам пра яе абарону ад знешніх ворагаў. Прыватны эпізод руска-палавецкіх войнаў ператвораны ў падзею вялікага гіст. маштабу. У творы намаляваны прывабны вобраз Усяслава Полацкага; гераізмам ахутаны князь Ізяслаў Васількавіч, які не атрымаў дапамогу ад братоў і загінуў у бітве з літоўцамі. Невядомы аўтар выступае супраць міжусобных войнаў і сцвярджае ідэю незалежнасці асобных княстваў з умовай іх абарончага саюзу. Як прадукт феад.-хрысц. ідэалогіі літаратура Стараж. Русі служыла грамадска-паліт. мэтам умацавання феад. ладу, несла новыя для свайго часу света-

погляд і эстэт. прынцыпы. Маючы ў цэлым рэліг. характар, яна выпрацавала высокія маральныя ідэалы і з пазіцыі гэтых ідэалаў звярталася да ўсяго народа, манахаў і князёў і станавілася выразніцай іх агульных інтарэсаў. Літаратура вызначалася публіцыстычнасцю, значнасцю тэм і герояў, глыбінёй праблематыкі. У цэнтры ўвагі пісьменнікаў былі чалавек і лёс народа. Гэтыя якасці стараж.-рус. літаратуры перайшлі ў спадчыну літаратурам усіх усходнеслав. народаў. Станаўленне ўласна бел. літаратуры адбывалася ў перыяд позняга сярэдневякоўя (2-я пал. 13 — 15 ст.) у новых культурна-гіст. умовах. Працэс этн. дыферэнцыяцыі і паліт. раздраблення, абцяжараны крыжацкай агрэсіяй і мангола-татарскімі нападамі, не прывёў да заняпаду кніжнасці на ўсходнеслав. землях. Пачаўся працэс новай феад. цэнтралізацыі і этн. кансалідацыі вакол новых цэнтраў. Паліт. аб’яднанне бел. зямель у складзе ВКЛ, фарміраванне бел. народнасці, багатыя стараж.-рус. традыцыі спрыялі захаванню і паступоваму развіццю кніжнай справы і пісьменства. Ва ўмовах адноснай грамадска-паліт. стабілізацыі адбывалася своеасаблівая літ. кансервацыя. Некаторыя рукапісныя помнікі, пераважна царкрэлігійныя, што ўзніклі і бытавалі тады на бел. землях [Полацкае, Друцкае, Лаўрышаўскае, Мсціжскае, Слуцкае евангеллі, Анежскі (Мсціслаўскі) псалтыр), — сапраўдныя шэдэўры кніжнага мастацтва. Нягледзячы на беднасць значных літ.-маст. з’яў, актыўна развівалася свецкае дзелавое пісьменства, чаму спрыяла рэальнае ўжыванне старабел. мовы ў якасці дзярж. ў ВКЛ. У ім даволі рана пачала развівацца вобразнасць і выкарыстоўвацца жывая гутарковая мова. Маляўнічыя сцэны рэальнага жыцця набліжаюць дагавор 1229 (Смаленская гандлёвая праўда), грамату рыжан (каля 1300), дагавор Полацка з Рыгай 1407 да з’яў маст. літаратуры. Працягвалі бытаваць стараж.-рус. летапісы. Каштоўныя звесткі па гісторыі Беларусі 13 ст., станаўленні бел.-літоўскай дзяржаўнасці змешчаны ў Галіцка-Валынскім летапісе, які адрозніваецца ад папярэдніх пераважна свецкім характарам; у першапачатковым варыянце ён уяўляў цэласную гіст. аповесць, не разбітую на пагадовыя артыкулы хроніку, што было прынцыпова новым ва ўсходнеслав. гістарыяграфіі і пазней паўплывала на бел.-літ. летапісанне. Нягледзячы на непрыхільныя адносіны галічан да літоўска-бел. князёў, укр. летапісцы стварылі цікавыя вобразы Міндоўга, Войшалка і інш. дзеячаў ВКЛ таго часу, выразна і рознабакова

асвятлілі падзеі ў ВКЛ, шмат увагі аддавалі апісанню вайсковых паходаў, рыцарскага побыту. 3 арыгінальных літ. помнікаў 14 ст. пэўцую цікавасць уяўляе «Хаджэнне» смаленскага архімандрыта Графенія (1375) — наступны пасля «Хаджэння ігумена Данііла» твор, прысвечаны апісанню святынь Палесціны. Новы імпульс для развіцця кніжнасці даў другі паўд.-слав. ўплыў, які пачаўся каля сярэдзіны 14 ст. Многія дзеячы культуры з Балкан і Візантыі, дзе пачалося турэцкае нашэсце, пераязджалі ва Усх. Еўропу. Яны прыносілі новае, болып складанае светабачанне, новы экспрэсіўна-эмацыянальны стыль выяўлення чалавека, звязаны з ідэямі ісіхазму. Пад уздзеяннем ісіхасцкага вучэння ўзмацнілася ўвага да ўнутр. стану асобнага чалавека. Паўд.-слав. кніжнікі імкнуліся адрадзіць чысціню стараслав. мовы, выпраўлялі богаслужэбныя і рэліг. кнігі ў адпаведнасці са старымі ўзорамі. Гэта ў многім паспрыяла зараджэнню крытычнага стаўлення да тэкстаў, з’яўленню першых элементаў тэксталогіі, мовазнаўства і літ. крытыкі. Аднак другі паўд.-слав. ўплыў закрануў толькі царк. кніжнасць і ў старабел. пісьменстве адыгрываў прыкметную ролю ў канцы 14 — пач. 15 ст., абумовіўшы кароткачасовы росквіт красамоўства, звязаны з літ. дзейнасцю выхадцаў з паўд.-слав. краін — мітрапалітаў Кіпрыяна і Грыгорыя Цамблака. Кіпрыян вёў ажыўленую перапіску з многімі віднымі дзеячамі, прапаноўваў увядзенне царк. уніі, у канцы жыцця склаў Траецкі летапіс, які пазней выкарыстоўваўся бел. летапісцамі. Найб. значныя творы аратарскай прозы належаць Грыгорыю Цамблаку, які ў 1415 быў абраны наваградскім мітрапалітам. Яго ўрачыстыя словы-пропаведзі, напісаныя вобразнай мовай у стылі «пляцення славес», характарызуюцца ярка выражанай арнаментальнасцю, славесна-вобразнай ускладненасцю, багаццем ампліфікацый і тропаў. Спыненне працэсу кананізацыі святых прывяло да крызісу жыційнага жанру. Адзіны агіяграфічны твор, тэматычна звязаны з бел.-літ. рэгіёнам, — «Жыціе віленскіх пакутнікаў», якое ўзнікла ў Візантыі. Істотныя змены адбыліся і ў жанры хаджэнняў, які пачаў страчваць сувязь з традыцыямі царк.-рэліг. кніжнасці. Значным крокам наперад было «Хаджэнне ў Царград» Ігнація Смаляніна (канец 14 ст.), якое ўзнікла на скрыжаванні традыцый паломніцкай літаратуры і летапіснага стылю. Твор нагадвае дзённік падарожжа, змяшчае апісанні прыроды на берагах Дона, вандровак па моры, жыцця аўтара ў Канстанцінопалі,

аповесць пра барацьбу ў Візантыі канкурэнтаў за імператарскі пасад і інш. Святыні прыцягвалі ўвагу аўтара як помнікі культурй і мастацтва, шмат месца адводзілася грамадскім падзеям, супастаўленню жыцця на радзіме з убачаным за мяжой. «Хаджэнне» ў Егіпет, на Сінай і ў Палесціну полацкага іераманаха Варсанофія (1462) знаёміла чытачоў з малавядомымі землямі хрысц. Усходу; асабліва вылучаюцца апісанні Сінайскага манастыра. ч -

іч л г г

Архангел Міхаіл. Мініяцюра Лаўрышаўскага евангелля. 14 ст.

3 1-й пал. 15 ст. пачынаецца шырокае распаўсюджанне паперы — болын таннага матэрыялу для пісьма. Гэта давала магчымасць набываць кнігі небагатым людзям, складаць на свой густ зборнікі змешанага тыпу, выказваць на палях уласныя думкі адносна прачытанага, што было немагчыма раней з прычыны сакралізацыі тэксту кнігі. Творы пачынаюць ацэньвацца не толькі з пункту гледжання іх адпаведнасці павучальным або інш. службова-прыкладным задачам, але і зыходзячы з іх ідэйнамаст. якасцей і арыгінальнасці. Урачысты ўст&ўны почырк павольна замяняецца больш лёгкім для напісання паўустаўным, што значна паскарала працэс перапісвання кніг. Шырокае ўжыванне старабел. мовы, якая стала важным сродкам грамадскіх зносін у краіне і ўсё больш абапіралася на жывую нар. гаворку, садзейнічала яе ўдасканаленню. Пачалася паступовая дэмакратызацыя і беларусізацыя царк,-

ЛІТАРАТУРА

593

слав. мовы і значна звузілася сфера яе пісьмовага ўжытку. У перыяд позняга сярэдневякоўя росквіту дасягнула летапісанне, што было вынікам росту нац. свядомасці беларусаў і ўсведамлення народам сваёй нац.-гіст. адметнасці. 3 пач. 15 ст. мясц. летапісы саступаюць месца агульнадзяржаўным. Гэта паўплывала на змену жанравай формы летапісаў, асаблівасцю якой стала спалучэнне традыц. пагадовай формы выкладу з прагматычным, звязным апавяданнем. 3 агульнадзярж. пазіцый і ў цеснай сувязі з гісторыяй Русі ў «Летапісцы вялікіх князёў літоўскіх» (1-я трэць 15 ст.) і Беларуска-літоўскім летапісе 1446 пададзена багатае мінулае бел. і літ. народаў, адлюстраваны ўмацаванне велікакняжацкай улады і яе барацьба супраць феад. раздробленасці. У асобных раздзелах летапісаў заўважаецца імкненне аўтараў да белетрызацыі апавядання, з ’яўляюцца элементы сюжэтапабудовы. Канчаткова выпрацаваўся своеасаблівы летапісны стыль, лаканічны і выразны, блізкі да стылю дзелавога пісьменства позняга сярэдневякоўя. Летапісы складаюць найважнейшы этап у станаўленні бел. літаратуры. Яны сцвярджалі свецкі кірунак яе развіцця і садзейнічалі прагрэсу жанраў, незалежных ад царк.-рэліг. канонаў. Найважнейшым гіст. падзеям прысвячаліся невялікія аповесці — асобныя творы са сваімі героямі і самастойнай тэматыкай, дзе элементы сюжэтапабудовы, або дакументальная «падзейнасць», выяўляюцца болын выразна. Іншы характар набыла перакладчыцкая дзейнасць, што сведчыла пра актывізацыю культ. узаемасувязей бел. народа з народамі інш. краін і было вынікам росту духоўных запатрабаванняў грамадства. Старабел. кніжнікі самастойна ажыццяўлялі пераклады з лац., ням., рус. і інш. моў, прычым у ходзе перакладу яны свядома перапрацоўвалі тэксты, узгадняючы іх з эстэт. і ідэйнымі запатрабаваннямі чытачоў. На бел. мову перакладаліся заходнееўрап. помнікі рэліг. характару («Аповесць пра трох каралёў», 15 ст.), якія засведчылі высокае майстэрства бел. кніжнікаў, паказвалі вялікія лексіка-стылістычныя багацці, маст.-выяўленчыя магчымасці старабел. літ. мовы. Нанова перакладзены «Александрыя», «Жыціе Аляксея, чалавека божага», асобныя кнігі Бібліі і інш. Дзякуючы перапрацоўцы перакладная літаратура набліжалася да арыгінальнай, арганічна дапаўняла яе і складала разам з ёю адзіную сістэму. ЛІТАРАТУ РА ЭПОХІ АДРАДЖ ЭННЯ

(16 ст.). Карэнная змена ўсяго ладу ста-

594_____________ ЛІТАРАТУРА рабел. жыцця, што пачалася ў 16 ст., адлюстравалася ў станаўленні новай адраджэнскай культуры, апорай якой станавіліся гарады, населеныя рамеснікамі, заможнымі мяшчанамі і купцамі. Важнейшую ролю ў дзярж. справах пачала адыгрываць шляхта, якой уласціва развітая саслоўна-нац. самасвядомасць. Распаўсюджанне кніжнасці ў гэтым асяроддзі звязвалася з узнікненнем рэнесансава-гуманіст. светапогляду, вядучае месца ў якім занялі свецкія — юрыд.-прававыя, патрыят. і агульначалавечыя — духоўныя каштоўнасці. Гэта выяўлялася ва ўсталяванні гарадскога самакіравання, наданні многім гарадам магдэбургскага права і развіцці адпаведных жанраў дзелавога пісьменства. Узніклі Статуты ВКЛ 1529, 1566 і 1588, а некаторыя артыкулы і прадмовы да іх (напр., «Зварот да ўсіх саслоўяў» Л.Сапегі) напісаны літаратурна дасканала, з выкарыстаннем розных стылістычных сродкаў (тропаў, метафар) і лічацца помнікамі маст. публіцыстыкі. Пазней узнік шэраг дзярж. дакументаў, якія трывала ўзаемадзейнічалі з маст. літаратурай («Трыбунал абывацелям Вялікага княства Літоўскага», Метрыка ВКЛ і інш.). Створаны манастырскія (Супрасльская і інш.), саборныя (Сафійская ў Полацку), прыватныя бібліятэкі (Радзівілаў, Сапегаў і інш.). Пачалося інтэнсіўнае развіццё ўсіх галін мастацтва і культуры, вялікіх поспехаў дасягнулі філалогія і славеснасць на нац. мове. Тагачасны літ. працэс уяўляў сабой сінтэз нац. і агульнаеўрап. і адбываўся пад уздзеяннем процілеглых фактараў: гуманізму і Рэфармацыі. Узнікае цікавасць да чалавека па-за межамі яго сац. становішча, хоць суб’ектыўная разняволенасць стрымлівалася ідэямі служэння грамадству, што звязана з моцнай дарэнесансавай культ. традыцыяй, абумоўленай спецыфікай гіст. развіцця і становішча Беларусі. Адбывалася ломка сярэдневяковай жанравастылістычнай сістэмы, аднак дзеячы Адраджэння працяглы час імкнуліся не адкідаць, а наследаваць і ў новых умовах творча выкарыстоўваць дасягненні культуры папярэдніх перыядаў, што найб. яскрава выявілася ў дзейнасці пісьменнікаў-рэфарматараў. Новай з’явай, што мела важнае значэнне для развіцця літаратуры і філал. культуры, было ўзнікненне кнігадрукавання на бел. і царкоўнаслав. мовах, а таксама пашырэнне лац. мовы і кніжнасці, пранікненне якіх на бел. землі было абумоўлена пераадоленнем сярэдневяковай рэліг. замкнёнасці і развіццём шматбаковых узаемасувязей з зах,-

еўрап. краінамі. Дзякуючы гэтаму адкрыўся шырокі доступ да багатай ант. і рэнесансавай літаратуры. Многія паэты імкнуліся ў сваёй творчасці адрадзіць «натуральную мову» антычнасці, параўнацца са стараж. рымлянамі ў літ. майстэрстве. Адзін з пачынальнікаў гуманіст. літаратуры ва Усх. Еўропе Я.Вісліцкі напісаў рэнесансавую гісторыка-гераічную паэму «Пруская вайна» (1516). Выдатным паэтам-новалаціністам быў Мікола Гусоўскі — аўтар вершаў і паэм, сярод якіх асобнае месца займае глыбокапатрыятычная «Песня пра зубра» (1523). 3 вялікай маст. сілаю і любоўю паказана ў паэме прыгажосць бел. прыроды, апеты ратныя і прац. справы, заняткі і звычаі бел. народа, услаўлена яго гераічнае мінулае. У творы выявіўся рэнесансавы эстэт. ідэал аўтара з яго верай у чалавека дзейнага, мужнага, гарманічна развітога, духоўна і фізічна дасканалага. Ва ўмовах Адраджэння ўзмацнілася цікавасць да гісторыі народа і краіны. У 1-й пал. 16 ст. ўзнікла «Хроніка Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага» — белетрызаваны гісторыка-публіцыстычны твор, у якім пададзена велічная, ідэалізаваная і амаль цалкам легендарная першапачатковая гісторыя Літвы, сцвярджаецца высакароднае паходжанне літ. князёў і паноў (ад рымскіх патрыцыяў). Асобныя старонкі твора напісаны сцісла і суха, маюць шмат сэнсавых і стылістычных паўтораў; іншыя — болып жыва, часам паэтычна. Найвышэйшае дасягненне тагачаснай гіст. прозы — Хроніка Быхаўца, пададзеная ў форме гіст. аповесці і прысвечаная гісторыі ВКЛ ад легендарных часоў да пач. 16 ст. Большая яе частка — цалкам арыгінальны твор, напісаны невядомым аўтарам, які імкнуўся даць максімальна поўную карціну мінулага Літвы і Беларусі і адначасова стварыць літ.-маст. вобраз краіны. Многія раздзелы хронікі маюць выгляд завершаных белетрызаваных апавяданняў. Свабодна камбінуючы і зводзячы ў адно розныя крыніцы, аўтар свядома ствараў займальную, прасякнутую патрыят. ідэяй гіст. аповесць, якая б кранала пачуцці чытача. Свецкае красамоўства прадстаўлена панегірыкамі выдатным дзеячам айчыннай гісторыі («Пахвала Вітаўту», «Пахвала князю К.І.Астрожскаму»). Сведчаннем узмацнення тэндэнцыі да пераадолення старых традыцый можна лічыць адыход ад рэлігійнасці і дэмакратызацыю літаратуры, абнаўленне яе жанравай сістэмы, дапейшае ўдасканаленне бел. літ. мовы, ажыццяўленне перакладаў такіх твораў, якія раней былі невядомы. У 16 ст. перакладчыкі імкнуліся перапрацоўваць замежныя пом-

нікі з пазіцый гуманізму і ідэй служэння «людям простым посполнтым». Этапнае значэнне ў гісторыі бел. літаратуры мела творчасць бел. гуманіста-асветніка, заснавальніка ўсходнеслав. кнігадрукавання, пісьменніка і перакладчыка Ф.Скарыны. Яго клопат пра асвету людзей усіх саслоўяў, прапаганда ведаў і маральнай чысціні, сцвярджэнне годнасці асобы і вера ў сілу чалавечага розуму, барацьба за высокія гуманіст. ідэалы станоўча ўплывалі на ідэйны змест і характар бел. літаратуры. Дасканалы пераклад і высокамастацкае выданне Скарынам 23 кніг Бібліі (Прага, 1517— 19) на зразумелай народу мове духоўна ўзбагачалі бел. чытача. У 1522 Ф.Скарына заснаваў у Вільні першую ў Беларусі друкарню і выдаў «Малую падарожную кніжку», куды ўвайшлі Псалтыр, Часасловец, акафісты, каноны, «Шасцідневец», Свягцы, Пасхалія, а ў 1525 — кн. «Апостал». Імкнучыся зрабіць тэкст зразумелым для чытачоў і разам з тым захаваць яго аўтэнтычнасць, асветнік змяшчаў у выданнях глосы, чым была закладзена аснова бел. лексікаграфіі. Перакладаючы Біблію і рыхтуючы інш. выданні, Ф.Скарына не выходзіў за межы рэліг. інтэрпрэтацьіі сюжэтаў. Але ў яго светапоглядзе назіраецца сінтэз рэнесансава-гуманіст., раннехрысц., дэмакр. ідэй і нар. маралі. Таму скарынаўская трактоўка біблейскіх сюжэтаў вызначаецца арыгінальнасцю, творчым стаўленнем да тэксту. Ф.Скарына быў пачынальнікам бел. вершаскладання, давёў да высокай дасканапасці жанры прадмоў і пасляслоўяў, у якіх пачаткі бел. літаратуразнаўства і крытыкі. Яго ўласныя творы шмат у чым прадвызначылі шляхі і асаблівасці развіцця бел. літаратуры, а кнігавыдавецкая, пісьменніцкая і перакладчыцкая дзейнасць паслужыла ўсталяванню новых гуманіст. каштоўнасцей, далейшаму развіццю кнігадрукавання і культуры ва Усх. Еўропе. У 2-й пал. 16 ст. зарадзіліся новыя віды і жанры (беларускамоўная кніжная паэзія, драматургія, публіцыстыка, аўтабіяграфічная проза), паскорыліся працэсы разбурэння сярэдневяковай сінкрэтычнасці і выцяснення твораў старой правасл. кніжнасці на перыферыю літ. жыцця. Літаратура стала сацыяльна завостранай, у ёй узмацнілася роля аўтарскага пачатку, зараджаліся індывід. стылі, павялічыліся выяўленчыя магчымасці, узніклі сюжэтнасць і пацяшальнасць, пашырыліся тэматычны ахоп жыцця і сац. база. У многіх гарадах былі адкрыты друкарні і школы розных кірункаў (пратэстанцкія, правасл., каталіцкія), выдаваліся першыя буквары, граматыкі, слоўнікі, павялічвалася кола

адукаваных людзей. Творы пісаліся і друкаваліся на бел., царкоўнаслав., польскай, лац., татарскай, яўр., старажытнарус. мовах. У 1550— 70-я г. бел. літаратура развівалася пад моцным уплывам рэфармацыйных ідэй, што было абумоўлена бьггаваннем на бел. землях рэліг. вальнадумства, ерасей, пранікненнем на Беларусь розных плыней зах.-еўрап. пратэстантызму (кальвінізму, лютэранства, антытрынітарызму і інш.). Прапаведніцкая дзейнасць бел. рэфарматараў мела раннебуржуазны характар і адыграла важную ролю ў абуджэнні грамадскай думкі, спрыяла пашырэнню рацыяналізму і ўмацаванню рэліг. верацярпімасці. Пачалося актыўнае выданне палемічнай і навучальнай літаратуры. Узніклі новыя публіцыстычныя жанры, змянілася змястоўнае напаўненне твораў, напісаных згодна з традыцыямі старых жанраў: пісьменнікі-публіцысты сталі звяртацца да фактаў рэальнасці і даваць ім ацэнку з пункту гледжання ідэй рэнесансавага гуманізму і Рэфармацыі.

най прадмовай, у якой звярнуўся да лідэраў бел. Рэфармацыі М.Радзівіла Чорнага і М.Радзівіла Рудога з заклікам аддаць усе сілы на службу Радзіме. Ён ажыцнявіў таксама шэраг інш. выданняў на бел. (не захаваліся) і польскай мовах, у т.л. Біблію, і быў першым у Еўропе крытыкам перакладаў Свяшчэннай кнігі. Яго пяру належыць шэраг літ.-філас. («Пра свецкую ўладу», 1583) і багаслоўскіх («Пра дзве прыроды Хрыста», 1575; «Пра асноўныя палажэнні хрысціянскай веры», 1576, і інш.) трактатаў. Рэліг. і грамадскія погляды пісьменніка не былі ўстойлівымі. На аснбве рэфармавання рэлігіі ён імкнуўся выпрацаваць такое маральна-этычнае вучэнне, якое служыла б устапяванню ладу ў дзяржаве і сац. справядлівасці ў грамадстве. На гэтым шляху С.Будны перасягнуў многіх дзеячаў зах. Рэфармацыі і выявіў сябе як арыгінальны мысліцель. Паслядоўнік скарынаўскіх традыцый В.Цяпінскі ўпершыню пераклаў на бел. мову Евангелле (1570-я г.), напісаў да яго патрыят. «Прадмову», у

Выданні Ф Скарыны. Найб. развіцця дасягнула публіцыстыка, асн. відамі якой былі прадмова і друкаваная прамова-пропаведзь, моцныя сваім сац. зместам і крытычнай завостранасцю. Менавіта ў апошнім жанры Якуб з Калінаўкі і Л.Крышкоўскі выступілі супраць прыгону, Павел з Візны — супраць маёмаснай, юрыд. і сац. няроўнасці, а Пётр з Ганёндза першы сфармуляваў прынцыпы свабоды сумлення і прававой роўнасці ўсіх канфесій. Буйнейшымі прадстаўнікамі рэфармацыйнай публіцыстыкі на Беларусі былі С.Будны, В.Цяпінскі і А.Волан. Бліскучы палеміст, ідэолаг антытрынітарыяў у ВКЛ С.Будны ўвайшоў у гісторыю слав. культуры як аўтар «Катэхізіса» (Нясвіж, 1562) з антыклерыкаль-

якой абгрунтаваў думку пра значэнне адукацыі на роднай мове, пра бел. школу, якая павінна выхоўваць нац. свядомасць. Ён першы адзначыў негатыўны характар паланізацыі, якая ў той час толькі пачыналася. Паліт. дзеяч і рэфарматар А.Волан апублікаваў на лац. і польскай мовах больш за 30 публіцыстычных твораў, дзе крытыкаваў догматы і арганізац. ўладкаванне папскай улады, адстойваў прынцыпы рэліг. талерантнасці, з’едліва высмейваў абскурантызм рэліг. фанатыкаў. Свецкую гуманіст. накіраванасць маюць яго дыялог «Пра папітычную або грамадзянскую свабоду» (1572), трактаты «ПрамовадаСената» (1572), «Пра дзяржаўнага мужа і яго дабрачыннасці» (1608), у

ЛІТАРАТУРА_____________

595

якіх аўтар імкнуўся вырашыць грамадскія супярэчнасці шляхам рацыянальнага ўладкавання грамадства на чале з манархам. Яго палемічныя выступленні супраць езуітаў перавыдавалі ням. пратэстанты і франц. гугеноты, а каталіцкі касцёл занёс іх у індэкс забароненых кніг. Станаўленне свецкай публіцыстыкі звязана з імем М.Літвіна, які напісаў трактат «Аб норавах татараў, літоўцаў і масквіцян» (каля 1550), дзе параўноўваў звычаі, законы, арганізацыю кіравання і суда ў крымскай, маскоўскай і бел.-літ. дзяржавах. Дзякуючы духу рэліг. талерантнасці на Беларусі знайшлі прытулак апальныя літаратары з інш. краін, у т.л. Арцемій і Феадосій Касой з Расіі. Свецкім публіцыстычным характарам вызначаюцца лісты і інш. творы А.Курбскага. На лепшых традыцыях красамоўства заснавана палымяная прамова Я.Хадкевіча, змешчаная ў «Дзённіку Люблінскага сойму 1569». Каб абараніць інтарэсы ВКЛ, Я.Хадкевіч выкарыстоўваў розныя прыёмы і эмацыянальна-вобразныя сродкі прамоўніцкага майстэрства. Складзены невядомым аўтарам «Дзённік...» аднаўляе многія закулісныя эпізоды соймавай барацьбы, уводзіць чытача ў побытавую атмасферу жыцця дэлегатаў. Адзіны ў сваім родзе твор — «Аповесць пра Жыгімонта і Барбару Радзівіл», змешчаная ў «Хроніцы Вялікага княства Літоўскага і Жамойцкага», — узнік на скрыжаванні рыцарскага эпасу і гіст. апавядання. Гэтая займальная гісторыя кахання герояў раскрывае прыгажосць інтымнага пачуцця, асэнсаванага пад уздзеяннем рэнесансавага гуманізму як надзвычайная каштоўнасць. 3 1550-х г. пачынаецца развіццё рэфармацыйнай паэзіі. Пратэстанты шырока выкарыстоўвалі ў набажэнстве рэліг. песні. Зборнікі такіх песень (канцыяналы) былі падрыхтаваны Ц.Базылікам (1556, Кракаў) і Я.Зарэмбам (1558, Брэст). У ананімным нясвіжскім «Канцыянале» (1563) разам з рэліг. змешчаны застольныя і сатыр. песні. ЛІТАРАТУРА ПОЗНЯГА АДРАДЖЭННЯ I РАННЯГА БАРОКА (канец 16 — пач. 17 ст.) — гэта своеасаблівы пераходны этап, калі адначасова суіснавапі рэфармацыйна-гуманіст. і новыя барочныя тэндэнцыі, калі адбывалася алітаратурванне дзелавога пісьменства і эпісталаграфіі (Л.Сапега, Б.Радзівіл, К.Астрожскі, І.Пацей і інш.). Выдатным яго ўзорам служаць «Лісты» Ф.Кміты-Чарнабыльскага, багатыя на замалёўкі рэальнага побыту і каларытныя карціны жыцця вайскоўцаў. Упершыню ў літаратуры ўзнікае апавяданне аўтара пра

596_____________ ЛІТАРАТУРА сваю біяграфію і акалічнасці прыватнага жыцця. Аўтабіяграфічны пачатак развіваўся і ў паломніцкай літаратуры. У «Перэгрынацыі» М.К.Радзівіла Сіроткі (1601) прасочваецца пераход ад персаніфікаванага паломніцкага апавядання да літ. апісання вандроўкі на Усход. Адным з першых ва Усх. Еўропе аўтар зрабіў сваю асобу аб’ектам маст. выяўлення, што праклала шлях да ўзнікнення гіст.-мемуарнай літаратуры. Першым мемуарным творам стаў дыярыуш Ф.Еўлашоўскага, у якім малюнкі жыцця бел. шляхты пададзены ў цеснай сувязі з біяграфіяй аўтара. Разам з тым на мяжы 16— —17 ст. пачынаецца працэс адасаблення дзелавога пісьменства ад літаратуры і вызваленне яе ад сувязей з абрадам, этыкетам і службова-прыкладнымі функцыямі. Г.Пельгрымоўскі ў час дыпламат. місіі ў Маскве (1600— 01) склаў дыярыуш, у якім занатаваў ход перагавораў, умовы жыцця паслоў, даў тэксты дзелавых дакументаў і інш. Пасля аўтар перапрацаваў уласныя нататкі ў літ. кірунку і надаў ім вершаваную форму; частка іх захавалася ў выглядзе вершаванага дыялога «Гутарка аднаго Паляка з Маскалём...». Імкненне да паэтызацыі апавядання, разнастайнасць маст. дэталей і апісанняў выяўляюць у творы элементы барочнай паэтыкі, але ўзнаўленне ант. формы дыялога і гумарыст. характар разважанняў герояў пра рэлігію адлюстроўваюць свядомасць чалавека эпохі Адраджэння. На этапе пераходу ад Адраджэння да барока адбывалася станаўленне бел. паэзіі, пачатак якой быў пакладзены раней. Асн. паэт. жанрам таго часу былі эпікграмы — кароткія вершы панегірычнага і апісальнага зместу, прысвечаныя магнатам, іх палацам, гербам і інш. Першыя вершаваныя панегірыкі пісаў А.Рымша: эпікграмы на гербы Л.Сапегі і Т.Скуміна, дзе магнаты ўслаўляюцца як патрыёты і абаронцы ВКЛ. Рымшу напежыць таксама вершаваная беларускамоўная «Храналогія» (1581), якую можна лічыць першым узорам школьнай паэзіі, і польскамоўная эпічная паэма «Дзесяцігадовая аповесць пра ваенныя справы... Крыштофа Радзівіла...» (1585), у якой аўтар творча развівае традыцыі Я.Вісліцкага. Найб. значнае дасягненне ў ліра-эпічнай паэзіі — «Лямант на смерць Рыгора Осціка», напісаны невядомым аўтарам на польскай мове. Гіст. тэматыка, якая на працягу стагоддзяў распрацоўвалася толькі ў летапісах, хроніках і аповесцях, на пераходным этапе рэалізавалася ў велізарных гісторыка-літ. кампіляцы-

ях. Шэраг паэтычных твораў на польскай мове склаў М.Стрыйкоўскі. Яго празаічна-вершаваныя хронікі «Ганец цноты...» (1574), «Аб пачатках, вывадах, мужнасці, справах рыцарскіх і хатніх слаўнага народа літоўскага, жамойцкага і рускага» (1575— 78) і «Хроніка польская, літоўская, жамойцкая і ўсяе Русі» (1582) заснаваны на дакумент. крыніцах, у т.л. бел.-літоўскіх, і вылучаюцца шырынёй ахопу падзей, сцвярджэннем адзінства слав. народаў, услаўленнем іх гераічнага мінулага. 3 заснаваннем шырокай сеткі езуіцкіх школ і калегіумаў звязана ўзнікненне школьнага тэатра. Для пастановак выкарыстоўваліся лацінамоўныя і польскамоўныя драматургічныя тэксты на біблейскія сюжэты. Паміж актамі школьных драм разыгрывапіся інтэрмедыі, паводле паходжання і характару напаўфальклорныя твары, прасякнутыя нар. гумарам: «Цімон Гардзілюд» К.Пянткоўскага (каля 1584), ананімныя «Іван і царкоўны стораж» (1651), «Чорт Асмалейка» (пач. 17 ст.) і інш. Упершыню ў драматург. творах героем становіцца прадстаўнік трэцяга саслоўя (мужык, рамеснік-шавец, шкаляр). Развіццё брацкага руху і школьнай адукацыі садзейнічала выданню слав. граматык, сінкрэтычных па змесце: «Граматыка-буквар» (1574) і «Азбука» (1578) І.Фёдарава, «Граматыка славенская...» Л.Зізанія (1596), «Грамматнкн словенскня правнльна сннтагма...» М.Сматрыцкага (1618— 19) і інш. Граматыкі ўключалі вершы, прадмовы, прысвячэнні, рэкамендацыі навучэнцам, чым садзейнічалі пашырэнню філалагічных ведаў і ўзняццю літаратуры на прафесійную вышыню. Змена сістэмы вартасных арыентацый бел. грамадства выклікала павелічэнне цікавасці да твораў свецкай замежнай літаратуры. Ажыццяўляюцца творчыя пераклады помнікаў рэнесансавай рыцарскай літаратуры: «Аповесці пра Трышчана і Іжоту», у якой развіваецца прыгодніцкі аспект сюжэта; «Аповесці пра Баву», дзе ўзмацняецца любоўнаавантурны змест; «Гісторыі пра Атылу» і «Аповесці пра Скандэрбега», у якіх на першы план выходзяць героіка-патрыятычныя элементы, і інш. Л ІТА РА ТУ РА ЭПОХІ БАРО КА (канец 16 — 1-я пал. 18 ст.). Контррэфармацыя,

што пачалася ў ВКЛ у 1570-я г., абумовіла ўзнікненне ў бел. літаратуры інш. кірунку, уздзеянне якога на творчасць пісьменнікаў паступова нарастала. Ідэолагі контррэфармацыі імкнуліся аднавіць традыцыі дарэнесансавай царк. культуры, хоць і не адмаўлялі дасягненняў эпохі Адраджэння. Кніга езуіта П.Скаргі «Жыціі святых» (1579) знаёміла правасл. чытачоў з багатай еўрап.

агіяграфічнай літаратурай, прадстаўленай у новым барочным ракурсе. Моцнае ўздзеянне познасярэдневяковай літаратуры заўважаецца ў творчасці уніяцкага палеміста і гістарыёграфа Л.Крэўзы. Айч. традыцыі павучапьнага і ўрачыстага красамоўства спрабаваў адрадзіць у сваіх пропаведзях правасл. апалагет Л.Карповіч. Элементы сярэдневяковага светапогляду заўважаюцца ў творчасці Афанасія Філіповіча. На працяглы час вядучым жанрам стала царк.-палемічная літаратура, якая развівалася з улікам рытарычных дасягненняў рэфармацыйнай публіцыстыкі, але яе асн. зместам стала палеміка вакол праблем, звязаных з прыняццем царк. уніі. Важную ролю адыгрывалі брацтвы, якія садзейнічалі кансалідацыі патрыят. сіл бел. і ўкр. народаў у барацьбе супраць польска-каталіцкага ўплыву і асімілятарскай палітыкі вярхоў Рэчы Паспалітай. Шырокі літ. рух перыяду позняга Адраджэння і ранняга барока ўключаў у пісьменніцкую дзейнасць людзей рознай культурна-рэліг. і моўнай арыентацыі (вялікае распаўсюджанне атрымалі творы, напісаныя беларусамі па-польску), рознага сац. паходжання і адукацыі, эстэт. густу і літ. таленту, што ў цэлым адыграла важную ролю для эпохі барока. Найб. глыбокім філас. і тэалагічным зместам вызначаюцца творы ініцыятара і прапагандыста царк. уніі П.Скаргі, які ў сваіх трактатах акрэсліў выгоды, што атрымаюць праваслаўныя ў выніку уніі, і пераконваў у неабходнасці развіцця ў Беларусі і Літве еўрап. сістэмы адукацыі, якая паслужыць пашырэнню сапраўднай навукі, росту інтэлектуальнага і культ. ўзроўню насельніцтва. Блізкія ідэі выказваў І.Пацей у шэрагу кніг, напісаных на польскай і бел. мовах («Унія», 1595; «Гармонія», «Рэляцыя», абедзве 1608, і інш.). 3 палемічнымі мэтамі аўтар выкарыстоўвае магчымасці маст. апавядання і аб’ектыўна паказвае цяжкае становішча правасл. царквы, знаёміць з умовамі і атмасферай, якая пануе сярод насельніцтва і змагароў за праваслаўе. Істотнае значэнне для развіцця палемічнай літаратуры меў калект. зб. «Пасланне да лацін з іх жа кніг» (каля 1580), складзены правасл. манахамі Супрасльскага манастыра. 3 гэтага твора пачынаецца сатырычны паказ катапіцызму, што ў далейшым паспрыяла станаўленню гумарыстычнай традыцыі. Адным з найбуйнейшых прадстаўнікоў палемічнай л-ры быў аўтар «Трэнаса» М.Сматрыцкі. Сімвалізуючы становішча правасл. царквы ў вобразе жанчыны-маці, пісьменнік перасягнуў палемічную задачу і па-майстэрску адлюстраваў стан псіхалогіі чалавека,

які жыве на пераломе эпох. Пасля прыняцця уніі М.Сматрыцкі ўжо выступіў супраць уласных твораў і пачаў абараняць ідэю аб’яднання цэркваў. Істотны ўклад у развіццё палемічнай публіцыстыкі зрабілі І.В.Руцкі, І.Кунцэвіч, М.Бранеўскі, С. і Л. Зізаніі, Г.Сматрыцкі, Афанасій Філіповіч, С.Косаў і інш. У выніку абвостранай барацьбы многія творы выходзілі ананімна або пад псеўданімамі (Арталог, Філалет, Клірык Астрожскі; «Антырызіс», «Перасцярога» і інш.). Сярод іх літ.-маст. якасцямі вызначаецца «Апакрысіс»'Хрыстафора Філалета, дзе аўтар намаляваў карціну сапраўднага жыцця народа і духавенства, з нац. пазіцый выкрыў спробы паланізацыі бел. і ўкр. насельніцтва. Ва ўмовах крызісу рэнесансавага светапогляду, новых гіст.-палітычных рэалій (унія ВКЛ і Полылчы) развіццё агульнадзярж. бел.-літоўскага летапісання прыпыняецца, аднак працягваюць складацца мясц. летапісы. Выдатны помнік гіст. прозы таго часу — Баркулабаўскі летапіс, змест якога цесна звязаны з сял. побытам і нар. ўяўленнямі пра розныя гіст. падзеі 2-й пал. 16 — пач. 17 ст. У творы назіраецца павелічэнне ролі аўтарскага пачатку, некаторыя фрагменты змяшчаюць прамыя аў-

(т « , 11«!Іу іуЗ м & і

табіягр. запісы. Пашырэнне культ. узаемасувязей з замежнымі краінамі выклікала цікавасць да гісторыі інш. народаў і зямель, што прывяло да пашырэння хранографаў. На аснове перакладзеных на бел. мову хронік М.Стрыйкоўскага і М.Бельскага, а таксама перакладных сярэдневяковых хронік, гіст. аповесцей і інш. крыніц у 17 ст. складзена «Вялікая хроніка» — своеасаблівая кампіляцыя па сусв. гісторыі. Спалучэнне розных літ. крыніц пры вызначальнай ролі летапісання назіраецца ў гісторыка-мемуарнай літаратуры, якая асабліва актыўна пашырылася пасля ваен. падзей, паўстання Б.Хмяльніцкага і інш. У багатых зместам дыярыушах І.Будзілы, Я.П.Сапегі, С. і Б.К. Маскевічаў, П.К. Абуховіча складаецца ўяўленне пра індывід. характар, яго супярэчнасці і зменлівасць, што матывуецца як воляй чалавека, так і знешнімі абставінамі. Адначасова ў гісторыка-мемуарнай літаратуры ўмацоўваецца аўтарскі пачатак, робіцца стаўка на самавыяўленне шляхам пісьменніцкай творчасці, а ў лацінамоўным «Дыярыушы» А.С.Радзівіла (1656) выяўляюцца элементы творчай задумы і маст. фантазіі. Станаўленне літ. апісанняў вандровак звязана з дыярыушамі А.Каменскага-Длужыка, Т.Білевіча і інш.

іе *«{***?

1С«** »ш*

т а 8 * * $ ў п г * > < * й » л .н ,

к+ул.

& *)"•*» *^ *

ЬІЦ» &*!****>*/$/* * ,ел г"* пллт Ш М ■

'ЛвЛлі/Я /1 *

Жх'у-*

(

ЛвнЗ 1* X' X 'і . Ь■ІІК.Ы АСШ ІЧ '/ М!«. АчВвХіУ, /л

’Л

чуыіг & агяНрЛ»'*'

)я*<А<ячы 'Г.Ш а, Л/л л л л н ^ ^ л і Ь і л і н і І л Й Л Т іул Я л іііі Ч л г/н>

Л о м і г л , ІЦІ'К М Р Г

„ !/

•

Л<МК 'й-ЛНл ^аПуЛлІл Л /Р * /

>,( г і н у *

Старонка Баркулабаўскага летапісу. Пач. 17 ст.

У«*

/''■*/? 'АІа с я л а ^ п л .Л к л , -

“ | л ”

ў м п п н / г * ^ М я .< ,н - ' Ч І р » ! * п і \ г у і * п

^

л /е л » ?

“

ЛІТАРАТУРА_____________

597

Этапнай з ’явай было ўзнікненне парадыйна-сатыр. прозы: «Прамова Мялешкі» (2-я чвэрць 17 ст.), «Ліст да Абуховіча» (1655). Творчая задума і маст. фантазія ўпершыню становяцца фактарамі, што абумовілі існаванне гэтых твораў як з ’яў уласна маст. літаратуры. Бурнае развіццё перажывала паэзія, дзе пануючым відам заставаліся панегірычныя вершы. Эпікграмы складалі Ф.Даманеўскі, С.Косаў, І.Палоўка, М.Сматрыцкі, С.Собаль, І.Труцэвіч, Ф.Утчыцкі, але большасць твораў гэтага жанру ананімная. Эпікграмы ствараліся на магнатаў, граматыкі, гербы гарадоў і інш., але, нягледзячы на тэматычную стракатасць, змест іх быў даволі вузкі, а маст. сродкі шаблонныя. Сярод ананімных вылучаюцца эпікграмы, прысвечаныя Агінскім, Хадкевічам і Валовічам. Прывітальныя вершы знакамітым асобам пісалі Сімяон Полацкі, І.Яўлевіч і інш. Складаліся розныя дыдактычныя творы: царк.-павучальныя (А.Мужылоўскі, Хрыстафор Філалет, Афанасій Філіповіч) і маральна-павучальньм (Я.Даманеўскі, Л.Зізаній, Л.Мамоніч). Асветніцкім зместам вылучаліся «Жыццё сельскае і гарадское», «Перасцярога і заахвочванне тым, хто многа гаворыць і думае, але нічога не робіць», «Суцяшэнне тым, каму мужы перашкаджаюць паводзіць сябе з годнасцю» Я.Даманеўскага (Любча, 1620— 23). У іх аўтар асуджае паразітызм шляхты, проціпастаўляючы яму «натуральнае» жыццё сялян, і з выкарыстаннем побытавых дэталей апісвае бел. гарады 17 ст. Выкладанне граматыкі, рыторыкі і паэтыкі ў навуч. установах прадугледжвала напісанне студэнтамі вершаў на розныя тэмы, у т.л. асветніцкіх (або школьных), у якіх у даходлівай форме апісваліся і тлумачыліся малавядомыя рэчы, з’явы, выкрываліся маральныя заганы і інш. Майстрам школьнай паэзіі быў Сімяон Полацкі, які ўзбагаціў бел. літаратуру новымі тэмамі і ідэямі, формамі і жанрамі, узняў сілабічнае вершаскладанне на больш высокую ступень. Дзякуючы яго асветніцкай і паэт. дзейнасці ў Маскве, вершаскладанне і першая паэт. школа з’явіліся ў Расіі. Новым відам паэзіі была лірыка, прадстаўленая патрыят. вершам Я.К.Пашкевіча «Полска квітнет лаціною...» (1621). Твор прысвечаны ролі бел. мовы ў жыцці краю, напісаны правільным 4-стопным харэем, што служыць паказчыкам высокага ўзроўню паэт. майстэрства аўтара. Патрыят. тэматыка распрацавана ў польскамоўнай паэме Т.Яўлевіча «Лабірынт...»

(1625) — цалкам свецкім дэмакр. творы.

598_____________ ЛІТАРАТУРА Асобнае месца ў гэты час займала лац. паэзія розных відаў і жанраў. 3 дзейнасцю паэтаў-новалаціністаў звязана ўзнікненне першых літ. гурткоў пры двары Радзівілаў (Б.Будны, Д.Набароўскі, С.Рысінскі) і ў Віленскай акадэміі (М.Кміціц, С.Лаўксмін, М.К.Сарбеўскі і інш ). Значны ўклад у развіццё прыгожай славеснасці зрабіў «славянскі Гарацый» М.К.Сарбеўскі, аўтар од, гімнаў, рытарычных прамоў і цыкла літ.-знаўчых прац па тэорыі красамоўства, рыторыцы і паэтыцы барока. Высокамаст. вершы, прысвечаныя ваенным падзеям, складаў С.Рысінскі. Працягам гераізацыі гіст. мінулага Беларусі, распачатай Я.Вісліцкім і Міколам Гусоўскім, з’яўляецца паэма Я.Радвана «Радзівіліяда» (1588). У цэнтры твора — падзеі Лівонскай вайны 1558— 83. Але для ўвасаблення творчай задумы аўтар выкарыстоўвае сродкі ант. паэтыкі, напаўняе класічную форму гісторыяй сям’і Радзівілаў, якая цікавіць паэта толькі ў сувязі з гісторыяй Айчыны. У драматургіі ўмацоўвалася творчая фантазія, вымысел як прынцып літ. творчасці. Інтэрмедыі ўсё больш нагадваюць займальныя замапёўкі з жыцця ніжэйшых слаёў грамадства. У творах дзейнічаюць абагульненыя тыпы (селянін, яўрэй, студэнт, казак, шляхціц, поп), але паступова героі атрымліваюць уласныя імёны. Сімпатыі аўтараў інтэрмедый цалкам на баку селяніна, які прадстае прасцяком толькі знешне і з гонарам выходзіць са складаных сітуацый. Сярод перакладных пераважаюць займальныя і павучальныя творы: «Траянская гісторыя», «Рымскія дзяянні», «Вялікае зярцала» і інш. У 1-й пал. 17 ст. ў бел. літаратуры пачаўся працэс дыферэнцыяцыі і трансфармацыі літ. родаў і жанраў, выпрацоўваліся маст.-эстэт. прынцыпы творчасці. Адно з галоўных яе дасягненняў — узнікненне і развіццё цікавасці да прыватнага жыцця чалавека невысокага сац. стану. Творча асімілюючы дасягненні зах.-еўрап. літаратур на ўсходнеслав. глебе, бел. літаратура стала пасрэдніцай паміж літаратурамі еўрап. Захаду і слав. Усходу. У складаных умовах перыяду позняга барока (2-я пал. 17 — 1-я пал.

18 ст.) пачаўся пераход ад даўняй да літаратуры Новага часу. У 1696 бел. мова была забаронена для афіц. ўжытку, а з 1730-х г. спынілася бел. кнігадрукаванне (акрамя Магілёўскай друкарні, што выдавала кнігі на бел. варыянце царкоўнаслав. мовы). Літаратура на бел. мове стапа пераважна рукапіснай і ана-

німнай. Глыбокі ўнутраны крызіс, нашэсце армій, паліт. заняпад феад. дзяржавы, папанізацыя інтэлігенцыі, шляхты і часткі гар. насельніцтва, памяншэнне правоў ВКЛ у складзе Рэчы Паспалітай і інш. спарадзілі да 1740-х г. адносны застой у культ. развіцці. Змена сац. умоў і гіст. сітуацыі патрабавапа ад літаратуры змены ўнутр. фактараў існаванйя, пераразмеркавання сваіх магчымасцей і рэзерваў. У пераходны перыяд вырасла роля вуснай нар. творчасці, што абумовіла росквіт свецкай ананімнай лірыкі, якая бытавала ў складзе ананімных рукапісных зборнікаў (Аршанскага, Варшаўскага, Курніцкага, Маскоўскіх і інш.). У лірыцы склаліся 3 асн. разнавіднасці, супараўнальныя з трыма стылямі маст. барока. Духоўная паэзія «высокага» стылю прадстаўлена вершамі і кантамі, аднак у цэлым адбывалася яе разбурэнне знутры. Амаль спынілася развіццё эпічнай духоўнай паэзіі. Адзіны яе прыклад — паэма «Пентатэугум, або Пяць кніг кароткіх...» А.(Яна) Белабоцкага, напісаная з тыповай барочнай ускладненасцю: штучныя, экспрэсіўныя карціны пакут грэшнікаў мала пераконваюць чытача, больш значнымі з ’яўляюцца карціны сац. крытыкі; царкоўнаслав. мова месцамі заблытаная і цяжкая для ўспрыняцця. На скрыжаванні «высокага» і «сярэдняга» стыляў развівалася грамадска-філас. лірыка, у якой закранапіся гап. праблемы чалавечага існавання. Упершыню з ’явіліся матывы долі-нядолі (вершы «Куды толькі ні пайду, нідзе шчасця не знайду...», «Хадзіў казак у чужы строны...» і інш ), бесчалавечнасці прыгону, суму па лепшых часах (вершы «Было ліха шмат на свеце...», «Я сірата, не маю радзімы...» і інш ). У грамадска-філас. лірыцы чалавек раскрываўся як маленькая часцінка космасу. Асэнсаванне гэтай сувязі чалавека з сац. асяроддзем было ўжо з ’явай новай бел. літаратуры. «Сярэдняе» (і часткова «нізавое») барока прадстаўлена любоўнай лірыкай, што стваралася ў непасрэднай сувязі з музыкай. Каханне выяўляецца як супярэчлівае пачуццё, на якім ляжыць барочны цень смерці. Агульны пафас любоўных вершаў трагічны — чалавек адчуў непадуладныя волі стыхіі ў самім сабе. У «нізавой» любоўнай лірыцы, звязанай з праявамі своеасаблівага «эратызму», уласцівага літаратуры класіцызму на Захадзе, у жартоўным плане абыгрываліся інтымныя адносіны палоў («Аб раі салодкія ўспаміны», «Апісанне персяў жаночых» Ф.У.Радзівіл). Адпор варожаму і незразумеламу асяроддзю давала «нізавая» сатыр. лірыка («Хадзіў чэрнчык улечкою...», «Ляцеў,

ляцеў чорны жук...» і інш.). Пераходнымі паміж сатыр. лірыкай позняга барока і бурлескна-сатыр. паэзіяй Асветніцтва былі «звярыныя гратэскі» Д.Рудніцкага. У алегарычным апісанні нягод птушак, насякомых, дробных жывёл угадваецца жыццё дробнамаёнткавай шляхты, што церпіць ад драпежнікаўмагнатаў. Асаблівае месца ў «зніжанай» духоўнай лірыцы займаюць капядныя песні з адлюстраваннем жыцця бел. селяніна і яго светаўспрымання («У Бэтлееме, убогім доме»), Дзякуючы гумару і быт. характару дзеяння хрысц. святыя становяцца падобнымі да звычайных зямных людзей. Грамадска-культ. ўмовы пераходнага перыяду не былі спрыяльнымі для шматбаковага развіцця эпічных жанраў, асабліва «высокіх»; маст. барока не магло асэнсаваць складаныя ўзроўні сац. адносін у гіст. працэсе, яно толькі эмацыянапьна адчувала новае ў жыцці, чым і абумоўлены росквіт лірыкі. Тагачасная гіст. проза прадстаўлена нешматлікімі хронікамі і набліжанымі да іх дыярыушамі (Я.А.Храпавіцкага, С.Незабітоўскага і інш.). Найб. значны гіст. твор — Магілёўская хроніка Т.Сурты і Ю.Трубніцкага, якая нагадвае летапіс, што з канца 17 ст. пераходзіць у дзённік горада і складаецца з асобных апавяданняў. Стыль помніка вызначаецца рэзкімі кантрастамі, прагай да сенсацыйнасці, незвычайнасці апісанага. У творы шмат вострадраматычных эпізодаў і займальных аповедаў, якія перамяжоўваюцца са звычайнымі дзелавымі запісамі, намаляваны яркія вобразы знакамітых гіст. асоб 1-й пал. 18 ст. 3 «сярэднім» стылем барока былі звязаны аўтабіягр. жанры літаратуры. Мемуарыстыка прадстаўлена дыярыушамі Я.Цадроўскага, Т.Г.Абуховіча, К.Завішы і інш. У іх адчуваецца індывід. далучанасць аўтараў да падзей, што вяло да пашырэння жанру дзённіка. Змена звычайных і незвычайных фактаў жыцця, пададзеных у люстры індывід. уражанняў і пачуццяў, становіцца асноватворным прынцыпам апавядання ў дзённіках М.К.Радзівіла Рыбанькі, невядомага ашмянскага шляхціца і шматлікіх інш. творах. У 18 ст. літ. апісанні вандраванняў складапі Я.Комар, Я.К.Сапега, Л.Сяніцкі і інш. На скрыжаванні розных жанраў узнікае маст. аўтабіягр. проза. У «Жыцці і пакутах...» І.Турчаноўскага (каля 1746) яшчэ моцнай застаецца сувязь з мемуарыстыкай 17— 18 ст., аднак з дапамогай фантазіі нязначныя знешнія падзеі разгортваюцца ў ланцуг прыгод, што аддаляе літ. героя ад рэальнага аўтара і ўключае персанаж у жыццёвую стыхію. Яшчэ ў большай ступені літ.-маст. па-

I

' !

I

]

; I

чатак выявіўся ў творы С.Р.Пільштын «Рэха, на свет пададзенае, заняткаў падарожжа і жыцця майго авантураў...» (каля 1760), які сведчыць'пра станаўленне ў Беларусі жанру прыгодніцкага рамана. Паколькі аспект адкрыцця чалавечай асобы ў эпоху Адраджэння стрымліваўся агульнаграмадскімі ідэямі і сярэдневяковымі традыцыямі, то бел. барока ў многіх адносінах брала на сябе функцыі Адраджэння, чым садзейнічала далейшай дэмакратызацыі, секулярызацыі і гуманізацыі бел. літаратуры. На працягу 18 ст. шырока распаўсюджваліся часткова перакладныя, часткова арыгінальныя гумарыстычныя зборнікі анекдотаў («Безліч рэчаў, торба смеху, гарох з капустай, а кожны сабака з другой вёскі...» К.А.Жэры і інш.); узмацнялася сатыр. плынь, звязаная з развіццём літ. традыцыі, закладзенай у «Прамове Мялешкі» і «Лісце да Абуховіча» і блізкай да сатыр. лірыкі. Сатыра набывала востры антыклерыкальны і антыфеад. характар. У «Казані рускім», «Казані рускім схізматычным» і інш. з «высокага» ў «нізкае» ператвараліся асобныя біблейскія вобразы і сюжэты (пра стварэнне свету і першых людзей), у карыкатурным выглядзе выстаўляліся носьбіты ідэалаў ранейшых эпох — хрысц. святыя і юродзівыя («Грамата... да святога Пятра»), парадзіраваліся высокія жанры павучальнага і ўрачыстага красамоўства, рытарыч-

най паэзіі і прозы, афіц. дзярж. дакументы і аджылая феад. рэчаіснасць («Прамова русіна», «Другая прамова русіна пра нараджэнне Хрыста»). У сатыр. творах часта сустракаюцца прымаўкі і прыказкі, вобразныя параўнанні, насычаныя духам сац. і нац. пратэсту. Шырокае распаўсюджанне тэатр. дзеяў абумовіла далейшае развіццё драматургіі. Да сярэдзіны 18 ст. склаліся школьны, прьшворны (і аматарскі), народны кірункі развіцця драматургічнага мастацтва. У школьным т-ры працягвалася эвалюцыя інтэрмедыі, якая трансфармавалася ў самаст. жанр, незалежны ад сюжэта драмы («Селянін і студэнт», «Селянін і вучань-уцякач» і інш.). Героі набываюць індывід. рысы («Змітрок і Свірыд»), а змест твораў — рэзкае сац,- і нац.-вызваленчае гучанне: героі-сяляне глядзяць на панскую культуру як на чужую [«Селянін у касцёле», інтэрмедыі да драмы «Уваскрэсенне мёртвых» Г.Каніскага (1747) і інш.]. 3 развіццём інтэрмедыі звязана ўзнікненне ў пач. 18 ст. бел. камедыі. Хоць першая камедыя «Вакханалія» (1725) напісана па-польску і сюжэт яе быў далёкі ад бел. рэальнасці, у ёй разам з польскімі панамі і антычным мудрацом дзейнічаюць сяляне Васіль і Селівон, якія размаўляюць па-беларуску. У далейшым інтэрмедыя канчаткова саступае месца камедыі. Станаўленне прыдворнай драматургіі звязана з імем Ф.У.Радзівіл, якая распрацавала адмысловую мето-

ЛІТАРАТУРА_____________

599

дыку творчай адаптацыі зах.-еўрап. і ант. п’ес і сюжэтаў на бел. глебу. Прыдворны тэатр паступова ператвараўся ў аматарскі (М.Радзівіл). У нар. тэатры ажыццяўляліся пастаноўкі па біблейскіх і гіст. сюжэтах («Духоўнае прычасце святых Барыса і Глеба», якое напачатку існавала ў школьным асяроддзі, «Цар Максімілян» і інш.). Своеасаблівай з’явай стала батлейка — пераробка школьнай драмы для пастаноўкі ў лялечным тэатры. На працягу ўсяго перыяду ў час нар. свят разыгрываліся розныя гульні з элементамі тэатралізацыі, у якіх выкарыстоўваліся напаўфалькл. тэксты і сюжэты. У перыяд барока ўласна маст. творчасць канчаткова вылучылася з агульнай масы пісьменства, склалася сістэма сучасных літ. родаў і пачалася жанравая дыферэнцыяцыя; узнікла цікавасць да нар. жыцця, паглыбіліся ўяўленні пра каштоўнасць і непаўторнасць чалавечай асобы, узмацнілася сувязь літаратуры з вусна-паэт. нар. творчасцю. Багатая і разнастайная літ. спадчына Беларусі даўняга перыяду — праўдзівае люстра багатага і складанага духоўнага жыцця бел. народа на працягу стагоддзяў, каштоўны пласт нац. культуры, непаўторная і арганічная старонка агульнаеўрап. літ. працэсу свайго часу. С.Л.Гаранін, В.А. Чамярыцкі.

НОВАЯ Л ІТ А Р А Т У Р А Бел. літаратура сярэдзіны 18— 19 ст. — якасна новы этап у гісторыі бел. прыгожага пісьменства. Яе першыя прыкметы адлюстраваны ўжо ў «Прамове Мялешкі» і «Лісце да Абуховіча», у інтымнай лірыцы і грамадзянскай паэзіі, гіст.-мемуарнай прозе эпохі барока. Творы новай літаратуры мелі свецкі характар, і ідэі Асветніцтва займалі ў ёй пануючае становішча. У час інтэнсіўнага фарміравання новай бел. літаратуры шматмоўнасць маст. творчасці выяўлялася праз устойлівае выкарыстанне польскай мовы, адыход ад стараслав., старабел., лац. моў і зварот да народнагутарковых пластоў бел. мовы. На шляху вяртання ў нацыянальна-моўнае ўлонне тагачасная літаратура прайшла праз польскамоўнае (Ф.Багамолец, А.Нарушэвіч, Ю.У.Нямцэвіч), рускамоўнае (Г.Каніскі) і лацінамоўнае (М.Карыцкі) вьмўленне класіцызму, зведала сентыменталізм (Ф.Князьнін), асвоіла рамантызм (Т.Лада-Заблоцкі, А.Міцкевіч, А.Ходзька і інш.), заклала асновы рэалізму (А.Плуг, У.Сыракомля). Паралельна з гэтым узнікалі беларускамоўныя тво-

ры, якія ў 1-й пал. 19 ст. вызначаліся стылявым сінкрэтызмам, хоць адраджэнскія тэндэнцыі спрыялі рамант. светаўспрыманню і замацаванню пануючага становішча паэзіі. Калі ў даўняй літаратуры асн. месца належала прозе, то цяпер яно канчаткова перайшло да паэзіі і драматургіі. Распрацоўваліся жанры травесційнай («Энеіда навыварат», прыпісваецца В.Равінскаму) і парадыйнай («Тарас на Парнасе») паэмы, гутаркі, быліцы («Купала», «Халімон на каранацыі» В.Дуніна-Марцінкевіча), балады («Нячысцік» А.Рыпінскага), вершаванай драматург. сцэнкі («Яжовыя» Я.Чачота), лірычнага верша (П.Багрым, Ф.Багушэвіч, Я.Баршчэўскі, Я.Вуль, В.Каратынскі, Я.Лучына, У.Сыракомля і інш.); з празаічных жанраў — апавядання, заснаванага на быт. анекдоце (Ф.Багушэвіч, А.Плуг), мемуараў (А.Абуховіч). З ’явіліся першыя спробы гіст. нарыса бел. літаратуры (прадмова Р.Падбярэскага да зб. Я.Баршчэўскага «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях»), Складанасць і супярэчлівасць развіц-

ця літаратуры Беларусі з 1740-х г. у значнай ступені абумоўлена імклівым чаргаваннем крызісных з ’яў і паліт. падзей на тэр. Рэчы Паспалітай (шляхецкая анархія, дэцэнтралізацыя ўлады, каралеўскія рэформы, Барская і Таргавіцкая канфедэрацыі, падзелы Рэчы Паспалітай, Канстытуцыя 3 мая 1791, вызваленчае паўстанне пад кіраўніцтвам Т.Касцюшкі і інш.). Развівалася асветніцка-філас. думка (Б.Дабшэвіч, А.Доўгірд, М.Карповіч, К.Нарбут і інш.), распаўсюджваліся погляды Вальтэра і Ж.Ж.Русо, абнаўлялася адукац. сістэма, адбывалася судакрананне элітарнага і нар. мастацтваў, пашыралася кнігадрукаванне, выспяваў краёвы патрыятызм пры шматмоўным спосабе выяўлення думкі, шырокім бытаванні польскай мовы ў бел. грамадстве і захаванні бел. гаворак у асяроддзі сялян і шляхты. У культ. жыцці важнае месца займалі тэатр і музыка, а інтэрмедыі школьных тэатраў сталі важкім аргументам для захавання за бел. мовай статуса літаратурнай. Традыцыі школьнага тэатра, інтэрмедыі і нар. драматургіі набылі раз-

У рознастылёвай шматмоўнай літаратуры Беларусі сцвярджаўся класіцызм (Ф.Багамолец, К.Марашэўскі, М.Цяцерскі і інш.) і сентыменталізм (Ф.Князьнін), працягваліся традыцыі барока (Ю.Бака, К.Беніслаўская) і перадрамантычныя тэндэнцыі (А.Нарушэвіч); узнікалі вершаваныя ўзоры, арыентываныя на жывую нар. гаворку (І.Храптовіч) і стылізаваныя пад творы стараж. бел. паэзіі (вітанні каралю Станіславу Аўгусту Панятоўскаму), з’явіліся рускамоўныя творы прыезджых аўтараў (І.Сакольскі), распаўсюджвалася ананімная і агітацыйна-паўстанцкая літаратура і г.д. Бел. паэзія 2-й пал. 18 ст. адметная пашырэннем бурлескна-сатыр. твораў, якія дасціпна парадзіравалі біблейскія сюжэты («Того дня вельмі слаўного», «Уваскрэсенне Хрыстова і сашэсце яго ў пекла»). Далучэнне Беларусі да Рас. імперыі ў выніку падзелаў Рэчы Паспалітай у канцы 18 ст. выклікала лёсавызначальнае ўскладненне грамадска-культ. жыцця і духоўных пошукаў беларусаў: у шляхецкім асяроддзі пачало нарастаць імкненне да аднаўлення Рэчы Паспалітай і ВКЛ. Нац.-вызваленчы рух, паўстанні 1830— 31 і 1863— 64 фарміравалі лакальна-гіст. і мясц. патрыятызм, а разам з гэтым падводзілі да беларускамоўнага адраджэння літаратуры, якое адбывалася ва ўмовах паланізацыі і ру-

таленавіта — у паэзіі А.Міцкевіча, першая кніга якога «Балады і рамансы» (1822) распачынала новы рамант. кірунак у польскамоўнай літаратуры былога ВКЛ і ва ўсёй польскай літаратуры. Бел. нар. паэзія ўвайшла ў творчасць А.Міцкевіча арганічна і натуральна. Рамант. асваенне беларускамоўнай вуснапаэт. творчасці адкрыла перад пісьменнікам магчымасці разнастайнага літаратурна-фалькл. ўзаемадзеяння, што найперш выявілася ў баладах «Свіцязь», ; «Свіцязянка», «Рыбка» (усе 1822). З ’яў•лт 1 ленне А.Міцкевіча ў друку з паэзіяй ра**> ІІВ І мант. складу паўплывала на рост пісь«т<кн*ачлюн*мть менніцкай цікавасці да вусна-паэт. набытку беларусаў, выклікала да жыцця ЛВЛМЛ«КІІІЯІШ. значную колькасць твораў, заснаваных \ ^ на бел. фалькл. матэрыяле найперш у філамацкім асяроддзі (Т.Зан, А.Пет1 рашкевіч, А.Ходзька, Я.Чачот), а пасля МАТІ ў інш. паэтаў (А.Грот-Спасоўскі, Т.ЛаА . да-Заблоцкі і інш.). Гэта прадвызначы1 V ла збліжэнне «кніжнай» і нар. творчасці, а таксама характар узаемадзеяння Тытульны ліст паэмы «Пан Тадэвуш» літаратуры і фальклору ў наступныя А.Міцкевіча. Парыж. 1834. дзесяцігоддзі. У 1840— 50-я г. судакрананне польскамоўнай пісьмовай і белабел. фальклору, вял. выяўленчыя маг- рускамоўнай вуснай сфер маст. свядочымасці бел. мовы. У ананімнай паэме масці спрыяла з ’яўленню самабытных «Тарас на Парнасе» (сярэдзіна 19 ст.) твораў, істотна ўплывала на дэмакраупершыню ў бел. літаратуры апавядан- тызацыю літаратуры. Бел. літаратары не вядзецца ад імя простага селяніна. пільней прыглядаліся да сялянства. Твор адстойваў сапраўдную народ- Сустрэчны рух літаратуры і фапьклору насць літаратуры, сцвярджаў неўміру- забяспечваўся і паскараўся фальклачасць народа, яго таленавітасць і жыц- рыстыкай, развіццё якой на Беларусі цялюбства. Абедзве паэмы прасякнуты пераплятапася з творчасцю пісьменнінар. гумарам, напісаны жывой гутарко- каў. Адной з цэнтр. постацей літ.-гравай мовай; яны істотна паўплывалі на мадскага руху быў Я.Чачот. Ён сабраў літ. працэс, узмацнілі яго дэмакр. больш за 1000 бел. нар. песень і выдаў іх у перакладзе на польскую мову пад плынь. Паліт. падзеі адцягвалі грамадскую назвай «Сялянскія песні» (кн. 1—6, I ўвагу ад літ. праблем, аднак касмапалі- 1837— 46), зарыентаваўшы выданне на тычная эстэтыка класіцызму супярэчы- чытача, выхаванага на кніжнай культула тэндэнцыям пісьменніцкага самавы- ры. У вершаваных творах Я.Чачота, яўлення, спасціжэння нар. жыцця і стылізаваных пад бел. фальклор, назімаст. адлюстравання з ’яў, не асвоеных раецца імкненне зрабіць вусна-паэт. | літаратурай. Расла цікавасць да мясц. творчасць беларусаў здабыткам спачагісторыі і вуснай паэзіі, да славянскай тку польскамоўнага, а затым і беларусдаўніны. На старонках віленскіх часо- камоўнага чытача. А.Рыпінскі выдаў у пісаў [«Огіеппік ХУіІепзкі» («Віленскі Парыжы кнігу фалькл.-этнагр. матэрыдзённік»), 1817, №34; 1818, т. 1, №5] ялаў «Беларусь» (1840) і прысвяціў яе пачалі друкавацца фалькларыстычныя «першаму з беларускіх мужыкоў, які працы М.Чарноўскай, К.Ляха-Шырмы і спачатку навучыцца чытаць, а потым інш. Даследчыкі ставілі асветніцкія за- гаварыць і думаць па-польску», імкнудачы ў справе назапашвання і вывучэн- чыся падключыць самабытную творня вусна-паэт. спадчыны. Праца З.Да- часць землякоў да сферы жыўлення ленгі-Хадакоўскага «Пра славяншчыну польскага рамантызму народнасцю. да хрысціянства» (1818) змяніла асвет- Упершыню ў гісторыі беларусістыкі сістэматызаваў вусную ніцкае стаўленне да фалькл. творчасці. даследчык Перагляд застылых эстэт. нормаў класі- творчасць бел. народа па жанрах і тэмацызму, што не дапускалі ўзаемадзеяння тыцы. Калі раней актуальным было зблілітаратуры і вуснай паэзіі, асабліва ў «высокіх» жанрах, быў здзейснены ў жэнне з вуснай нар. традыцыяй, то ў краі філаматамі, членамі нелегальнага 2-й пал. 19 ст. важным стала размежастудэнцкага згуртавання, і найбольш ванне з ёю. Пачалі складвацца маст. ін-

V

г

\

віццё ў «Камедыі» выкладчыка Забельскага калегіума К.Марашэўскага (нап. 1787). У ёй выявілася пазітыўнае, гуманіст. стаўленне да мужыка, якое абуджала цікавасць да нар. жыцця і яго духоўнага напаўнення, выяўленага ў мове. Твор своеасабліва сінтэзаваў старыя традыцыі і новыя, асветніцкія тэндэнцыі: з аднаго боку, прасочваецца залежнасць ад барочнай драмы-маралітэ (біблейскі матыў, павучальны фінал); з другога — праўдзіва адлюстроўваюцца супярэчнасці прыгоннай вёскі, умовы жыцця бел. сялянства. Мацей Радзівіл стварыў лібрэта оперы «Агатка, або Прыезд Пана» (1784), якое выявіла бел. ментальнасць і абазначыла традыцыі нац. драматургіі, развітыя пазней у творах В.Дуніна-Марцінкевіча. Батлейкавы тэатр у 18 ст. зазнаў прынцыповыя змены: яго рэпертуар стаў больш свецкім, набыў рысы дэмакратычнасці; рэліг. па змесце застаўся толькі пралог. Наладжваліся паказы драмы «Цар Ірад», нар. камедыі «Мацей і доктар-шарлатан» і інш. Лепшыя традыцыі батлейкавага тэатра працягваліся і ў 19 ст. («Цыган і цыганка», «Антон з казой і Антоніха»),

сіфікацыі грамадства. Да 1820-х г. літ. жыццё Беларусі працягвала развівацца ў рэчышчы Асветніцтва. Аўтары па-ра■нейшаму прытрымліваліся яго гал. кірунку — класіцызму. У жанры травесціі (бурлеска) напісана парадыйна-сатыр. паэма «Энеіда навыварат» (каля 1820-х г.), што ўзнікла як дэмакр. рэакцыя на класіцызм. Твор напоўнены рэаліямі бел. жыцця часоў прыгонніцтва. Аўтар дэманструе дасканалае веданне

X

600_____________ ЛІТАРАТУРА

чг

І I I !

I

'дывідуальнасці. На стыку літ. і вуснапаэт. традыцый напісана беларускамоўная рамант. балада «Нячысцік» А.Рыпінскага (Лондан, 1853). Твор, стаўшы з’явай бел.-польскага літ.-фалькл. ўзаемадзеяння, даў пачатак бел. баладзе і завяршыў бытаванне жанру рамант. балады. Баладная традыцыя ў маст. асэнсаванні бел. фалькл. матэрыялу праявілася ў творчасці Я.Баршчэўскага (вершы «Рабункі мужыкоў», «Дзеванька», «Гарэліца»). Яго зб. «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях» (1844—46), у якім шмат беларускамоўных уставак, адыграў важную ролю ў раскрыцці розных бакоў жыцця бел. народа, гістарычна абумоўленых асаблівасцей яго светаўспрымання і маральна-псіхал. складу. Твор раскрыў шырокаму колу чытачоў багатую скарбніцу нар. фантастыкі. Творчасць В.Дуніна-Марцінкевіча, пісьменніка беларускамоўнай арыентацыі, адметная заглыбленасцю ў этнакультурную стыхію бел. народа. У.Сыракомля ў варшаўскай перыёдыцы падтрымаў яго бел. творчасць: у рэцэнзіях на п’есы «Гапон», «Вечарніцы», «Купала» ў сувязі з адраджэннем нац. літаратуры ён звярнуўся да прыкладаў з гісторыі і падкрэсліў, што бел. мова не заўсёды была пазбаўлена тых правоў, у якіх ёй адмаўлялі ў сярэдзіне 19 ст., і што хавальнікі яе — толькі сялянства і дробная шляхта. Палемізуючы з варшаўскім грамадскім дзеячам Ф.Скібіцкім адносна выдання твораў В.Дуніна-Марцінкевіча «на простанароднай гаворцы», У.Сыракомля развейваў скептыцызм у дачыненні да бел. мовы. Сам У.Сыракомля далучыўся да бел. літаратуры вершамі «Добрыя весці», «Ужо птушкі пяюць усюды» і ментальна-бел. напоўненасцю сваіх польскамоўных твораў; ён падтрымліваў таксама беларускамоўную творчасць В.Каратынскага, які ў паэме «Таміла» (1858) у масіве польскай мовы па-мастацку асвоіў бел. матэрыял, што стварала прэцэдэнт сумяшчальнага суаднясення дзвюх традыцый і ментальнасцей. Праблема ўсебаковага літ. выкарыстання бел. мовы ў сярэдзіне 19 ст. паўстала з асаблівай вастрынёй, калі ў перыёдыцы з’явіліся палемічна-публіцыстычныя матэрыялы, у якіх завастралася ўвага на магчымасці стварэння на нац. мове паўнавартасных маст. твораў. Гэтую праблему ўзнімалі тыя пісьменнікі, у творчасці якіх даволі шырока замацавалася двухмоўнасць. У 1-й пал. 19 ст. пісьменнікі карысталіся пераважна польскай і бел. мовамі, часам рус. (П.Шпілеўскі, В.Равінскі і інш.). У 18 ст. эстэтыка класіцызму дапускала выкарыстанне побач з іншымі жывой бел. мовы, але толькі ў

«нізкіх» жанрах (інтэрмедыя, камедыя, пародыя). Білінгвальныя творы, а таксама ананімныя вершы і песні, напісаныя па-беларуску, сведчылі аб адыходзе бел. пісьменства ад старабел. кніжнай мовы і яго звароце да народна-гутарковых пластоў. Полілінгвальная літаратура Беларусі пакінула рэдкія (пераважна рукапісныя) прыклады выкарыстання бел. мовы ў высокіх маст. жанрах (верш-віншаванне «Всем многі

Р

Ь іа іо п ік к а ,

олуісіс

м е ^ о г Л ага сп іа ,

г

ргаллчЬ.і-

лу д о у к іі

Ьіаіо-

гіі$кіс[(о Ішііі п ар ікааа. ОкіоЫооа 4 Кусіпаші.

ГВХС2

І Г іп с с п Іс д о О іт іп Я а г с іп к іе п іс іа .

МI «

8 К.

МЛКЬЛПЕЫ ККІЦСЛКХУ ЧІХ8КІСН, ВМСІ В Е Л .І К Й Ы ’.

1055. Тытульны ліст кнігі В.Дуніна-Марцінкевіча «Гапон». Мінск. 1855.

М 0 2 У С К А ІА

Р Я А ІШ А

О ж іе с іл к і! М іп ы іо ш ц г у с к а ]а

ц іе

1о]е, Ы і г<іа>*аІо $ ів

гц к а

г<Ія$се

п а$Іац І а к і сі-а$.

І о ік о сіа

ч ь іп ., $*і

в а с ііі, — с іе р іе г

в е іо т у 5 в т і т о г е т

р із а с і, і (о

р і$ а сі 1 а кц ]ц р г а ік ііі $ р г а ч * і« Л і« а і ] а к В оЬ па п іе Ь і. О . х а Ь г е т іс паага р г а ік іа і ^ а к т а іа п к а р іе г е іе с іс р а $ у й е с і! К іс с Ь а ] р а т а ] ц с з г іо т у ( о ік о

к а г т іЧ

в м са іт

т о г е т піе

с Ы е Ь о т , п о ]е $ г с т е | ц сгуС

іу е а іе і т п т у г к о і о га п Н у ш с г о п о ОоО гаП о з а г і і р іе г а х а п о т е Ь о о ^ е . А сі т а $ к а 1 а і рап оы

п іе т а с г е Ь о

з р а г іг іо г а с

$ іа ; Ь о ] о п у п іе ^ о іп о іс і а Ы ш п ц і г і і г і е г Л ж а па $ ге Ь о с Ь о с г ы с .

N

0 п іе

( іо ііЬ о і о п у па$

аЬ-

« З гіга с і.Ь о т у р а гп а Т і Ь с ігіе в ііа і ргаы сіа і Ь ш іг іе г г ш іе с іа с ] а к г а Ь іс Іг е Ь * с іо . \ У а і т і е т $ іа

ка Ь <іаа(ас г і е т і п і вываЬо

Б г і е с і ц к і г а г о к і і с Ь і а г і е т $ і*

г а х о т ! а к а і і р а п у зс Ь о с гы с к г у т а с

гп а т і .

Ы

л іе с Ь а ў г е г о Ь іа с ра іы г і^ іе ] $ р га ^іе с 1 Іім у о § с і: Ь о Ьа1і іп а с г е ]— ( а к с г о П ісЬ р а Ь іе г у ! М ц г у к р а к ц і і г іц ы ў е Ь - у т а с і ко 5 ц і з а к іе г ц , Ь а га л іё д о а Ь о р а іг а р іс і ы п ік о Ь о Ь э к і р г а $ іс п іе Ь ш іг іе .

Н е іы : М ц г у с к л ] о Р г а а г ііі л а р іэ а а і г п о о р із а . с і Ь л с ігіе ^ б к о Ь а в р а с Ь г г ра<1 ^ і і п і

Казгіыіе Ьгоаху 5

Фрагменты артыкула К.Каліноўскага на старонках газеты «Мужыцкая праўда». 1862. №1.

ЛІТАРАТУРА

601

век в новой хаці...» І.Храптовіча, верш «Шчоб ліха не знало дом Радзівілаў...» Станіслава Аўгуста Панятоўскага на прыезд у Дубай пад Пінскам караля Рэчы Паспалітай). Да сярэдзіны 19 ст. ў бел. літаратуры выявілася апрабаваная раней білінгвальнасць у межах аднаго твора. Беларуска-польскімі ў моўных адносінах з’яўляюцца «Камедыя» К.Марашэўскага (1787), інтэрмедыі да школьных драм, макаранічныя вершы, змешчаныя ў кнізе А.Рыпінскага «Беларусь» («Плач пакінутага каханай», «За пекнай паненкай аж душа сумуе»), лібрэта камедыйнай оперы В.Дуніна-Марцінкевіча «Сялянка» («Ідылія», 1846) і вершаваная сатыр. мініяцюра І.Легатовіча «Скажы, вяльможны пане» (1838), якая несла ў сабе адраджэнскі патэнцыял беларускамоўнасці. Пачатак 1850-х г. адметны супярэчнасцямі паміж тэндэнцыяй да станаўлення новай нац. літаратуры як самаст. і адсутнасцю бел. друкаванай трыбуны. Верш П.Багрыма «Зайграй, зайграй, хлопча малы» быў змешчаны ў мемуарнай кнізе І.Яцкоўскага «Аповесць з майго часу, або Літоўскія прыгоды» (Лондан, 1854; Познань, 1859), а ўрывак з камедыйнага лібрэта А.Вярыгі-Дарэўскага «Грэх чацвёрты — гнеў» — на старонках варшаўскага часопіса «КцсЬ Мцгусгпу» («Музычны рух», 1859). В.Дунін-Марцінкевіч змяшчаў вершаваныя аповесці на бел. мове толькі ва ўласных двухмоўных кнігах — «Гапон», «Вечарніцы і Апантаны» (абедзве 1855), «Цікавішся? — Прачытай!»

(1856), «Дудар беларускі, або Усяго патроху» (1857). Ён паэтызаваў духоўную прыгажосць і высакароднасць сялян, гіст. мінулае свайго краю, адначасова імкнуўся да праўдзівага адлюстравання рэчаіснасці, раскрыцця індывід. асаблівасцей характару чалавека ў адпаведнасці з сац. асяроддзем («Халімон на каранацыі»). Паводле ўзору кніг В.Дуніна-Марцінкевіча В.Каратынскі намерваўся скласці з вершаў на польскай і бел. мовах свой першы паэт. зборнік «Чым хата багата, тым рада» (выд.

1857), аднак У.Сыракомля, які адчуваў лёсавую патрэбу выхаду бел. друкаванага слова на самаст. шлях, схіліў яго адкласці бел. вершы дзеля выдання супольнай кнігі. Задума не здзейснілася па аб’ектыўных прычынах. Не дайшоў да чытачоў сярэдзіны 19 ст. і пераклад В.Дуніна-Марцінкевіча на бел. мову дзвюх песень паэмы А.Міцкевіча «Пан Тадэвуш». Шырока распаўсюджваліся толькі нелегальна выдадзеныя вершаваныя гутаркі («Гутарка старога дзеда», 4 выпускі «Гутаркі двух суседаў»), узнік-

602

ЛІТАРАТУРА

«Сынок! Расказ з праўдзівага здарэння: Усім бацькам і дзецям для перасцярогі» (1895), «Выбіраймася ў прочкі! Скарэй у Томск!» (1896), «Слова аб праклятай гарэлцы і аб жыцці і смерці п’яніцы: Добраму беларускаму народу на пак-

ненне якіх было абумоўлена выспяваннем новых грамадскіх з ’яў і агітацыйнымі мэтамі напярэдадні паўстання 1863—64. Найб. распаўсюджаным агітацыйным антыцарскім выданнем на Беларусі перад паўстаннем была газета /<л<. с і. *»• Лл* _ к .« ц «Мужыцкая праўда» (№1— 7, 1862—• 63). Публіцыстыка К.Каліноўскага на І Іл .1 <». старонках гэтай газеты і яго эмацыя. */« / -/лг,;.. нальны паліт. запавет «Лісты з-пад шы. . . . І . к . , • беніцы» разам з прадчуваннем аптыміс*•|і|*>•< </<«. !,. . тычнай перспектывы прынеслі ў нац. **— 1^»' літаратуру жанравае і стылёвае ўзбага(_КЛ чэнне. Дзейнасць К.Каліноўскага паўV " плывала на тое, каб творы на бел. мове I ‘ Ы «.<*, адрасаваліся ўжо не толькі мужыку, як К ..;. у В.Дуніна-Марцінкевіча, а ўсяму народу (хоць і праз вобраз мужыка), як у '--- 1 Ф.Багушэвіча. Паўстанне 1863—64 ста*...■' ла мяжою, якая падзяліла літ. працэс на <».» .

V / два перыяды: у першым беларускамоў• «.йі*. _ ныя творы цесна суіснавалі з іншамоўнымі (найперш з польскамоўнымі), у другім адбылася дыферэнцыяцыя ўласна с . 34“, —г.-—.._*.т«, * 'I , . *** бел. літаратуры і яе самаўсведамленне. Пасля падаўлення паўстання ўлады практычна забаранілі бел. друкаванае ■ к т .іш г-'' ■ ■т-г—т слова, што істотна прыпыніла літ. працэс. Арыгінальныя бел. маст. творы друкаваліся пераважна за мяжой, акраАўтограф верша «Мая дудка» Ф.Багушэвіча.

1890. мя зб. Я.Лучыны «Вязанка», які выйшаў у 1903 у Пецярбургу, паэмы «Тарапленне яго душы і розуму...» (1900). рас на Парнасе» (Віцебск, 1896, 1898, 1904; Гродна, 1896, 1899; Магілёў, 1900, У польскай перыёдыцы вершаваныя творы друкавалі Ф.Багушэвіч, А.Ельскі, 1902), паасобных твораў А.Ельскага, М.Косіч. Разам з гэтым разівалася гра- Я.Лучына, З.Манькоўская, В.Савіч-Забмадска-паліт. думка, якая сведчыла пра лоцкі. Арыентаваныя надэмакр. чытача Ф.Багушэвіч і Я.Лучына не прымалі саякасна новы ўзровень самаўсведамленмадзяржаўную арганізацыю жыцця ў ня беларусаў: «Да беларускай моладзі» парэформенны час. У цэнтр увагі сваіх (1881), «Пісьмы пра Беларусь» Д.Баравіка (1882), «Пасланне да землякоў-бе- твораў яны ставілі селяніна, але рабілі гэта па-рознаму: Ф.Багушэвіч раскрыларусаў» Шчырага Беларуса (1884), два ваў сац. пытанні вёскі ў проціпастаўнумары гектаграфічнага часопіса «Голеннях і кантрастах, Я.Лучына закрамон» (1884). У канцы 19 ст. маст. жыцнаў іх ускосна ці апасродкавана, праз цё часта абмяжоўвалася вуснай ці рукаунутр. перажыванні героя. Гэта ўзбагапіснай формай. Ніводнага беларускачала літаратуру, у якой пераважала паэмоўнага твора не апублікавалі пры зія апавядальна-гутарковага характару. жыцці А.Абуховіч, А.Гурыновіч, Ф.ТапАднак узнікалі вершы публіцыстычнага чэўскі. У 1891 у Кракаве выйшаў зб. (А.Гурыновіч) і саркастычнага складу Ф.Багушэвіча «Дудка беларуская» (пе(Ф.Тапчэўскі). У творчасці Ф.Багушэвіравыд. 1896), які засведчыў, што адрача, А.Гурыновіча, Я.Лучыны рэалізоўджэнскія тэндэнцыі ператварыліся ў адваліся рэалістычны і рамантычны параджэнскі патэнцыял бел. літаратуры, чаткі. На першы план выходзілі спробы якая выйшла нарэшце на самаст. шлях. аб’ектыўнага канкрэтна-рэаліст. паказу У 1892 Ф.Багушэвіч выпусціў там жа жыцця ў тыповых абставінах. Значную апавяд. «Тралялёначка». За мяжой быў ўвагу паэты сталі аддаваць маст. перавыдадзены і другі яго вершаваны зб. кладу (А.Гурыновіч, А.Ельскі, М.Косіч, «Смык беларускі» (1894). Я.Лучына, З.Манькоўская), у якім назіУ мясц. перыяд. друку (газ. «Мннралася ўсвядомленая пераемнасць траскнй лнсток», «Паўночна-Заходні каляндар на 1893 год») пачынаючы з дыцый (выданне перакладу 1-й кнігі «Пана Тадэвуша» А.Міцкевіча, здзей1891 змяшчаў беларускамоўныя вершы сненага А.Ельскім, як рэакцыя на канЯ.Лучына. А.Ельскі выдаў у Пецярбурфіскацыю перакладу В.Дуніна-Марцінгу вершаваныя і празаічныя брашуры

кевіча). Развівалася беларусазнаўства (А.Ельскі), якое ўплывала на актывізацыю бел. літ. руху. У апошняй чвэрці 19 ст. паўстала патрэба ў напісанні гісторыі літаратуры Беларусі. Дзякуючы А.Рыпінскаму, які збіраў матэрыялы і распачаў працу над біяграфіямі пісьменнікаў, што «нарадзіліся на Белай Русі, або таксама пра яе пісалі на абедзвюх мовах нашай правінцыі, як польскай, так і русінскай», захаваліся яго копіі твораў «Адвячорак» Г.Марцінкевіча і «Два д ’яўлы» (прыпісваецца К.Вераніцыну). У 1889 у газ. «Мннскнй лнсток» упершыню апублікавана паэма «Тарас на Парнасе», якая да гэтага шырока распаўсюджвалася ў спісах і стала фактам сведчання выхаду бел. сціпласялянскай літаратуры на новы ўзровень. Устойлівасць міфал. светаўспрымання як прыкмета бел. архетыпа была гарантыяй вяртання маст. творчасці ўраджэнцаў Беларусі ў нац. беларускамоўнае ўлонне. Бел. літаратура 19 ст. — маст. феномен на гістарычна-культ. шляху і назапашаны патэнцыял для беларускамоўнага адраджэння ў пачатку 20 ст. Рэвалюцыянізацыя грамадства была прычынай звязвання нац. ідэі з абвостранай увагай да сац. праблем, перапляценнем у літаратуры сац. крыўды і нац. самаўсведамлення, руху літаратуры ад класавага салідарызму (у 1-й пал.

19 ст.) да класавага процістаяння як нац. дыферэнцыяцыі (у канцы 19 — пач. 20 ст.). У.І.Мархель. ЛІТАРАТУРА ПАЧАТКУ 20 ст. У пач. 20 ст. асн. цэнтрамі бел. нац. адраджэння з’яўляліся Вільня і Мінск. Газ. «Северо-Западный край», створаная ў 1902 на базе газ. «Мннскнй лнсток», друкавала гіст., фалькл. і этнагр. матэрыялы, апавяданні і нарысы А.Пшчолкі, верш Я.Купалы «Мужык». У 1903 утворана Бел. сацыяліст. грамада (першапачаткова наз. Бел. рэв. грамада) на аснове нац.-культ. гурткоў студэнцкай моладзі ў Мінску, Вільні, Пецярбургу. Заснавальнікамі і кіраўнікамі былі браты I. і А. Луцкевічы, А.Пашкевіч (Цётка), А.Бурбіс, К.Кастравіцкі (Карусь Каганец), В.Іваноўскі (Вацюк Тройца), А.Уласаў і інш. У Пецярбургу каля 1902 арганізаваны гурток студэнтаў-беларусаў «Круг беларускай народнай прасветы» і разгортвалася выдавецкая дзейнасць. Асабліва магутны імпульс нац.-вызваленчаму руху дала рэвалюцыя 1905—07: знята забарона бел. друкаванага слова, у выніку чаго актывізавалася літ.-грамадскае жыццё, пачалі дзейнічаць выдавецкія таварыствы, выдавацца газеты, часопісы, літ. зборнікі, альманахі. У гэ-

ты час цэнтрам бел. адраджэння стала Вільня, дзе ў друкарні М.Кухты выйшлі творы М.Багдановіча, Цёткі і інш.; перавыдадзены «Дудка беларуская» (1907) і «Смык беларускі» (1908) Ф.Багушэвіча, пераклад В.Дуніным-Марцінкевічам «Пана Тадэвуша» А.Міцкевіча (1907). Тут выдаваліся першыя легальныя газеты на бел. мове «Наша доля» і «Наша ніва», у якіх у розны час працавалі і друкаваліся З.Бядуля, Я.Колас, Я.Купала, С.Палуян, Цётка, Ядвігін Ш. Перыяд з 1906 па 1915, калі выходзіла «Наша ніва», атрымаў назву «нашаніўскі». Апрача бел. твораў, у газеце друкаваліся пераклады твораў рус. пісьменнікаў (М.Горкі, А.Кальцоў, І.Крылоў, А.Майкаў, М.Някрасаў, А.Пушкін, А.Чэхаў), польскіх (С.Жаромскі, М.Канапніцкая, А.Міцкевіч, К.Пшэрва-Тэтмаер), бел.-польскіх (У.Сыракомля), укр. (М.Крапіўніцкі, А.Крымскі, А.Алесь, Т.Шаўчэнка). У той жа час у рус., укр., польскіх, чэш. перыяд. выданнях з ’явіліся артыкулы пра бел. адраджэнне і літаратуру. На ўкр. мове асобнай брашурай выйшаў нарыс І.Свянціцкага «Адраджэнне беларускай літаратуры» (1908), дзе ўпершыню апубл. вершы Я.Купалы «Там» і «Што ты спіш?». У «Нашай ніве» публікаваліся рэцэнзіі на паэт. зборнікі, з праблемнымі артыкуламі актыўна выступалі А.Луцкевіч, Я.Купала, М.Бабровіч і інш. Бел. пісьменнік і крытык С.Палуян друкаваўся ва ўкр. газетах і часопісах, пісаў пра творчасць М.Кацюбінскага, В.Стафаніка, І.Франко, Т.Шаўчэнкі. Пра рус. і ўкр. пісьменнікаў публікаваў артыкулы М.Багдановіч. Бел. літаратура пач. 20 ст. актыўна засвойвала прагрэсіўныя традыцыі слав. і сусветнай літаратур, разам з тым набывала адраджэнска-патрыятычны пафас. У творчасці бел. пісьменнікаў пераадольваліся апісальнасць, бытавізм, прыземленасць, паглыбляўся індывідуальнафіласофскі пачатак, узніклі новыя ідэі сац. і нац. вызвалення, гуманіст. ўзвышэння асобы, услаўлення агульначалавечых каштоўнасцей. Пачала распрацоўвацца пейзажная, філасофская, інтымная тэматыка. Бел. літаратура, адначасова развіваючыся ў нар.-дэмакр., рэаліст. і рамантычна-ірацыянальным рэчышчы, арганічна ўключылася ў еўрап. літаратурны працэс; яе маст. спецыфіка заключалася ў паскоранасці развіцця, ва ўзаемадзеянні з новымі маст. плынямі (сімвалізм, імпрэсіянізм). Асаблівы ўплыў на лёс Беларусі зрабіла 1-я сусв. вайна, якую бел. пісьменнікі асудзілі як злачынства супраць народаў. У 1914 у «Нашай ніве» апубл. верш А.Гаруна «Праводзіны», дзе вайна паказана як сорам і ганьба для свету.

У гады 1-й сусв. і грамадз. войнаў бел. адраджэгне дасягнула значных поспехаў у развіцці перыёдыкі і маст. літаратуры. З ’явіліся перыяд. выданні «Гоман» (1916— 18), «Вольная Беларусь» (1917— 18), «Беларускі шлях» (1918), «Звон» (1919), «Беларусь» (1919— 20), «Беларуская думка» (1919), «Рунь» (1920) і інш. Пабачылі свет многія творы, якія пазней сталі класічнымі: 1-ы варыянт паэмы «Сымон-музыка», «Казкі жыцця» і вершы Я.Коласа, апавяданні і аповесці М.Гарэцкага, многія вершы Я.Купалы, публіцыстыка Я.Купалы, Я.Лёсіка, А.Луцкевіча і інш. Упершыню надрукаваны камедыі В.Дуніна-Марцінкевіча «Пінская шляхта» і «Залёты», апавяданне А.Плуга «Кручаная баба», творы Л.ВІтан-Дубейкаўскага, К.Каганца і інш. У перыяд. выданнях з ’явіліся артыкулы пра мінулае бел. народа і культуру перыяду ВКЛ, пра асаблівасці і заканамернасці бел. мовы, пра пошукі шляхоў нац. адраДжэння і развіцця. 1917—20 у гісторыі бел. л-ры займаюць асаблівае месца. Войны, акупацыі, 2 рэвалюцыі і звязаныя з імі грамадскія катаклізмы сталі выпрабаваннем для ўсёй ідэалогіі нац. адраджэння, якая дасягнула высокага ўзроўню ў творчасці пісьменнікаў нашаніўскага перыяду. Беларусь аказалася падзеленай, у зах. яе частцы засталася Вільня, якая ў канцы 19 — пач. 20 ст. выпраменьвала ідэі нац. адраджэння. За мяжой апынуліся дзеячы бел. культуры і літаратуры: Ф.Аляхновіч, М.Гарэцкі, В.Ластоўскі, А.Луцкевіч, Б.Тарашкевіч, А.Уласаў (гл. раздзел Літаратура Заходняй Беларусі). Цэнтр. месца ў творчасці пісьменнікаў заняла праблема адраджэння нац. свядомасці і абуджэння чалавечай годнасці ва ўмовах войнаў, рэвалюцый, панавання акупац. рэжымаў. Гал. асаблівасці літаратуры гэтага перыяду абумоўлены і прадвызначаны двума фактарамі. Па-першае, літаратура моцна абапіралася на традыцыі сапр. народнасці, непасрэднай сувязі з найб. істотнымі грамадскімі праблемамі. Падругое, паспяваючы за жыццём, яна неадкладна і востра рэагавала на ўсе змены, адгукалася на патрэбы дня (З.Бядуля, А.Гарун, М.Гарэцкі, Я.Купала). Паэзія. 3 усіх літ. жанраў найб. багатыя традыцыі мела бел. паэзія. М.Багдановіч, З.Бядуля, А.Гарун, Я.Колас, Я.Купала, Цётка ў пач. 20 ст. стваралі вершы, песні, паэмы, якія ўпершыню ў гісторыі бел. літаратуры дасягнулі сусветнага маст. ўзроўню. Імкнучыся ў найкарацейшы тэрмін пераадолець той разрыў, што аддзяляў бел. літаратуру ад літаратур суседніх слав. народаў, бел. паэты выкарыстоўвалі вобразна-

ЛІТАРАТУРА_____________

603

маст. прынцыпы творчасці, характэрныя і для мінулых эпох, і для пач. 20 ст. Больш змястоўнымі становяцца формы маст. вобразнасці (метафары, эпітэты, параўнанні), больш багатай і шматзначнай — алегорыя. Бел. аўтары часцей звяртаюцца да рамант. і сімволіка-алегарычных форм вобразнасці, да гіст. мінулага народа, да легендарных падзей, а таксама да нетрадыц., новых тэм, звязаных з тагачасным жыццём (напр., тэма горада). Паэзія нашаніўскага перыяду імкнулася ўплываць на грамадскае жыццё, каб узняць бел. народ на сац. і нац. барацьбу (вершы «Вера беларуса», «Мора», «Хрэст на свабоду» Цёткі; «Там», «А хто там ідзе?», «Гэта крык, што жыве Беларусь», «Вось тут і жыві» Я.Купалы; «Беларусам», «Не бядуй!», «Ворагам», «Наша возьме» Я.Коласа і інш.). У т.зв. перыяд рэакцыі (1908— 10), які наступіў пасля рэв. ўздыму, бел. паэзія адлюстроўвала настроі «грамадзянскага суму», у ёй узмацняліся матывы нядолі і бяспраўя (зб-кі «Жалейка» Я.Купалы, «Песні жальбы» Я.Коласа, вершы «Начныя думкі» А.Гаруна, «Краю мой родны! Як выкляты Богам...», «Народ, Беларускі Народ!» М.Багдановіча). 3 1910 у творчасці паэтаў адчуўся зварот да гарадской і рабочай праблематыкі (цыкл «Места» М.Багдановіча, зб. «Песні» Ц.Гартнага); уздымаліся таксама «вечныя» тэмы «чыстай красы», прыроды, кахання (зб-кі «Вянок» М.Багдановіча, «Курганная кветка» К.Буйло). У пач. 20 ст. галоўным літ. кірункам быў рэалізм, але часам трывалыя пазіцыі займаў рамантызм, з якім былі звязаны творы Цёткі перыяду рэвалюцыі 1905, паэмы «Сымон-музыка» Я.Коласа, «Курган», «Бандароўна», «Магіла льва», «Яна і я» Я.Купалы і інш. У творчасці некат. пісьменнікаў рэаліст. і рамант. тэндэнцыі арганічна спалучаліся з марай аб лепшай будучыні, узбагачалі крытычны аналіз рэчаіснасці. Узаемадзеянне такіх тэндэнцый спрыяла развіццю ўсёй вобразнай сістэмы бел. паэзіі. Рамант. літаратура звярталася да мінулага і да ўмоўнай рэчаіснасці, створанай легендамі, казкамі, міфамі і фантазіяй саміх аўтараў. У мінулым знаходзіліся вытокі гіст. самабытнасці народа, усёй бел. культуры. Паэзія была прасякнута імкненнем да сац. справядлівасці, панавання высокіх маральных норм, абуджэння нац. свядомасці беларусаў. Творцам нац. ідэі ў паэзіі быў Я.Купала, які адкрыта выступіў за самавызначэнне беларусаў. У яго зб-ках «Жалейка» (1908), «Гусляр» (1910), «Шля-

604

ЛІТАРАТУРА

хам жыцця» (1913) пераважаюць вобразы песняра-прарока, матывы абуджэння і вызвалення народа з сац. і нац. прыгнёту («Мужык», «А хто там ідзе?», «Ворагам Беларушчыны», «Маладая Беларусь»), праяўляецца прамоўніцкі пафас паэт. гіубліцыстыкі. У вершах «Забраны край», «3 мінуўшых дзён», «Песня жней» трагічна адлюстравана бел. гісторыя, нявольніцкае становішча селяніна. Выяўляючы ўнутр. свет бел. народа, паэт звяртае ўвагу на духоўныя пачаткі нар. жыцця — імкненне да справядлівасці, шчасця, свабоды і дабра. Трагічныя матывы суму-тугі, якія занялі значнае месца ў зб-ку «Гусляр», не зацямнілі ў ёй рэнесансава-светлага, жыццялюбнага духу чалавека («Вясенняя раніца», «Лета»), Філас., агульначалавечага дыяпазону паэт. творы «Гусляра» сцвярджалі наватарскі характар зборніка як яшчэ адну вышэйшую ступень у развіцці ўсёй бел. лірыкі пач. 20 ст. Для паэзіі Я.Купалы характэрны многія матывы еўрап. рамантызму: гуманізм, услаўленне свабоды і асуджэнне рабства, прыгнёту, зварот да незвычайнага, таямнічага (міфалогіі), культ кахання. У ранніх яго паэмах 1906—08 («Нікому», «Зімою», «За што?», «Адплата кахання») праяўляецца схільнасць да яркіх падзей і сітуацый, да герояў з неардынарным лёсам. 3 рамант., але моцна пераўтворанымі і трансфармаванымі традыцыямі звязаны яго драм. паэмы «Адвечная песня» (1908) і «Сон на кургане» (1910). У сімволікарэаліст. паэме «Адвечная песня» Я.Купала ставіць пытанне аб сэнсе чалавечага быцця; яе галоўны герой Мужык не столькі проста селянін, колькі Чалавек увогуле. У яго алегарычна-рамант. паэме «Сон на кургане» не проста асэнсоўваецца гаротны лёс бел. мужыка, а ставіцца праблема інтэлігенцыі і народа, раскрываецца драма самотнага рэвалюцыянера-адраджэнца. Абедзве драм. паэмы ўзбагацілі літаратуру стылявой навізной, жанравай своеасаблівасцю, шырынёй абагульненняў. Дух рамант. пратэсту ў паэме «Курган» (1910) стаў узорным увасабленнем палярызацыі дабра і зла, спрадвечнай праблемы мастака і ўлады. Паэма ўслаўляла ідэалы дэмакратызму і народнасці. Магутным адраджэнскім пафасам вызначалася паэма Я.Купалы «На Куццю» (1911), дзе вырашалася пытанне нац. прыналежнасці беларусаў. У створанай на аснове гіст. сюжэта паэме «Бацдароўна» (1913) услаўляецца годнасць і духоўная моц чалавека з народа. Праблема маральных законаў жыцця паўстае і ў паэме «Магіла льва» (1913), з ідэяй асуджэн-

ня асобы, якая проціпастаўляе сябе народу. Настрой паэмы «Яна і я» (1913) пазбаўлены адчування драматызму і трагізму рэчаіснасці. Гэта новы варыянт фальклорна-рамант. паэмы ў бел. літаратуры: не гераічны, як «Курган» і «Бандароўна», не аповесцевы, як «Магіла льва», а ідылічна-пастаральны. Я.Купала, вьмўляючы эмацьмнальнасць, багацце кампазіцыйных форм, блізкасць да нар. песні, яе вобразаў, матываў і паэтыкі, стварыў шэраг твораў ярка

14/»*+

.4

у * '

У Лл /'4*4 *+-Г"** ?—**■ і .

,

-А ...

Г .. '

//■**■--■ / / / * ' У

■

* ■< у г " * / / г "" / у м /* л / / '*/'/'*' Г.

«/•»/ </** / *****... ///' - . / -

Г. 4

4

* -*

ў / Г <~

-------

/ - * . —+ •" • —

^ .... Г,

А/**/ / / Г -

— ^*— г "

•~~і-.у~~

"—*•~ - ’І '

•*— * * »• -

Аўтограф верша Я.Купалы «Мужык»

Оіч /»!«»/« ^ » і»і I *

№1.

X

« О '»*+)

В»<»м ) <»>»{?. \УЛ і

Хаша Эоля

ос>шія «іларушя г « л » впяйсксмгв «нспсн/в рсбв’к п ккку ВЫХОДЗНЦЬ РАЭ V ТЫВЗЕНЬ рускммн Н ПОПке^мм пмтсрімм Д ц к р :м і» » ш п г 'і р н »

*• —_

рісо*-

■ГГ.1 ; *«*>»■

гііаа^ ь .

^грозл*. “у іастрв®** ілх

2

,.

Верш Я.Коласа «Наш родны край» у газеце «Нашадоля». 1906.

рамантычных па вобразнасці, драматычна напружаных па перажываннях, народна-песенных па гучанні. Адраджэнскі патрьмтызм Я.Коласа адрозніваецца ад купалаўскага рамантычна-ўзнёслага пафасу. У дарэв. перыяд паэзія Я.Коласа адметная пачуццёвай стрыманасцю і паглыбленай разважлівасцю, увагай да надзённых клопатаў селяніна і нар. псіхалогіі. У першым надрукаваным вершы «Наш родны край» (1906), з якога пачалася грамадз. лірыка паэта, выказаны заклапочанасць і перажыванне за лёс радзімы. Эстэт. прынцыпы народнасці і рэалізму ўвасобіліся ў вершах «Не пытайце, не прасеце», «Пясняр», «Родныя песні». Паэт услаўляў людзей моцных, непрымірымых да сац. зла і несправядлівасці («Ворагам», «Не бядуй!», «Не дамся»), Лірыку смутку («Вёска», «Мужык», «Родньм вобразы») ураўнаважваюць яго публіцыстычныя вершы («Беларусам», «Кіньце смутак», «Наша возьме»), Многія творы пейзажнай лірыкі, прасякнутьм пачуццямі шчырай замілаванасці да роднага краю, увайшлі ў залаты фонд бел. літаратуры («На полі вясною», «Усход сонца», «Ноч»), Паэт па-майстэрску стварыў пластычныя, аб’ёмныя, зрокава адчувальныя малюнкі бел. прыроды. У вершах 1914— 16 асуджаецца захопніцкі характар і антынар. скіраванасць вайны («Думкі салдата», «Ворагам»), Лірычная эпапея Я.Коласа «Сымон-музыка» (1911— 18, 2-я рэд. 1925) спалучае рэалістычнае і рамантычнае, але драматычна завастрае праблему мастака і народа. Гэта твор аб нар. вытоках мастацтва, грамадскім абавязку мастака, у больш шырокім плане — аб духоўным адраджэнні народа. Па-мастацку дасканалая пюмаэпапея «Новая зямля» (1911—23) прасякнута ідэяй сац. і нац. вызвалення, сцвярджэннем высокай грамадз. годнасці чалавека. У ёй аўтар асэнсаваў цэлую эпоху ў жыцці бел. народа, праўдзіва адлюстраваў становішча сялян у канцы 19 ст., раскрыў глыбокія сац. супярэчнасці. Абодва творы панарамна раскрываюць карціну лёсу народа ў пераломныя гіст. эпохі. Пютычная творчасць Я.Коласа выявіла схільнасць пісьменніка да лірыкі пераважна элегічнай, мінорнай паводле настрояў, канкрэтна-рэалістычнай паводле дэталей, задуменнай. Новымі тэмамі, вобразамі, формамі як традыцыйна-класічнымі, так і песенна-народнымі бел. лірыку ўзбагаціў М.Багдановіч. Раннія яго вершы прасякнуты гуманіст. матывамі («Мае песні», «3 песняў беларускага мужыка»); пазней, з узмацненнем рамант. тэндэнцый, паглыбілася сац.-філас. праблема-

1

|

■ ■

тыка і патрыят. пафас лірыкі («Перад паводкай», «Рушымся, брацця, хутчэй»), вершы набываюць аптымістычнае, жыццесцвярджальнае гучанне («Кінь вечны плач свой аб старонцы!», «Зразаюць галіны таполі адну за адной»), Разнастайная пейзажная лірыка М.Багдановіча выяўляе багаты спектр чалавечых пачуццяў («Зімой», «Раманс», «Добрай ночы, зара-зараніца!»), міфалагічныя вобразы становяцца своеасаблівай фальклорнай дэкарацыяй, якая надае пейзажу рамант. рысы («Чуеш гул? — Гэта сумны, маркотны лясун», «Падвей»), М.Багдановіч разам з Я.Купалам увёў у бел. лірыку інтымную тэматыку («Мне доўгае расстанне з Вамі», «Я хацеў бы спаткацца з Вамі на вуліцы»). У адзіным яго прыжыццёвым паэт. зб-ку «Вянок» (1913) новыя для бел. літаратуры урбаністычныя матывы, якія побач з захапленнем знешнім бляскам выяўляюць трагічныя малюнкі, кантрастныя жыццёвыя з ’явы («Вулкі Вільні зіяюць і гулка грымяць», «На глухіх вулках — ноч глухая», «Дзве смерці»). Новай для бел. лірыкі стала распрацоўка гіст. тэмы («Летапісец», «Перапісчык», «Песня пра князя Ізяслава Полацкага»). Паралельна з «вершамі беларускага складу», стылізаванымі пад народныя («Лявоніха», «Бяседная», «Хоць і зорачка — ды не вячэрняя»), у паэзіі М.Багдановіча ўзмацняецца антываенная тэматыка, адметная сваім лірыка-драм. гучаннем («Як Базыль у паходзе канаў», «Цёмнай ноччу лучына дагарапа»), Тэндэнцыя да гераізацыі нар. характару знайшла далейшае развіццё ў фальклорна-рамант. паэмах «Максім і Магдалена» (1915) і «Страцім-лебедзь» (1916), заснаваных на нар. вобразах і сюжэтах. У паэме «Страцімлебедзь» услаўленне моцнай, гераічнай асобы, здольнай супраціўляцца варожым сілам. У ліку асн. заслуг М.Багдановіча як стваральніка бел. літаратуры і літ. мовы новага часу — узбагачэнне нац. мастацтва здабыткамі сусв. культуры, узнаўленне на нац. глебе твораў ант., рус. і зах.-еўрап. аўтараў, распрацоўка санета, трыялета, рандо, актавы, тэрцынаў, скерца і інш. вершаваных форм. Ён шырока культываваў і маст. пераклад. Паэзія А.Гаруна паводле матываў і тэматыкі блізкая да творчасці Я.Купалы і Я.Коласа. Яго вершы характарызуюцца алегарычнасцю, багаццем інтанацый, маст.-вобразных, лексічных, сінтакс. форм і рытмікі, журботна-меланхалічнай вобразнасцю. Матывы «грамадзянскага суму» былі характэрны для творчасці Г.Леўчыка і інш. тагачасных бел. паэтаў. Калі В.Ластоўскі выступіў з палемічным артыкулам «Сплачвайце

доўг» («Наша ніва», 1913), дзе скіроўваў бел. паэзію на ўслаўленне прыгажосці, з адказам яму выступіў Я.Купала (арт. «Чаму плача песня наша?»), раскрыўшы тыя грамадска-паліт. прычыны, што абумовілі мінорнае гучанне паэзіі. Яго падтрымаў Л.Гмырак (арт. «Яшчэ аб сплачванні доўгу»), які таксама адстойваў эстэтыку рэалізму і народнасці, выступаў за грамадз. пафас літаратуры. Гэта дыскусія засведчыла імкненне паэтаў зразумець сутнасць і прызначэнне бел. літаратуры, акрэсліць шляхі яе развіцця.

к. БУЙЛО

КУРГАННАЯ КВЕТКА. Вокпадка кнігі «Курганная кветка» К.Буйло.

1914. Абуджэнню сац. і нац. свядомасці беларусаў садзейнічала публіцыст. лірыка Цёткі. 3 ёй у бел. літаратуру прыйшлі рэв. рамантыка і пафас («Мора», «Вера беларуса», «Бура ідзе»). Яе кнігі «Скрыпка беларуская» і «Хрэст на свабоду» (абедзве 1906) былі першымі арыгінальнымі зб-камі бел. паэзіі 20 ст. 3 творчасцю Ф.Багушэвіча, Цёткі ў ідэйным плане перагукалася публіцыстычная паэзія К.Каганца. Яна працягвала традыцыі нар. антыпрыгонніцкіх і рэкруцкіх песень, была прасякнута нац. матывамі («На мабілізацыю», «Наш покліч», «Плач беларуса»). Новай для бел. паэзіі была рабочая тэматыка, якую распрацоўваў Ц.Гартны ў вершах, прысвечаных гаротнай долі вандроўных гарбароў («Песні гарбара», «Гарбар на вандроўцы»). Паплечнікам Ц.Гартнага па літ. і грамадска-паліт. дзейнасці быў А.Гурло, які ўвёў у бел. лірыку марыністычныя матывы («Заблішчалі ў цёмнай далі маякі», «На моры»). Гумарыстычная плынь найб. выразна выявілася ў творчасці А.Паўловіча. Стыль яго

ЛІТАРАТУРА

605

вершаў працягваў традыцыю бел. сац.бытавога анекдота, калі за недарэчнымі, іранічна паказанымі падзеямі ўгадваецца нар. мараль («Сыноўняя апека», «Гаспадыніна дзяжа»), Вастрынёй сац. тэматыкі вылучалася паэт. творчасць З.Бядулі («Пастушка», «Пан»). У той жа час пісьменнік узбагаціў бел. літаратуру адзнакай інтэлігентнасці, даказаўшы, што паэзія можа ўзняцца да найшырэйшых маст. абагульненняў, пераасэнсоўваючы духоўны вопыт тысячагоддзяў. У вершы «Прарок» спроба зірнуць на тагачаснае становішча Беларусі праз прызму гісторыі чалавецтва, трывога за лёс радзімы, чаканне прыходу будзіцеля нар. мас. Шырокае выкарыстанне фалькл. матываў, меладычнасць і напеўнасць лірыкі ў ранняй паэзіі К.Буйло. Выдатнай старонкай яе творчасці стала поўная ўзвышаных самаадданых пачуццяў лірыка кахання («Помніш вечар?», «У краіне мар», «Як я цябе люблю»), а таксама патрыят. лірыка («Люблю», «Беларусі»). Адметнай з ’явай бел. паэзіі была творчая спадчына В.Адважнага, А.Зязюлі, К.Сваяка — каталіцкіх святароў, якія развівалі прагрэсіўныя патрыят. і хрысціянскадэмакр. ідэі. Асаблівасць бел. лірыкі пач. 20 ст. ў яе жанрава-стылявой разнастайнасці, з ’яўленні новых паэт. форм, вобразаў і матываў. Яна звярталася непасрэдна да чытачоў з заклікамі, патрабаваннямі, павучаннямі, перасцярогамі; эмацыянальны водгук на падзеі ператвараўся ў эфектыўную школу грамадз. выхавання. Паэзія на працягу ўсяго часу заставалася надзейным носьбітам нац. свядомасці. На першы план выступілі праблемы «зямлі і волі», новага чалавека і гераічнай асобы, узаемаадносін чалавека і грамадства, ролі культуры ў жыцці народа. Бел. паэзія выйшла на якасна новы грамадскі і эстэт. ўзровень. Проза. У пач. 20 ст. празаічныя жанры набылі больш шырокае развіццё ў параўнанні з 19 ст., калі эпас падаваўся часцей у вершаваных формах. Пераважала малая проза, якая з прычыны яе жанравай спецыфікі ў адлюстраванні рэчаіснасці мела магчымасць больш хутка адгукацца на праблемы мінулага і тагачаснага жыцця. Вялікую ролю ў распаўсюджванні бел. прозы сярод шырокіх чытацкіх колаў мелі газ. «Наша доля» і «Наша ніва»; у апошняй друкаваліся апавяданні З.Бядулі, У.Галубка, Ц.Гартнага, М.Гарэцкага, К.Каганца, Я.Коласа і інш. На старонках літаратурнага і навукова-папулярнага часопіса для моладзі «Лучынка» змяшчалі творы З.Бядуля, Я.Колас, Ядвігін Ш. Апавя-

вігін Ш. поруч з рэалістычна-быт. і алегарычна-казачнай прозай даў узоры лірычнай навелы, М.Багдановіч — арыданні бел. аўтараў выходзілі ў свет і гінальныя спробы стылізацыі пад архаіасобнымі зборнікамі, кнігамі: «Белаку. Наватарскі характар прозы А.Гарурускія апавяданні» (1901), «Нарысы і на праявіўся ў выкарыстанні элементаў апавяданні з беларускага жыцця» (1902), фантастыкі ў рэалістычным быт. апавя«Нарысы і апавяданні з жыцця беларусданні. Яго творчасць адметная пашыкай вёскі» (1906) А.Пшчолкі, «Бярозка» рэннем традыцыйнай тэматыкі: акрамя (1912) , «Васількі» (1914) Ядвігіна НІ., бел. вясковага жыцця, А.Гарун пісаў і «Апавяданні» (1912), «Нёманаў дар» пра нац. бяспраўе беларуса («Пан Ша(1913) , «Тоўстае палена» (1913), «Род- буневіч»), разбуральнае ўздзеянне асныя з’явы» (1914) Я.Коласа, «Абразкі» трожнага жыцця на псіхалогію чалавеЗ.Бядулі (1913), «Апавяданні» У.Галубка («Маладое», «Чалавек без крыві»). ка (1913), «Рунь» М.Гарэцкага (1914), Увядзенне пісьменнікамі ў маст. твор «Недацветы» В.Ластоўскага (1918). нар. гутарковых лексічных, сінтаксічАкрамя таго, апавяданні М.Багдановіча ных, стылявых форм сведчыла пра на рус. мове публікаваліся ў яраўзбагачэнне бел. літаратуры мастацкаслаўскіх газетах «Голос» («Няшчасны выяўленчымі сродкамі, рост творчага выпадак», «Злачынства», «Цуд маленьмайстэрства саміх аўтараў. кага Петрыка» і інш.), «Северная газета» («Прытча пра васількі», «Імянінніца»), часопісе «Русскнй экскурсант» Я Д В І Г І Н ш. («3 летніх уражанняў») і інш. Выдаваліся таксама кнігі для дзяцей з перакладамі, вершамі, замалёўкамі, казкамі і апавяданнямі. У 1906 Цётка выдала «Лемантар», «Гасцінец для малых дзяцей», «Першае чытанне для дзетак беларусаў»; суполка «Загляне сонца і ў Апаведаньня. наша аконца» надрукавала «Беларускі лемантар, або Першую навуку чытання» К.Каганца. У 1909 выйшла ў свет «Другое чытанне для дзяцей беларусаў» Я.Коласа. Бел. проза развівалася ў плане пашырэння разнастайнасці жанравых форм: апавядальная гісторыя ў розных варыянтах (Ядвігін Ш., У.Галубок, В.Ластоўскі, Я.Лёсік, Цётка), празаічная байка (Ядвігін Ш.), алегарычнае апавяданне (Я.Колас, Ядвігін III.), нар. казка ў літаратурнай апрацоўцы (Я.Колас, В І Л Ь Ш Ь ^ - ---З.Бядуля), літаратурная казка (М.БагдаД Р У К А Р Н Я Х .Ц 'Ш І І V К У Х Т Ы . новіч, Ядвігін Ш., В.Ластоўскі), казкаварыяцыя (А.Гарун), навела ў розных Вокпадка зборніка апавяданняў «Васількі» варыянтах (У.Галубок, Ядвігін Ш., Ядвігіна Ш. 1914. Я.Колас, М.Гарэцкі), апокрыф, апавяданне-папуры на фалькл. матывы (М.БаДля малой прозы пач. 20 ст. пры адгдановіч), «сцэнкі з натуры» (Я.Колас, люстраванні рэчаіснасці характэрны М.Багдановіч), мініяцюра (З.Бядуля, своеасаблівы зварот да традыцый вусМ.Гарэцкі, М.Багдановіч), абразок у най нар. творчасці, да нар. вобразаў з розных формах (Ядвігін Ш., Я.Колас, выразна арыгінальным аўтарскім поВ.Ластоўскі, Цётка), фельетон (Ядвігін глядам на тагачасныя праблемы. 3 адШ., М.Багдановіч), імпрэсія (З.Бянаго боку, адбывалася своеасаблівая дуля, М.Гарэцкі), экспрэсія, літ. акорды стылізацыя пад фальклор (Бронісь, (З.Бядуля), мастацкая прамова (К.КагаЛ.Гвозд, Я.Окліч і інш.), з другога — нец), прыпавесць, паданне, «народны зварот да нар. форм: анекдота, казкі, сказ» — легенда (В.Ластоўскі), падзейпадання (М.Багдановіч, А.Гарун, Я.Кона-разгорнутае апавяданне з рэальным лас), вобразаў (М.Гарэцкі, Я.Колас, мастацкім светам (М.Багдановіч, А.ГаА.Пшчолка, Ядвігін Ш.). Фалькл. паэрун, М.Гарэцкі, Я.Колас і інш.), маст. тыка ў апавяданнях Ядвігіна Ш. дапанарыс (К.Каганец, К.Лейка, А.Пшчолмагала яму глыбей пранікаць у сутка). М.Гарэцкі з поспехам развіваў ананасць жыццёвых з’яў і чалавечых халітычна-псіхал. стылявую плынь, З.Бярактараў. Для многіх яго твораў, пададуля — імпрэсійна-рамантычную. Яддзеных у форме роспаведу пэўнага

606_____________ ЛІТАРАТУРА

ВАСІЛЬКІ.

расказчыка («Заморскі звер», «Важная фіга», «3 маленькім білецікам», «Жывы нябожчык», «Чортава ласка» і інш.), характэрна індывідуалізацыя герояў, праз якую выяўляюцца асаблівасці іх светаразумення. Селянін у Ядвігіна Ш. жартуе з сябе (часам апасродкавана), нібыта не разумеючы камізму сітуацый, аб якіх распавядае. У форме літ. анекдота аўтар высмейвае заганы чалавечай натуры («Што сказаў певень», «Шчаслівая»), Легендарныя і казачныя сюжэты, нар. анекдоты пакладзены ў аснову апавяданняў «Мост у Кутох», «Як Кузьма стрэльбу рабіў», аповесці «Прыгоды Панаса і Тараса» В.Ластоўскага.

3 развіццём празаічнага эпасу пашыраюцца яго ідэйна-тэматычныя абсягі. Героямі твораў малой прозы становяцца ўжо не толькі сяляне, але прадстаўнікі інтэлігенцыі (М.Гарэцкі), гарадскіх нізоў, рабочыя (Я.Колас, Цётка), местачковай эліты (Я.Колас); шырока прадстаўлены дзіцячыя характары (М.Багдановіч, Я.Колас, Цётка). У апавяданнях таго часу нярэдка з’яўляецца вобраз лірычнага героя, які задумваецца над філас. пытаннямі, на свядомасці якога адбіваюцца эстэтычныя роздумы аўтараў (М.Багдановіч, З.Бядуля, М.Гарэцкі, Ядвігін Ш.). Найб. пашыранай была тэма сялянскага лёсу і ладу жыцця ў бел. вёсцы, праблемы беззямелля, пошукаў выйсця з гаротнага становішча. Такі тэматычны кірунак адлюстравання рэчаіснасці мае драматычнае і гумарыстычнае адгалінаванні. Да першага можна аднесці апавяд. «Пяць лыжак заціркі», «На каляды к сыну» З.Бядулі, «Голад», «Памылка вучонага», «Мінуўшчына» У.Галубка, «У лазні», «Роднае карэнне», «У чым яго крыўда» М.Гарэцкага, «Нёманаў дар», «Малады дубок» Я.Коласа, «3 бальнічнага жыцця», «Дуб-дзядуля», «Гаротная» Ядвігіна Ш. і інш. Да сатырычнага адлюстравання сялянскага жыцця звярталіся У.Галубок (апавяд. «Вясковыя астраномы»), К.Каганец («Што кажух, тое не вата»), Я.Колас («Недаступны», «3 днеўніка пана Жылака», «Так і трэба ашуканцу», «Дзяліцьба», «Калодка пчол»), Ядвігін Ш. («Важная фіга», «Заморскі звер», «Пазыка»), Цётка («Зваротлівы»). У гэтым тэматычным кірунку выразна вылучаюцца апавяданні пра гаротны лёс сялянскіх дзяцей, дзяцей-сірот, беспрасветнасць і згубнасць жаночага лёсу («Велікодныя яйкі», «Малыя дрывасекі», «Плач пралескаў», «Снілася мне казка», «Маці», «Яе душа», «За тканінай», «Шчасце не ў золаце», «Без споведзі» З.Бядулі; «Дзеравеншчына», «Сірата Юрка» Я.Коласа; «Міхаська» Цёткі; «Шчырае каханне» У.Галубка; «Бярозка», «Гаротная» Ядвігіна Ш.). Сярод

вобразаў жанчын з трагічным лёсам прадстаўніцы інтэлігенцкіх колаў, студэнцтва («Красаваў язмін» М.Гарэцкага, «Злачынства» М.Багдановіча, «Зялёнка» Цёткі). Рабочую тэматыку ў бел. прозе пачаў асвойваць Ц.Гартны (апав. «Штрэйкбрэхер»). Рэчаіснасць, напоўненая драматызмам сац. канфліктаў, у яго апавяд. «Велікодная каробка», «Лайдак». У белетрыстыцы таксама паказваецца бюракратызм мясц. чыноўніцтва («Янкава жальба», «У губерню з паперай», «Бабылкіна гора», «Перапіска» А.Пшчолкі). Вытокі бел. прозы пач. 20 ст. — у паэзіі. Паэтычны, сінтэтычны погляд на жыццё ўласцівы раннім творам З.Бядулі і Я.Коласа. Жанр лірычнай празаічнай мініяцюры, блізкі да вершаў у прозе, увёў у бел. літаратуру З.Бядуля (зб. «Абразкі», 1913). Праблемы інтэлігенцыі і народа, тэма мастацтва і маладых талентаў, якія не маглі развівацца ў тагачасных умовах, у яго апавяд. «На каляды к сыну», «Велікодныя яйкі». Непаўторным нац. каларытам, разнастайнасцю тэматыкі, мноствам характараў-тыпаў бел. сялян вызначаецца проза Я.Коласа (зб-кі «Апавяданні», 1912; «Родныя з’явы», 1914, і інш.). Маст. адкрыццём у бел. літаратуры сталі яго алегарычныя апавяд. «Казкі жыцця», напоўненыя глыбокім жыццёвым і сацыяльна-філасофскім зместам. Ідэя вечнасці жыцця, бясконцасці форм яго праяўлення, імкнення чалавека да пазнання таямніц быцця і прыроды прасочваецца ў яго апавяд. «Жывая вада», «Проці вады», «Даль» і інш. Пісьменніка хвалявала праблема правоў і абавязкаў чалавека ў грамадстве, дзе «за сталом жыцця» сядзіць «цесная людская сям’я» («Малады дубок»), Бытавыя і сацыяльна-псіхал. яго творы («Соцкі падвёў», «Бунт», «Нёманаў дар») — класічны ўзор у жанры «малой прозы». Майстэрства псіхал. аналізу пісьменніка выявілася ў апавяд. «Васіль Чурыла». Проза Я.Коласа пры яе кампазіцыйнай зграбнасці, сюжэтнай завершанасці насычана каларытнымі дэталямі, канкрэтна-рэалістычным паказам абставін, у якіх дзейнічаюць героі, а таксама дыялогамі, пейзажамі, адметнай настраёвасцю. Новую для бел. літаратуры прытчавую форму, спробу філасофскай прозы даў М.Багдановіч у апавяд. «Апокрыф», «Аб іконніку і залатару». Вызначальнымі для яго становяцца тэмы адухоўленай красы, самаадданага служэння мастака народу (казка «Музыка»), паглыблены псіхалагізм («Злачынства», «Няшчасны выпадак»). Складанай грамадска-сац. і філасофскай праблематыкай, духоўна-інтэлектуальнай змястоўнасцю ўзбагаціў літаратуру

М.Гарэцкі. Зборнікам апавяд. «Рунь» (1914) ён пашырыў тэматычныя і жанрава-стылявыя межы бел. прозы, увёў новага героя — вясковага інтэлігента («Роднае карэнне») і форму лірыка-экспрэсіўнага спасціжэння рэчаіснасці («Патаёмнае», «Страхаццё»). У яго творах 1914— 16 асуджэнне антыгуманнай сутнасці эксплуататарскага грамадства («Маці», «Дзёгаць»), антынар. характару вайны («Літоўскі хутарок», «Генерал»), У апавяд. «Усебеларускі з’езд 1917-га года» ва ўспамінах удзельніка — селяніна са Смаленшчыны Кузьмы — ён перадае атмасферу небывалага патрыятычнага ўздыму людзей, што сабраліся вырашыць лёс роднай зямлі. Разнастайнасць канфліктаў той эпохі, дыялектыка душы і перажыванні людзей з розных грамадскіх слаёў адлюстраваны ў аповесці «Дзве душы» (1919) — своеасаблівым маст. рэпартажы, які выносіў прысуд адмоўным з’явам у палітыцы, паводзінах і свядомасці людзей. Пачатак дакументальнаму жанру ў бел. літаратуры 20 ст. пісьменнік паклаў кнігай дакументальна-маст. запісак «На імперыялістычнай вайне» (1915— 19, апубл. 1926), якая стала адным з лепшых антываенных твораў сусветнай літаратуры. Адна з істотных асаблівасцей апавядання таго перыяду — яго псіхалагічны пачатак, аналітычны зварот да стану душы, да пошуку адказаў на жыццёва важныя пытанні. У многіх творах прысутнічае погляд аўтараў на прыгожае ў жыцці: проза М.Багдановіча («Няшчасны выпадак»), З.Бядулі («Нуда мая», «Вечарам», «Як памру», «У заварожаных казках»), М.Гарэцкага («Красаваў язмін», «Што яно?»), Я.Коласа («Дзеравеншчына», «Сірата Юрка»), У асобных апавяданнях дамінуюць трагічныя абставіны, але ў цэлым яны не закрэсліваюць аўтарскія ідэалы прыгожага. Некаторыя апавяданні М.Гарэцкага пабачылі свет значна пазней, чым напісаны: «Чарнічка» (нап. 1915, апубл. 1917), «Літоўскі хутарок» (адпаведна 1915 і 1920), «Зіма» (адпаведна 1915 і 1918), «Амерыканец» (адпаведна 1916 і 1917), «Маці», «Хадзяка», «Генерал», «Асілак» (усе адпаведна 1916 і 1918) і інш. Многія творы, напісаныя М.Гарэцкім у час вайны, былі апублікаваны пераважна толькі пасля рэвалюцыі, таму не маглі непасрэдна ўплываць на развіццё грамадскай свядомасці таго часу. Сярод буйных празаічных жанраў пач. 20 ст. мемуары («Успаміны» Ядвігіна Ш.), дакументальныя запіскі («На імперыялістычнай вайне» М.Гарэцкага), аповесць («Дзве душы», «Ціхая плынь», «Меланхолія» М.Гарэцкага), раман («Золата» Ядвігіна Ш.). Літара-

ЛІТАРАТУРА_____________

607

тура пач. 20 ст. толькі пачынала адлюстроўваць рэчаіснасць у буйных жанравых формах. Разнастайнасць і багацце прозы назіраюцца найперш у малых яе формах. Д рам атургія. Адраджэнне бел. драматургіі звязана з ажыўленнем грамадска-культурнага жыцця пасля рэвалюцыі 1905—07. Традыцыі, закладзеныя В.Дуніным-Марцінкевічам, працягвалі Ф.Аляхновіч, І.Буйніцкі, У.Галубок, Я.Купала і інш. Тэатрапьнае мастацтва Беларусі пачало ўзыходзіць на шлях мэтанакіраванага і прафес. развіцця, аб чым сведчыць, напр., дзейнасць Мінскага т-ва аматараў прыгожых мастацтваў (1896— 1906), Бел. музычна-драматычнага гуртка ў Вільні (1911— 16), Гродзенскага т-ва аматараў драм. і муз. мастацтва «Муза» (1907— 14) і інш. Здабыткі драматургіі найперш звязаны з творамі Я.Купалы «Паўлінка», «Прымакі», «Раскіданае гняздо», са стварэннем прафес. тэатра І.Буйніцкага. Бел. драматургі арыентаваліся на напісанне такіх твораў, якія ў далейшым атрымалі б сцэнічны працяг. У літаратуры пач. 20 ст. прасочваюцца родавыя «перакрыжаванні» эпасу і драмы. Гэта назіраецца, напр., у творчасці М.Гарэцкага (драматычныя абразкі «Атрута», «Гапон і Любачка», драматызаваная аповесць «Антон», усе 1914), Я.Купалы (драматычньм паэмы «Адвечная песня», 1908, «Сон на кургане, 1910), К.Буйло (вершаваныя драматычны абразок «Кветка папараці», драма «Сягонняшнія і даўнейшыя», абодва 1914). Гэтыя творы — своеасаблівыя драмы для чытання, што, аднак, не выключала магчымасці іх пастаноўкі на сцэне. Бел. драму пач. 20 ст. падзяляюць на ўласна драму («Страхі жыцця», «Цені» Ф.Аляхновіча; «У іншым шчасці няшчасце схавана», «Сын Даніла» К.Каганца; «Раскіданае гняздо» Я.Купалы), меладраму («Апошняе спатканне», «Ганка», «Бязродны» У.Галубка), камедыю ў розных яе жанравых формах («На Антокалі» Ф.Аляхновіча; «Модны шляхцюк» К.Каганца; «Паўлінка», «Прымакі» Я.Купалы), драматызаваную казку («Хлопчык у лесе», «Шчаслівы чырвонец», «Дзіўны лапаць, або Не ўсё тое порах, што ў пораху ляжыць» А.Гаруна; «Базылішк», «Чорт і Баба» Ф.Аляхновіча). Тэматычны дыяпазон бел. драматургіі быў даволі шырокі. Драматургі звярталіся да адлюстравання жыццёвых праблем простага чалавека (Ф.Аляхновіч, М.Гарэцкі, К.Каганец, Я.Купала), класавай барацьбы ў перад- і паслярэвалюцыйны перыяды (Ф.Аляхновіч, У.Галубок, М.Грамы-

608

ЛІТАРАТУРА

ка), сатырычнага паказу жыцця шляхты (К.Каганец, Я.Купала), маральна-этычных праблем жыцця вышэйшага саслоўя на Беларусі ў мінулым (К.Каганец), праблем фарміравання духоўнага свету асобы (А.Гарун). Своеасаблівым пераходным этапам у драматургіі з 19 да пач. 20 ст. была творчасць К.Каганца — аўтара бытавых («У іншым шчасці няшчасце схавана», 1903, апубл. 1919; «Двойчы прапілі», 1910, апубл. 1919) і гіст. («Старажовы курган», апубл. 1919; «Сын Даніла», апубл. 1920) драм. Папулярнасцю карыстаўся яго вадэвіль «Модны шляхцюк» — адзін з першых твораў нац. тэатр. рэпертуару (паст. ў 1910 Першай бел. трупай І.Буйніцкага, у 1918 Першым т-вам бел. драмы і камедыі, у 1928 — БДТ-2). Камедыя выкрывала бел. выраджэнца з яго пагардлівымі адносінамі да ўсяго роднага, а сам «модны шляхцюк» Пранцішак Карчэўшчык стаў адным з папярэднікаў вобраза Мікіты Зносака ў «Тутэйшых» Я.Купалы. Задачу стварэння бел. нац. камедыі і драмы паспяхова вырашаў Я.Купала. У камедыі «Паўлінка» (1912, паст. і апубл. 1913) ён сатырычна паказвае звычаі і норавы кансерватыўнай шляхты, але дзеянне перарастае ў сацыяльна-бытавы канфлікт з драматычным фіналам. П’еса насычана дасціпным гумарам, іроніяй, танцамі, песнямі, прыпеўкамі, чым набліжаецца да сцэнічнага жарту «Прымакі» (1913, апубл. 1920). У драме «Раскіданае гняздо» пісьменнік паглыбіў тэму зямлі, па-новаму, у філасофскім плане асэнсаваў і вобразы сялян, і іх жыццёвыя пазіцыі. Я.Купала па-мастацку дасканала арганізаваў інтрыгу, сцэнічнае дзеянне, стварыўшы ўзоры класічнай нац. драмы. Вялікі ўклад у развіццё бел. драматургіі пач. 20 ст. зрабілі Ф.Аляхновіч і У.Галубок. Як драматург Ф.Аляхновіч

заявіў аб сабе п’есай «На Антокалі» (1914— 15), ідылічнай сцэнкай «На вёсцы», сцэнічнай легендай «Бутрым Няміра» (абедзве 1916), драмай з гарадскога жыцця «Манька» (1917, 2-я рэд. «Дрыгва», 1925). Разнастайныя паводле зместу, тэматыкі, багацця мастацкавобразнага ўвасаблення найб. супярэчлівых праблем тагачаснай рэчаіснасці, п’есы Ф.Аляхновіча вызначаюцца шырокім выкарыстаннем фалькл. матэрыялу. У іх паўстае легендарна-казачная мінуўшчына з вечна актуальнымі маральнымі праблемамі («Базылішк», 1917; «Чорт і Баба», 1918), жыццё рабочых з іх рэвалюцыйнымі настроямі, забастоўкамі, дэманстрацыямі («Калісь», 1917), складаная супярэчлівасць грамадскіх, сямейных канфліктаў, што абвастраліся ў эпоху сац. катаклізмаў («Страхі жыцця», 1918; «Цені», 1919). Значнае месца ў тагачасным тэатральным рэпертуары занялі драмы У.Галубка «Апошняе спатканне» (1917), «Бязвінная кроў» (1918), «Бязродны» і «Праменьчык шчасця» (абедзве 1919). Майстэрства драматурга засведчыла камедыя «Пісаравы імяніны» (1917; ставілася таксама пад назвамі «Хвароба ў добрым здароўі» і «Залёты дзяка»), эфект якой дасягаўся напоўненымі вобразамі, дасціпнымі дыялогамі і вострымі рэплікамі. Яго п’есы вызначаліся сцэнічнасцю, вастрынёй канфліктаў, дакладнасцю аўтарскай пазіцыі. Творы для дзіцячага тэатра, прасякнутыя аптымізмам, непрымірымасцю да фальшу і несправядлівасці, пісалі К.Лейка (п’еса «Снатворны мак», 1912), А.Гарун (зб. «Жывыя казкі», 1920). У іх яны паказалі сябе выдатнымі пісьменнікамі-педагогамі, здольнымі выхоўваць найвышэйшыя маральныя якасці. Над стварэннем нац. рэпертуару працавалі таксама Л.Родзевіч («Блуднікі», 1912), А.Гурло («Любоў усё змагае», 1912), К.Буйло («Сягонняшнія і даўнейшыя», 1914), Я.Колас («Антось Лата», 1917) і інш. У цэлым бел. драматургія пач. 20 ст. мела

значныя дасягненні ў адлюстраванні рэчаіснасці і вызначалася глыбокім дэмакратызмам, гуманістычным пафасам, цікавасцю да праблем агульначалавечага і эстэтычнага характару. Жанравае ўзбагачэнне бел. драмы, арыентацыя аўтараў на цеснае супрацоўніцтва з тэатрам у далейшым стала трывалым падмуркам для развіцця бел. драмы і нац. тэатра. Асаблівасць развіцця бел. літаратуры пач. 20 ст. ў якасна новых зменах: рысы «сялянскасці» і «мужыцкасці» саступілі месца арыстакратычнасці і дэмакратызму. Спецыфічна нацыянальнае ў ёй стала прыкметай агульначалавечай сутнасці. Адраджэнскі пафас бел. літаратуры ўзмацніўся рамант. тэндэнцыямі, экспрэсіўнасцю (М.Багдановіч, З.Бядуля, Я.Купала), паглыбіўся яе духоўны змест. 3 рамант. скіраванасцю твораў цесна звязана выкарыстанне сімволікі і алегарычных малюнкаў, адметных пераважна фалькл. паходжаннем. Зварот да традыцый вуснай нар. творчасці характэрны для М.Багдановіча, А.Гаруна, Я.Коласа, А.Паўловіча і інш. Вобразы сонца, ночы, зор, веснавога абуджэння прыроды сведчылі пра ўзнікненне новых маст. ідэалаў свабоды, якая ўяўлялася і як сац.-паліт. разняволенне, і як нац. незалежнасць, і як духоўнае ўваскрашэнне асобы. Рысы рэалістычнасці літаратура набывала за кошт паглыблення псіхалагізму, дэталізацыі абставін, цікавасці паэтаў да ўнутранага свету чалавека. Творчасць Ф.Аляхновіча, М.Багдановіча, З.Бядулі, А.Гаруна, М.Гарэцкага, Я.Коласа, Я.Купалы, В.Ластоўскага і інш. узняла бел. літаратуру да ўзроўню больш развітых літаратур, раскрыўшы багацці духоўнага свету беларуса, паказаўшы яго жыццё, барацьбу супраць сац. бяспраўя і нац. прыгнечання. Умовай паспяховага развіцця тагачаснай літаратуры была арыентацыя на нац. гістарычны вопыт традыцый сусветнай класікі, што дазволіла ёй арганічна ўключыцца ў сусветны гісторыка-літаратурны працэс. У.М.Казбярук, А.М.Макарэвіч. ЛІТАРАТУРА 1920— 40-х гадоў

Я.Купала сярод членаў Беларускага навукова-літаратурнага гуртка студэнтаў Санкт-Пецярбургскага ун-та пасля пастаноўкі «Паўлінкі». 1913.

Паэзія. 1920-я г. сталі часам імклівага росквіту бел. паэзіі, нараджэння шматлікіх літ. арганізацый і з’яўлення ў літаратуры маладых імён. Гэты перыяд характарызаваўся таксама ідэйнамаст. эксперыментамі, легендарнай «бурапеннасцю», пошукам ідэальнага «стылю эпохі», авангардным маст. мысленнем, якое імкнулася паяднаць у вобразным адзінстве ўсеабдымны рэв. экстаз і адметнасць нац. шляху Беларусі. У гэты час на Беларусі ўтварылася

першае літ. аб’яднанне «Маладняк» (1923), атой авангардны кірунак, якога прытрымліваліся яго сябры, быў умоўна названы крытыкам А.Бабарэкам «маладнякізмам», чым падкрэслівалася яго абсалютная навізна і актуальнасць у кантэксце абнаўлення тагачаснага грамадскага жыцця. Маст. прынцыпы, якіх прытрымліваліся маладнякоўцы, былі блізкія да футурыстычных і лефаўскіх прынцыпаў. Сярод іх найважнейшымі былі не толькі адмаўленне папярэдняй літ.-маст. традыцыі, але і адмаўленне ўсяго папярэдняга ўкладу жыцця. Маст. эксперыменты былі скіраваны ў сферу будучыні і знаменаваліся пошукамі наватарскага слова для выражэння новага зместу. Дзеля гэтага віталася ўсялякая навізна аж да т.зв. ламання граматыкі і сінтаксісу, разбурэння класічнага радка верша, увядзення ў паэзію размоўнага, гутарковага стылю. Змена тэм і матываў прадугледжвала пераход ад апявання пяшчотных пачуццяў і тужлівых настрояў да паэтызацыі рыштаванняў новага будаўніцтва. Маладнякоўцы жылі з абсалютным адчуваннем расколу сусв. гісторыі на старую і новую эры, а пунктам адліку новай эры была пралетарская рэвалюцыя. Рэвалюцыя і яе шматлікія метафары (завіруха, буралом, дым-пажар і інш.) стала гал. сімвалам-канцэптам тагачаснай паэзіі і асн. ідэалагічным фактарам для пазітыўнай ацэнкі твораў крытыкай. Гэтая акалічнасць вызначала гал. афіц. кірунак тагачаснай паэзіі як рэв. канцэптуалізм, і менавіта ў яго рэчышчы пераважна развівалася паэзія прадстаўнікоў «Маладняка», БелАППа, «Беларускай літаратурна-мастацкай камуны», розных літ. філій і гурткоў. Найб. яркім прадстаўніком гэтай плыні быў М.Чарот. Для М.Чарота будучыня — гэта велічны паход у заўтра, які пачалі ягоныя «босыя на вогнішчы». Для Ц.Гартнага будучыня асацыіравалася з «панствам працы» і «ўсясветнай камунай». А.Дудар апяваў у сваіх вершах досыць адцягненую «будучыню з сінімі крыламі», а ў канцы 1920-х г. расчараваўся ў яе прыходзе ў вершы «Пасеклі наш край папалам» (1927), за што адным з першых сярод бел. паэтаў арыштаваны і асуджаны. Для паэтаў старэйшага пакалення (Я.Купалы, Я.Коласа, З.Бядулі) будучыня наогул уяўлялася змрочнай і варожай: перспектыва рэв. пераўтварэння грамадства разыходзілася з увасабленнем у рэчаіснасць бел. нац. ідэі, нягледзячы на заўважныя поспехі палітыкі беларусізацыі ў 1-й пал. 1920-х г. Я.Купала ў вершы «Перад будучыняй» (1922) перадаваў трагічнае светаадчуванне патрыёта-беларуса, які прадбачыць пагібель роднага краю «пад чужой апекай» і ўсведамляе, што яго на20. Зак. 295.

род усё яшчэ далёкі ад самавызначэння. Яго зб. вершаў «Спадчына» (1922) вызначаўся патрыятычнай дамінантай і трывожнымі настроямі-прадчуваннямі, а зб. «Безназоўнае» (1924) успрымаўся больш аптымістычна; яго настрой сведчыў, што Я.Купала станавіўся песняром рэв. Беларусі. У вершы «О так, я пралетар» з апошняга зборніка адчувалася схаваная сумная іронія Я.Купалы, які бачыў небяспеку ў імкненні «пралетара» — тагачаснага героя жыцця — лічыць для сябе Бацькаўшчынай цэлы свет. У паэме «Безназоўнае» Я.Купала імкнуўся асэнсаваць рысы перамен у грамадска-гіст. жыцці Беларусі; ён шукае для іх назву, аднак пакідае ў сферы «безназоўнага» або займенніка «яно». У нешматлікіх вершах канца 1920-х г. Я.Купала адлюстраваў працэс ліквідацыі традыцыйнага ўкладу жыцця бел. вёскі («Сыходзіш, вёска, з яснай явы», 1929) і тыя перамены, якія несла калектывізацыя («Звіслі хмары над калгасам», 1930). Адчуванне трагічнага «залому» над будучыняй уласціва і тагачаснай паэзіі Я.Коласа. Вершы «Звон шыбаў», «Цені-страхі» і інш. з яго зборніка «Водгулле» (1922) перадаюць трывожны стан чалавека, якога турбуе адчуванне згубленай дарогі, незразумелы метафізічны страх, што прысутнічае паўсюдна. У пач. 1920-х г. Я.Колас закончыў і працу над сваёй паэмай-эпапеяй «Новая зямля», дзеянне якой разгортваецца яшчэ ў дарэв. Беларусі. Пошукі «новай зямлі» становяцца скразной метафарай, якая аб’ядноўвае ўвесь сюжэт і надае твору алегарычнае гучанне: будучы лёс беларусаў звязаны не толькі з зямельнай рэформай, што вырашыць сялянскі

ЛІТАРАТУРА_____________ 609 лёс, але, паводле біблейскай аналогіі, «новая зямля», як і «новае неба», адкрыецца народу толькі ў выніку ўласнага духоўнага перанараджэння. За гэта творчасць паэтаў старэйшага, нашаніўскага, пакалення крытыкавалася і аспрэчвалася маладнякоўцамі, якія звязвалі будучыню Беларусі з рэвалюцыяй і шукалі адпаведныя сродкі маст. вобразнасці. Футурыстычны наступ авангарду на мінулае М.Чарот увасобіў у вершы «Скокі на могілках», у якім новыя пераможцы жыцця сцвярджаюць беспаваротнасць сваёй перамогі. У гэтым вершы адчуваецца схаваная папеміка з купалаўскім ідэалам гіст. мінулага Беларусі як часам «залатога веку». Асабліва непрымальнай з пункту гледжання апалагетаў футурыстычнага’ адмаўлення класікі была купалаўская паэма «На Куццю» (1911), дзе князь маляваўся не як жорсткі прыгоннік, але як мудры ўладар, які справядліва кіруе народам і краінай. М.Чарот парадзіраваў ключавыя вобразы купалаўскай паэмы: разважлівага князя, кургана, старога замчышча. Мінулае ў яго ўяўленні можа быць толькі развенчана і адпрэчана, бо яно ўвасабляе сац. несправядлівасць і прыгнёт. 3 палемікі з Я.Купалам пачынаўся і авангардна-рэв. шлях у паэзію М.Грамыкі. У яго паэме «Гвалт над формай» (1922) эпатажна і кідка сцвярджаліся ваяўнічыя прынцыпы новага мастацтва, якія адпавядалі футурысцкай паэтыцы. Паэт адмаўляе купалаўска-коласаўскую традыцыю, ён прэтэндуе на першыя пазіцыі ў навейшай літаратуры. Пры гэтым М.Грамыка выказваў захапленне паэмай М.Чарота

610

ЛІТАРАТУРА

«Босыя на вогнішчы» (1921) як сучасным і актуальным творам, які з ’яўляецца ўзорным на новым этапе літаратуры. Бел. паэты (Ц.Гартны, М.Грамыка, М.Чарот) праз вобразную сістэму сваіх маст. твораў фактычна сцвярджалі і замацоўвалі ў бел. паэзіі найважнейшыя пастулаты футурызму. Ідэя класавай барацьбы стала ключавой у сістэме тагачаснай дзярж. ідэалогіі, а літаратура была абвешчана яе неад’емнай «зброяй». Такую трансфармацыю перажыў футурызм, усё больш адпавядаючы канону утылітарнага мастацтва, або рэв. канцэптуалізму. На рас. літ. глебе ён атрымаў назву Левага фронту мастацтва, асн. прынцыпамі якога былі класавасць, рэв. агітацыя і прапаганда, што вельмі выразна адбілася і ў тагачаснай бел. паэзіі. Азначаныя маст. прынцыпы яшчэ ў большай ступені былі характэрныя для П.Шукайлы — кіраўніка суполкі лефаўскай арыентацыі «Беларуская літаратурна-мастацкая камуна» (1927). Ён імкнуўся быць ультраавангардным у практычным увасабленні рэв. канцэптуалізму. Найб. вядомы яго твор — паэма «Акорды дзён» (1930), у якой паэт з пункту гледжання рэв.-пралетарскай эстэтыкі паказаў прыклад, якім павінен быць сучасны яму стыль эпохі. I ў паэзіі, і ў крытыцы П.Шукайла быў паслядоўным апалагетам рэв. ідэалаў, што абумоўлівала адпаведную танальнасць яго твораў і сістэму маст. вобразаў з паэтызацыяй ідэалагічных штампаў і спецыфічнай авангардысцкай агрэсіўнасцю ў сцвярджэнні новых форм грамадскага ладу. Адпаведна свайму разуменню авангардысцкага стылю эпохі ён распрацоўваў і тэму кахання. Авангардная паэтыка футурыстычналефаўскага кшталту віталася крытыкай і лічылася ўзорнай на тагачаснай ідэйна-эстэт. прасторы. Аднак яна не вычэрпвала сабой багацце і шматфарбнасць бел. паэзіі 1920-х г., дзе прысутнічаў не толькі «прагрэсіўны» рэв. канцэптуалізм, але і т.зв. «ўпадніцкія» тэндэнцыі, што, на думку крытыкаў, адводзілі новае мастацтва ад справы пабудовы вял. будучыні. Тагачасная крытыка абвінавачвала ў гэтым пераважна прадстаўнікоў літ. аб’яднання «Узвышша», якое вылучылася ўвосень 1926 з «Маладняка» і існавала да 1931. Прадстаўнікі «Узвышша» прапанавалі свой новы ідэйна-эстэт. тэрмін — «аквітызм», разумеючы яго як сінтэз рамант. і рэаліст. тэндэнцый, і звязвалі з ім узлёт (узвышэнне) маст. творчасці, бо, на іх думку, маладнякоўцы адышлі ад сапраўдных маст. пошукаў у бок агітацый-

най і прапагандысцкай літаратуры. Узвышэнскія паэты У.Дубоўка, У.Жылка, Т.Кляшторны, Я.Пушча і інш. вярнуліся да стварэння паэзіі пачуццяў і настрояў, сцвярджалі права лірычнага героя новага часу на смутак і каханне, на шчырае чалавечае сяброўства і самаахвярную любоў да Бацькаўшчыны. Яны актуалізавалі літ. традыцыі, вярнулі на п’едэстал адраджэнскіх куміраў Я.Купалу і Я.Коласа, узвысілі да ўзроўню класіка М.Багдановіча, сцвердзілі сваю арыентацыю на скарбы нац. фальклору, вярнулі ў літаратуру нац. ідэю і надалі ёй новае гучанне. Паэты-ўзвышэнцы ў тэме Бацькаўшчыны апявалі не яе шчаслівую рэв. перспектыву, а тыя «дзіды» і «церні», што наканаваны паэту пры служэнні ёй (вершы «О, Беларусь, мая шыпшына», «Часіна ды з сокам рабіны» У.Дубоўкі, «Лісты да саба-

вацца ад жорсткасці і няўтульнасці жыцця. Прадстаўніком «новабуржуазных плыняў» у 2-й пал. 1920-х г. лічыўся і У.Жылка, які, наследуючы М.Багдановічу, у цыкле «Вершы спадзявання» з пазіцый абсалютызацыі хараства абагаўляў жанчыну і высокае каханне да яе. Гэты ўрачысты пафас узвялічвання жанчыны і пакланення яе хараству ў паэт. парадыгме 1920-х г. успрымаўся негатыўна, бо ўсё пяшчотнае і ўзвышанае каханне належала мінуламу, было адзнакай старога буржуазна-мяшчанскага свету. Паэтам авангарднага мыслення з яркай глыбокай індывідуальнасцю быў узвышэнец Т.Кляшторны, якога таксама ў 1920-я г. абвінавачвалі ў ясеніншчыне, багемшчыне за паэтызацыю вузка-індывідуалістычных перажыванняў, апяванне безнадзейнага смутку, хмяль-

Арганізатары літаб’яднання «Узвышша».

Стаяць: А.Бабарэка, Я.Пушча. Сядзяць: К.Чорны, У.Дубоўка, К.Крапіва. Мінск.

1926—27.

кі», «Асеннія песні» Я.Пушчы). Яны «снілі сны аб Беларусі», як Я.Купала, шукалі і не знаходзілі «новую зямлю», як Я.Колас, праслаўлялі каханне, пачуцці, права на асабістае жыццё. Усе гэтыя матывы трактаваліся афіц. крытыкай як «блакітная мляўкасць» і недалужнае ўсхліпванне буржуазна-мяшчанскага кшталту, як перажыткі, упадніцтва і багема. Гал. багемшчыкамі называліся Я.Пушча — за імажынізм; У.Жылка — за манеры сярэдневяковага трубадура і за тое, што ў яго не наглядаецца набліжэння да пралетарскай літаратуры; Т.Кляшторны, празваны ледзяным гітарыстам, — за «эстэтнічанне» і меланхалічныя настроі; а таксама Ю.Лявонны, В.Маракоў, П.Трус за той жа адыход ад апявання рэв. ідэалаў. Нават А.Дудар (вядомы як непрымірымы крытык узвышэнцаў Т.Глыбоцкі) зарабіў сабе ярлык упадніка за тое, што ў некат. вершах зборніка «I залацісцей і сталёвей» (1926) паэтызаваў каханне як чароўную ілюзію, часовую прыгожую рэальнасць, куды можна ненадоўга сха-

ных уцех і прыхільнасць да мяшчанскіх вобразаў. Маст. ідэалам крытыкамі лічыўся нязломны змагар за новую эпоху сцвярджэння пралетарскай дыктатуры («дыктатуры працы») і барацьбы з ворагамі народа. Ужо ў першым зб. вершаў «Кляновыя завеі» (1927) Т.Кляшторны выкрышталізаваў тыя ўлюбёныя матывы і вобразы, за якія яго крытыкавалі. Найб. жорстка крытыкаваліся надрукаваныя ў час. «Узвышша» ў 2-й пал.

1920-х г. паэмы «1 пурпуровых ветразей узвівы» і «Штурмуйце будучыні аванпосты» У.Дубоўкі, «Сады вятроў» і «Цень Консула» Я.Пушчы і «Калі асядае муць» Т.Кляшторнага. Розныя героі гэтых паэм — гэта героі-апаненты, якія дыскутуюць паміж сабой. Фактычна гэта палемічны роздум паэтаў над грамадскай сітуацыяй канца 1920-х г., над праблемай выбару тагачаснай творчай інтэлігенцыяй свайго шляху ў паслярэв. рэчаіснасці. Выбар заключаў у сабе ключавую антыномію дзесяцігоддзя — старое і новае. У авангарднай парадыгме 1920-х г.

адметна праявіўся імажынізм. Калі футурызм у сваім лефаўскім варыянце збліжаўся з ідэйнымі асновамі пралетарскага мастацтва, то імажынізм успрымаўся тагачаснай афіц. крытыкай як буржуазнае адхіленне ад канонаў пралет. літаратуры. У бел. паэзіі найб. яскрава тэндэнцыі імажынізму праявіліся ў творчасці Я.Пушчы, які фактычна рэалізаваў яго творчыя прынцыпы на бел. паэт. глебе і тым самым паказаў, што бел. слову падуладнае самае вытанчанае эксперыментатарства. Ужо ў першым яго зборніку «Раніца рыкае» (1925) схільнасць да асацыятыўнай, часам манернай вобразатворчасці, да вынаходніцтва новых нечаканых метафар, інверсійнай ускладненасці радка. Гэтую свядомую ўстаноўку на знарочыстую вобразнасць паэт падкрэсліваў і ў вершах пазнейшага зборніка «Ўііа» (1926) , дзе ён рабіў спец. акцэнт на імажынісцкай дамінанце — на вобразах, якія «бягуць гуртамі». Я.Пушча, а ўслед за ім М.Багун, А.Вольны, С.Дарожны, Ю.Лявонны смела эксперыментавалі са словам, ставілі сабе задачу здабыць з іх глыбінь новыя нюансы і новыя сэнсавыя адценні. Для Я.Пушчы школа імажынізму была творчым пошукам свайго індывід. стылю, які быў бы сугучны новаму «стылю эпохі». Сам паэт разам з сябрамі-ўзвышэнцамі імкнуўся вынайсці спец. тэрмін для абазначэння такога стылю. Ён з’явіўся спачатку як вітаізм (ад слова уііа — жыццё) і меўся ўвасабляць «сінтэз, стройную сугучнасць рамантызму жыцця з яго рэалізмам»; але пазней у тэарэтычных пастулатах «Узвышша» ён замацаваўся як аквітызм (ад лац. ацца уіі — жывая вада). Выпрацоўка тэрміналогіі новага стылю была фактычна бел. укладам у авангардную фазу еўрап. мадэрнізму і сведчыла пра спеласць літ. працэсу на Беларусі, нягледзячы на наяўнасць у ім шматлікіх ідэалагічных супярэчнасцей. Новы тэрмін, прэтэндуючы быць авангардным, не выключаў, аднак, сувязі з айч. літ. традыцыяй, якая злучала семантыку «жывой вады» з канцэпцыяй «чыстай красы» В.Ластоўскага і М.Багдановіча, а таксама абапіралася на ідэалогію нац. адраджэння. Праз паэтыку аквітызму ўзвышаўцы здолелі сказаць шмат глыбокай маст. праўды пра сябе і свой час. У панараме літ. жыцця 1920-х г. адметную старонку складала гумарыстычная і сатыр. паэзія К.Крапівы і А.Дзеркача, прадстаўленая пераважна алегарычным жанрам байкі. У іх выкрываліся перашкоды на шляху рэв. перабудовы жыцця, высмейваліся тыя састарэлыя стэрэатыпы, якія тармазілі надыход перамен і выяўлялі заганы

«забабоннай» свядомасці. Знакам часу было і з ’яўленне шматлікіх жаночых паэт. імён: З.Бандарына, Н.Вішнеўская, Н.Маркава, Я.Пфляўмбаўм, І.Чырвань і інш. Дзякуючы іх паэзіі свет паэт. вобразаў узбагачаўся вобразамі лірычных гераінь, якія шукалі свой шлях у новым часе, прадчуваючы яго трывожнасць і сваю ахвярнасць, актыўна сцвярджалі сябе як носьбітаў новага светаўспрыняцця і ў той жа час не парывалі з традыцыямі. Бел. паэт. авангардызм 1920-х г. ва ўсіх сваіх формах ад рэв. канцэптуалізму да імажынізму арганічна ўпісваўся ў еўрап. літ. працэс. Пры ўсёй адметнасці шляху, якая найперш звязвалася з адраджэнскім пафасам літаратуры, у эстэт. плане Беларусь крочыла «ў нагу» з Еўропай, ствараючы сваю адэкватную («аквітычную») маст. парадыгму, якая з’яўлялася далікатным і сама-

Аўтограф верша «Я ў мастацкім агародзе...» К.Крапівы.

вітым укладам у літ. рух. Творчасць Я.Купалы, Я.Коласа, З.Бядулі, Ц.Гартнага, А.Александровіча, М.Грамыкі, У.Дубоўкі, А.Дудара, У.Жылкі, Т.Кляшторнага, В.Маракова, Я.Пушчы, М.Чарота, П.ІІІукайлы і інш. забяспечвала арыгінальную прысутнасць бел. паэзіі ў панараме еўрап. мадэрнізму і авангарду.

1930-я г. ў гісторыі бел. літаратуры — перыяд складаны і трагічна цяжкі, як і ў грамадскім жыцці бел. народа. Многія пісьменнікі былі рэпрэсіраваны і расстраляны. Загінулі: А.Астрэйка, А.Вольны, П.Галавач, А.Дудар, М.Зарэцкі, В.Каваль, Т.Кляшторны, Ю.Лявонны, В.Маракоў, Я.Нёманскі, Ю.Таўбін, М.Чарот і інш. Рапрэсіраваны, апе выжылі С.Грахоўскі, У.Дубоўка, П.Пруднікаў, Я.Пушча і інш. Літ. працэс 1930-х г. у сваіх многіх плынях праходзіў пад знакам У.Маякоўскага (А.Александровіч, П.Броўка, П.Глебка,

ЛІТАРАТУРА

611

А.Дудар, М.Лужанін і інш.). Асабліва выразна вылучалася арыентацыя на знешнія прыкметы паэтыкі, версіфікацыі (А.Александровіч, А.Дудар і інш.). Творча-ўнутр. арыентацыя давалася цяжэй: паэма «Праз горы і стэп» П.Броўкі (1932), асобныя часткі паэмы «Мужнасць» П.Глебкі (1934— 38). Улюбёнай формай сталі заклікі і лозунгі з ужываннем дзеясловаў загаднага ладу. На пэўны час паэзія, калі і не перапынялася, то апынулася ў досыць крызісным стане. Наглядная ілюстрацыя эпігонства і схематызму — паэма «Крокі ў вяках» М.Багуна (1930). У многіх творах утварылася ілюзія значнасці на мяжы парадыйнасці. Трывогі, роздум над складанасцямі пераўтварэнняў падмяніліся дзяжурнай бадзёрасцю, гіпертрафічнасцю натуральных чалавечых пачуццяў. У некат. творах гучапа пропаведзь неразборлівай жорсткасці, бязлітаснасці: паэма «Вайна за мір» А.Дудара (1931). Паэмы «Цені на сонцы» (1928— 29), «Паэма імя Вызвалення» і «Паэма пра ворага» (абедзве 1930) А.Александровіча вызначаліся ваяўнічай спробай рэалізацыі ў маст. формах тых ідэй, якія аўтар жорстка прапаведаваў у выступленнях і адміністрацыйным кіраванні. Агульнаўплывовай у 1930-я г. была тэорыя факта. У многіх творах уся ўвага аддавалася апісанню падзейнасці, перадачы «паэтычных» фактаў гіст. змагання: паэмы «1914» П.Броўкі (1933), «Мужнасць» П.Глебкі, «Каршун» А.Звонака (1929). Творчай удачай многіх частак паэмы «Праз горы і стэп» П.Броўкі сталася не толькі тое, што аўтар адмовіўся ад нагрувашчвання падзей і сітуацый, а спыніў свой выбар на адным эпізадычным факце гісторыі. У полі яго зроку быў унутр. стан чалавека пад навалай нечалавечых выпрабаванняў. Эпізоды аб’ектыўнага дзеяння апынуліся пад моцнай уладай суб’ектыўнага ўспрыняцця праз асобу паэта. Прыкметнай з’явай свайго часу была паэма «Над ракою Арэсай» Я.Купалы (1933), якая лічылася лепшым дасягненнем увогуле ўсёй ліра-эпікі сав. перыяду. Але эстэт. вымярэнне жыццёвых з’яў і абраны апісальна-нарысны прынцып у паэме былі ўсё ж недастатковымі для ўзнікнення значнай эпічнай рэчы. У болыпай ступені знайшлі сваё непасрэднае ўвасабленне жывыя ўражанні ў нізцы вершаў Я.Купалы, напісанай у Ляўках летам 1935 («Госці», «Алеся», «Вечарынка», «Хлопчык і лётчык», «Лён»). Яны пранізаны лірызмам новага светаадчування чалавека, прасветленай і ўсцешанай яго далучанасцю да здзяйсненняў і перамен

612

ЛІТАРАТУРА

у жыдці вёскі. Рамант. вера, якая захапіла паэзію 1920-х г., патроху прыцьмявалася, часам суправаджалася роздумам і смуткам, нават ледзь улоўнай іроніяй, як гэта ўгадваецца ў вершах Я.Купалы. Не падуладныя афіцыёзным устанаўленням і нарматыўнай маралі былі У.Хадыка (зб. «На ўзбярэжжы дзён», 1930) і З.Астапенка (рукапіс яго кн. «Як шум дажджу», быў зняты з выдавецкага плана, 1933). У розных жан-. равых і стылявых пошуках, у звароце да падзей мінулага (паэмы «Крыўда», 1932; «Гарбун», 1934) і сучаснасці (паэма «Аманал», 1932), у імкненні да арганічнай узаемасувязі лірычнай суб’ектыўнасці асацыятыўных вобразаў з аб’ектыўным паказам рэчаіснасці сталела паэзія А.Куляшова.

1930-я г. вызначаюцца і прытокам у паэзію новых сіл. Сярод паэтаў, якія заявілі пра сябе ў 1930-я г. (некаторыя з іх пачалі друкавацца ў 1920-я г.), — Э.Агняцвет, А.Астрэйка, М.Аўрамчык, А.Бачыла, А.Бялевіч, В.Вітка, А.Вялюгін, Л.Гаўрылаў, С.Грахоўскі, А.Жаўрук, А.Зарыцкі, М.Калачынскі, К.Кірэенка, А.Коршак, С.Ліхадзіеўскі, Р.Няхай, П.Панчанка, А.Русецкі, М.Сурначоў, А.Ушакоў, С.Шушкевіч. П роза. Пачатак 1920-х г. характарызаваўся перавагай апавядання над інш. празаічнымі жанрамі. Яно адрознівалася стыліст. і ідэйна-змястоўнай разнастайнасцю, супярэчлівасцю. Дарэв. мінулае і сучаснасць, грамадз. вайна і рэв. ломка жыцця, яго навізна і новы чалавек — тэмы, якія знаходзіліся ў цэнтры ўвагі празаікаў. Асобнымі зборнікамі выйшлі апавяданні: «Казкі жыцця» (1921) і «Крок за крокам» (1925) Я.Коласа; «На зачарованых гонях» (1923), «Апавяданні» (1926), «Дэлегатка» (1928) З.Бядулі; «Веснаход» (1924) М.Чарота; «Трэскі на хвапях» (1924), «Выбраныя апавяданні» (1926) Ц.Гартнага; «Апавяданні» (1925) А.Бабарэкі; «Пела вясна» і «У віры жыцця» (абодва 1925), «Пад сонцам» (1926), «На чыгунцы» (1928) М.Зарэцкага; «На зломе» (1925) Я.Нёманскага; «Срэбра жыцця» і «Апавяданні» (абодва 1925), «Па дарозе», «Пачуцці» і «Хвоі гавораць» (усе 1926), «Вераснёвыя ночы» (1929) К.Чорнага; «Досвіткі» (1926) М.Гарэцкага; «Апавяданні» (1926) К.Крапівы; «Золак» і «Радасць» (абодва 1926), «Крык працы» (1928), «Вясновы прамень» (1929) М.Нікановіча; «Дробязі жыцця» (1927) П.Галавача; «Апавяданні» (1927) М.Лынькова; «Затока ў бурах» (1929) Я.Скрыгана і інш. Асэнсаванне мінулага становіцца вельмі важным у прозе Я.Коласа, З.Бядулі,

Ц.Гартнага. Я.Колас у сваёй «малой прозе» (апавяд. «Сяргей Карага», «Дачакаўся», «Крывавы вір» і інш.) выступіў падкрэсленым традыцыяналістам. Вострыя маральна-этычныя праблемы новага часу вырашаліся ім з пазіцый «старога гуманізму», які не звяртаў асаблівай увагі на сац. паходжанне і класавую прыналежнасць чалавека. Псіхалагізм, трапнасць дэталі, мяккі гумар, спакойнае разгортванне сюжэта, любоў і разам з тым вышыня маральных патрабаванняў да чалавека — якасці, характэрныя для апавяданняў Я.Коласа. «Вышэйшая праўдзівасць таленту» аказалася ў многіх творах 1920-х г. пераможанай ідэяй класавай барацьбы. Калі Я.Колас з трывогай глядзеў на «крывавы вір» нянавісці і жорсткасці рэв. рэчаіснасці, то З.Бядуля лічыў рэвалюцыю найвялікшай справядлівасцю. У яго творах «Бондар», «Дванаццацігоднікі», «Сорам», «Панскі дух», «На зачарованых гонях», якія закранаюць розныя аспекты жыцця «старога свету», падзеі мінулага асэнсоўваліся з пазіцый сучаснага пісьменніку дня. З.Бядуля выкрываў уладу паноў, выказваў ідэі неабходнасці барацьбы з імі, апраўдваў злапамятнасць прыгнечаных і іх помсту прыгнятальнікам. Яго найб. цікавілі капарыт падзей і людзі як маса, індывідуальнасць чалавека засталася па-за яго ўвагай. Большасць апавяданняў З.Бядулі напісана ў рэаліст. манеры, але часам ён звяртаўся і да рамант. узнёсласці, імпрэсіяністычнасці і сімволікі. Ц.Гартны ў сваіх апавяданнях гераізаваў «новых людзей», ствараў вобразы перадавога рабочага, чырвонаармейца і камуніста, эстэтызуючы ў іх рэдкую самаахвярнасць, адданасць рэвалюцыі. Ён адзін з першых у бел. прозе загаварыў пра канфлікт грамадскага і асабістага ў вобразе сав. актывіста, аддаючы перавагу грамадскаму, што пазней стане нормай у літаратуры сацыяліст. рэалізму. Яго творы яскрава сведчылі пра змены ў этыцы і эстэтыцы новага грамадства Апавяданні М.Зарэцкага, рамантыка майстра вострага і займальнага канфлікту, драматычна напружанага і авантурнага сюжэта напаўняюць фарбы і рытмы, каларыт і атмасферу новага часу. М.Зарэцкі-маладняковец разглядае «новага чалавека» пераважна з грамадскага боку (лірычны абразок «Камсамолка» і інш.). «Маладнякоўскае» апавяданне, даніну якому аддалі амаль усе маладыя пісьменнікі, што прыйшлі ў бел. літаратуру ў пач.

1920-х г. (А.Бабарэка, П.Гапавач, М.Зарэцкі, В.Каваль, К.Крапіва, М.Лынькоў, Б.Мікуліч, Р.Мурашка, Я.Нёманскі, М.Нікановіч, Я.Скрыган, К.Чорны), з яго курсам на адмежаванне і адмаўленне ад традыцый класічнай літаратуры

несла з сабой значныя змены ў стылістыцы. Яно ігнаравала такія неад’емныя празаічныя катэгорыі, як характар і сюжэт, скептычна ставілася да падрабязнасцей і дэталі. Маладнякоўская вобразнасць характарызавалася вельмі эмац. малюнкам, аздобленым квяцістымі тропамі, узнёсла-лірычнай рытмікай фразы. Яна была заклікана перадаць пачуццё нястрыманай радасці з нагоды перабудовы і абнаўлення жыцця. М.Зарэцкі ўзяўся даследаваць чалавечую душу, разумеючы ўсю складанасць і адказнасць гэтай задачы. Ад бессюжэтных паэт. абразкоў і лірычных імпрэсій ён перайшоў да сюжэтных апавяданняў, у якіх яго цікавілі канкрэтныя людзі, канкрэтныя лёсы. Праз большасць яго твораў праходзіць тэма кахання, сям’і, яе мэтазгоднасці, духоўнай прыгажосці жанчыны (апавяд. «Мар’я», «Ворагі», «Бель», «Дзіўная», «Кветка пажоўклая», «Ой, ляцелі гусі...» і інш.). Глыбокі роздум пра жыццё, выразныя элементы псіхал. аналізу ў апавяданнях К.Чорнага 1920-х г. Яго лірычная проза вельмі хутка змянілася эпічнай апавядальнай формай развіцця тэмы, выражэння думак і пачуццяў. Пісьменнікпсіхааналітык К.Чорны разам з К.Крапівой, М.Чаротам, Я.Коласам і інш. паспяхова развівалі і гумарыстычна-сатыр. лінію ў бел. апавяданні таго часу («Вясковая ветэрынарыя», «Маё дзела цялячае», «Мяшчане ў густой пары» К.Чорнага, «Людзі-суседзі», «Каровін мужык», «Мой сусед», «Вайна», «Певень», «Хвост» К.Крапівы, «Трыумф», «Трагізм», «Драматург і лірычны паэт» Я.Коласа, «Дзіўная заява», «Чалавек, які не нарадзіўся» М.Чарота і інш.). У сатырычна-гумарыст. апавяданнях «Трыумф», «Драматург і лірычны паэт» Я.Колас спыняе ўвагу на праблемах літ. жыцця ў краіне ў першыя паслярэв. гады. Абсурднае, карыкатурнае ў жыцці 1920-х г. добра ўмеў заўважыць М.Чарот. У апавяд. «Чалавек, які не нарадзіўся» ён па-свойму малюе тыя ж «папяровыя жахі», што і У.Маякоўскі ў аднайм. вершы. У жанрах фельетона, гумарэскі, жарту, анекдатычнага апавядання выступалі розныя па характары таленту пісьменнікі.

2-я пал. 1920-х г. характарызуецца большай увагай да прыроджанага, псіхал., унікапьнага ў чалавеку; сац., класавае адыходзіць на другі план. З’явіліся першыя апавяданні Л.Калюгі, які зарэкамендаваў сябе як пісьменнік эпічнага таленту. У цэнтры яго апавяд. «Краўцы і чаляднікі», «Лук’ян — капераціўскі сабака», «Трахім з пагулянкі», «Баркаўцы — добрая вёска і баркаўчане — вясёлыя людзі» — характары моцныя, нестандартныя, сфармірава-

ныя ў нар. глыбінях. Ц.Гартны, які ў найб. ступені аддаваў даніну класаваму гуманізму, вызваліўся з-пад яго ўлады і перайшоў ад паказу падзей да паказу ўнутр. жыцця чалавека (апавяд. «На новым месцы» і «Таварыш інспектар»). Свет чалавечых страсцей і думак, тое, што ўнутры, а не вакол яго, усё больш цікавіць К.Чорнага (апавяд. «Вераснёвыя ночы», «Ліст Якуба Малькевіча», «Справа Віктара Лукашэвіча», «Нянавісць», «Спатканне з васпаватым чалавекам»). У гэты час бел. проза папоўнілася імёнамі С.Баранавых, В.Каваля, М.Лынькова, Б.Мікуліча, А.Мрыя, Р.Мурашкі, Я.Нёманскага, Х.Шынклера. Арганічны сінтэз рамант. і рэаліст. элементаў уласцівы творам М.Лынькова. Яго апавяд. «Над Бугам», «Кларнет», «Маньчжур», «Андрэй Лятун» сведчаць пра ўменне пісьменніка знайсці яркае, гераічнае ў жыцці, рамантыку ў прозе і разам з тым цвяроза заўважаць рэальна існуючыя праблемы. Адбылося станаўленне маштабнай, «чалавеказнаўчай» бел. прозы, вядучае месца ў ёй занялі жанры рамана і аповесці. Выйшлі ў свет першыя кнігі трылсгіі Я.Коласа «На ростанях» («У палескай глушы», 1923, і «У глыбі Палесся», 1927) і яго аповесць «На прасторах жыцця» (1926). Паявіліся раман Ц.Гартнага «Сокі цаліны» (асобн. выд.

1922—23), аповесці «У чым крыўда?», «Ціхія песні» і дакумент.-маст. запіскі «На імперыялістычнай вайне» М.Гарэцкага (усе 1926) аповесці «Свінапас» (1924) М.Чарота, «Два» А.Вольнага, «Ваўчаняты» А.Александровіча, А.Вольнага і А.Дудара (абедзве 1925), «Мяцеліца» М.Нікановіча (1926), «Партызан» Я.Нёманскага (1927), «Ні госць ні гаспадар» Л.Калюгі (1928), аповесць «Голы звер» (1926) і раман «Сцежкі-дарожкі» (1927) М.Зарэцкага, аповесць «Салавей» (1927) і першая кніга рамана «Язэп Крушынскі» (1929) З.Бядулі, раманы «Сястра», «Зямля» (абодва 1928) і аповесць «Лявон Бушмар» (1930) К.Чорнага, раманы «Запіскі Самсона Самасуя» А.Мрыя (1929), «Сын» Р.Мурашкі (1929) і інш. Першыя буйныя палотны бел. пісьменнікаў прысвечаны тэме дарэв. мінулага. Аднагеройнасць, аўтабіяграфізм, хранікальнасць, багацце «бытавога матэрыялу», псіхалагізм, замаруджанасць сюжэта за кошт паглыблення ва ўнутр. жыццё героя, лірычных адступленняў — асн. рысы першых бел. раманаў і аповесцей. Для маладой бел. прозы была новай такая зацікаўленасць «шырокім светам чалавечых думак», якая раскрыта ў аповесці Я.Коласа «У палескай глушы». Другая яго аповесць «У глыбі Палесся» болын дынамічная. У ёй прыкметна адрозніва-

ецца спосаб выяўлення псіхалогіі ге- ЛІТАРАТУРА_____________ 613 роя: знешняе, аб’ектыўнае жыццё пераважае над унутр., суб’ектыўным. Бел. думкай народнай. Аповесць З.Бядулі проза не ведала такога панарамна-ана«Салавей» блізкая да «маладнякоўскіх» літ. партрэтнага жывапісу, такой яго шматтэмнасці, як у трылогіі «На роста- аповесцей сваім пафасам барацьбы за нях». У ёй створаны запамінальныя справядлівасць, сац.-вызв. матывамі, партрэты людзей розных грамадскіх вобразам юнага змагара, хаця і малявапластоў. Эпічны талент пісьменніка ім- ла часы паншчыны. У творы арганічна кнецца выйсці «на шырокі прастор», на пераплятаюцца рамант. светаадчуванплённы шлях «шматгалосся», перакры- не, амаль казачнасць сітуацый, лірычжавання ў адной сцэне розных пунктаў на-гумарыст. афарбоўка, рэаліст. фарбы і гратэскнасць. У аповесці ўзняты хвапогляду. Бел. сац.-гіст. раман ствараўся ва люючыя праблемы сапраўднага прыўмовах ідэі класавай барацьбы і ўста- значэння мастацтва, свабоды мастаканоўкі рэвалюцыі, якая абвяшчала пра- творцы. Тэмы інтэлігенцыі і рэвалюцыі, летарыят сваім гегемонам. Таму пісь- пошукаў гал. героем-інтэлігентам «у меннікі пераключаліся з сялянскай тэ- першым пакаленні» сваіх месца і мэты мы на стварэнне вобраза рабочага-рэва- ў жыцці вырашаюцца не толькі ў трылюцыянера. Адным з першых да яго логіі Я.Коласа «На ростанях», але і ў адлюстравання звярнуўся Ц.Гартны ў рамане М.Зарэцкага «Сцежкі-дарожкі», рамане «Сокі цаліны» (1-я кніга «Баць- блізкім ёй і па сваім чалавекалюбным кава воля» выйшла ў 1922, 2-я — «На пафасе і аналітызме. Рэаліст. паказ рэв. перагібе» — у 1926, дзве апошнія — руху ў ім спалучаецца з рамант. бачан«Крыжавыя дарогі» і «Чырвоныя зарні- нем свету і людзей. У аповесці «Голы цы» — у 1929). 1-я частка рамана — звер» (1926) М.Зарэцкі выкрывае масац.-быт. і глыбока псіхал. твор, у якім ральную пазіцыю «звышчалавека», інаўтар асэнсоўваў перажыты ім жыццё- дывідуаліста, які вырашыў дазволіць вы матэрыял. У трох наступных яго сабе ўсё, што не дазволена людскімі зачастках пераважаюць умоўнасць, пры- конамі. I «Голы звер», і «Сцежкі-дарожблізнасць, павярхоўнасць у адлюстра- кі» з ’яўляюцца сімбіёзам розных стыванні псіхалогіі герояў. Пісьменніку не ляў: рамант., лірычныя, рэаліст. і сатыр. ўдалося арганічна звязаць у адзін вузел элементы вобразнасці. Пустое марнаасабістае, бытавое і грамадскае жыццё траўства жыцця, паразітызм «цёмнага свайго гал. героя. Вобраз маладога і нэпманаўскага зброду» выкрывае Р.Мупрыгожага змагара за нар. шчасце, т.зв. рашка ў аповесці «У іхным доме» новага чалавека, імкнуліся стварыць (1929). Першыя раманы К.Чорнага «Сястра» «маладнякоўцы». У 1924— 27 выйшаў шэраг прыгодніцка-рамант. аповесцей і «Зямля» (абодва 1928) сведчаць пра пра грамадз. вайну: «Свінапас» М.Ча- тое, што бел. празаікі напружана шукарота, «Два» А.Вольнага, «Ваўчаняты» лі новыя сродкі адлюстравання працэА.Александровіча, А.Вольнага і А.Ду- саў унутр. жыцця чалавека, не спыняюдара, «Мяцеліца» М.Нікановіча, «Пар- чыся на традыцыйных, ужо адкрытых тызан» Я.Нёманскага. Гэтыя творы вы- рус. і сусв. празаікамі. Раман «Сястра» лучаліся займальным, дынамічным сю- блізкі да твораў «плыні свядомасці». жэтам, яркімі рамант. фарбамі, умоў- Блізкасць заключаецца ў амаль поўнай насцю палажэнняў, нематываванасцю адсутнасці знешнепадзейнага плана, у ўчынкаў. Яны былі закліканы абудзіць акцэнце на суб’ектыўным псіхалагізме. у чытача класавую нянавісць. Ім улас- У рамане «Зямля» К.Чорны малюе ярціва празмерная наіўнасць, не хапала кія псіхал. партрэты сялян, не здрапсіхалагізму, але яны ўзбагачалі прозу джваючы аб’ектыўнасці і гіст. праўдзе. новымі сродкамі выразнасці, пашыралі Раман выводзіў бел. прозу на перяе сюжэтныя гарызонты. У аповесці спектыўны шлях псіхал. аналізу і «На прасторах жыцця» Я.Колас заклі- праўдзівасці характараў, глыбокага дакаў моладзь авалодваць ведамі, выхо- следавання жыцця. У аповесці «Лявон дзіць «на прасторы жыцця», сімвалам Бушмар» (1930) К.Чорнаму давялоякіх стаў для моладзі горад. Нягледзя- ся дэманстраваць і «даказваць» сваю чы на знешняе падабенства Сцёпкі да «партыйнасць», змагаючыся з уласніцгерояў «маладнякоўскай» прозы, кола- кай псіхалогіяй, выкрываючы індывідусаўскі герой аказваецца натурай больш алістычную філасофію. Апавядальны глыбокай: культура пачуцця, тактоў- тон аповесці ў некат. месцах' нагадвае насць, далікатнасць, павага да іншых. тон тэндэнцыйнага публіцыст. артыкуЯ.Колас, стоячы на грунце нар. света- ла ці нарыса. Раман К.Чорнага «Зямля», погляду, вывяраючы ім дзеянні і ўчын- аповесць «Лявон Бушмар» побач з апокі героя, заўважае адхіленні ад яго ў па- весцю С.Баранавых «На абрэзках зямводзінах юнакоў і як бы выпраўляе іх лі», у якой абуджалася класавая няна-

614

ЛІТАРАТУРА

вісць да кулакоў і багацеяў, адкрывалі новую для бел. прозы тэму калектывізацыі. Творы маладых пісьменнікаў, нягледзячы на многія ўласцівыя ім недахопы — фрагментарнасць, рэпартажнасць, фактаграфізм, капіраванне з натуры, часам здзіўлялі каштоўнасцю сац. адкрыццяў. Аповесць Л.Калюгі «Ні госць ні гаспадар» прасякнута трывогай, занепакоенасцю станам сучаснага яму грамадства, з’яўленнем у ім «ні госця ні гаспадара». У гэтым эпічным творы пра першых бел. камсамольцаў пісьменнік узняўся над жыццёвым матэрыялам, па-філасофску асэнсаваў працэсы, што адбываліся ў змененым грамадстве. Пісьменнікі шукалі новых людзей не ў «адсталым» сялянскім асяроддзі, а ў асяроддзі гараджан, рабочых, звязваючы з імі нараджэнне новай маралі, новага жыцця. Раман Р.Мурашкі «Сын» (1929), як і раман Ц.Гартнага «Сокі цаліны», вылучаецца жорсткай сац. запраграмаванасцю героя-рэвалюцыянера, яго наіўнай гераізацыяй. У рамане «Драпежнікі» Я.Нёманскага (1928— 30, няскончаны) шырока разгорнута жыццё бел. грамадства напярэдадні 1-й сусв. вайны. Нягледзячы на пакладзены ў аснову рамана прынцып кантрастнага супастаўлення (з аднаго боку — «драпежнікі», з другога — рабочыя і сяляне), ён вызначаецца жыццёвай праўдай і пераканаўчасцю ў перадачы думак і пачуццяў герояў. 3 М.Гарэцкім звязана з’яўленне ў бел. прозе новай жанравай разнавіднасці — дакумент.-маст. запісак (форма дзённіка). У цэнтры яго аповесцей «У чым крыўда?», «Меланхолія» і «На імперыялістычнай вайне», якія ўяўляюць сабой трылогію, — драм. лёс прадстаўніка бел. нац. інтэлігенцыі сялянскага сына Лявона Задумы. У заключнай кнізе трылогіі «На імперыялістычнай вайне» эпісталярная форма падачы матэрыялу аказваецца вельмі плённай, бо дае поўную свабоду для самараскрыцця героя. На гэтым фоне рэзка вылучаецца сатыр. раман А.Мрыя «Запіскі Самсона Самасуя» (1929). Аўтар нідзе ў сваім творы не звяртаецца да адкрытых абуральных інтанацый, да голага выказвання нянавісці, да тых заган сац. жыцця і носьбітаў зла, з якімі ён змагаецца. Гал. яго зброя барацьбы — смех, іранічная насмешка. Твор напісаны ў форме дзённіка гал. героя «тыповага выскачкі» Самсона Самасуя. Гэты раман А.Мрыя — вяршыннае дасягненне не толькі бел., але і ўсёй сав. сатыр. прозы. Адметнасць яго — у абагульняльным

размаху сатыр. карцін, у выбары самога аб’екта сатыр. высмейвання, у разнастайнасці спалучэння сродкаў абмалёўкі персанажаў, сатыр. фарбаў, у глыбіні маст. спасціжэння сучаснага яму жыцця, у мове. Пісьменнік шырока ўводзіў у моўную тканіну рамана бюракратычныя штампы, канцылярызмы, праз парадзіраванне якіх лепш адчуваецца і ўнутр. сутнасць герояў, і «грамадскія хваробы» паслярэв. рэчаіснасці. У далейшым рэаліст.-сатыр. лінія, якую так паспяхова развіваў у вял. эпічным жанры А.Мрый, наогул знікае з гарызонту бел. прозы (застаецца толькі драматургія). У канцы 1920-х г. бел. пісьменнікі імкнуліся пашырыць тэматычныя гарызонты нац. прозы, рабілі спробы стварыць «вытворчы раман», каб апець будаўніцтва новага жыцця, працоўны і творчы энтузіязм новага чалавека, ударную працу і сацспаборніцтва. Такая «вьггворчая праблематыка» цікавіла Х.Шынклера ў аповесці «Сонца пад шпалы», у якой ёсць нямала старонак, напісаных з псіхал. паглыбленасцю ў вобразы, аднак схематызм, ілюстратыўнасць, палітызацыя моцна зніжаюць эстэт. ўзровень твора. Адным з дасягненняў прозы таго часу з’явілася развіццё літаратуры для дзяцей. Аповесці Я.Маўра «Чалавек ідзе», «У краіне райскай птушкі» (абедзве 1927), «Сын вады» (1928), «Палескія рабінзоны» (1930) і раман «Амок» (1929) адразу сталі папулярнымі і любімымі творамі бел. дзетвары. Пісьменнік удала спалучыў прыгодніцкія элементы з рэаліст. сродкамі характарыстыкі і з прыёмамі навук.-папулярнага жанру. Жыццю школьнікаў прысвечаны зб. апавяд. «Гул бубна» А.Якімовіча (1925).

1920-я г. — шчодры на творчыя адкрыцці перыяд, які адрозніваўся дыялогам-спрэчкай розных літ. школ і кірункаў, маст. густаў, метадаў паказу чалавека. Менавіта ў гэты час выпрацаваны нац. традыцыі эпічнага адлюстравання жыцця, на якія абапіралася пазнейшая літаратура, распрацаваны стыль прозы, пашырыліся выяўл. магчымасці бел. мовы. Проза 1930-х г. значна бяднейшая на фарбы і колеры, больш аднастайная ў ідэйна-змястоўным і стылявым плане, нягледзячы на тое, што яна прадстаўлена досыць вялікай колькасцю раманаў, аповесцей, апавяданняў і навел. У 1930-я г. працягвапі свой творчы шлях пісьменнікі, якія выступілі ў друку ў 1920-я г., — П.Галавач, М.Зарэцкі, Л.Калюга, К.Крапіва, А.Мрый, М.Паслядовіч, Э.Самуйлёнак, Я.Скрыган, К.Чорны, Х.Шынклер і інш., а таксама старэйшыя пісьменнікі, вядомыя ўжо ў дакастрычніцкі час, — Я.Колас, Ц.Гарт-

ны, З.Бядуля. У гэты час у бел. літаратуру прыйшлі празаікі У.Краўчанка, Б.Мікуліч, А.Стаховіч і інш. Многія бел. пісьменнікі ў гэты перыяд былі абвешчаны ворагамі народа і рэпрэсіраваны, некат. расстраляны: С.Баранавых, П.Галавач, Ц.Гартны, М.Зарэцкі, В.Коваль, Л.Калюга, А.Мрый, Я.Нёманскі і інш. Адной з цэнтрапьных у бел. прозе 1930-х г. з ’яўлялася тэма калектывізацыі. Ёй прысвечаны раманы «Ідзі, ідзі» К.Чорнага (1930), «Язэп Крушынскі» З.Бядулі (1929—32), «Вязьмо» М.Зарэцкага, «Мядзведзічы» К.Крапівы (абодва 1932), «Перагуды» Ц.Гартнага (1935), «Салаўі святога Папікара» Р.Мурашкі (1933— 39), аповесці «Межы» (1929— 30) і «Новая дарога» (1931—32) С.Баранавых, «Адшчапенец» Я.Коласа, «Спалох на загонах» П.Галавача (абедзве 1930— 31), «Чорная Вірня» Б.Мікуліча (1931) і інш. Амаль у кожным з гэтых твораў праводзіцца ідэя пра неўладкаванасць сялянскага жыцця, пра неабходнасць перамен, карэннай ломкі дробнаўласніцкай сельскай гаспадаркі. Маст. літаратура 1930-х г. павінна была стаць прапаведніцай палітыкі партыі. Многія пісьменнікі добра ўсвядомілі гэтую пастаўленую перад імі задачу і пачалі замяняць маст. малюнак плакатам-агіткай. Ніводзін твор пра калектывізацыю не абыходзіцца без вобраза кулака: «Мядзведзічы» К.Крапівы, «Вязьмо» М.Зарэцкага, «Межы» С.Баранавых, «Вясна» К.Чорнага і інш. Усе яны малююцца досыць аднастайнымі, зніжанымі фарбамі. У кожным з іх пададзена ўласніцкая прагавітасць і сквапнасць. Час вялікага пералому пісьменнікі 1930-х г. малявалі досыць схематычна. У многіх творах пра калектывізацыю сяляне асуджаліся як прадстаўнікі старога, цёмнага свету. Творам, у якім раскрыта трагедыйнасць таго часу, мог быць незавершаны раман Л.Калюгі «Пустадомкі» (1933— 35). Ён напісаны ва ўмовах лагернага жыцця і ссылак, таму не мог у свой час з ’явіцца ў друку (надрукаваны ў канцы 1980-х г.). Аўтар пільна прыглядаецца да маральнага аблічча калег па пяру і заўважае, як многія з іх паступова становяцца прыстасаванцамі. Літаратура 1930-х г. шмат увагі аддавала пыганням кахання, шлюбу і сям’і, адносінам новай улады да жанчыны. Яна актыўна прапагандавала новы тып жанчыны, чужы традыцыйнаму светапарадку (раманы «Вязьмо» М.Зарэцкага і «Трэцяе пакаленне» К.Чорнага). Этыка кахання, шлюбу і сям’і моцна цікавіць К.Чорнага ў аповесці «Люба Лук’янская» (1936), дзе асабліва выразна акрэсліваецца разыходжанне хрысці-

янскай і сав. маралі. Аповесць К.Чорнага «Люба Лук’янская», яго раман «Трэцяе пакаленне», апавяданні М.Лынькова і Я.Скрыгана сцвярджаюць сацыяліст. мараль як вышэйшую форму маралі. «Вытворчая» аповесць Б.Мікуліча «Наша сонца» (1931) малюе вобраз «новага чалавека», занятага выключна грамадскімі справамі. Чалавек і складаны свет яго думак зацямняюцца і ў аповесцях А.Стаховіча «Пампей Шчупак» (1940) і М.Паслядовіча «Магістральны канал» (1940), у якіх апісанне вьгтв. працэсу становіцца ледзь не самамэтай. Арыентацыя літаратуры на актыўнае ўмяшанне ў жыццё нарадзіла і антыфашысцкія творы, накіраваныя супраць усіх форм таталітарызму. У іх ліку аповесці «Марсель» М.Пасладовіча (1931), «Тэорыя Каленбрун» Э.Самуйлёнка (1933), «Носьбіты нянавісці» (1935— 36) і «Яны не пройдуць» (1936—37) П.Галавача. Некат. пісьменнікі, у т.л. Я.Колас, М.Лынькоў, Э.Самуйлёнак, К.Чорны, звяртаюцца да мінулага бел. народа. Іх цікавіць гісг. развіццё нацыі, непарыўная повязь часоў, пераход дня ўчарашняга ў дзень сённяшні і будучы. Значнай падзеяй у літ. жыцці таго часу з ’явілася аповесць Я.Коласа «Дрыгва» (1932—33). У вобразе 70-гадовага дзедаТалаша, мужнага, вольналюбівага паўстанца, партызана, Я.Коласу ўдалося ўвасобіць нац. характар беларуса. Я.Колас ішоў ад рэальнага факта, ад рэальнага прататыпа, што спрыяла праўдзівасці і жыццёвасці твора. Псіхал. пераканальнасць у абмалёўцы персанажа, добры, мяккі гумар, займальнасць інтрыгі, драматызацыя сюжэта, эпічны размах — усё гэта надавала аповесці эстэт. каштоўнасць. Да шырокай панарамнасці і аналітычнай заглыбленасці імкнуўся ў сваёй творчасці К.Чорны. Ён задумаў напісаць цыкл твораў, у якіх хацеў стварыць карціну развіцця чалавечага грамадства. Задума часткова матэрыялізавана ў раманах «Бацькаўшчына» (1931), «Трыццаць год» (1934) і «Трэцяе пакаленне» (1935). Да рэв. мінулага звернуты шырокія эпічныя палотны: раманы «Праз гады» П.Галавача (1934— 35) і «Будучыня» Э.Самуйлёнка (1936—38). Шэраг партрэтаў местачкоўцаў створаны ў эпапеі «На чырвоных ладах» М.Лынькова (1934), у аповесцях «Набліжэнне» (1935) і «У дрымучых лясах» (1939) З.Бадулі. Адметнай старонкай у прозе 1930-х г. з’яўляюцца раманы М.Гарэцкага «Віленскія камунары» (1931— 32) і «Камароўская хроніка» (1932— 37), у якіх пісьменнік імкнуўся рэалізаваць задуму пра стварэнне хронікі некалькіх пакаленняў адной сям’і, пачынаючы ад прыгону і да нашых дзён. Незавершаны

раман-эпапея «Камароўская хроніка» вызначаецца вялікім часавым прамежкам — жыццё беларусаў на працягу 19 — пач. 20 ст. Ён уяўляе сабой летапіс-даследаванне вясковага жыцця. Узор поліфанічнай прозы, адзіны ў сваім родзе ў літаратуры 1930-х г., — раман Р.Мурашкі «Салаўі святога Палікара» (1933—39). Глыбокі псіхалагізм, гуманістычны пафас, сінтэз розных стыляў, розных тыпаў вобразнасці (рэалістычна-аналітычнае пісьмо, узвышаная рамантыка, лірызм «у чыстым выглядзе», моцны сатыр. струмень) гавораць пра наватарства твора. Нягледзячы на неспрыяльнае для творчасці грамадска-паліт. становішча ў краіне бел. проза 1930-х г. здолела прадэманстраваць вялікія магчымасці нац. слова ў асваенні новых сфер чалавечага жыцця. Проза 1920— 40-х г. заклала падмурак, на якім пасладоўнікі змаглі больш упэўнена ўзводзіць будынак нац. літаратуры. Драматургія. У пач. 1920-х г. бел. драматургія ўступіла ў новую, прынцыпова адрозную ад ранейшых, стадыю развіцця, абумоўленую адкрыццём першых у гісторыі айч. культуры прафес. бел.-моўных тэатраў: 10.8.1920 у памяшканні Бел. рабочага клуба распачала сваю дзейнасць «Трупа беларускіх артыстаў пад загадам Галубка», а 14.9.1920 на сцэне гар. тэатра адбылася прэм’ера Бел. дзярж. тэатра. Наяўнасць двух нац. прафес. тэатраў аб’ектыўна адкрывала перад бел. драматургіяй небывалыя раней перспектывы. Працэс пераходу ад рэжыму выжывання да нармальнага творчага функцыянавання ў бел. драматургіі праходзіў не без супярэчнасцей. Новы этап драматургічнай творчасці пачаўся не новымі па сваёй паэтыцы п’есамі: «Суд» У.Галубка, «Мутэрка» М.Гарэцкага, «Конскі партрэт» (усе 1920) і «Пасланец» Л.Родзевіча (1921), якія тэматычна і паводле сэнсава-выяўл. асаблівасцей напісаны ў адпаведнасці з традыцыямі бел. дакастрычніцкай літаратуры. Сюжэт камедыі «Суд» У.Галубка заснаваны на крытыцы судовабюракратычнай машыны царскай Расіі; абразок з натуры «Мутэрка» М.Гарэцкага гірысвечаны балюча-актуальным для Беларусі ва ўсе часы праблемам здрадніцтва нац. інтарэсам з боку інтэлігенцыі выкрыццю яе духоўнага кампрадорства. Грамадз. пафас уласцівы і камедыі «Пан міністар» Ф.Аляхновіча (1922). Вадэвіль «Конскі партрэт» і сцэн. абразок «Пасланец» Л.Родзевіча развівалі традыцыі быт. сатыры, камедыі становішчаў. У пошуках новых форм маст. выразнасці, актуалізацыі сюжэтна-падзейна-

ЛІТАРАТУРА

615

га зместу твораў бел. драматургіі прыйшлі да распрацоўкі фальклорнаэтнагр. матэрыялу, да якога яны звярталіся і раней, калі паўставала неабходнасць аздобіць дзею каларытнай фактурай, надаць ёй натуральнасць гучання. Ідэяй стварэння серыі фальклорна-этнагр. п’ес захапіўся Е.Міровіч. Дзеля гэтага ён запрасіў да супрацоўніцтва ўсіх бел. пісьменнікаў. Найб. плённым такое супрацоўніцтва аказалася з М.Чаротам, які ўжо меў вопыт пісьменніцкай, паэт. і тэатр. дзейнасці: выступаў як акцёр, быў аўтарам камедыі «Жаніх без шлюбу» (1919), драмы «Слуцкая варона» (1920), аднаактовых п’есак для дзяцей «Данілка і Алеська» (1919), «Пастушкі» (1920). Яго музычна-этнагр. п’еса «На Купалле» не проста сінтэзавала ранейшы вопыт сцэн. асэнсавання фалькл. сюжэтаў, але дэманстравала прынцыпова новыя магчымасці такога асэнсавання. Па-першае, бел. драматургія, якая мела слабейшыя літ. традыцыі, чым многія інш. народы, арыентуючыся на ўласны фальклор, застрахоўвала сябе ад страты нац. адметнасцей (такая небяспека была зусім рэальнай у атмасферы татальнага непрыняцця класічных традыцый, адмаўлення ад набыткаў «старой» драматургіі, якія насаджалі пралеткультаўскія тэарэтыкі). Па-другое, фальклорна-этнагр. п’есы выконвалі народаадкрывальныя функцыі (напр., маскоўскія тэатр. агладальнікі, якія пабачылі спектакль «На Купалле» ў 1923, калі БДТ выязджаў у Маскву для ўдзелу ва Усерасійскай сельскагаспадарчай і саматужна-прамысл. выстаўцы, адзначылі, што гэіы спектакль раскрыў рус. гледачу душу бел. народа лепш, чым гэта зрабілі б дзесяткі навук. артыкулаў). Гэтыя п’есы адкрывалі Беларусь не толькі для народаў свету, але і для саміх беларусаў, якім пасля доўгіх гадоў нац. ўціску было няпроста самаідэнтыфікавацца, усвядоміць сваю дзяржаўнасць, пераадолець сіндром тутэйшасці. П’есы, заснаваныя на традыц. фалькл. сюжэтах, былі новым словам у літаратуры Беларусі, бо адкрывалі невядомыя раней тэматычньм гарызонты. Выкарыстанне нар.-паэт. прынцыпаў адлюстравання рэчаіснасці адбывалася не шляхам механістычнага капіравання фалькл. сюжэтаў, элементаў іх паэтыкі, а ў выніку творчага пераасэнсавання. Сац.-паліт. заангажыраванасць драматургіі таго часу абумовіла зварот пісьменнікаў да гіст. тэматыкі. У п’есах «Пан Сурынта», «Плытагоны» У.Галубка (абедзве 1923), «Панскі гайдук» Я.Дылы (1924), «Паўстанцы» А.Алек-

6 1 6

_______ ЛІТАРАТУРА

сандровіча (1925) мінулае бел. народа паўстае яшчэ на ўзроўнях фалькл. памяці, а ўжо ў драмах «Кастусь Каліноўскі» Е.Міровіча (1923) і «Скарынін сын з Полацка» М.Грамыкі (1926) ушчыльную наблізілася да строгай дакументальнасці. Працэс маст. асэнсавання гіст. мінулага, актуапьнасць якога павышаецца на пераломных этапах жыцця народа, не знайшоў свайго гарманічнага завяршэння, бо барацьбу з творчай арыентацыяй на фальклор распачалі пралеткультаўцы. Асабліва востра крытыкаваліся п’есы з гіст. зместам: за «фетышызацыю» традыц. маст. сродкаў (у новых умовах патрэбна не стылізацыя пад мінулае, а свядомае, паслядоўнае тварэнне будучага), за «ідэалізацыю» мінулага, як праяву нацыяналізму. Былі зняты з рэпертуару «Вяселле» В.Гарбацэвіча (1921), «Машэка» (1923) і «Каваль-ваявода» (1924) Е.Міровіча, «Апраметная» В.Шашалевіча (1926). Як альтэрнатыву этнаграфізму пралеткультаўцы прапагандавалі тэатр масавых дзействаў. Але ён не меў пашырэння на Беларусі: адбыўся толькі адзіны плошчавы спектакль «Праца і капітал» (1921), ажыццёўлены ў Мінску Е.Міровічам. Бел. драматургія звярнулася да гераічнага тэатра. Асн. патрабаванні да п’ес гераічнай тэматыкі: у творах пафас рэвалюцыі (рамантызм, агітацыйнасць) павінен спалучацца са строгім рэалізмам гісторыі і сучаснасці (мастацкасць і праўдзівасць), цалкам супадаць з творчымі пастулатамі бел. драматургаў. П’есай-вытокам з ’явілася драма «Чырвоныя кветкі Беларусі» В.Гарбацэвіча (1923), прысвечаная мужнай барацьбе і пакутніцкай смерці камсамольцаў-партызан з вёскі Дукора, расстраляных польскімі акупантамі ў 1920. Гераічныя падзеі, барацьба з акупантамі асэнсоўвалася і ў драме «3 дымам-пажарам» А.Ляжневіча (1924). М.Гарэцкі ў гісторыка-рэв. драме «Чырвоныя ружы» (1922) намаляваў уражлівую рэтра-панараму нарастання рэв. незадавальнення. Не менш уражліва паказаны і катастрафічныя вынікі шматвяковага процістаяння прыгнечаных і прыгнятальнікаў. П ’есы «Забастоўшчыкі» (1925), «Вайна вайне» (1927— 31) Я.Коласа дэманстравалі высокі маст. ўзровень увасаблення гераічных характараў, пераканаўча паказвалі заканамернасці прыходу нар. мас у рэвалюцыю. Да сярэдзіны 1920-х г. выразна акрэслілася патрабаванне паказу і ўслаўлення сацыяліст. будаўніцтва, сав. ладу жыцця. Аб праявах новага ў чалавечых узаемаадносінах напісаны п’есы «Лекары і лекі»,

«Два жаніхі» А.Гаротнага, «Дзень ураджаю» І.Барашкі (усе 1925), «Пашанцавала» Т.Кашэль, «Чырвоная касынка» Г.Базыленкі (абедзве 1926), «Пад вішнёвымі садкамі» В.Гарбацэвіча, «Бацька і сын» (абедзве 1927), «Спявай, вясна!» (1928) В.Сташэўскага і інш. Яны не вызначаліся высокім маст. узроўнем, аднак зрабілі пэўны ўклад у выпрацоўку жанравых традыцый, у назапашванне вопыту сцэн. асваення праблем сучаснасці. Не ўзняліся да маст. вышынь і творы на антырэліг. тэму: «Калі дзяк гаворыць праўду» А.Вольнага (1924), «У цемры» (1927) і «У прошчы» (1928) В.Сташэўскага, «За калгас» Я.Мазуркевіча (1929). Праява крайняй ступені грамадскай заангажыраванасці драматургіі 1920-х г. — агітп’есы. Яны пераважна заказваліся аўтарам, іх аператыўна друкавалі, ставілі, ухвалялі ў перыяд. друку безадносна да маст. вартасці. Агітп’есы былі пэўным фактарам нар.гаспадарчай дзейнасці краіны. Яны прапагандавалі калектывісцкую свядомасць («Чаму Янка ў камуну пайшоў» М.Міцкевіча, 1924; «Нечаканае» Ю.Лявоннага, 1926; «Старое і новае» А.Цітавай, 1929), папулярызавалі сярод насельніцтва сельскагаспадарчыя веды («У агранома» А.Вольнага, 1924; «Суд над трохпалёўкай» Н.Уліцына, 1925; «Наша свята» А.Дабравольскага, 1926) і інш. Важнейшая асаблівасць развіцця бел. драматургіі 1920-х г. — універсальнасць яе творчых пошукаў. Яна была адкрытая для ўсіх навацый, якія засвойваліся метадам спроб і памылак, паступова назапашваўся прафес. вопыт, расла колькасць драматургічных твораў. Часцей драматургія папаўнялася п’есамі, арганічна ўгрунтаванымі ў духоўны нац. кантэкст, знітаванымі з глыбіннымі праблемамі рэчаіснасці. Паказальны ў гэтых адносінах прыклад трагікамедыі Я.Купалы «Тутэйшыя» (1922). Абапіраючыся на ранейшы (В.Дунін-Марцінкевіч, К.Каганец) і інш. вопыт сатыр. выкрыцця манкуртызму, развіваючы адраджэнскі курс нашаніўцаў, Я.Купала даў узор працы ў новых сац.-паліт. умовах, паказаўшы шляхі дасягнення сапраўднай маст. дасканаласці і высокай грамадзянскасці. Е.Міровіч, ідучы ад «Тутэйшых», здолеў у сатыр. камедыі «Кар’ера таварыша Брызгаліна» (1925) выкрыццё цынізму і прыстасавальніцтва ўзняць на новую маст. вышыню. Купалаўскі вопыт сатыр. ўвасаблення вобразаў персанажаў адчуваецца і ў камедыі «Ветрагоны» У.Галубка (1930). У канцы 1920-х г. з’явіліся п ’есы на тэму індустрыялізацыі «Запяюць верацёны» Е.Міровіча (1928), «Мост» Я.Рамановіча, «Гута» Р.Кобеца

(абедзве 1929), «Напор» А.Александровіча, «Качагары» І.Гурскага (абедзве 1931), «Белая зброя» У.Галубка (1933). Гэтыя п’есы значна пашыралі сюжэтнатэматычныя гарызонты драматургіі, абсягі спасціжэння ёю новых жыццёвых рэалій, але аўтары іх, засяроджваючы залішне пільную ўвагу на шкодніках, сабатажніках, дыверсантах і інш., вольна ці нявольна інспіравалі ў грамадстве класавую варожасць, настроі экзальтаванага недаверу, падазронасці і неталерантнасці. У п’есах на тэму калектывізацыі матывы шкодніцтва занялі дамінуючае становішча, набыўшы асабліва змрочнае адценне: «Засеўная» і «Помста кулацкая» Б.Крамскога (абедзве 1930), «Сварка» і «Балыпавіцкая вясна» І.Гурскага, «На пэўным шляху» С.Якаўлева, «Шляхі» У.Стэльмаха, «Камяніца» М.Міцкевіча, «Песні нашых дзён» В.Гарбацэвіча, «За калгас» Я.Мазуркевіча (усе 1930), «Трактар» М.Блісцінава (1931) і інш. Схематызму сюжэтнай будовы, ідэалагічнай зададзенасці ў паказе праблем калектывізацыі не без поспеху спрабавалі пазбегнуць В.Шашалевіч («Рой», 1931), К.Чорны («Лета», 1932), М.Зарэцкі («Сымон Карызна», 1933), В.Сташэўскі («Мікола Гоман», 1936). Паспяховым было таксама асэнсаванне антыфашысцкай тэматыкі ў п’есах «Коі Ггопі» (1933) Б.Мікуліча і «Сімфонія гневу» (1935) В.Шашалевіча.

1930-я г. саступалі папярэдняму дзесяцігоддзю і колькасцю напісаных п’ес, і разнастайнасцю творчых пошукаў. Але ў гэты перыяд было шмат зроблена для прафес. росту драматургаў: праводзіліся конкурсы на лепшы драматургічны твор, з’явіліся навукова вывераныя публікацыі, зменшыўся імпэт прапаведнікаў ультрарэв. навацый. Спроба ўкараніць «дыялектыка-матэрыялістычны метад», заснаваны на механістычным пераносе законаў і катэгорый дыялектыкі ў галіну маст. творчасці, не ўдалася, хаця драмы «Напор» А.Александровіча і «Новы горад» І.Гурскага (абедзве 1931), нібыта напісаныя паводле гэтага метаду, крытыка і расхваліла. Затое загучала інш. драматургія. П’есы «Вайна вайне» і «У пушчах Палесся» Я.Коласа (абедзве 1937) пераканаўча паказалі ролю народа ў гіст. працэсе. Глыбінёй псіхал. характарыстыкі персанажаў, грунтоўнасцю філас. абагульненняў абазначыў свой драматургічны стыль К.Чорны ў п’есах «Бацькаўшчына» (1932— 39), «Базылевічава сям’я» (1938), «Ірынка» (1941). Знакавым было далучэнне да драматургічнай творчасці К.Крапівы. Калізіі грамадз. абавязку і асабістай адказнасці, якія пакладзены ў аснову першай драмы «Канец дружбы» (1934) сталі лейтматыўнымі

на працягу ўсёй яго працы на драматургічнай ніве. Народнай сталі называць драму «Партызаны» (1937), але вяршынным дасягненнем бел. драматургіі 1930-х г. была сатыр. камедыя «Хто смяецца апошнім» (1939), у якой бязлітаснае выкрыццё адмоўных з’яў рэчаіснасці, саркастычнае высмейванне гарлахватчыны як увасаблення бюракратычнай фанабэрыі, цынізму, прыстасавальніцтва і ваяўнічага невуцтва спалучалася з бліскучым майстэрствам абмалёўкі вобразаў герояў. У канцы 1930-х г. на поўны голас загучала тэма жыцця ў прыграніччы: «На варце» І.Гурскага, «Гарачае сэрца» (абедзве 1938) і «Шалёная рысь» М.Паслядовіча, «Пагібель воўка» Э.Самуйлёнка, «Хата з краю» Я.Маўра (усе 1939). Пач.

1940-х г. адзначаны гучным поспехам камедыі В.Вольскага «Несцерка» (1941). Аднак Вял. Айч. вайна і акупацыя Беларусі перапынілі натуральны ход развіцця бел. літаратуры.

кацыі набыла асаблівую актуальнасць і філас. скіраванасць у эсэістыцы І.Канчэўскага («Адвечным шляхам»), філас. публіцыстыцы У.Самойлы («Гэтым пераможаш!..») і А.Цвікевіча («Аб аргументах ад розуму і аргументах ад сэрца», «Вялікае спрашчэнне, ці вялікае ўдасканаленне»). Надзённым грамадска-паліт. праблемам жыцця Зах. Беларусі пад польскай адміністрацыяй прысвячалася маст. публіцыстыка М.Гарэцкага, асабліва ў рэдагаванай ім газ. «Беларускія ведамасці» («Важны фронт», «Беларусы, бярыцеся за грамадскую работу» і інш.). Гіст. тэматыка малой прозы М.Гарэцкага віленскага перыяду (1920— 23) мела зах.-бел. кантэкст, а ў асобных апавяданнях навідавоку зах.бел. рэаліі («Руіны» ў панскай кухні», «Смачны заяц», «Страшная музыкава

ЛІТАРАТУРА

6 17

ках перыядычнага друку з’явілася масавая паэзія. 3 ёю прыйшла новая кагорта пісьменнікаў — М.Васілёк, Х.Ільяшэвіч, М.Машара, А.Сапагуб і інш. Для прадстаўнікоў гэтай маладой генерацыі было характэрна ранняе грамадз. ўзмужанне, непрыняцце пануючага рэжыму. Усе яны (акрамя М.Машары) — удзельнікі камуністычнага падполля і зведалі, у т.л. М.Машара, турэмнае зняволенне ў Лукішскай турме. Маст. вобраз пераканаўчага змаганцапалітвязня ўпершыню на зах.-бел. грунце створаны ў сярэдзіне 1920-х г. А.Салагубам у цыкле лукішскіх вершаў. Пазней гэты паэтычны вобраз атрымаў ідэйна-эстэт. завяршэнне ў паэзіі М.Танка і В.Таўлая. Лірычны герой

І.Э .Б агдановіч (паэзія 1920-х г.), М .М .А рочка (паэзія 1930-х г.), 3. У .Д раздова (проза), С .С .Л аўш ук (драматургія).

ЛІТАРАТУРА ЗАХОДНЯЙ БЕЛАРУСІ Склалася на землях Зах. Беларусі, што ў выніку Рыжскага мірнага дагавора 1921 адышлі пад юрысдыкцыю Польскай дзяржавы. Ва ўмовах каланіялісцкай палітыкі польскага ўрада ў дачыненні да бел. этнасу за адносна невялікі гіст. перыяд літаратура Зах. Беларусі развілася ў самадастатковую з ’яву нац. культуры, стала арганічнай выразніцай бел. духоўнасці. У ідэйна-праблематычным і эстэт. плане яна складае асобны, самакаштоўны раздзел агульнанац. бел. літаратуры 1-й пал. 20 ст. Літ. працэс у Зах. Беларусі грунтаваўся на бел. ідэі, нац. і сац. самаідэнтыфікацыі народа, яго паліт. разняволення. Заснавальнікамі зах.-бел. літ. традыцыі сталі былыя нашаніўцы А.Луцкевіч, М.Г'арэцкі, носьбіт рас. эстэтычнай і філас. культуры У.Самойла, прадстаўнікі маладой генерацыі, якія прыйшлі ў літаратуру ў час 1-й сусв. вайны, Лютаўскай і Кастрычніцкай рэвалюцый, У.Жылка, І.Канчэўскі, М.Краўцоў, Л.Родзевіч. У ліку першых паэтычных зборнікаў, выдадзеных у пачатку 1920-х г. у Вільні, былі «Беларусь» Л.Родзевіча, «Уяўленне» і «На ростанях» У.Жылкі, прасякнутыя пафасам вызваленчага змагання, ідэяй сац. і нац. свабоды бел. народа. Падзел бел. зямель дэтэрмінаваў у паэзіі драматычны матыў Беларусі, штучна парэзанай дзярж. межамі, адначасова ён даў імпульс нац. самасцвярджэнню. Ідэя нац. самаідэнтыфі-

М.Танк, В.Труцька і Р.Шырма. Вільнюс.

1937.

песня», «Пакінутыя хаты» і інш.). Вопыг 1-й сусв. вайны асэнсаваны Ф.Умястоўскім у апавяд. «Стася». Да жанру малой прозы ў апавяданнях «Маршлют», «Маскалёвы дзеці» звярнуўся М.Краўцоў. Поспехі драматургіі Зах. Беларусі ў пач. 1920-х г. засведчаны п ’есамі «Досвіткі», «На Каляды», «ПСХ», «Кавалі» Л.Родзевіча, «Няскончаная драма» Ф.Аляхновіча, «Жартаўлівы пісарэвіч» М.Гарэцкага. У драматургічным жанры на матэрыялах 1-й сусв. вайны, рэвалюцый і грамадз. вайны асэнсоўваліся праблемы пошуку бел. народам уласных шляхоў, лёс інтэлігенцыі на фоне грандыёзных падзей і катаклізмаў. У літ. працэсе Зах. Беларусі актыўна развіваліся крытыка і літ.-знаўства — І.Дварчанін, У.Жылка, Р.Зямкевіч, В.Ластоўскі, А.Навіна (Луцкевіч), Я.Светазар (М.Краўцоў), А.Станкевіч, Суліма (У.Самойла); у гэты час М.Гарэцкі апрацоўваў першую канцэптуальную гісторыю бел. літаратуры, змясціў у перыёдыцы шэраг літ. партрэтаў. У сувязі з ростам вызваленчага руху ў яго легальных формах перыяду Беларускай сялянска-работніцкай грамады на старон-

А.Салагуба горды ўсведамленнем, што ўдзельнічае ў камуністычным руху, спадзяецца на планетарна вызваленчыя здзяйсненні. Не пазбаўлены ідэйна-эстэт. пошукавых амбіцый і імкнення ствараць «новы Апокрыф», Х.Ільяшэвіч наследаваў ідэю змагання працоўных, асвойваў тэму працы, распрацоўваў гарадскія матывы (зб. «Веснапесні»), М.Машара ў лірычным зб. «Малюнкі» (1928) сцвярджаў абуджэнне зах.-бел. вёскі да свядомага жыцця. Ф.Грышкевіч пры маст. увасабленні бел. ідэі дзеля пашырэння яе ў масавай свядомасці звяртаўся да творчага пераасэнсавання ў паэзіі вобразаў Усяслава Чарадзея, Вітаўта і інш. гіст. постацей (зб. «Веснавыя мелодыі», 1927). М.Васілёк у зб. «Шум баравы» (1929) адлюстраваў уласцівую для ўсёй бел. літаратуры 1920-х г. ідэю нац. адраджэння, а таксама непрыняцця пануючага ў Зах. Беларусі польскага аўтарытарнага рэжыму. Вобразы сейбіта і барацьбітаадраджэнца ў яго паэзіі семантычна тоесныя. Асобныя матывы ў паэзіі М.Васілька праменілі аптымізмам, верай у справу нар. вызвалення і адраджэння. Мяккі, лірычны, рамант. пафас у яго

618_____________ ЛІТАРАТУРА паэзіі суседнічаў з матывамі гумару, паказваў зах.-бел. рэчаіснасць у гумарыстычных вобразах і калізіях. Паэтычны зб. «Світанне» П.Сакола (1929) арганічна спалучаў у сваім змесце сац. і нац. ідэі і матывы. У няскончанай яго паэме «Латгалія» ўдала адлюстраваны некат. сац. рэаліі з жыцця бел. этнасу на яго балта-слав. узмежжы. У 1927 зах.-бел. літаратары зрабілі спробу стварыць на ўзор літаб’яднанняў, што былі ў Сав. Беларусі, прафесійнае пісьменніцкае згуртаванне «Веснаход». Але ў гэты час распачаўся шырокі наступ польскай адміністрацыі на бел. арганізацыі, і аб’яднанне не было зацверджана. У выдадзеным згуртаваннем зб. «Рунь «Веснаходу» акрамя твораў М.Васілька, Х.Ільяшэвіча, якія ўжо грунтоўна заявілі пра сябе ў друку, змешчаны вершы і маладзейшых: Г.Вялецкага, Звестуна (П.Пестрак), Ю.Сергіевіча, В.Шкодзіча і інш. Гісторыя духоўнага і культ. жыцця Зах. Беларусі ў 1930-я г. мела спецыфіку, абумоўленую найперш грамадскапаліт. ўмовамі, што склаліся ў Беларусі па абодва бакі польска-сав. мяжы. Хоць грамадскае жыццё і літ. працэс у Зах. Беларусі ў 1930-я г. не зведалі такіх радыкальных перамен, як у СССР, аднак яны трапілі пад паліт. ўціск з боку польскай дзяржавы. 3 пач. 1930-х г. у Польшчы ўзмацніўся аўтарытарны рэжым, што разам з эканам. крызісам ускладняла і культурніцкую сферу жыцця. 3 разгромам уладамі паліт. арганізацыі «Змаганне» і арыштам дэпутатаў сейма легальньм формы бел. вызваленчага руху ў Польшчы былі ліквідаваны. У 1930 і 1933 былі арыштаваны галоўная ўправа Таварыства бел. школы (ТБШ) на чале з С.Паўловічам, Ф.Стацкевічам, Р.Шырмам, паступова закрываліся павятовыя і нізавьм яго структуры, а ў 1936 дзейнасць ТБШ і Бел. ін-та гаспадаркі і культуры зусім забаронены; закрываліся бел. школы, апошнія бел. гімназіі, а Віленская гімназія пераўтворана ў філіял польскай. Пачалася канфіскацьм перьмдычных выданняў, кніг паэзіі М.Васілька, М.Танка і М.Машары, нават бел. буквара С.Паўловіча. Нягледзячы на такія акалічнасці, зах,бел. інтэлігенцыя праяўляла рэальныя доказы грамадз. жыццяздольнасці. У 1932 выйшла 5 нумароў час. «Нёман», прысвечанага літаратуры, навуцы і мастацтву. У 1935 заснаваны літаратурнанавук. і грамадскі час. «Калоссе». Дзеячы асветы выдавалі час. «Беларускі летапіс» (1933— 39) і «Самапомач». Ідэю нац. вызвалення адстойвала газета «Беларускі фронт». Замест заняпала-

га кааперацыйнага кніжнага Бел. выдавецкага таварыства, прадуктыўнага ў 1920-я г., практыкаваліся прыватньм выданні Р.Шырмы, С.Глякоўскага і Найдзюка, а ў 1937 заснавана выдавецтва «Белпрэс»-. Існавала Бел. каталіцкае выдавецтва і друкарня імя Ф.Скарыны. У 1-й пал. 1930-х г. лідэрам зах.-бел. паэтаў стаў М.Машара. Выйшлі зб-кі яго лірыкі «На сонечны бераг» (1934), «На прадвесні» (1935); крыху раней напісаная ў Лукішскай турме паэма-сімфонія «Валачобнае» — гімн разбуджанаму нар. духу, натхнёны парывам да свабоды ў час грамадаўскага ўздыму. Місію паэта і сваё асабіетае крэда М.Машара бачыў у грамадз. служэнні народу на шляху да яго вызвалення. Мажор яго лірыкі, зрэдку асмучаны нар. нядоляй, гучаў зараджальна, нёс веру ў годную будучыню. Нягледзячы на грамадскія і інш. катаклізмы, яго паэзія і ў 1930-я г. не страціла духу грамадзянскасці, хоць і не мела ранейшага наступальнага тону. У паэтычных рэфлексіях Х.Ільяшэвіча 2-я пал. 1930-х г. прадстае як стратны ў лёсе Беларусі час. У 1930-я г. ў паэзію Зах. Беларусі прыйшлі А.Бярозка, А.Дубровіч, А.Іверс, С.Крывец, М.Танк, Н.Тарас, С.Хмара. Медытацыі А.Бярозкі пра лёс народа і бацькаўшчыны, надрукаваныя ў час. «Шлях моладзі» і «Калоссе», мелі філас. напаўненне і адметную метафарычнасць. Ракурс бачання зах.-бел. рэчаіснасці ў С.Крыўца сацыяльна завостраны, угрунтаваны на жыццёвым вопыце паэта-рабочага (вершы «Крызіс», «Сыплюць думкі», «Шэрая гадзіна»). Яго

Вокпадка першага зборніка вершаў М.Танка «На этапах». 1936.

паэтычны сінтаксіс вызначаўся сцісласцю фразы, афарыстычнасцю маст. абагульнення думкі. С.Хмара прыйшоў у літаратуру праз грамадаўскі вызваленчы парыў, праз польскія астрогі (зб. «Жураўліным шляхам», 1939). Тэматычна актуальная, яго паэзія вылучалася дынамізмам рытму, моцнай энергетыкай радка. 3 глыбінь вызваленчага змагання прыйшоў у літаратуру В.Таўлай, актыўны ўдзельнік рэв. падполля. Няшмат яго вершаў (пад псеўданімам П.Сірата) пабачылі свет у зах.-бел. друку ў Вільні. Творы, надрукаваныя ў час. «Калоссе» і «Шлях моладзі», выяўлялі ў паэта эпічны пачатак, прамоўніцкую інтанацыю, спалучаныя з пранікнёнай лірычнасцю. На агульнаеўрап. ўзровень узняў паэзію Зах. Беларусі М.Танк. У грамадз. лірыцы, мадэрністычнай паводле вобразнай фактуры і рэв. паводле ідэйнай накіраванасці (паэмы «Нарач», «Каліноўскі», «Журавінавы цвет»), паэт глыбока па-мастацку узнавіў рэв. сучаснасць і гіст. мінулае Беларусі, стварыў сац. партрэт эпохі. М.Танку ўдалося арганічна паяднаць у бел. маст. слове сінкрэтычнае фалькл. і інтэлектуальнаасацыятыўнае мысленне. Літ.-маст. развіццё ў Зах. Беларусі 1930-х г. мела і сваю жанравую спецыфіку. Калі ў 1920-я г. паспяхова развіваліся драматургія, лірыка, малая проза, літ.-філас. эсэістыка, то 1930-я г. характарызуюцца акрэсленым дамінаваннем паэзіі і сціплым набыткам прозы (апавяданні Х.Ільяшэвіча пад псеўданімам Дальны). Другое месца пасля паэзіі належала маст. публіцыстыцы (А.Бужанскі, С.Грынкевіч, У.Самойла). Актуальным творам на свой час была аповесць «Царква. Поста. Вязьніца» С.Грынкевіча. У 1930-я г. ён актыўна працаваў у жанры асветна-навук. публіцыстыкі. У артыкулах «Псіхааналіз і праблемы літаратурныя і грамадскія», «Культура і загады нацыянальнае працы», «Гігіена псіхічная як праблема асноўных адносін да жыцця», «Аб тэатры» і інш. ён уздымаў надзённыя і фундаментальныя праблемы літаратуры, культуры, экзістэнцыі грамадства. Крытык і публіцыст А.Бужанскі аналізаваў генезіс рэпрэсій, што абрынуліся ў 1930-я г. на бел. рух, бел. інтэлігенцыю. У.Самойла грунтоўна даследаваў палітыку польскіх улад у дачыненні да беларусаў у сваім публіцыст. эсэ «Курс «новы» і «найноўшы» палітыкі польскай у беларускай справе». Гэтае эсэ было скіравана да дэмакратычнай грамадскасці свету для азнаямлення яе з трагедыяй бел. народа і яго інтэлігенцыі. Развіваліся крытыка і літ.-знаўства. А.Навіна паглыблена даследаваў творчасць бел. класікаў (брашура «Янка Ку-

пала — прарок адраджэння», арт. «Да крыніцаў творчасці М.Багдановіча» і інш.). Аналізуючы тыпалогію аповесцей «Дзве душы» М.Гарэцкага і «Прадвесне» С.Жаромскага, ён імкнуўся да метадалагічнага ўзбагачэння айч. літ.знаўства. У арт. «На шляхах новай беларускай паэзіі», «На парозе новае эпохі ў беларускай літаратуры» С.Станкевіч прагназіраваў новыя тэндэнцыі ў развіцці айч. прыгожага пісьменства. У літ. эсэ «Вялікі скарб нашай старасведчыны» У.Самойла напярэдадні 2-й сусв. вайны раздумваў над векавымі традыцыямі бел. духоўнасці, стараж. літаратурай Беларусі. Станаўленне і развіццё літаратуры Зах. Беларусі як часткі агульнанац. маст. культуры адбылося на аснове дэмакратычнай і рэвалюцыйна-дэмакратычнай традыцый айч. літаратуры пач.

20 ст. Яна была арганічнай выразніцай дум і памкненняў 3-мільённага этнасу, які не прыняў рэжым даваеннай Польшчы і вёў барацьбу за сваё сац. і нац. вызваленне. У зах.-бел. літаратуры плённа рэалізаваліся ўсе жанры: паэзія ў яе грамадз. іпастасі, драматургія, літ.філас. эсэістыка, крытычная і літ.-знаўчая эсэісгыка. Зах.-бел. літаратура функцыянавала ў агульнаеўрап. кантэксце і каштоўная тым, што паслядоўна адстойвала фундаментальныя чалавечыя каштоўнасці: свабоду народа, свабоду чапавечай асобы, свабодную працу ў свабоднай грамадз. супольнасці і вольнай краіне. А.С.Ліс. ЛІТАРАТУРА ПЕРЫЯДУ ВЯЛІКАЙ АЙЧЫННАЙ ВАЙНЫ

зеты «Савецкая Беларусь», «За свабод'ную Беларусь», «За Савецкую Беларусь», «Звязда», «Раздавім фашысцкую гадзіну», «Партызанская дубінка», а з 1943 — час. «Беларусь», якія знаёмілі партызан і насельніцтва з падзеямі, а таксама творамі бел. пісьменнікаў. Вершы бел. паэтаў перакладалі на рус. мову М.Галодны, С.Гарадзецкі, М.Ісакоўскі, Я.Мазалькоў, М.Рыленкаў, П.Сямынін. Акрамя публікацый у перыёдыцы былі выдадзены асобныя кнігі Я.Купалы, Я.Коласа, П.Панчанкі.

кі, «Вастрыце зброю» М.Танка, «Змагайцеся адважна за Радзіму» П.Панчанкі і інш.). Хрэстаматыйнымі сталі вершы Я.Купалы «Беларускім партызанам», «Зноў будзем • шчасце мець і волю» (абодва 1942). Бел. літаратура назапашвала новыя якасці, паглыбляла аналіз ваен. рэчаіснасці. У 1943 супрацоўнікі слуцкай падп. газ. «Народны мсцівец» сабралі лепшыя вершы А.Ас-

%

-

«г.

1

■ ті* 4 Я.Купала на радыёмітынгу прадстаўнікоў беларускага народа ў Казані. 1942.

Найб. актуальнымі і папулярнымі былі публіцыстычныя жанры: карэспандэнцыі, фельетоны, песні, частушкі, рэпартажы, вершы-заклікі, лісты, пасланні, у якіх выкарыстоўваліся формы адкрытага звароту («Душою і сэрцам мы з вамі, героі», «На абарону» Я.Коласа, «Дрыжыце, падлюгі-фашысты!» П.Броў-

У Вял. Айч. вайну бел. літаратары на доўгі час апынуліся ў выключна драматычных абставінах: родная зямля была цалкам акупіравана ворагам. Масавы чытач знаходзіўся на фронце, у партызанах, падполлі ці проста жыў на акупіраванай тэрыторыі. Многія пісьменнікі таксама былі на фронце ці ў партызанах. У Чырв. Арміі знаходзіліся М.Аўрамчык, П.Броўка, А.Вялюгін, П.Глебка, К.Кірэенка, К.Крапіва, А.Куляшоў, М.Лынькоў, П.Панчанка, М.Танк і інш. У партыз. барацьбе і падп. друку ўдзельнічалі Я.Брыль, М.Засім, П.Пестрак, В.Таўлай і інш. 26 празаікаў і паэтаў загінулі ў барацьбе супраць ням,фаш. захопнікаў: З.Астапенка, Я.Бобрык, ДГаўрылаў, А.Гейнэ, А.Дубровіч, Р.Жалязняк, А.Жаўрук, Э.Каган, А.Коршак, С.Крывец, П.Левановіч, Р.Лынькоў, С.Ляльчук, А.Мілюць, Р.Мурашка, М.Нікановіч, А.Пруднікаў, У.Рагуцкі, Р.Рэйзін, М.Сурначоў, М.Сямашка, Л.Тапалай, А.Ушакоў, І.Шапавалаў, Г.Шведзік, Х.Шынклер. На акупіраваную тэр. Беларусі дастаўляліся бел. га-

ЛІТАРАТУРА_____________ 619

ВЕРШЫ

Вылнм» Слуцкмй

Г ІН Т М

„Нмрадны

м с ц ім в ц "

1943 г.

Вокладка кнігі «Слуцкі пояс» А.Астрэйкі.

1943.

трэйкі і выдалі іх асобным зборнікам «Слуцкі пояс». Узброіўшыся канкрэтыкай абставін і падзей, паэты канцэнтруюць увагу на гал. маральным фактары вайны — даследаванні характару чалавека. Адбыўся пераход ад газетна-публіцыстычнай паэтыкі да лірыкі. Своеасаблівы лірычны дзённік — карціну свайго часу і духоўнага свету чалавека стварыў П.Панчанка ў вершах «Бульба», «Сват», цыкле «Іранскі дзённік» (зб. «Іранскі дзённік», 1944— 45). У ваен. паэзіі стаў пашыраным жанр гераічнай балады: вершы «Сямёра дачок» П.Панчанкі (1942), «Балада аб уральскім танку» А.Вялюгіна (1943), «Маці» (1943), «Балада аб знойдзенай падкове» (1945) А.Куляшова, «У завею» М.Танка (1943) і інш. Значнае месца ў бел. паэзіі ваен. пары належала і паэме, дзе арганічна спалучаліся эпас, лірыка і драма: «Суд у лесе» (1942) і «Адплата» (1944) Я.Коласа, «Паэма пра Смалячкова» (1942) і «Ясны Кут» (1944) П.Броўкі, «Янук Сяліба» М.Танка (1943), «Прыгоды цымбал», «Дом №24» (абедзве 1944) А.Куляшова, «Мой майстра» А.Бялевіча, «Эдэм» З.Астапенкі, «Поўдзень» В.Віткі (усе 1944), «Маладосць у паходзе» П.Панчанкі (1945). Найвышэйшае дасягненне ў гэтым жанры — ліра-эпічная паэма «Сцяг брыгады» А.Куляшова (1942, Дзярж. прэмія СССР 1946), якая выявіла ўсю глыбіню нар. драмы, патрыятызм і самаахвяр-

620_____________ ЛІТАРАТУРА насць воінаў. У цэнтры яе сюжэта лёс Алеся Рыбкі, сцяганосца брыгады, якая апынулася ў акружэнні і была разбіта. У паэме выкарыстаны матывы бел. песні «Бывайце здаровы», абрадавай паэзіі, міфалагічныя легенды пра «заклятую зямлю». Рамант. паэму з гераічнымі характарамі «Янук Сяліба» стварыў М.Танк, у якой дынамізм сюжэта дасягаецца праз сутыкненне характараў рознай сац. арыентацыі, шырока выкарыстаны нац. фальклор (легенда пра музыку Куліка і інш.). Паэмы П.Броўкі развівалі лірычны кірунак бел. гераічнага эпасу. «Паэма пра Смалячкова» пабудавана на канкрэтным матэрыяле біяграфіі радавога ўдзельніка вайны. У яго паэме-маналогу «Беларусь», дзякуючы гіст. рэмінісцэнцыям, паўстае вобраз Радзімы — прыгожай зямлі са слаўнай мінуўшчынай. Лірычныя паэмы «Ясны Кут» П.Броўкі і «Дом №24» А.Куляшова напісаны на завяршальным этапе вайны; у іх ставяцца праблемы міру і працы. У пюме «Прыгоды цымбал» А.Куляшова — умоўнасць вобразаў і сітуацый, казачная сімволіка, за якой бачны рэальныя падзеі. Імкненне да філасафічнасці, драматызм і псіхалагізацыя вобразаў — у паэме «Эдэм» З.Астапенкі. Прыкметны ўклад у паэзію гадоў вайны М.Аўрамчыка, К.Буйло, А.Бялевіча, В.Віткі, К.Кірэенкі, М.Лужаніна, А.Салаўя і інш. Актыўна развіваўся ў ваен. час і жанр сатыры. Напачатку цалкам плакатныя пародыі, фельетоны, байкі, сатыр. вершы, частушкі, эпіграмы паступова насычаліся канкрэтнымі падрабязнасцямі, якія рабілі іх дакументальна-дакладнымі. У жанры сатыры працавалі амаль усе бел. пісьменнікі: А.Астрэйка, П.Броўка, П.Глебка, М.Лужанін, М.Лынькоў, П.Панчанка, М.Танк, В.Таўлай, К.Чорны і інш. Асаблівая роля ў развіцці сатыр. жанраў належыць К.Крапіве — рэдактару газетыплаката «Раздавім фашысцкую гадзіну». Проза ваен. пары найперш выявілася ў патрыятычнай публіцыстыцы. Палымяныя артыкулы друкаваліся на старонках газет, гучалі па радыё, на мітынгах (Я.Купала, Я.Колас, К.Чорны, К.Крапіва, М.Танк, М.Лынькоў і інш.). Фельетоны К.Чорнага склалі зб. «Кат у белай манішцы» (1942). У жанры празаічнага памфлета і фельетона выступалі Я.Колас, К.Крапіва. Матэрыялам для многіх тагачасных твораў служылі рэальныя падзеі, таму дакументальнасць была агульнай рысай літаратуры ваеннай пары. Найб. актыўна ў прозе працавалі К.Чорны (зб. «Вялікае сэрца», 1945) і

М.Лынькоў (зб. «Астап», 1944). З’явіліся апавяданні І.Гурскага, У.Краўчанкі, П.Пестрака, А.Стаховіча, А.Якімовіча, свае першыя апавяданні надрукавалі І.Мележ і І.Шамякін. Лепшыя тагачасныя апавяданні адзначаны драматызмам і вастрынёй канфліктаў. Асноўная іх тэма — чалавек на вайне. Ад малых форм бел. проза ішла да аповесці і рамана. Аповесць «Пульс жыцця (Запіскі тэлеграфіста)» Х.Шынклера пра работу тэлеграфістаў на Урале напісана на аўтабіягр. матэрыяле ў форме дзённіка. Вяршыня бел. прозы ваен. гадоў — творы К.Чорнага. Яму належыць першае ў бел. літаратуры эпічнае асэнсаванне падзей Вял. Айч. вайны: раманы «Вялікі дзень» (нап.

1941— 44, няскончаны, апубл. 1947), «Пошукі будучыні» (нап. 1943, апубл.

1950), «Млечны Шлях» (нап. 1944, апубл. 1954), «Скіп’еўскі лес» (нап.

1944, няскончаны, апубл. 1975). У сваіх сац.-філас. раманах К.Чорны стварае абагульнены вобраз бел. народа. Яго хвалявала праблема станаўлення бел. нац. характару, узмацненне ў ім непакорнасці і свабодалюбства. У яго раманах чалавек раскрываецца ў драматычным дзеянні, праз унутраныя маналогі. Ідэйна-тэматычныя межы літаратуры ваен. часу пашырае раман «Таварышы» Р.Мурашкі (1942), які з ’яўляецца своеасаблівым псіхал. дакументам эпохі. Напісаны аўтарам, які знаходзіўся на акупіраванай тэрыторыі, асабістую трагедыю чалавека падае ў сац.-грамадскім кантэксце эпохі.

3 драматычных твораў асаблівае месца займае п’еса «Проба агнём» К.Крапівы (1943) на маральна-этычную праблематыку. У драматургіі, як і ў інш. жанрах, назіраецца зварот да каштоўнасцей мінулага: опернае лібрэта «Кастусь Каліноўскі» (нап. 1940— 44) і драматычная паэма «Адплата» (1945) М.Клімковіча. Тэме партыз. барацьбы прысвечаны п’есы «Палешукі» і «Таварыш Ацдрэй» Я.Рамановіча, «Заложнікі» А.Кучара. Бел маст. літаратура ваен. гадоў была адным з важных складальнікаў антыфаш. барацьбы, паказала гераізм і нязломны дух бел. народа, раскрыла новыя рысы нац. характару. Г.П. Тварановіч.

ЛГГАРАТУРА 1950 — пач. 2000-х гадоў Паэзія. У паэзіі пасляваен. дзесяцігоддзя (1945— 55) як адным з найб. аператыўных відаў эстэт. ўспрымання, рэалізаванага ў малых жанравых формах, адчувальна акрэсліваліся нават нязначныя зрухі маст. мыслення, характэрныя для літаратуры ў цэлым. Вайна на многія дзесяцігоддзі прадвызначыла

тэматыку і праблематыку, пэўныя асаблівасці маст. характараў, пафас твораў бел. пісьменнікаў: вершы і паэмы Я.Коласа, П.Броўкі, П.Глебкі, А.Куляшова, М.Лужаніна, М.Танка і інш. 3 тэмай вайны прыйшлі ў літаратуру паэты, якія вярталіся з фронту, партызан, падполля. Некат. з іх былі ўжо добра вядомыя ў 1930-я г., іншыя толькі пачыналі свой творчы шлях: М.Аўрамчык, А.Вялюгін, С.Дзяргай, К.Кірэенка, П.Панчанка, П.Прануза, П.Прыходзька, А.Пысін, А.Русецкі і інш. У літаратуру прыйшлі зах.-бел. паэты М.Васілёк, М.Засім, М.Машара, В.Таўлай. Жыццёвы і творчы вопыт, набыты ў экстрэмальных умовах ваен. выпрабаванняў, фарміраваў непаўторнасць творчай індывідуальнасці, грамадз. і мастакоўскую зарыентаванасць светапогляду. У шматлікіх паэт. зборніках асн. матывы — радасць перамогі і вяртання да мірнага жыцця, услаўленне гераізму, велічы нар. подзвігу ў гады вайны і працоўнага энтузіязму, тэма радзімы, дружбы, кахання, асуджэнне антыгуманнай сутнасці вайны: зб-кі «Ранак ідзе» (1945) і «Пасля навальніцы» (1947) К.Кірэенкі, «На сотай вярсце» (1945) і «Камуністы» (1949, 1951) А.Куляшова, «Шырокае поле вайны (1945), «Поступ» (1950), «Святло Радзімы» (1952), «Моваю сэрца» (1955) М.Лужаніна, «Далёкія станцыі» (1945), «Гарачыя вятры» (1947), «За шчасце, за мір» (1950) і «Шырокі свет» (1955) П.Панчанкі, «У роднай хаце» (1946), «Дарога жыцця» (1950), «Цвёрдымі крокамі» (1954) П.Броўкі, «Вастрыце зброю», «Праз вогненны небасхіл» (абодва 1945), «Каб ведалі» (1948), «На камні, жалезе і золаце» (1951), «У дарозе» (1954) М.Танка, «Шляхі» (1947), «Подых вясны» (1950) , «Зоры вясеннія» (1954) А.Бачылы, «Нашай славы зара» (1947) і «Размова аб шчасці» (1948) П.Глебкі, «Голас сэрца» (1947), «Салдаты міру» (1951) і «Ранак над Эльбай» (1952) П.Прыходзькі, «Добры дзень» (1948) і «Зямля мая» (1952) А.Астрэйкі, «Пярэдні край» (1949), «Дружба» (1950), «Шляхамі дружбы» (1952) М.Аўрамчыка, «Сонца ў блакіце» (1949) і «У вялікім паходзе» (1952) М.Калачынскага, «Разгневаная зямля» (1946), «Добрай раніцы» (1951), «У дальнім раёне» (1954) П.Пранузы, «3 розных крыніц» (1950) і «Мая эстафета» (1954) Р.Сабаленкі, «Наш дзень» А.Пысіна, «У заўтрашні свет» А.Русецкага (абодва 1951), «Дарогай шчасця» А.Бялевіча (1952) , «Вачыма будучыні» С.Дзяргая (1953) , «Мой таварыш» М.Смагаровіча (1955) . Новыя зрухі ў грамадскім жыцці, адбудова нар. гаспадаркі — тэмы зб-каў «Новае рэчышча» А.Куляшова

(1948) , «Мая рэспубліка» К.Кірэенкі (1949) . Абнаўленню побыту тагачаснай вёскі прысвечаны паэмы «Хлеб» (1946), «Родныя берагі» (1948), «Добры друг» (1949) П.Броўкі, «Кладкі Градоўскага» М.Лужаніна (1949), у якіх побач са значнымі дасягненнямі (адметнасць стылю, удалыя вобразныя знаходкі, адухоўленасць пачуццяў лірычнага героя) шмат неабавязковага, другаснага, інфармацыйна-рэпартажнага, прадыктаваньм часам ідэалагемы. Гэта датычыць і паэм «Рыбакова хата» Я.Коласа (1941—47), «Грозная пушча» А.Куляшова, «Бацька Дняпро» А.Вялюгіна (абедзве 1955). Выразна люструецца ў тагачаснай паэзіі парадная атмасфера пераможных салютаў: зб-кі «Крамлёўскія зоры» А.Астрэйкі (1945), «Свята», «Чалавек-сонца» (абодва 1947), «Светач» (1950) А.Бялевіча, «Салют у Мінску» А.Вялюгіна (1947), «Салдаты міру» П.Прыходзькі (1951) і інш. Аднак у паэзіі ўсё настойлівей прабіваўся голас паэта-франтавіка — сведкі і непасрэднага ўдзельніка ваен. падзей. Вайна стала гал. тэмай у творчасці франтавога пакалення.

вершы «Прыдарожны гушчар», «Салдацкая сляза», «Памяці Міколы Сурначова» М.Аўрамчыка, «Няўзяты форт» (пазнейшая назва — «Сталінградская легенда») А.Вялюгіна, «Зварот» П.Глебкі, «Франтавік» П.Панчанкі. Асаблівая паслядоўнасць і кінематаграфічная дакладнасць уражанняў непасрэднага ўдзельніка падзей вылучае нізку вершаў «Салдацкі штодзённік» М.Лужаніна, гэта споведзь пра напоўненыя драматызмам салдацкія будні, дзе асабістае, прыватнае вырастае да маштабаў агульназначнага і ўспрымаецца як маналог франтавога пакалення, ад імя якога гаворыць паэт. У цяжкія часіны нярэдка парушаюцца ўсталяваныя сувязі мікра- і макрасвету, узмацняецца адчуванне язычніцкага яднання чалавека з прыродай. У эстэт. малюнку асабліва акрэсленымі становяцца праявы антрапамарфізму, пантэістычныя ўяўленні. Прырода «ажывае», абагаўляецца, дапамагае раскрыццю духоўнага свету чалавека, асобы (верш «Пачатак» М.Лужаніна). У лірычным роздуме ваен. і паслява-

Маладыя беларускія пісьменнікі ў гасцях у Я.Коласа. 1949.

Лепшыя пасляваен. творы вылучаюцца шчырасцю і непасрэднасцю лірычнага перажывання, яркімі фарбамі, дынамікай дзеяння. У іх палітры бясконцыя шляхі-дарогі вядуць да родай хаты і ў неабсяжны сусвет. Апорныя вобразы, вынесеныя, як правіла, у назвы кніг або асобных твораў, перадаюць не толькі агульны мажорны настрой, а і своеасаблівы душэўны стан, узрушанасць лірычнага героя. Урачыста песенныя інтанацыі і светлыя колеры пераважаюць нават там, дзе маст. сюжэт заснаваны на падзеях і фактах, поўных смутку і жальбы («Песня пра чатыры магілы» П.Панчанкі, 1945). 3 паасобных уражанняў паступова стваралася мазаіка гіст. часу — жыцця і побыту чапавека на вайне, якая непрыкметна перарастала ў маст.-дакумент. хроніку:

ен. гадоў значнае месца займае лёс Беларусі: вершы «Радзіма мая дарагая» А.Бачылы, «Зямля Беларусі! Тваімі шляхамі...» П.Броўкі, «Беларусь, Беларусь!..» А.Вялюгіна, «Беларусі» П.Глебкі, «Жыві, Беларусь!» Я.Коласа, «Кожны з нас прыпасае Радзімы куток...» П.Панчанкі, «Ты будзеш жыць, Радзіма!» М.Танка. Вобраз Радзімы, роднай зямлі пазначаны драматызмам, асабліва ў творах, напісаных пад уражаннем убачанага і перажытага ў чужых краінах: вершы «3 ташкенцкай торбы» Я.Коласа, германскага цыкла М.Лужаніна. Спосабы сатыр. тыпізацыі найб. плённа адчуваюцца ў жанры байкі: кн. «Мы іх ведаем» (1950), «Байкі» (1953) У.Корбана, «Вершы і байкі» Э.Вадасевіча (1954). Вострасатыр. вершы і байкі

ЛІТАРАТУРА_____________

621

пісалі А.Бачыла, М.Лужанін, П.Панчанка. Акцэнты сатыр. высмейвання перамясціліся з аб’ектаў ваен. часу (ворагі) у сферы мірнага жыцця і побыту грамадства (выявы розных антыграмадскіх анамалій ва ўзаемадачыненнях, паводзінах і ўчынках людзей). 3 сярэдзіны 1950-х г., пераадольваючы розныя ідэалагічныя бар’еры, хібы «тэорыі бесканфліктнасці», паэзія ўзыходзіла на новыя вышыні, пазначаныя прыкметамі найбольш поўнай самарэалізацыі творчай асобы: значна пашырыліся далягляды паэзіі, павысіўся яе інтэлектуальны ўзровень, пабагацеў духоўны свет лірычнага героя. У філас. роздуме над надзённымі праблемамі адчуваецца драматызм часу, акрэсліваецца магутны патэнцыял гадамі назапашанай творчай энергіі. У выніку літ. дыскусій 1960— 70-х г. павысіліся патрабаванні да маст. твораў. Выпрацаваліся пэўныя маст. арыенціры, эстэт. крытэрыі. Узорамі непераўзыдзенага майстэрства, якімі вымяралася маст. вартасць тагачаснай паэзіі, сталі кнігі: «Пахне чабор» (1959), «А дні ідуць» (1962) П.Броўкі, «Чатыры стыхіі» (1962), «Свята ў будзень» (1964) С.Дзяргая, «Мой хлеб надзённы» (1962), «Глыток вады» (1964) М.Танка, «Новая кніга» (1964), «Сасна і бяроза» (1970) А.Куляшова, «Пры святле маланак» (1966), «Вячэрні цягнік» (1977) П.Панчанкі, «Мае мерыдыяны» (1965), «Твае далоні» (1967) А.Пысіна, «Служба святла» (1967), «Зямля гаворыць зорам» (1971) А.Русецкага і інш. У іх засведчаны адметнасць мыслення, непаўторнасць кожнай творчай індывідуальнасці, што пацвярджаецца сплавам лірызму, эпічнай шырыні, драматызму маст. перажывання, публіцыстычнай адкрытасці, выразнасці грамадз. пазіцыі. Паэтыка М.Танка, напр., спалучае ў сабе нар.-песенныя вытокі і некат. асаблівасці авангардысцкай плыні. У эпіцэнтры яго эстэтыкі прысутнічае творчая асоба, сам паэт, думкі і назіранні, якія разбягаюцца кругамі і ўцягваюць у сваё «поле» новую прастору. У філас. роздуме А.Куляшова паяднаны імгненні і вечнасць, зямное і астральнае, былое і наступнае. Акрамя зямнога і касм. ёсць трэці свет — звычайны чалавек. Па-новаму, з больш глыбокім псіхалагізмам пераасэнсоўвалася тэма вайны, даследавалася псіхалогія чалавека на вайне, у экстрэмальных умовах: творы М.Аўрамчыка, А.Вялюгіна, А.Пысіна, А.Русецкага У 2-й пал. 1950-х г. да творчай працы вярнуліся рэпрэсіраваныя пісьменнікі: А.Александровіч, С.Грахоўскі, У.Дубоўка, А.Звонак, С.Новік-Пяюн, А.Пальчэўскі, П.Пруднікаў, Я.Пушча,

622_____________ ЛІТАРАТУРА М.Хведаровіч, С.Шушкевіч. Выйшлі ў свет кнігі Ц.Гартнага, У.Дубоўкі, А.Дудара, Я.Пушчы, М.Чарота, што было неабходным для ўзнаўлення літ. працэсу і паўнаты ўяўдення пра маст. традыцыі 1920—30-х г., а таксама кнігі «Залаты лістапад» М.Хведаровіча (1957), «Дзень нараджэння» (1958), «Памяць» (1965) С.Грахоўскага, «Запаветнае» (1961), «Неспакойныя сэрцы» (1973) А.Звонака і інш. 3 сярэдзіны 1950— 60-х г. першымі кнігамі дэбютавалі паэты т.зв. філалагічнага пакалення: «Паходныя кастры» С.Гаўрусёва, «Першы след» П.Макаля (абедзве 1955), «Песня ў дарогу» Н.Гілевіча (1957), «Не ўсе лугі пакошаны» М.Арочкі, «Матчына душа» У.Караткевіча, «Сакавік» Е.Лось, «Вясновыя барозны» У.Нядзведскага (усе 1958), «Маладзік над стэпам» Р.Барадуліна, «Белыя каштаны» І.Калесніка, «На юначым шляху» A. Лойкі, «Шэпчуцца ліўні» Ю.Свіркі, «Золак над Бярозай» А.Ставера, «Такія сэрцы ў нас» К.Цвіркі (усе 1959), «Майская просінь» Г.Бураўкіна, «Узлётная паласа» У.Паўлава, «Сонечны дождж» Я.Сіпакова (усе 1960), «Дзявочае сэрца» Д.Бічэль-Загнетавай (1961), «Вочы вясны» В.Вярбы, «Песня пра хлеб» А.Вярцінскага, «Абветраныя далягляды» Г.Кляўко, «Неба ўсміхаецца маланкаю» А.Наўроцкага (усе 1962), «Вогненная камета» В.Макарэвіча, «Першыя вёрсты» М.Рудкоўскага (абедзве 1963), «Магістраль» А.Грачанікава, «Белае дзіва» А.Кавалюк, «Асколкі і росы» Р.Тармолы (усе 1964), «Крэсіва» B. Зуёнка, «Едуць маразы» М.Маляўкі, «Азбука» А.Сербантовіча (усе 1966), «Спатканне» М.Дуксы, «Непазбежнасць» М.Купрэева, «Кастры Купалля» С.Панізніка (усе 1967), «Раўнавага» С.Блатуна, «Свежасць» Я.Міклашэўскага, «Вернасць» В.Ракава, «Зямля — магніт» М.Федзюковіча (усе 1968), «Гром на зялёнае голле» Ю.Голуба, «Раніца» В.Іпатавай, «Восенькія позвы» К.Камейшы, «Буслы над аэрадромам» У.Скарынкіна (усе 1969) і інш. У літаратуру ўваходзіла пакаленне дзяцей вайны. Усе пакуты і боль, перажытыя дзецьмі і падлеткамі, выліліся на старонкі іх кніг: «Бязбацькавічы» Г.Бураўкіна, «Я не глытапа па акопах дыму» В.Вярбы, «Песня пра асколак» У.Караткевіча, «Дзяўчаты мінулай вайны» Е.Лось і інш. Драматызм лірычнага перажывання асабліва адчувапьны ў творах «Бапада пра спаленую вёску і жывога пеўня», «Рэквіем па кожным чацвёртым» А.Вярцінскага, у араторыі «Гарыць, гарыць мая Лагойшчына», паэмах «Недзяленя», «Заручыны» Н.Гілевіча. Да ліра-

эпічнага жанру звярнуліся Р.Барадулін (паэмы «Блакада», «Балада Брэсцкай крэпасці»), В.Макарэвіч («Мацярык маленства»). Тэма вайны знайшла глыбокае асэнсаванне ў творчасці пісьменнікаў франтавога пакалення, якія як бы занава прачытвалі драм. і трагічныя калізіі вогненных гадоў, даследавалі чалавека ў экстрэмальных абставінах, што асабліва характэрна прозе В.Быкава, паэзіі А.Пысіна (вершы «Іван-чай», «Палім мы маршанскую махорку», «Пярэдні край», паэма «Белы камень»), Балючая памяць перажытага ў вайну склала асн. змест многіх твораў З.Астапенкі, М.Аўрамчыка, А.Бачылы, А.Вялюгіна, К.Кірэенкі, А.Куляшова, М.Лужаніна, П.Панчанкі, А.Русецкага. Болем асабістага суперажывання напоўнена паэма «Голас сэрца» П.Броўкі (1960), прысвечаная маш паэта. якая загінула ў канцлагеры ў Асвенціме. У 1970—

Майсюка, «Скразная лінія» А.Каско, «Белы камень» А.Пісьмянкова, «Смага ракі» Л.Тарасюк (усе 1983), «Таемнасць агню» Л.Галубовіча (1984), «Чаравікі маленства» І.Багдановіч, «Цвет алешыны» А.Канапелькі, «Адведзіны рамонкавай паляны» Л.Паўлікавай (усе 1985), «Сінтэз» Г.Булыкі, «Сурма» А.Мінкіна (абедзве 1986). У мастакоўскай палітры паэтаў 1970 — пач. 80-х г. драматызм памяці цесна пераплецены з памкненнямі да прыгожага, узвышанага. У параўнанні з папярэднікамі ў іх творах значна больш светлых колераў. Выявы памяці, спраектаваныя на сучаснасць, неслі ў сабе моцны зарад творчай энергіі, паспяхова рэалізаваліся ў лірыка-эпічных жанрах: паэмы «Кульмінацыя» С.Законнікава, «Даведка аб нараджэнні» У.Някляева, «Ясельда» Я.Янішчыц і інш.

Беларускія пісьменнікі: М.Аўрамчык, А.Куляшоў, Б.Спрынчан, П.Панчанка, П.Дубашынскі (акцёр), М.Танк, І.Шамякін. 1975.

80-я г. выйшлі першыя кнігі: «Агонь» Н.Мацяш, «Адраджэнне» А.Разанава, «Снежныя грамніцы» Я.Янішчыц (усе 1970), «Вуліцы без назваў» У.Дзюбы (1972), «Прыпяць» У.Верамейчыка, «Абеліск» Х.Жычкі, «Бяседа» С.Законнікава, «На мове шчасця» Г.Каржанеўскай, «Бацькоўскі парог» І.Скурко, «Ядлоўцавы куст» М.Стральцова (усе 1973) , «Рамонкавы бераг» Р.Баравіковай, «Захапленне» Т.Бондар, «Паклон» В.Жуковіча, «Сакавік» Л.Забалоцкай, «Жураўлінае вясло» У.Лісіцына (усе 1974) , «Касавіца» В.Гардзея, «Радар» Н.Загорскай, «Прадвесне» П.Марціновіча, «Кляновік» Г.Пашкова (усе 1975), «Адкрыццё» У.Някляева, «Уваходзіны» В.Яраца (абедзве 1976), «Хлеб і соль» Х.Гурыновіча, «Абеліск у жыце» М.Мятліцкага (абедзве 1980), «Белая бярэзіна» С.Басуматравай (1981), «Планета маёй душы» К.Жука, «Пад спеў крыніц» У.Мазго, «Пад небам бусліным» З.Марозава, «Зоркі ў кронах» У.Марука (усе 1982), «Вандроўнік» Л.Дранько-

Лепшыя творы канца 1950 — пач.

1980-х г. пазначаны глыбокім інтэлекТуальна-фідас. роздумам, зваротам да нар. вытокаў, да спрадвечных маральна-этычных і эстэт. каштоўнасцей: «Падземныя замкі», «Зямля Міцкевічаў» М.Арочкі, «Трэба дома бываць часцей», «Неруш» Р.Барадуліна, «Песня пра хлеб», «Мы жывём, каб вяртацца...» А.Вярцінскага, «Зямля бацькоў, Лагойшчына мая...», «Ах, якая над Гайнаю ноч!...» Н.Гілевіча, «Беларуская песня» У.Караткевіча, «Бацькаўшчына» М.Стральцова, «Ауе Магіа», «Дарога на Нарач» М.Танка. Увасабленне найлепшых чапавечых якасцей, усяго светлага, высакароднага, зямнога і сакральнага — у вобразе Маці (вершы і паэмы Р.Барадуліна, А.Вярцінскага, Н.Гілевіча, А.Лойкі, Е.Лось і інш.). Суб’ектыўна-індывідуальны пачатак (унутр. свет чалавека, яго пачуцці, перажыванні) у паэзіі А.Вярцінскага, Р.Барадуліна, В.Іпатавай, У.Караткевіча, Н.Мацяш,

А.Разанава, М.Стральцова, Я.Янішчыц. Лірычны герой у многім летуценнік, рамантык, філосаф, пердіаадкрывальнік касм. прасторы і пакарыцель цаліны ў вершах «Радасць гэткая ў сэрцы не месціцца...» Г.Бураўкіна, «Спадарожніку Зямлі» У.Караткевіча, «Дарога да зор» П.МакалЯ, «Белыя яблыні» П.Панчанкі і інш. Роздум над глабальнымі праблемамі часу, трывога за лёс чалавецтва перад пагрозай ядзернай катастрофы, экалагічныя, сац.-бытавыя пытанні патрабавалі звароту да вялікіх жанравых форм: паэмы «Яго Вялікасць» (1964) і «Айкумена» (1981) А.Русецкага, «Цунамі» (1968) і «Далёка да акіяна» (1970) А.Куляшова. Грамадз. вартасць асобы, маральна-этычная трываласць народа вывяраліся разам з гіст. і сац.-бытавымі абставінамі. Прадметна-вобразная канкрэтыка спалучалася з умоўна-асацыятыўнымі абстракцыямі, нар.-песеннай стыхіяй у паэмах «Слёзы Раданы» (1967) і «Трыпутнік» (1976) К.Кірэенкі. Драматызм часу асабліва адчувальны ў паэмах «Маналог» (1966), «Варшаўскі шлях» (1968), «Хамуціус» (1975) А.Куляшова, «Мікалай Дворнікаў» М.Танка (1978), «Суд Алаізы» В.Коўтун (1985). Рэаліі сівой даўніны ўзноўлены ў драм. паэмах «Крэва» (1982), «Судны дзень Скарыны» (1988) М.Арочкі, «Сказанне пра Апанаса Берасцейскага» П.Бітэля (1984), «Барбара Радзівіл» Р.Баравіковай (1990—91). Да гіст. тэматыкі пастаянна была скіравана ўвага У.Караткевіча: вершы «Сырцовыя цагліны», «Паўлюк Багрым», «Скарына пакідае Радзіму», «Шляхі Ігната Буйніцкага» і інш.

3 сярэдзіны 1980-х г. у паэзіі пачаўся перыяд, пазначаны абнаўленнем эстэт. мыслення, істотнымі рысамі якога сталі гіамкненне да разняволенасці, пазбаўленне ад звыклых, стэрэатыпных ідэалагем, акцэнтацыя нац. ідэі, узмацненне публіцыстычнасці і кантрастнасці бачання навакольнага свету, канфліктнасці лірычнага перажывання: зб-кі «Каліна зімы» Я.Янішчыц (1987), «Лісты да цябе» В.Коўтун, «Горкі жолуд» П.Панчанкі (абодва 1988), «Пан Лес» А.Сыса (1989), «Будзень» (1989), «За ценем самотнага сонца» (1995) А.Бадака, «Горад-утопія» В.Шніпа (1990), «Самота паломніцтва» (1990), «Міласэрнасць плахі» (1992) Р.Барадуліна, «Высокі бераг» (1993), «Зямля ў мяне адна» (1996) П.Панчанкі, «На высокім алтары» Н.Гілевіча (1994), «Заклён на скрутны вір» А.Вялюгіна, «Пісьмы з гэтага свету» В.Зуёнка, «На зломе лёсу» А.Русецкага, «Чорна-белы свет» П.Шруба (усе 1995), «Прошча» У.Някляева, «Адзінокая зорка» Л.Сом, «Еггаіа» М.Танка (усе 1996), «Журавінавы востраў» Г.Пашкова (1998), «Межань»

В.Гардзея, «Душою з небам гаварыць» Н.Мацяш (абодва 1999), «Неўміручасць» А.Лойкі (2000) і інш. У канцы 1980 — пач. 1990-х г. па-новаму асэнсоўваецца гіст. лёс Беларусі, Бацькаўшчыны. Паэтаў хвалявала занядбанасць роднай мовы, гіст. памяці народа, абыякавасць да сваіх родавых каранёў: вершы Д.Бічэль-Загнетавай, Л.Галубовіча, Н.Гілевіча, П.Панчанкі, А.Разанава, Л.Рублеўскай і інш. Хрысціянскія матывы прагучалі ў кн. «Вялікдзень» І.Багдановіч (1993), «Божа мой, Божа» Д.Бічэль-Загнетавай (1993), «Капліца» В.Аксак (1994), «На высокім алтары» Н.Гілевіча (1994), «На рэштках Храма» В.Шніпа (1994), «Евангелле ад Мамы» Р.Барадуліна (1995), «Аддай асалоду Богу» Л.Раманавай (1997) і інш. 3 сярэдзіны 1980-х г. свет убачылі творы, раней не апублікаваныя: «Паэма тугі» А.Бачылы (1987), у якой завострана ўвага на негатыўных наступствах гвалтоўнай капектывізацыі, раскулачванні і «рассяляньванні» сялянства. Выйшлі кнігі вязняў ГУЛАГа: «Белы сон» Л.Геніюш (1990), «I радасць і боль» С.Грахоўскага (1987), «Святлацені» А.Звонака (1992), «Пароша» П.Пруднікава (1996) і інш. У друку з ’явіліся публікацыі твораў паэтаў бел. эміграцыі. У паэзіі мяжы 20— 21 ст. існуюць разнастайныя кірункі маст. пошукаў. Найчасцей перавага аддаецца зладжана гарманічнай мадэлі свету, не пазбаўленай аднак -шматфарбнасці і кантрасту каляровай гамы, што асабліва характэрна для пейзажнай лірыкі, паэзіі хрысціянскага зместу і вершаў пра каханне: «Каханне» (1987), «Сад на капялюшыку каханай» (1998) Р.Баравіковай, «Споведзь бяссоннай душы» Л.Галубовіча (1989), «Шчаслівай долю назаві...» Н.Мацяш (1990), «Хачу назваць цябе каханым» Т.Бондар (1991), «Случарыны» В.Аколавай (1994), «Стомленасць Парыжам» Л.Дранько-Майсюка (1995), «Рабро Адама» Т.Мушынскай (1999), «Валошкі памяці» А.Камароўскага (2002) і інш. Урбаністычныя матывы займаюць значнае месца ў творчасці А.Дуброўскага, М.Касцюкевіча, А.Мінкіна, Л.Рублеўскай, С.Шах і інш. Побач з рамант. плынню (паэма «Прошча» У.Някляева, кн. «Замак месячнага сяйва» Л.Рублеўскай, 1992) узмацняецца трагізм, асабліва ў творах чарнобыльскай тэматыкі, дзе ўвага акцэнтавана на экалагічных праблемах, найперш даследуецца разбуральнае ўздзеянне атрутнага ядзернага распаду на «экалогію душы» чалавека, асобы: кн. вершаў «Палескі смутак» (1991), «Бабчын» (1996) М.Мятліцкага, «Начное сонца» В.Куртаніч (1994), «Летазлічэнне» А.Канапелькі (1999), паэмы «Чорная быль» С.Законні-

ЛІТАРАТУРА_____________

623

кава (1987), «Лілея на цёмнай вадзе» (1987—2000) М.Башлакова і інш. Літ. працэс канца 20 ст. фарміруецца не ў адрыве ад фалькл. і літ. (нац. і сусв.) традыцый, постмадэрнісцкіх кірункаў і плыней: кн. «Турмалін» Г.Булыкі (1994) , «Гліна. Камень. Жалеза» А.Разанава (2000) і інш. Паэты прымушаюць загаварыць прадметы, хімічныя рэчывы, з’явы прыроды, сутнасць якіх адкрывае неабсяжны філас. падтэкст, выяўляе неабмежаваныя магчымасці ўмоўна-асацыятыўных сувязей і вобразна-метафарычных абстракцый. У канцы 20 ст. выдадзены першыя кнігі маладых паэтаў: «Вяртанне» А.Аркуша, «Першапутак» Л.Пранчака, «Агмень» А.Сыса (усе 1988), «Бацькоўскі дом» Т.Мельчанкі (1989), «Капьварыйскія клёны» С.Адамовіча, «Пяшчота ліўня» Э.Акуліна, «Крытычная маса» П.Вераб’ёва, «Белыя птахі» В.Дэбіша (усе 1990), «Ноч» Ю.Пацюпы (1991), «Водар цела» Ю.Гуменюка, «Калядная вячэра» А.Дэбіша (абедзве 1992) і інш. На Беларусі плённа працавала і працуе група паэтаў, якія пішуць на рус. мове. Выйшлі ў свет кн. «Жанчына пад яблыняй» (1962), «Шукаю чалавека» (1988) С.Яўсеевай, «Галіны» (1969), «Зімовае святло» (1985) Н.Кісліка, «Памяць» (1969), «Дням цяпершанім» (1972), «Светлыя зімовыя ночы» (1982) Ф.Яфімава, «Гарыць вогнішча ўспамінаў» (1990) Г.Шутэнкі, «Ясень» (1973), «Вербніца» (2002) Б.Спрынчана, «Твар твой» (1982), «Споведзь» (1990) А.Дракахруста, «Вечаровыя цені» (1977), «Мой дом» (1988) Э.Скобелева, «Зямля і зоркі» (1981), «Святло непадзельнае» (1990) В.Спрынчана, «Сухія кветкі» (1995) , «Альфа і амега» (2001) А.Скарынкіна і інш. Сучасны этап развіцця бел. паэзіі прадаўжае і развівае асн. тэндэнцыі ўсёй бел. літаратуры. П роза. Развіццё прозы 2-й пал. 20 ст. абумоўлена грамадскім быццём і іманентнымі магчымасцямі маст. свядомасці народа. 1-я пал. 1950-х г. адзначана з’яўленнем шэрагу буйных твораў, напісаных пісьменнікамі старэйшага пакалення і тымі, хто-прыйшоў у літаратуру ў час Вял. Айч. вайны. У 1954 Я.Колас завяршыў працу над трылогіяй «На ростанях», П.Пестрак — раманам «Сустрэнемся на барыкадах» — панарамнай карцінай жыцця і змагання працоўных Зах. Беларусі. Шматбакова ўзноўлены нядаўнія падзеі Вял. Айч. вайны ў эпічных творах «Векапомныя дні» М.Лынькова (1948— 58), «Мінскі напрамак» І.Меле-

624_____________ ЛІТАРАТУРА жа (1950— 52), «Расстаёмся ненадоўга» А.Кулакоўскага (1953— 54). Аповесць «У Забалоцці днее» Я.Брыля (1950), раманы «Святло над Ліпскам» М.Паслядовіча (1949—52), «У добры час» І.Шамякіна (1953) пра пасляваен. жыццё бел. вёскі. Для прозы гэтага часу характэрны тэндэнцыі спрошчанага, схематычнага падыходу да адлюстравання рэчаіснасці, што тэарэтычна абгрунтоўвалася «тэорыяй бесканфліктнасці». 3 2-й пал. 1950-х г. літаратура, асабліва проза, умацоўвае сувязі з рэчаіснасцю, стновіцца больш праўдзівай і шчырай. Фактар непасрэднай адпаведнасці жыццю становіцца асноўным у вызначэнні характару літаратуры. Празаічныя творы ўражваюць болын жыццёвай, адкрыта ідэйнай навізной, чым мастацкай. Тагачасная грамадская патрэба праўды жыцця і праўдзівасці, шчырасці голасу аўтара ярка і адкрыта засведчылі сябе ў лірычнасці і публіцыстычнасці, у звароце да жывога факта і дакумента. Новыя тэндэнцыі выявіліся ў аповесцях «На Быстранцы» Я.Брыля (1955), «Нявестка» (1956), «Дабрасельцы» (1958) А.Кулакоўскага, у нарысах-апавяданнях І.Шамякіна (1953—60). Характэрным для творчасці гэтых пісьменнікаў, як і для літаратуры наогул, быў выразны і моцны сатыр. струмень. У 2-й пал.

1950 — пач. 1960-х г. у прозу прыйшлі В.Адамчык, А.Асіпенка, В.Быкаў, У.Дамашэвіч, У.Караткевіч, А.Карпюк, І.Навуменка, І.Пташнікаў, Б.Сачанка, М.Стральцоў, І.Чыгрынаў, пазней — А.Кудравец, П.Місько. Проза стала больш праўдзівай і багатай у адлюстраванні жыцця і выяўленні пачуццяў, больш д ісканалай і разнастайнай сваімі маст. якасцямі. Вызначапьныя якасці буйных празаічных твораў 1960 — 1-й пал. 1980-х г. — праўда жыцця, адлюстраваная ў літаратуры і ўзятая як сістэма фактаў у іх шырокім гіст.-часавым ахопе, у гіст.-сац. абумоўленасці, і шчырасць аўтарскіх адносін да яе, увасобленая не толькі ў эмацыянальнай атмасферы, але і ва ўсёй маст. сістэме: раманы «На парозе будучыні» (1961), «Гарадок Устронь» (1968), «Шэметы» (1980) М.Лобана, «Людзі на балоце» (1961), «Подых навальніцы» (1965), «Завеі, снежань» (1976) І.Мележа, «Сасна пры дарозе» (1962), «Вецер у соснах» (1967), «Сорак трэці» (1973), «Смутак белых начэй» (1979) І.Навуменкі, «Птушкі і гнёзды» Я.Брыля (1963), «Сэрца на далоні» (1963), «Снежныя зімы» (1968), «Атланты і карьмтыды» (1974), «Вазьму твой боль» (1978), «Петраград—Брэст» (1983) І.Шамякіна,

«Засценак Малінаўка» А.Чарнышэвіча (1964) , «Каласы пад сярпом тваім» (1965) , «Хрыстос прызямліўся ў Гародні» (1966), «Чорны замак Алынанскі» (1979) В.Караткевіча, «Плач перапёлкі» (1970), «Апраўданне крыві» (1976), «Свае і чужынцы» (1983) І.Чыгрынава, «Чужое неба» (1975), «Вялікі Лес» (1984) Б.Сачанкі, «Пушча» В.Карамазава (1978), «Чужая Бацькаўшчына» (1977), «Год нулявы» (1982), «I скажа той, хто народзіцца» (1985) В.Адамчыка, «Неруш» В.Казько (1981), «Знак бяды» В.Быкава (1982); аповесці Я.Брыля, В.Быкава, А.Васілевіч, А.Жука, A. Кудраўца і інш. Для гэтых твораў характэрна шырыня ахопу жыцця, моцная грамадска-сац. насычанасць, гуманістычнасць аўтарскай канцэпцыі. Важныя гіст. падзеі асэнсоўваліся і пераасэнсоўваліся аўтарамі ў іх непасрэднай суаднесенасці з канкрэтным жывым чалавекам. I ад таго, што вобраз чалавека суадносіўся з важнымі сац. падзеямі, ён узбуйняўся, набываў ідэйна-маст. значнасць. Менавіта ў такіх вобразах выразна адчуваецца непаўторная духоўная асоба аўтара, яго ўзровень эстэт. мыслення, здольнасць раскрываць гісторыю народа ў сац. змесце, паказваць сучаснасць, яе духоўны і грамадскі патэнцыял. Адпаведнасць самым актуальным грамадска-сац. праблемам сучаснасці ў І.Шамякіна; глыбокая заземленасць у стыхію нар. жыцця і важнасць праблематыкі ў І.Мележа; шырыня і актыўнасць духоўных пошукаў у Я.Брыля; пякучы роздум над лёсам простага чалавека ў часы вайны, мэтанакіраванае сцвярджэнне яго каштоўнасці ў B. Быкава; жаданне, даследуючы нар. жыццё ў вайне, разабрацца ў няпростых людскіх лёсах у І.Навуменкі, Б.Сачанкі, І.Чыгрынава; выяўленне глыбінь нар. характару, сцвярджэнне яго маральнай сілы і прыгажосці ў І.Пташнікава; імкненне праз шэрую штодзённасць убачыць драматызм і прыгажосць жыцця ў А.Кудраўца; пылкае жаданне далучыць сучасніка да гісторыі народа, глыбокае яе даследаванне і ўслаўленне ў У.Караткевіча. З ’явіліся і іншыя творы гіст. жанру: «Англіцкая сталь» (1966), «Дыярыуш Мацея Белановіча» (1976) Б.Сачанкі, «На струнах буры» Л.Арабей (1967), «Прадыслава» В.Іпатавай, «Мсціслаўцаў посах» Э.Ялугіна (абодва 1971), «Пры апазнанні — затрымаць» В.Хомчанкі, «Петраград— Брэст» І.Шамякіна (абодва 1983), «Памяць пра легенды» К.Тарасава (1984). Для В.Іпатавай і К.Тарасава гіст. тэма ў далейшай іх творчасці стала асноўнай. І.Мележ і М.Лобан шукалі ў мінулым вытокі тых

сац. з’яў, якія асабліва турбавалі іх грамадз. сумленне. Свет І.Мележа — багаты рэальны свет простых людзей у іх адаінстве з прыродай, у душэўнай шчырай сувязі з зямлёй, у супярэчлівым, складаным бытавым і сац. перапляценні. Жыццё ў «Палескай хроніцы» ўспрымаецца як бы роўнае, тоеснае самому сабе, г.зн. як жыццё рэальнае. Шырынёй гіст. погляду, глыбінёй сац. даследавання, маштабнасцю і моцным напаўненнем аўтарскай думкі, тонкім, бездакорным аналізам псіхалогіі зусім непадобных сваім унутр. змесгам чапавечых характараў, эпічнай разгорнутасцю і глыбока асабістымі адносінамі да ўсяго, што адбываецца, майстэрствам маст, жывапісу, глыбока арганічным адчуваннем нар. моўнай стыхіі «Палеская хроніка» стала адным з самых значных дасягненняў бел. літаратуры. Форма хронікі, яе жанравая і сюжэтна-кампазіцыйная структура, спакойная, паглыблена-нетаропкая манера апавядання, задуменна-лірычны агульны тон як нельга лепш адпавядаюць падаеям, жыццёваму матэрыялу, што з ’яўляюцца рэапьнай асновай твора.

М.Аўрамчык, У.Караткевіч, В.Быкаў у рэдакцыі часопіса «Маладосць». 1973.

Эпічна-хранікальная панарамная форма ўзнаўлення рэчаіснасці ў 1960-я г. і пазней была даволі пашыранай і мела прыкметныя набыткі: творы В.Адамчыка, А.Васілевіч, М.Лобана, І.Мележа, І.Навуменкі, Б.Сачанкі, А.Чарнышэвіча, І.Чыгрынава. У 1960— 80-я г. тэма вайны, партыз. барацьбы стала для бел. літаратуры нац. тэмай: па значнасці маст. набыткаў, па колькасці напісанага, па ахопе і глыбіні даследавання жыццёвага матэрыялу. Асобнае месца ў бел. прозе на тэму Вял. Айч. вайны займаюць творы В.Быкава. У аповесцях

«Жураўліны крык» (1960), «Здрада» (1961), «Трэцяя ракета» (1962), «Пастка» (1964) вызначальнай рысай была крывавая праўда вайны, якую называлі акопнай. Паступова жыццёвы матэрыял вайны, напоўнены драматызмам, выкарыстоўваецца і для вырашэння маральна-этычных задач сучаснасці. Трансфармуецца і жанравая структура, яна становіцца гранічна цэнтраімклівай і ідэйна жорсткай. «Трэцяя ракета», «Мёртвым не баліць» (1965), «Праклятая вышыня» (1968), «Сотнікаў» (1970), «Яго батальён» (1975), «Знак бяды» (1982), «Кар’ер» (1986) — найб. харак-

«Мост», 1965), «Шлюбная ноч» (1975), «Гандлярка і паэт» (1976) І.Шамякіна. Літаратура гэтага перыяду звярталася і да праблем сучаснасці. Раманы «Сэрца на далоні» (1963), «Снежныя зімы» (1968), «Атланты і карыятыды» (1974), «Вазьму твой боль» (1978) І.Шамякіна, «Непрыкаяны маладзік» А.Асіпенкі (1971), яго ж аповесць «Жыта» (1966), раман «Васількі» А.Кулакоўскага (1972),

аповесці «Німфа» У.Дамашэвіча, «Запіскі Занядбайлы» Б.Сачанкі (абедзве 1977) — творы, якія адгукаюцца на надзённыя пытанні. Літаратура 1960— 80-х г. сцвярджае самакаштоўнасць, самаўдасканаленне чалавечай асобы. Чатэрныя, творча і жанрава вызначальныя лавек і абставіны, чалавек і навакольны на творчым шляху пісьменніка. свет, чалавек і грамадства — вызнаАдметнае месца ў ваен. прозе і па чальныя кірункі маст. даследавання праблематыцы, і па маст. якасцях зайчалавека, яго духоўна-творчых паммае раман «Птушкі і гнёзды» Я.Брыля. кненняў. Гэты раман — адзін з самых асабістых Раманы «Мсціжы» (1970) і «Алімпіятвораў пісьменніка не толькі паводле да» (1984) І.Пташнікава надзелены духоўна-эмацыянальнай напоўненасці, жыццёвасцю ў сваіх падзеях, сітуацыале і насычанасці падзеямі і фактамі аўях, характарах, абставінах і разам з тым табіягр. характару і зместу. «Птушкі і насычаны паэтычнасцю. У аповесці гнёзды» — так метафарычна выказана «Раданіца» (1970) і рамане «Сачыненне ў самой назве асн. думка твора. Радзіна вольную тэму» (1984) А.Кудраўца ма — сюжэтна-кампазіцыйны і ідэйны сцвярджаецца і развіваецца традыцыя цэнтр рамана. праўдзівасці і чалавечнасці ў асэнсаПра жахі вайны, пра знішчэнне цэлых ванні звычайнага, штодзённага жыцця. вёсак з людзьмі, пра неверагоднасць Такая тэндэнцыя адбілася на творчасці здзейсненага сказалі пісьменнікі пакапісьменнікаў, якія прыйшлі ў бел. пролення дзяцей вайны: Б.Сачанка ў апозу пазней: А.Варановіч, В.Гігевіч (у весці «Апошнія і першыя» (1966), першых кнігах), Г.Далідовіч, А.Жук, І.Пташнікаў у аповесці «Тартак» (1967). Л.Калодзежны. У гэты перыяд расПазней былі створаны «Хатынская апокрыўся і талент Я.Брыля: аповесці весць» (1972), «Карнікі» (1980) А.Ада«Ніжнія Байдуны» (1975), «Золак, убамовіча, «Суд у Слабадзе» В.Казько чаны здалёк» (1978), нарысы, эсэ, міні(1978), кніга-памяць «Я з вогненнай яцюры. вёскі...» А.Адамовіча, Я.Брыля, У.КаАпавяданні, эсэ «Загадка Багдановілесніка (1975). ча» (1968), аповесць «Адзін лапаць, З’явіліся раманы і аповесці, у якіх адзін чунь» (1970) М.Стральцова пазнапаўстае ўсенар. гераічная трагедыя: чаны тонкім адчуваннем рухаў чалаве«Пушчанская адысея» (1964) і «Парчай душы, дакладнасцю акварэльнага трэт» (1982) А.Карпюка, «Вогненны малюнка, чысцінёй эмацыянальнага тоазімут» А.Асіпенкі (1965), «Сярод нону, высокапашанлівымі адносінамі да чы» (1968), «Іскры ў папялішчы» слова. Моцны лірычны пачатак уласці(1969), «Сузор’е Вялікай Мядзведзіцы» вы і прозе Я.Сіпакова: кн. «Крыло ці(1980) Л.Арабей, «Мы з Санькам у ты- шыні» (1976), «Жанчына сярод мужле ворага» (1968), «Мы — хлопцы жычын» (1980); філас. прыпавесці. вучыя» (1970) І.Сяркова, «Сцежкі звеЗмены, што адбываліся з сярэдзіны даныя і нязведаныя» (1972), «Белы со1980-х г. у значнай ступені закранулі кал» (1981), «Маршрут ад Клічава», духоўную сферу жыцця. Перыяд пера«Хлебарэз» (абодва 1983) А.Кулакоўбудовы і пачатку новага этапу адраскага, «Калянае лісце» П.Місько (1979), джэння ў значнай ступені працягваў «Верай і праўдай» (1976), «Літасці не працэс, распачаты ў нац. літаратуры ў чакай» (1982), «Памерці заўсёды паспееш» (1983) А.Савіцкага, «Вяртанне ў 2-й пал. 1950— 60-х г., — да канца рэаагонь» В.Хомчанкі (1978), «Не шукай білітаваў літаратуру мінулага, дапучыў слядоў сваіх» (1979), «Груша на Голым яе да гіст. літ. кантэксту, тым самым узПолі» (1985) А.Марціновіча, «У падзя- багаціўшы і значна паглыбіўшы яго. меллі» (1983) і «Палон» (1989) М.Аў- Сучасная літаратура адчула больш барамчыка, пенталогія «Трывожнае шчас- гатую, больш разнастайную нац. асноце» (аповесці «Непаўторная вясна», ву. Пераклады сусв. літаратуры на бел.

1957; «Начныя зарніцы», 1958; «Агонь мову далучылі нац. літаратуру да сусв. і снег» і «Пошукі сустрэчы», 1959; літ. працэсу. Новы літ. перыяд вылучыў

ЛІТАРАТУРА_____________ 625 на першы план агульназначныя моманты бытавання і існавання літаратуры: мастак і жыццё, жыццёвая і маст. праўда. Адчуванне і разуменне новага, яго ўваходжанне ў творчы працэс, у творчае самаадчуванне адбывалася ў мастакоў слова паступова і псіхалагічна даволі складана. Чула рэагуе на рэаліі часу Я.Брыль: аповесць «Муштук і папка» (1990), кн. «Пішу як жыву», «Вячэрняе» (абедзве 1994), «Дзе скарб ваш» (1997). У творах, напісаных тымі, хто перажыў турмы, высылкі, найперш выклікае цікавасць сама рэальнасць, сведчанні часу, праяўленні чапавечых магчымасцей: «Такія сінія снягі» (1988), «Зона маўчання» (1990), «3 воўчым білетам» (1991) С.Грахоўскага, «Яжовыя рукавіцы» (1989), «Пекла» (1991) П.Пруднікава, «Мая Галгофа» Я.Бяганскай (1990), «Споведзь» Л.Геніюш (1991), «Аповесць для сябе» Б.Мікуліча (1993), «Успаміны Платона Крэня» (1998) і яго «Унжлаг» (1999). Бел. проза спрабуе паказаць трагічны мацярык пакут і смерці ў самых розных праявах, што прымушае чалавека задумацца пра сябе, іншых, народ.

3 сярэдзіны 1980-х г. В.Быкаў стварае аповесці «У тумане» (1988), «Аблава» (1989), «Сцюжа» (1991), «Пакахай мяне, салдацік» (1995), «Ваўчыная яма» (1998), «Балота» (2001), кнігі апавяданняў «Сцяна» (1997), публіцыстыкі і эсэістыкі «Крыжовы шлях» (1998), прыпавесцей «Пахаджане» (1999), застаючыся паслядоўным у сцвярджэнні асноватворных маральных і эстэт. прынцыпаў. Для В.Быкава самае важнае — пазнаць магчымасці чалавека, выявіць у ім ступень духоўнасці і меру чалавечнасці. У творах І.Шамякіна сучаснасць вымяраецца штодзённым жыццём, побытавымі клопатамі і турботамі, таму ацэнкі таго, што адбываецца ў жыцці, публіцыстычна выкрывапьныя: аповесці «Рагасііз ацГ Егсіеп» (1992), «Вернісаж» (1993), «Слаўся, Марыя!», «Роздум на апошнім перагоне» (абедзве 1998). Пісьменнік, чыя творчасць у папярэднія гады была па-сапраўднаму моцная вобразамі станоўчых герояў, носьбітаў перадавых для свайго часу грамадскіх ідэй, блізкіх яму самому, у сённяшнім жыцці станоўчага героя не бачыць: аповесці «Выкармак» (1996), «Звіхрэнне» (1998), раман «Губернатар» (2000). Па-сапраўднаму станоўчых герояў, людзей высокіх грамадскіх ідэапаў, сумленных, шчырых І.Шамякін знаходзіць у мінулым: у ваен. гадах («Зеніт») або сярод сваіх блізкіх («Слаўся, Марыя!»).

626

ЛІТАРАТУРА

Пазіцыя прызнаваць у мінулым толькі нязначныя недахопы выразна праглядаецца ў раманах «Лабірынты страху» А.Асіпенкі (1992), «Цень крумкачовага крыла» А.Марціновіча (1991). І.Навуменка звяртаецца пераважна да мінулага, каб паказаць духоўны рост свайго любімага героя: «Дзяцінства» (1991), «Падлетак» (1993), «Юнацтва» (1994), «Любімы горад» (1996). Па-іншаму глядзіць у мінулае і ўспрымае сучаснасць А.Адамовіч у аповесцях «Венера, альбо Як я быў прыгоннікам» (1992), «Уіхі» (1993). Мінулае для яго не толькі напоўнена паэзіяй і здзіўленнем адкрыцця свету, бо якраз у мінулым ён бачыць праявы жорсткасці, несправядлівасці, бесчалавечнасці. У 1986—2000 — гады вял. змен і ўзрушэнняў, рэзкай змены этычных і эстэт. каштоўнасных арыенціраў і крытэрыяў. В.Адамчык раманам «Голас крыві брата твайго» (1990) скончыў тэтралогію пра трагічны лёс зах.-бел. вёскі ў часы даваен. і ваен. ліхалецця. І.Чыгрынаў раманамі «Вяртанне да віны» (1992) і «Не ўсе мы згінем» (1994) завяршыў пенталогію — шырокае эпічнае палатно пра партыз. вайну ў бел. вёсцы. Непасрэдна асабісты пачатак становіцца вызначальным у творчасці Б.Сачанкі. Эсэістыка і публіцыстыка пранізваюць усё ім напісанае. Асаблівую цікавасць ён праяўляе да гісторыі, піша пра малавядомыя старонкі жыцця і творчасці Я.Купалы, Я.Коласа, драм. лёс бел. эміграцыі, духоўныя набыткі, нар. побыт і звычаі як выяўленне характару і светапогляду («Вечны кругаварот», 1986), родныя мясціны Палесся («Родны кут», 1987), маці («Пад сузор’ем сярпа і молата», 1993), чарнобыльскую бяду («Запіскі аб радыяцыі», «Паездка ў зону», абодва 1990). Апавяд. «Львы» (1987), «Арчыбал» (1988), «Францужанкі» (1997), «Тры пуды жыта» (1998), «Пагоня» (1999), «Ірга каласістая» (1996), матэрыялы мемуарнага характару «Што застаецца ў памяці» (1992), «Ненапісаная аповесць» (2002) І.Пташнікава з ’яўляюцца арганічным развіццём усяго напісанага ім раней. Пісьменнік паглыбіў філас. змест, давёў ранейшае драм. гучанне да сапраўды трагічнага, пашырыў жанравыя межы апавядання за кошт яго ўзбагачэння жыццёвым матэрыялам і за кошт паглыбленай вобразнай сістэмы. Для твораў А.Кудраўца канца 20 ст. характэрна выяўленне і сцвярджэнне ў звычайным чалавечым жыцці праяў высокіх духоўных якасцей, таго, што робіць чалавека прыгожым, што выпраменьвае цяпло дабрыні (аповесць «Двое за нізкім столі-

кам», 1991). Чуйна ўлоўлівае этычныя і эстэт. запатрабаванні сучаснасці Я.Сіпакоў: аповесці «Кулак» (1989), «Блуканні па іншасвеце» (1994), кн. паэм у прозе «Ахвярны двор» (1991), прытчаў «Тыя, што ідуць» (1993) і інш. Ва ўсіх яго творах, аб’яднаных павагай да чалавека, клопатам пра яго і болем за яго, адчуваецца подых гісторыі, далёкага і больш блізкага мінулага, бачыцца жаданне ўбачыць будучыню. Пастаяннай скіраванасцю на адкрыццё новага, на пошук вызначаюцца творы В.Казько. Ён не надта імкнецца пашыраць жанравую прастору сваёй творчасці, не гоніцца за найноўшымі эстэт. павевамі. У пошуках адказу на пытанні, якія ставіць сённяшняе жыццё, ён і яго героі звяртаюцца да мінулага, захаванага асабіста іх памяццю, а таксама да мінулага, якое захоувае нар. памяць у міфах і паданнях. Пошукі адказу на пытанні маральнага зместу, сэнсу быцця ў сучасным свеце абумоўліваюць ускладненасць маст. формы і вобразнай структуры: «Сад, або Заблытаны след рамана» (1986), «Но Пасаран» (1990), «Прахожы» (1995), «Да сустрэчы» (1997), «Бунт незапатрабаванага праху» (2001). Адной з самых значных тэм бел. літаратуры канца 20 ст. стала Чарнобыльская катастрофа: публіцыстыка А.Адамовіча, раман «Злая зорка» І.Ш ам якіна (1993), «Чарнобыльская малітва» С.Алексіевіч, аповесці «Выратуй і памілуй нас, чорны бусел» В.Казько (1991), «Краем белага шляху» В.Карамазава (1992), «Імем Айца і Сына» Т.Бондар (1993), «Ваўчыная яма» В.Быкава (1998), дакумент. аповесць «Сталі воды горкія» В.Гігевіча і А.Чарнова (1991), творы У.Глушакова, І.Канановіча, Л.Левановіча, Б.Сачанкі і інш. Агульная тэндэнцыя даверу літаратуры да жыцця народа, да гісторыі, даверу да асабістага вопыту і ў сувязі з гэтым узмацненне суб’ектыўнага пачатку ў маст. форме па-свойму выявіліся ў творах пісьменнікаў, дзяцінства якіх прыпала на гады вайны: раманы «Шчыглы» (1986), «Дзікая ружа» (1992), «Сіняе лета» (1998) Л.Левановіча, «Хлопцы, чые вы будзеце?» П.Місько (кн. 1—2, 1989— 92), «Закон прыцяжэння» (1987) Я.Радкевіча, «Трэба было жыць» А.Рыбака (1990), «Не праспі сваю долю» У.Дамашэвіча (1993), «Уліс з Прускі» (2000), «Усход» У.Гніламёдава (2003); аповесці «Вырай» В.Блакіта (1986), «Кім і Валерыя» (1986), «Перавал. Лісты да сына» М.Гіля (1997), «Адна — долі жадна» (1993), «Лішнія дзеці, або Амплітуда жаданняў» (1999) У.Дамашэвіча, «Падарунак маладым» (1986), «Палескае лета» М.Капыловіча (1996),, «Мёртвая крыніца» Я.Міклашэўскага, «Мьг з Санькам — артылерысты...»

І.Сяркова (абедзве 1989), «Імярэк» М.Клебановіча, «Трывожна шумяць ясакары» Н.Маеўскай (абедзве 1992), «На маяку», «Чаромхавыя халады» (абедзве 1993) М.Воранава, «Лесавікі» А.Масарэнкі (1994), «Узяць пад варту ў залесуда» Л.Левановіча (1995), «Кельты не ўміраюць» А.Лойкі (1997), «Пад схіленым дрэвам» (1997), «Бог чуе таго, хто плача» (2000) У.Паўлава, «Ніль Адмірары, або Я выбіраю смерць» (1999), «Самыя кароткія ночы» П.Місько, «Валацуга» А.Варановіча (абедзве 2000) і інш. У аповесці «Сны пра маму» А.Жука (1997), кн. «Мама» У.Ліпскага (1999), паэме ў прозе «Кукавала зязюля» З.Прыгодзіча (2000) маці ўвасабляе вёску, свет вёскі, з ’яўляецца носьбітам тых адвечных каштоўнасцей, якія назапашваліся ў душы чалавека праз яго ўзаемаадносіны з зямлёй, з навакольным светам. Драматызмам вылучаюцца аповесці «Лес» Х.Лялько (1986), «Праклятая любоў» А.Жука (1990), «Ді то грэбля, ці то гаць» (1996), «Бласлаўлёныя зёлкі» (1997) В.Гардзея і інш. Становішча вёскі як аснова нац. самаадчування прымушае думаць пра гісторыю народа, пра дзяржаўнасць. 3 такога разумення гісторыі ўзнікла трылогія Г.Далідовіча: раманы «Гаспадар-камень» (1986), «Пабуджаныя» (1988), «Свой дом» (1989). Асобныя адказы на пытанні, пастаўленыя сучаснай вёскай — пытанні сац.-гаспадарчага і духоўнага зместу — шукае пісьменнік і ў гадах пасляваен. (раман «Заходнікі», 1992). У канцы 20 — пач. 21 ст. з ’явілася літаратура гіст. зместу і характару. Звяртаецца да гісторыі І.Шамякін. Далёкая мінуўшчына зацікавіла А.Карпюка (аповесць «Белая Дама», 1991). Нац,рэв. падзеі 19 ст. ў аснове аповесці «Стрэл у акно» В.Хомчанкі (1988). Велічная постаць бел. друкара, асветніка і філосафа ўвасоблена ў рамане-даследаванні «Францыск Скарына, або Сонца маладзіковае» А.Лойкі (1989). Я.Сіпакоў звярнуўся да язычніцкага мінулага. Зварот да гісторыі надаў творчасці пісьменнікаў сапраўднае сучаснае гучанне, забяспечыў яе нац. аптымізм, вызначыў сённяшнюю духоўную запатрабаванасць. Творчы роздум над мінулым і сучаснасцю народа скіравалі ўвагу Г.Далідовіча ў 13 ст. да бел. дзярж. вытокаў: раман «Кліч роднага звона» (1999). Дзякуючы гіст. раманам «Меч князя Вячкі» (1987), «След ваўкалака» (1988), «Жалезныя жалуды» (1990) творчасць Л.Дайнекі стала набыткам нац. літаратуры. У раманах «Залатая жрыца Ашвінаў» (1999), «Альгердава дзіда» (2001), аповесцях «За морам Хвалынскім», «Агонь у жылах крэменю» (абедзве 1989), «Вяшчун Гедзімі-

на» (2000) В.Іпатавай гіст. аснова, на:ычанасць канкрэтным матэрыялам, ?аймальны сюжэт, жывая форма апавяцання, псіхалагічна дакладныя і духоўна змястоўныя чалавечыя характары. Раман «Крыж міласэрнасці» В.Коўтун (1988) прысвечаны жыццёваму і творчаму лёсу Цёткі. Асаблівасць сучаснага літ. працэсу — наяўнасць у ім прыкметнай плыні фантаст. зместу. Нават у творах пісьменнікаў рэаліст. светаўспрымання ёсць сюжэты, сітуацыі, калізіі, вобразы, матывы выразна фантаст. характару: прыпавесці В.Быкава, аповесці «Выратуй і памілуй нас, чорны бусел» (1991), «Прахожы» (1995) В.Казько, «Блуканні па іншасвеце» Я.Сіпакова (1994) і інш. У найб. ступені фантаст. элемент прысутнічае ў творчасці пісьменнікаў, якія прыйшлі ў літаратуру ў 1980— 90-я г. Момант навуковасці ўласцівы фантаст. раманам «Чалавек з брыльянтавым сэрцам» Л.Дайнекі (1992), «Не забывай пра дом свой, грэшнік» (1989), «Кентаўры» (1993) В.Гігевіча, яго аповесцям «Карабель» (1988), «Марсіянскае падарожжа» (1989), «Палтэргейст» (1992).

3 2-й пал. 1980-х г. выходзяць кнігі аповесцей і апавяданняў У.Арлова «Дзень, калі ўпала страла» (1988), «Рандэву на манеўрах» (1992), «Пяць мужчын у леснічоўцы» (1994) і інш., а таксама аповесці А.Федарэнкі «Гісторыя хваробы» (1989), «Смута» (1991), «Такое кароткае лета» (1994), «Вёска» (1995), «Шчарбаты талер» (1997) і інш. Выразна заявілі пра сябе А.Асташонак, Г.Багданава, А.Казлоў, А.Наварыч, У.Рубанаў, Л.Рублеўская, Б.Пятровіч, Ю.Станкевіч, У.Ягоўдзік і інш. У сучасным літ. працэсе проза ўсё болып узбагачаецца і пашыраецца новымі творамі. Драматургія. У 2-й пал. 20 ст. прыкметна павялічылася ўвага да бел. драматургіі і на ўзроўні ўрадавых інстанцый, і ў асяроддзі непасрэдных творцаў — пісьменнікаў, тэатр. работнікаў, выдаўцоў. Прыняты шэраг урадавых пастаноў, скіраваных на паляпшэнне спраў у драматургіі і тэатры. На гэты ж час прыпадае адзін з самых інтэнсіўных прытокаў новых сіл. Актывізавалася публікацыя п’ес у перыёдыцы і асобнымі выданнямі. 3 другога боку, «тэорыя бесканфліктнасці» стала адной з прычын адставання драматургіі. Лакіроўка, прыхарошванне рэчаіснасці, паказ канфліктаў добрага з лепшым уласцівы п’есам «Калі зацвітаюць сады» В.Палескага, «Дарагі госць» Ю.Рудзько (абедзве 1950), «Неспакойныя сэрцы» А.Кучара (1952), «Стопрацэнтны фечасан», «Як пасцелеш — так і выспішся» (абедзве 1953), «У ціхім кутку» (1954) А.Рылько, «Гарачыя галовы» У.Краў-

чанкі, «Наталля Крыўцова» А.Маўзона (абедзве 1954) і інш. Нават К.Крапіва паказваў рэчаіснасць пасляваен. калгаснай вёскі ў залішне мажорных фарбах. Яго лірычная камедыя «Пяюць жаваранкі» (1950) напісана таленавіта, прынамсі, такіх яркіх — па перадачы падзейнага антуражу (сцэны сватання), па моўнай каларыстыцы (багацце метафар, параўнанняў, афарызмаў), па майстэрстве псіхал. характарыстыкі персанажаў было не шмат, аднак ёй уласціва аблегчанасць асэнсавання рэальных супярэчнасцей жыцця. К.Крапіва, адчуўшы на сваім уласным вопыце, якую шкоду прыносіла бесканфліктнасць усім жанрам літаратуры, і асабліва драматургіі, з артыкуламі «Аб сатырычнай камедыі» (1953) і «Канфлікт — аснова п’есы» (1954) выступіў супраць ідэалагічнай рэгламентацыі творчага працэсу. Пад уздзеяннем «тэорыі бесканфліктнасці» драматургію паступова пакідаў высокі накал страсцей і пачуццяў, маральныя катаклізмы ўсё часцей выцясняліся спакойнымі сцішанымі калізіямі, што прывяло да паслаблення псіхалагізму, кампазіцыйнай аморфнасці, хадульнасці пафасу, здрабнення характараў і тэм. Самым актыўным барацьбітом з «тэорыяй бесканфліктнасці» быў А.Макаёнак. Надрукаваўшы шэраг аднаактовых п ’ес «Добра, калі добра канчаецца» (1945), «Перад сустрэчай», «Першае пытанне» (абедзве 1950), «Аксеніна цялушка» (1951), «Жыццё патрабуе» (1960), у якіх асэнсаванне рэчаіснасці рэалізоўвалася ў аб’ектывізаванаілюстрацыйных формах, ён у 1953 завяршыў сатыр. камедыю «Выбачайце, калі ласка», у якой рэзка, бескампрамісна высмеяў практыку бяздушнага адміністравання, паказушніцтва і ашуканства. Гэтая камедыя атрымапа значны грамадз. і маст. рэзананс, стала пачынальніцай пратэстнай плыні ў сав. драматургіі. Да гэтай плыні адносяцца таксама сатыр. камедыі «У ціхім завулку» А.Маўзона (1955), «На крутым павароце» К.Губарэвіча (1956), у якіх востра ставілася праблема марапьнай адказнасці чалавека перад сабой, грамадствам і часам. З ’явілася і новае: выкрыццё мяшчанства, крытыка чыноўніцтва высокага рангу абвастрылася наяўнасцю ў п’есе калізіі, звязанай з рэпрэсіямі 1930-х г. Вобразы бацькі і сына Мякішавых — творчая ўдача А.Маўзона, але астатнія персанажы ахарактарызаваны прыблізна, амаль адсутнічала псіхал. абгрунтаванасць большасці сюжэтных сітуацый. Гэтыя недахопы — тыповыя для многіх п’ес, напісаных у 2-й пал. 1950 — пач. 1960-х г. Настойлівае імкненне драматургаў пашырыць тэматычны дыяпазон маст.

ЛІТАРАТУРА_____________ 627 асэнсавання рэчаіснасці, іх жаданне ставіць вострыя праблемы жыцця вельмі рэдка надавала творам сапраўдную актуальнасць. Многія драматургі імігавалі вастрыню, і барацьба ў іх творах адбывалася толькі з ценем зла, а не з самім злом. У гэты час у драматургію прыйшло шмат маладых творцаў, і з усёй вастрынёй паўстала неабходнасць павышэння прафесійнага майстэрства. І.Дорскі ў п’есе «Шчасце» (1956) зрабіў спробу падсвятліць асэнсаванне побытавых перыпетый тагачаснага жыцця святлом адвечнай праблемы чалавечага шчасця, аднак жаданай маштабнасці, абагульненасці вывадаў не дасягнуў, бо ў жорстка схематызаванай канструкцыі твора (добры сакратар абкома разам з такім жа прагрэсіўным калегам з райкома паспяхова пераадольваюць бюракратызм чыноўнікаў на карысць простым людзям) застывала развіццё дзеі і характараў. Зададзенасць аўтарскіх вывадаў, нівеліроўка характараў адбілася на п’есах т.зв. маладзёжнай тэматыкі «Аркадзь Жыгалкін» Я.Пасава (1957), «Незвычайная сустрэча» В.Зуба (1958), «Трэці лішні» М.Алтухова (1959), «Калі любіш» М.Гарулёва, «Дзяўчына з камвольнага» А.Дзялендзіка (абедзве 1962), «Салодкі месяц» К.Губарэвіча (1968), у якіх па-мастацку пераканаўча ставяцца праблемы выбару моладдзю жыццёвых шляхоў, маральнай адказнасці за свае ўчынкі. Нетрывіяльны погляд аўтара на нядаўнюю гісторыю і сучаснасць зах.-бел. вёскі ў п’есах «Папараць-кветка» (1957) і «Над хвалямі Серабранкі» (1961) І.Козела. У першай з іх пісьменнік, даследуючы праблему ўзаемаадносін уласнасці і чалавечай годнасці, абапіраўся на пастулаты здаровага нар. сэнсу. Антыўласніцкі пафас вельмі выразны і ў драме «Над хвалямі Серабранкі» («Канчане — суседзі мае»), дзеянне якой адносіцца да сярэдзіны 20 ст. На мяжы 1950— 60-х г. пачаў выступаць у драматургіі І.Шамякін. У яго п’есе «Не верце цішыні» (1957) ёсць вострая, па сутнасці дэтэктыўная, інтрыга, займальнасць сюжэту, напружанасць развіцця дзеяння, але няма глыбіні ў псіхал. характарыстыцы персанажаў, таму гісторыя перараджэння былога сав. партызана ў мацёрага агента адной з замежных разведак атрымалася малапераканаўчай. У п’есе «Выгнанне блудніцы» (1961) характар гал. героя, журналіста і паэта Васіля Гаворкі, раскрываецца і ў слове-дыялогу, і ў справе-дзеянні, дзякуючы чаму вобраз атрымаўся каларытны, псіхалагічна верагодны, хаця яму бракуе асобаснай ма-

628

ЛІТАРАТУРА

штабнасці. Сац. маштабнасці і маст. выразнасці не хапае і героям драмы «Чалавек вярнуўся» П.Васілеўскага (1959), прысвечанай вяртанню да сумленнага жыцця бел. хлопца, завербаванага ў свой час замежнай шпіёнскай арганізацыяй. Цікавыя жыццёвыя калізіі, у якіх ярка раскрываліся характары дзейных асоб, у п’есе «Любоў, Надзея, Вера...» П.Васілеўскага (1960), аднак у ёй праследуюцца схематызаванасць і павярхоўнасць вырашэння канфлікту. У пач. 1960-х г. зноў павысілася ўвага да распрацоўкі праблем сучаснасці. Аднак п’есы «Злавацца не трэба» В.Зуба (1960), «Справа яе жыцця» А.Гутковіча і Ф.Казоўскай (1962), «Цвёрды арэшак» М.Алтухова, «А куды ж нам падзецца?...» К.Губарэвіча (абедзве 1963), «Куды ідзеш, Сяргей?» А.Маўзона (1965) не ўзняліся да значных маст. абагульненняў. Толькі А.Макаёнак сваёй «Лявоніхай на арбіце» (1961) пераканаўча даказаў, што пры майстэрскім асэнсаванні матэрыялу надзённая рэчаіснасць можа стаць асновай для напісання яркага і змястоўнага твора. П ’есе ўласціва шматграннасць паказу рэчаіснасці, наяўнасць чалавечых характараў, маст. вобразаў, напісаных драматургам аб’ектыўна, глыбока, без скоўвання іх светапоглядных, валявых і духоўных памкненняў. Дзейсным характарам у барацьбе з «тэорыяй бесканфліктнасці» з’явілася распрацоўка гіст.-рэв. тэматыкі, выкліканая святкаваннем 40-годдзя Кастр. рэвалюцыі, БССР і КПБ. Серыя гіст.-рэв. п’ес стала прарывам у новыя сферы маст. выразнасці, удалай спробай асэнсавання складаных сац. працэсаў і гіст. шляхоў бел. народа. Характэрныя асаблівасці драматургіі гэтага жанрава-выяўл. пласта — строгае захаванне прынцыпаў гістарызму, адмаўленне ад наменклатурнага выбару персанажаў — у цэнтры твораў характарныя героі, а не функцыянеры са службовым становішчам. Імкненнем убачыць вялікае ў «простым» чалавеку вылучаюцца драмы «Год дзевяцьсот семнаццаты» П.Васілеўскага, «Галоўная стаўка» К.Губарэвіча, «У бітве вялікай» А.Маўзона, «Дні нараджэння» І.Мележа (усе 1957). Настойлівае, а часам нават палемічнае падкрэсліванне асноватворчай ролі народа ва ўсіх сац.-гіст. працэсах было для бел. драматургіі надзвычай плённым, паколькі яна заўсёды арыентавалася на распрацоўкі нар. характараў, на маст. даследаванне глыбінных праяў нар. духу. Але ў творах, прысвечаных больш даўняй мінуўшчыне, гісторыя прадставала ў выразна белетрызаваным выглядзе: драма «Лявоніха» П.Данілава (1960) пра антыфеад. выступленні бел. сялян у першыя гады пасля рэформы 1861. Збавенне ад бесканфліктнасці многія драматургі бачылі ў выбары матэрыя-

лу, які генетычна грунтаваўся на супярэчнасцях і барацьбе, напр., зварот да падзей Вял. Айч. вайны: «Брэсцкая крэпасць» («Цытадэль славы») К.Губарэвіча (1952). Адкрытая канфліктнасць сітуацый ваен. часу пазбаўляла драматургаў ад неабходнасці адшукваць прапорцыі паміж добрым і лепшым. Аднак патрыят. памкненне пісьменнікаў уславіць подзвіг народа, паказваючы ўсё новыя і новыя факты гераізму, нярэдка было па-мастацку бездапаможным. Існавала прымітывізацыя драматургічнага канфлікту, калі спрацоўваў прынцып адналінейнасці: сутыкненні гранічна палярызаваных сіл, рэзкае размежаванне на сваіх і чужых, надзяленне герояў толькі станоўчымі або толькі адмоўнымі якасцямі. Не ўсім удалося раскрыць і асэнсаваць праблему гераізму як вельмі тонкую, шматузроўневую праблему псіхалагізацыі чалавечых характараў і ўчынкаў: драма «Юныя мсціўцы» А.Гуткевіча і У.Хазанскага (1957), прысвечаная подзвігу ўдзельнікаў Обальскай падп. камсамольскай арганізацыі. Арыентуючыся перш за ўсё на падзею маладыя драматургі фактычна праігнаравалі характар як важнейшы атрыбут драматургічнай творчасці. Прывязваючы характары да падзей, пісьменнікі дасягалі толькі фактаграфічна-сітуацыйнай дакладнасці: драмы «Выбух» М.Алтухова і М.Гарулёва (1958), «Час любві і нянавісці» Я.Пасава (1959), «Марат Казей» В.Зуба (1963) і інш. Удалая спроба паглыбіць рэчышча асэнсавання ваен. тэматыкі, скіраваць яго на шлях філас. угрунтаванасці, псіхал. ускладненасці, выяўл. шматмернасці зроблена ў драме «Людзі і д ’яблы» К.Крапівы (1958). Гэта тэндэнцыя плённа выявілася ў пазнейшых п’есах «Першы ўрок» К.Губарэвіча (1967), «Рашэнне» (1972) і «Апошні шанц» (1974) В.Быкава.

3 канца 1960-х г. у бел. драматургіі пачаўся новы ўздым творчых пошукаў. Трагікамедыі «Зацюканы апостал» (1969) і «Трыбунал» (1970) А.Макаёнка адкрылі новыя гарызонты мастацкай выразнасці, садзейнічалі ўсталяванню арыентацый на асэнсаванне, вырашэнне вельмі сур’ёзных, асноватворчых праблем. Менавіта такія праблемы пакладзены ў аснову сатыр. камедыі-фантасмагорыі «Брама неўміручасці» К.Крапівы (1972). Значныя сац. пытанні ўздымаліся ў п’есах «Амністьм» (1970), «Апошняя інстанцыя» (1974) М.Матукоўскага, «Злыдзень» (1973), «Трывога» (1974) А.Петрашкевіча, «Экзамен на восень» (1975), «I змоўклі птушкі» (1978) І.Шамякіна, «Сіні снег» (1975), «Шрамы» (1977) Я.Шабана. Агульная актывізацыя творчых пошукаў часткова закранула і гіст. драму. П’есы «Кастусь Каліноўскі», «Званы Віцебска» (абедзве 1978), «Калыска чатырох чараўніц» (1981), «Маці ўрагану» (1982) У.Караткевіча асэнсоўвалі жыццё беларусаў на пераломных, трагічна-драм. этапах гісторыі. Эпоха выдатнага асветніка Ф.Скарыны паўстала ў драме «Напісанае

застаецца» А.Петрашкевіча (1978). У 1970-я г. быў пік творчай актыўнасці А.Макаёнка: камедыя-рэпартаж «Таблетку пад язык» (1973), трагікамедыі «Кашмар» (1976), «Пагарэльцы» (1980), сентыментальны фельетон «Верачка» (1979). Значных вынікаў дасягнула бел. драматургія 1980-х г. А.Макаёнак завяршыў трагікамедыю «Дыхайце эканомна» (1982), біліскучую антымілітарысцкую сатыру, п’есу-папярэджанне. Сцэнічна запатрабаванымі былі творы А.Петрашкевіча: публіцыст. драма «Соль» (1980) пра пагрозу экапагічнай катастрофы ў Салігорску, гіст. хронікі «Русь Кіеўская» («Гора і слава») і «Змова», трагедыя «Злавеснае рэха» (усе 1983), прысвечаная выкрыццю генацыдных злачынстваў фашыстаў, драма-рэквіем «У спадчыну — жыццё» (1985) пра лёс пасляваен. падлеткаў. Вострасюжэтныя, з выдатным сцэн. патэнцыялам п’есы А.Дударава: «Радавыя» (1984) пра Вял. Айч. вайну, «Парог» (1981), «Вечар» (1983), «Кім» (2001) на маральна-этычную праблематыку, драм. паэма «Чорная панна Нясвіжа» (2000). Павялічвалася прафес. майстэрства ў п’есах Г.Марчука: «Тушканчык і чароўны чамаданчык» (1982), «Вясёлыя, бедныя, багатыя» (1984), «Альдона, Анета, Анфіса», «Ясь, Яніна і каралева Аварыя», «Цвярозы дзень Сцяпана Крываручкі» (усе 1985). Адна з адметнасцей 1980-х г. — прыход у драматургію паэтаў і празаікаў. Некат. з іх, не адчуўшы да сябе зацікаўленасці з боку тэатраў, абмежаваліся напісаннем адной-дзвюх п’ес: «Бацька і сын» (1982), «Гультаі» (1985) А.Карпюка, «Птушкі між маланак» І.Навуменкі (1982), «Доктар Русель» У.Дзюбы (1985), «Раіна Грамычына» В.Адамчыка (1989) і інш. Для іншых захапленне драматургіяй стала больш глыбокім: «Пасля разводу» (1980), «Зямля не даруе» (1987) Л.Леановіча, «Іскры ўначы» (1982), «Камедыянт, ці Узнёсласць сумнай надзеі» (1984) А.Асташонка, «Вокны» (1984) , «Сівы бусел» (1985) В.Ткачова. Н.Гілевіч’ напісаў больш за 10 п’ес самага рознага жанрава-стылёвага і ідэйна-тэмат. напаўнення: камедыі «Не кажы, гоп» (1971), «Формула годнасці» (1972), «Першая ноч на курорце» (1977), драмы «Начлег на буслянцы», «Патрыярхальны Дзядовіч» (абедзве 1975), «Мы скора завітаем зноў» (1977), «Забяспечым маме здароўе», «Камень з магілы продкаў» (абедзве 1978), аднак пастаўлена была толькі адна — «Патрыярхальны Дзядовіч» Бел. тэлетэатрам (1981). Другая адметнасць 1980-х г. — актыўная фемінізацыя персанальнага складу драм. твораў: «Іван Світаннік» (1981), «Шукайце квегку-папараць» (1985) , «Зуб мудрасці» (1986), «Мора аддай пярсцёнак (1987) Г.Каржанеўскай, «Казка пра цара Юрыка і каваля Рымшу» (1981), «Балада пра белую вішню» (1984), «Вясновая песня» (1985) С.Клімковіч, «Цётка Малання з

Асаўца» Р.Баравіковай (1984), «Канёкгарбунок» (1984), «У абдымках вятроў» (1985), «Дудка-самагудка» (1988) З.Дудзюк, «Памяць па сходнай цане» В.Іпатавай (1985) і інш. Асаблівых ген'дэрных адметнасцей гЭтыя п’есы ў сабе не заключалі. Трэцяя адметнасць 1980-х г. — запавольванне дынамікі якаснага росту драматургіі ў сувязі са зменай пакаленняў. Хоць пэўны рэзананс атрымала камедыя «Мудрамер» М.Матукоўскага (1987), з’явіліся гіст. хронікі «Звон — не малітва», «Следчая справа Вашчылы» (абедзве 1988), «Ігракі» (1989) І.Чыгрынава.

3 сярэдзіны 1980-х г. актывізаваўся зварот да гіст. тэматыкі: «Князь Вітаўт» (1987), «Палачанка» (1998) А.Дударава, «Судны дзень Скарыны» М.Арочкі, «Прарок для Айчыны» А.Петрашкевіча (абедзве 1990), «Барбара Радзівіл» Р.Баравіковай (1994), «Саламея і яе амараты» С.Кавалёва (1996). Побач з

гарэла свечачка да палічкі» А.Петрашкевіча (усе 1993), «Усміхаўся месяц белай вішні» В.Ткачова (1996) і інш. Плённа развівалася драматургія для дзяцей. Большасць п’ес створана на аснове фалькл. сюжэтаў або з выкарыстаннем прыёмаў фалькл. паэтыкі. У п’есах «Усміхніся, прынцэса» У.Ягоўдзіка (1990), «Каляровая затока» (1992), «Страшнік Гам» (1993), «Навагодні дэтэктыў» (1996), «Маленькі збраяносец» (1998) П.Васючэнкі, «Хохлік» (1993), «Дарога на Віфлеем» (1998) С.Кавалёва, «Жывая вада», «Сінязорка» (абедзве 1994), «Канікулы на астэроідзе» (1997) З.Дудзюк, «Янук, рыцар Мятлушкі» Л.Рублеўскай, «Чарадзейныя суніцы» А.Якімовіча (абедзве 1994), «Чарнабог» Г.Каржанеўскай (1996) адвольна сінтэзуюцца сюжэты бел. і сусв. фальклору. Прынцыпова новая з ’ява ў драматургіі канца 20 ст. — з ’яўленне п’ес-рымейкаў, сучасных адаптацый твораў даўняй бел. літаратуры. Паводле «Камедыі»

629

ЛІТАРАТУРА

лава» І.Сідарука (1992) зададзенасць сюжэтнай будовы, якая спатрэбілася аўтару для надання п’есе парабалічнай формы, не магла не прывесці да схематызму, а разам з тым і да змярцвення ўсёй дзеі. У п’есах «Ку-ку» (1991) і «Лабірынт» (1997) М.Арахоўскаму ўдалося дасягнуць гарманічнай раўнавагі паміж рэадьным і фантасмагарычным. Драматургі-эксперыментатары А.Асташонак («Драматургічныя тэксты», 1995), Г.Багданава («АС—лінія», 1997), A. Карэлін («Герда, альбо Горад, у якім мы будзем шчаслівыя», 2001) і інш. даказалі, што выкарыстанне авангардысцка-мадэрнісцкай паэтыкі здольна пашырыць арсенал выяўл. сродкаў, што пошук нават з адмоўным вынікам прыносіць карысць развіццю жанру. Л .М .Г арэлік (паэзія), С .А .А ндраю к (проза), С .С .Л аўш ук (драматургія). Л іт :. К а л е с н і к

Беларускія і рускія пісьменнікі на сустрэчы з Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь А.Р.Лукашэнкам. 1997.

асэнсаваннем гіст. мінулага шмат увагі аддавалася праблемам сучаснай рэчаіснасці. Ва ўсёй складанасці і супярэчлівасці паўстала жыццё сучасніка ў п’есах «Сабака з залатым зубам» У.Сауліча (1993), «Пятля часу» Р.Баравіковай, «Сям’я для старога сабакі» А.Ждана, «Вірус» Г.Каржанеўскай, «Стары і дарога» В.Ткачова, «Багаты кватарант» А.Федарэнкі (усе 1995), «Заложнікі шчасця» З.Дудзюк, «Збродныя душы» М.Клебановіча, «Блудны муж і Варвара» Г.Марчука, «Абраннікі лёсу» А.Паповай (усе 1997), «Яблычны Спас» А.Дзялендзіка (1998). Звярнуліся драматургі і да найвялікшай экалагічнай катастрофы 20 ст. — Чарнобыльскай. 3 маральнага боку гэта праблема даследуецца ў п’есах «Хто вінаваты» (1989) і «Толькі мёртвыя не вяртаюцца» (1990) І.Чыгрынава, «Бездань» М.Матукоўскага (1991), «Адцуранне» А.Дударава, «Сылгалі Богу, сылгалі» А.Ждана, «Да-

К.Марашэўскага і «Птушкі шчасця» Ф.Аляхновіча У.Рудаў напісаў п’есу «Камедыя пра нешчаслівага селяніна, яго жонку Маланку, жыда Давіда і чорта, які страціў сэнс існавання» (1997). Сюжэты «Аповесці пра Баву» і «Аповесці пра Трышчана», кнігі Я.Баршчэўскага «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях», п’ес Ф.У.Радзівіл «Распуснікі ў пастцы», К.Марашэўскага «Камедыя», Ф.Аляхновіча «Птушка шчасця» С.Кавадёў зрабіў асновай сваіх рымейкавых п’ес: «Звар’яцелы Альберт, або Прароцтвы шляхціца Завальні» (1991), «Трышчан ды Іжота» (1995), «Люстэрка Бландоі» (1996), «Стомлены д ’ябал» (1999), «Францішка, або Навука кахання» (2000) і інш. У драматургіі канца 20 ст. ўзніклі павевы мадэрнізму і постмадэрнізму. Пісьменнікі малодшага пакалення распачалі «культывацыю» паэтыкі абсурдысцкага тэатра. У фарсе-абсурдзе «Га-

У. Максім Танк і заходнебеларуская літаратура. Мн., 1959; Я г о ж. Ветразі Адысея: У.Жылка і рамантычная традыцыя ў беларускай паэзіі. Мн., 1977; Н а в у м е н к а І.Я. Пісьменнікі-дэмакраты. Мн., 1967; Г р ы н ч ы к М.М. Фальклорныя традыцыі ў беларускай дакастрычніцкай паэзіі. Мн., 1969; Ч а м я р ы ц к і B. А. Беларускія летапісы як помнікі літаратуры. Мн., 1969; А л е к с а н д р о в і ч C. Х. Пуцявіны роднага слова. Мн., 1971; Л о й к а А.А. Беларуская паэзія пачатку XX ст. Мн., 1972; Я г о ж. Гісторыя беларускай літаратуры: Дакастрычніцкі перыяд. Ч. 1—2. 2 выд. Мн., 1989; Я г о ж. Старабеларуская літаратура. Мн., 2001; К а в а л е н к а В.А. Вытокі. Уплывы. Паскоранасць. Мн., 1975; Нсторня белорусской дооктябрьской лнтературы . М н., 1977; Х р о м ч а н к а К.Р. Беларуская мастацкая проза (канец XIX — пачатак XX ст.). Мн., 1979; М а л ь д з і с А.І. На скрыжаванні славянскіх традыцый: Літ. Беларусі пераходнага перыяду (другая палавіна XVII—XVIII ст.). Мн., 1980; К а з б я р у к У.М. Рамантычны пошук. Назіранні над беларускім рамантызмам пачатку XX ст. Мн., 1983; С е м я н о в і ч А. Гісторыя беларускай драматургіі: XIX — пач. XX ст. Мн., 1985; М а р х е л ь У.І. Прадвесце: Бел.-пол. літ. ўзаемадзеянне ў першай палавіне XIX ст. Мн., 1991; Г а р э ц к і М. Гісторыя беларускае літаратуры. Мн., 1992; С а в е р ч а н к а І.В. Старажытная паэзія Беларусі: XVI — першая палова XVII ст. Мн., 1992; Я г о ж. Ацгеа тесііосгііаь. Кніжна-пісьмовая культура Беларусі: Адраджэнне і ранняе барока. Мн., 1998; Кніга жыцій і хаджэнняў. Мн., 1994; Беларускія летапісы і хронікі. Мн., 1997; Гісторыя беларускай літаратуры: Стараж. перыяд. 4 выд. Мн., 1998; Гісторыя беларускай літаратуры: XIX — пачатак XX ст. 2 выд. Мн., 1998; М а к а р э в і ч АЛІ. Праблема жанравых мадыфікацый у беларускай прозе XIX — пачатку XX ст. Магілёў, 1999; Гісторыя беларускай літаратуры XX стагоддзя. Т. 1—4. Мн., 1999—2003; К і с я л ё ў Г.В Ад Чачота да Багушэвіча. 2 выд. Мн., 2003; Антадогія даўняй беларускай літаратуры: XI — першая палова XVIII ст. Мн., 2003; Пачынальнікі: 3 гісторыка-літ. матэрыялаў XIX ст. / Уклад. Г.В.Кісялёў. 2 выд., 2003.

Н А РО Д Н А Е М А С Т А Ц Т В А ДОЙЛІДСТВА. Асаблівасці нар. дойлідства адлюстроўваюць светапогляд людзей, якія тысячагодцзямі жылі на тэр. Беларусі, іх уменне сродкамі архітэктуры арганізаваць прастору для жыццядзейнасці, што вызначала існаванне грамадства на розных этапах яго развіцця ў канкрэтных гіст., сац.-эканам. і прыродна-кліматычных умовах. Дойлідства — адметная галіна вытворчасці, частка духоўнай культуры, у якой захоўваліся веды, традыцыі, рьпуалы. Яно заўсёды было школай навучання працоўным навыкам, уменню працаваць у калектыве, пошуку шляхоў для выяўлення індывідуальных здольнасцей і таленту. У даўнія часы кожны з этапаў буд-ва (выбар месца, закладка першага вянца, муроў печы і інш.) суправаджаўся адпаведнымі абрадамі, магічнымі дзеяннямі, абярэгамі. Дэкаратыўныя элементы хаты (вільчык, аканіцы, карнізы) праз сімвалізм архітэктурнаканструкцыйных элементаў увасаблялі ўяўленні народа аб прыгажосці. Асноўны будаўнічы матэрыял — дрэва (бярвенне, жэрдкі, галлё, карэнне, кара) — вызначаў канструкцыйную аснову і арх.-мастацкае аблічча. Найб. старажытная канструкцыя сцен — слупавая (бярвёны запускалі ў пазы вертыкальных стоек-шул). 3 пашырэннем больш дасканалых прылад працы будаўнікі ў 3 ст. перайшлі да складаных злучэнняў драўляных элементаў, а потым да больш дасканалых зрубных канструкцый. Зрубныя канструкцыі сталі асноўнымі для ўсіх тыпаў будынкаў, а слупавыя выкарыстоўвалі толькі ў гасп. пабудовах і пры павелічэнні ўжо існуючага будынка (прыбудове сенцаў да хаты). На будаўніцтва ў цэнТр. і паўн. рэгіёнах ішлі хвоя і елка, на Палессі — дуб, вольха, асіна. Першапачаткова зруб рабілі з круглага бярвення, з 12

ст. — з абчасаных на 4 грані бярвён (брусоў). Вуглы засякаліся з «астаткам» — «у просты замок». Развіццё канструкцыйных прыёмаў ішло праз

удасканаленне злучэнняў (урубкі, замкі) і за кошт змяншэння масы элементаў (пілаваныя дошкі, каркасныя сістэмы замест зрубных, замена бярвён брусамі, меншая велічыня «астатку» ў вуглах і інш.). Аднак аж да пач. 20 ст. на Пд цэнтр. Беларусі (Слуцкі, Старадарожскі, Салігорскі р-ны) будавалі хаты з выкарыстаннем тэхн. прыёмаў, вядомых з 10— 12 ст. (злучальныя пазы высякалі ў верхняй частцы кожнага вянка зруба), а на Панямонні з яшчэ больш старадаўняй канструкцыяй — на сохах. Цяжкая і складаная страха (на стаяках і закотам) паступова змянілася лёгкай каркаснай (на дзядках, козлах, ключах, кроквах). Стрэхі пераважна рабілі саламяныя ці з чароту, радзей з дрэва (дошкі, дранка, гонта), з сярэдзіны 19 ст. — з бляхі, дахоўкі; столь — з дошак, пакладзеных па бэльках. На Панямонні і ў цэнтр. Беларусі вядома старадаўняя столь на «траме» — тоўстай бэльцы, якую клалі ўздоўж хаты для падтрымкі папярочных бэлек. Падлогу ў хатах доўгі час рабілі земляной або глінянай, потым — з дошак. 3 іншых матэрыялаў выкарыстоўвалі камень (фундаменты, брукаванне дарог, двароў і падлог, муроўка студняў, сцен і шул), салому і чарот (крыццё даху, ацяпленне акон узімку, саман для сцен), гліну (падлога ў хаце, ток у гумне, муроўка сцен), вапну (рошчына для муроўкі сцен).

3 сярэдзіны 19 ст. пашырылася выкарыстанне цэглы і дахоўкі, металічных вырабаў (цвікі, клямкі, засланкі і інш.). У сельскай мясцовасці ўсе буд. работы на сваіх гаспадарках выконвалі звычайна самі сяляне. Гэтай справе яны вучыліся ў сваіх бацькоў і дзядоў, усё жыццё развіваючы ў сабе талент дойліда. Сярод іх былі майстры, чые будаўнічыя здольнасці былі вядомыя далёка за межамі сваёй вёскі. У панскіх сядзібах будаўнічую працу выконвалі прыгонныя сяляне, што адбывалі паншчыну, або рамеснікі — слугі, якія працавалі па заказе панскага двара. У асобных выпад-

ках для будаўніцтва запрашалі прышлых майстроў. У гарадах паступова фарміравапіся цэхавыя арганізацыі дойлідаў, якія абаранялі інтарэсы членаў цэха, садзейнічалі развіццю будаўнічага рамяства, рэгулявалі адносіны паміж майстрамі, забяспечвалі навучанне буд. майстэрству, што спрыяла перадачы і захаванню традыцыйных прыёмаў і метадаў. Асобныя цэхі дойлідаў існавалі ў вял. гарадах: Магілёве (1590), Мінску (1634), Гродне (1774). Аднак часцей яны аб’ядноўваліся ў адным цэху з рамеснікамі іншых спецыяльнасцей (Мінск, канец 17 ст.; Віцебск, 1760). У 6 гіст,этнаграфічных рэгіёнах Беларусі (Паазер’е, Падняпроўе, Панямонне, Усх. і Зах. Палессе, цэнтр. Беларусь) нар. дойлідства мае свае адметныя рысы. Гэтыя рэгіянальныя асаблівасці (кампазіцыйныя, канструкцыйна-тэхн. і дэкар. прыёмы, тыпы пабудоў) выпрацаваліся ў ходзе гіст. развіцця і шматвяковага працэсу творчых пошукаў мясц. дойлідаў, залежалі і ад прыродна-кліматычных умоў. Паазер’ю ўласціва хаатычная забудова вёсак, выкарыстанне замкнёных схем і асіметрычных прыёмаў у аб’ёмна-планіровачных вырашэннях сядзіб і сядзібных пабудоў, што арганічна звязвала архітэктуру з прыродным асяроддзем. Дэкаратыўныя прыёмы даволі сціплыя. На Падняпроўі таксама выкарыстоўвалі замкнёныя планіровачныя схемы (сядзібы вяночнага тыпу), але ў іх большую ролю адыгрывалі сіметрычныя прыёмы. Гал. фасад дома вылучаўся багатым дэкорам (скразная ці накладная разьба па дрэве). Тут будавалі самыя вялікія на Беларусі гумны і ветракі шатровага тыпу. У дойлідстве Панямоння развілася лінейная структура (сядзібы пагоннага тыпу). У кампазіцыі сядзібы хата вылучаецца як галоўны элемент. Пашыраны ярусныя кампазіцыі — 2-павярховыя свірны, вяндлярні, званіцы, якія кантрастна выглядаюць на фоне выцягнутай асноўнай забудовы. Ветракі тут ставілі толькі

т.зв. казловага тыпу. Дойлідства Усх. Палесся адметнае надзвычайнай разнастайнасцю кампазіцыйных прыёмаў, багаццем дэкар. ўпрыгожвання хаты. Старадаўні цяслярскі дэкор спалучаўся з новымі прыёмамі скразной разьбы. Толькі тут вядомы хаты з шатровым дахам. На Зах. Палессі вялікае пашырэнне атрымалі святлоценявыя эфекты, якія ствараліся галерэямі, навесамі. Шырока выкарыстоўваліся слупавыя канструкцыі і сістэмы (колатае дубовае бярвенне-дылі, плеценыя сцены і агароджы). У знешнім выглядзе кожнага будынка вял. значэнне маюць форма і памеры даху. Дойлідства цэнтр. Беларусі фарміравалася на аснове сінтэзу асаблівасцей дойлідства суседніх рэгіёнаў і мясц. вырашэнняў. Больш пашыраны сядзібы, у якіх жылыя і гаспадарчыя будынкі ставіліся асобна, таму вялікая ўвага аддавалася аб’ёмнай кампазіцыі. Пабудовы ўспрымаліся з розных бакоў, адсюль і вялікая ўвага да ўсіх фасадаў, а не толькі да галоўнага. Межы паміж рэгіёнамі размытыя, таму дойлідства кожнага з іх мае і адметныя асаблівасці і рысы суседніх рэгіёнаў. Напр., на Пн і У абавязкова будавалі лазні, гумны з сушнямі, у якіх была печ; у іншых частках Беларусі яны былі больш рэдкай з’явай. На Панямонні і Зах. Палессі вядомы хаты з падчэнямі — галерэяй на гал. фасадзе; будавалі лёгкія каркасныя дахі. Такая звычайная для ўсёй Беларусі пабудова, як склеп, амаль невядомая на Палессі. На Паазер’і часта сустракаліся і рубленыя дахі закотам. На Панямонні сцены рубілі з брусоў «у чысты вугал», а на Падняпроўі — часцей з бярвён «з астаткам». Дойлідства Падняпроўя і Усх. Палесся адметнае багаццем дэкар. прыёмаў, найперш разнастайнасцю разьбы. Дойлідства Беларусі развівалася ў цесных кантактах з суседнімі краінамі, таму ў ім шмат агульных рыс з нар. архітэктурай рускіх, літоўцаў, украінцаў і палякаў. Мастацкую выразнасць нар. дойлідства вызначалі дакладнасць у выкарыстанні матэрыялаў і канструкцыйных сістэм; у выбары месца для будынкаў і ўсёй вёскі; арганічнае спалучэнне будынкаў з прыродным асяроддзем; прапарцыянальныя суадносіны асобных частак будынкаў, дэкар. элементы. Найб. пашыраныя тыпы будынкаў — хаты і гасп. пабудовы. Самы старадаўні тып хаты — адназрубная пабудова з адным памяшканнем. Да 15— 16 ст. склаліся 2- і 3-камерныя жылыя пабудовы (хата + сенцы, хата + сенцы + хата), а таксама хаты-пяцісценкі з капітальнай папярочнай сцяной унутры. Гэтыя планіровачныя схемы сталі асновай больш складанага жылля ў панскіх сядзібах, у

МАСТАЦТВА_____________ 631_

Хата ў Гомелі. Фрагмент дэкору. Пач. 20 ст.

горадзе, а таксама сучаснага індывідуальнага. У мястэчках і гарадах сфарміраваўся своеасаблівы тып жылля рамеснікаў і гандляроў з уваходам з вулічнага тарцовага фасада, дзе знаходзілася майстэрня ці крама. Хата магла стаяць асобна або складаць з гасп. пабудовамі

на непрадбачаныя выпадкі. Архітэктура гэтага даволі вялікага па памерах будынка спалучала элементы гасп. пабудовы з маштабнасцю, уласцівай значным грамадскім аб’ектам (Касарычы Глускага, Вялікія Чучавічы Лунінецкага р-наў). На аснове прасцейшых прыёмаў выпрацаваны больш дасканалыя, якія выкарыстоўваліся ў абарончым, грамадскім, культавым і прамысловым будаўніцтве. Вялікі шлях паступовага ўдасканалення ад прасцейшых сцен тыпу астрог ці замёт да складаных канструкцыйных сістэм (спачатку з гародняў, пазней — з тарасаў) прайшлі абарончыя збудаванні. Сцены і вежы разам з інш. штучнымі і прыроднымі перашкодамі складалі комплексы, якія адпавядалі тагачасна-

Званіца з в. Чэрск Брэсцкага раёна. 18 ст.

Касцёл у в. Адэльск Гродзенскага раёна. 17 ст.

(каморай, варыўнёй, хлявамі, павецямі і інш.) адзіны комплекс вяночнага ці пагоннага тыпу. Асобна насупраць хаты ставілі свіран (клець) — другі па значнасці будынак сядзібы. Пабудовы для абмалоту ўраджаю і захоўвання снапоў і саломы (гумны, адрыны, сенніцы, пуні) месцілі на гумнішчы, у баку ад асноўных будынкаў. Вялікае значэнне ў стварэнні ансамбля ў нар. дойлідстве атрымалі малыя арх. формы, якія мелі рознае функцыянальнае прызначэнне (брамы, плятні і інш. агароджы, студні, азяроды і інш.). Амаль у кожнай вял. вёсцы быў «магазін» — грамадскі свіран для захоўвання запасаў прадуктаў

му ўзроўню ваен. майстэрства. Найб. магутныя драўляныя абарончыя збудаванні ў 16— 17 ст. былі ў гарадах Віцебск, Полацк, Слуцк, а таксама замкі ў Радашковічах, Астрашыцкім Гарадку, Свіслачы і інш. На скрыжаваннях дарог, на галоўных рыначных плошчах гарадоў і мястэчак або на ўездзе ў іх, каля манастыроў будавалі корчмы (у адным населеным пункце іх магло быць некалькі). Іх архітэктура спалучала памяшканні пад агульным дахам для жылля (пакоі для гасцей) і грамадскага прызначэння (шынок, крама і інш.); уключалі таксама каморы для тавараў, стайню і паветкі для вазоў. На гарадскіх рынках у 16— 17 ст. узводзілі будынкі для гандлю — асобныя крамы, або ў выглядзе гандлёвых радоў, дзе

632_____________ МАСТАЦТВА пад агульным дахам былі аб’яднаны дзесяткі крам, часам свірны для захоўвання тавару, важніца для захавання гар. мер і вагаў. Гал. месца ў ансамблі гар. цэнтра займала ратуша. Найбольш эфектныя формы выкарыстоўваліся ў будаўніцтве храмаў. Прасцейшыя пабудовы культавага прызначэння — капліцы. Яны мелі сціплыя памеры і формы, вельмі шанаваліся прыхаджанамі. Разнастайныя аб’ёмна-планіровачныя кампазіцыі цэркваў (восевыя, крыжовацэнтрычныя) і касцёлаў (1-, 2-нефавыя і цэнтрычныя) сталі асновай для стварэння іх выразных абліччаў. Ярусныя завяршэнні цэркваў былі водгукам на стыль барока, заканамерным вынікам развіцця традыцыйных у мясц. дойлідстве шатровых дахаў (Слуцк, Рубель і Давыд-Гарадок Столінскага, Сінкевічы Лунінецкага р-наў). Пры будаўніцтве драўляных касцёлаў дойліды ў большай ступені арыентаваліся на спалучэнне мясц. традыцый з формамі каменнай архітэктуры (Адэльск Гродзенскага, Воўпа Ваўкавыскага, Дуды Іўеўскага р-наў). Шмат’ярусныя званіцы, што ўзводзіліся каля храмаў, узбагачалі кампазіцыю ансамбля і яго сілуэт (Нарач, Шарашова, Велямічы Столінскага, Чэрск Брэсцкага р-наў). Вытворчыя збудаванні (найперш ветракі і вадзяныя млыны) сведчаць пра канструктарскі талент майстроў, характарызуюцца простымі і адначасова выразнымі формамі, што адпавядапі функцыянальнаму прызна-

Вятрак з в. Бярозаўка Кармянскага раёна. Пач. 20 ст.

чэнню. Нар. дойлідства ўплывала на будаўніцтва ў панскіх сядзібах і гарадах, дзе многія творы архітэктуры сталі сінтэзам асаблівасцей афіцыйных маст. стыляў барока, класіцызму з прыёмамі, выпрацаванымі мясц. майстрамі (сядзібныя дамы ў Поразаве і Заполлі Пінскага р-на, лямусы ў Гродне і Мураванай Ашмянцы Ашмянскага р-на). Нар. дойлідства захавала свае асноўныя рысы ў самадзейным будаўніцтве жылых і гасп. пабудоў на вёсцы і ў перыферыйных раёнах гарадоў сучаснай Беларусі. Яго рэгіянальныя аспекты праяўляюцца ў прынцыпах арганізацыі двароў сядзіб, выкарыстанні кампазіцыйных прыёмаў і арх. форм. Нар. дойлідства — адна з крыніц вывучэння гісторыі народа і яго культуры, творчага пошуку сродкаў стварэння асяроддзя, спрыяльнага для жыцця, працы, адпачынку. Найб. каштоўныя помнікі нар. дойлідства пераносяцца ў спец. музейныя экспазіцыі (Бел. дзярж. музей народнай архітэктуры і побыту). С.А.Сергачоў.

ДЭКАРАТЫЎНА-ПРЫКЛАДНОЕ МАСТАЦТВА. Традыцыйна бытавала пера-

важна ў сферы задавальнення першачарговых быт. патрэб — стварэння прылад працы, адзення, хатняга начыння, посуду, гасп. абсталявання і інш., зручныя і прадуманыя формы якіх, нярэдка падкрэсленыя рознымі відамі дэкору, надавалі ім маст. вартасць. Ужо ў першабытныя часы склаліся многія формы і характар арнаментыкі вырабаў, што амаль без змен дайшлі да на-

Вадзяны млын у в. Пабрэззе Навагрудскага раёна. 1930-я гады.

шых дзён. 3 часоў неаліту выраблялі гліняны посуд, драўляныя і касцяныя прылады працы, аздобленыя выціснутым, ляпным, разьбяным арнаментам сімвалічнага характару. Узоры стараж. мастацтва звязаны з першабытным культам плоднасці і паляўнічай магіяй.

3 зараджэннем земляробства і жывёлагадоўлі дасягнулі росквіту арнаментаванне глінянага посуду, гравіраванне па косці і рогу, драўляная і касцяная дробная пластыка ў выглядзе фігурак людзей, жывёл, птушак. 3 часоў жалезнага веку пашырыўся выраб металічных упрыгожанняў. Аб’ектамі арнаментальнай творчасці станавіліся вырабы, звязаныя з прадзеннем і ткацтвам. 3 падзелам працы і раздзяленнем грамадства на класы вылучыліся рамеснікі-прафесіяналы, якія абслугоўвалі патрэбы пануючых класаў; іх творчасць спалучала замежныя ўплывы і мясц. нар. традыцыі. Паралельна прадаўжала развівацца і традыц. нар. мастацтва, пераважная большасць якога развівалася як хатняя вытв-сць для ўласных патрэб; яно амаль не зазнала знешніх уплываў, што вызначыла асноўныя яго якасці — глыбокую традыцыйнасць, яркую самабытнасць, выразнасць форм, спакойны, стрыманы дэкор, у якім пераважалі стараж. матывы сімвалічнага характару (ромб, круг, крыж, разетка, салярныя знакі, выявы жывёл і птушак). На працягу многіх стагоддзяў яно ўплывала на характар цэхавых і мануфактурных рамёстваў (праца прыгонных майстроў выкарыстоўвалася ў майстэрнях і мануфактурах гарадоў, феадальных маёнткаў, манастыроў). Пад яго ўплывам набыла адметныя асаблівасці аб’ёмнаажурная разьба, т.зв. беларуская рэзь; традыц. матывы бел. нар. ткацтва паўплывалі на характар мануфактурных тканін (слуцкія паясы), ганчарства — на керамічныя вырабы (кафлю, фарфор, фаянс). Нар. майстры (сталяры, разьбяры, ткачы, вышывалынчыцы і інш.) удзельнічалі ў аздабленні палацаў і храмаў, часам знаходзячы арыгінальныя тэхнал. і маст. вырашэнні манументальна-дэкаратыўных задач (напр., выраб іканастасаў з саломы). Прыкметныя змены ў характары нар. дэкар.-прыкладнога мастацтва адбыліся ў канцы 19 — пач. 20 ст. ў сувязі з сац,эканам. ўмовамі і адпаведнымі зменамі ў нар. побыце (расслаенне вёскі, паляпшэнне ўнутр. і знешняга стану нар. жылля і інш.). Малая даступнасць прамысл. утылітарна-маст. вырабаў асн. масе сялянства выклікала прыкметнае развіццё традыц. рамёстваў. Склапіся буйныя асяродкі ганчарства, дзе выраблялі посуд, у т.л. утылітарна-мастацкага прызначэння; цацкі-свістулькі (Кры-

МАСТАЦТВА

Т.А г а ф о н е н к а . Каляднікі. Саломапляценне. 1977.

чаў, Пружаны, Гарадок, Дуброўна, Івянец, Ракаў, Ружаны, Поразава, Дзісна, Бабінавічы, Пагост-Загародскі і інш.). Цэлыя паселішчы (асабліва на Палессі і Паазер’і) займаліся пляценнем з лазы (кошыкі, куфэркі, мэбля); з саломы выпляталі капелюшы, куфэркі, шыяны, карабы, абрадавую пластыку; з бяросты выраблялі дробны посуд з ціснёным узорам (берасцянкі, табакеркі, сальнічкі). Назіраецца прыкметнае ўзрастанне дэкаратыўнасці твораў Д.-п.м., у тым ліку і тых яго відаў, якія развіваліся ў сферы хатняй вытв-сці і на працягу многіх стагоддзяў захоўвалі стараж. характар: ткацтва, вышыўка, разьба па дрэве. Побач са стараж. геаметрычнымі, салярнымі, зааморфнымі матывамі сімвалічнага характару, пашыраўся рэалістычны раслінны дэкор. Значнае месца займаюць вырабы нар. мастацтва, звязаныя са знешнім і ўнутраным упрыгожаннем нар. жылля: разьбяныя і па-мастацку ашаляваныя ліштвы, ганкі, франтоны, дэкарыраваная мэбля, у т.л. куфры для пасагу, звязаныя з вясельнымі абрадамі. Прыгажосцю вызначаліся тканыя і вышываныя посцілкі, дываны, ручнікі, абрусы, карункавыя вырабы (сурвэткі, абрусы, падзоры), а таксама аплікацыя саломай па дрэве і палатне, ажурныя папяровыя вырабы (выцінанка), маляваныя на шкле і палатне карцінкі і дываны і інш. Пашырыліся вы-

рабы з дрэва, аздоблены я разьбяны м д эк орам (чарпакі, лы ж кі, сальнічкі, прасніцы ). Д асягнуў росквіту дэкор трады ц. нар. адзення, якое ўяўляла сінтэз ро зн ы х відаў нар. м астацтва: ткацтва,

633

вышыўкі, карункапляцення, набіванкі, аплікацыі і інш. Узоры нар. мастацтва пачалі збіраць музеі, наладжваліся іх выстаўкі (першыя з іх у Магілёве ў 1893, у Пецярбургу і Вільні ў 1913), арганізоўваліся школы і майстэрні для навучання традыц. рамёствам, заснавана «Таварыства дапамогі хатняму рамяству». 3 1920-х г. майстры аб’ядноўваліся ў арцелі (пераважна ткацка-вышывальныя). У 1938 арганізаваны Белмастпрамсаюз, які аб’яднаў арцелі (каля 20) у адзіную сістэму. Значныя змены ў становішчы і характары традыц. нар. мастацтва адбыліся ў 2-й пал. 20 ст. Насычэнне рынку масавай таннай прамысл. прадукцыяй абясцэніла многія вырабы нар. майстроў. 3 побыту пачалі адыходзіць саматканае адзенне, самаробныя прылады працы, мэбля, посуд і інш. 3 забыццём стараж. абрадаў і звычаяў адпапа патрэба і ў стварэнні абрадавай пластыкі. Многія традыц. нар. рамёствы заняпапі, іншыя прадоўжылі сваё развіццё ў сферы маст. прам-сці: аплікацыя саломай па дрэве — на Жлобінскай ф-цы інкрустацыі; ганчарства — на Івянецкай ф-цы керамікі і вышыўкі; лозапляценне — на Гомельскай, Мазырскай, Гродзенскай, Слуцкай ф-ках маст. вырабаў; ткацтва — у Неглюбцы (Веткаўскі р-н), Моталі (Іванаўскі р-н); маст. саломапляценне — на Брэсцкай ф-цы сувеніраў. Прадаўжаюць бытаваць такія тра-

Ручнікі з Браслаўскага (злева) і Бярэзінскага рабнаў. Канец 19 — пач. 20 ст.

634_____________ МАСТАЦТВА дыц. віды нар. мастацтва, як архітэктурны дэкор, маст. ткацтва, карункапляценне. Утылітарны бок твораў нар. майстроў адышоў на другі план, узрасла іх дэкаратыўнасць, пашырылася колеравая гама, развіліся новыя віды і матывы дэкору: чырвона-чорны ромбагеаметрычны дэкор у вышыўцы саступіў месца паліхромным раслінным матывам адвольнага характару. Вырабы сучасных нар. майстроў задавальняюць болын эстэтычныя, чым практычныя, патрэбы і выкарыстоўваюцца пераважна ў якасці нац. твораў мастацтва і сувеніраў. Бытуюць маст. ткацтва, вышыўка, карункапляценне, лозапляценне, працягваюць сваю дзейнасць некат. асяродкі ганчарства (Гарадная Столінскага р-на). Дзякуючы росту цікавасці грамадства да набыткаў традыц. культуры на новым узроўні адрадзіліся некат. забытыя рамёствы: выцінанка, апрацоўка бяросты, лепка гліняных цацак, маст. кавальства, апрацоўка скуры і інш.; росквіту дасягнулі маст. саломапляценне і аплікацыя саломай па дрэве і палатне. Колішні механізм пераемнасці традыцый (на ўзроўні сям’і, ад бацькоў да дзяцей) саступае месца арганізаваным формам навучання: школам, студыям, гурткам. Зберажэнню, адраджэнню і папулярызацыі нар. мастацтва садзейнічаюць стварэнне дамоў рамёстваў, спецыялізаваных музеяў, правядзенне святаў-конкурсаў па відах рамёстваў (рэспубліканскія святы-конкурсы ганчарства «Ганчарны круг— 96», «Ганчарны круг—2004», саломапляцення «Саламяны цуд», 1997, лозапляцення «Лазовыя карункі», 1998, разьбярства «Дрэва жыцця», 1999, выцінанкі «Ажурныя фантазіі», 2000, кавальства «Залатая падкова», 2001). У 1998 адбылася 1-я Нац. выстаўка сучаснай нар. творчасці «Жывыя крыніцы», у 2003 — 1-ы Міжнар. фестываль саламянага мастацтва (Мінск). Створаны ў 1992 Беларускі саюз майстроў нар. творчасці гап. задачай ставіць адраджэнне, зберажэнне і развіццё нар. мастацтва і мастацкіх рамёстваў. Падтрымку дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва як неад’емнай часткі нац. культуры ставіць сваёй мэтаю спецыяльны Закон «Аб народным мастацтве, народных промыслах (рамёствах) у Рэспубліцы Беларусь» (1999). Здабыткамі нар. дэкар.-прыкладнога мастацтва жывіцца

Выцінанка.

калькі гіст.-стылёвых пластоў. Найб. даўні пласт утвараюць песні каляндарна-земляробчага і сямейна-абрадавага цыклаў. Каляндарна-земляробчы цыкл уключае песні калядныя, шчадроўскія, масленічныя, веснавыя гукальныя, валачобныя, юраўскія, купальскія, карагодныя, жніўныя, дажынкавыя, ярныя, восеньскія. Сямейна-абрадавы цыкл прадстаўлены жанрамі радзінных і вясельных песень, галашэнняў (прымыкаюць і капыханкі). Вызначальная асаблівасць песенных цыклаў — строгая прымеркаванасць да пэўнага часу ці абставін, якая раней была абумоўлена адпаведнай абраднасцю, у наш час падтрымліваецца традыцыяй і асацыятыўнымі сувязямі. 3 гэтай рысай звязаны фарміраванне т.зв. формульных тыповых напеваў, якія маюць знакавую інтанацыйную семантыку. Гэтыя гранічна сціслыя вузкааб’ёмныя напевы (звычайна не перавышаюць квінты), якія абагульняюць некалькі паэтычных тэкстаў пэўнага жанру; пры вонкава скупых меладычных сродках маюць вял. выразна-эмацыянальную сілу дзякую-

прафесіфнае дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. Я.М.Сахута. МУЗЫЧНАЕ МАСТАЦТВА. Вядучае месца ў нар. бел. муз. культуры займае песенная творчасць, якая ахоплівае не-

Жаночы гурт в. Тонеж Лельчыцкага раёна.

чы сэнсавай важкасці кожнай меладычнай дэталі, найтанчэйшаму інтанацыйнаму нюансаванню ў межах ладава-меладычнай формулы, раўназначнасці ўсіх кампанентаў муз. мовы: уласна меладычных (ладавых і рытмічных), арнаментальных, тэмбравых. У залежнасці ад мясц. традыцый пры сумесным спяванні каляндарна-земляробчыя і сямейна-абрадавыя песні выконваюцца ў антыфоннай манеры (Паазер’е), гетэрафонным (Гомельскае Палессе) або бурдонна-дыяфонным (Брэсцкае Палессе) роспеве. Другі яркі і разгорнуты гісторыкастылёвы пласт нар. песнятворчасці складаюць песні, якія ўзніклі ў эпоху станаўлення бел. народнасці (14— 16 ст.) і ў часы сялянскіх паўстанняў (17— 18 ст.). Яны прадстаўляюць лірычную і лірыка-эпічную традыцыю: муз. сацыяльную лірыку і эпас (песні чумацкія, бурлацкія, казацкія, пра ваен. падзеі і важакоў сялянскіх паўстанняў, пазней рэкруцкія і салдацкія), любоўную лірыку, а таксама песні жартоўныя, бытавыя. Ад стараж. абрадавых песень яны адрозніваюцца непрымеркаванасцю выканання і яркай індывідуалізацыяй муз.-паэтычнага вобраза, існуюць у мностве жанравых і сольных варыянтаў. У іх асноўную муз.-выразную ролю адыгрывае ўласна меладычная плынь. Мелодыі, распетыя ў сярэднім і вял. дыяпазонах, вызначаюцца ўнутранымі інтанацыйнымі кантрастамі, развітой песеннай строфікай. 3 песнямі 2-га пласта звязана шматгалосае падгалосачна-поліфанічнае выкананне (на Палессі найб. пашырана з «падводкай» — верхнім садіруючым голасам), а таксама тыпу «ўторы» (Панямонне). Вытокі песнятворчасці савецкага і постсавецкага часу — напевы нар. класічнага стылю і мастацтва літ. паходжання. Цэнтральнае па значнасці месца займае

МАСТАЦТВА_____________ 635 скім і Е .Раманавы м. 3 2-й пал. 20 ст. яны сталі прадметам спец. навук. ды сцы пліны — этнаарганалогіі. І.Дз.Назіна.

ХАРЭАГРАФІЧНАЕ

Жаночы гурт в. Клятная Пінскага раёна.

партызанская песня, якая ўвасобіла гераічны, лірычны, жартоўны і сатырычны пачатак сучаснай нар. песні. Рэгіянальныя песенныя традыцыі ўвасабляюць песенныя сістэмы, якія гістарычна склаліся і акрэсліліся на Палессі, Падняпроўі, Паазер’і, Панямонні. Іх вызначае сукупнасць прыкмет, з’яў і заканамернасцей: суадносіны гісторыка-стылёвых пластоў; песенна-знакавыя асаблівасці абраду і яго «парадак»«закон»; суадносіны ўласна песеннага і гульнёвага (танцавальнага інстр.) пачатку; адзіночнага і сумеснага спеву (тыпы шматгалосся); выканальніцкія асаблівасці і іх тэрміналагічныя абазначэнні самімі носьбітамі аўтэнтычнага фальклору; цэнтралізуючы кампанент сістэмы, які ўрэшце і вызначае адметны характар традыцыі. З.Я.Мажэйка. МУЗЫЧНЫЯ ІНСТРУМЕНТЫ. Ад-

розніваюцца дваістасцю сваёй прыроды, абумоўленай сувяззю матэрыяльнай і духоўнай культур этнасу. Вынікам шматмэтавага прызначэння нар. муз. інструментаў з ’явілася фарміраванне складанай, шматслойнай сістэмы інстр. музыкі ў мностве яе гісторыка-стадыяльных, рэгіянальна і індывідуальна адметных стыляў. К канцу 20 ст. склалася сістэма бел. нар. інструментаў, якая ўключала прылады прыроднага, быт. і ўласна муз. паходжання, аўтахтонныя і запазычаныя, пашыраныя паўсюдна і ў асобных мясцовасцях, канструкцыйна простыя і складаныя, разнастайныя па акустычных, выразных і тэхніка-выканальніцкіх магчымасцях, розныя па функцыях і ролі ў традыцыйнай жыццёвай практыцы. Нар. муз. інструменты падзяляюцца паводле крыніцы гуку на 4 групы і на падгрупы паводле спосабу гуказдабывання (сістэматыка Э.Хорнбастэля —

К.Закса). У групу ідыяфонаў (самагучальных) уваходзяць гукавыя прылады, па якіх удараюць (калотка, вугольнік, цымбалкі, капытца; калатушка — царк.-слав. біла); саўдаральныя (лыжкі, талеркі, звон, званок, кляшчоткі); устрэсвальныя (шархуны, рагулька, бразготка); скрабковыя (трашчотка, драбінка); шчыпковыя (варган); з дуццём (гармонік, баян, акардэон). Група мембранафонаў складаецца з бубна (без бразготак або з імі), барабана (звычайнага двухбаковага, ці «турэцкага», з талеркамі) і грэбеня (мірлітона, т.зв. спеўнага барабана). Група аэрафонаў (духавых) уключае свабодныя (пугу, ліст дрэва або травы, бяросту, карынку, дудку з падоўжнай шчылінай на трубачцы, берасцянку, пішчалку, буркаўку, вятрак, жужалку), флейтавыя (адзіночную і парную дудку, свісцёлку, акарыну, сапавейку), язычковыя (жалейку, кларнет, дуду з адным язычком і дудачку з падвойным язычком); амбушурныя (трубу і рог) інструменты. Да группы інструментаў хардафонаў (струнных) належаць смычковыя (2- і 4-струнная скрыпка, альтоўка і басэтля ў дзвюх разнавіднасцях); шчыпковыя (бандурка, кута, балалайка, мандаліна, гітара і цытра); ударныя (цымбалы); фрыкцыйныя (колавая ліра). 3 усіх гукавых прылад да муз. інструментаў адносяцца тыя, якія маюць падобныя і ўласцівыя чалавеку будову, «голас» і «душу». Нар. муз. інструменты неаддзельныя ад працоўна-гаспадарчай, абшчынна-быт., магічна-абрадавай, культ. і рэліг. сфер нар. жыцця, выконваюць шматлікія і разнастайныя грамадска-культ. функцыі (камунікацыйную, арыентацыйную, арганізацыйную, магічнаахоўную, абрадава-прадуцыравальную, крэатыўную і інш.). Вывучэнне нар. муз. інструментаў пачалося з канца 19 ст. М.Нікіфароў-

МАСТАЦТВА.

Нар. харэаграфічнае мастацтва беларусаў выступае як складаная поліэлементная з’ява ў арганічным спапучэнні з каляндарна-земляробчай і сямейна-родавай сістэмамі. Складаецца яно з карагодаў і танцаў. Найстараж. від нар. танц. творчасці, пашыраны на Беларусі, — к а р а г о д (харавод, каравод, танок, кола, круг). Гэта калектыўная харэаграфічная дзея, у якой рухі арганічна спалучаюцца з харавым спяваннем (часам з інстр. суправаджэннем) і драматызацыяй паэт. зместу. Паводле функцый карагоды падзяляюцца на абрадавыя, прымеркаваныя да абрадаў або пэўнага часу і абставін, і пазаабрадавыя. Сярод абрадавых пераважаюць карагоды веснавыя (выконваюцца «ад Масленкі даТройцы»), летняга перыяду (звязаны з купальскімі ігрышчамі і жнівом), восеньскія (звязаны з абрадам «Жаніцьба Коміна»), зімовыя (звязаны з Калядамі). Карагоды, прымеркаваныя да абрадаў, сустракаюцца ў каляндарным і сямейным цыклах, пазаабрадавыя выконваюцца ў любы час. Паводле жанравых прыкмет карагоды падзяляюць на 3 групы з адпаведным дамінаваннем у іх песні, гульні, уласна харэаграфіі: песенныя («Чыя эта мамка па вуліцы ходзіць», «Ідзе, ідзе карагод», «Як па жыту луны ходзюць», «Ой, што на нашым на шырокім возеры», «Ой, ляці, страла, да ўздоўж сяла» і інш.), гульнявыя («Пава хадзіла пер’е раніла», «Заінька па-за садам», «Сядзіць, сядзіць Яшчар», «Цар за горадам гуляе», «А мы проса сеялі», «Рында», «Ідзіце, мальцы, у карагод» і інш.), танцавальныя («Як пашла мядзвежка пір піруваці», «Васіль, Васілёчык», «Зязюля», «Каб мне чарачку гарэлкі», «Гусарык», «Шастак» і інш.). Выконваюцца карагоды пераважна жанчынамі ўсіх узроставых груп (класічныя кругавыя карагоды — абрадавыя ці прымеркаваныя да абрадаў), а таксама дзіцячымі, падлеткавымі, маладзёжнымі гуртамі мяшанага складу (пераважна гульнявыя і танц.). Бел. аўтэнтычны т а н е ц — складаная сістэма, якая спалучае функцыі: абрадавыя (калядныя, жніўныя, вясельныя); прымеркаваныя да абрадаў (каляндарных і сямейна-родавых), якія выконваюцца ў любы час (на вечарынках, гульнях, ігрышчах, забавах, кірмашах, фэстах, у бяседзе); жанравую разнавід-

636_____________ МАСТАЦТВА насць (кадрылі, полькі, лявоніхі, вальсы, група запазычаных фалькларызаваных танцаў); тып арганізацыі руху (танцыгульні, танцы ілюстрацыйна-выяўленчыя, арнаментальныя, імправізаваныя); структуру (аднаматыўныя, мала- і шматфігурныя, мала- і шматкаленныя); склад выканаўцаў (парна-гуртавыя, сольна-гуртавыя, з няцотнай колькасцю ўдзельнікаў, парныя, сольныя); муз. суправаджэнне — сольнае («пад язык», інструмент), ансамблевае (інстр., песенна-інстр ). Сярод абрадавых танцаў: калядныя («Каза», «Мядзведзь», «Кабылка», «Буцян» і інш.), жніўныя («Казёл» і інш.), вясельныя («Качан», «Чобаты», «Жабка», «Скокі на лаўках», «Жораў» і інш.), прымеркаваныя да абрадаў («Магера», «Таўкачыкі», «Лявоніха» з каляднай гульні «Жаніцьба Цярэшкі» і інш.). Сярод пазаабрадавых: «Лявоніха», «Мяцеліца», «Кашэль», «Чарэйка», «Кросны», «Церніца», вальс «Вішанька», «Акуліна»; «Какетка», «Каханачка», «Лысы», «Матлёт»; «Мікіта», «Заяц», «Казак», «Рускага» і шмат інш. Вызначальнымі для беларусаў з’яўляюцца полькі, якія пашыраны ў шматлікіх тыпах, варыянтах і назвах: «Трасуха», «Дробная», «Скакуха», «Соўгалка», «Крутуха», «Вінтом», «Верацяно», «Рассыпуха», «Казёл», «Зявака», «Шчэпка», «Пчолка», «3 камандамі», «Надва бакі» і інш. Першыя звесткі пра бел. харэаграфічны фальклор з’явіліся ў 19 — пач. 20 ст. у працах Я.Чачота, братоў Я. і К. Тышкевічаў, І.Насовіча, П.Бяссонава, П.Шэйна, Е.Раманава, А.Кіркора, П.Шпілеўскага, А.Пшчолкі, М.Федароўскага, У.Дабравольскага, М.Нікіфароўскага, М.Доўнар-Запольскага, Я.Карскага, А.Багдановіча, А.Сержпутоўскага і інш. У 1844 выйшла першая публікацыя, прысвечаная бел. танцу, «Беларускі танец з прыпеўкамі» А.Овіча, у 1941 — «Беларускі танец» І.Хвораста.

3 сярэдзіны 20 ст. асобныя жанравыя разнавіднасці бел. традыц. нар. харэаграфіі разглядалі ў сваіх працах К.Галяйзоўскі, З.Мажэйка, В.Яшчанка і інш. У 1956 выдадзены першы зб. з нотнымі дадаткамі і малюнкамі «Шэсць беларускіх танцаў» (складальнік К.Аліна), у 1969 — манаграфія «Беларускі сцэнічны танец» Ю.Чурко, у 1978 — навучальны дапаможнік «Беларускія народныя танцы, карагоды, гульні» Л.Алексютовіч. 3 1990-х г. бел, танцавапьны фальклор пачаў даследавацца як сінкрэтычнае адзінства руху, музыкі, слова, ва ўзаемасувязі функцыі, структуры і стылістыкі ў працы ў 6 т. «Традыцыйная мастацкая культура белару-

саў» («Магілёўскае Падняпроўе», т. 1, 2001; «Віцебскае Паддзвінне», т. 2, 2004). Сцэнічныя варыянты пашыраных на Беларусі танцаў запісвалі С.Грабеншчыкоў, Н.Лаўрухіна, А.Рыбальчанка, І.Серыкаў, Я.Хацілоўскі і інш. Музыку для бел. нар. танцаў збіралі: у 19 ст. М.Ельскі, О.Кольберг, Я.Карловіч, Е.Раманаў, у 20 ст. А.Грыневіч, М.Чуркін, Р.Шырма, Г.Цітовіч, І.Назіна, М.Козенка, А.Рашчынскі, В.Купрыяненка, А.Скорабагатчанка, М.Казловіч і інш., музыку бел. нар. танцаў выкарыстоўвалі ў сваіх творах бел. кампазітары І.Жыновіч, Дз.Камінскі, Р.Пукст, М.Чуркін, Я.Цікоцкі, А.Багатыроў, Дз.Лукас, Р.Сурус, В.Войцік, В.Помазаў, У.Кандрусевіч, Г.Гарэлава, П.Альхімовіч, В.Кузняцоў, А.Рашчынскі, С.Наско, С.Хвашчынскі, Л.Сімаковіч і інш.

У сістэме традыц. нар. харэаграфіі вызначальная роля належыць яе т.зв. карыфеям (лідэрам), якія выступаюць у ролі захавальнікаў нар. рэпертуару, мясцовага маст. стылю. Сярод нар. танцораў: на Усх. Палессі — В.Багданава, Я. і С. Вергуны, Л.Дрань, М.Забаўка, Р. і М. Казачэнкі, В.Казлоў, Г.Каўтунчык, Г.Круглова, Г.Ксяндзова, Т.Лахцерава, Ю.Ліпская, Н.Лось, М.Маркевіч, Л.Махнач, А.Сасноўская, З.Сініцкая; на Зах. Палессі — А.Клімчук, С.Кочык, Л.Крагель, М.Кунац, Г.Міхаевіч, С.Страпка, Г. і М. Сукач, Я.Шумак, Я.Якута, С.Ярошчык; у цэнтр. Беларусі — М. і С. Абрамовічы, З.Касцюковіч; у Падняпроўі — В.Галамака, М.Каношка, Т.Сінякова і інш. У галіне традыц. нар. харэаграфіі працуюць нар. ансамблі нар. танца, му-

Кругавы веснавы карагод у выкананні жыхарак вёсак Ламбава і Панкратавічы Бабруйскага раёна.

Узорны фальклорны гурт «Берагіня» Барысаўскага раёна.

зыкі і песні «Лёс» Бабіцкага сельскага дома культуры Чачэрскага р-на, засл. фалькл. ансамбль «Журавінка» Слабадскога сельскага дома культуры Лельчыцкага р-на, фалькл.-этнагр. гурт в. Скібічы Драгічынскага р-на, фалькл. калектывы — «Знаходка» Тышкавіцкага сельскага дома культуры Іванаўскага р-на, «Сінічкі» Івольскага сельскага дома культуры Буда-Кашалёўскага р-на, дзіцячыя ўзорныя танц. фалькл. гурты «Берагіня» Мётчанскай адукацыйнавыхаваўчай установы «Школа-садок» Барысаўскага р-на, «Верабейкі» Любанскага раённага цэнтра культуры, «Рудабельскія зорачкі» СШ №3 г. п. Акцябрскі, узорныя танц. калектывы «Нежачкі» Расонскага раённага цэнтра пазашкольнай работы, «Верасок» Капаткевіцкага гар. дома культуры Петрыкаўскага р-на і інш. Самабытныя сцэнічныя пастаноўкі на аснове харэаграфічных першакрыніц зрабілі бел. харэографы П.Акулёнак, Л.Алексютовіч, Л.Барадулька, В.Варановіч, А.Вараб’ёў, Ю.Васілюк, В.Гаявая, В.Дарнеў, С.Дрэчын, М.Дубінін, М.Дудчанка, В.Жыльцоў, Н.Залеўская, Ч.Клячко, М.Лесагор, Л.Ляшэнка, А.Мяцельская, В.Папоў, В.Партной, А.Рыбальчанка, В.Сакалоў, П.Свярдлоў, І.Серыкаў, І.Смірноў, І.Хвораст, М.Цурканаў, Г.Чорны, Я.Штоп і інш. У апошнія дзесяцігоддзі традыц. харэаграфічную спадчыну беларусаў даследавалі аддзел харэаграфічнага мастацтва Рэсп. навук.-метадычнага цэнтра культуры Мін-ва культуры Беларусі, галіновая навук.-даследчая лабараторыя бел. танц. творчасці Мінскага ін-та культуры (А.Варламаў, С.Гуткоўская, Г.Каляда, С.Клімовіч, Ю.Чурко і інш.), з пачатку 1990-х г. — лабараторыя традыц. мастацтва Бел. дзярж. ін-та праблем культуры (М.Козенка), а таксама абласныя і раённыя цэнтры культуры рэспублікі.

Да аўтэнтычнага танц. фальклору звяртаюцца харэаграфічныя калектывы Беларусі, бел. дыяспары за яе межамі. Асновам бел. нар. танца навучаюць у дзіцячых харэаграфічных школах, школах мастацтваў, у этнашколах. Як асобную дысцыпліну бел. нар. танец вывучаюць у бел. ун-це культуры і мастацтваў, пед. ун-це імя М.Танка, у сярэдніх спец. навуч. установах культуры і мастацтва. На Беларусі праводзяцца традыц. рэсп. фестывалі нар. танца «Беларуская полька» (г. Чачэрск; 1993, 1994, 1996, 1999— 2000), рэгіянальныя фестывалі фалькл. мастацтва, у т.л. «Берагіня» (г.п. Акцябрскі; 1999, 2000— 2001; з 2004 — рэсп.), «Мядоцкі край і яго таленты» (в. Мётча Барысаўскага р-на; 1997, 2001), а таксама рэсп. фестывалі бел. нар. танца «Палескі карагод» (перыядычна — міжнар.; г. Пінск, з 1991), «Пярэзвы» (г. Бабруйск, 1992) і інш. Пра бел. харэаграфічны фальклор зняты фільмы «Столінскія карагоды, танцы, скокі» (1990), «Чачэрскі куфэрак» (1991), «Карагод» (1995), «У святыя вечары на Каляды» (1996) і інш., а таксама больш за 30 танц. фалькл. тэлепраграм з цыкла «Радавод» (1991—

2000) . Касцюмы для калектываў нар. танца вырабляюць маст.-эксперым. тэатр. камбінат, маст.-вытв. камбінат Бел. саюза тэатр. дзеячаў, навук.-вытв. рэсп. унітарнае прадпрыемства «Скарбніца», спецыялізаваныя атэлье ў абл. цэнтрах, прыватныя вытв. майстэрні і інш. па эскізах мастакоў А.Александровіч, Л.Баразны, І.Булгакавай, А. і Н. Бяловай, А.Казловай, С.Кошавай, Н.Мядзведскай, Ю.Піскуна, М.Раманюка, Л.Рулёвай, Т.Шэпет, Г.Юрэвіч, А.Юр’евай і інш. Л іт :. Беларускае народнае дойлідства. Мн., 1973; Я к і м о в і ч Ю.А. Драўлянае дойлідства Беларускага Палесся XVII—XIX стст. Мн., 1979; Т р а ц е в с к н й В.В. Нс-

МАСТАЦТВА

637

торня архнтектуры народного жнлнша Белорусснн. Мн., 1989; Л о к о т к о А.Н. Белорусское народное зодчество: середнна XIX— XX в. Мн-., 1991; С е р г а ч е в С.А. Белорусское народное зодчество. Мн., 1992; Л а б а ч э ў с к а я В. Зберагаючы самабытнасць: 3 гісторыі нар. мастацтва і промыслаў Беларусі. Мн., 1998; С а х у т а Я. Народнае мастацтва Беларусі. Мн., 1997; Беларускія народныя песні / Запіс Р.Шырмы. Т. 1— 4. Мн., 1959— 76; М у х а р н н с к а я Л.С. Белорусская народная партнзанская песня: 1941— 1945. Мн., 1968; Антапогія беларускай народнай песні. 2 выд. Мн., 1975; Е л а т о в В.Н. Песнн восточно-славянской обшностн. Мн., 1977; М у х а рннская Л.С. Белорусскне народные песнн: Нст. развнтне: (Очеркн). Мн., 1977; Можейко З.Я. Календарно-песенная культура Белорусснн: Опыт снстемно-тнпол. нсслед. Мн., 1985; Я е ж. Песні Беларускага Паазер’я. Мн., 1981; Я е ж. Песнн Белорусского Полесья. Вып. 1— 2. М., 1983— 1984; Х о р н б о с т е л ь Э.М., 3 а к с К. Снстематнка музыкальных ннструментов // Народные музыкальные ннструменты н ннструментальная музыка. М., 1987; Н а з і н а І.Дз. Беларускія народныя музычныя інструменты. Мн., 1997; Я е ж. Становленне н развнтне белорусского этноннструментоведення как спецнапьной научной днсцнплнны // Белорусская этномузыкологня: очеркн нсторнн (XIX— XX вв ). Мн., 1997; В а р ф а л а м е е в а Т.Б. Песні Беларускага Панямоння. Мн., 1998; М а ж э й к а З.Я., В а р ф а л а м е е в а Т.Б. Песні Беларускага Падняпроўя. Мн., 1999; Г р е б е н ш н к о в С.М. Белорусская народно-сценнческая хореографня. Мн., 1976; Х в о р о с т Н.М. Белорусскне танцы. Мн., 1977; А л е к с ю т о в н ч Л.К. Белорусскне народныетанцы, хороводы, нгры. Мн., 1978; Я е ж. Беларускія народныя полькі. Мн., 1995; Танцы Усходняга Палесся. Мн., 1987; Беларускі танцавальны фальклор на самадзейнай сцэне. Мн., 1990; Ч у р к о Ю.М. Белорусскнй хореографнческнй фольклор. Мн., 1990; К о з е н к а М.А. Лексіка беларускага народнасцэнічнага танца. Ч. 1. Мн., 1993; Танцы Янкі Хвораста. Мн., 1994. М .А .К озенка.

А Р Х ІТ Э К Т У РА I ГО Р А Д А Б У Д А Ў Н ІЦ Т В А СТАРАЖЫТНЫ ГОРАД. Да найбольш стараж. паселішчаў на тэр. Беларусі належаць выяўленыя ў Падняпроўі рэшткі верхнепалеалітычных (24— 20-е тыс. да н.э.) жытлаў з выкарыстаннем касцей маманта каля вёсак Бердыж Чачэрскага і Ю равічы Калінкавіцкага р-наў. У жалезным веку (з 7 ст. да н.э.) насельніцтва жыло на гарадзішчах (ці выкарыстоўвала іх як сховішчы для навакольных паселішчаў); да нашага часу на Беларусі захавапася больш за тысячу такіх гарадзішчаў. Першыя ўласна гарады вырастапі з родаплемянных (Полацк, Гомель, Тураў) ці абарончых

(Брэст, Мінск) цэнтраў. Яны ўяўлялі сабой умацаванае (агароджанае, адсюль назва «град», «горад») паселішча, якое нярэдка ўзнікала на месцах гарадзішчаў жалезнага веку (Полацк, Мінск). Многія гарады з’яўляліся гандл. і рэліг. цэнтрамі. Пасля прыняцця хрысціянства тут часам на месцы язычніцкіх капішчаў узнікалі першыя драўляныя, а пазней і мураваныя храмы. Ядром стараж. горада было ўмацаванне (дзядзінец), якое найчасцей размяшчалася на ўзвышаным месцы, на беразе возера ці ракі, на скрыжаванні гандл. шляхоў. Да дзядзінца прылягала ўмацаванае паселі-

шча, т.зв. вакольны горад, у якім жылі гандляры, рамеснікі. Паводле такога прынцыпу фарміравапіся Полацк, Тураў, Мінск, Пінск і інш. гарады. Разам з хрысціянствам у буд-ве пашыраўся візантыйскі ўплыў, у 9— 10 ст. прасочваюцца таксама арабскія і скандынаўскія ўплывы. У 11 ст. з’явіліся новыя буд. матэрыялы: плінфа, плітка для падлогі, вапна, цамянка, аконнае шкло, свінцовыя лісты для пакрыцця дахаў. У перыяд удзельных к н я с т в а ў (11 — 1-я пал. 13 ст.) гарады ўзнікалі пераважна як гандл.-рамесныя цэнтры сярод вясковай акругі

638

МАСТАЦТВА

(Слуцк, Клецк і інш.). 3 часам ускладнялася іх тапаграфічная структура: дзядзінец (часам з асобным княжацкім дваром), вакольны горад, пасад ці прадмесце, гарадскі курганны ці бескурганны некропаль, загарадныя манастыры і наваколле. На княжацкіх дварах, на дзядзінцах Полацка, Гродна і Смаленска будавапі 2-павярховыя каменныя палацы (хорамы). Гарады развіваліся пераважна на аснове радыяльна-кальцавой ці радыяльна-веернай планіроўкі. 3 ростам заходнееўрапейскага, візантыйскага і кіеўскага імпарту адбывалася пранікненне навацый у матэрьмльную ісультуру гарадоў Беларусі, што прасочваецца ў інжынерна-фартыфікацыйнай справе і культавай архітэктуры. Гэта трывалыя канструкцыі абарончых збудаванняў у Віцебску, Мінску, Полацку і Гродне (напр., дзядзінец стараж. Гродна быў умацаваны каменнымі абарончымі сценамі вышынёй да 5 м), а таксама спроба збудаваць з дапамогай польскіх майстроў каменны храм у Мінску. У 13 ст. будавалі шмат’ярусныя прамавугольныя ці круглыя ў плане мураваныя вежы-данжоны — «стаўпы» (Камянец, Навагрудак, Гродна, Брэст, Тураў). Г о р а д а б у д а ў н і ц т в а эпох і В К Л. У 13— 14 ст. адбывалася творчая перапрацоўка ўсходнеславянскіх і візантыйскіх традыцый. Пашырэнне і развіццё гэтых традыцый працягвалася на тэр. Беларусі і Украіны, а таксама яны інтэнсіўна пранікалі на землі, заселеныя балтамі, дзе бурна развіваліся гарады і ўзнік феномен новай гарадской культуры. На землях праваслаўных беларусаў і язычнікаў літоўцаў апрача храмаў узнікалі шматлікія праваслаўныя манастыры і каталіцкія кляштары. Пасля Крэўскай уніі 1385 на тэр. ВКЛ пачалі пранікаць і пашырацца традыцыі заходнееўрапейскай каталіцкай культуры. У 14 — пач. 17 ст. яе асяродкамі сталі Віцебск, Мсціслаў, Орша і Смаленск. У 14— 15 ст. на тэр. зах. і цэнтр. Беларусі пабудаваны першыя драўляныя мячэці і сінагогі ў месцах кампактнага рассялення татараў і яўрэяў. Пасля Грунвальдскай бітвы 1410, калі знікла крыжацкая пагроза, гарадская культура ВКЛ канчаткова стала фарміравацца як неад’емная частка заходнееўрапейскай цывілізацыі. У гэты час пашыралася магдэбургскае права, таму адм. цэнтр горада паступова перамясціўся на рыначную плошчу, дзе ставілі ратушу (Віцебск, Чачэрск, Слонім, Мінск і інш.), часам у комплексе з гандл. радамі (Нясвіж). Часта за-

хоўвалася суіснаванне двух цэнтраў гарадскога жыцця: княжацкая рэзідэнцыя на гарадскім (звычайна верхнім) замку і ратуша з гарадскім магістратам і рыначнай плошчай. Для гэтага часу характэрна з’яўленне мястэчкаў як прамежкавай формы паселішчаў паміж горадам (местам) і вялікім сялом. Пры мястэчках будаваліся мураваныя замкі тыпу кастэляў (Крэва Смаргонскага р-на, Ліда). Пашырыліся новыя буд. матэрыялы — буйнапамерная тоўстая цэгла і керамічная дахоўка, якія наблізілі тэхніку будаўніцтва да заходнееўрапейскіх узораў. 3 паяўленнем гармат ранейшыя мураваныя і драўляныя замкі перабудоўвалі з улікам выкарыстання агнястрэльнай зброі (Гродна, Ліда, Мір). 3 15 ст. пашырыўся стыль готыкі. Яе ўзор — Троіцкі касцёл у в. Ішкалдзь Баранавіцкага р-на: мураваны храм зальнага тыпу, асноўны аб’ём якога накрыты высокім 2-схільным дахам са стромкімі шчытамі на тарцах. Яго пластычныя ступеньчатыя шчыт і контрфорсы на гал. фасадзе аздоблены плоскімі нішамі; нефы асноўнага аб’ёму перакрыты крыжовымі скляпеннямі, апсіда — зорчатым нервюрным. Да найб. значных храмаў абарончага тыпу належаць цэрквы-крэпасці ў вёсках Сынковічы Зэльвенскага і Мураванка Шчучынскага р-наў. Сынковіцкая царква (канец 15 — пач. 16 ст.) — 3-нефавы 4-стаўповы 3-апсідны мураваны зальны храм (у плане перакошаны прамавугольнік), па вуглах фланкіраваны 4 баявымі вежамі (з захаду гранёныя, з усходу круглыя) з цаглянымі вітымі ўсходамі ўнутры. Па версе сцен праходзіць пояс машыкуляў, дах 2-схільны, з вострымі тарцовымі шчытамі. Мураванкаўская царква (другая памылковая назва — Маламажэйкаўская; пач. 16 ст.) — 4-стаўповае збудаванне зальнага тыпу (у плане прамавугольнік, блізкі да квадрата), завершанае 2-схільным дахам са шчытамі на тарцах, з паўцыркульнай апсідай і 4 круглымі вуглавымі вежамі. Абарончы характар мелі Барысаглебская царква ў Навагрудку (пач.

16 ст.), кальвінскі збор у Заслаўі (2-я пал. 16 ст. — пач. 17 ст.), сінагога ў Быхаве (пач. 17 ст.), а таксама некаторыя жылыя дамы, вежы-званіцы, брамы і ратушы. Тэр. кальвінскага зборў ў мяст. Койданава (цяпер г. Дзяржынск; пач. 17 ст.) была ўмацавана мураванай сцяной з 9 круглымі ў плане 2-яруснымі абарончымі вежамі. Манументальнакампактныя аб’ёмы храмаў, умацаваныя контрфорсамі, кантраставалі з высокімі яруснымі вертыкальнымі вежамі: касцёлы ў вёсках Гнезна Ваўкавыскага (каля 1524), Дзераўная Стаўбцоўскага (1-я пал. 17 ст.) р-наў. У 15 —

пач. 17 ст. развіццё архітэктуры і горадабудаўніцтва ВКЛ характарызуецца росквітам і агульнымі тэндэнцыямі, якія маюць выразнае заходнееўрапейскае паходжанне. 3 эпохай Адраджэнні (Рэнесанс) звязаны спробы комплекснай рэканструкцыі гарадоў на аснове рэгулярнага плана, які формамі набліжаўся да прамавугольніка, авала, паўавала (Нясвіж, Быхаў, Слуцк). Цэнтрам і кампазіцыі горада была плошча з ратушай і храмамі. Напачатку рысы стылю і рэнесанс спалучаліся з элементамі готыкі. Свецкая і культавая архітэктура паступова страчвала абарончыя рысы, набывапа аркадныя галерэі (палац у Рагачове, 2-я пал. 16 ст.); з’явіліся храмыратонды з купалам (кальвінскі збор у Смаргоні, сярэдзіна 16 ст.), вежы набылі дэкаратыўнае аздабленне. Інтэр’еры ўпрыгожвалі разнымі алтарамі, скляпенні — ляпнымі нервюрамі (храмы ў вёсках Чарнаўчыцы Брэсцкага, Вішнева Валожынскага р-наў). Драўляныя вулічныя маставыя замяняліся каменнымі, брукаванымі. У цэнтрах гарадоў з’явіліся першыя цагляныя жылыя будынкі. Рамеснікі і гандляры будавалі дамы фахверкавага тыпу («прускі мур»), простыя гараджане, як і сяляне — аднакамерныя «курныя хаты» або 2- ці 3-камерныя з прыбудаваным хлявом. Пашырэнне атрымалі феад. рэзідэнцыі: I замкі ў вёсках Геранёны Іўеўскага (канец 15 — пач. 16 ст.), Смаляны Аршанскага (да 1626) р-наў і інш. Да 16 ст. будавалі пераважна драўляныя замкі, якія складаліся з гародняў, са шмат’яруснымі вежамі (Полацк, Орша, Магілёў), : пазней — муравана-драўляныя. Пад уплывам фартыфікацыйнага дойлідства Італіі з 2-й пал. 16 ст. пашырылася будва ўмацаванняў бастыённай сістэмы (Заслаўе, Нясвіж). Сярод унікальных | манументальных ансамбляў — 5-вежавы мураваны замак з палацам у Міры, пабудаваны ў пач. 16 ст. з рысамі готыкі і рэнесансу. Напачатку замак быў мураванай крэпасцю, абнесенай абарончымі сценамі з 5-яруснымі вежамі па вуглах; пасярэдзіне размяшчалася пятая, 6-ярусная вежа-брама, якая мела герсу і пад’ёмны мост. Замак быў абкружаны землянымі валамі вышынёй каля 10 м і ровам з вадой. У 1580—90-я г. комплекс перабудаваны пад княжацкую рэзідэнцыю. Да паўд. і ўсх. сцен прыбудаваны 3-павярховы палац. На працягу існавання замак неаднойчы быў аб’ектам аблог і штурмаў, моцна пашкоджаны. 3 1983 вядзецца яго рэстаўрацыя. Мірскі замкава-паркавы комплекс ЮНЕСКА аднесены да вышэйшай катэгорыі помнікаў сусветнай культуры (1994) і ўключаны ў спіс Сусветнай спадчыны (2000).

АРХГГЭКТУРА КАНЦА 16 — СЯРЭДЗІНЫ 18 ст. У гэты перыяд на Белару-

сі, як і ў многіх краінах Еўропы, быў пашыраны стыль барока. У храмавым дойлідстве ён звязаны з эпохай контррэфармацыі і новым часам. На Беларусі барока бярэ пачатак ад касцёла езуітаў у Нясвіжы (1587— 93, арх. Дж.М.Бернардоні, купал — Дж.Брызіо). Узорам для яго паслужыў касцёл Іль Джэзу (Ісуса) у Рыме, толькі ў нясвіжскім касцёле бакавыя нефы не падзелены на асобныя капліцы, што, магчыма, тлумачыцца яго прыходскімі функцыямі і густам М.К.Радзівіла. Касцёл — першы ў Рэчы Паспалітай 3-нефавы крыжова-купальны храм з трансептам. Пазней у стылі барока пабудаваны касцёл св. Казіміра (1604— 18, арх. Дж.М.Бернардоні і Я.Франкевіч), Святадухаўская царква (каля 1638) у Вільні, Успенскі сабор у в. Жыровічы Слонімскага р-на (сярэдзіна 17 ст.), касцёлы езуітаў у Брэсце (сярэдзіна 17 ст.), Гродне (1678— 1705) і Полацку (закончаны ў 1745). На працягу 17— 18 ст. найб. пашыранай была 3-нефавая базіліка: касцёлы бернардзінцаў у Нясвіжы (1598), Гродне (1602— 18); францысканцаў у Гродне (апошняя чвэрць 17 ст.); Петрапаўлаўская царква ў Мінску (1620-я г.), касцёлы езуітаў у Магілёве, Мінску (абодва пач. 18 ст.), в. Юравічы Калінкавіцкага р-на (1755), бернардзінак у Мінску (1642) і інш. Каталіцкія ордэны арыентаваліся пераважна на ўзоры рымскіх храмаў, пры якіх знаходзіліся рэзідэнцыі генералаў іх ордэнаў. У адрозненне ад вышынных

касцёлаў Польшчы прапорцыі езуіцкіх касцёлаў Беларусі набліжаны да рымскіх. Структура бакавых нефаў касцёла Іль Джэзу паўторана ў касцёлах дамініканцаў у Стоўбцах (1621—42, арх. К.Тэнкапа) і францысканцаў у Пінску (1705— 21). У перыяд станаўлення барока (1-я пал. 17 ст.) многія храмы адзначаны спалучэннем рэнесансавых рыс з гатычнымі. Дж.М.Бернардоні адначасова з езуіцкім касцёлам у Нясвіжы ў традыцыйных гатычна-рэнесансных формах пабудаваў касцёлы фарны ў Гродне (1584— 87), у в. Новы Свержань Стаўбцоўскага р-на (пасля 1588), бенедыкцінак у Нясвіжы (1590— 96), г.п. Мір Карэліцкага р-на (1599— 1605), в. Чарнаўчыцы Брэсцкага р-на, Клецку (абодва да 1607). У гэтых храмах гал. нефы часта перакрываліся паўцыркульнымі скляпеннямі з распалубкамі, бакавыя — крыжовымі, з’явіліся падпружныя аркі. Пераходную шматстылёвасць увасабляе група аднанефавых касцёлаў з контрфорсамі, шчытавымі фасадамі і часам са своеасаблівым дэкорам цыліндрычнага скляпення: св. Міхаіла ў Вільні (1596— 1627), у в. Крамяніца Зэльвенскага р-на (1617—20), Слоніме (1635— 50), у в. Вішнева Валожынскага р-на (1637—41), г.п. Друя Браслаўскага р-на (1646), г.п. Свір Мядзельскага р-на (1653), Брэсце (2-я пал. 17 ст.). Да познарэнесансавай плыні адносяцца нешматлікія храмы з адной вежай на фасадзе: касцёлы бернардзінцаў у Слоніме (1639— 70), в. Дзераўная Стаўбцоўскага р-на (пач. 17 ст. ці 1630), царква ў в. Чарэя Чашніцкага р-на (17 ст.). Сярод

МАСТАЦТВА_____________ 639 раннебарочных тыповымі былі аднанефавыя касцёлы з 2-вежавым фасадам і паўцыркульнай або гранёнай апсідай: у г. Дзятлава (1624— 46), брыгітак у Гродне (1642— 51), в. Міхалішкі Астравецкага р-на (1653), дамініканцаў у Клецку (1680-я г.). Прыкладам сціплага ранняга барока можа служыць езуіцкі касцёл св. Ігнація ў Вільні (1622— 47; 3-нефавы, са шчытавым фасадам, падзеленым пілястрамі і плоскай апсідай) і касцёл св. Тэрэзы (1633— 54, арх. К.Тэнкала). Сярод іншых ранніх узораў барока касцёл кармелітаў у г. Глыбокае (сярэдзіна 17 ст.), ансамбль кляштара картузаў у Бярозе (1648—66, 1689, арх. Дж.Гіслені). Для перыяду сталага барока характэрны рэгіянальныя архітэктурныя школы, з якіх найбольшай самабытнасцю вылучаецца Магілёўская школа дойлідства. Да яе належаць правасл. храмы Падняпроўя: саборы Успенскі Куцеінскага манастыра (каля Оршы, 1630-я г.), Богаяўленскі (1633— 36), цэрквы Мікалаеўская (1665— 72) і Пакроўская (1670; усе ў Магілёве). Гэта крыжова-купальныя храмы з кароткімі бакавымі нефамі, 3 апсідамі і фасаднымі шчытамі, дэкарыраванымі радамі арачных нішаў накшталт іканастасных. Адметнасць і самастойнасць царкоўнай архітэктуры відавочная пры параўнанні іх з магілёўскімі барочнымі касцёламі езуітаў (1699— 1725) і кармелітаў (1740). Сінтэз архітэктуры і пластыкі сталага барока рэалізаваны італьянскімі

Петрапаўлаўская царква ў Мінску.

640

МАСТАЦТВА

і мясц. майстрамі-штукатарамі ў віленскіх касцёлах Пятра і Паўла (1668— 82) і трынітарыяў (1694— 1717), капліцах св. Казіміра ў Вільні і латэранскай у Гродне. У 1-й пал. 18 ст. сінтэз закрануў і разьбяную скульптуру (касцёл францысканцаў у Пінёку, езуітаў у Гродне). У 2-й пал. 18 ст. паліхромны стука становіцца асн. дэкаратыўным матэрыялам манументальных алтароў. Укладам у еўрапейскую архітэктуру з ’яўляюцца помнікі т.зв. віленскага барока 1740— 70-х г. Для іх характэрны дынамічныя формы фасадаў: хвалістыя ў плане, з ажурнымі стромымі вежамі і фігурнымі шчытамі. Вызначальны ўклад у фарміраванне гэтага стылю зрабіў архітэктар Я.К.Глаўбіц. Яму належаць: у Вільні — рэканструкцыя касцёла бенедыкцінак (1741), касцёлы св. Казіміра (пасля 1749, з Т.Жаброўскім), св. Яна (1760-я г:), брама базыльянскага кляштара св. Тройцы (1761); дамініканскі касцёл у Забелах каля в. Валынцы Верхнядзвінскага р-на (1760-я г.), архірэйскі палац у Магілёве (1762— 85); відаць, касцёл францысканцаў у г.п. Івянец Валожынскага р-на (1740-я г.). Ён перабудаваў Сафійскі сабор у Полацку (1738— 50), пабудаваў царкву манастыра базыльян у в. Беразвечча Глыбоцкага р-на (1756—63), Спаскую царкву ў Магілёве (1756—62). Для храмаў позняга барока характэрна пластычная распрацоўка інтэр’ера з выкарыстаннем архітэктуры малых форм (напр., царква ў Беразвеччы). Да храмаў позняга барока належаць касцёл св. Андрэя ў Слоніме, ба-

Касцёл і кляштар бернардзінцаў у Гродне.

Мікалаеўская царква ў Магілёве.

1665— 72.

зыльянскія цэрквы ў вёсках Баруны Ашмянскага (1747— 57) і Вольна Баранавіцкага (1768) р-наў. Апошнім выдатным помнікам стылю лічыцца манументальны касцёл у в. Будслаў Мядзельскага р-на (1767— 83); яго архітэктар, відаць, Дж.Фантана, які зрабіў значны ўклад у познабарочную архітэктуру на Пн Беларусі. Недастаткова вывучана барока ў драўляных храмах з прычыны слабай захаванасці помнікаў; яго рысы праглядаюцца ў пластыцы 2-вежавых фасадаў 2-й пал. 18 ст. Касцёлы 17— 18 с-т. (пераважная большасць разабрана ў пач. 20 ст.) адметныя манументальнымі памерамі і простым 2-зрубным планам. Такую ж структуру

з мураванага дойлідства перанялі уніяцкія цэрквы 18 ст., хоць майстэрства мясц. цесляроў надало ім своеасаблівыя рысы. Больш выразны сілуэт маюць 3- зрубныя цэрквы. Шэдэўрамі лічацца правасл. храмы на У Беларусі: цэрквы Ільінская і Троіцкая ў Віцебску, Богаяўленскі сабор Куцеінскага манастыра. У іх спалучыліся традыцыйны крыжовы 4- зрубны план з манументалізмам і маляўнічасцю барока. На Палессі такі тып, а таксама 3-зрубны з барочнымі купаламі, выкарыстоўваўся аж да пач.

19 ст. (вёскі Кажан-Гарадок Лунінецкага, Старая Беліца Гомельскага р-наў). Барочны стыль больш выразна выявіўся ў маст. афармленні інтэр’ераў (жывапіс, разьба, скульптура). Да дасягненняў барока належаць і драўляныя сінагогі 18 ст. на 3 Беларусі. Яны адметныя надзвычай складаным шматслойным купальным перакрыццём інтэр’ера (в. Воўпа Ваўкавыскага р-на, Гродна). У канцы 16 — 1-й пал. 17 ст. магнацкая рэзідэнцыя фарміруецца як палацавазамкавы комплекс рэнесансавага тыпу (Нясвіжскі замак Радзівілаў, Гальшанскі і Быхаўскі замкі Сапегаў, Смалянскі замак Сангушкаў, палац Януша Радзівіла ў Вільні). У 2-й пал. 17 ст. інтэр’еры набываюць багатае жывапісна-скульпт. аздабленне ў стылі барока (палацы Слушкаў і Сапегаў у Вільні). Сядзібы, што складаліся з палаца і 2 афіцын, набылі сіметрычны П-падобны план. У найб. развітых кампазіцыях яны злучаюцца каланадамі (Ружаны). Характэрнымі становяцца высокія ламаныя дахі, вежы з гадзіннікамі і флюгерамі, рызаліты, алькежы з купаламі (Ганута каля в. Ручыца Вілейскага р-на; Дзятлава). У 2-й пал. 18 ст. значны ўклад ў палаца-

вае буд-ва зрабілі архітэктары саксонскай (М.Д-Пёпельман, І.Яўх, Я.С.Бекер) і італьянскай (А.Гену) школ. АРХІТЭКТУРНЫЯ ШКОЛЫ. Творчае пераасэнсаванне візантыйскай буд. традыцыі паспрыяла стварэцню ў 11 ст. Полацкай школы дойлідства. Росквіт школы прыпадае на 12 ст. Яна сфарміравалася пад уплывам першага манум. збудавання на тэр. Беларусі — Сафійскага сабора ў Полацку. Храм быў 5-нефавы крыжова-купальны (меў 7 купалоў, паводле інш. звестак 5) з гранёнымі апсідамі. Яго сцены складзены з прыроднага каменю і плінфы ў характэрнай для школы тэхніцы паласатай муроўкі (муроўка са «схаваным радам»). На кожным фасадзе (акрамя ўсходняга) было 6 прамавугольных плоскіх лапатак, якія адпавядалі ўнутранаму падзелу памяшкання 16 слупамі на нефы, 3 сярэднія нефы заканчваліся апсідамі. Над сяродкрыжжам сабора быў цэнтральны купал на барабане. У 15— 16 ст. сабор перабудаваны ў 5-вежавы абарончы храм; пазней разбураны, спалены, пашкоджаны выбухам. У 18 сг. перабудаваны ў стылі позняга барока. 3 усх. боку ў кампазіцыю сабора ўключаны рэшткі сцен і гранёныя апсіды першапачатковага храма 11 ст. У стараж. частцы сабора (усх. апсіда) захаваліся фрагменты фрэсак 11 ст. Радзей выкарыстоўвалі тэхніку муроўкі з чаргаваннем слаёў плінфы і вапняку (Віцебск). Школа развіла адзін з кірункаў візантыйскай царкоўна-буд. традыцыі: план выцягнуты па падоўжнай восі, бакавыя нефы больш вузкія, дамінуе сярэдняя апсіда. Асноўныя тыпы збудаванняў гэтай школы: 1-нефавыя бесслуповыя храмы з адной апсідай і бабінцам (Пятніцкая царква Барысаглебскага манастыра ў Бельчыцах, б. прадмесці Полацка); 3-нефавыя 6-слуповыя з 3 апсідамі, выяўленымі знадворку (сабор Бельчыцкага манастыра); 3-нефавыя 4або 6-слуповыя са схаванымі бакавымі

Ратуша ў Віцебску.

1775.

21. З а к. 2 95.

МАСТАЦТВА

Архірэйскі палац у Магілёве. 1762—85.

апсідамі (храм-пахавальня Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра ў Полацку, цэрквы Дабравешчанская ў Віцебску, Барысаглебская Бельчыцкага манастыра). У многіх храмах меліся абыходныя галерэі. У некаторых з іх падкупапьны квадрат размяшчаўся не над усходнімі, а над зах. парамі слупоў, што надавала кампазіцыі будынкаў цэнтрычнасць. Гэтаму спрыяла канструкцыйна-дэкаратыўная сістэма перакрыцця падкупальнага квадрата ступеньчатымі аркамі і ўтварэнне кубічнага пастамента барабана гал. купала, аздобленага звонку 3-лопасцевымі аркамі. Прадстаўнік школы дойлід Іаан пабудаваў Спаса-Праабражэнскую царкву Спаса-Ефрасіннеўскага манастыра ў Полацку. Полацкая школа дойлідства паўплывала на далейшае развіццё бел. архітэктуры, Смаленскай школы дойлідства, а таксама на Маскоўскую і Пскоўскую школы. У 12 ст. склалася самабытная школа дойлідства ў Гродне. Пабудовы гэтай школы вызначаліся арыгінальнымі сродкамі выразнасці: выкарыстаннем у роўнаслаёвай муроўцы з плоскай цэглы (плінфы) дэкаратыўнага прыроднага каменю (абчасаных, паліраваных валуноў), геаметрычных кампазіцый з каляровьк паліваных кафляў, наборнай маёлікавай падлогі з плітак разнастайных форм. Аб’ёмна-прасторавыя кампазіцыі вызначаюцца адносна невялікай таўшчынёй апорных канструкцый, круглай і

641

гранёнай формай унутраных слупоў. Для лепшай акустыкі ў сцены ўмуроўвалі керамічньм збаны (галаснікі). Сярод узораў школы: у Гродне — цэрквы Барысаглебская (Каложа), Ніжняя і Прачысценская, княжацкі церам; царква ў Ваўкавыску. Кожная архітэктурная школа адметная ўласцівымі толькі ёй прыёмамі арганізацыі прасторы і арыгінапьным статычным разлікам канструкцый. У 17— 18 ст. у Віцебску ў грамадзянскім і культавым дойлідстве склалася школа дойлідства са спецыфічнымі рысамі. Сфарміравалася пад уплывам Адраджэння, у 18 ст. развівалася пад уплывам стылю барока. Галоўная адметнасць школы — ярусньш кампазіцыі, дзе кожны аб’ём быў самастойнай арх. адзінкай і адначасова падпарадкоўваўся агульнай кампазіцыі будынка. Першапачаткова традыцыі школы склаліся ў абарончым дойлідстве — сцены ў выглядзе гародняў, раскаты, вежы і інш. Асн. тыпы вежаў — прамавугольныя і васьмігранныя («круглікі»); у залежнасці ад функцый — вежы-брамы і глухія вежы. Замкавыя пабудовы (Верхні, Ніжні, Узгорскі замкі) фарміравалі адзіную структуру, суцэльную горадабудаўнічую сістэму. Дынамічную асіметрыю мелі палацавыя будынкі 1-й пал. 17 ст. (дамы Горскага, Шапкіна, палац Агінскага). Сярод грамадзянскіх пабудоў ратуша з гасціным дваром, будынак прыказа і інш. Культавыя будынкі мелі ярусную кампазіцыю, якая аб’ядноўвала некалькі аб’ёмаў у адзіны суцэльны ансамбль; крыжова-цэнтрычныя храмы ўключалі 4— 5 зрубаў, размешчаных вакол цэнтральнага, званіцу на гал. фасадзе (Троіцкая царква на Пескаватыку), мелі галерэі (Троіцкая царква Маркава манастыра). Помнікі школы не захаваліся, вядомыя паводле абмераў, замалёвак, фотаздымкаў 19 — пач. 20 ст. АРХІТЭКТУРА 2-й ПАЛ. 18 — СЯРЭДЗІНЫ 19 ст. Гэты перыяд адметны з’яўленнем на Беларусі стылю класіцызму, які ўзнік і развіваўся пад уплывам ідэй Асветніцтва, а з 19 ст. — і пад уплывам рамантызму. Ён пашыраны практычна ва ўсіх сферах архітэктуры і горадабудаўніцтва і характарызуецца выкарыстаннем дасягненняў антычнай класікі Грэцыі і Рыма. Асноўны ўклад у архігэктуру класіцызму зрабілі дойліды-прафесіяналы, выпускнікі вышэйш ьк навуч. устаноў мастацтваў Вільні, Варшавы, Полацка, Пецярбурга, Рыма, Парыжа. Заказчыкамі былі пераважна імператарскія і каралеўскія двары, а таксама дзяржава, дваранства і шляхта. Вылучаюць некалькі кірункаў класі-

642_____________ МАСТАЦТВА цызму: барочны, строгі стыль, паладыянства, ампір, рацыянальны і неарэнесансавы. Асобныя элементы гэтага стылю выявіліся ўжо ў познабарочным дойлідстве пач. 18 ст. пад уплывам ідэалогіі асветнага сарматызму, калі ў архітэктуру палацаў Радзівілаў у Нясвіжы і Сапегаў у Высокім уключаліся антычныя порцікі як знак рымскага паходжання іх уладальнікаў. Станаўленне класіцызму адносіцца да 1760—90-х г., калі яго стылістыка развівалася ад барочнага класіцызму да строгага стылю. На бел. землях, што ўваходзілі ў склад Рэчы Паспалітай, пабудовы барочнага класіцызму звязаны з заказамі каралеўскага двара і магнатаў, уплывам Берліна і Варшавы, дзейнасцю архітэктараў Дж.Сакі, Я.С.Бекера і К.Шыльдгаўза. Да іх належаць комплексы мануфактур у Ласосне (каля Гродна), каралеўскія палацы ў Станіславове, Аўгустове і Панямуні (у наваколлі Гродна); перабудова А.Сапегам свайго палаца, буд-ва уніяцкай царквы, манастыра і карчмы ў Ружанах; «Акадэмія» ў Дзярэчыне, палац І.Храптовіча і касцёл у Шчорсах, палац Ю.Валовіча ў Свяцку, ратуша ў Віцебску (1775). 3 1780-х г. пад уплывам віленскай архітэктуры дзякуючы творчасці К.Спампані і Я.Падчашынскага з ’яўляюцца пабудовы строгага стылю: сядзібныя дамы ў Сёмкаве, Беніцы, Кухцічах, Радзівілімонтах, Гародні, касцёл у Жырмунах. На ўсх. землях Беларусі, што ўваходзілі ў склад Рас. імперыі, асновай развіцця класіцызму стала перабудова бел. гарадоў паводле планаў, зацверджаных у Пецярбургу ў 1778. Гарады набывалі пераважна прамавугольную сетку кварталаў, прамыя вуліцы, плошчы набылі выразныя геаметрычныя абрысы. Многія павятовыя гарады (Клімавічы, Беліца, Бабінавічы, Гарадок, Веліж і інш.) ствараліся з выкарыстаннем «ідэальных» сіметрычных планіровачных схем прамавугольнага ці квадратнага абрысу. У іх цэнтр. частцы паводле праектаў архітэктараў І.Зігфрыдана і І.Зэйдэля ў стылі барочнага класіцызму ўзводзілі будынкі новай адміністрацыі — губернскія і павятовыя дзярж. ўстановы, дамы губернатараў і віцэ-губернатараў, урачэбных упраў, судоў. Пабудовы строгага стылю ствараліся з 1780-х г. па ўказах Кацярыны II (Іосіфаўскі сабор і будынак семінарыі ў Магілёве, арх. М.Львоў; корпус келляў і царквы Богаяўленскага манастыра ў Полацку, арх. Дж.Кварэнгі) і для рас. вяльмож (касцёл і 3 царквы ў Чачэрску, царква ў Прапойску, палацы П.А.Румянцава ў Гомелі, Р.А.Пацёмкіна ў Крычаве, абодва арх.

І.Староў) у іх новых бел. маёнтках. Перыяд вышэйшага ўзроўню класіцызму ахоплівае 1800— 20-я г., характарызуецца пранікненнем стылю ва ўсе сферы дойлідства і стылістычным развіццём ад строгага стылю да ампіру. Гарады цэнтр. і зах. зямель Беларусі набылі рэгулярную планіроўку, у большай ступені падпарадкоўваліся ўмовам мясцовасці (планы Мінска, Слуцка, Барысава, Пінска, Навагрудка і інш.). У цэнтры ставілі будынак ратушы (Мінск, Гродна, Гомель). Паводле праекта К.Падчашынскага ўзведзены гімназія ў Свіслачы, павятовае вучылішча ў Брэсце. Архітэктар ваен. ведамства А.Штаўберт стварыў ансамбль Бабруйскай крэпасці. Строгі стыль у палацава-сядзібнай архітэктуры характарызаваўся простымі прамавугольнымі абрысамі планаў будынкаў з порцікамі дарычнага ордэра на гал. фасадзе (палацы І.Тышкевіча ў Валожыне, І.Грабніцкага ў г.п. Обаль Шумілінскага, М.К.Агінскага ў в. Залессе Смаргонскага р-наў. Культавае буд-ва арыентавалася пераважна на паўтор аб’ёмнай кампазіцыі знакамітых помнікаў мінулага (Пантэона ў Рыме, Парфенона ў Афінах і інш.). Развіццё строгага стылю звязана з творчасцю дойлідаў віленскай школы (касцёлы ў г. Свіслач, 1802, арх. М.Шульц; Валожыне, 1816, арх. А.Касакоўскі; капліца ў Залессі, арх. М.Шульц), а таксама пецярбургскай і маскоўскай школ — ампір (праект царквы ў Мсціславе, 1811, арх. В.Стасаў; цэрквы ў Бабруйскай крэпасці, 1823, арх. А.Штаўберт; Троіцкая ў Гомелі, 1824). Перыяд згасання стылю прыпадае на 1830— 50-я г. і адметны пашырэннем т.зв. узорных праектаў у сферы дзярж. буд-ва і яго поўнай рэгламентацыяй, развіццём стылістыкі ад ампіру да рацыянальнага кірунку. Пра-

ктычна ўсе праекты ў сферы дзярж. буд-ва разглядаліся, карэкціраваліся ці выконваліся ў Камісіі праектаў і каштарысаў у Пецярбургу. У забудову гарадоў уключалі буйныя комплексы адм., лячэбных і гандлёвых будынкаў. Асноўная ўвага звярталася на функцыянальнае ўладкаванне і тэхн. пытанні, а не на дэкарыраванне фасадаў (губернскія дзярж. ўстановы ў Мінску, 1839— 40-я г., арх. К.Хршчановіч; бальніца, 1848, арх. В.Морган, і шпіталь, 1849, арх. Бернштэйн, у Магілёве; гасціны двор у Полацку, 1836). У сувязі з развіццём дарожнага буд-ва паводле «ўзорных праектаў» 1831 і 1843 узводзіліся паштовыя станцыі па дарогах Пецярбург— Кіеў, Масква— Варшава, Магілёў—Бабруйск. У кампазіцыі праваслаўных храмаў выкарыстоўвалася пераважна выпрацаваная ў рус. дойлідстве 17 ст. схема з паслядоўным размяшчэннем на падоўжнай восі званіцы, трапезнай, асноўнага аб’ёму і апсіды (цэрквы ў Мазалаве каля Віцебска, 1827, і Рэчыцы, 1835, арх. А.Мельнікаў; Горках, 1839, арх. А.Порта). Уніяцкія і каталіцкія храмы перабудоўваліся ў праваслаўныя; у іх ліквідаваліся высокія вежы на фасадзе, франтоны, з ’яўляліся купалы, у інтэр’ерах — іканастасы. Для перабудовы выбіраўся рацыянальны варыянт класіцызму (Успенскі сабор у Жыровічах, касцёл кляштара бернардзінцаў у Мазыры, Васкрасенская уніяцкая царква ў Віцебску). У буд-ве палацаў і сядзіб развівалася шырокая тыпалогія будынкаў ад раскошных палацавых комплексаў да невялікіх дамоў з порцікам на фасадзе і разнастайная стылістыка — сгрогі стыль, ампір, паладыянства, рацыянальны кірунак, пошукі мясц. каларьпу і неарэнесанс. Іх стваральнікі — дойліды віленскай і варшаўскай архітэктурных школ А.Ідзкоўскі,

Ільінская царква ў г.п. Бешанковічы. 1870. А.Галонскі, К.Падчашынскі, Ф.Яшчалд і інш. Ампірная стылістыка ўжывалася для дэманстрацыі амбіцый і багацця родавага дваранства (палацы Булгакаў у в. Жылічы Кіраўскага р-на, Паскевічаў у Гомелі, Абуховічаў у Сваятычах). Уплыў неарэнесансу выяўляецца ў стварэнні новага тыпу палацаў-віл (П.Янчына ў в. Вістычы Брэсцкага р-на, 1840, арх. Ф.Яшчалд; В.Пуслоўскага ў Альбярціне пад Слонімам, 1833). Рацыянальны кірунак развіваўся пад уплывам берлінскай школы і творчасці К.Падчашынскага, ён выяўляўся ў адмаўленні ад порцікаў і каланад, выкарыстанні плоскіх элемснтаў дэкарыроўкі фасадаў, аконных праёмаў з паўцыркульным завяршэннем (палац О.Вагнера ў Вялікіх Салечніках, сядзібны дом Тарасевіча ў в. Гнезна Ваўкавыскага р-на, 1840-я г., арх. А.Градзецкі). АРХІТЭКТУРА 2-й ПАЛ. 19 — ПАЧ.

20 ст. Новыя арх.-маст. погляды, што

Царква ў в. Мількаўшчына Гродзенскага раена. 1906—08.

Андрэеўскі касцйл у г.п. Лынтупы Пастаўскага раена. 1908— 14. ахапілі Зах. Еўропу, на Беларусі набылі сваю спецыфіку. Пераход ад класіцызму да новых кірункаў у архітэктуры быў працяглы і складаны. Дл^ 1860— 90-х г. характэрна эклектыка з шырокім выкарыстаннем гістарызму — перайманнем гіст. стыляў мінулага (арх. І.Бельтрашы, А.Рандзівід, М.Чаховіч, К.Хршчановіч і інш.). Гатычныя формы, а часам і канструкцыі ўвасобіліся ў праектах загарадных сядзіб, культавых пабудоў: палац у Косаве (арх. Ф.Яшчалд, У.Марконі), касцёлы Троіцкі Залатагорскі (св. Роха) у Мінску, у вёсках Раўбічы Мінскага, Сар’я Верхнядзвінскага р-наў і інш. Эклектыка найбольшае развіццё атрымала ў малых гарадах і перыферыйных раёнах сярэдніх і буйных гарадоў. Яе прадстаўнікі арыентаваліся пераважна на стараж.-рус. архітэктуру (магілёўскія архітэктары У.Мільяноўскі, І.Вошчын, П.Камбураў, М.Міроненка, В.Сазонаў, Я.Торлін). Стылізатарства на тэмы рус. класіцызму характэрна для творчасці віцебскіх архітэктараў А.Палонскага, А.Ракава, А.Кляменцьева. 3 сярэдзіны 19 ст. пашырыўся т.зв. руска-візантыйскі стыль, які быў сац. заказам рас. улад, асвячоны аўтарытэтам правасл. царквы. Сярод яго ўзораў: цэрквы Казанскай Божай Маці (чыгуначная) у Мінску, Аляксандра Неўскага ў Гродне, Мікалаеўская ў Петрыкаве, Ільінская ў Бешанковічах, Крыжаўзвіжанскі сабор у Полацку, царква ў в.Мількаўшчына Гродзенскага р-на. Стыль найб. выявіўся ў работах арх. Д.Грыма, У.Коршыкава, М.Прозарава. На мяжы 19 і 20 ст. развіваліся неаготыка, неакласіцызм, неарускі стыль і інш. Пераважная большасць касцёлаў з 1890-х г. будавалася ў неаготыцы (у вёсках Гервяты Астравецкага, г.п. Відзы Браслаўскага р-наў, г.п. Лагішын Пін-

скага р-на, гарадах Міёры, Паставы і інш.). Пабудовы ў неакласіцызме адметныя высокімі эстэт. вартасцямі: шэраг банкаўскіх устаноў у Гомелі, Баранавічах, Брэсце, даходных дамоў у Мінску (арх. С.Гейдукевіч, Г.Гай). У духу неабарока палац у г.п. Жалудок Шчучынскага р-на (1908), Ацдрэеўскі касцёл у г.п. Лынтупы Пастаўскага р-на (1908— 14). У 1910-я г. ва ўсіх рэгіёнах Беларусі пашырыўся стыль мадэрн, які закранаў пераважна вонкавыя атрыбуты пэўнага стылю, што не вынікалі з агульнай аб’ёмна-прасторавай структуры пабудовы (творчасць В.Вукалава, С.Гейдукевіча, У.Коршыкава, Ц.Кібардзіна, М.Прозарава і інш.). Прыхільнікі мадэрну адмаўлялі эклектызм і стылізатарства. Вядучая роля ў развіцці стылю належала О.Краснапольскаму. Яго праграмай стала ўстанаўленне выразнай сувязі паміж формай і функцыяй (дом Кастравіцкай, на 1-м паверсе — упраўленне Лібава-Роменскай чыгункі). У творчасці некаторых архітэктараў пераважаў чыста дэкар. пачатак (банк у Магілёве, арх. А.Друкер, П.Кальнін; гасцініца «Савой» у Гомелі, арх. С.Шабунеўскі). Вылучаліся 2 шляхі канструктыўнасці мадэрну: праз засваенне арх. спадчыны готыкі (сядзіба ў в. Чырвоны Бераг Жлобінскага р-на, арх. К.Шрэтэр) і ранняга рус. сярэдневякоўя (пазямельна-сялянскі банк у Віцебску, інж. К.Тарасаў; мемар. капліца ў в. Лясная Слаўгарадскага р-на, арх. А.Гаген). Ранні мадэрн (1890— 1907) адметны дэманстратыўным адмаўленнем ад механічнага капіравання гіст. арх. форм. У гэты перыяд значныя зрухі адбыліся ў галіне сінтэзу архітэктуры’ і інш. відаў пластычных мастацтваў (капліцы-пахавальні Паскевічаў у Гомелі, СвятаполкМірскіх у Міры), які спрыяў узнікнен-

6 44

МАСТАЦТВА

ню творчых тандэмаў архітэктараў і скульптараў С.Шабунеўскага і П.Яцыны, Г.Гая і Я.Тышынскага і інш. На гэтым этапе адчувальны ўплыў эклектыкі з яе схільнасцю да дэкар. дэталей, самавызначаліся формы, плоскасці, лініі (пазямельна-сялянскі банк і дамы купца Касоўскага ў Гродне, Грошыкава ў Гомелі). Дэкор быў цесна звязаны з канструкцыяй (дзвярныя і аконныя абрамленні, металічныя рашоткі балконаў, лесвічных клетак, казыркоў уваходаў і інш ), у выглядзе рэльефнага арнаменту, мазаічнага ці жывапіснага пано (жылы дом Чалакаева ў Гродне, даходны дом у Магілёве, камерцыйны банк у Слоніме). На 2-м этапе (1907— 17) адбывалася дапейшае развіццё мадэрну. У 1910-я г. пад уплывам зах.-еўрап. (польскай) маст. культУры пашырыліся тэндэнцыі рацыяналістычнага кірунку. У паўн.-ўсх. раёнах (напр., у гарадах Віцебскай губ.) арх. традыцыі захоўвалі прыхільнасць да класіцызму, з прычыны таго, што большасць губ., гар. і епархіяльных архітэктараў былі выпускнікамі Пецярбургскай АМ (В.Вукалаў, К.Макер, Ц.Кібардзін, Ф.Фурман). Засваенне нац. архітэктуры адбывалася менш рэльефна. Ідэйна-маст. і светапоглядная канцэпцыя мінулага ў развіцці архітэктуры была прапанавана В.Струевым, які ў 1898— 1914 быў гал. архітэктарам Мінскай епархіі. Сярод яго работ: цэрквы Троіцкая ў в. Белавуша Столінскага (1905), у в. Хатава Стаўбцоўскага (1908) р-наў, Петрапаўлаўская ў г. Узда, на чыг. станцыі Гарадзея (абедзве 1910), Раства Багародзіцы ў в. Парэчча Пінскага р-на (1912), Нар. дом у Мінску (1912). Адной з рэгіянальных праяў у архітэктуры было выкарыстанне каменя-валуна (касцёлы ў вёсках Слабодка, 1903; Ліпнішкі, 1908, Браслаўскага р-на). Пазней цэлыя камяні ў буд. практыцы замянялі колатымі, прамежкі-швы паміж камянямі запаўнялі дробным друзам ці галькай. Такую тэхніку часта спалучалі з цаглянай му-

Палац у г.п. Жалудок Шчучынскага раёна.

1908.

роўкай, гладкай ці фактурнай тынкоўкай, дасягаючы гэтым фактурнай разнастайнасці. Этапы маст. павеваў у бел. дойлідстве ад эклектыкі (гіст. рамантызму) праз мадэрн да рацыяналізму і канструктывізму прасочваюцца ў творчасці С.Шабунеўскага (будынкі Т-ва с.-г. страхавання ў Мінску, жаночай гінекалагічнай бальніцы ў Гомелі). АРХІТЭКТУРА 1930—41. Бел. архітэктура гэтага часу развівалася ў агульнасаюзным рэчышчы. Гэта быў час пошуку новых форм, які суправаджаўся проціборствам паміж старой творчай інтэлігенцыяй і новай — пралетарскай. Новая архігэктура страціла нац. каларыт і развівалася як частка шматнацыянальнай сав. архітэктуры. Мінск як сталіца рэспублікі стаў цэнтрам арх. жыцця, канцэнтрацыі вялікага маст. і інтэлектуальнага патэнцыялу. Рост эканомікі БССР актывізаваў будаўнічую дзейнасць, стымуляваў развіццё культуры. У 1933 створаны першы на Беларусі буйны праектны інстытут рэсп. маштабу «Белдзяржпраект» (дырэктар А.П.Воінаў), у 1936 — «Белпрампраект». У «Белдзяржпраекце» распрацаваны генпланы Магілёва (арх. М.Андросаў, Н.Трахтэнберг), Оршы і Мазыра (арх. П.Кірыенка), Полацка (арх. І.Рапапорт), Слуцка і Рэчыцы (арх. Г.Парсаданаў). У 1941 была завершана распрацоўка праекта генеральнай схемы планіроўкі рэканструкцыі Мінска да 1955 (арх. В.Мураўёў, І.Трудаў, Г.Якушка, інж. Д.Яскевіч); згодна са схемай планавалася капітальнае будаўніцтва на асноўных яго магістралях. Пры ўзвядзенні Дома ўрада (1930— 34, арх. І.Лангбард) азначыўся адыход ад канструктывізму. На шляху пошуку новь к форм працаваў І.Лангбард, ён выкарыстоўваў трохчвэртныя калоны, рытмічны лад якіх надаваў будынкам магутную выразнасць і кампазіцыйную завершанасць (Дом Чырвонай Арміі, комплекс Акадэміі навук, будынак тэатра оперы і балета, усе ў Мінску). У кірунку маст. перабудовы і крытычнага асваення класікі вылучаліся работы В.Батаева, І.Валадзько, У.Вараксіна, А.Воінава, М.Гілярава, В.Гусева, А.Крылова, А.Брэгмана, Р.Столера, М.Томаха, Г.Якушкі і інш. (у Мінску — будынкі ЦК КПБ, партыйных курсаў, Палац піянераў, Ін-т фізкультуры, сярэдняя школа №4, гасцініцы Бел. ваеннай акругі, «Беларусь», 122-кватэрны жылы дом на Круглай пл., жылы дом гарсавета на вул. Савецкай; Дом гарсавета ў Гомелі). Стылістычныя змены часцей адлюстроўваліся ў дэкаратыўным убранні, а ў аб’ёмна-кампазіцыйных вырашэннях захоўваліся прынцыпы канструктывісцкай архітэктуры. Забудова

1930-х г. характарызавапася маштабнай цэласнасцю і ансамблевасцю, фарміравала новае архітэктурна-прасторавае і маст. асяроддзе (забудова Круглай пл., універсітэцкага гарадка, 1-й клінічнай бальніцы, політэхнічнага інстытута, усе ў Мінску). Вялікую ролю ў фарміраванні тэарэтычнай праблематыкі 1930-х г. адыгралі 1-ы (1935) і 2-і (1941) Усебеларускія з ’езды Саюза архітэктараў, а таксама 1-ы з’езд Саюза архітэктараў СССР (1937). У гэты перыяд адбывалася станаўленне архітэктуры сацыяліст. рэалізму. У архітэктурнае жыццё актыўна ўваходзяць праблемы крытычнага асваення класічнай спадчыны. Практычныя пытанні, што абмяркоўваліся на з ’ездах Саюза архітэктараў, сфарміравалі цэлыя блокі тэарэт. праблематыкі. У гэтых умовах вывучэнне пытанняў нац. своеасаблівасці бел. архітэктуры штучна прыпынена. АРХІТЭКТУРА 1944—50-х гадоў. Гэты перыяд быў прынцыпова важным для развіцця горадабудаўніцтва і архітэктуры. Ён звязаны з фарміраваннем комплексу рознаўзроўневых праблем, ідэй і канцэпцый, што залежалі ад паліт., сацыяльна-эканам., ідэйнамаст. і тэхн. умоў. У гэты час актыўна вялося пасляваеннае аднаўленне гарадоў і вёсак. Пры распрацоўцы новых генпланаў (Мінска і інш.) намеціўся падыход да вызначэння гал. горадабудаўнічай канцэпцыі — увасабленне ўсімі магчымымі сродкамі пафасу вялікай Перамогі, узвелічэнне здзейсненага народам подзвігу. У рэчышчы гэтай эстэтыкі праектавалася і забудоўвапася 1-я чарга гал. магістралі Мінска — вул. Савецкай (сучасны праспект Ф.Скарыны). Архітэктурна-маст. аблічча гэтага ансамбля сведчыць пра ўрачыстую манументальнасць, параднасць, мажорную прыўзнятасць усёй забудовы, дзе кожны будынак з ’яўляецца помнікам архітэктуры. Плошчы, бульвары, курданёры і разрывы паміж будынкамі ствараюць разнастайнасць, рытмічны лад і

Былая гасцініца Беларускай ваеннай акругі ў Мінску. 1920-я г. Фота 2004.

змену ўражанняў. У жніўні 1944 у Мінску працавала спец. камісія камітэта па справах архітэктуры пры СНК СССР, якая распрацавала схему новай планіроўкі горада («Эскіз планіроўкі Мінска», арх. А.Шчусеў, М.Колі, А.Мардвінаў, У.Сямёнаў, Б.Рубаненка, І.Лангбард); сярод распрацоўшчыкаў «Эскіза» быў і бел. архітэктар Н.Трахтэнберг. Былі ўнесены прынцыповыя ідэі-прапановы па стварэнні радыяльна-кальцавой планіровачнай структуры горада, дзе гал. месца адводзілася цэнтральнай гар. магістралі вул. Савецкай (напрамак усход—захад) і перпендыкулярна ёй — вул. Леніна (напрамак поўнач— поўдзень) — другому дыяметру горада. У паўд.-ўсх. частцы горада прадугледжвалася размяшчэнне прамысл. зоны (фарміраванне пачалося перад вайной), дзе знаходзіліся буйныя прадпрыемствы. Уздоўж р. Свіслач планавалася стварыць суцэльны зялёны масіў, утвараючы паркавую і рэкрэацыйную зоны — рэзервуар чыстага паветра. Далейшыя распрацоўкі генпланаў Мінска і інш. гарадоў імкнуліся захаваць пераемнасць папярэдніх. Роля горадабудаўніцтва ў пераўтварэнні гарадоў стала найб. важным заваяваннем сав. архітэктуры. Праблема ансамблевасці разглядалася як сродак стварэння прынцыпова новага аблічча горада. Горадабудаўнічыя ідэі ансамблевасці ўключалі ў маст. адзінства не толькі грамадскія будынкі, а і жылыя фарміраванні. Сярод распрацоўшчыкаў генплана Мінска (рэдакцыя 1946) бел. праекціроўшчыкі М.Андросаў, Н.Трахтэнберг, інж. К.Іваноў, Р.Абразцоў, В.Талмачоў. У выніку шматлікіх конкурсных спаборніцтваў дойлідаў у 1948 прыняты да рэалізацыі праект планіроўкі і забудовы цэнтр. раёна горада (аўтары арх. Г.Баданаў, У.Кароль, М.Асмалоўскі, М.Паруснікаў). Праектаванне і будаўніцтва праспекта Ф.Скарыны — яркая старонка сав. горадабудаўніцтва. Вялікая ўвага звярталася на маст.-вобразны бок архітэктуры, у большасці выпадкаў яе разглядалі з пазіцыі мастацтва. Тэндэнцыя пошуку архітэктурна-маст.' вобразнасці

паступова набывала супярэчлівы характар (калі архітэктуру аздаблялі архітэктурай). Імкненне дасягнуць маст. ўзроўню за кошт «класікі» прывяло да неадэкватнасці формы, функцыі, зместу і тэктонікі збудаванняў. На гэтым этапе пачала пераважаць выяўленчасць у архітэктуры, якая стала істотным іманентным сродкам маст. формы, накіраванай на ідэйна-эмацыянальнае мадэліраванне сац. асяроддзя. Найбольшае пашырэнне атрымаў аплікатыўны тып архітэктуры (з канструктыўна пасіўнай выяўленчай формай), напр., «прыстаўка» класічнага порціка як дэкаратыўназнакавага дапаўнення, а таксама спалучэнне класічнага ордэра з выкарыстаннем дэкору, запазычанага з народнапрыкладнога мастацтва (арнаментыка раслінных матываў са знакамітых слуцкіх паясоў). Архітэктары супрацоўнічалі з мастакамі (мастак-кераміст М.Міхалап і інш.). Сярод значных будынкаў грамадскага прызначэння: у Мінску — галоўны паштамт (арх. А.Духан, У.Кароль), адм. будынак і дзярж. банк (арх. М.Паруснікаў), Палац прафсаюзаў (арх. У.Яршоў), цэнтр. тэлеграф (арх. А.Духан, У.Кароль); ансамбль забудовы вул. Кірава ў Віцебску (арх. В.Гусеў, В. і А. Данілавы), драм. тэатр у Гомелі (арх. А.Тарасенка). Архітэктура гэтых будынкаў заснавана на прынцыпах выкарыстання класічных форм і кампазіцый. К сярэдзіне 1950-х г. гіст. формы ўступілі ў супярэчнасць з нарастаючымі тэмпамі і павелічэннем аб’ёмаў будаўніцтва. Асэнсаванне гэтай праблемы прывяло да адмаўлення ад прыярытэтных гал. фасадаў будынкаў, што выходзілі на магістрапі; пачалася карэнная перабудова архітэктурна-праектнай справы, архітэктура ўступіла ў новую стадыю свайго развіцця. АРХІТЭКТУРА 1960 — пач. 1990-х гадоў. У архітэктуры найбольшае развіццё атрымала тыпавое праектаванне, якое ажыццяўлялася ў межах пануючага кірунку функцыяналізму. Другім шляхам стаў зварот да нац. спадчыны, дасягненняў сусветнага дойлідства. За-

МАСТАЦТВА_____________ 645 мацаванню наватарскіх рыс садзейнічала тэхніка, з дапамогай якой выпрацоўваліся новыя архітэктурна-будаўнічыя прыёмы. Адной з характэрных рыс архітэктуры 1960— 70-х г. стаў яе кірунак на комплекснае ансамблевае буд-ва. Мастацкая выразнасць новых арх. кампазіцый забяспечвалася адпаведным размяшчэннем грамадскіх будынкаў, якія акцэнтавалі горадабудаўнічае значэнне пэўнага раёна, стылістычным адзінствам і аб’ёмна-прасторавым вырашэннем ансамбляў, добраўпарадкаваннем галоўных плошчаў, магістралей і іншых гарадскіх вузлоў. Пачаўся адыход ад традыцыйных горадабудаўнічых вырашэнняў, у аснове якіх ляжала супрацьпастаўленне цэнтраў ускраінам. Пры праектаванні і буд-ве архітэктары пачалі звяртацца да нац. традыцый, што ўзбагаціла вобразную выразнасць пабудоў. Нар. традыцыі з найбольшай паўнатой захаваліся ў сельскай архітэктуры. Невялікія памеры сельскіх населеных месцаў, аддаленасць ад гарадоў сталі ўмовай захавання і развіцця нар. асаблівасцей дойлідства. Гэтаму спрыялі культурна-быт. традыцыі і спецыфіка жыццядзейнасці насельніцтва. Блізкасць да прыроды як спецыфічная асаблівасць бел. вёскі паўплывала на вырашэнне аб’ёмна-прасторавых кампазіцый пабудоў, больш арганічнай стала сувязь з наваколлем. Узнімаліся праблемы сувязі арх. і прыродна-ландшафтнага асяроддзя, добраўпарадкавання і азелянення тэрыторый. У выніку асноўным падыходам да арганізацыі горадабудаўнічых комплексаў стала ансамблевае буд-ва, якое ажыццяўлялася разнастайнымі арх. метадамі: гібкасцю і дынамічнасцю кампазіцый, сінтэзам арх. і прыроднага асяроддзя, сувяззю пабудоў з гіст. асяродкам, кантрастам форм і кампазіцый пабудоў, разнастайнасцю тыпаў будынкаў і інШ. Адным з фактараў фарміравання арх.-маст. вобраза стаў колер і звязаны з ім маст. сінтэз, а ў якасці сродкаў арганізацыі арх.-маст. кампазіцый — маштаб, прапорцыі і рытм. У шэрагу выпадкаў ролю структурных адзінак, якія фарміруюць арх,маст. аблічча, узялі на сабе функцыянальныя і канструкцыйныя элементы — балконы, лоджыі, галерэі, эркеры і інш. Усё адзначанае ва ўзаемадзеянні спрыяла станаўленню спецыфічнага маст. аблічча архітэктуры 1960 — пач.

1990-х г. У ■горадабудаўніцтве 1960— 70-х г. асаблівая ўвага звярталася на сістэму развіцця грамадскіх цэнтраў. У вялікіх гарадах фарміравалася поліцэнтрычная лінейна-восевая кампазіцыя з

646_____________ МАСТАЦТВА зорчатай структурай, якая складвалася на аснове планіроўкі радыяльна-кальцавой (Мінск, Віцебск, Гомель), ці веернай, што развівалася на базе існуючай асіметрычнай кампазіцыі цэнтра (Брэст, Пінск). У 1980-я г. ў буйных гарадах складвалася разгалінаваная шматвузлавая поліцэнтрычная структура грамадскіх цэнтраў. Напр., у Віцебску цэнтр развіваўся за кошт асваення пешаходных прыбярэжных тэр. р. Зах. Дзвіна, цэнтр Магілёва фарміраваўся ўздоўж другога кампазіцыйнага дыяметра — праспекта Міру. Грамадскі цэнтр з ’яўляўся ядром у фарміраванні кампазіцый бел. пасёлкаў і ў канцэнтраваным выглядзе адлюстроўваў арх. спецыфіку населенага месца. Аблічча сельскага грамадскага цэнтра заснавана на творчым развіцці традыцый нар. дойлідства ў спалучэнні з наватарскімі пошукамі. Кампазіцыя грамадскага цэнтра, што звычайна складалася з некалькіх элементаў, размяшчалася на азялененай тэрыторыі ці каля вадаёма, вырашалася шматфасадна і стылістычна працягвалася ў забудове прылеглых тэрыторый грамадскімі і жылымі будынкамі (вёскі Акцябрская Віцебскага, Верцялішкі Гродзенскага, Зашыр’е Ельскага, Новы Двор Шчучынскага р-наў і інш.). У гіст. раёнах гарадоў фарміраваліся пешаходныя зоны. Упершыню пешаходная зона створана ў г. Ліда, пазней — у Гродне і Брэсце; у Мінску такая зона сфарміравана ўздоўж праспекта Машэрава. Увага пры арганізацыі такіх зон аддавалася пры развіцці агульнагарадскіх цэнтраў у Баранавічах, Барысаве, Бабруйску, Маладзечне, Мазыры, Оршы. Маст. выразнасць дасягалася ў выніку добраўпарадкавання і азелянення тэрыторыі з уключэннем архітэктуры малых форм і дэкар.

Выгляд Мінска ў раене праспекта Машэрава.

скульптурных кампазіцый. Планіровачная структура гарадоў узбуйнялася шляхам фарміравання новых раёнаў, працягвалася забудова і мікрараёнамі. Новыя раёны фарміраваліся каля водна-зялёных зон ці буйных гар. магістралей. Кампазіцыйным дыяметрам сталі водна-зялёныя зоны ў асобных раёнах Мінска (Серабранка, Чыжоўка), Гомеля (Валатава), Магілёва, Віцебска, Гродна, Брэста. У межах буйных гарадскіх магістралей ствараліся раёны Усход, Серабранка, Чыжоўка, Захад у Мінску і інш. Забудова новых раёнаў вялася з максімальным выкарыстаннем рэльефу і навакольных лясных масіваў. Іх маст. і дэкар. выразнасць дасягаецца пры дапамозе будынкаў рознага тыпу (прамавугольных і крывалінейных у плане, вышынных вежавага тыпу і інш.), якія кантрастуюць паміж сабой і ўтвараюць рытмічнае чаргаванне, дынамічныя ансамблевыя кампазіцыі. Рознае канструкцыйнае вырашэнне набылі жылыя дамы. Забудова вялася з выкарыстаннем маналітных, буйнапанэльных, цагляных і аб’ёмна-блочных дамоў. У 1980 — пач. 90-х г. гарады развіваліся за кошт асваення прылеглых тэрыторый (Кунцаўшчына, Зялёны Луг 6, 7, Уручча, Ангарская 3, 4, Серабранка ў Мінску, Перасёлка 3, Фарты 2, Румлёва ў Гродне; Поўдзень 5, 6, 7 у Віцебску, мікрараёны №11 і 12 у Гомелі і інш.). На прынцыпах будаўніцтва адбіўся ўлік прыродна-ландшафтнага фактару. Узгорысты рэльеф з перападамі адводзілі пад вышыннае будаўніцтва, тэрыторыі з раўнінным рэльефам забудоўвалі гарызантальна выцягнутымі дамамі. Новыя раёны гар. забудовы нярэдка фарміраваліся ўздоўж буйных магістральных вуліц з улікам трансп. сувязей. Паступова ўзбуйняўся маштаб забудовы. У розных раёнах Мінска ўзводзілі жылыя дамы на 9— 20 паверхаў: у жылых раёнах Усход 1 (арх. Г.Сысоеў, І.Жураўлёў, І.Папова), Усход 2 (арх.

Г.Сысоеў, А.Белаконь, Н.Грачова), інтэрнат РТІ па вул. Першамайскай (арх. А.Беразоўскі, ІО.Грыгор’еў), дамы з магазінамі «Трыкатаж» па вул. Першамайскай (арх. Э.Святлова), «Несцерка» па вул. М.Багдановіча (арх. Л.Маскалевіч, Г.Ласкавая), у мікрараёне Сярова 1 (арх. К.Сакалова, Л.Мартынаў, У.Крывашэеў, А.Сабалеўскі і інш.) і інш. Часам яны ўяўляюць сабой каскады аб’ёмаў розных вышынь: комплекс жылых будынкаў у мікрараёне Усход 3 у Брэсце (арх. В.Арсеньеў, В.Гапіенка, А.Ляшук). Жылыя дамы з убудаванай выставачнай залай па праспекце Леніна ў Гомелі (арх. С.Пеўны), па вул. Першамайскай у Магілёве (арх. Я.Бранцаў, Ю.Іўжанка), 300-кватэрны ў Барысаве (арх. А.Нікіцін, А.Федарэнкаў) і інш. Значнае пашырэнне атрымалі класічная прамавугольная ў плане кампазіцыя, строгасць, сіметрыя ў аб’ёмна-прасторавым вырашэнні (будынкі абкомаў КПБ у Магілёве, Брэсце, Гомелі; гаркома КПБ, Палаца культуры чыгуначнікаў у Мінску, тэатра драмы і камедыі ў Бабруйску, жылыя дамы па вул. Леніна ў Віцебску, па вул. Першамайскай у Магілёве). У асобных выпадках выкарыстоўваецца пірамідальная ці складаная асіметрычная кампазіцыя: корпус №15 БПІ (арх. І.Есьман, В.Анікін), ін-т меліярацыі і воднай гаспадаркі па вул. М.Багдановіча (арх. П.Кракалёў) у Мінску; жылыя дамы па бульвары Касманаўтаў у Брэсце (арх. А.Казюкоў, Г.Будзько, І.Карват, Р.Шылай); комплекс жылых дамоў на набярэжнай р. Зах. Дзвіна ў Наваполацку (арх. Л.Краўчыня). Буд-ва культурна-асветных устаноў вялося пераважна паводле тыпавых праектаў. Маст. выразнасць будынкаў дасягалася сістэмай аздаблення фасадаў. Пры ўзвядзенні грамадскіх пабудоў часта выкарыстоўваліся класіцыстычныя парталы: Палацы культуры Мінпрамбуда Беларусі (арх. А.Тэн, С.Неўмывакін, С.Кожар), Рэспублікі (кі-

раўнік праекта М.Пірагоў, арх. В.Данілаў, Л.Зданевіч, А.Шабалін, канструктары Я.Уласаў, А.Яршова) у Мінску. Выкарыстоўваліся тайсама скульптурныя кампазіцыі (абл. драм. тэатр у Гродне, арх. Г.Мачульскі), дэкар. нішы (інфармацыйна-вылічальны цэнтр Мінжылкамгаса ў Магілёве, арх. М.Янчык), арнаментальныя дэкар. паясы (сталовая завода «Калібр» у Мінску, арх. А.Кругава), розныя віды аздаблення шкла з рэльефнай і гладкай паверхняй (школа па навучанні замежных спецыялістаў у Мінску, арх. А.Зензін). Аднак у большасці выпадкаў маст.-эстэтычны акцэнт робіцца на аб’ёмна-прасторавую кампазіцыю і канструкцыйныя асаблівасці. Блакіроўка аб’ёмаў розных вышынь, адсутнасць чыста дэкар. элементаў у аздабленні, правільныя геаметрычныя формы сведчаць пра наяўнасць рыс канструктывізму ў грамадзянскім дойлідстве: будынкі канцэртнай залы «Мінск» (арх. Л.Патапаў, Ю.Кустоў, Л.Кустова, А.Чадовіч), рэсп. Дома тэхнічнай творчасці (арх. У.Даніленка, A. Згнзін, М.Навумаў) у Мінску, гасцініц «Гродна» ў Гродне (арх. Ю.Патапаў, В.Папоў, У.Еўдакімаў, Ю.Раманаў) і «Маладзечна» ў Маладзечне (арх. У.Крывашэеў) і інш. У гандлёвых, гасцінічных і спартыўных збудаваннях маст. выразнасць дасягалася канструкцыйным вырашэннем: у Мінску — Палац тэніса (арх. С.Баткоўскі, Л.Гельфанд), крыты каток у дзіцячым парку імя М.Горкага (арх. Ю.Грыгор’еў, В.Бабашкін, В.Гразноў), гасцініца «Турыст» (арх. Л.Пагарэлаў), выставачны цэнтр «БелЭкспа» на праспекце Машэрава (арх. Л.Маскалевіч, Г.Ласкавая, Г.Федасенка, В.Капылоў), крыты рынак «Камароўскі» (арх. В.Аладаў, А.Жалдакоў, М.Ткачук, У.Крывашэеў), універсамы «Рыга» (арх. Я.Дзятлаў, А.Жалдакоў), «Талін» (арх. А.Жалдакоў, Р.Яўменаў, Ф.Пархімовіч), комплекс аўтавакзала «Усходні» (арх. Л.Пагарэлаў, Л.Кустова, В.Ягадніцкі); комплекс міжнар. маладзёжнага цэнтра «Юнацтва» на Заслаўскім вадасх. (арх. Ю.Шпіт, Э.Вішнеўская), аэравакзапы ў Гродне (арх. У.Еўдакімаў, Л.Маскапевіч, М.Куняўскі, В.Васілюк, В.Чубіч) і Брэсце (арх.

B. Арсеньеў, А.Ляшук, В.Кескевіч, Р.ІІІылай, В.Гапіенка). У жыллёвым будаўніцтве індывідуальнае вырашэнне набылі асобныя арх. элементы — балконы, лоджыі, парапеты, а таксама аздабленне панэлей (комплекс Дома быту і ін-та «Белбыттэхпраект» у Мінску, жылыя дамы па вул. Мічурына ў Брэсце, Першамайскай у Магілёве і інш.). Архітэктурная выразнасць дасягалася за кошт уключэння твораў манум.-выяўл. і дэкар. характару (мазаічныя кампазі-

цыі ў тарцовых частках вышынных будынкаў у жылым раёне Усход 1 у Мінску, дэкар. кампазіцыі манум. жывапісу жылых дамоў на набярэжнай р. Зах. Дзвіна ў Наваполацку). У аздабленні выкарыстоўваліся таксама вітражы (тэатр драмы і камедыі ў Бабруйску). У жыллёвым буд-ве пашырэнне набыў колер у афармленні тарцоў, элементаў балконаў, лоджый (інтэрнат РТІ па вул. Я.Коласа, жылыя дамы ў мікрараёне Сярова 1 у Мінску, на бульвары Касманаўтаў у Брэсце). На працэс форма- і

Корпус №15 Беларускага політэхнічнага інстытута. 1976—83. стылеўтварэння паўплываў гіст. фактар. Пераасэнсаванне гіст. і нар. традыцый выявілася ў забудове новых гар. раёнаў. Сучасную інтэрпрэтацыю атрымалі формы і прынцыпы функцыяналізму і канструктывізму. У пач. 1990-х г. архітэктура знаходзілася пад уплывам постмадэрнізму; пашыраны пірамідальная ці асіметрычная планіроўка аб’ёмаў, выкарыстанне ў канструкцыях пабудоў грамадскага і жыллёвага прызначэння вежавых форм, адсутнасць чыста дэкар. аздаблення фасадаў. Нацыянальныя рысы ўвасобіліся пераважна ў сельскай архітэктуры. Аблічча сельскіх пабудоў у многім вызначылі традыцыйныя мясц. матэрыялы (дрэва, прыродны камень, цэгла): комплекс прадпрыемства быт. абслугоўвання ў в. Блонь Пухавіцкага, аднакватэрныя жылыя дамы ў пас. Жамчужны Баранавіцкага, в. Сухары Магілёўскага р-наў. Разнастайнасць тыпаў і канструкцый пабудоў

МАСТАЦТВА_____________ 647 дазволіла стварыць індывідуальны маст. вобраз архітэктуры пасёлкаў. Падтрыманню адзінай стылістычнай лініі пры захаванні нац. каларыту спрыяла дэкар. аздабленне фасадаў з выкарыстаннем традыцыйнага арнаменту (жылыя дамы па вул. Юбілейнай у в. Верцялішкі Гродзенскага, блакіраваныя з кватэрамі ў двух узроўнях у в. Сноў Нясвіжскага, сядзібны мансарднага тыпу ў в. Нявелічы Дзяржынскага р-наў і інш.). Перавага нар. і нац. традыцый над наватарскімі пошукамі стала характэрнай асаблівасцю сельскага буд-ва. АРХІТЭКТУРА 1990 — пач. 2000-х гадоў. Моцнае ўздзеянне на сучасную архітэктуру зрабіў постмадэрнізм, у якім знайшло ўвасабленне спалучэнне рэалістычнага і авангарднага кірункаў. Першы звязаны з развіццём нац. традыцый, аснова другога — рэтраспектывізм. Новыя аб’екты набылі больш выразныя сілуэтныя кампазіцыі. Як сродак маст. выразнасці важную ролю адыгрываюць колер і святло. Паскоранымі тэмпамі ішло фарміраванне агульнагарадскіх цэнтраў. Поліцэнтрычную структуру набылі Пінск, Полацк і Наваполацк. Іх развіццё прадугледжвае выхад іх да водна-зялёных зон і лясных масіваў. У вялікіх гарадах большая ўвага аддаецца захаванню гіст. забудовы. У шэрагу выпадкаў гіст. цэнтры ператвораны ў пешаходныя зоны (Пінск, Ліда). Пры гэтым новыя транспартныя лініі фарміруюцца ў абыход гар. ядра. У 1990-я г. пачала мяняцца горадабудаўнічая канцэпцыя. Калі папярэднія генпланы гарадоў арыентавапіся на высакашчыльную шматпавярховую забудову жылых раёнаў, то новая стратэгія прадугледжвае і індывідуальнае малапавярховае буд-ва (Мінск). Атрымала развіццё ідэя захавання прыродна-ландшафтных зон, асабліва каля водных зон ці сістэм (Лошыцкая і Сляпянская сістэмы, зялёныя зоны вакол рэк Свіслач, Вяча, Волма,

648

МАСТАЦТВА

Пціч і інш.). Далейшае развіццё гарадоў патрабавала стварэння новых транспартна-камунікацыйных восей і вузлоў, якія мелі на мэце аб’яднанне цэнтральных і перыферыйных раёнаў горада планіровачным каркасам. Змяніўся характар забудовы жылых раёнаў. Калі ў 1 9 70-80-я г. будынкі былі дакладна скаардынаваны з магістральнымі вуліцамі (размяшчаліся ўздоўж іх ці тарцовым бокам), то ў 1990-я г. іх узводзяць пад розным вуглом адносна вуліц. Пашырэнне атрымалі спартыўныя збудаванні, банкаўскія комплексы, маст. выразнасць якіх дасягаецца і канструкцыяй, і выкарыстаннем сучасных матэрыялаў. У такіх пабудовах падкрэсліваецца структура нясучых элементаў, вонкавыя сцены маюць частковае і суцэльнае шкленне: аўтавакзал «Маскоўскі» (арх. М.Навумаў, інж. Л.Валчэцкі), новы чыгуначны вакзап (В.Крамарэнка, М.Вінаградаў, І.Вінаградаў) у Мінску; лядовыя палацы ў Мінску (арх. Ю.Патапаў, І.Боўт, А.Шафрановіч), Віцебску (арх. І.Боўт, А.Шафрановіч), Гродне (арх. М.Жучко, У.Еўдакімаў, А.Пархута, А.Тараненка), Гомелі (арх. І.Боўт, С.Міцько з удзелам Л.Смольскай, Н.Шамелавай, А.Грачова); будынкі Мінсккомплексбанка, Масбізнесбанка ў Мінску (абодва арх. А.Вараб’ёў), банкі па вул. Міцкевіча ў Гродне (арх. Н.Чуйко, М.Жучко, А.Тараненка), у г. Шчучын (арх. А.Штэн, Э.Марцінчык, С.Мужэйка, Т.Чорная) і інш. Тэндэнцыі постмадэрнізму яскрава адбіліся на грамадскай і жыллёвай архітэктуры. Ус-

Сляпянскае водна-паркавае паўкальцо ў

Мінскам. Для ўзмацнення маст.-эстэтычнай выразнасці ў новых пабудовах выкарыстоўваюцца гіст.-арх. элементы, разлічаныя на дэкар. эфект: зубчастыя ці крывалінейныя завяршэнні сцен (замежны гандлёвы дом «Кантыненталь» у Брэсце, арх. В.Кескевіч, Ю.Прудзялюк), паўцыркульныя нішы і аконных праёмы, трохвугольныя ці фігурныя франтоны з матывамі барока, арачныя галерэі, дэкар. калоны, рызаліты і інш. У сучаснай архітэктуры маюць месца матывы мадэрна (крывалінейныя формы ў спалучэнні з двухсхільнымі дахамі, мансардныя надбудовы); праект Замежны гандлёвы дом «Кантыненталь» у карчмы для музейна-вытворчага комБрэсце. 1995—97. плексу «Дудуткі» (у Пухавіцкім р-не; арх. А.Базевіч, С.Сергачоў), індывідуальны чатырохпакаёвы жылы дом (арх. кладнілася аб’ёмна-прасторавая кампаВ.Кескевіч), жылыя дамы па вул. Левазіцыя, якая найчасцей грунтуецца на ноўскага (арх. А.Янушка) у Брэсце, на прынцыпе блакіроўкі аб’ёмаў розных Лагойскім тракце ў Мінску (арх. П.Крамаштабаў і форм: паліклініка па пракалёў, Л.Карначык). спекце Машэрава (арх. В.Крусь), рэканНайб. яскрава рэтраспектыўная тэнструяваны будынак ЦУМа (арх. С.Неўдэнцыя ў сучаснай архітэктуры выявімывакін, В.Счыслёнак, І.Бялешчанка), лася ў культавым дойлідстве. Пра расжылыя дамы на скрыжаванні вуліц паўсюджанне ў сакральным дойлідстве М.Багдановіча і Някрасава (арх. Э.Левігатычных матываў сведчаць буйнамаштабныя формы базілікальных храмаў са на), па вул. Грыбаедава (арх. Д.Сакалоў, А.Чадовіч) у Мінску; па вул. Кірасціплым выкарыстаннем дэкар. элеменва ў Брэсце (арх. У.Чайкоўскі, А.Чайтаў, шчытавыя дахі, вузкія выцягнукоўская) і інш. Атрымалі распаўсютыя вокны стральчатых абрысаў, контрджанне вежавыя формы: ЗАГС Касфорсы (касцёл і праваслаўная царква трычніцкага раёна (арх. А.Цэйтлін, ў Мастах, касцёл Узвіжання Святога A. Трусаў), жылыя дамы на скрыжаван- Крыжа ў Светлагорску). У праваслаўні вуліц Л.Бяды і Някрасава (арх. най царкоўнай архітэктуры знайшлі адЛ.Маскалевіч), па вул. Варвашэні (арх. люстраванне візатыйскія і руска-візанB. Галкоўскі, Т.Лабінская) у Мінску; тыйскія матывы. Кампактныя крыжовадзіцячы парк па вул. З.Касмадзям’янкупальныя ў плане пабудовы маюць скай у Пінску (арх. А.Васіленка), катэхарактэрнае закамарнае перакрыццё; джы ў Бараўлянах, Гарадзішчы пад сферычны, шлемападобны ці цыбулепадобны купал на высокім цыліндрычным барабане з шэрагам вузкіх аконных праёмаў (храмы Успення Прасвятой Багародзіцы ў Маладзечне, у імя Прападобнай Ефрасінні княжны Полацкай у Мінску; цэрквы Серафіма-Сароўская ў г. Белаазерск, Святога Пакутніка Валянціна ў в. Наваспаск Смаргонскага раёна і інш.). Часам для аздаблення выкарыстоўваліся какошнікі (капліца па вул. Карастаянавай у Мінску). На аснове пераасэнсавання традыцый дойлідства ў новых пабудовах знайшло адлюстраванне ўзаемадзеянне гіст. і сучаснага (аднаўленне будынка ратушы ў Мінску, 2002). Адной з істотных заканамернасцей архітэктуры стала рэтраспектыўная тэндэнцыя, што была вынікам постмадэрнізму. Аднак пэўнай стылістычнай накіраванасці 1990-я — пач. 2000-х г. не прынеслі. Для архітэктуры гэтага перыяду характэрна адраджэнне гіст. і нац. традыцый. Вынікам пошукаў выразнасці стала своеасаблівая шматстылёвасць архітэктуры. Мінску. Фрагмент.

МАСТАЦТВА

Літ:. Г р н ц к е в н ч А.П. Частновладельческне города Белорусснн в XVI—XVIII вв. Мн., 1975; Ш т ы х о в Г.В. Города Белорусснн по летопнсям н раскопкам (IX— XIII вв ). Мн., 1975; Т р у с о в О.А. Памятннкн монументального зодчества Белорусснн XI—XVII вв. Мн., 1988; Я г о ж. Старонкі мураванай кнігі. Мн., 1990; Я г о ж. Манументальнае дойлідства Беларусі XI— XVII стст.: Гісторыя буд. тэхнікі. Мн., 2001; К у ш н я р э в і ч А.М. Культавае дойлідства Беларусі XIII—XVI стст. Мн., 1993; Нсторня Европы. Мн.; М., 1996; Л а к о т к а А I. Нацыянальныя рысы беларускай архітэктуры. Мн., 1999; К в н т н н ц к а я Е.Д. Архнтеюура Белорусснн: Архнтектура XVII—XVIII вв. // Всеобшая нсторня архнтектуры. М., 1968. Т. 6; Я е ж. Коллегнумы Белорусснн XVII в. // Архнтектурное наследство. М.. 1969. №18; Я е ж. Коллегнумы

Белорусснн XVIII в. // Там жа. М., 1972. №20; Я е ж. Архнтектура лечебных зданнй Белорусснн в первой половнне XIX в. // Там жа. М., 1984, №32; Я е ж. Госппталн Белорусснн в первой половнне XIX в. // Там жа. М., 1982. №30; Я е ж. Планнровка Бобруйской крепостн // Там жа. М., 1976. №25; Я е ж. Светскне учнлнша Белорусснн в первой третн XIX в. // Там жа. М., 1978. №26; Я е ж. Тнповое проектнрованне в Белорусснн в конце XVIII в. // Там жа. М., 1973. №21; Ч а н т у р н я В.А. Нсторня архнтектуры Белорусснн. Мн., 1977; Гісторыя Беларусі. Т. 2. Мн., 1988; Страчаная спадчына. Мн., 1998; Г а б р у с ь Т.В. Мураваныя харапы: Сакрап. архітэктура бел. барока. Мн., 2001; С л ю н ь к о в а Н.Н. Монастырн восгочной н западной траднцнн: Наследне архнтектуры Беларусн. М., 2002; М о р о з о в В.Ф. Гомель класснческнй. Эпоха. Меценаты. Ар-

649

хнтектура. Мн., 1997; Я г о ж. Творчество зодчнх русской архптектурной школы в Белорусснн в конце XVIII — первой половнне XIX века // Стронтельство н архнтектура Белорусснн. 1982/ №3; Я г о ж. І)/лаІаІпо/с агсІіі(ек(о\у (уагзгатекісЬ і \уі1еЙ5кісЬ па Віаіошзі \у коіісц XVIII і 1 ро1о\уіе XX \уіекц // ВіеІеШп Ьізіогіі 32Шкі. 1990. №3—4; Краснопольскнй О. Абстрактнвнзм в нскусстве новаторов. М., 1917; К а с т е л я н с к н й А.Г. Йзобразнтельное нскусство БССР. М.; Л., 1932; Ш ч а к а ц і х і н М. Новы Мінск // Чырв. Беларусь.

1930. №2; А н н к н н В.Н. Жнлой район крупного города: Опыт Белорусснн. М., 1987; Архнтектура Советской Белорусснн. М., 1986; В о в н о в А.А. Нсторня архнтектуры Белорусснн: Советскнй пернод. Мн., 1975; Градостронтельное освоенне пойменных террнторнй Белорусской ССР. Мн., 1986; Градостронтельство Белорусснн. Мн., 1988; Обшественные центры городскнх населенных мест БССР: (Опыт формнровання, пробл. п направлення развнтня). М., 1991; С о к о л о в с к н й В.Э., А л н м о в Р.Н. Архнтектура нового белорусского села. М., 1979; Ф н л п м о н о в С.Д. Архнтектура обшественных зданнй Белорусснн. Мн., 1985; Л а к о т к а А.І. Дойлідства // Беларусы. Т. 2. Мн., 1997; К у з ь м н ч е в С.Д. К вопросу о тенденцнях в сегодняшней белорусской архнтектуре // Архнтектура н стронтельство. 1995. №2—3. А.А.Трусаў (старажытны горад), А.А.Ярашэвіч (канец 16 — сярэдзіна 18 ст ), Г.А.Лаўрэцкі (архітэктурныя школы), В. Ф.Марозаў (2-я пал. 18 — сярэдзіна 19 ст.), В.М. Чарнатаў (2-я пал. 19 — пач. 20 ст.; 1936—41 г.; 1944—50-я г.), Ю.Ю.Захарына (1960 — пач. 1990-х г.; 1990—2000-я г.).

В Ы Я Ў Л Е Н Ч А Е М А С ТА Ц ТВА Найбольш старажытныя помнікі на тэр. Беларусі адносяцца да верхняга палеаліту. Вырабляліся фігуркі людзей і жывёл абрадавага прызначэння. У 2-й пал. 1-га тыс. да н.э. на Полаччыне ў выніку раскопак знойдзены касцяныя мініяцюрныя выявы жывёл і птушак. Да часоў першабытнага ладу адносяцца скульптурныя выявы язычніцкіх багоў. Гл. таксама Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва. ВЫЯЎЛЕНЧАЕ МАСТАЦТВА 10— 13 ст. У 10— 11 ст. мастацтва Беларусі фарміравалася пад уплывам культур Візантыі і Кіеўскай Русі. Зберагліся адзінкавыя арнаментапьныя фрагменты фрэскавых размалёвак у апсіднай частцы Полацкага Сафійскага сабора (11 ст.). Найб. колькасць фрэсак 12 ст. ў Спаса-Праабражэнскай царкве СпасаЕфрасіннеўскага манастыра ў Полацку. У храме захоўваўся крыж, выкананы ў 1161 ювелірам Лазарам Богшам. Ікана-

піс 10— 13 ст. практычна не захаваўся. У 11 ст. сфарміраваліся асн. прынцыпы ўпрыгожання кніг. Узоры жывапісу сустракаюцца ў афармленні рукапісаў — мініяцюры, буквіцы, застаўкі і канцоўкі. Мастацтва рукапісаў удасканальвалася ў кансісторыях пры храмах буйных гарадоў. Найб. пашыраным стылем упрыгожання быў тэраталагічны, ці «звярыны»: напр., у Аршанскім евангеллі (13 ст.) болып за 300 ініцыялаў, акрамя звяроў і птушак у ёй змешчаны мініяцюры евангелістаў Матфея і Лукі. У 12— 13 ст. сфарміравалася полацка-смаленская школа мініяцюрнага жывапісу. Да яе адносяцца Служэбнік Варлаама Хутынскага, аздоблены высокамастацкімі мініяцюрамі з выявамі Васіля Вялікага і Іаана Златавуста на залатым фоне; Універсітэцкае, Полацкае, Друцкае і інш. евангеллі. Асновай развіцця бел. пластыкі былі помнікі язычніцкай культуры — т.зв. каменныя

бабы, антрапаморфныя ідалы (напр., каменны ІІІклоўскі ідал 10 ст.). Творы дробнай пластыкі рэлігійнага і свецкага прызначэння знойдзены на стараж. паселішчах Мінска, Гродна, Полацка, Ваўкавыска. 3 пашырэннем хрысціянства замест язычніцкіх абярэгаў часцей выкарыстоўвалі нацельныя крыжы-энкалпіёны і невял. абразкі з косці, каменю, дрэва, металу (створка крыжа з выявай Маці Божай Купяціцкай, «Касьма і Даміян»), Іканаграфія і кампазіцыйныя схемы, узятыя з візантыйскіх узораў, спалучаюцца з мясц. асэнсаваннем вобразаў святых: створка трыпціха з Ваўкавыска, «Хрыстос Эмануіл» з Пінска (12 ст.), «Маці Божая. Апостал Пётр», «Мікола і Стафан» з Мінска, «Канстанцін і Алена» з Полацка (12 ст.). Сярод твораў свецкага характару шахматныя фігуркі: пешка «Барабаншчык», тура «Насада», антрапаморфныя выявы караля і ферзя.

650

МАСТАЦТВА

Канстанцін і Алена. Абразок з Полацка. 12 ст.

Шахматная фігура тура з Ваўкавыска. 13 ст.

ВЫЯЎЛЕНЧАЕ МАСТАЦТВА 14— 18 ст. Звесткі архіўных крыніц і высокі ўзровень адзінкавых помнікаў, што захаваліся, сведчаць пра росквіт на Беларусі ў 14— 15 ст. сярэдневяковага выяўл. мастацтва. Буйнымі маст. цэнтрамі ВКЛ былі Полацк, Смаленск, Слуцк, Пінск, Уладзімір Валынскі. Ствараліся абразы, выкананыя ў тэхніцы тэмпернага жывапісу, ці ў рэльефнай пластыцы, і жывапісныя мініяцюры ў богаслужэбных кнігах. Найб. ранні з захаваных твораў іканапісу палеска-валынскага рэгіёна — абраз Маці Божай Дарага-

бужскай (мяжа 13— 14 ст.). У 15 — пач. 16 ст. на Пінскім Папессі сфарміраваўся высокамастацкі цэнтр: абразы «Успенне», «Маці Божая Перыўлепта (Іерусалімская)», «Спас Пантакратар». Вядомы імёны пінскіх майстроў пач. 16 ст. — мастак Навоша і разьбяр «поп Ананія», якія выконвалі заказы пінскага князя Фёдара Яраславіча. Самае ранняе дакумент. сведчанне пра іканастасы ў бел. Храмах — апісанне Троіцкай царквы аднайм. Слуцкага манастыра (1495). Узоры кніжнай мініяцюры, выкананыя ў 14— 16 ст., дазваляюць вылучыць бел. рукапісы ў асобную школу з пераемнасцю почыркаў і разнастайнасЦю аўтарскіх манер, пра што сведчаць шматлікія евангеллі: Лаўрышаўскае, Мелішаўскае (абодва 14 ст.), Жыровіцкае (канец 15 ст.), Жухавіцкае (канец 15 — пач. 16 ст.), Шарашоўскае (сярэдзіна 16 ст.). Унікальнае месца ў гісторыі мастацтва займаюць мініяцюры Радзівілаўскага (Кёнігсбергскага) летапісу,-створаныя ў канцы 15 ст. У рукапісе 617 мініяцюрных малюнкаў, якія з’яўляюцца сапраўднай выяўл. энцыклапедыяй. У выніку кантактаў з краінамі Еўропы на Беларусі з ’явіліся заходнееўрапейскія рукапісныя кнігі і першадрукі (шматколерныя ініцыялы ў рукапіснай Бібліі з Гродна, 14 ст.). Большасць твораў фрэскавага жывапісу 15 — пач. 16 ст., звязаныя з маст. гісторыяй Беларусі, знаходзяцца на тэр. сучаснай Полыпчы. Напр., фрэскі замкавай Свята-Троіцкай капэлы ў Любліне напісаны паводле правасл. канонаў і блізкія да тагачаснага іканапісу ВКЛ; размалёўкі Супрасльскай Дабравешчанскай царквы (каля 1557), у стварэнні якіх удзельнічалі Нектарый Сербін (?) і, магчыма, манахі, што прыйшлі ў Супрасль з Гродна. Найб. раннія захаваныя прыклады круглай гатычнай скульптуры ў маст. спадчыне ВКЛ, відаць прывезены з Польшчы і Германіі. Сведчаннямі мясц. традыцыі разьбы з’яўляюцца дробная пластыка, якая працягвала стылістыку папярэдніх часоў: каменныя рэльефы — абразкі з Турава (14 ст.), цудатворны абраз Маці Божай Жыровіцкай (15 ст.), разьбяныя драўляныя абразкі пінскага майстра Ананія (пач. 16 ст.). Плоскарэльефная буйнафарматная скульпт. пластыка сустракалася ў правасл. храмах 14— 15 ст. Найб. яскравай нац. праявай Рэнесансу ў маст. культуры Беларусі сталі друкаваныя кнігі на царкоўнаслав. і бел. мовах. Пачаткам бел. друкаванай графікі з ’явілася выданне Ф.Скарынай у Празе 20 кніг Бібліі (1517— 19), багата аздобленых сюжэтнымі ілюстрацьммі, застаўкамі і ініцьмламі. Развіццю мастацтва друкаванай кнігі спрыяла кніга-

выдавецкая дзейнасць С.Буднага, В.Цяпінскага, І.Фёдарава; друкарні розных канфесій, якія ў канцы 16 — пач. 17 сг. дзейнічалі ў Лоску, Слуцку, Любчы і інш. 3 1575 у Вільні працавалі друкарня езуіцкай акадэміі, фундаваная М.К.Радзівілам Сіроткам, і друкарня Мамонічаў, засн. пры ўдзеле Пятра Мсціслаўца — выдатнага майстра дрэварыту ўсходнеслав. старадрукаў («Евангелле», 1575). Шэраг навацый на мяжы 16— 17 ст. звязаны з дзейнасцю ў Нясвіжы і Вільні Т.Макоўскага, які выкарыстоўваў тэхніку металагравюры для падрыхтоўкі карты ВКЛ (вьшадзена ў 1613 у Амстэрдаме), гравюр з відамі гарадоў, антымінсаў і інш. У 16 ст. бел. іканапіс захоўваў сваю традыц. стылістыку, але паралельна ў асобных творах праявілася ўздзеянне рэнесансу: абразы «Спас» з Быценя і «Параскева Вялікапакутніца» са Случчыны. У пач. 17 ст. ў бел. абразах зніклі каўчэг, ляпныя арнаменты на німбах: абразы Маці Божай Адзігітрыі Мінскай (15 ст.; у пач. 17 ст. цалкам перапісаны і аздоблены разным па ляўкасе арнаментам з сеткавым малюнкам), «Узнясенне» (пач. 17 ст.), «Маці Божая Адзігітрыя», «Спас» (абодва 1640), «Маці Божая Замілаванне» (1646). У канцы 16 ст. новыя імпульсы развіцця набыў алтарны касцельны жывапіс: «Маці Божая Снежная» з Нясвіжа, «Маці Божая Ларэтанская (Коданская)» (пач. 17 ст.) і інш. Дзейнасць у ВКЛ заходнееўрапейскіх мастакоў спрыяла пашырэнню тыповых форм рэнесансавага мастацтва. Над выкананнем архітэктурна-скулытг. і медальерных заказаў працавалі таксама італьян. майстры Ф.Фларэнціец, Б.Берэчы, Дж.М.Моска (Падавана; надмагілле біскупа П.Гальшанскага ў Вільні, каля 1550), Б.З. дэ Джыяноціс (надмагілле канцлера А.Гаштольда, 1539— 41). У 1544—48 ням. мастак, блізкі да Лукаса Кранаха Малодшага, выканаў у Вільні мініяцюрныя партрэты Барбары Радзівіл і Жыгімонта II Аўгуста з шасцю членамі каралеўскай сям’і. Пасля 1514 невядомы ням. мастак стварыў жывапіснае палатно «Бітва пад Оршай» — першы ў мастацтве ВКЛ батальны твор, напісаны з дакумент. дакладнасцю. У традыцыях ням. алтарнага жывапісу выкананы абраз «Пакланенне трох каралёў» (пасля 1514) з касцёла ў в. Дрысвяты Браслаўскага р-на. У 16 ст. ад партрэтаў «на ўспамін», якія насілі ў медальёнах, ад мініяцюрных партрэтаўдарункаў (вял. князя Аляксандра) партрэт развіўся да буйнафарматных жывапісных твораў: Кацярыны Слуцкай (1580), віленскага біскупа Ежы Радзівіла (1590-я г.), Юрыя Радзівіла, М.К.Ра-

дзівіла Сіроткі (абодва пач. 17 ст.). На апошняй стадыі рэнесанснага перыяду росквіт партрэта прасочваецца не толькі ў жывапісе, а і ў графіцы (металаграфічныя партрэты Жыгімонта II Аўгуста, Стафана Баторыя, Жыгімонта III Вазы, выкананыя і еўрап. і мясц. гравёрамі), медальерным мастацтве. У перыяд станаўлення ранняга барока ў ВКЛ (канец 16 — 1-я пап. 17 ст.) дасягнула росквіту мемарыяльная пластыка. Паводле кампазіцыйнай структуры тагачасным надмагільным помнікам характэрна спалучэнне рэнесансавага скульпт. адлюстравання нябожчыка з раннебарочнай архіТэктурна-пластычнай кампазіцыяй усяго мемарыяльнага збудавання: помнік С.Радзівілу ў бернардзінскім касцёле ў Вільні (1618— 23). Тып скульпт. эпітафіі з укленчанымі ля крыжа постацямі вядомы ў Зах. Еўропе, у мастацтве Беларусі прадстаўлены адзіным захаваным прыкладам — надмагіллем мужа і жонкі Вольскіх у касцёле в. Крамяніцы Зэльвенскага р-на (2-я пал. 1620-х г.). У Нясвіжскім касцёле Божага Цела надмагільная скульпт. пластыка мае іншы характар. Нясвіжскія надмагіллі адлюстроўваюць захапленне італьян. мастацтвам і рэнесансавыя густы іх заказчыка — М.К.Радзівіла Сіроткі: надмагільныя пліты сабе і памерламу сыну-немаўляці (каля 1590), жонцы (пасля 1596), сыну Крыштофу Мікалаю (1607—08). Тут захаваўся самы ранні ў ВКЛ прысценны каменны алтар Св. Крыжа, выкананы ў 1578 у стылі маньерызму італьян. скулытгарам Дж.Кампаньі паводле праекта архітэктара Ч.Франка. У мастацтве эпохі барока галоўным стала імкненне да сінтэзу, арганічнага спалучэння ў адным ансамблі сродкаў розных відаў мастацтва, асэнсавання маст. асяроддзя як складанага адзінства багатых прасторавых кампазіцый: насценныя размалёўкі спалучаліся з лепкай са стука, іканапіс — з разьбой па дрэвё, пазалотай і чаканкай па метале. Унутр. прастора храма ўсё больш ускладнялася. Маст. дамінанту касцёлаў утвараў гал. алтар, які найчасцей вырашаўся ў форме сімвалічнай «нябеснай брамы» — трыумфальнай аркікаланады: гал. алтар касцёла ў в. Воўпа Ваўкавыскага р-на (паміж 1633 і 1639), алтар у в. Будслаў Мядзельскага р-на (майстар П.Грэмель, 1643—49). Драўляная скульптура не была ізалявана ад кампазіцыйнай структуры алтароў, ніш, каплічак, у якіх змяшчаліся постаці, разлічаныя на франтальнае ўспрыняцце. Сярод тыповых сюжэтаў скульптуры найб. пашыраны ўкрыжаванні (напр., твор сніцара К.Круповіча, 1696), выявы Маці Божай і Іаана Багаслова,

МАСТАЦТВА

651

касцёле езуітаў (1709) і Пінскім францысканскім касцёле (1710— 20-я г.). Маст. цэнтрам бел. цэркваў быў іканастас. У 17 ст. ў правасл. і уніяцкіх храмах ён набыў новае маст.-пластычнае вырашэнне, якое вызначалася багаццем і пышнасцю дэкар. аздобы, пазалоты: іканастасы Успенскай царквы Жыровіцкага манастыра (канец 17 ст.?)

Іосіф Скульптура алтара ў в Будслаў Мядзельскага раёна. 1633—44.

якія смуткуюць ля крыжа, фігуры Георгія Пераможцы, архангела Міхаіла, святых Казіміра і Станіслава, Яна Непамука, скульптуры-алегорыі (хрысц. дабрачыннасцей, 4 кантынентаў і інш.). Вялікай папулярнасцю карысталіся скульпт. выявы Хрыста ў пакутах. Да найб. выразных прыкладаў развітых ансамбляў пач. 18 ст. належаць комплексьі разьбяных драўляных алтароў у Гродзенскім

і Магілёўскай Мікалаеўскай царквы (1669— 72). Найб. ўвага аддавалася выкананню разьбы царскіх варот. Прыклады такой разьбы дазваляюць прасачыць эвалюцыю яе стылю ад плоскарэльефных узораў (царскія вароты царквы ў в. Варанілавічы Пружанскага р-на, Юр’еўскай царквы ў Віцебску да гарэльефных, з багатым ажурным дэкорам, жывапіснымі клеймамі, ракайлевымі і класіцыстычнымі матывамі на царскіх варотах 18 ст. Вынайдзеныя рашэнні бел. майстры пашырылі і ў Расіі, стварыўшы там у 2-й пал. 17 ст. шэраг разных іканастасаў. Каменныя уніяцкія і правасл. храмы, узведзеныя ў сярэдзіне 18 ст., былі аздоблены мураванымі каменнымі іканастасамі: у в. Вольна Баранавіцкага р-на, Талачыне, Сафійскім саборы ў Полацку (перабудаваны ў 1738— 62), Спаса-Праабражэнскім саборы ў Магілёве (1755—62, не захаваўся; аўтар праектаў абодвух іканастасаў — І.К. Глаўбіц). Ствараліся выдатныя творы ў матэрыяле стука: дэкарацыі інтэр’ераў касцёлаў Іаана Хрысціцеля ў в. Міхалішкі Астравецкага р-на (кіраўнік М.Жылевіч, 1684— 1700), дамініканцаў у Стоўбцах (не захаваўся, сярэдзіна 18 ст.), алтар Троіцкага касцёла ў Ружанах (каля 1788). Арыгінальнасцю і багаццем сюжэтаў вызначаліся насценныя размалёўкі драўляных правасл. храмаў 17 ст.: Богаяўленскага сабора Аршанскага Куцеінскага манастыра і Святадухаўскай царквы Мсціслаўскага Тупічэўскага манастыра, Віцебскай Троіцкай царквы Маркава манастыра (пасля 1690, выкананнем размалёвак кіраваў мастак П.Ігнатовіч?), мураванай Магілёўскай Богаяўленскай царквы (пабудавана ў 1633— 36) і інш. У сярэдзіне — 2-й пал. 18 ст. манум. жывапіс дамінаваў у сістэме маст. сродкаў афармлення храмавай прасторы: размалёўкі езуіцкіх (у Гродне, Нясвіжы і Мінску) і кармеліцкіх касцёлаў (у Магілёве, Мсціславе і Бялынічах). Ім уласцівы познабарочная стылістыка, выкарыстанне прынцыпаў «квадратур» — кампазіцый, ілюзію глыбіні якіх стваралі пададзеныя ў перспектыўным скарачэнні архітэктурныя кулісы (размалёўка Нясвіжскага касцёла Божага Цела,

652_____________ МАСТАЦТВА 1750— 53, мастак К.Д.Гескі і пры ўдзеле інш. прыдворных радзівілаўскіх мастакоў). Сценапіс кармеліцкіх касцёлаў усх. Беларусі (1750—60-я г.) вылучаўся паэтычнай апавядальнасцю, жанравасцю. У 1772 фрэскавыя размалёўкі Крыжаўзвіжанскай царквы Жыровіцкага манастыра выканаў мастак-базыльянін Шашалевіч, удала спалучыўшы ілюзорную перспектыву на фрэсцы з рэальнай перспектывай храма. Характэрнай з’явай позняга барока стала замяшчэнне стукавага дэкору — насценнымі размалёўкамі ў тэхніцы грызайль, архітэктурна-скульптурных алтароў ілюзорным сценапісам. У канцы 18 ст. ў фрэскавых размалёўках каталіцкіх, правасл. і уніяцкіх храмаў пераважалі рысы класіцызму (касцёл піяраў у в. Лужкі Шаркаўшчынскага р-на, цэрквы ў Вейне і Слаўгарадзе Магілёўскай вобл.). Гал. жанрамі ў станковым жывапісе Беларусі 17— 18 ст. з’яўляліся партрэт і алтарная карціна. Алтарны жывапіс знаходзіўся на раннебарочным этапе пад пэўным уплывам мясц. іканапіснай традыцыі. Два напісаныя на дошках алтарныя абразы з касцёла ў в. Шылавічы Ваўкавыскага р-на — «Святая сям’я» (1620-я г.) і «Бязгрэшнае зачацце» (да 1644) выразна дэманструюць кампазіцыйныя, каларыстычныя і жывапісныя асаблівасці бел. раннебарочнага алтарнага жывапісу. Да сярэдзіны 17 ст. ў алтарным жывапісе перасталі выкарыстоўваць дошкі, ляўкас, пазалоту фону. У карцінах на палатне, напісаных у часы сталага і позняга барока («Святы Аўгусцін» і «Святая радзіна з дзіцем Іаанам Хрысціцелем і яго бацькамі»), дамінуюць патэтыка і экспрэсія, экзальтаванасць, выкарыстоўваюцца цёмныя фоны, характэрная для барока энергічная святлоценявая лепка формы. У 17— 18 ст. створаны нясвіжскі партрэтны збор, куды ўваходзілі партрэты каралёў (у т.л. Станіслава Аўгуста Панятоўскага, напісаны Ю.К.Гескім, 1768), продкаў і пародненых з Радзівіламі знакамітых родаў, а таксама серыя «партрэтаў у лаўровым вянку» (больш за 120). У збор увайшлі і асобныя партрэты з інш. радзівілаўскіх збораў (напр., «Партрэт Катажыны з Патоцкіх і Марыі Лупу» І.Шрэтэра, 1648). Узоры высокай жывапіснай тэхнікі дэманстраваў у сваіх партрэтах і алтарных карцінах Б.Стробель, які ў 1630-я г. працаваў у Вільні: партрэты Уладзіслава IV (каля 1635), Я.Радзівіла (1633—34) і У.Д.Астрожскага (1630— 36). У 1630— 70-я г. гданьскі мастак Д.Шульц выканаў у ВКЛ шэраг заказаў, у т.л. алтарныя карціны для Гродзенскага манастыра бры-

гітак (1630-я г., не захаваліся), рэпрэзентатыўны партрэт Я.Радзівіла (каля 1652). Да сярэдзіны 17 ст. стала тыповым адлюстраванне мадэлі ў касцюме паводле нац. моды ў стандартнай застылай позе — т.зв. сармацкі партрэт. Сармацкія партрэты складалі аснову шляхецкіх галерэй, былі абавязковай дэталлю пахавальнай цырымоніі, змяшчаліся ў касцёлах і цэрквах як партрэты фундатараў гэтых храмаў, напр., М.Завішы з Агінскіх (не захаваўся) і яе мужа І.Завішы (пасля 1738). Партрэты фундатараў у храмах набывалі значэнне мемарыяла, жывапіснай эпітафіі (выявы К. і А.М. Весялоўскіх і іх прыёмнай дачкі Г.Сапегі з Гродзенскага брыгіцкага касцёла, 1630-я г.). У партрэтах фундатараў вял. роля адводзілася атрыбутам, дадатковым адлюстраванням, тлумачальным подпісам, яны канкрэтызавалі змест твораў (напр., на партрэце канца 17 ст. віцебскага кашталяна А.К.Гансеўскага адлюстраваны засн. ім храм і інш.). У касцёле св. Ганны ў Кодані (пад Брэстам), фундаваным Сапегамі, знаходзіўся т.зв. сапегаўскі іканастас — зманціраваныя ў адзін суцэльны шчыт адлюстраванні прадстаўнікоў роду Сапегаў. Гэта партрэтная галерэя ў родавым храме-ўсыпальні налічвала 76 адлюстраванняў (1706, не захаваліся).

3 2-й пал. 18 ст. ў жывапісе Беларусі праявіліся прыкметы эстэтыкі Асветніцтва (партрэты А.М.Пузыны з Агінскіх і вучонага-езуіта Т.Жаброўскага, 1770-я г.). Развіццю жывапісу Беларусі ў канцы 18 ст., засваенню стылістыкі класіцызму пры захаванні познабарочных рыс спрыяла дзейнасць у Літве і Беларусі ў 2-й пал. 18 ст. па-еўрапейску адукаваных жывапісцаў Ш.Чаховіча, А.Грушэцкага (працаваў пры двары А.Тызенгаўза ў Гродне), І.Прэхтэля, Г.Грубера (у 1784— 1805 выкладаў архітэктуру і жывапіс у Полацкай езуіцкай акадэміі), Л.Смуглевіча і яго сына Ф.Смуглевіча, які стаў першым прафесарам створанай у 1797 кафедры жывапісу Віленскага універсітэта. Бел. барочныя абразы 17 ст. вызначаліся жыццесцвярджальнай напоўненасцю і псіхалагічнай глыбінёй: «Маці Божая Рымска-Лідская (Замілаванне)» (1656), «Адзігітрыя» (Маці Божая Баркалабаўская), «Маці Божая» з Басценавіч. Найб. яскравыя рысы іканапісу 17 ст. — манументальнасць, прапарцыянальная яснасць кампазіцыі, пабудаванай з матэматычнай дакладнасцю і свабодай, адсутнасць празмернай дэталізацыі: «Вялікапакутніца Параскева» з в. Бездзеж Драгічынскага р-на (1659), «Сімяон Стоўпнік», «Прарок Ілья» (абодва сярэдзіна 17 ст.). На бел. абра-

зах 17— 18 ст. часцей пазначаліся імёны заказчыкаў, а імёны мастакоў падпісаны толькі ў рэдкіх выпадках (напр., аўтар абраза «Нараджэнне Маці Божай» Пётр Яўсеевіч з Галынца, 1649). У іканапісных майстэрнях захоўвалася пераемнасць у творчасці майстроў асобных рэгіянальных цэнтраў. Традыцыі бел. іканапісу прадоўжаны ў абразах «Ян Непамук» (1732) і інш. Творы магілёўскіх мастакоў-іканапісцаў вылучаліся высокім выканаўчым майстэрствам, тэхнічнай дасканаласцю, выразнай жывапіснай мадэліроўкай твараў святых, дэкаратыўнасцю і колеравай насычанасцю адзення («Маці Божая Адзігітрыя», «Св. Мікола», «Дэісус», абраз «Узнясенне», выкананыя Фамой Сілінічам, 1808). Для многіх абразоў Случчыны ў 17 ст. ўласціва ўскладненая ідэйная праграма, арыгінальная іканаграфія, адметны «ўсходні» тып твараў, іх вытанчаная адухоўленасць. Слуцкі іканапіс сярэдзіны 18 ст. прадстаўлены ў першую чаргу творамі мастака В.Маркіянавіча (вядома болып за 10 яго твораў, 1759—66), выкананых з выкарыстаннем тэхнікі ляпной арнаментацыі, а не разных фонаў па ляўкасе, як у папярэднія часы. Такую ж тэхналогію лепкі па ляўкасе выкарыстоўваў у сярэдзіне 18 ст. і невядомы мастак-іканапісец, які працаваў на Палессі: трохчасткавы абраз-складзень «Маці Божая са св. Наталляй і Архангелам Рафаілам» (1760), «Св. Варвара», «Іаан Прадцеча», «Тройца старазапаветная» і інш. Наіўна-баракальная манера характэрна палескаму іканапісцу Томашу Міхальскаму, які працаваў у наваколлі Кобрына і Ковеля. Яго творам уласцівы тыповыя для Зах. Палесся пасярэбраныя аграфленыя фоны, спроба перадачы складаных рухаў фігур, кантрастная колеравая гама, блізкая да нар. эстэтыкі. Творы мастакоў добрай вывучкі ўсё больш набліжаліся да зах. барочнага жывапісу, шмат абразоў стваралася на палатне як станковыя алтарныя карціны. Пашырылася тэхніка рэльефнай разьбы па ляўкасе, калі замест жывапісу ўся паверхня, акрамя твараў і рук персанажаў, вырашалася як суцэльны рэльеф, пасярэбраны ці пакрыты пазалотай, што імітавала сярэбраныя шаты («Спас Уседзяржыцель», 17 ст.). Абразы, прызначаныя для небагатых вясковых храмаў, у 18 ст. стваралі мастакіпрымітывісты, якія ў сваіх творах увасаблялі простанар. ўяўленні («Вогненнае ўзыходжанне прарока Ільі», 1744; «Дабравешчанне са святой Параскевай» і інш., творы т.зв. латыгаўскага майстра і інш.). Актуальная на працягу ўсёй эпохі марыяльная тэматыка бел. барочнай гравюры прадстаўлена шмат-

лікімі медзярытамі і дрэварытамі з цудатворных абразоў Маці Божай. Яны вельмі розныя паводле маст. якасцей (ад медзярытаў прафес. майстроў да нар. дрэварытаў-лубкоў), разнастайныя па функцыянальным прызначэнні і форме (кніжная ілюстрацыя, вялікія серыйныя гравюры на асобных лістах і маленькія адбіткі для паломнікаў). У іх ліку першае графічнае адлюстраванне абраза Маці Божай Жыровіцкай у віленскім выданні (1628), серыя графічных аркушаў, прысвечаных абразу Маці Божай Ражанастоцкай, тытул і медзярыты з адлюстраваннем Багародзічных свят з «Разарыуму», выкананыя А.Тарасевічам у Глуску (1672), гравюра П.Бацэвіча і Л.Тарасевіча, прысвечаная абразу Маці Божай Жыровіцкай (1682). У ліку першых твораў раннебарочнай эмблематычнай гравюры ў ВКЛ былі 5 дрэварытаў, прысвечаных Я.К.Хадкевічу, змешчаныя ў панегірыку, выдадзеным у акад. (езуіцкай) віленскай друкарні (1621). У кніжнай і станковай гравюры Беларусі 17— 18 ст. найб. пашыранай тэхнікай паступова станавіўся медзярыт. У дрэварыце ў гэты час працавалі мастакі правасл. Віленскай, Еўінскай, Куцеінскай (да канца 1650-х г.), Магілсўскай брацкай друкарань і нар. гравёрыпрымітывы (напр., супрасльскі гравёр П.Комар). Магілёўскія майстры канца 17 — пач. 18 ст. В.Вашчанка, Ф.Ангілейка, А.Пігарэвіч і інш. выкарыстоўвалі дрэварыт, зыходзячы з кансерватызму магілёўскіх правасл. братчыкаў, практычнасці (дрэварыт не трэба было друкаваць асобна ад тэксту) і сваіх навыкаў. Іх дрэварыты, невялікія па памерах, з досыць простым лінеарным малюнкам, пераклікаюцца са стылем дрэварытаў папярэднікаў (напр., куцеінскіх гравёраў), простанар. па характары кампазіцыямі, што развівапі традыц. тэмы правасл. іканаграфіі, часам асобныя тэмы зах. паходжання. Кіраўнік магілёўскай друкарні ў 1693— 1704 М.Вашчанка свае графічныя творы выконваў у тэхніцы медзярыту («Манархія турэцкая», 1678; 42 гравюры для «Акафістаў і канонаў», 1693), удала злучаючы традыцыі ўсходнехрысц. іканаграфіі з дэталямі, сугучнымі заходнееўрап. прачытанню хрысталагічных і марыяльных сюжэтаў. Майстры-гравёры, што працавалі ў 17 ст. ў Вільні, аддавалі перавагу металагравюры і стваралі складаныя па змесце і тэхнічным выкананні эмблематычныя, партрэтна-панегірычныя творы і ілюстрацыі для выданняў віленскай езуіцкай акад. друкарні. У іх ліку К.Гётке (выканаў тытульную гравюру, прысвечаную ўслаўленню Я.С.Тышкевіча, 1642), Л.Вілатц («Партрэт Ва-

МАСТАЦТВА

Невядомы жыцель. 17 ст.

м а с т а к . Спас Уседзяр-

ловіча», 1669), Л.Кршчановіч («Партрэт полацкага епіскапа Мадалінскага», 1674), І.Шчырскі (ілюстрацыі да панегірыка Ц.Жахоўскага, 1683). 3 бел. майстроў металагравюры найб. плённымі і дасканалымі былі браты А. і Л. Тарасевічы з Глуска: тытульныя гравюры і складаныя шматфігурныя цыклы ілюстрацый, партрэтна-эмблематычныя кампазіцыі і адлюстраванні цудатворных абразоў Маці Божай (1670— 80-я г.). Да лепшых твораў бел. барочнай металагравюры належаць выдадзены ў Слуцку «Партрэт мінскага харунжага К.Клакоцкага» А.Тарасевіча (1685), «Партрэт ашмянскага прыстольніка Г.Зямлі» (мяжа 1680—90-х г.), тытульная ілюстрацыя да «Служэбніка», вьшадзенага ў супрасльскай базыльянскай друкарні (1695) Л.Тарасевіча. У 18 ст. ў Вільні працавала больш за 20 мастакоў-гравёраў, сярод іх — Ф.Бальцэвіч — аўтар вялікай гравюры з адлюстраваннем св. Казіміра (1749), партрэтаў, экслібрысаў і рэлігійных карцінак, гірызначаных для простага народа. Адным з самых грандыёзных праектаў у бел. графіцы эпохі барока з ’явілася выданне ў Нясвіжы альбома «Ікона (выява) роду князёў Радзівілаў» (1758), які ўключаў 165 буйнафарматных аднатыпных партрэтных гравюр на метале, падрыхтаваных прыдворнымі мастакамі і гравёрамі на чале з Г.Ляйбовічам (1700— 70). Серыя малюнкаў-сепій Ф.Смуглевіча «Архітэктурныя віды Вільні» (1785) належыць ужо іншаму, новаму перыяду гісторыі мастацтва, калі аўтарскі малю-

653

нак пачынае ўспрымацца паўнавартасным творам мастацтва і набывае самастойную маст. каштоўнасць. 3 узнікненнем у 17— 18 ст. на Беларусі школьных і прыватнаўласніцкіх тэатраў у маёнтках магнатаў развівапася тэатральнадэкарацыйнае мастацтва. У тэатрах працавалі мастакі: езуіт Мацей Бейтнік (Мінск), І.Мараіна, Ян Бой (Слонім), Дж. дэла Мома, А.Главацкі, Э.Ванжура (Шклоў); у Нясвіжы дэкарацыі розных тыпаў стваралі мастакі М.Скржыцкі, Гескія, Нікалаеўскі. ВЫЯЎЛЕНЧАЕ МАСТАЦТВА 19 — ПАЧ. 20 ст. Развіццё бел. выяўл. мастацтва ў 1-й пал. 19 ст. адбывалася пад уплывам класіцызму і рамантызму. Найб. інтэнсіўна ў гэты час развіваліся жывапіс, скульптура і графіка. Сярод жывапісцаў — мастакі І.Аляшкевіч, В.Ваньковіч, Я.Дамель, Ю.Крачкоўскі, К.Кукевіч, К.Русецкі, Ф.Смуглевіч, Я.Сухадольскі. Большасць з іх працавалі адначасова ў некалькіх жанрах: гіст., быт., партрэтным, пейзажным, нацюрмортным. У партрэтным жывапісе развіваліся 2 тэндэнцыі: адна была абумоўлена ўплывам традыцый Віленскай маст. школы, другая, пазнейшая, — рамантызмам і акадэмізмам Пецярбургскай АМ. Найб. буйнымі партрэтыстамі 1-й пап. 19 ст. былі І.Аляшкевіч, В.Ваньковіч, А.Главацкі (больш вядомы і як тэатр. дэкаратар), С.Заранка, К.Карсалін, Ю.Пешка (пісаў таксама гіст. творы), К.Рыпінскі, Ф.Тулаў, І.Хруцкі (быў аўтарам і нацюрмортаў), А.Шэмеш, П.Ютэйка. Работам гэтых мастакоў уласціва пільная ўвага да ўнутр. свету партрэтуемых, імкненне адлюстраваць іх псіхалагічны стан, арганічную сувязь асобы з наваколлем. Гіст. жывапіс 1-й пал. 19 ст. развіваўся пераважна пад уздзеяннем класіцызму. Мастакі ў сваіх творах сцвярджалі ідэалы грамадзянскасці, патрыятызму, сац. вызвалення, адданага служэння радзіме: работы В.Ваньковіча, Я.Дамеля, Ю.Пешкі, Я.Сухадольскага. Для бытавога жанру гэтага перыяду характэрны зварот да паказу жыцця народа, яго сац. і нац. праблем, уключэнне ў кампазіцыі шматлікіх этнагр. дэталей. Абумоўлены ў значнай ступені тагачаснымі грамадска-паліт. працэсамі, бытавЫ жанр зазнаў іх крытычнае пераасэнсаванне. Важкі след у гэтым жанры пакінулі выхаванцы Віленскай маст. школы (Ц.Бычкоўскі, Ю.Карчэўскі, К.Кукевіч, К.Русецкі) і Пецярбургскай АМ (Ф.Гарэцкі). У жанры пейзажа працавалі не толькі пейзажысты. У творах В.Ванько-

654

МАСТАЦТВА

віча, Я.Дамеля, В.Дмахоўскага характэрныя для пач. 19 ст. сузіральнасць і ідылічнасць з 1830-х г. пачынаюць саступаць рамантызаванай і дэмакратычнай трактоўцы прыроды, увазе да жыцця народа. Манументальна-дэкаратыўны жывапіс 1-й пал. 19 ст. развіваўся пераважна ў рэчышчы класіцызму, неаготыкі і неабарока, на яго таксама паўплывалі традыцыі рус. і заходнееўрап. маст. школ. Найб. значныя размалёўкі былі выкананы ў касцёле св. Тадэвуша ў в. Лучай Пастаўскага р-на, Варварынскай царкве ў г. Пінск, Троіцкім касцёле г.п. Ружаны, касцёле Ушэсця ў в. Будслаў Мядзельскага р-на (мастак A. Антажэўскі), касцёлах в. Жупраны Ашмянскага р-на, в. Геранёны Іўеўскага р-на, г. Ліда. Мастацтва графікі пач.

19 ст. інтэнсіўна развівалася ў рэчышчы класіцызму, а з 1830-х г. — рамантызму. Паступова яно набывала рэалістычныя рысы, узбагачалася новымі тэмамі і сюжэтамі, асвойвала новыя віды. Разам з традыц. нар. лубком, кніжнай і станковай гравюрай, афортам і літаграфіяй з ’яўляюцца гіст., бытавыя і пейзажныя накіды і замалёўкі, якія набываюць самастойнае маст. значэнне, адлюстроўваюць непасрэдныя ўражанні ад рэчаіснасці. Значны ўклад у развіццё графікі зрабілі Ю.Азямблоўскі, А.Бартэльс, К.Бахматовіч, Ю.Главацкі, Т.Кіслінг, К.Кукевіч, М.Кулеша, М.Падалінскі. Вял. маст. спадчыну пакінуў Н.Орда, аўтар графічных і акварэльных замалёвак гіст. помнікаў і мясцін Беларусі. Замалёўкі, накіды, станковыя графічныя творы стваралі жывапісцы B. Ваньковіч, Я.Дамель, Я.Сухадольскі, А.Шэмеш. У станковай скулыпуры дамінуючым стылем быў класіцызм (уплывы барока і ракако захоўваліся пераважна ў драўлянай культавай скульпту-

Я.А с т р о ў с к і . Ю.Нямцэвіч. 1850-я г.

ры). Яе прадстаўнікі (Я.Астроўскі, Я. і К. Ельскія, К.Кавалеўскі, Р.Слізень) працавалі ў круглай скульптуры і дробнай пластыцы, рэльефе, партрэтным жанры, стваралі рэліг. кампазіцыі, скульпт. ўбранне палацаў і сядзіб. У 2-й пал. 19 ст. працягваўся працэс дэмакратызацыі выяўл. мастацтва, узрасла роля рэалістычных прынцыпаў паказу рэчаіснасці. Бел. мастакі вучыліся ў рысавальнай школе ў Вільні, у маст. установах Пецярбурга, Масквы, Кіева, Варшавы, Адэсы. Пашыраліся ўзаемасувязі бел. мастакоў з творчай інтэлігенцыяй Расіі, Польшчы, Літвы, Украіны, што ўзбагачала бел. выяўл.

мастацтва новымі тэмамі, вобразамі. Вядучая роля ў станковым жывапісе належала гіст. жанру, у якім разам з рысамі рамантызму прысутнічапа рэалістычная, акрэслівалася сац. праблематыка. Аўтары звярталіся да падзей далёкага мінулага Беларусі (К.Альхімовіч, Я.Манюшка, І.Трутнеў). У развіцці быт. жанру адбыліся істотныя змены, акрэсленыя грамадска-паліт. жыццём краю, што прывяло да ўсталявання ў творах жыццёва пераканаўчага, праўдзівага вобраза селяніна (К.Альхімовіч, Д.Баркоўскі, Ф.Гарэцкі, У.Дмахоўскі, Н.Сілівановіч). Мастакі адцавалі перавагу аднафігурным кампазіцыям, шырока выкарыстоўвалі матывы пейзажу, этнагр. дакладнасць. У 2-й пал. 19 ст. пейзажны жанр пачаў набываць самаст. значэнне, стаў увасабленнем грамадскіх, дэмакр. ідэалаў. Пейзажысты імкнуліся паказаць прыгажосць роднай зямлі, знайсці паэзію ў звычайным, паўсядзённым (М.Атрыганьеў, А.Гараўскі, І.Гараўскі). У партрэтным жывапісе павялічвалася цікавасць мастакоў да перадачы псіхалагічнага стану асобы, яе сац. прыналежнасці (А.Гараўскі, А.Ромер, Б.Русецкі, Н.Сілівановіч). Манументальна-дэкар. жывапіс заставаўся гал. сродкам у фарміраванні інтэр’ераў культавых і свецкіх будынкаў. На змену колішняй ідэалагічнай абвостранасці прыйшлі дэкар. рашэнні. Мастакі часта звярталіся да выяўлення жывапіснымі сродкамі архітэктурных дэталей, ляпніны, працуючы ў тэхніцы грызайль (царква Раства Багародзіцы ў в. Дубай Пінскага р-на, касцёлы ў в. Мікелеўшчына Мастоўскага р-на, в. Вішнева Валожынскага р-на, Вялікія Эйсманты Бераставіцкага р-на, г. Ваўкавыск; усе 2-я пал. 19 ст.). Выконваліся таксама размалёўкі тэмперай у традыцыях позняга класіцызму (царква ў в. Руднікі Пружанскага р-на). Скульптура развівапася пад уплывам класіцызму і акадэмізму і мела пераважна прыкладны характар — творы для садоў, паркаў, культавых пабудоў. Побач з традыц. алегарычнымі, міфалагічнымі персанажамі ствараліся выявы сялян, гіст. асоб, дзеячаў культуры і мастацтва (К.Барычэўскі, Г.Дмахоўскі, А.Ромер, А.Скірмунт). Эмацыянальнай выразнасцю і непасрэднасцю адметныя многія творы культавай драўлянай пластыкі, якая абапіралася на традыцыі нар, мастацтва. У творчасці графікаў з сярэдзіны 19 ст. ўзмацніліся агульнаграмадскі кірунак і сац. вастрыня. Значную цікавасць майстры праяўлялі да фальклору, нар. культуры. Для бел. культуры канца 19 — пач.

20 ст. характэрна імкненне да стварэння нац. маст. школы, да пошуку нац.

своеасаблівасці ў мастацтве. Актывізацыя маст. жыцця вяла да стварэння таварыстваў аматараў прыгожых мастацтваў, арганізацыі выставак. У гарадах адкрываліся прыватныя маст. школы (школа Ю.Пэна ў Віцебску, В.Мааса ў Мінску, Ф.Пархоменкі ў Магілёве). У выяўл. мастацтве вырасла цікавасць да сац. праблематыкі, творы набылі больш эмацыянальны і выразны характар, асаблівая ўвага аддавалася каларыту, лініі, сілуэту, колеравай гаме. У станковым жывапісе дамінуючымі жанрамі сталі пейзаж (В.Бялыніцкі-Біруля, Г.Вейсенгоф, С.Жукоўскі, Ф.Рушчыц, К.Стаброўскі), бытавы жанр (Л.Альпяровіч, Ю.Пэн), партрэт (Л.Альпяровіч, Р.Баброўскі, Я.Кругер, Ю.Пэн). Амаль зусім знік гіст. жанр. Манументальнадэкар. жывапіс развіваўся пад уплывам пошуку новых фармальных прыёмаў, засваення забытых тэхнік, стылістыкі мадэрна, звароту да традыцый візантыйскага і гатычнага мастацтва. Аднавілася цікавасць да мазаікі, вітража (мазаіка Пакроўскага сабора ў г. Баранавічы, мемарыяльнай капліцы ў гонар 200-годдзя перамогі рус. войск каля в. Лясная Слаўгарадскага р-на, мьзаічнае маёлікавае пано на фасадзе будынка зямельнага банка ў Віцебску). Канец 19 — пач. 20 ст. стаў этапам у станаўленні тэатральна-дэкар. мастацтва. Узнікненне нац. тэатра, дзейнасць часовых антрэпрыз, аматарскіх і паўаматарскіх труп садзейнічалі ўдасканальванню тэатр. дэкарацый. Мастакі імкнуліся дакладна паказаць побыт бел. народа, асаблівую ўвагу звярталі на касцюм, этнагр. дакладнасць. У гэты перыяд асаблівага росквіту дасягнула графіка, якая вызначалася дэмакратычнасцю, пашырэннем сац. праблематыкі, імкненнем да стварэння нац. вобразаў. Яна прадстаўлена станковымі творамі, кніжнай ілюстрацыяй, сатыр. мапюнкамі, плакатам (С.Богуш-Сестранцэвіч, Я.Драздовіч, К.Каганец, А.Каменскі). Развіццё скульптуры запаволілася, яна часта знаходзілася ўбаку ад тагачаснага грамадска-паліт. жыцця і набывала камернасць. У ёй адчувальны ўплыў імпрэсіянізму і мадэрна (В.Бубноўскі, Г.Вейсенгоф, К.Змігродскі, М.Міхалап, Я.Тышынскі). Скульптары звярталіся пераважна да партрэта і анімалістычнага жанру. ВЫЯЎЛЕНЧАЕ МАСТАЦТВА 1920— 30-х гадоў. Яго развіццю ў БССР спрыяла дзейнасць нар. маст. школы ў Віцебску, маст. студый у Віцебску, Магілёве (кіраўнік Ф.Пархоменка), Гомелі, Оршы і Мінску (пад кіраўніцтвам Я.Кругера, Г.Віеру, А.Тычыны), а таксама майстэрні М.Філіповіча, Ф.Сяргеева. Адначасова мастакі атрымлівалі

адукацыю ў Вільні, Маскве, Ленінградзе, Кіеве, Варшаве, Кракаве. На развіццё выяўл. мастацтва значна паўплывалі створаныя ў 1927 Усебел. асацыяцыя мастакоў (з філіяламі ў Віцебску, Гомелі, Маскве і Ленінградзе; у 1928 рэарганізавана ў Рэвалюцыйную арганізацыю мастакоў Беларусі) і аб’яднанне «Прамень», у якое ўваходзілі мінскія мастакі. У Зах. Беларусі цэнтрам маст. жыцця была Вільня, дзе ў 1919 быў адроджаны Віленскі ун-т, пры Віленскай бел. гімназіі ў 1926— 27 дзейнічала маст. студыя-майстэрня Я.Драздовіча. Пошукі нац. адметнасці, уласцівыя бел. мастакам, у значнай ступені абапіраліся на традыцыі віленскай школы. Творчасць Б.Кубіцкага, Ф.Рушчыца, Л.Сляндзінскага і інш. развівалася пад уплывам агульнаеўрап. плыней. Адно з вядучых месцаў у мастацтве пач. 1920-х г. займалі агітацыйнае і афармленчае мастацтва. Эскізы размалёвак афармлення Віцебска ў 1918— 19 выконвалі А.Бразер, М.Шагал, С.Юдовін, Д.Якерсон, а ў 1920-я г. — К.Малевіч і члены арганізацыі «УНОВНС» B. Ермалаева, М.Коган, Л.Лісіцкі, М.Суэцін, І.Чашнік і інш. Афармленнем Гомеля займаліся мастакі студыі імя Урубеля, у Мінску — М.Цэханоўскі і У.Страмінскі. Развіваліся агітацыйныя графіка і плакат: А.Быхоўскі, М.Волк, А.Гефтэр, Ф.Іванчук, С.Каўроўскі, Л.ЛІсіцкі, Л.Фрындлендэр, Я.Целішэўскі, C. Юдовін, для творчасці якіх характэрны метафарычныя элементы, графічны лаканізм і ўздзеянне авангардных плыней. Агітацыйны плакат сустракаўся ў творчасці А.Ахола-Вало, А.Быхоўскага, П.Гуткоўскага, В.Дваракоўскага, Я.Драздовіча, Г.Зархі, Ф.Іванчука, В.Карамышына, М.Станюты, Б.Ульпі. Лозунгавы характар агітац. графікі сярэдзіны 1920-х г. змяніўся сюжэтнымі кампазіцыямі. Значны ўплыў на развіццё скульптуры ў першыя паслярэв. гады зрабіў т.зв. ленінскі план манум. прапа-

МАСТАЦТВА_____________ 655 ганды. У адпаведнасці з ім у розных гарадах рэспублікі былі ўстаноўлены часовыя помнікі дзеячам міжнар. рэв. руху, выкананыя А.Бразерам, К.Елісеевым, В.Мацвеевым, М.Цэханоўскім, Д.Якерсонам. Яркія нар. вобразы створаны З.Азгурам, А.Бразерам, А.Грубэ. Развіццю бел. скульптуры садзейнічала адкрыццё ў Віцебскім маст. тэхнікуме скульпт. аддзялення (1924), якое ўзначаліў М.Керзін. Выпускнікі гэтага аддзялення (З.Азгур, А.Бембель, А.Глебаў, А.Арлоў, А.Жораў, Г.Ізмайлаў) разам з М.Керзіным выканалі скульпт. афармленне Дома ўрада ў Мінску на тэмы рэв. барацьбы, гісторыі станаўлення сав. улады на Беларусі (1931— 35). Адметнае месца ў жывапісе гэтага часу займае віцебскі перыяд творчасці М.Шагала і К.Малевіча, творчая практыка групы «УНОВПС». У выяўл. мастацтве 1920 — пач. 1930-х г. адлюстраваліся ідэі адраджэння нац. культуры, багатыя гіст. і культ. традыцыі народа і побыт беларусаў, вобразы славутых гіст. асоб Беларусі, помнікі архітэктуры ў творах Я.Драздовіча, А.Грубэ, У.Кудрэвіча, П.Сергіевіча, М.Сеўрука, М.Станюты, А.Тычыны, М.Філіповіча і інш. У пейзажах 1920-х г. пераважала адданасць рэаліст. кірунку, не пазбаўленаму ўплываў імпрэсіянізму (У.Кудрэвіч, панарамныя пейзажы В.Волкава). Сярод інш. пейзажыстаў П.Мрачкоўская, Ф.Пархоменка, Д.Полазаў, Ю .Пэн,. М.Сляпян, М.Станюта. 1920-я г. былі пачаткам фарміравання маст. школы бел. сав. графікі; побач з агітацыйнай масавай графікай развівалася станковая, часопісна-газетная, прыкладная, тэатральны плакат: творы І.Валадзько, П.Гуткоўскага, П.Мрачкоўскай, І.Пляшчынскага, М.Філіповіча і інш. У ліку найб. пашыраных былі пейзаж (малюнкі тушшу А.Астаповіча), архітэктурныя матывы (ксілаграфіі З.Гарбаўца, Я.Мініна,

А.Б е м б е л ь. Гарэльеф у Доме ўрада ў Мінску. 1936.

656

МАСТАЦТВА

С.Юдовіна), індустрыяльныя замалёўкі (лінагравюры А.Тычыны), нацюрморт (акварэлі М.Тарасікава). 3 сярэдзіны 1920-х г. пачала развівацца кніжная графіка (П.Гуткоўскі, В.Дваракоўскі, Г.Змудзінскі, М.Лебедзева, В.Літко, Б.Малкін, А.Тычына, М.Філіповіч, М.Эцдэ і інш.). Графіка ў часопісах («Маладняк», «Світанак», «Наддзвінне» і інш.) набыла выразную сацыяльна-грамадскую накіраванасць у афармленні А.Ахола-Вало, П.Гуткоўскага, В.Дваракоўскага, А.Пузынкевіча, А.Тычыны і інш. Развіваліся карыкатура,

шарж. Важную ролю ў фарміраванні тэатральна-дэкарацыйнага мастацтва адыграла творчасць мастакоў тэатра імя Я.Купалы (БДТ, з 1926 БДТ-1). У бел. дэкарацыйным мастацтве найб. плённымі былі творчыя пошукі ў афармленні нац. твораў, дзе яскрава раскрываўся пафас барацьбы народа за лепшую будучыню: мастакі К.Елісееў, А.Марыкс. Пераважная болыпасць твораў мастакоў Сав. Беларусі экспанавалася на маст. выстаўках (1-я адбылася ў ліст.

1919 у Віцебску, пазней у Бабруйску), а таксама на 1—4-й Усебел. выстаўках (1925, 1927, 1929 і 1931). Значная роля ў вызначэнні шляхоў развіцця мастацтва ў 1930-я г. належыць Усебел. канферэнцыі мастакоў (1931) і 1-му з ’езду мастакоў (1938). Гал. рысай мастацтва 1930-х г. з ’яўлялася прапагандысцкая функцыя, уплыў на масавую свядомасць. Гэтаму ў значнай ступені садзейнічала зацвярджэнне адзінага творчага метаду — сацрэалізму. У жывапісе асаблівая папулярнасць належала сюжэтна-тэматычнай карціне, у аснову

якой былі пакладзены традыцыі рус. рэалістычнага мастацтва 19 ст. Разам з тым творы вылучаліся больш складанай кампазіцыйнай пабудовай, выразнай дынамікай рытмаў, шматпланавым сюжэтным дзеяннем, разгорнутай апавядальнасцю. Сярод найб. значных тэм — героіка-рэвалюцыйная, вытв., калгасная, ваенная, спарт., святочнатрыумфальная, а таксама пейзаж, нацюрморт і партрэт. Гіст. тэма займала важнае месца ў творчасці С.Андруховіча, І.Ахрэмчыка, Г.Бржазоўскага, Г.Віеру, В.Волкава, П.Гаўрыленкі, М.Гусева, І.Давідовіча, В.Дзежыца, Я.Зайцава, Г.Змудзінскага, К.Касмачова, А.Кроля, Я.Кругера, М.Манасзона, Л.Рана, В.Ру-

нальнай афарбоўкі (творы В.Волкава, М.Гусева, І.Давідовіча, Я.Ціхановіча). Псіхалагізм вобразаў, дасканала адлюстраваная індывідуальнасць уласцівы партрэтам І.Ахрэмчыка, В.Волкава, М.Гусева, Я.Кругера, У.Кудрэвіча, Д.Полазава, М.Станюты, М.Тарасікава, Р.Семашкевіча, М.Філіповіча, групавым партрэтам У.Руцая. Сярод нешматлікай колькасці камерных партрэтаў творы П.Явіча, жанравыя — Ю.Пэна. У пейзажы важным вобразным элементам стала адлюстраванне працы сав. чалавека, бурных працэсаў сацыяліст. будаўніцтва: У.Кудрэвіч, М.Дучыц, А.Шаўчэнка, Б.Звінагродскі, С.Лі, Г.Ізергіна. Паступова больш урачыста пафасны характар набыла сав. быт. карціна: А.Волкаў, І.Давідовіч, Я.Красоўскі, У.Хрусталёў. Пашырылася таксама тэма спорту. У творчасці шэрагу мастакоў Зах. Беларусі (М.Сеўрук, П.Сергіевіч) у 1930-я г. цэнтральнае месца занялі рамантычнага характару жанравыя кампазіцыі, партрэты і пейзажы, у якіх адлюстраваны падкрэслена нац. вобразы, паэтычныя эпізоды сялянскага жыцця і побыту, эмацыянальна выразныя вобразы роднай прыроды. Росту майстэрства мастакоў-графікаў садзейнічала адкрыццё ў Віцебскім маст. тэхнікуме графічнага аддзялення (1930). У розных тэхніках працавалі Ф.Фогт (літаграфія), Л.Лейтман (акварэль), М.Тарасікаў і А.Бразер (малюнак тушшу), Б.Малкін (афорт). Тэматыка іх твораў самая разнастайная: сатыр. малюнкі, водгук на папіт. падзеі, ілюстрацыі да літ. твораў, плакаты. У афар-

цая, Ф.Фогта, У.Хрусталёва, Я.Ціхановіча, М.Эндэ. У 1930-я г. тэматычньм карціны, скіраваныя на адлюстраванне вытв. працэсаў у прамысловасці і сельскай гаспа-

мленні кніг, сярод якіх вырасла колькасць твораў рус. класікаў, прымалі удзел Б.Басаў, А.Волкаў, М.Гусеў, М.Карпенка, М.Лебедзева, М.Малевіч, Б.Малкін, І.Мільчын, Я.Мінін, А.Тычына, М.Эндэ і інш. Вытв. тэма дамінавала ў творах А.Астаповіча, А.Волкава, І.Гембіцкага, Л.Лейтмана, Б.Малкіна, Л.Рана, М.Тарасікава, А.Тычыны, В.Ціхановіча і інш. У галіне манум. скульптуры створаны помнікі У.І.Леніну ў Полацку (1936) і ў Слуцку (1938) А.Бембелем, у Барысаве (1935) А.Грубэ, помнік Ф.Э.Дзяржынскаму ў Дзяржынску (1933) — А.Грубэ. У станковай скульптуры працавалі таксама А.Арлоў, А.Жораў, А.Глебаў, А.Грубэ і інш., у галіне скулыггурнага партрэта — М.Керзін, А.Бразер, З.Азгур. Скульптары спрабавалі выйсці за межы аднафігурнай кампазіцыі (творы Л.Карпенкі, А.Арлова, А.Глебава, С.Селіханава). Тэатральна-дэкаратыўнае мастацгва 1-й пал. 1930-х г. характарызавалася эксперыментамі, пэўным адыходам ад рэалізму (М.Аксельрод, С.Тоўбін), захапленнем кубафутурызмам, экспрэсіяніз-

дарцы, займалі дамінуючае месца ў творчасці І.Ахрэмчыка, Г.Віера, В.Волкава, П.Гаўрыленкі, М.Даўгялы, А.Заборава, Дз.Камарова, А.Каржанеўскага, Я.Красоўскага, Я.Кругера, С.Лі, А.Шаўчэнкі, М.Філіповіча. Паэтычныя і рамантычныя сюжэтна-тэматычныя кампазіцыі, прысвечаныя жыццю і побыту людзей, пераважалі ў творах А.Волкава, Я.Красоўскага, Л.Лейтмана, У.Хрусталёва, Я.Ціхановіча. Сярод твораў манум. жывапісу кампазіцыі І.Ахрэмчыка, В.Волкава. Цэнтр. вобразы ў партрэтах — рабочы, селянін і салдат, ударнікі працы, калгаснікі, лётчыкі, камандзіры, камсамольцы, піянеры (тво■■ ры А.Волкава, Дз.Камарова, Н.Тарасікава, Я.Ціхановіча). Вобразы сав. правадыроў, зведзеныя да некалькіх кампазіцыйных схем, пазбаўлены эмацыя-

мам, канструктывізмам. Але гэтыя пошукі ў хуткім часе закончыліся вяртаннем на рэаліст. пазіцыі. Гэтаму садзейнічаў і рэпертуар бел. тэатраў, які папоўніўся новымі сучаснымі творамі. Сярод дэкарацыйных вырашэнняў вылучалася сцэнаграфія Я.Нікалаева, Дз.Уласюка, І.Ушакова. У сярэдзіне 1930-х г. прыйшло новае пакаленне мастакоў-дэкаратараў: М.Блішч, У.Кульваноўскі, П.Масленікаў, І.Пешкур, І.Санін. У канцы 1930 — пач. 1940-х г. выкарыстоўваліся пераважна рэаліст. сродкі выразнасці, традыцыі рус. сцэнаграфіі (дэкарацыі А.Басулаева, А.Марыкса, Я.Нікалаева, З.Сірвінта, І.Ушакова, К.Ціханава і інш.).

МАСТАЦТВА 1940—80-х гадоў. У пасляваенным жывапісе пераважная ўвага аддавалася сюжэтна-тэматычнай карціне, бо менавіта ў ёй з найб. паўнатой можна было ўвасобіць тагачасныя ідэалагічныя рэаліі. Такога плана творы стваралі І.Ахрэмчык, Н.Воранаў, І.Давідовіч, Я.Зайцаў, П.Раманоўскі, В.Цвірка, А.Шыбнёў. На пасляваенны бел. жывапіс моцна ўплывала ваенная тэматыка. Мастакі імкнуліся вырашыць праблему гераічнага ў мастацтве, але на тым этапе пераважалі спрошчаныя жыццёвыя ўражанні, нескладаная апавядапьнасць сюжэтаў. Пад лозунгам барацьбы за павышэнне прафес. майстэрства жывапіс паступова траціў умоўнасць, асацыятыўнасць, сімволіку. Большасць папотнаў ілюстратыўна ўзнаўлялі пэўныя бакі рэчаіснасці. Паслядоўна развіваліся традыцыі рэаліст. жывапісу ў творчасці І.Ахрэмчыка, В.Волкава, Я.Зайцава, Х.Ліўшыца, У.Сухаверхава, В.Цвіркі, Я.Ціхановіча, А.Шыбнёва і

інш. Да лепшых кампазіцый ваеннай тэматыкі належаць творы «Палонных вядуць» А.Шыбнёва (1947), «За родную Беларусь» У.Сухаверхава, «Партызаны ў разведцы» Я.Ціхановіча (абодва 1948). У тэматычных крыніцах быт. жанру арыентацыя на творчыя здабыткі перасоўнікаў вяла да эпігонскага выкарыстання некат. матываў шляхам іх перапрацоўкі і развіцця ў духу новых паліт. рэалій. Нават пейзаж стаў сферай ідэалагічнай увагі. Таму часта аберагальную фуцкцыю выконвала назва твора. У 1947 радзіму наведаў В.К.Бялыніцкі-Біруля, што натхніла яго на стварэнне работ: «Ізноў расквітнела вясна. Па слядах фашысцкіх варвараў»,

МАСТАЦТВА_____________ 657 явіць індывід. рысы, псіхалагічны і эмацыянальны стан, але і імкненне да тыпізацыі вобраза. У рэчышчы плана манум. прапаганды развівалася манум. скульптура. Вядучае месца ў скульпт. аздабленні бел. гарадоў і пасёлкаў займаў помнік У.Леніну, які быў (як і помнік І.Сталіну) абавязковым атрыбутам цэнтр. плошчы. 3 мэтамі барацьбы з «буржуазным індывідуалізмам» над помнікамі часта працавалі вялікія групы скульптараў і архітэктараў, што вяло да поўнага абязлічвання твора. Напр., над манум. помнікам І.Сталіну на Цэнтр. плошчы ў Мінску працавала «брыгада» скульптараў у складзе З.Азгура, А.Бембеля, А.Глебава, С.Селіханава, архітэктараў Г.Заборскага і У.Караля. Паводле ўказаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР на тэр. Беларусі былі ўстаноўлены бюсты двойчы Герояў Савецкага Саюза П.Я.Галавачова, С.І.Грыцаўца, С.Ф.Шутава, І.І.Якубоўскага; узведзены помнікі-бюсты Ф.Э. Дзяржынскаму, легендарнаму дзеду Талашу, дзеячу рэв. руху ў Зах. Беларусі, партызанцы В.Харужай, а таксама нар. паэту Беларусі Я.Купалу. Распачаты работы над абеліскам на плошчы Перамогі ў Мінску ў гонар воінаў Сав. Арміі і партызан, што загінулі ў 1941— 45. Пры ўсіх сваіх недахопах творы тагачаснай манум. скульптуры мелі адну станоўчую якасць — яны заўсёды былі ў поўнай адпаведнасці з архітэктурным асяроддзем. Ім уласціва тая ж статычнасць, важкасць і пампезнасць.

У 1950-я г. выкананы шэраг скульпт. кампазіцый, прызначаных для аздаб«Беларусь. Пачатак лета», «Зялёны лення архітэктурных збудаванняў. Замай» (усе 1947). Яго творчасць моцна вяршылася стварэнне ансамбля плопаўплывала на бел. мастакоў. У жанры шчы Перамогі ў Мінску з абеліскампейзажа працавалі Г.Азгур, П.Гаўры- помнікам воінам Сав. Арміі і партызаленка, Б.Звінагродскі, С.Каткоў, У.Куд- нам, што загінулі ў баях з фашызмам рэвіч, А.Мазалёў, В.Цвірка, А.Шыбнёў. (скульптары С.Адашкевіч, З.Азгур, Характэрным для творчасці мастакоў- А.Бембель, А.Глебаў, С.Селіханаў). Аддэкаратараў пасляваеннага перыяду бы- ной з гал. у пасляваеннай скульптуры ло імкненне падпарадкаваць усе выраз- была задача ўшанавання герояў Вял. ныя сродкі раскрыццю ідэйнага зместу Айч. вайны. Шматлікія помнікі ўзветвора: М.Блішч, А.Грыгар’янц, П.Мас- дзены амаль ва ўсіх населеных пунктах ленікаў, С.Нікалаеў, Я.Нікалаеў, І.Уша- рэспублікі, што служыла важным сродкоў. Бел. скульптары аднаўлялі тыя кам патрыят. выхавання. 3 1951 З.Азтворы (пераважна манум. скульптуры), гур, А.Бембель, А.Глебаў і С.Селіханаў якія былі знішчаны ў час вайны, у т.л. прынялі ўдзел у скульпт. афармленні помнік У.Леніну і рэльефы для Дома новага будынка Маскоўскага дзярж. ўрада ў Мінску, помнікі У.Леніну, ун-та імя М.В.Ламаносава. У кніжнай і Ф.Э.Дзяржынскаму, І.В.Сталіну ў роз- станковай графіцы плённа працавалі ных гарадах Беларусі. Стваралі таксама І.Гембіцкі, С.Герус, С.Раманаў, Л.Ран, партрэты камуніст. дзеячаў інш. краін. А.Тычына, В.Ціхановіч і інш. Адной з Значную цікавасць уяўляе і партрэтная гал. ліній у развіцці графічнага мастацскульптура А.Бембеля, А.Глебава, бра- тва Беларусі ў пасляваенны перыяд статоў Л. і М. Роберманаў, С.Селіханава і ла адлюстраванне падзей вайны: жыццё інш., у якой бачна спроба не толькі вы- і побыт партызан, іх партрэтныя выявы,

658_____________ МАСТАЦТВА

Новае пакаленне мастакоў, што прыйшло ў 1960-я г., узбагачала вобразныя і выразныя сродкі ўсіх відаў і жанраў, актыўна перабудоўвала выяўл. мовы жывапісу, графікі, скульптуры. Усё выразней праяўлялася тэндэнцыя да індывідуалізаванага прачытвання гіст. і сучасных падзей. Мастакі, што працавалі ў гэтыя гады ў розных відах і жанрах мастацтва, імкнуліся да трактоўкі вобраза ў героіка-ўзвышаным, манум. плане. Назіраўся шырокі зварот да драм. і

эпізоды ваен. дзеянняў і г.д. Для многіх мастакоў-удзельнікаў барацьбы з фашызмам гэта стала арганічным працягам і абагульненнем тых непасрэдных уражанняў, натурных замалёвак, якія былі зроблены ў гады вайны (С.Раманаў). Аднаўленне Мінска ўвасоблена ў творах Л.Лейтмана, А.Тычыны. Бел. графікі не засталіся ў баку і ад працы над гісторыка-рэв. тэмамі (кампазіцыі А.Волкава). Не менш папулярнымі былі тэмы працы: аднаўленне нар. гаспадаркі, сацыяліст. будаўніцтва, што выяўлялася традыц. іканаграфічнымі сродкамі ўтворах Н.Галоўчанкі, І.Гембіцкага, Л.Лейтмана, С.Раманава, Л.Рана, A. Тычыны і інш. Аднак для такіх твораў была характэрна аднасгайнасць кампазіцыйных і вьмўл. прыёмаў. Маст. традыцыі, закладзеныя ў перадваенныя гады, працягваліся ў кніжнай графіцы. Сюжэтна-апавядапьная сістэма маст. ілюстравання засталася вядучай у творчасці бел. графікаў. У іх творах адзначаецца імкненне да дакладнай перадачы сюжэтнай лініі літ. твора, стварэння ў чытача адчування рэальнасці выяўляемага. Ілюстраваліся пераважна кнігі для дзяцей. 3 1948 адзначаецца пэўны рост не толькі агульнай колькасці выданняў, але і іх паліграфічнай якасці. лірычных тэм, якія маюць рамант. Работы мастакоў-графікаў П.Астроў- афарбоўку. Маладыя мастакі ўзбагачалі скага, А.Волкава, І.Давідовіча, В.Ціха- мастацтва новымі ідэямі, пашыралі коновіча і інш. да твораў маст. літаратуры ла тэм, сюжэтаў, вобразаў. Адлюстрасталі пунктам адліку для развіцця і па- ванне канкрэтных фактаў, выяўленчы ляпшэння выдавецкай справы і ілюс- пераказ падзей саступалі месца абатравання кніг. Асаблівасцю бел. кніж- гульненню. Мінулае імкненне да шматнай графікі гэтага перыяду была яе цес- слоўнасці, дэталёвай акрэсленасці праная сувязь з сатырычнай, паколькі сторы, месца і часу змяніліся лаканізшмат мастакоў супрацоўнічала з сатыр. мам выразных сродкаў, двухмернасцю час. «Вожык» (А.Волкаў, М.Гурло, разгорнутай на карціннай плоскасці М.Гуціеў, Дз.Красільнікаў, С.Раманаў, прасторы. Манументалізм і статычB. Ціхановіч). У галіне кніжнай ілюс- насць форм, графічнасць у абмалёўцы трацыі ў 1940 — пач. 1950-х г. працава- контураў сталі досыць распаўсюджанылі таксама І.Давідовіч, Р.Кудрэвіч, мі прыёмамі. Шахцёры, мантажнікі, будаўнікі, геолагі і людзі інш. прафесій М.Манасзон, Д.Парахня, Ю.Пучынскі.

3 сярэдзіны 1950-х г. пашыраліся выяўляліся рашучымі, поўнымі энергіі, творчыя сувязі мастакоў Беларусі з грамадз. адказнасці ў творах М.Данцыінш. нац. школамі, наладжваліся між- га, Ф.Дарашэвіча, М.Савіцкага, І.Стасенар. кантакты. Для мастацтва сталі ха- віча, В.Сумарава, І.Фяцісава. Па-ранейрактэрнымі лаканічнасць і прастата ў шаму гал. ўвага аддавапася героіка-рэв. выяўленні жыццёвых сітуацый. Нават у тэматыцы. Але ў вырашэнні гэтых тэм вырашэнні ідэалагічнай тэматыкі пра- ужо адзначаліся спробы псіхалагічнага глядаецца абагульнена-тыпізаваны па- даследавання, філас. разважанняў аб дыход. Усё больш праяўлялася імкнен- сэнсе жыцця, цвярозы рэалізм і рамант. не да асабістага выказвання, пазбаўле- ўзнёсласць. Паказальным у гэтых аднонага псеўдапафасу і апісальнасці ў па- сінах з ’яўляецца трыпціх К.Касмачова дыходзе да выяўлення рэчаіснасці. «Незабыўнае» (1962). Разам з тым у гэМінулая абмежаванасць і жорсткая ак- ты перыяд прадаўжалі працаваць масрэсленасць жанраў паступова саступала такі, якія прытрымліваліся былых асмесца свабоднаму іх сумяшчэнню. Ад- ноў станкавізму. Канкрэтнасць падзеі, бываўся перагляд вобразна-пластыч- псіхалагізм у абмалёўцы вобразаў, заных сродкаў мастацтва, ішла выпрацоў- хаванне традыц. аб’ёмна-пластычнай ка новага сацыяльна-маральнага ідэалу. выяўленчасці ўласцівы творам Я.Зайца-

ва, Я.Красоўскага, Р.Кудрэвіч, Э.Куфко, М.Манасзона, Я.Ціхановіча, А.Шыбнёва. Лірыка-паэт. ўспрыманне рэчаіснасці, акцэнт на жывапісных якасцях твора, тонкіх каларыстычных спалучэннях пры захаванні асноў рэапістычнай карціны характэрна для В.Грамыкі, В.Жолтак, Р.Кудрэвіч, В.Цвіркі. Больш выразна і паслядоўна новыя тэндэнцыі жывапісу праявіліся з 2-й пал. 1960-х г., калі асоба мастака вызначала вобразны лад карціны. Публі-

М.С а в і ц к і. Танец з факеламі. 3 цыкла «Лічбы на сэрцы». 1978. цыстычны пафас і пэўная рыторыка палотнаў пач. 1960-х г. змянялася пошукам паглыблена-псіхалагічнага падыходу да выяўлення («Партызанская мадонна» М.Савіцкага, 1967). Падзеі Вял. Айч. вайны заставаліся па-ранейшаму ў цэнтры ўвагі бел. мастакоў, але іх трактоўка набыла інш. выяўл. і сэнсавае адценне. Ад простага фабульнага пераказу эпізоду мастакі перайшлі да апасродкаванага, філас. асэнсавання адной з найб. трагічных старонак у гісторыі 20 ст.: кампазіцыі М.Данцыга («Беларусь — маці партызанская»), Л.Шчамялёва («Маё нараджэнне», абедзве 1967), М.Залознага («Салдаткі», 1969), В.Грамыкі («1941 год. Над Прыпяццю», 1970; «Жанчынам Вялікай Айчыннай прысвячаецца», 1972), М.Савіцкага («Віцебскія вароты», 1967; «Поле», 1974), Г.Вашчанкі («Балада аб мужнасці», 1974) і інш. Значнай з’явай у маст. адлюстраванні тэмы вайны стаў цыкл твораў М.Савіцкага «Лічбы на сэрцы» (1974— 80). Не толькі чалавек, але і прырода, рэчы набываюць у творах рысы індывід. прачытання. Гэта вяло да большай разнастайнасці стылістычных і вобразна-пластычных вырашэнняў. Бел. мастакі звярталіся да заваёў нац. жывапісу 1920-х г., да скарбаў нар. творчасці, сусв. мастацтва: творы І.Басава, А.Малішэўскага. Зварот да фальклору бачны ў творах У.Стальма-

шонка, В.Сумарава. Рэмінісцэнцыі жывапісу франц. пуантэлістаў адчувальныя ў палотнах Н.Шчаснай. Шырокія, панарамныя, эпічныя па характары пейзажы дэманстраваў В.Цвірка.

3 2-й пал. 1970-х г. у бел. жывапісе ўзрасла цікавасць да нац. гісторыі. Назіралася парушэнне былой жанравай акрэсленасці: цяжка аддзяліць партрэт ад тэматычнай карціны, пейзажа. Жывапісная мова ўзбагачалася складанымі вобразнымі асацыяцыямі, сімволікай,

сродкаў выразнасці графікі найперш звязаны са станковай гравюрай. Абагульненасць і лаканізм гравюрнай мовы адпавядалі тагачаснай маст. стылістыцы. Пад лозунгам «Эстамп у кожны дом» адбывалася адкрыццё эстампных майстэрань па ўсёй краіне. У 1961 эстампныя друкарні створаны і пры Маст. фондзе Беларусі. На змену ілюстрацыйна-сюжэтнаму кірунку прыйшлі больш складаныя вобразныя рашэнні. Традыц. кірунак у графіцы развівалі

метафарай: творы Г.Вашчанкі, А.Марачкіна, М.Селешчука, Л.Шчамялёва, Ф.Янушкевіча і інш. Прыкметнае месца ў тэматычным спектры бел. жывапісу па-ранейшаму належыць адлюстраванню сучаснага жыцця ў розных яго праяўленнях. Метафарычныя, насычаныя сімволікай творы Г.Вашчанкі, А.Кішчанкі, А.Марачкіна, У.Тоўсціка, Л.Шчамялёва і інш. даюць уяўленне аб шырокім дыяпазоне кампазіцыйных і пластычных пошукаў бел. жывапісцаў. Шырокі зварот да традыцый старых майстроў (у прыватнасці, да малых галандцаў) прасочваецца ў творах Б.Казакова. Выразнасць і вытанчанасць колеру, выкарыстанне яго сэнсавых і сімвалічных якасцей увасоблены ў творах М.Бушчыка, А.Кузняцова, Л.Хобатава і інш. У той жа час адзначаецца пэўная страта цікавасці да тэматычнай карціны ў яе мінулым разуменні. Тэндэнцыя да раўназначнасці ўсіх жанраў жывапісу стала характэрнай для многіх мастакоў. У творах мастакоў бачна больш жывапіснай свабоды, фантазіі, пошуку новых выразных сродкаў. У канцы 1950 — пач. 1960-х г. прыйшло маладое пакаленне мастакоў і ў графіку, кадры якіх пачаў рыхтаваць Бел. тэатр.-маст. ін-т. Сярод яго першых выпускнікоў Л.Асецкі, А.Кашкурэвіч, Н.Паплаўская, Г.Паплаўскі, В.Шаранговіч і інш. Творча працавапі і выхаванцы інш. устаноў СССР: С.Герус, А.Лось, А.Паслядовіч. Пошук новых

мастакі старэйшага пакалення: Л.Ран, А.Волкаў, А.Тычына і інш. Адной з вядучых тэндэнцый у графіцы 1960-х г. стала этнаграфічна-фальклорная. Шырокі зварот да нар. традыцый у цеснай сувязі з сучаснай выяўл. мовай характэрны для творчасці А.Лось, Н.Паплаўскай, А.Паслядовіч. У 1970-я г. да іх далучыліся У. і М. Басалыгі, В.Мікіта, У.Савіч, М.Селяшчук, В.Славук і інш. Сучасная выяўл. эстэтыка ў сукупнасці з нар. пластычнымі традыцыямі найб. ярка ўвасобілася ў творчасці А.Паслядовіч і А.Лось. Больш шырокія творчыя сувязі, магчымасць знаёмства з дасяг-

МАСТАЦТВА

659

неннямі зах. мастацтва станоўча паўплывалі на развіццё бел. графікі. Імкненне да абвостранай экспрэсіі, эмацыянальна выразнай выяўленчай формы характэрна для твораў А.Кашкурэвіча. У 1960-я г. ўзніклі шматлікія разнавіднасці эстампа: рэпартажныя, ілюстратыўныя, дэкаратыўныя і інш. Характэрнымі сталі змены ў маст. успрыманні навакольнай рэчаіснасці. Лаканізм маст. сродкаў, экспрэсія і дынамічнасць кампазіцыі ў сукупнасці з рамантызацыяй і гераізацыяй вобразаў уласцівы творчасці Г.Паплаўскага. Змены ў развіцці бел. графікі адзначаюцца з 2-й пал. 1970-х г. Грамадскі пафас 1960-х г., эпічнасць светаадчування змяняецца лірызмам, індывідуальным успрыманнем і адлюстраваннем жыцця. Усё больш увагі мастакі аддавалі тэхн. майстэрству, вытанчанасці графічнай мовы, удасканаленню мастацка-пластычнай формы, ускладненню кампазіцыі. Мантажныя прынцыпы пабудовы кампазіцыі, элементы сюррэалізму і інш. маст. плыней 20 ст. ўвасобіліся ў творах У.Савіча, М.Селешчука, Г.Скрыпнічэнкі, В.Славука. Па-ранейшаму плённа развівалася і этнагр. тэндэнцыя ў бел. графіцы. У творах У.Басалыгі, М.Купавы, А.Лапіцкай, Р.Сітніцы зварот да нар. каранёў дапамагае паўней выявіць нац. стылявыя асаблівасці. Прыкметнай адметнасцю графічных твораў стала іх «вясковая» накіраванасць. Мастакі адыходзілі ад мітусні горада ў ціхі патрыярхальны быт правінцыі з яе маляўнічымі краявідамі, жыццём чалавека, якое неаддзельна ад прыроды і напоўнена значнасцю і сэнсам: серыі Л.Асецкага, Г.Паплаўскага, творы Э.Агуновіча, А.Лапіцкай, В.Мікіты, Н.Паплаўскай, А.Паслядовіч, У.Са-

660

МАСТАЦТВА

віча. Не пакінута па-за ўвагай і традыц. для бел. мастацгва тэма вайны: творы Л.Асецкага, Г.Паплаўскага, ілюстрацыі Ю.Герасіменкі-Жызнеўскага, А.Кашкурэвіча, у якіх выяўленчы рад не просты пераказ фабулы, а глыбіннае спасціжэнне сутнасці падзей, іх філас. асэнсаванне сродкамі графікі. У кніжнай графіцы пашыраўся дыяпазон тэхн. сродкаў, удасканальвалася выканальніцкае майстэрства. Тыповай з ’явай стала выкарыстанне змешанай тэхнікі, мантаж, аплікацыя. Пад уплывам еўрап. кніжнага дызайну графічная мова і маст. структура выданняў набывала большую дынаміку. У гапіне кніжнай графікі працавалі Б.Забораў, Я.Кулік, А.Кашкурэвіч, Г.Паплаўскі, В.ІІІаранговіч і інш. На мяжы 1970— 80-х г. у бел. кніжную графіку прыйшла новая генерацыя мастакоў: Т.Беразенская, М.Казлоў, І.Кліменка, І.Лобан і інш. Найб. значныя дасягненні ў галіне кніжнай ілюстрацыі — работы А.Кашкурэвіча, Г.Паплаўскага, В.Славука, В.Шаранговіча. Значныя поспехі дасягнуты мастакамі ў афармленні дзіцячай літаратуры. Эксперыменты з кампазіцыяй, прасторай, колерам, свядомае адмаўленне ад мінулай апавядальнасці дазвалялі графікам выйсці на новы ўзровень маст. трактоўкі літ. тэксту. Адзін з кірункаў у ілюстраванні звязаны з асацыятыўным падыходам, са свабодным палётам фантазіі мастака, калі выяўленчы рад не разлічаны на непасрэдную адпаведнасць тэксту, а з ’яўля-

У.Б а с а л ы г а. Царква ў Малым Мажэйкаве. 3 серыі «Помнікі дойлідства Беларусі».

1977.

В.Ш а р а н г о в і ч . Ілюстрацыя да паэмы А.Міцкевіча «Пан Тадэвуш». 1985.

ецца абуджальным штуршком для яго вобразнага асэнсавання (М.Селяшчук). Другі кірунак звязаны з традыц. пераказам ключавых момантаў сюжэта, з раздзяленнем тэксту і яго маст. інтэрпрэтацыі (В.Славук, В.Шаранговіч). Для 1970 — сярэдзіны 1980-х г. характэрна пільная ўвага і цікавасць мастакоў-графікаў да нац. традыцый. Яна ішла ўжо не па шляху цытавання асобных элементаў нар. мастацтва, а на больш высокім узроўні яго творчага пераасэнсавання. Значна павысіўся прафес. ўзро-

вень мастакоў, іх валоданне рознымі тэхнікамі і сакрэтамі графічнага мастацтва. Шырока выкарыстоўваліся інш. віды мастацтва: кіно, фатаграфія, сцэнаграфія. Бел. скулыпура ў 1960— 80-я г. таксама перажыла якасныя змены. Творчае аблічча бел. пластыкі пачалі вызначаць выпускнікі Бел. тэатр.-маст. ін-та. Гал. іх кірунак звязаны з развіццём манум. форм скульптуры. Разам з майстрамі старэйшага пакалення плённа працавалі маладыя мастакі — А. Анікейчык, С.Вакар, Л.Гумілеўскі, М.Рыжанкоў, А.Шатэрнік і інш. Вайна па-ранейшаму моцна ўплывала на развіццё манум. скульптуры. Узводзіліся помнікі, мемарыяльныя ансамблі і комплексы, якія мелі шматпланавую прасторавую кампазіцыю, дзе спецыфіка розных відаў мастацтва выкарыстоўвалася для рэалізацыі значных грамадзянскіх ідэй. Гэта мемарыяльныя комплексы «Хатынь» (1969, скульптар С.Селіханаў, арх. Ю.Градаў, Л.Левін, В.Занковіч), «Брэсцкая крэпасць-герой» (1971, скульптары А.Кібальнікаў, А.Бембель, У.Бабыль, арх. У.Кароль, В.Волчак, В.Занковіч, Ю.Казакоў, А.Стаховіч, Г.Сысоеў) і інш. У канцы 1960— 70-х г. ішло масавае ўзвядзенне курганоў славы і памяці, якія дапаўняліся архітэктурна-пластычнымі аб’ёмамі, выкарыстаннем магчымасцей ландшафту. Прыклад такой кампазіцыі — Курган Славы Савецкай Арміі — вызваліцельніцы Беларусі (1969, скульптары А.Бембель, А.Арцімовіч, арх. Л.Міцкевіч, А.Стаховіч). Канструктыўнасць станавілася важнейшым кампанентам вобразнай выразнасці. Раз-

С.Р ы м а шэ ў с к і . Чаша. 2002.

МАСТАЦТВА

У Т о ў с ц і к. Сон II. 1992. вівалася манументальна-дэкар. скулытгура, звязаная з фарміраваннем сучаснага гар. асяроддзя. Такія творы ў меншай ступені залежалі ад ідэалагічных догмаў, былі больш свабодныя ў стылістычных і пластычных адносінах. Іх адрознівае і тэматычная разнастайнасць, дзе сучаснасць суседнічае з гіст. і фалькл. рэмінісцэнцыямі: манументальна-дэкар. скульптуры А.Анікейчыка, Л.Гумілеўскага, В.Занковіча, А.Заспіцкага, Л.Зільбера, Ю.Палякова, А.Шатэрніка і інш. Сучаснае прачытванне традыц. класічных сімвалаў у дэкар. скульптурах В.Занковіча, Б.Маркава. Засяроджанне ўвагі на псіхал., маральных і гуманістычных аспектах манум. пластыкі, адыход ад прапагандысцкай зададзенасці ўласцівы творам А.Анікейчыка (помнік Я.Купалу ў Мінску і ў в. Ляўкі Аршанскага р-на), А.Заспіцкага, М.Рыжанкова і І.Міско (помнік М.Горкаму ў Мінску), С.Гарбуновай (помнік Сымону Буднаму ў Нясвіжы) і інш. У станковай скулыггуры разам з ваеннай тэмай развівалася тэцдэнцыя гісгорыка-рамант. адлюстравання мінулага, асабліва звязанага з нац. спецыфікай: творы У.Церабуна, С.Ларчанкі, Ю.Платонава, А.Хараберуш, А.Шатэрніка і інш. Актуальнай станавілася праблема відавой спецыфікі і для скульптуры малых форм. Для мастакоў на першы план пачала выходзіць не выяўлен-

661

ная дынаміка выставачнай дзейнасці, вострая палеміка паміж прадстаўнікамі розных кірункаў, пашырэнне міжнар. абмену ў галіне культуры і г.д. Больш яскравай стала дыферэнцыяцыя сац. функцый мастацтва, вызваленне яго ад празмерных ідэалагічных пут. Актыўна фарміраваліся новыя атрыбуты маст. асяроддзя, арганізоўваліся міжнар. пленэры, ствараліся нефармальныя творчыя аб’яднанні. Значна пашырыўся жанрава-відавы спектр выяўл. мастацтва. Акрамя класічных відаў мастацтва, трывалае месца на культурнай сцэне займаюць фотамастацтва, арт-дызайн, мастацтва акцый і інш. У творчых мэтах як сродак выказвання, які дапаўняе традыц. формы жывапісу, графікі скульптуры, выкарыстоўваюцца і новыя віды сродкаў масавай камунікацыі. Разам з тым пачалася хваля камерцыялізацыі ў мастацтве, пераарыентацыя стратэгіі і тактыкі груп мастакоў адносна форм уласнасці. Шэраг маст. тэндэнцый 2-й пал. 1990-х г. не з’яўляецца лагічным працягам папярэдніх традыцый. Імкненне некат. мастакоў да хуткага фінансавага поспеху праз тэхналогіі камерцыйнай папулярызацыі, адсутнасць рычагоў уплыву з мастакоўскага боку і часць, а пераасэнсаванне форм натуры, маст. крытыкі, адсутнасць стройнай натрансфармацыя звыклага ў гратэскнавукова-абгрунтаванай праграмы развіцфантастычнае з акцэнтам на пластычця новага этапу прафес. выяўл. мастацную выразнасць. У скульптуры малых тва незалежнай краіны негатыўна форм арганічна развіваліся мануменўплывалі на агульны ўзровень культутальнасць і дэкаратыўнасць (пластыка ры. У 2-й пал. 1980 — пач. 1990-х г. па A. Мятліцкага). Манументальна-дэкар. ініцыятыве мастакоў і мастацтвазнаўхарактар уласцівы творам А.Кузняцова, У.Слабодчыкава, А.Фінскага. Пашыраліся змены ў вобразна-пластычнай структуры твораў, смелае парушэнне мінулай акрэсленасці жанраў, імкненне да выяўлення выразнасці і прыгажосці пластыкі і матэрыялу. У 1960— 70-я г. ў тэатральна-дэкарацыйным мастацтве пераважалі рысы «суровага стылю» з адзінай дэкарацыяй і мінімумам дэталей. 3 2-й пал. 1970-х г. адначасова з традыц. прынцыпамі афармлення спектакляў узбагачаліся сродкі выразнасці сцэн. прасторы. Выкарыстанне новых відаў прасторавых канструкцый, маст. метафары, каляровага асвятлення ўласціва творчасці М.Апіёка, М.Волахава, B. Галубовіча, Э.Гейдэбрэхта, Б.Герлавана, Я.Ждана, Т.Карвяковай, А.КляўК.С е л і х а н а ў. Двое. 1994—95. зера, В.Лесіна, Я.Лысіка, З.Марголіна, У.Матросава, Дз.Мохава, Л.Рулёвай, А.Салаўёва, Ю.Тура, В.Цімафеева, Я.Ча- цаў на арэндных і некамерцыйных памадурава, У.Чарнышова, М.Якуніна і чатках у Мінску, Гродне, Віцебску адінш. ў драм. і муз. тэатрах. крыліся маст. гаперэі («Верхні горад», МАСТАЦТВА 1990 — пач. 2000-х гадоў «У Пушкіна», «А.В.», «Ыоуа», «УІШГІЗ», Пра новы якасны ўзровень бел. маст. «У майстра», «6 лінія», «Медэя» і інш.), культуры пач. 1990-х г. сведчаць выключ- якія адыгралі важную ролю ў сцвяр-

662

МАСТАЦТВА

джэнні новых для Беларусі відаў мастацтва. У 1998 у Мінску ўтвораны Музей сучаснага выяўл. мастацтва (дырэктар В.Шаранговіч). У 1990-я г. новае развіццё атрымаў станковы жывапіс. Яго адрознівае паглыбленая цікавасць да падкрэслена каларыстычных якасцей. Вял. рэзананс мелі выстаўкі твораў Л.Шчамялёва, М.Савіцкага, У.Стальмашонка, С.Кірушчанкі, А.Марачкіна, З.Літвінавай. Творча эксперыментуюць прадстаўнікі сярэдняга і маладога пакаленняў: В.Альшэўскі, М.Басаў, Р.Вашкевіч, У.Ганчарук, У.Зінкевіч, С.Каткова, У.Кожух, А.Ксяндзоў, Ю.Піскун, С.Рымашэўскі, У.Тоўсцік, Л.Хобатаў, В.Шкаруба, Ф.Янушкевіч і інш. Рэдка сустракаюцца вял. манум. размалёўкі (творы

(1994), М.Доўнар-Запольскаму ў Рэчыцы (1997) В.Янушкевіча, кн. Давыду ў Давыд-Гарадку (2000) А.Дранца і інш. Адметнай пдастычнай мовай вылучаюцца скульпт. творы В.Борздага, І.Засімовіча, М.Інькова, В.Копача, У.Панцялеева, К.Селіханава і інш. Г.Буралкін, Г.Гаравая, С.Гарбунова, У.Жбанаў, А.Мятліцкі, У.Слабодчыкаў, А.Фінскі развіваюць традыц. кірункі сучаснай скульптуры. Захаванне традыцый акадэм. майстэрства застаецца пераважнай рысай для большасці скульптараў. Разам з тым аўтары імкнуцца пераасэнсоўваць вопыт папярэднікаў, зыходзячы з патрабаванняў новага часу. Яны эксперыментуюць з новымі матэрыяламі і тэхналогіямі. Больш увагі аддаецца пашырэнню вобразнай структуры твора праз выяўленне выразнасці сілуэта, яго знакавасці. Сярод прадстаўнікоў 2-й пал. 1980-х г., якія закладва-

Ю.Я к а в е н к а. Гадзіннік. 1999.

П.Т а т а р н і к а ў . Ілюстрацыя да кнігі «Царэўна ў падземным царстве». 1999.

У.Крываблоцкага і інш.), вялікафарматныя сюжэтна-тэматычныя карціны са складанай кампазіцыйнай структурай. У творах стаў больш пашыраным пейзажны жывапіс, узрасло захапленне дэкар. эфектамі, ідэалістычнымі матывамі. Асн. дасягненні ў скульптуры звязаны з творчым асэнсаваннем нац. гісторыі, што абумоўлена дынамікай працэсаў пабудовы незалежнай дзяржавы. Гіст. вобразы найперш адлюстраваны ў манум. пластыцы: помнікі А.Міцкевічу ў Навагрудку (1992), Ф.Скарыне ў Лідзе (1993), І.Гашкевічу ў Астраўцы

лі падмурак графічнага мастацтва наступнага дзесяцігоддзя, — Л.Алімаў, С.Балянок, В.Баранаў, М.Барздыка, А.Басалыга, М.Будавей, А.Вахрамееў, У.Вішнеўскі, У.Гладкевіч, У.Лукашык, Р.Сітніца і інш. У сярэдзіне 1990-х г. значна пашырыўся жанравы і тэхнічны спектры бел. станковай і кніжнай графікі (Ю.Якавенка). Узмацніліся праявы сінкрэтызму выяўл. прыёмаў, узаемаўплыву відаў мастацтва і графічнага дызайну, фотаграфікі. Шырока ўжываецца калаж, змешаныя тэхнікі, пачынаюць выкарыстоўвацца магчымасці камп’ю-

тэрнай графікі. У кніжнай графіцы праявілі сябе маладыя аўтары Ю.Алісевіч, І.Гардзіёнак, П.Татарнікаў. Развіццё бел. маст. фатаграфіі 1990-х г. характарызуецца шматграннасцю жанравых форм, творчых метадаў, канцэптуальных падыходаў, тэхнічнай разнастайнасцю: творы А.Адамчык, М.Баразны, В.Бараноўскага, В.Ганчарэнкі, М.Жылінскага, Я.Казюлі, А.Клешчука, В.Лабко, Г.Ліхтаровіча, Г.Маскалёвай, У.Парфянка, М.Раманюка, Дз.Раманюка, В.Федарэнкі, П.Цішкоўскага, В.Шчукіна. Міжнар. прызнанне атрымалі ў пач.

1990-х г. мастакі плаката С.Войчанка, Т.Гардашнікава, А.Кітаева, Г.Мацур, А.Наважылаў, Дз.Сурыновіч, Дз.Сурскі, К.Хацяноўскі, У.Цэслер, А.Шалюта, С.Яўлампіеў і інш., творы якіх адлюстроўваюць трывалае майстэрства, пераканаўчасць і падкрэсленую выразнасць графікі, высокую культуру колеру і шрыфту, сувязь з традыцыямі. У 1990-я г. сталі папулярнымі міжнар. маст. пленэры, у т.л. імя В.К.Бялыніцкага-Бірулі, шагалаўскі, «Малевіч. УНОВІС. Сучаснасць» і інш., праводзяцца міжнар. выстаўкі, сумесныя маст. акцыі. Працэс падсумавання развіцця сусв. маст. культуры 20 ст. знайшоў увасабленне ў «Праекце стагоддзя» (1997— 98) С.Войчанкі і У.Цэслера, які ўключаў 12 маст. аб’ектаў. Літ.\ О р л о в а М.А. Нскусство Советской Белорусснн. М., 1960; К а ц а р М.С. Нарысы па гісторыі выяўленчага мастацтва Савецкай Беларусі. Мн., 1960; М а с л е н і к а ў П.В. Беларускі савецкі тэматычны жывапіс. Мн., 1962; Ш м а т а ў В.Ф. Беларуская сатырычная графіка. Мн., 1971; Я г о ж. Сучасная беларуская графіка, 1945—1977. Мн., 1979; Я г о ж. Беларуская кніжная гравюра XVI—XVIII стагоддзяў. Мн., 1984; Беларуская савецкая скульптура: [Альбом]. Мн., 1973; Д р о б о в Л.Н. Жнвопнсь Белорусснн XIX—XX в. Мн., 1974; Е л а т о м ц е в а Н.М. Монументальная летопнсь эпохн. Мн., 1969; Я е ж. Очеркн по нсторнн белорусской советской станковой скульптуры. Мн., 1974; Я е ж. Станковая скульптура. Мн., 1975; К а р н а ч П.А. Дэкарацыйнае мастацтва музычнага тэатра БССР. Мн., 1973; Жывапіс Беларусі XII—XVIII стагоддзяў. Мн., 1980; Мастацтва беларускіх дэкаратараў. Мн., 1989; В ы с о ц к а я Н.Ф. Жывапіс Барока. Мн., 2003; Гісторыя беларускага мастацтва. Т. 1—6. Мн., 1987— 1994. А.У.Карпенка (мастацгва 10—13 ст.), Ю.А.Піскун (мастацтва 14— 18 ст.), Б.А.Лазука (мастацгва 19 — пач. 20 ст.), М.Л.Цыбульскі (мастацгаа 1920—30-х г.), В.І.Жук (мастацгва 1940—80-х г.), М.Р.Баразна (масгацгва 1990 — пач.2000-х г.).

Д Э К А Р А Т Ы Ў Н А -П Р Ы К Л А Д Н О Е М А С Т А Ц Т В а Найб. стараж. ўзоры дэкаратыўнапрыкладнога мастацтва на тэр. Беларусі — арнаментаваныя абломкі біўня маманта, падвескі з ракавінак і зубоў жывёл, пацеркі з трубчастых касцей, характар якіх адлюстроўвае першабытныя культы плоднасці і папяўнічай магіі (каля 30 тыс. г. назад). У мезаліце найб. пашырыўся арнамент з косай сеткі, хвалістых ліній, нарэзак, ямак. У неаліце з зараджэннем земляробства і жывёлагадоўлі мастацтва ўзнялося на больш высокую ступень (арнаментаваныя касцяныя вырабы, дробныя пластычныя зааі антрапаморфныя выявы людзей, жывёл, птушак з каменю, дрэва, косці), з’яўляюцца ўпрыгожанні з бурштыну — падвескі, кольцы, гузікі, пацеркі. Гравіраваны арнамент вызначаўся схематызмам і ўмоўнасцю, узоры дробнай пластыкі — рэалістычнай дакладнасцю. Гліняны посуд аздаблялі наколкамі, нарэзкамі, грабеньчатым і ямкавым арнаментам. У канцы неаліту і ў бронзавым веку арнамент ускладніўся, пашырылася касмаганічная, салярная сімволіка. 3 адкрыццём выплаўкі медзі і бронзы распаўсюдзіліся металічныя ўпрыгожанні — грыўні, дыядэмы, пярсцёнкі, бранзалеты, падвескі, скроневыя кольцы; ва ўжытку з’яўляюцца шкляныя пацеркі і бісер. Разнастайнасцю вызначаюцца творы жалезнага веку: медныя, бронзавыя, жалезныя ўпрыгожанні, сярэбраныя і залатыя вырабы (бранзалеты з гладкімі, вітымі і рэльефнымі стрыжнямі, скроневыя кольцы, пярсцёнкі, шыйныя грыўні, шпількі-запінкі, нярэдка аздобленыя геаметрычным арнаментам), рознакаляровыя шкляныя пацеркі, гліняныя фігуркі жывёл, пераважна коней (магчыма, культавага прызначэння). У пач. н.э. з ’явіліся вырабы з каляровымі эмалямі (падвескі, спражкі, запінкі). Аб’ектамі дэкарыравання стала адзенне з тканін, а таксама вырабы, звязаныя з прадзеннем і ткацтвам (гліняныя прасліцы, упрыгожаныя салярнымі і каляндарнымі сімваламі). У 10— 13 ст., з падзелам грамадства на класы, узнікненнем і развіццём гарадоў, аддзяленнем рамёстваў ад сельскай гаспадаркі, дэкаратыўна-прыкладное мастацтва вылучылася ў самастойную галіну маст. дзейнасці. Яно прадоўжыла традыцыі, закладзеныя ў язычніцкія часы, а таксама запазычаныя з візант. і еўрап. культур. Майстры-рамеснікі, што працавалі ў гарадах і пры княжацкіх дварах, спецыялізаваліся ў асобных відах рамёстваў. Развіваліся разьба па косці, дрэве, металаапрацоўчыя рамёствы, шкларобства,

ткацтва, ганчарства і інш. Вырабляліся прадметы побыгу, посуд, літургічнае начынне, зброя, воінскі рыштунак, дробная пластыка (абразкі, шахматныя фігуркі), тканіны, упрыгожанні і інш. Стылістыка і матывы дэкору вырабаў адлюстроўвалі размежаванне дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва ў адпаведнасці з класавым падзелам грамадства: у асяроддзі сялян і значнай часткі гараджан пераважаў закладзены яшчэ ў першабытныя часы геаметрычны арнамент сімвалічнага характару. У дружынна-баярскім побыце пераважнае месца займаў дэкор з раслінных і зааморфных форм рэальнага і фантастычнага характару (тэраталагічны стыль), асабліва ярка выяўлены ў разьбе па косці (накладкі калчаноў, ручкі нажоў і

Фрагмент косці з гравіраванай выявай. Неаліт. 3 паселішча Азёрнае Любанскага раёна.

інш.). У многіх гарадах пашыраным рамяством было шкларобства (пацеркі, бранзалеты), з 12 ст. распаўсюдзіўся выраб пярсцёнкаў, скроневых кольцаў, сталовага, аптэчнага, літургічнага посуду. 3 пашырэннем у 10 ст. на бел. землях ганчарнага круга наладзіўся масавы рамесніцкі выраб глінянага посуду, які набыў больш зграбныя і разнастайныя формы. У тэхніцы кавальства з чорных

металаў, атрыманых з мясц. балотных руд, выраблялі прадметы побыту, зброю, воінскі рыштунак, дэталі конскай вупражы. 3 медзі, волава, свінцу, часам сплаву медзі і серабра (білону) ліццём па васковай мадэлі, а з 12— 13 ст. — з дапамогай каменных раз’ёмных форм масава выраблялі рэчы быт., літургічнага, маст. прызначэння. Шырока развівалася ювелірнае мастацтва, якое аб’ядноўвала розныя віды маст. апрацоўкі каляровых і каштоўных металаў: чаканку, гравіраванне, філігрань, чарненне, зярненне, эмалі, якімі аздаблялі ўпрыгожанні, посуд, зброю, абклады абразоў і кніг. Выдатны ўзор тагачаснага ювелірнага мастацтва — крыж Ефрасінні Полацкай, выкананы ў 12 ст. полацкім ювелірам Лазарам Богшам паводле заказу Ефрасінні Полацкай.

14— 16 ст. — перыяд інтэнсіўнага развіцця дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва, на характар якога моцна ўплывалі шырокія гандлёвыя і культурныя сувязі з краінамі Зах. Еўропы. Пашырыліся працэсы спецыялізацыі рамёстваў, падзел рамесніцкай вытворчасці на больш вузкія спецыяльнасці. 3 15 ст. ўзнікалі рамесніцкія спецыялізаваныя аб’яднанні заходнееўрап. тыпу — цэхі (напр., цэх шкларобаў у Гродне), у 16 ст. ў іх канцэнтравалася пераважная частка рамеснікаў. Стварэнне цэхаў спрыяла ўзбагачэнню асартыменту і дэкору вырабаў. Дасягнула росквіту ювелірнае мастацтва: з каштоўных і каляровых металаў у тэхніцы чаканкі, ліцця, кавальства ў спалучэнні з гравіраваннем, эмалямі, чарненнем выраблялі ўпрыгожанні, быт. і літургічны посуд, абклады кніг і абразоў. Развівалася маст. шкларобства, ружэйная справа, выраб паліхромнай рэльефнай кафлі з геаметрычнымі расліннымі, геральдычньімі кампазіцыямі. У 17— 18 ст. дэкар.-прыкладное мастацтва зазнала ўплыў барока, творы набылі дынамічную кампазіцыю, дэкар. пышнасць, пластычнасць і экспрэсіўнасць форм. Плоскасны характар дэкору саступіў месца аб’ёмнасці і шматпланавасці, шырока ўжываўся багаты раслінны арнамент у спалучэнні з дынамічна выцягнутымі ракавінападобнымі элементамі, вітымі калонкамі, фігурнымі выявамі і інш. Многія віды дэкар.-прыкладнога мастацтва актыўна ўключыліся ў інтэр’ер, набылі манументальна-дэкар. характар. Рэльефнай паліхромнай кафляй аздаблялі печы і каміны ў палацах і замках. У тэхніцы маст. кавальства выраблялі фігурныя рашоткі, агароджы, вароты, крыжы, алтарныя перагародкі, флюге-

664

МАСТАЦТВА

ры, завесы, замкі, дзвярныя ручкі, падсвечнікі і інш.; з волава адлівалі фігурны посуд, падсвечнікі, з бронзы — званы, гарматы, аздобленыя рэльефнымі паяскамі, гербамі, расліннымі гірляндамі. Дасягнула росквіту манументальнадэкар. аб’ёмна-ажурная разьба па дрэве з ляўкасам і пазалотай, т.зв. беларуская рэзь, якою аздаблялі іканастасы і алтары ў храмах. Многія бел. майстры-ювеліры, разьбяры, кафляры, збройнікі працавалі ў Маскоўскай дзяржаве, дзе выраблялі быт. і літургічны посуд, мэблю, зброю, абклады кніг і абразоў, аздаблялі інтэр’еры палацаў і храмаў паліхромнай рэльефнай кафляй, аб’ёмнаажурнай пазалочанай разьбой і інш. У 18 ст. ўзніклі вотчынныя мануфактуры па вытворчасці шаўковых паясоў (Нясвіж, Слуцк), фаянсу (Свержань, Целяханы), дываноў, шпалераў, габеленаў (Гродна, Карэлічы, Ружаны, Слонім), маст. шкла (Налібакі, Урэчча) і інш. На жалеза- і медналіцейных мануфактурах у Гомелі, Вішневе (Валожынскі р-н), Кляцішчы (Стаўбцоўскі р-н), Бакштах (Іўеўскі р-н), Рудні (Слонімскі р-н) і інш. адлівалі крыжы, агароджы, садовую мэблю, помнікі, посуд, асвятляльныя і пісьмовыя прылады. Напачатку на мануфактурах прадукцыю нярэдка выраблялі паводле ўсх. ці зах.-еўрап. узораў, але пад уплывам нар. мастацтва яна набывала своеасаблівую мясц. інтэрпрэтацыю: больш рэалістычна трактаваўся дэкор, уводзіліся традыцыйныя элементы. Масавае будаўніцтва ў гарадах выклікала значнае пашырэнне вырабаў маст. ліцця, кавальства, разьбы па дрэве ў архітэктуры, якая ў 2-й пал.

18 ст. зазнала ўплыў класіцызму. Характар вырабаў стаў больш стрыманы, ураўнаважаны, у дэкор уключаліся выявы антычных матываў, ваен. атрыбутыкі, картушаў, грыфонаў і інш. Дэкар.-прыкладное мастацтва 19 — пач. 20 ст. характарызавалася ўзаемаўплывам 2 кірункаў: прамысл. і народнага. Ручныя цэхавыя і мануфактурныя рамёствы прыйшлі ў заняпад, на базе мануфактур і нар. промыслаў узніклі прадпрыемствы маст. прамысловасці, што напаўнялі рынак адносна таннай, але часта маламаст., эклектычнай прадукцыяй, хаця некат. ўзоры (напр., шкларобства) вызначаліся і несумненнымі маст. вартасцямі. Выцясненне ручной вытворчасці маст. вырабаў прамысл. прадукцыяй вылучыла на першы план праблему дапасавання мастацтва да магчымасцей тэхнікі, спалучэння маст. творчасці з патрэбамі масавага індустрыялізаванага вырабу, што адлюс-

■эяяя

Ш Ш Ш іг Ш Ш Ш Ш Слуцкі пояс. 2-я пал. 18 ст.

траваў тэрмін «прыкладное мастацтва». Спробай вызначыць месца маст. быт. рэчаў у эпоху тэхнічнай цывілізацыі, накіраваць мастацтва на стварэнне новай маст. мовы стала пашырэнне з канца 19 ст. стылю мадэрн. Формы вырабаў набылі плаўныя цякучыя абрысы, асіметрыю і дынаміку, арнаментальныя матывы (пераважна раслінныя) — адвольную цякучасць, вытанчаныя колеравыя спалучэнні (некат. ўзоры кафлі, шклянога посуду, каваныя дэталі арх. ўбранства і інш.). Развіццё прамысл. вытворчасці паўплывала на нар. маст.

Урэцка-Напібоцкае шкло. Графін і флеты.

19 ст.

промыслы, некат. з іх (напр., набіванка) заняпалі, іншыя — наадварот, дасягнулі значнага развіцця (ганчарства, лозапляценне). Сваё развіццё прадаўжала і традыц. нар. дэкар.-прыкладное мастацтва. Развіццю нар. промыслаў садзейнічалі адкрытыя земствамі рамесніцкія школы і майстэрні, дзе рыхтавалі кваліфікаваных спецыялістаў: карзіначная — у Гомелі, слясарная — у Вішневе, слясарна-такарная — у Грабянях і Друцку, ткацкія — у Бранчыцах, Дзісне, Клецку, Лепелі, Слуцку, Юзафінах і інш. Актывізавалася выставачная і збіральніцкая дзейнасць. Узоры прамысл. і нар. дэкар.-прыкладнога мастацтва дэманстраваліся на Усерасійскай этнаграфічнай і сусветнай выстаўках у Парыжы (1867), выстаўцы вырабаў саматужніцкай прамысловасці ў Магілёве (1893), міжнар. выстаўцы ў Марселі (1908), выстаўцы саматужнай прамысловасці ў Вільні і Пецярбургу (1913) і інш. Аднак у цэлым дэкар.-прыкладное мастацтва перажывала крызіс, які паглыбіўся ў сувязі з 1-й сусв. вайной. Дэкар.-прыкладное мастацтва 1920-х г. вызначалася пошукамі новага стылю. У 1919 створаны спец. керамічныя майстэрні ў Віцебску, Магілёве, ткацка-вышывальныя ў Слуцку, дрэваапрацоўчыя ў Гомелі, пабудаваны Аршанскі льнокамбінат (1928— 37). Аднак слабаразвітая прамысловасць не магла задаволіць патрэбы насельніцтва ў зручных і прыгожых рэчах. Недахоп прамысл. маст. вырабаў часткова кампенсавалі творы нар. маст. промыслаў. Патрэбу ў керамічным посудзе гасп. і маст. прызначэння задавальнялі традыцыйныя ганчарныя цэнтры. 3 2-й пал. 1920-х г. пачалося аб’яднанне майстроў-саматужнікаў у арцелі, гап. чынам ганчарныя і ткацка-вышывальныя. У 1938 арганізаваны Белмастпрамсаюз, які аб’яднаў маст. арцелі (каля 20) у адзіную сістэму. Іх прадукцыя карысталася папулярнасцю, у т.л. і за мяжой, экспанавалася на многіх усесаюзных выстаўках, у Парыжы (1937), Нью-Йорку (1939) і інш. Да канца 1940-х г. адноўлены разбураныя ням.-фашысцкімі захопнікамі прадпрыемствы маст. прамысловасці, створана прамысл. база для развіцця дэкар.-прыкладнога мастацтва. У канцы 1950-х г. створаны новыя арцелі маст. кшталту: цэх маст. керамікі ў Івянцы, цэх маст. аплікацыі саломай па дрэве ў Жлобіне і інш. Асартымент вырабаў прадпрыемстваў Белмастпрамсаюза (24 арцелі) быў даволі шырокі: мужчынскія кашулі па бел. і ўкраінскіх матывах, вышываныя сукенкі, настольнікі, хусткі, тканыя посцілкі, дываны, вязаныя рэчы, цацкі з дрэва, шкла, пап’е-машэ, галантарэйныя вырабы з раз-

малёўкай у тэхніцы батыку і шаўкаграфіі, ганчарны маст. посуд, тачэнне з бярозы-чачоткі і інш. Пачалі працаваць Віцебскі дывановы камбінат (1946), дзе наладзілі вытворчасць ворсавых дываноў па бел. матывах, Мінскі фарфорафаянсавы завод (1951). Аднавілі работу Аршанскі льнокамбінат, шклозаводы ў Барысаве і Бярозаўцы (Лідскі р-н), на якіх выраблялі посуд масавых гатункаў, а таксама унікальныя вырабы выставачнага і падарункавага прызначэння. Мастакі звярталіся да класічнай спадчыны, традыцыйных форм і дэкору. Аднак такое спалучэнне нярэдка было эклектычнае, творы, асабліва выставачныя, вызначаліся залішняй пампезнасцю, складанасцю і надуманасцю форм. Асабліва вострай была праблема кадраў прафес. мастакоў вышэйшай кваліфікацыі, якіх на Беларусі не рыхтавалі. Абнаўленне і развіццё маст. прамысловасці значна паўплывала на дэкар,прыкладное мастацтва 1950— 60-х г. Пасля рэарганізацыі Белмастпрамсаюза ў фабрыкі Упраўлення маст. прамысловасці Мін-ва мясц. прамысловасці Беларусі (1960) пашырыліся асартымент і тэматыка вырабаў маст. промыслаў (больш за 20), адроджана саломапляценне, лозапляценне, ткацтва, вышыўка. Папулярнасць набыла івянецкая кераміка, жлобінская інкрустацыя, неглюбскае ткацтва і інш. Палепшылася і пашырылася вытворчая база прафес. дэкар.-прыкладнога мастацтва: рэарганізаваны вытворчыя цэхі Маст. фонду Беларусі, пачаў работу маст.-вытворчы камбінат у Барысаве (1961), наладзіў выпуск прадукцыі Брэсцкі дывановы камбінат (1963—65), павялічаны магутнасці шклозавода «Нёман» (Бярозаўка Лідскага р-на) і Барысаўскага хрусталёвага завода, Аршанскага льнокамбіната. Аддзяленне дэкар.-прыкладнога мастацтва Бел. тэатральна-маст. ін-та з 1961 стала рыхтаваць мясц. спецыяліс-

У.М у р а х в е р. Кампазіцыя «Песня». 1990.

МАСТАЦТВА

665

хільныя лініі, косыя зрэзы, т.зв. дыяганальны стыль. 3 сярэдзіны 1960-х г. такі празмерны лаканізм стаў саступаць месца большай разнастайнасці і смеласці дэкар. вырашэнняў, творчаму засваенню нар. традыцый, багаццю форм, каларыстыкі, дэкору. Акрамя стварэння вырабаў утылітарна-маст. прызначэння для масавай вытворчасці мастакі звяртапіся да індывідуапьных творчых вырашэнняў, да станковых твораў выставачнага характару. Дэкар.-прыкладное мастацтва ўсё больш вызваляецца ад прыкладных функцый, займае раўнапраўнае месца сярод прасторавых і пластычных відаў мастацтва. Развіваюцца маст. шкло (мастакі П.Анішчык, П. і Т. Арцёмавы, У.Жохаў, Г.Ісаевіч, Т.Малышава, У.Мурахвер, Л.Мягкова,

Л.М я г к о в а. Кампазіцыя «Вечна жывыя».

1984. таў. Значны ўклад у развіццё дэкар.прыкладнога мастацтва зрабілі М.Бяляеў, Г.Гаркуноў, В.Гаўрылаў, Ф.Зільберт, А.Кішчанка, Т.Паражняк. Асн. прынцыпам дэкар.-прыкладнога мастацтва сталі прастата геаметрычных форм, функцыянальнасць, строгасць, утылітарна-канструктыўная мэтазгоднасць, умелае выкарыстанне дэкар. уласцівасцей матэрыялу, яго натуральнай прыгажосці. У формах керамічных і шкляных вырабаў падкрэсліваліся на-

В.Сазыкіна і інш.), фарфор (М. і Л. Гатальскія, В.Данчук, В.Леантовіч, А.Фядусь і інш.), маст. кераміка (М.Байрачны, А.Дзятлава, А.Зіменка, В.Калтыгін, А.Концуб, .Г Крамко, М.Несцярэўскі, Л.Панамарэнка, В.Прыешкін, Т.Сакалова, У.Угрыновіч і інш.), маст. тканіны (Г.Гаркуноў, В.Грыдзіна, В.Дзёмкіна, Г.Крываблоцкая, В.Крывашэева, В.Маркавец-Бартлава, Н.Пілюзіна, Л.Пятруль, Л.Сівакова, Н.Сухаверхава і інш.). Новыя прынцыпы комплекснага падыходу да афармлення буйных архітэктурных аб’ектаў, характэрныя для 1970-х г., актыўна ўключылі дэкар.-прыкладное мастацтва ў грамадскі інтэр’ер, надалі яму манум. характар. У сувязі з гэтым развіваюцца новыя ці адраджаюцца забытыя яго віды: габелен, маст. кавальства, чаканка, вітраж. Інтэр’еры палацаў культуры, рэстаранаў, кафэ, гасцініц аздобілі манум. керамічныя пласты, вазы, перагародкі, маст. тканіны, металічныя каваныя рашоткі і пано: габелен «Музыка» ў інтэр’еры Мінскага маст. вучы-

Г.К р а м к о. Дэкаратыўная «Купалле». 1982.

кампазіцыя

ВАЖ НЕЙШ Ы Я

П О М Н ІК І

Г ІС Т О Р Ы І, А Р Х ІТ Э К Т У Р Ы

I

М АНУМ ЕНТАЛЬНАГА

М АСТАЦТВА

ПОМНІКІ П С ТО РЫ І I КУЛЬТУРЫ

ф ко ўскі

■ іл у к с т э ' І' *

Помнікі і памятныя мясціны, звязаныя з імёнамі выдатных людзей*

д —

Помнікі і памятныя мясціны гістарычных і ваенна-гістарычных падзей

КРАСЛАВА

КУПІШКІС

ГАЎПІЛС

ндзвінск 'в о л ь н а ^ *

ЗАРАС/

Помнікі і памятныя мясціны, звязаныя з падзеямі Вялікай Айчыннай вайны 1941 -1 945гг.‘

МІЁРЫ

Пунішчаі

УЦЕНА

Помнікі на месцах масавай загубы фаш ыстамі мірных жыхароў і ваеннапалонных у гады Вялікай Айчыннай вайны 1941-1945 г г .‘

Ш

10ЛАЦК

Тропіна ^

Буйнейшыя мемарыяльныя комплексы, звязаныя з падзеямі Вялікай Айчыннай вайны 1941-1945 гг.‘

п й ші I

п й іш ІІ

п й іш 1

^ВІЦЕБІ

^

абарончага дойлідства

ДУХАЎШЧЫНА |

ўжасна

' ПАСТ/ Іо Камаі

мрвІнтаЬ,

ЯРЦАВА

Еелішча і

ІО Й Ш І ОРЛЫБОКАЕ''

ХУІІІ-ХХ

бараІ

МАЛЕТАЙ^

ПОМ НІК ІА РХІТЭКТУРЫ Час збудавання ХІІ-ХУ ХУІ-ХУІІ

П рж авальскае'

І А * 1« в I

іілава Вароны

Лучай РДунілфзічьі

іковічі іРУДНЯ Галынкі

Іазь/бы

іуцілкаеічі

прамысловай і жыллёвай архітэктуры, горадабудаўніцтва

СМАЛЕНСК

)ЯННО Т у с іна

культавап архітэктуры

рыленкі.

Гісторыка-культурныя запаведнікі ІУБРОЎНА

У ^Ж ацзіш кі к, / / рГ ( ВілеііскаеУ .СМАКГОНЫ, Р І Л Е Й К А ^ ^ у іьковічьі

На карце паказаны пераважна помнікі мастацкага значэння АЛІТУС

іК расны

ГАЛАЧЫН КРУПКГ іёнка

ІАЛАДЗЕЧНА ВАРЭНА

'УВАЛКІ

[Аўсянка

іуцёўшчына

айцюніі

.БАРЫСАЎ

Гайна ' Трабр^Г, (амы слаўлі

ШКЛОЎ’ ПустынкІ МСЦІСЛАЎ

І 0 °Лядьі

ВАЛОЖЫН

С ялец,

V Падневі 'АУГУСТАЎ

'В ейна]

ЖалудоіІ ’аж анка^ьг'

ДЗЯТЛАь

^ЧЭРВЕНЬ ^Грудзінаука

Гі р й і І і

аЫХАЎ' ’СТОУьЦЫ

В алеўка ® ВоўпаГ, Іакараўцы Р о с ь Ш -ОСтр> '|М |Я Л . )

^еоаставіц4дў^ ° (рамяніцэ^ \с ы н к о в іч ы ': рС ВІС Л А Ч /

1ІРОВІЧЫі

Асіпоеіцкае 'Чыеірынскаі вдсх.

' С верж ань^міка{' - . -Р ^З іш н я'вец калдзь | йо

^'"'палаег

ВЕЛДСТОК

о й с ГРЫЧАЎ

Салтанаўка] Дашкаўкаы

НАВАГРУДАК. ,

САКОЛІ

СУПР* Ч ! Ь

Раванічыу\

ІРОЗАЎКД

ДАМБРОВА ‘ БЕЛАСТОЦКАЯ'

ш

5яАТрасцявёц'

ЧарэшАя

вРМ ураванка ілавічполеЧ лІ

>РВваніцкая\ іабада

Івянвц0 ^

іВасілішкіХ^

Г

йц

і

Лудчыцы

‘Вараніно

СТАЎГАРАДп^/*^- ^ х . ,--'3 Г й й Д

-Ч

Краснапо лл^ ; . КАСІ

ЮВІЧЬГ

АСІПОВІЧЫ

рНЯСВІЖ ' Сы чкава^! БАБРУЙС К^

ІНра. Мышп_ * (Бараўцытў А БАРАНА

(а р ы я д а р о г і

Мірныі

Г і« з с

V Гарадс

ПоразавагіР

іяпуша

’ АГАЧОЎ УНЕЧА

Ьлавідыгў і

Я ^ р С ін я г о в а \ *і!УСо(

Л ^ск а ва Р у ж а н ь Р ^ Ч

1 /кйГівыЙ

ІЭВІЧЫ І° М іх н ф >нная Гарг

Іаддубна* Ч

БАНЬ

) 'г >

КЛІНЦЫ ^©оАрДОНЬ

Свяцілавіь

./ёлабод/ао^

: а л іг о р с к ;

I Кукава ГАНЦАВ1ЧЫ

кШАЛЕВА IЗ а га л л і

'Сігневічы

.У

°А . л м

жцябрскі

СВБТЛАГОРСК Клімава

Кашэвічы°[ Н авасёлкі

тДзегкавіўы іЗ ёл а в а ( Б Я Л А -1' -ПАДЛЯ,

Чырвона<

О паль ій -Д руж ылаёШ І н Ч & л ' оЬавулічы ь ІВАНАВА д ПНСК

ЛУНІНЕЦ

СЫТКАВІ

1 іуравічы .

ВАСІЛ Е

К ругзвец1 Гадзічі

МАЗЫІ

■ГАРАДОК. іевічы'

>Лятровічы

іжыца

ЗАСДАЎЕ

КАЛІНКАВІЧЫ ]зелкас

ШТДЗ^аі Іравічы.

Д уб ен ец

ГАРОДНЯ СТОЛІНо/

ХОЙНІКІ Лельчыцы >Любеч

Высоцкі КАМЕНЬ-

СЛАВУЦІЧ

ДУБРОВІЦА'

1Г - » - . д

А ў т а р М . У. Л е а н о в іч

Маштаб

1

ООО 00 0

Бярэзна

(ЁНАЎКА

МАСТАЦТВА

лішча (1975), габелен-заслона і серыя габеленаў для фае Дзярж. тэатра оперы і балета Беларусі (1985, усе А.Кішчанка), каванае ўбранства — у інтэр’еры рэстарана «Журавінка» (1969), гасцініцы «Турыст» (1973), Дома літаратара ў Мінску (1976, усе Ю.Любімаў), керамічныя творы ў інтэр’ерах кафэ «Бульбяная» ў Мінску (М.-Несцярэўскі, 1983), гасцініцы «Бярэзіна» ў Барысаве (М.Байрачны, В.Прыешкін, Т.Сакалова, 1982), рэстарана «Заслаўе» (В.Прыешкін, 1989) і інш. Дэманстрацыяй дасягненняў, праблем і тэндэнцый развіцця стала выстаўка дэкар.-прыкладнога мастацтва «Гармонія і асяроддзе» (1986), якая засведчыла прыкметны працэс станкавізацыі, часам нават адмовы ад прыкладной функцыі і імкненне да стварэння ўзораў скульптурна-пластычнага, жывапіснага, манум.-дэкар. характару. Майстры дэкар.-прыкладнога мастацтва актыўна звяртаюцца да індывідуальных творчых вырашэнняў, новых відаў і жанраў, бяруцца за вырашэнне агульначалавечых, філас. задач, падуладных раней толькі станковым відам мастацтва. Іх творчасць вызначае цікавасць да нац. культуры, фальклору, нар. мастацтва, прыроды, гіст. мінулага. Складанае становішча перажывае дэкар.-прыкладное мастацтва з канца 1980-х г. Спыніў сваю дзейнасць Маст. фонд Беларусі, што пазбавіла прафес.

прыкладное мастацтва эканам. базы, амаль выключыла са сферы манум.-дэкар. мастацтва, тым не менш будаўніцтва або рэканструкцыя арх. аб’ектаў грамадскага прызначэння выклікае неабходнасць у аздабленні іх інтэр’ераў. Комплексным падыходам у вырашэнні задач манум.-дэкар. характару вызначаецца афармленне інтэр’ера Палаца Рэспублікі, які аздобілі габелены-заслоны (В.Грыдзіна, В.Крывашэева, Г.Крываблоцкая, В.Маркавец-Бартлава, Н.Пілюзіна), люстры і свяцільнікі з металу і шкла, дэкар. кампазіцыі з металу і інш. Працягваюцца пошукі ў галіне стварэння унікальных выставачных твораў станковага характару. Узоры керамікі, маст. шкла вызначаюцца разнастайнасцю вырашэнняў, складанасцю асацыяцый, шырынёй тэматыкі, шматфункцыянальнасцю. Метафарычнасць многіх твораў часта дасягаецца выразнасцю формаўтварэння, спалучэннем сродкаў дэкар.-прыкладнога мастацтва з набыткамі дызайну, скульптуры, архітэктуры і інш. Дамінуе дэкар. скульптура, вырашаная вобразна і асацыятыўна, нярэдка гэта шматфігурныя кампазіцыі з адвольнай кампаноўкай. Творчыя эксперыменты з рознымі тэхнікамі, пошукі ў галіне формаўтварэння, пластыкі, вобразнасці вызначаюць керамічныя кампазіцыі В.Калтыгіна, Т.Кіршчынай, М.Кляцкова, В.Прыешкіна, З.Раўко,

667

Т.Сакаловай, шкляную пластыку У.Мурахвера і інш. Не страціў свайго вядучага Становішча ў сучасным дэкар.-прыкладным мастацтве габелен. Шырыня тэматыкі, разнастайнасць творчых пошукаў у спалучэнні з эксперыментамі ў галіне тэхнапогіі, фактуры і структуры тканін вызначае творы Т.БелавусавайПятроўскай, А.Бельцюковай, Г.Гаркунова, Л.Густавай, В.Дзёмкінай, Л.Пуцейкі, А.Салохінай, Н.Сухаверхавай і інш. Найб. значны твор — манум. «Габелен стагоддзя» А.Кішчанкі (1995), афіцыйна прызнаны самым вялікім габеленам свету (14x19 м). Як своеасаблівая рэакцыя на ўсеагульнае захапленне манум.-дэкар. творамі з іх непрыдатнасцю да камернага жылога інтэр’ера заявіў пра сябе міні-габелен (творы В.Грыдзінай, Г.Крываблоцкай). Масавую вытворчасць вырабаў утылітарнамаст. прызначэння працягваюць прадпрыемствы маст. прамысловасці: шклозавод «Нёман», Барысаўскі хрусталёвы завод, Мінскі і Добрушскі фарфоравыя заводы, ворсавых дываноў — ААТ «Віцебскія дываны» і «Дываны Брэста», Радашковіцкі завод «Белмастацкераміка» і інш. Пашырэнне індывідуальнага мураванага будаўніцтва выклікала адраджэнне ручнога маст. кавальства, аднаўленне забыгых відаў і прыёмаў металаапрацоўкі ў спалучэнні з сучаснымі тэхналогіямі. Прыкметны ўздым характэрны для сучаснага нар. дэкар.-прыкладнога мастацтва. Паралельна з прадпрыемствамі маст. промыслаў, аб’яднаных у канцэрн «Белмастацпромыслы» (1993), адраджаецца індывідуальная маст. творчасць, у т.л. ў выглядзе промыслаў, бытуюць розныя віды маст. апрацоўкі дрэва: упрыгожанне жылля, афармленне грамадскіх пабудоў, стварэнне арыгінальнай мэблі. Сучасныя майстры абапіраюцца на традыцыі нар. мастацтва, набыткі стараж. цэхавых рамёстваў, дасягненні сусветнай культуры. Літ:. Я н і ц к а я М.М. Вытокі шкларобства Беларусі. Мн., 1980; Я е ж. Мастацкае шкло Беларусі. Мн., 1989; Ж у к В.І. Сучасная беларуская кераміка. Мн., 1984; Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва Беларусі XII— XVIII стст.: [Апьбом]. Мн., 1984. Я.М.Сахута.

М У ЗЫ К А

СТАРАЖЫТНАЯ МУЗЫКА. Развіццё стараж. прафес. муз. мастацтва на тэрыторыі Беларусі звязана з працэсамі хрысціянізацыі, якія садзейнічалі асіміляцыі візант. духоўнай музыкі, паўплывалі на жанры царк. спеваў (антыфон,

ірмас, трапар, канон, стыхіра і інш.), на аднагалосую акапэльную манеру выканання, муз. тэрміналогію. На царк. харавую культуру апасродкавана ўплывалі фалькл. традыцыі, асаблівасці моўнай прасодыі (пазней быт. свецкай му-

зыкі). Паступова фарміраваліся асновы муз. прафесіяналізму. Арыгінальныя старабел. знаменныя спевы фіксаваліся неўменнай сярэдневяковай натацыяй у рукапісных зборніках (пераважна манастырскіх). Блізкасць да агульнаеўрап.

668_____________ МАСТАЦТВА

знаменныя спевы, якія былі ў шырокім побыце пеўчай практыкі 15— 16 ст. і зафіксаваны ў рукапісных зборніках нар. традыцый у сярэдневякоўі пра(«Супрасльскі ірмалой», 1598— 1601). яўлялася ў дзейнасці скамарохаў — Шырока выкарыстоўваліся грэч., балг., вандроўных акцёраў-прафесіяналаў, сербскі спевы. Пераасэнсоўвалася сетворчасць якіх уяўляла сабой сінтэз мантыка неўменнай натацыі. Зарадзіламастацтваў. Яны былі музыкамі (гусляся квадратная лінейная натацыя ў сувяры, дудары, выканаўцы на сапелях, зі з пераходам стараж.-рус. спеву на нобубнах, жалейцы, суры, пазней — на вы зах.-еўрап. ўзровень і шматгалосую скрыпцы і цымбалах) і спевакамі, акрасістэму запісу. У гэты час адбыўся паступовы адыход бел. муз. гімнаграфіі ад батамі, гімнастамі, ілюзіяністамі, дрэсінорм асмагласся. Зарадзіліся і развівароўшчыкамі звяроў, якія выступалі на ліся духоўныя канты (псальмы), якія плошчах гарадоў, мястэчак, вёсак, у фіксаваліся ў ранніх рукапісных канцызамках, корчмах і інш. Сярод іх вядомы яналах, багагласніках, катэхізісах. скамарохі-дамрачэі (выканаўцы гіст. песень, былін пад акампанемент домМУЗЫКА 16—18 ст. У эпоху Адраджэння ўзмацнілася роля свецкага камры), скамарохі-пацешнікі (выконвалі драм., жартоўныя і сатыр. сцэнкі, панпанента ў муз. культуры Беларусі. Гал. асяродкам развіцця прафес. муз. мастамімы, танцы і інш.). Як носьбіты вуснапаэт. і муз. нар. традыцый, яны тацтва заставаўся храм. На Беларусі, ўдзельнічалі ў разнастайных нар. абрадзе гістарычна адбылося перакрыжадах і святах. ванне канфесіянальных плыней, у 16— 18 ст. склалася спецыфічнае поліканфеВытокі праваслаўнай музыкі ўсх. сласіянальнае асяроддзе, у якім правасл. вян — візант. і балг. царкоўная музыка, музыка суіснавала з каталіцкай, пратэсякая прыйшла на Беларусь разам з танцкай і уніяцкай, а таксама з музыкай хрысціянствам. 10— 14 ст. характарынехрысціянскіх канфесій. 3 канца 16 ст. зуюцца прыстасаваннем візант. пеўчай з традыц. правасл. спевамі суіснавалі гімнаграфіі да мясцовых умоў. Значная супрасльскі і кіеўска-літоўскі і бел. спероля ў стараж. ўсх.-хрысціянскім богавы, а таксама рэгіянальныя: віцебскі, служэнні на Беларусі належала грэч. куцеінскі, магілёўскі, мірскі, нясвіжскі, мове, засвойвалася візант. царк. музыслуцкі і інш. 3 2-й пал. 16— 17 ст. хака, выпрацоўваліся арыгінальныя знакі неўменнай натацыі, сістэма асмагласся . . рактэрны ўплывы каталіцызму. Некаторыя бел. манастыры былі перавезены ў з уласцівым комплексам папевак, устаРасію, у т.л. Куцеінскі з-пад Оршы, які ляваўся радок як норма ўсяго стараж,стаў асновай аднаго з культурных цэнрус. знаменнага спеву. Засвойваўся адтраў Расіі — Новаіерусалімскага манагалосы богаслужэбны праваслаўны настыра, дзе склалася новаіерусалімспеў. Дамінуючая роля належала тэксту ская школа стваральнікаў тэкстаў і мепеснапенняў. 3 канца 10 ст. сярод пеўлодый, кантаў і псальм. Бел. распеўчых школ на Беларусі вылучыліся Пошчыкі (васпевакі) уваходзілі ў склад лацкая і Віцебская (з 992), Смаленская хароў патрыяршых гасударавых пеў(з 1001), Тураўская (з 1005). Першапачых дзякоў. Бел. тэарэтыкі разам з укр. чаткова практычнай тэорыяй пеўчага і рас. пад кіраўніцтвам наўгародца мастацтва і яго семіяграфіі былі абрыс І.Шайдура распрацавалі сістэму кіназнакаў безлінейнай натацыі, царк. ўставарных памет, тэарэтычна замацавалі і вы, служэбнікі і «падобнікі» (першыя абгрунтавалі пашыраны ў той час у практычныя дапаможнікі па спевах). пеўчай практыцы гукарад (з чатырох Аформілася сістэма знамёнаў, якая сугалоссяў). Значны ўклад у развіццё склалася ў 14 ст. У ВКЛ першапачаткоправасл. царк. спеву зрабілі маскоўскія ва захоўваліся традыцыі стараж.-рус. Іверскі і Новадзявочы манастыры, якія знаменнага спеву. На 15 ст. прыпадае цалкам складаліся з беларусаў. Імі росквіт пеўчай праваслаўнай культуры створаны новыя рукапісы, песнапенні і Беларусі: пачалі фіксавацца аўтары песбел. (літоўскія) спевы, у т.л. вяцкі, івернапенняў і складальнікі рукапісных скі, старасіманаўскі і інш. У маскоўскіх нотных зборнікаў (палеаграфічная прыхарах спявалі бел. «васпевакі» Я.Канюкмета бел. пеўчых рукапісаў — ірмалохоўскі, Я.Календа, І.Дзякоўскі, І.Кокля яў); з ’явіліся першыя пеўчыя азбукі, з Полацка, дзяк Тызенгауз з Вільні, павялічылася колькасць знамёнаў, паА.Беражанскі і інш. Беларусы А.Мезяшырыўся гукарад у бок высокіх гукаў, нец стварыў адзіную тэарэтычную праразвіваліся разнастайныя напевы, муз.цу (выконвала ролю падручніка) па пеўчая тэрміналогія. Паглыбляліся мясц. знаменным спеве: «Ізвеўеніе о согласадрозненні напеваў, цесная сувязь бел. пеўчай гімнаграфіі з нар.-песеннай нейшіх пометах» (1668), Ц.Макар’еўскі творчасцю і побытавай культурай. Заз-пад Оршы — «Ключ разумення» (караджаліся і развіваліся арыгінальныя нец 17 ст.). Бел. пеўчае мастацтва і кан-

тавая культура паўплывалі на ўсю рас. літургічную музыку. 3 сярэдзіны 17 ст. ўвесь царк. спеў у Маскве знаходзіўся цалкам у руках «выхадцаў з Польшчы і Літвы», якія былі і настаўнікамі. Херувімскія бел. спевы ўвайшлі ў літургію Іаана Златавуста, розныя рэдакцыі ўкр. і рус. ірмалояў, рус. ўстаўныя пеўчыя кнігі. Мелодыя канта беларуса Е.Славінецкага «Радуйся радасць» стала асновай рас. херувімскай. Са знаёмствам бел. і ўкр. кантавай культуры ў расійскую прыйшоў шматгалосы, партэсны спеў, што садзейнічала пераходу ўсёй рас. пеўчай культуры на новы зах.-еўрап. ўзровень. У канцы 16 ст. вылучаліся бел. хары Віленскага, Нясвіжскага, Слуцкага, Мінскага, Магілёўскага, Аршанскага, Куцеінскага і інш. брацтваў, якія выконвалі духоўныя і свецкія творы на 4— 6, 8 і 12 галасоў. Бел. манастыры (Супрасльскі, Благавешчанскі, Жыровіцкі, Магілёўскі і інш.) і цэрквы былі культурна-асветніцкімі цэнтрамі і апорай праваслаўя. У Супрасльскім манастыры быў запісаны ўвесь корпус правасл. песнапенняў (складальнік Б.Анісімовіч), выйшлі антыкаталіцкія і антыуніяцкія рукапісныя палемічныя артыкулы. Правасл. асновы набажэнства і спеваў захаваліся ва уніяцкіх, асабліва базыльянскіх, манастырах (у 17 ст. ў Жыровіцкім манастыры створана некалькі рукапісных ірмалояў). У канцы 18 ст. ствараліся новыя рукапісныя пеўчыя зборнікі з квадратнай лінейнай і неўменнай натацыямі, а таксама спісы з больш стараж. рукапісаў, пашыраліся гуманіст. і дэмакр. духоўныя канты, развівалася багатая бел. народнапесенная і інстр. творчасць. Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай у канцы 18 ст. бел. царк. музыка, захоўваючы свае лакапьныя асаблівасці, развівалася ў рэчышчы рас. богаслужэбнага (літургічнага) спеву. У цэрквах гучалі кананічныя ўстаўныя песнапенні, зацверджаныя Сінодам. На Беларусі з канца 14 ст. з’явілася каталіцкая музыка як неад’емны кампанент лацінскага абраду. Муз. афармленне каталіцкіх набажэнстваў складалася з стылістычна розных кампанентаў: архаічнага грыгарыянскага харала, вакальна-харавых твораў а сарреііа з інстр. суправаджэннем, інстр., у т.л. арганных кампазіцый, рэлігійных песень. Пранікненне каталіцызму садзейнічала культываванню на Беларусі арганнай музыкі: цыклы месы-ардынарыя, рэквіема, асобныя інтроіты, градуалы, секвенцыі, камуніо і інш., спевы афіцыя. 3 16 ст. характэрны росквіт каталіцкай муз. традыцыі на Беларусі. Музыка, у т.л. інстр., была абавязковым прадметам у навук. каталіцкіх установах усіх

узроўняў. Вядучая роля ў муз.-адукац. дзейнасці належала ордэну езуітаў. Каталіцкая царква на Беларусі развівапася ў цесных сувязях з еўрап. каталіцкімі ўстановамі ў рэчышчы агульнаеўрап. тэндэнцый і з ’яўлялася інтэгральнай часткай еўрап. муз. традыцыі. На Беларусі суіснавалі розныя традыцыі муз. афармлення каталіцкіх набажэнстваў: высокапрафес. езуіцкая (арыентаваная на апошнія еўрап. навацыі), дамініканская (кансерватыўна-ахоўная), францысканская (разлічаная на дапасаванне да густаў простых вернікаў) і інш. Віленская езуіцкая акадэмія была цэнтрам каталіцкай музыкі, у ёй працавалі еўрап. адукаваныя кампазітары і музыканты (Я.Брант, С.Лаўксмін, М.Радаў, Ш.Берант, М.Крэчмер і інш.). У 17 ст. на Беларусі пашырылася нотадрукаванне: «Песні» Я.Бранта (1601), «Спеўнік» B. Барташэўскага (1613), «Літаніі» Ш.Беранта (1638, 1639), харапьныя «Градуал» (1667, 1693, 1742) і «Антыфанарый» (1667, 1694, 1742; складзены C. Лаўксмінам). Першы ў ВКЛ падручнік па тэорыі харальных спеваў на лац. мове «Тэорыя і практыка музыкі» С.Лаўксміна (1667, 1669, 1693). Большасць твораў каталіцкай музыкі 18 ст. францысканскага паходжання. У літургічных жанрах у 2-й пал. 18 ст. працавалі манах-францысканец Шымкевіч, музыканты са Слонімскай капэлы М.К. Агінскага (Ён, Л.Грабенбаўэр). Пратэстанцкая канфесія таксама значна паўплывала на фарміраванне муз.-прафес. мастацтва Беларусі. Яе пранікненне на бел. землі і развіццё прыйшліся на сярэдзіну 16 ст. пад уплывам ідэй Рэфармацыі, якія ахапілі значную частку тутэйшай арыстакратыі. Наймацней уплыў на муз. мастацтва выявіўся ў выдавецкай дзейнасці пратэстантаў: выданнем першага на Беларусі нотнага выдання «Берасцейскі канцыянал» (1558), «Нясвіжскага канцыянала» (1563) і інш. У канцы 15 — пач. 16 ст. на Беларусі пачала фарміравацца уніяцкая муз. традыцыя. Яна звязана з прынцыповымі зменамі ў правасл. музыцы, з моцным уплывам зах.-еўрап. муз. культуры, прыняццем зах. сістэмы ноталінейнага запісу муз. кампазіцый, спевамі шматгалосых партэсных твораў, арыентаваных на заходнееўрап. канцэртны стыль. Муз.-літургічная практыка уніятаў, пабудаваная паводле каталіцкай мадэлі, складалася з традыц. бел.-ўкр. знаменнага спеву, шматгалосых харавых кампазіцый поліфанічнага ці гамафоннагарманічнага складу (а сарреііа з інстр. суправаджэннем), простых напаўфальклорных песень у выкананні вернікаў. Мэтанакіраванае і паслядоўнае выка-

нанне уніятамі стараж. пеўчых традыцый бел.-ўкр. знаменнага спеву захаваліся ў рукапісных ірмалоях 17— 18 ст. з Супрасля, Жыровічаў, Смаленска, а таксама ў першых слав. нотных друках, прызначаных для уніяцкіх цэркваў: Львоўскія (1700, 1709) і Пачаеўскія (1766, 1793) ірмалоі, Асмагласнікі (1776, 1793). Для уніяцкай музыкі характэрна шырокае выкарыстанне аргана і інстр. капэл. Арган Жыровіцкага базыльянскага кляштара лічыўся адным з найлепшых інструментаў 17 ст. У Супраслі быў выдадзены першы збор рэліг. песень усх. славян — «Багагласнік» (1790). Сярод цэнтраў уніяцкай муз. культуры Супрасльскі, Жыровіцкі, Віленскі базыльянскія манастыры. 3 16 ст. на Беларусі побач з хрысціянскімі дзейнічалі і нехрысціянскія канфесіі — іудаізм і іслам са сваімі муз. традыцыямі. Свецкая вак. і інстр. музыка звязана з княжацкім замкавым, ваен., гар. побытам. 3 16 ст. пры каралеўскіх, велікакняжацкіх і магнацкіх дварах ствараліся муз. асяродкі, у якіх працавалі таленавітыя мясц. і замежныя музыканты. У Гродне з 1543 для абслугоўвання ўрачыстасцей знаці дзейнічала «Літоўская капэла» (у складзе 15 музыкантаў, відаць, мясц. паходжання), пры двары Стафана Баторыя ў 1580-я г. існавала капэла, пры якой працавалі аўтары вак. і інстр. (пераважна лютневых) твораў Крыштоф Клабан і Войцех Длугорай. Пры дварах магнатаў і вял. князёў у 16 ст. працавалі таксама: славянскія кампазітары Цыпрыян Базылік і Вацлаў з Шамотул, Мікалай Гамулка і Ян Брант, венгерскі лютніст і кампазітар Валянцін Бакфарк, многія італьян. музыканты, у іх ліку вядомыя кампазітары Лука Марэнцыё, Джавані Баціста Качола, лютніст і кампазітар Дыямед Като, арганіст Антоній Мафон. Пры дварах мясц. арыстакратыі выконваліся аўтарскія і ананімныя творы, узоры якіх захаваліся ў «Віленскім сшытку» і Астрамечаўскім рукапісе (т.зв. «Полацкім сшытку»; абодва 17 ст.). У 16— 18 ст. муз. афармленне характэрна для тэатральных пастановак навучальных устаноў розных канфесій у гарадах і мястэчках Беларусі, у т.л. Брэсце, Гродне, Жыровічах, Магілёве, Мінску, Оршы, Полацку, Слоніме. У школьных спектаклях, прымеркаваных да рэлігійных і свецкіх свят, выконвалася вак. (канты, псальмы, гімны, песні) і інстр. (муз. найгрышы, танцы) музыка, адпаведная зместу і характару п’ес. У інтэрмедыях і інтэрлюдыях, што разыгрываліся паміж асноўнымі часткамі дзеі, часам выкарыстоўвалі нар. мелодыі. Па меры развіцця школьнага т-ра роля музыкі ў

МАСТАЦТВА_____________ 669 пастаноўках вырасла, пачалі выконваць оперныя творы. Захавалася рукапісная партытура аднаго з іх — «Апалон-заканадаўца, або Рэфармаваны Парнас» Р.Вардоцкага і М.Цяцерскага (Забельскі дамініканскі калегіум, 1789), які арганічна яднае рысы школьнай пастаноўкі і ўласна оперы. 3 2-й пал. 18 ст. пры магнацкіх дварах узнікалі і пашыраліся муз. асяродкі, якія ядналі муз. т-ры, аркестры-капэлы і муз.-тэатр. школы. Сярод найб. муз. цэнтраў: Нясвіж і Слуцк (Радзівілаў), Слонім (М.Казіміра Агінскага), Гродна (А.Тызенгаўза), Шклоў (С.Зорыча) і Дзярэчын (Сапегаў). На сцэнах магнацкіх т-раў ставіліся сусветная оперная класіка, а таксама першыя мясц. оперы, у т.л. «Агатка, або Прыезд пана» Я.Голанда і М.Радзівіла. На канцэртах гучалі сімфанічныя і камерныя творы італьян., франц., аўстра-ням. кампазітараў, а таксама кампазіцыі мясц. аўтараў. У магнацкія цэнтры запрашалі кампазітараў і выканаўцаў з розных краін. Працавалі таленавітыя мясц. музыканты Ежы Бакановіч, Лявон Сітанскі, Ян Ценціловіч, будучыя вядомыя кампазітары (В.Казлоўскі). Развівалася таксама аматарскае выканальніцтва і творчасць (М.Радзівіл, М.Казімір Агінскі). У канцы 18 ст. ў сувязі з сац.-паліт. падзеямі і разбурэннем ранейшай інфраструктуры магнацка-арыстакратычнай культуры большасць маганцкіх муз. асяродкаў спыніла сваё існаванне і саступіла месца новым формам муз. жыцця. Дзейнасць магнацкіх «музычных сядзіб» спрыяла развіццю на Беларусі розных форм муз. творчасці, выканальніцтва і адукацыі, росту муз. прафесіяналізму, станаўленню тэатр.-канцэртных жанраў, творчаму засваенню норм еўрап. муз. класіцызму. МУЗЫКА 19 — пач. 20 ст. У 19 ст. абудзілася цікавасць да бел. нар. песні. Паралельна са збіраннем, вывучэннем і публікацыямі рабіліся спробы яе кампазітарскай апрацоўкі і канцэртнай прапаганды. Першыя публікацыі мелодый бел. нар. песень змешчаны ў працах М.Чарноўскай («Помнікі міфалогіі славянскай у звычаях, якія захаваліся ў сельскім насельніцтве Беларусі», 1817), Л.Галамбёўскага («Люд польскі, яго звычаі, забабоны», 1830), А.Абрамовіча (арт. «Некалькі мелодый беларусаў, запісаных і складзеных фартэпіянным таварыствам», 1843). Перыяд інтэнсіўнага назапашвання звестак пра нар. муз. культуру беларусаў, фіксацыя напеваў і найгрышаў, іх публікацыі прыпадаюць на 2-ю пал. 19 — пач. 20 ст. Муз. матэ-

670

МАСТАЦТВА

рыял уключаўся ў этнаграфічныя апісанні і фалькл. зборы: «Матэрыялы для вывучэння побыту і мовы рускага насельніцтва Паўночна-Заходняга краю» П.Шэйна (т. 1—3, 1887— 1902), «Ліцвіны-беларусы Чарнігаўскай губерні, іх побыт і песні» М.Косіч (1901), «Беларусы-сакуны» І.Сербава (1915). Асобнымі выданнямі выйшлі «Беларускія песні Дзісенскага павета Віленскай губерні» А.Цернага (1895), «Зборнік народных песень, запісаных у пасёлку Калюга-Камарна Рагозненскай воласці Кобрынскага павета Гродзенскай губерні» І.Бычко-Машко (1911). Сярод важных прац гэтага перыяду: муз. «Зборнік маларускіх і беларускіх песень Гомельскага павета, запісаных для голасу пад акампанемент фартэпіяна» (1881) і «Гомельскія народныя песні (беларускія і маларускія)» (1888; упершыню апісаны стараж. тып бел. шматгалосся — гетэрафонія) З.Радчанкі, «Беларускі зборнік: Беларускія народныя мелодыі. Песні сезонныя, абрадавыя, гульнявыя, танцы, духоўныя вершы» Е.Раманава (1910), «Беларускія песні з нотамі» А.Грыневіча (т. 1, 1910). Стыль двухгалосых спеваў Беларусі ўпершыню зафіксаваны ў кн. «Беларускія песні з нотамі» А.Грыневіча (з А.Зязюлем, т. 2, 1912). У рэчышчы рамантызму і пазітывізму разгортвалася дзейнасць М.Федароўскага і О.Кольберга. У фундаментальным зборы «Люд беларускі» М.Федароўскага (падрыхтаваны ў 1890-я г., выд. т. 5, 1958; т. 6, 1960) змешчана 1413 разнажанравых песень з мелодыямі, запісанымі і натаванымі Я.Карловічам, Л.Патула, І.Трачыкам. У асноўнай бел. працы ў т. 52 «Беларусь—Палессе» (1968) «Поўнага збору прац» (т. 1—69, 1961—95) О.Кольберга змешчана 41 мелодыя з тэкстамі абрадавых і пазаабрадавых песень. Першы тэарэтык-этнамузыколаг Л.Куба ў зборы «Беларуская народная песня» (1887) вызначыў месца бел. нар. песні ў слав. свеце, ахарактарызаваў асноўныя яе муз.-стылявыя прыкметы з асаблівай увагай на іх старажытнасць у параўнанні з рус. і ўкраінскімі. Дзейнасць М.Янчука вызначалася арганізацыйным размахам, навізной навук. падыходу, што дазволіла надаць этнамузыкалогіі статус адной з народазнаўчых навук. Кола праблем, акрэсленых і распрацаваных у найб. буйных яго муз.фалькларыстычных працах «Па Мінскай губерні» (1889) і асабліва «Маларускае вяселле ў Карніцкай парафіі Канстанцінаўскага павета Седлецкай губерні» (1886), дазволілі сістэмна

асэнсаваць муз.-песенны кампанент у структуры бел. вясельнага абраду. Асаблівая роля належыць зб. «Народныя песьні з мелодыямі» М.Гарэцкага (з М.Аладавым і А.Ягоравым, 1928), які ў значнай ступені з ’явіўся правобразам будучых аналітычных этнамузыкалагічных зборнікаў 1980— 90-х г. У 1-й пал. 19 ст. вядомасць набылі маёнткавыя тэатры, галерэі, бібліятэкі і прыватныя школы магнатаў Тышкевічаў (Лагойск, Астрашыцкі Гарадок, Плешчаніцы, Свіслач), графа З.Чарнышова (Магілёў, Чачэрск), князёў Сапегаў (Ружаны), меламана і мецэната У.Ракіцкага (Гарадзішча пад Мінскам). Пашырэнню хатняга музіцыравання і выхавання спрыяла дзейнасць муз. салонаў графаў А.Тызенгаўза ў Жалудку Гродзенскай губерні і Л.Ракіцкага ў Гарадзішчах, генерала Завішы ў Кухцічах, князя М.К.Агінскага ў Залессі Мінскай губ. і інш. Актыўнымі арганізатарамі хатніх муз. вечароў былі бацькі С.Манюшкі і В.Дуніна-Марцінкевіча. Інтэнсіўны характар набыло муз. жыццё ў буйных гарадах Беларусі (Мінск, Брэст, Віцебск, Магілёў, Бабруйск, Гродна, Гомель і інш.). Важную ролю ў яе пашырэнні набылі пансіёны ў Мінску, Пінску, Гомелі, Віцебску і Полацку, Слуцку, Мсціславе, Беластоку, Брэсце, Гродне і інш. У Мінскіх пансіянатах муз. адукацыю набылі бел. піяністка, кампазітар і педагог К.Марцінкевіч (пансіянат Л. і М. Мантэграндзі), С.Манюшка, Ф.Міладоўскі (пансіён Д.Стафановіча). Пашырэнню муз. культуры садзейнічалі гарадскія аркестры ў Мінску (дырыжоры браты Д. і В. Стафановічы), Гарадзішчы (дырыжор Ю.Дашчынскі), Магілёве (дырыжор Л.Скрабецкі), Гомелі (дырыжор Т.Сіпайла), Віцебску (дырыжор і кампазітар І.В.Шадурскі), аматарскі аркестр у Гродне (дырыжор І.В.Дабравольскі); сольныя выступленні піяністаў К.Марцінкевіч, Ф.Міладоўскага, Н.Орды, скрыпачоў К.Кжыжаноўскага, М.Ельскага, выканаўцаў на духавых інструментах сына і бацькі Т. і Ю. Сіпайлаў, вакалістаў Н.Муранскай, Ю.Рэйдар, гітарыста К.Стрэлкі. Некаторыя музыканты займаліся муз.-тэарэтычнай дзейнасцю: Н.Орда стварыў «Граматыку музыкі, ці Тэарэтычнае і практычнае выкладанне мелодыі і гармоніі з кароткім дадаткам пра фугу, кантрапункт, аркестравыя інструменты, арган, фартэпіяна і пра навуку спеваў для піяністаў» (1873), Я.Голанд напісаў «Акадэмічны трактат пра сапраўднае музычнае мастацтва» (1806), Л.Скрабецкі — артыкулы пра муз. жыццё Магілёва і інш. 3 1838 вялася хроніка муз. жыцця (газ. «Мннскне губернскне ведомостн»), 3 19 ст. абу-

дзілася цікавасць да бел. нар. песні. Разам са збіраннем, публікацыяй і вывучэннем (гл. Музыказнаўства ў раздзеле Навука) рабілася спроба яе кампазітарскай апрацоўкі і канцэртнай прапаганды. Бел. народнапесенныя тэмы ці інтанацыі эпізадычна выкарыстоўвалі польскія (Ф.Шапэн, С.Манюшка, М.Карловіч) і рус. (М.Рымскі-Корсакаў, А.Глазуноў) кампазітары-класікі. На бел. фальклоры былі заснаваны творы бел. кампазітара А.Абрамовіча («Беларускае вяселле», «Беларускія мелодыі», «Зачараваная дуда»), Адным з першых прапагандыстаў бел. песеннага фальклору быў расійскі харавы дырыжор Дз.Агрэнеў-Славянскі (з 1863). У 1893 некалькі бел. песень у апрацоўках М.Кляноўскага з суправаджэннем сімф. аркестра прагучалі ў зале маскоўскага дваранскага сходу. Значная роля ў вывучэнні і прапагандзе бел. нар. песні належала Муз.-этнаграфічнай камісіі этнаграфічнага аддз. Т-ва аматараў прыродазнаўства, антрапалогіі і этнаграфіі пры Маскоўскім ун-це, арганізаваная ў 1901 М.Янчуком. У яе рабоце ўдзельнічалі С.Танееў, М.Кляноўскі, А.Маслаў, Ю.Энгель. У кампазітарскай дзейнасці ў гэты перыяд вылучыліся жанры аперэты («Канкурэнты» Ф.Міладоўскага, «Тарас на Парнасе» І.Шадурскага, «Рэкруцкі набор» і «Сялянка» С.Манюшкі і К.Кжыжаноўскага, «Спаборніцтва музыкаў» і «Чарадзейная вада» С.Манюшкі), муз. камедыі («Латарэя» С.Манюшкі), а таксама інстр. канцэрта (2 скрыпічныя канцэрты М.Ельскага), інстр. мініяцюры (фартэпіянныя кампазіцыі В.Пшыборы, танцы для розных інструментаў, у т.л. паланэзы, мазуркі, англезы П.Карафа-Корбута), фартэпіянныя мініяцюры (мазуркі М.Ельскага, Н.Орды, К.Марцінкевіч, Ф.Міладоўскага, вальсы А.Абрамовіча, Ю.Дашчынскага, Н.Орды, экспромты Ф.Міладоўскага, М.Ельскага, серэнады Н.Орды, «песні без слоў» М.Ельскага і інш.). Побач са свецкай стваралася і духоўная музыка. Яе пісалі: Ю.Дашчынскі (месы, рэквіемы, нешпары, Вастрабрамская літанія і інш.), С.Манюшка (месы, рэквіемы, Вастрабрамскія літаніі, арганныя кампазіцыі, рэлігійныя песні і інш.), Ф.Міладоўскі (месы, гімны і інш.), Ё.Глінскі (месы, матэты), Ю.Грым (месы, арганныя апрацоўкі і інш.) і інш. Пашырыліся месы на тэксты польскамоўных вершаваных парафраз традыц. лац. тэкстаў. У Вільні рэгулярна выдаваліся касцельныя канцыяналы Э.Тупальскага, М.Гербурта, Вашкевіча, спеўнікі Ю.Грыма, падручнікі арганнай ігры Я.Галіча, Ю.Грыма, месы Л.Герынга, Ю.Грыма і інш. Былі спробы стварэння спец. навуч. устаноў для касцельных музыкантаў.

На мяжы 19—20 ст. працавалі прыватныя муз. школы ў Мінску (С.ІНацкінай, з 1894), Магілёве (Пячкоўскай, з 1886), Гомелі (С.І.Захарына, з пач. 20 ст.). У 1872—97 у Мінску дзейнічала вучылішча арганістаў (заснавальнік канонік Ф.Сенчыкоўскі), у якім выкладаліся ігра на фартэпіяна, скрыпцы, спевы, тэорыя музыкі, а таксама выканальніцтва на аргане і ў аркестры духавой музыкі. Аб узроўні культуры на Беларусі ў 19 ст. сведчыць існаванне фабрык муз. інструментаў у Мінску (фабрыка фартэпіяна І.Бяляўскага, ёй папярэднічала фабрыка муз. інструментаў І.Фохта, Ю.Качкоўскага; у 1858 тут зроблены касцельны арган); у 1896 у друку ўпаміналася дэпо раяляў і піяніна В.Л.Валіцкага. У канцы 19 ст. на Беларусі стацыянарныя тэатры былі ў Мінску (з 1890) і Магілёве (з 1888). Пашырылася дзейнасць антрэпрызных труп: А.Металава (1877— 81, Мінск, Бабруйск; паст. аперэты, а таксама оперы «Аскольдава магіла» А.Вярстоўскага і «Наталка-Палтаўка» М.Лысенкі), А.Даніловіча, А.Ф.Картавага (першы антрэпрэнёр у новым будынку Мінскага тэатра, дырыжор В.Сук; пастаўлены оперы класічнага рэпертуару), І.А.Шумана (арандаваў будынак Мінскага тэатра з 1892, дырыжор В.Сук), Ф.Кастэлана (1899— 1901, 1903), М.Ф.КнаўфКамінскай (з 1902—03), Е.Бяляева (1906— 07), О.Суслава (красавік 1906); польская аперэтачная трупа Б.Марэцкага (лістапад 1906), італьянская трупа братоў Гансапец (снежань 1906) і інш. У 1907 у Мінскім тэатры прадстаўлена новая форма сцэнічнага мастацтва «опера ў фраках», якую паказала маскоўскае Т-ва оперных артыстаў. У 2-й пал. 19 ст. на Беларусі арганізаваны Муз. таварыства (1860), Літаратурнамуз.-драматычны гурток аматараў (1884) і Таварыства аматараў прыгожых мастацтваў (1898) у Мінску, Брэсцка-літоўскае муз.-драматычнае таварыства аматараў (1885), Таварыства муз. і драм. мастацтва ў Віцебску (1887), Брэсцкі муз.-драм. гурток (1892), Магілёўскі муз.-драм. гурток (1905— 14), Гродзенскае таварыства аматараў драм. і муз. мастацтва «Муза» (1907— 14), Мінскае таварыства сяброў музыкі (1912), «Ліра», «Лютня» ў Дзвінску, Муз.-драм. таварыства ў Гомелі, Таварыства прыгожых мастацтваў у Віцебску і інш. Сярод музыкантаў, што канцэртавалі ў той час на Беларусі, Л.Аўэр, М.Батыстыні, А.Вержбіловіч, Г. і Ю. Вяняўскія, М.Гельмар (салістка Венскай оперы, ураджэнка Мінска), І.Гофман, К.Давыдаў, Г.Есіпава, А.Зілоці, А.Концкі, С.Ментар, Мікалай і Медэя Фігнеры, Ф.Шаляпін. У 1895 у Гродне, Мінску і

Магілёве адбыліся канцэрты С.Рахманінава, які выступаў з італьян. скрыпачкай Т.Туа. На мяжы 19— 20 ст. на Беларусі гастраліравалі піяністы Р.Пюньё, І.Слівінскі, скрыпачы К.Грыгаровіч, П.Сарасатэ, віяланчэліст Д.Попер, аркестр рус. нар. інструментаў пад кіраўніцтвам В.Андрэева і інш. У пач. 20 ст. аднавілася работа літаратурна-маст. таварыстваў і муз. класаў пры іх. У 1915 арганізавалася аддз. Рус. муз. таварыства ў Віцебску (сярод яго дырэктараў М.Арцімовіч, В.Кармілаў, Ф.Левінсон, П.Рэнгартэн, В.Сомаў). 3 1907 дзейнічала Мінскае муз. вучылішча (дырэктар Н.Рубінштэйн) з дзённым і вячэрнім аддзяленнямі. Штогод наладжваліся 5—6 камерных і сімфанічных канцэртаў. Уступныя лекцыі чытаў І.Патулаў.

3 бел. муз. культурай звязана творчасць польскага кампазітара Л.Рагоўскага, які стварыў муз. афармленне да спектакляў трупы І.Буйніцкага, склаў «Беларускі песеннік з нотамі для народных і школьных хароў» (1911) і інш. муз. творы, у т.л. хары (у іх ліку на верш «А хто там ідзе?» Я.Купалы). МУЗЫКА 1920—80-х гадоў. Сярод першых дзярж. муз. устаноў на Беларусі былі Нар. кансерваторыі ў Віцебску (1918), Гомелі (1919), Бабруйску (1921), якія пазней ператварыліся ў муз. тэхнікумы і школы. Значную ролю адыграла адкрыццё Бел. муз. тэхнікума ў Мінску (1924). У 1930 на яго базе была створана Бел. студыя оперы і балета (з 1933 Дзярж. тэатр оперы і балета Беларусі, з 1996 творчае аб’яднанне «Нацыянапьны акадэмічны Вялікі тэатр оперы і балета Рэспублікі Беларусь»), Яго выпускнікі склалі аснову Дзярж. сімф. аркестра БССР (1927) і Дзярж. нар. аркестра БССР (1930). У 1932 адкрыты Бел. кансерваторыя (з 1994 Бел. акадэмія музыкі), у 1937 — Бел. філармонія. У 1938 створаны Саюз кампазітараў (у 1932—38 існавала як секцыя кампазітараў пры Саюзе пісьменнікаў БССР). У 1920-я г. закладзены асновы бел. кампазітарскай школы. Ля яе вытокаў стаялі М.Аладаў, А.Багатыроў, В.Залатароў, Р.Пукст, Я.Цікоцкі, М.Чуркін. У кампазітарскай творчасці 1920—50-х г. вызначальную ролю адыгрываў нац. фальклор, які развіваўся ў стылістычным рэчышчы рус. класічнай традыцыі. Жанравыя прыярытэты дзярж. палітыкі ў галіне музыкі — масавая песня (папулярныя хары, песні стваралі У.Алоўнікаў, М.Анцаў, І.Любан, Р.Пукст, Н.Сакалоўскі, У.Тэраўскі) і нац. муз.-тэатральны рэпертуар. Да 1-й дэкады бел. літаратуры і мастацтва ў Маскве (1940) былі прымеркаваны опера-легенда «Кветка шчасця» А.Туранкова, оперы на героіка-патрыят. тэму

МАСТАЦТВА_____________ 671_ «У пушчах Палесся» А.Багатырова (паводле Я.Коласа), «Міхась Падгорны» Я.Цікоцкага і балет «Салавей» М.Крошнера (паводле З.Бядулі). Гэтыя тэматычныя кірункі захоўваліся да сярэдзіны 1950-х г. У акупіраваным Мінску адбылася прэм’ера оперы М.Шчаглова «Лясная песня». Пасля вайны побач з партыз. тэмай («Алеся» Я.Цікоцкага, «Андрэй Касценя» М.Аладава, «Марынка» Р.Пукста) з’явіліся гіст. («Кастусь Каліноўкі» Дз.Лукаса, «Надзея Дурава» А.Багатырова), нац.-лёгендарная (балет «Князь-возера» В.Залатарова). Значную ролю ў бел. музыцы 1920— 50-х г. адыгрывалі вак.-сімфанічныя жанры (кантаты «Босыя на вогнішчы» Т.Шнітмана, «Над ракой Арэсай» М.Аладава, «Сказ пра Мядзведзіху» і «Беларускім партызанам» А.Багатырова; у камерна-вакальнай музыцы пераважалі рамансы на вершы Я.Купалы, М.Багдановіча; папу-лярнасцю карыстаўся жанр апрацоўкі бел. нар. песні. Бел. сімфанічная творчасць таго часу прадстаўлена жанрамі сімфаньеты (сярод лепшых — «Беларускія малюнкі» М.Чуркіна), сімфоніяй пераважна эпічнага складу (2-я М.Аладава, 4-я «Беларусь» В.Залатарова, 2-я Р.Пукста, 1-я і 2-я А.Багатырова, 3-я і 4-я Я.Цікоцкага), рознажанравымі праграмнымі творамі. 3 канца 1930-х г. развіваўся жанр інстр. канцэрта (для скрыпкі з аркестрам Г.Столава і П.Падкавырава, для фартэпіяна з аркестрам А.Клумава і Дз.Камінскага); камернаінстр. музыка прадстаўлена інстр. ансамблямі, творамі для фартэпіяна. Сярод выканаўцаў 1920—50-х г.: хар. дырыжоры Р.Шырма, Г.Цітовіч, цымбаліст І.Жыновіч і дамрыст Г.Жыхараў, оперна-сімф. дырыжоры Б.Афанасьеў, І.Гітгарц, В.Дуброўскі, Л.Любімаў, М.Шнейдэрман; оперныя спевакі Л.Александроўская, І.Балоцін, М.Ворвулеў, М.Дзянісаў, С.Друкер, Р.Млодак. У муз. крытыцы выступалі Ю.Дрэйзін, А.Карповіч, Б.Смольскі. Бел. музыка 1960—80-х г. вылучаецца дынамічнасцю развіцця, паралельным развіццём розных маст. тэндэнцый, пошукамі новых жанравых і індывідуальна-стылёвых вырашэнняў. Стылёвым арыенцірам у творчасці бел. кампазітараў Л.Абеліёвіча, Г.Вагнера, Я.Глебава, Э.Тырманд, К.Цесакова сталі традыцыі І.Стравінскага, Дз.Шастаковіча, С.Пракоф’ева. У творчасці С.Картэса, Дз.Смольскага, А.Янчанкі выявілася далучэнне да радыкальных тыпаў сучасных кампазітарскіх тэхнік (серыялізму, алеаторыкі). Абнаўленне муз. стылістыкі ў духу экспрэсіянізму выя-

672

МАСТАЦТВА

вілася ў творах антываеннага зместу: у 1960-я г. — камернай араторыі «Песні Хірасімы» Дз.Смольскага (на тэксты яп. паэтаў), «Эроіцы» А.Янчанкі (на тэксты Ю.Фучыка, П.Элюара, Т.Карповіча), вак.-сімф. паэме «Попел» С.Картэса (на вершы Э.Межэлайціса), у 1970-я г. — «Рэквіеме» Л.Шлег (на кананічныя і тэксты з кнігі А.Адамовіча, Я.Брыля і І.Калесніка «Я з вогненнай вёскі»), у 1980-я г. — у 2-й Сімфоніі «Памяці М.Гарсіі Лоркі» А.Соніна. У 1960-х г. для кампазітарскай творчасці характэрны перавага сучаснай тэматыкі, сцвярджальны грамадз. пафас, інтэрнацыяналізм, манументалізм. У сістэме муз. жанраў пераважалі буйныя формы складанай муз. драматургіі: сімфонія, вак.-сімфанічная музыка, балет. У 1970-я г. ў муз. мастацтве пашырыліся рамант. тэндэнцыі, роля рэтраспекцыі і сінтэзу, на першы план выйшлі камерныя жанры. Актуалізаваліся праблемы нацыянальнага, набрала моц неафальклорная тэндэнцыя. Штуршком для яе развіцця побач з традыцыямі рус. «фальклорнай хвалі» з’явілася кантата «Беларускія песні» А.Багатырова. Значныя маст. дасягненні ў гэтым кірунку належаць кампазітарам В.Войціку, Г.Гарэлавай, Л.Захлеўнаму, А.Мдывані, В.Помазаву, Л.Шлег. Тэндэнцыі неакласіцызму характэрны творам Л.Абеліёвіча (арыя для скрыпкі і камернага аркестра), Г.Вагнера (2-я сімфонія для камернага аркестра, балет

«Пасля балю»), А.Мдывані (3-я сімфонія «У стылі барока»), неарамантычная плыня — Г.Гарэлавай (паэма «Бандароўна», вак. цыклы на вершы М.Багдановіча, Г.Ахматавай, Э.Верхарна). Абнаўленне вобразнага зместу сімфоніі праявілася ў дамінаванні лірыкадрам. і лірыка-псіхалагічнай сімф. канцэпцыі: 1— 3-я сімфоніі Л.Абеліёвіча; 4-я, 6-я, 7-я сімфоніі М.Аладава; 2— 4-я сімфоніі Я.Глебава, 1— 7-я сімфоніі Дз.Смольскага; 2-я, 6-я, 7-я сімфоніі Ф.Пыталева. Маст. цэласнасць твора абумоўлена скразным інтанацыйным развіццём; удасканапьваўся інстр. стыль сімфоніі, узбагачаўся аркестравы каларыт. Жанравая індывідуалізацыя і міжжанравы сінтэз спрыялі нараджэнню сімфоній: канцэртнай (3-ія Я.Глебава і Дз.Смольскага з саліруючым фартэпіяна, 4-я Дз.Смольскага з саліруючай скрыпкай, 2-я У.Дарохіна з саліруючым струнным квартэтам) і вак. (5-я «Памяць зямлі» і 6-я «Полацкія пісьмёны» А.Мдывані, 3-я «Прысвячэнне Сапфо» А.Соніна). Стварэнне ў 1968 Дзярж. камернага аркестра Беларусі паспрыяла актыўнаму развіццю камерна-аркестравай музыкі: музыка для струнных С.Картэса, камерная сімфонія А.Залётнева, сюіта «Мемарыял» У.Дарохіна, канцэрт для аргана з камерным аркестрам А.Янчанкі. У жанры інстр. канцэрта побач з дынамічна віртуознымі, вострахарактарыстычнымі канцэртамі Г.Вагнера і Дз.Камінскага для фартэпіяна, В.Войціка для кларнета, гратэскнафантастычным «Капрычас» для фартэпіяна С.Картэса з ’явіліся рамант. сімф.

Дзяржаўная акадэмічная харавая капэла Беларусі імя Р.Шырмы.

канцэпцыі фартэпіянных канцэртаў Л.Абеліёвіча і А.Соніна, канцэртаў для скрыпкі і габоя Г.Гарэлавай, для віяланчэлі У.Солтана. Маляўніча-канцэртны стыль вылучае паэмы «Крыжачок», «Бульба» А.Мдывані, сюіту-жарт «Вясковыя музыкі» і сюіту «Батлейка» В.Помазава для аркестра нар. інструментаў. У вак.-сімф. і харавых жанрах 1960—80-х г. побач з антываеннай (араторыя «Бітва за Беларусь» А.Багатырова, кантата «У год сусветнага пажару» Г.Гарэлавай) вядучымі становяцца тэмы лёсу паэта (манументапьныя, шматпланавыя па вобразным змесце араторыі «Памяці паэта» С.Картэса, «Паэт» Дз.Смольскага на вершы Я.Купалы, драм. араторыя «Лісткі календара» А.Залётнева на вершы М.Танка) і жыцця бел. народа ў яго абрадах і звычаях (кантаты «Казацкія песні» В.Войціка, «Трава-мурава» Л.Шлег, сюіта «Сваток» Р.Суруса, харавы канцэрт «Прымхі».і харавы цыкл «Снапочак А.Мдывані, харавыя цыклы «Песні дз вочага кахання» Л.Захлеўнага і «Вяс' ле» В.Кузняцова, харавыя гульні « душкі» В.Кузняцова). Новыя тэндэь ў балеце намецілі кірункі: лірыка-ка дыйны Г.Вагнера («Падстаўная няв та») і на сучасную тэму Я.Глебаь, («Мара»). Напружанае сімф. развіццё характэрна для муз. драматургіі балетаў Я.Глебава («Альпійская балада» паводле В.Быкава; «Выбранніца», у 2-й рэдакцыі «Курган» паводле Я.Купалы; «Тыль Уленшпігель»), Г.Вагнера («Святло і цені» паводле П.Броўкі і «Пасля б лю» паводле Л.Талстога), У.Кандру( віча («Крылы памяці»). Па заказах

межных т-раў балетныя партытуры стваралі Я.Глебаў («Маленькі прынц» паводле А.Сент-Экзюперы, Хельсінкі, паст. 1982; Масква, паст. 1983) і С.Картэс(«Апошні інка», Гавана, паст. 1990). Пачалося аднаўленне опернай паэтыкі, якая ўзбагацілася прыёмамі эпічнага т-ра Б.Брэхта ў оперна-публіцыстычных дзействах «Джардана Бруна» і «Матухна Кураж» С.Картэса, «Сцежкаю жыцця» Г.Вагнера паводле В.Быкава, элементамі сімвалізму ў операх на гіст.-легендарныя сюжэты «Сівая легенда» Дз.Смольскага і «Дзікае паляванне караля Стаха» У.Солтана паводле У.Караткевіча. Больш традыцыйныя ў жанрава-драматургічных адносінах оперы Ю.Семянякі (лірыка-камічная «Калючая ружа», лірыка-эпічная «Зорка Венера», жанрава-бытавая з рысамі драмы «Новая зямля» паводле Я.Коласа). З ’яўляюцца разнавіднасці оперы 20 ст.: камерная «Балаганчык» А.Янчанкі 'Ўіаводле А.Блока, тэлеоперы «Ранак» ‘^Вагнера паводле А.Куляшова і Ьранцыск Скарына» Дз.Смольскага, ’дыёопера «Барвовы золак» К.Цесако’Ьаводле І.Мележа. Адкрыццё ў 1970 ,ярж. тэатра муз. камедыі паўплывала і развіццё жанраў аперэты і мюзікла. Доўгае рэпертуарнае жыццё на яго сцэне атрымалі «Паўлінка» Ю.Семянякі паводле Я.Купалы, «Несцерка» Р.Суруса, «Дзяніс Давыдаў» А.Мдывані, «Міліянерша» Я.Глебава. У бел. камерна-вакальнай музыцы тамінуюць шматпланавыя вак. цыклы эральна-філасофскага зместу, у т.л. ямное прыцягненне» Э.Тырманд і >акон захавання матэрыі» С.Картэса вершы М.Танка; вак. цыклы А.Багарова на вершы П.Броўкі, Дз.Смольсга на вершы Я.Палонскага, 2 сшыткі амансаў Л.Абеліёвіча на вершы Ф.Цютчава. У галіне камерна-інстр. музыкі таксама пераважаюць цыклічныя формы: ансамблі для розных складаў, струнныя квартэты, сюіты, санаты для розных інструментаў, цыклы праграмных мініяцюр. Шырока прадстаўлены -<школы» і разнастайныя зборнікі п’ес іструктыўнага характару (найб. папурныя ў навучальным рэпертуары твол Г.Вагнера, В.Карэтнікава, Г.Гарэлаі , Л.Шлег, Л.Мурашкі). Аднаўленне «еннага стылю ў 1960-80-х г. звязаі з сінтэзам рыс масавай, лірычнай, оытавой, фалькл., эстраднай песні і раманса. Пашырылася кола стылявых арыенціраў, асіміляваліся эстэтычныя і муз.-тэхнічныя ідэі рок-музыкі, павысіліся патрабаванні да маст. якасцей паэтычнага тэксту. У канцэртнай практыцы 1970-х г. зарадзілася традыцыя цыклізацыі песень у буйныя кампазіцыі, аб’яднаныя агульнай ідэяй (паэма-ле22. З ак . 295.

генда «Гусляр» І.Лучанка, паэма «Песня пра долю» на тэксты Я.Купалы і песенная праграма «Праз усю вайну» У.Мулявіна). На мяжы 1980—90-х г. створаны поп-опера «Максім» (на вершы М.Багдановіча) і опера-песня «Беларушчына» (на вершы Я.Купалы) І.Паліводы. У жанры песні працавалі І.Лучанок, Ю.Семяняка, Э.Ханок, У.Буднік, А.Елісеенкаў, Э.Зарыцкі, Л.Захлеўны, В.Іваноў, У.Мулявін, В.Раінчык,

МАСТАЦТВА_____________ 673 віча набывае нац. афарбоўку, неафальклорная — выступае ў традыцыйных (Р.Сурус, К.Цесакоў) і арыгінальных (В.Капыцько, Дз.Лыбін, Я.Паплаўскі)

формах. Новая хваля развіцця бел. музыкі звязана з радыкальным абнаўленнем кампазітарскай тэхнікі, калі авангардныя сродкі выразнасці ўспрымаюцца як развіццё традыцый сусв. музыкі А.Чыркун. Заслуга ў прапагандзе бел.

2-й пал. 20 ст. Новае ў фанасферы звяпесні за межамі Беларусі належала вазана з шырокім развіццём санорнай мукальна-інстр. ансамблям «Песняры», зыкі, з’яўленнем электраакустычных і «Верасы», «Сябры». Актыўна прапаэлектронных кампазіцый; на нац. стыль гандавалі нац. музыку ў гэты перыяд уплываюць муз. элементы нееўрап. філарманічныя калектывы, у т.л. Дзяркультур. Павялічылася роля сінкрэтызжаўная акадэмічная харавая капэла Бему; постмадэрнісцкія тэндэнцыі выявіларусі імя Р.Шырмы, эстрадна-сімф. ліся ў працэсе ўплываў на акадэмічныя аркестр і хор Бел. радыё, струнны кваржанры поп-музыкі. У 1991 пры Саюзе тэт Саюза кампазітараў Беларусі. Штокампазітараў Беларусі арганізавана Бел. год праводзяцца фестывалі: міжнар. асацыяцыя сучаснай музыкі, якая акты«Беларуская музычная восень» (з 1974) візавала міжнар. сувязі бел. музыкані рэсп. «Мінская вясна» (з 1984). Муз.таў. Найб. якасныя змены ўласцівы выканаўчае мастацтва прадстаўлялі дымуз.-тэатрапьнай творчасці бел. кампарыжоры І.Абраміс, А.Анісімаў, Я.Вазітараў. Падзеяй у нац. культуры 1990-х шчак, М.Казінец, Т.Каламійцава, В.Каг. сталі пастаноўкі оперы «Князь Наватаеў, У.Машэнскі, Б.Райскі, харавыя градскі» А.Бандарэнкі і балета «Страсці» дырыжоры М.Дрынеўскі, В.Роўда, Ю. і («Рагнеда») А.Мдывані. Трактаваная Л. Яфімавы, спевакі З.Бабій, Л.Галушў легендарным ключы нац. гісторыя кіна, С.Данілюк, Т.Ніжнікава, Н.Руднева, прадстаўлена праз прызму духоўнай A. Саўчанка, В.Чарнабаеў, І.Шыкунова, праблематыкі, драм. эпас адцяняецца скрыпачы Л.Гарэлік, Р.Нодэль, піяніслірыка-псіхалагічнай драмай, у муз. ты І.Алоўнікаў, В.Шацкі, І.Шуміліна і стылістыцы вял. роля належыць неаарінш. хаіцы. Філасофская і маральна-этычная МУЗЫКА 1990 — пач. 2000-х гадоў. У праблематыка вызначае канцэпцыі опегэты перыяд абнаўляльную ролю адыгры «Майстар і Маргарыта» Я.Глебава ралі прадстаўнікі новай кампазітарскай паводле М.Булгакава і «Візіт дамы» генерацыі — В.Капыцько, У.КаральС.Картзса паводле Ф.Дзюрэнмата. Іх чук, В.Кузняцоў, А.Літвіноўскі, Дз.Лывылучае своеасаблівая паэтыка (спалубін, Я.Паплаўскі, Л.Сімаковіч, А.Хачэнне трагедыі, сатыры, прытчы, эледоска і інш. Працягваецца пашырэнне ментаў містэрыі), вял. роля трагічнага вобразна-паэт. дыяпазону бел. музыкі. гратэску, дынамічная мантажная драЯна ўзбагацілася літургічнымі жанрамі, матургія на аснове скразнога сімф. размуз. сімволікай знаменных спеваў, хавіцця. рала; традыцыі духоўнай музыкі пануУ 2-й пал. 1990-х г. Нац. т-р оперы юць у жанрах вак.-сімф. і харавой муБеларусі паставіў камерную камічную зыкі, літургічныя рысы выяўляюцца ў оперу «Юбілей» С.Картэса паводле оперы, балеце, сімфоніі, камерна-інстр. А.Чэхава, Нац. т-р балета Беларусі — музыцы; уплываюць на стыль кампааднаактовую кампазіцыю «Кругаверць» зітараў А.Багатырова, А.Бандарэнкі, A. Залётнева па матывах бел. нар. баС.Бельцюкова, А.Залётнева, А.Хадоскі, лад і камерны балет-сімвал «Макбет» Л.Шлег і інш. Ідэі нац. адраджэння B. Кузняцова паводле У.Шэкспіра. З ’ястымулююць цікавасць да гіст. мінувіліся новыя тэатральныя формы: маналага. У 1992 арганізавана тэатральнаопера «Адзінокі птах» А.Залётнева (т-р канцэртнае аб’яднанне «Беларуская «Зніч»), муз.-пластычная містэрыя «Блакапэла», якая вядзе працу па збіранні гаславі нас, Гасподзь» на аснове хараі ўвядзенні ў культурны ўжытак муз. вых кампазіцый С.Бельцюкова і А.Запомнікаў. На іх аснове створаны арыгілётнева (Нац. рус. драм. т-р Беларусі). нальныя транскрыпцыі постмадэрнісСамабытнасцю вылучаюцца сінкрэтычцкага кірунку: опера «Апалон-закананыя муз.-пластычныя дзействы «Інтуідаўца» В.Вардоцкага—Дз.Смольскага, цыя міфу» і «Эўтаназія. Апошні рытукантата «Куранты» В.Капыцько (па маал» Л.Сімаковіч (фалькл. т-р «Госціца» тэрыялах ананімнага зборніка 17 ст.). Нац. дзярж. тэлерадыёкампаніі БеларуНеакласіцыстычная тэндэнцыя ў творах сі). Элементы рытуальнага дзейства B. Кузняцова, А.Літвіноўскага, С.Янко-

674 ______________МАСТАЦТВА закладзены і ў структуру шэрагу камерных твораў В.Капыцько, В.Кузняцова, не разлічаных на тэатральную сцэну. У жанрах аперэты і мюзікла ў 1990-я г. плённа працавалі У.Какдрусевіч («Джулія» паводле С.Моэма і «Шклянка вады» паводле Э.Скрыба), А.Чыркун (нар. муз. камедыя «Калі заспявае певень»). У рэпертуары для дзяцей з’явіліся мюзікл «Пітэр Пэн» А.Буцько, опера «Вясновая песня» В.Войціка. Многія спектаклі драм. т-раў набываюць статус муз. камедыі і мюзікла, музыку да якіх пішуць У.Кур’ян, В.Кандрасюк, У.Кандрусевіч. У вак.-сімфанічнай і харавой музыцы духоўнай змястоўнасцю вылучаюцца кантаты, усяночныя, харавыя канцэрты і мініяцюры А.Бандарэнкі, А.Безансон, А.Літвіноўскага, Я.Паплаўскага, Л.Шлег, А.Хадоскі (на літургічныя тэксты). Сучасную інтэрпрэтацыю набывае адроджаны жанр імшы («Грыгарыянская імша» А.Літвіноўскага, «Меса ў гонар святога Францыска Асізскага» В.Капыцько, «Нясвіжская імша» Ф.Шымкевіча—А.Залётнева). Фалькл. кірунак прадстаўлены араторыяй «Беларускае вяселле» К.Цесакова, «Каляднай сімфоніяй» для нар. хору Э.Наско, арыгінальнай фанічнай канцэпцыяй «Спевы даўнейшых ліцвінаў» В.Кузняцова (на тэксты Я.Чачота). Дасягнула росквіту камерная і сольная кантата: «Тысяча гадоў надзеі» Г.Гарэлавай, «Аб мудрасці, смутку і радасці» (на тэксты М.Кузанскага, Т.Мэлары, К.Чукоўскага), «Карнавальная ноч» (на тэкст Т.Мана), «Знакі» (на тэкст М.Рэрыха) В.Капыцько. Значную ролю ў муз.-выканаўчым працэсе адыгрывае Дзярж. камерны хор і капэла «Санорус». У бел. сімфанічнай музыцы

Актыўна развіваюцца традыцыйныя камерна-інстр. жанры, якія трансфармуюцца знутры. Праводзяцца Міжнар. фестываль мастацтваў «Славянскі базар у Віцебску» (з 1992), нац. «Музыка і тэатр» (з 1996), муз. «Адраджэнне бел. капэлы» (з 1991), духоўнай песні «Магутны божа» (з 1992), «Міжнародны джаз-фестываль» (з 1994), Міжнар. фестываль сучаснай музыкі і інш. Літ:. Нсторня музыкн народов СССР. Т. 1—7. М., 1970—97; Д у б к о в а Т. Беларуская сімфонія. Мн., 1974; Гісторыя беларускай савецкай музыкі. Мн., 1974; Мсторня белорусской музыкн. М., 1976; Музыкальная культура Белорусской ССР: Сб. ст. М., 1977; К у л е ш о в а Г.Г. Белорусская кантата н ораторня. Мн., 1987; Музыкальный театр Белорусснн: Доокгябрьскнй пернод. Мн., І990; скага. Жанр духоўнай музыкі прадстаўМузычны тэатр Беларусі, 1917—1959. Мн., лены 2-й сімфоніяй А.Хадоскі; на са1993; Музычны тэатр Беларусі, 1960— 1990: норнай аснове ў свабодных формах наОпер. мастангва, муз. камедыя і аперэта. Мн., 1996; Музычны тэатр Беларусі, 1960— пісаны 3-я сімфонія і «Цэзій-134» B. Кузняцова, сімф. паэма «Гефсіманія» 1990: Балет. Музыка ў пастаноўках драмат.

C. Бельцюкова, арыгінальная канцэп- тэатраў. Мн., 1997; Белорусская этномузыкологня: Очеркн нсторнн (XIX—XX вв). цыя камернай сімфоніі «Апбшняя воМн., 1997; Белорусская музыка 1960—1980 сень паэта» В.Войціка (на вершы гг. Мн., 1997; А н т о н е в н ч В.А. БелоП.Верлена ў перакладзе М.Багдановірусское компознторское творчество в его связях с фольклором. Мн., 1999; Прача). На высокім маст. узроўні застаюцк а п ц о в а В.П. Мастацкая адукацыя ў Беца творы канцэртнага жанру; пашыраларусі. Мн., 1999; К а п н л о в А.Л., А х ецца кола сола-інструментаў, індывідув е р д о в а Е.Н. Музыкальная культура алізуецца аркестравы склад. РэпертуарБеларусн XIX — начала XX вв. Мн., 2000; нымі сталі канцэрты для гітары, для Д а д з і ё м а в а В.У. Музычная культура альта, для 2 труб «Троіцкія фрэскі» Беларусі XVIII ст.: гісторыка-тэарэтычныя Г.Гарэлавай, фартэпіянны канцэрт даследаванні. Мн., 2002; Я е ж. Нарысы Дз.Смольскага, для віяланчэлі Ф.Пыгісторыі музычнай культуры Беларусі. Мн., талева, для цымбал У.Кур’яна. Ство2004. Э.А.Алейнікава (стараж. муз. мастацгва, раны канцэрты для домры, балалайкі скамарохі), В. У.Дадзіёмава (музыка ў маг(Г.Ермачэнкаў), для духавога аркестра нацкіх сядзібах, пры княжацкіх дварах, (У.Прохараў). Сярод камерных жанраў у школьнай драме), Л.П.Касцюкавец (царлідзіруе інструментапьны. Актыўныя коўная музыка), Т.У.Ліхач (каталіцкая і пошукі ў галіне тэмбравых спалучэнняў, уніяцкая музыка), Т.Б.Варфаламеева (збівытанчанасць эмацыянальна-вобразнаранне і вывучэнне муз. фапьклору), га свету характэрны разнастайным каВ.П.Пракапцова (муз. культура канца мерным ансамблям, якія напісаны для 19 — пач. 20 ст.), Р.М.Аладава (музыка 1920—80-х г., 1990 — пач. 2000-х г ). ансамбля салістаў «Класік-авангард».

1990 — пач. 2000-х г. вырасла роля абагульненай праграмнасці. Філасофскае асэнсаванне рэчаіснасці набыло трагедыйную накіраванасць у 8-й і 10-й («10 адкрыццяў») сімфоніях Дз.Смольскага, 9-й і 10-й («Чорная быль») сімфоніях Ф.Пыталева, 8-й («Шлях зямны», паводле Дантэ) А.Мдывані, 2-й сімфоніі і канцэрце для трубы У.Дамарацкага, канцэрце-сімфоніі з саліруючым трамбонам У.Каральчука; арыгінальная трактоўка жанру ў 9-й сімфоніі з саліруючай электрагітарай Дз.Смольскага. Укладам у бел. Скарыніяну сталі сімфоніі: 3-я «Францыск Скарына: жыццё і бессмяротнасць» У.Дарохіна і «Ьцх аеіегпа» Я.Паплаў-

БА Л ЕТ ХАРЭАГРАФІЯ Ў ПРЫГОННЫХ ТЭАТРАХ, ФАРМІРАВАННЕ БЕЛАРУСКАГА СЦЭНІЧНАГА ТАНЦА I БАЛЕТА ДА 20 ст. Сярод першых балетных тэатраў на Беларусі — прыгонныя т-ры 18— 19 ст., у якіх былі балетныя трупы. Яны дзейнічалі ў прыватнаўласніцкіх гарадах, замках і сядзібах у спецыяльна абсталяваных памяшканнях ці ў залах палацаў, ратуш і інш. Паводле гіст. звестак, першым балетным т-рам быў Нясвіжскі т-р Радзівілаў (1740— 91), які прайшоў шлях ад аматарскага да прафес. і сфарміраваў вялікі арыгінальны рэпертуар. У яго складзе налічвалася больш за 20 прыгонных танцораў. Часам у спектаклі ўдзельнічалі члены кня-

жацкай сям’і, прадстаўнікі шляхты і кадэты нясвіжскага корпуса. У розныя гады ў тэатры балетмайстрамі працавалі Я.Аліўе, Л.Дзюпрэ, А.Лойка і Г.Петынеці, А.Пуціні, Шрэтэр. Бапеты ставіліся і ў Слуцкім т-ры Радзівіла. Высокага прафес. ўзроўню дасягнула балетная трупа Ружанскага т-ра Сапегаў (1765— 91), дзе працаваў польскі танцоўшчык і балетмайстар М.Пранчынскі (паставіў балет «Літасцівасць Ціта», 1784). Значны балетны рэпертуар меў Гродзенскі т-р Тызенгаўза (1769— 80), дзе першыя балеты выконвапі ітапьян. артысты, а з 1778 прыгонныя танцоўшчыкі. У перыяд росквіту т-ра балетная трупа налічвала больш за 30 чал.; першым яе ба-

летмайстрам быў Г.Петынеці, які ставіў балеты на ўласныя лібрэта, пазней — К.А.Марэлі. Зберагліся звесткі пра пастаноўкі спектакляў «Балет пекараў», «Квартэт дудароў» і «Сялянскі балет». Творчых поспехаў дасягнула балетная трупа Слонімскага т-ра Агінскага (1771—91), які шмат гастраліраваў і паспяхова канкурыраваў з каралеўскім балетам у Варшаве. У яго рэпертуары налічвалася 18 балетаў: «Каралеўскі балет», «Дзікі балет», «Балет млынароў», «Рыбакі», «Дэзерцір» і інш., а таксама шэраг танцавальных дывертысментаў і асобных танцаў. Прафес. балетную трупу меў Шклоўскі т-р Зорыча (1778— 1800), на сцэне якога выконваліся але-

гарычныя балеты з харамі і пантамімай, створаныя балетмайстрамі П.Барцанці, Марыядзіні, Дз.Хорватам і М.Пранчынскім. У Свіслацкім т-ры Тышкевіча (1788— 1819) перыядычна выступалі вольныя балетныя трупы. Вядома, што пры т-рах Гродна, Нясвіжа, Слоніма, Слуцка і Шклова існавалі балетныя школы, якія рыхтавалі танцораў на высокім узроўні. Балетныя трупы т-раў Гродна і Слоніма ў канцы 18 ст. склалі аснову польскага «Таварыства танцоўшчыкаў яго каралеўскай вялікасці», 14 прыгонных артыстаў Шклоўскага т-ра Зорыча з поспехам танцавалі на Пецярбургскай імператарскай сцэне і ў Маскве (П. і К. Азарэвічы, А.Бжазінскі, К.Буткевіч, Я.Чуцікаў). У 1845— 47 у Віцебску працавала прыватная балетная трупа пад кіраўніцтвам франц. балетмайстра М.Піёна (т.зв. Віцебскі балет Піёна); у яе рэпертуары былі балеты «Антыкварыус», «Швейцарская малочніца», «Чарадзейная флейта, або Танцоўшчыкі паняволі» Маковеца, «Вяселле ў Айцове» К.Курпінскага і Ю.Дамсе, «Дзве статуі» Ю.Эльснера. Разам з прыватнаўласніцкімі т-рамі на стварэнне прафес. муз.-драм. т-ра на Беларусі паўплывала таксама дзейнасць Першай бел. трупы І.Буйніцкага (1910— 13), у балетныя спектаклі якой уключаліся і нар. танцы. СУЧАСНЫ БАЛЕТ. Прафесійны бел. балетны тэатр узнік у пач. 20 ст.: у 1920 у Мінску адкрыўся Бел. дзярж. тэатр, у якім групу артыстаў балета ўзначальваў К.Алексютовіч. Сярод пастаўленых у ім балетаў «Зачараваны лес» Р.Дрыга, «Капелія» Л.Дэліба, «Фея лялек» І.Баера, а таксама танцы ў операх «Князь Ігар» А.Барадзіна і «Фауст» Ш.Гуно. У 1930 адчынілася Бел. студыя оперы і балета. У балетную трупу ўваходзілі В.Бурэйка, Я.Вяпрынскі, Р.Гімпелева, Н.Гурвіч, С.Дрэчын, К.Калітоўская, Т.Новікава, К.Пекур, Т.Узунава, Н.Фінская, Ю.Хіраска і інш. 3 1933 дзейнічаў Дзярж. т-р оперы і балета БССР. Сярод першых пастановак — балет «Чырвоны мак» Р.Гліэра (балетмайстар Л.Крамарэўскі). Плённым для маладой бел. балетнай трупы было творчае супрацоўніцтва з рас. балетмайстрамі Ф.Лапуховым (балет «Капелія» Л.Дэліба, паст.

1935), К.Галяйзоўскім (балет «Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева, паст. 1939), а таксама К.Мулерам (балет «Лебядзінае возера» П.Чайкоўскага, паст. 1938). Вял. ролю ў стварэнні нац. рэпертуару адыграла пастаноўка балета «Салавей» М.Крошнера (лібрэта Ю.Сланімскага па аднайм. аповесці З.Бядулі; пастаноўка 1-й рэд. А.Ермалаева і Ф.Лапухова, 1939; 2-й рэд. А.Ермалаева, 1940), дзе

асновай муз. і сцэнічнай драматургіі ўпершыню стаў бел. муз. і танцавальны фальклор. У балеце, выразныя сродкі якога гарманічна спалучалі класічны і нар. танец, вобраз паўстаўшага народа ствараўся выключна харэаграфічнымі сродкамі, паспяхова ўвасаблялася актуальная для таго часу нар.-гераічная тэма. Вобразы Сымона (С.Дрэчын) і сялянскай дзяўчыны Зоські (А.Нікалаева) і іх антыпода гайдука Макара раскрываліся разнастайнымі харэаграфічнымі фарбамі, паказваліся ў развіцці. Спектакль вырашаўся ў духу нар. легенды, быў насычаны паэтычнымі абагульненнямі, сімваламі, гіпербаламі, і адначасова вобразы гал. герояў увасабляліся ў ім рэалістычна. У 1939 па ініцыятыве і пад кіраўніцтвам З.Васільевай у тэатр. вучылішчы адкрыта секцыя харэаграфіі, на базе якой у 1945 створана Бел. дзярж. харэаграфічнае вучылішча (з 1996 Дзярж. харэаграфічны каледж Беларусі). У 1930— 40-я г. ў трупе працавалі Я.Глінскіх, Т.Караваева, Б.Карпілава, Н.Младзінская і інш. У гады Вял. Айч. вайны артысты бел. балета ў складзе канцэртных брыгад выязджалі на фронт, працавалі ў Алма-Аце, Горкім, Свярдлоўску. У г. Каўроў была эвакуіравана трупа т-ра, дзе адбыўся паказ балета «Марная засцярога» П.Л.Гертэля ў пастаноўцы З.Васільевай (1944). Першым балетным спектаклем у вызваленым Мінску быў балет «Арлекінада» Р.Дрыга (пастаноўка В.Вайнонена, 1945). У пасляваенныя гады рэпертуар т-ра папоўніўся творамі балетнай класікі: «Дон Кіхот» (паст. 1947) і «Баядэрка» (1959) Л.Мінкуса, «Эсмеральда» Ч.Пуні (1951), «Шапэніяна» (1952), «Жызэль» (1953) і «Карсар» (1957) А.Адана, «Лебядзінае возера» (1948) «Спячая прыгажуня» (1954) і «Шчаўкунок» (1956) П.Чайкоўскага, «Лаўрэнсія» А.Крэйна (1955), «Марная засцярога» П.Л.Гертэля (1959). Адначасова працягвалася работа над стварэннем арыгінальнага рэпертуару, над спектаклямі на нац. тэму. Значнай вяхой у гісторыі бел. балетнага т-ра стала пастаноўка балета «Князьвозера» В.Залатарова, вырашанага ў жанры харэаграфічнай драмы (лібрэта М.Клімковіча па матывах нар. паданняў, пастаноўка К.Мулера, 1949). Творчымі здабыткамі гэтага спектакля сталі ўдалая тэатралізацыя харэаграфічнага фальклору, пашырэнне кола нар. танцаў, якія ўвайшлі ў драматургію бел. балетнага т-ра, першая спроба стварэння масавага танца на пуантах з нац. афарбоўкай. Поспеху спектакля садзейнічала высокае майстэрства і яркі тэмперамент выканаўцаў гал. роляў А.Нікалаевай (Надзейка), С.Дрэчына (Ва-

МАСТАЦТВА______________ 675 сіль) і С.Паўлава (Князь). Пазней балетмайстар А.Ермалаеў на тую ж музыку стварыў новыя харэаграфічныя спектаклі «Аповесць пра каханне» (паст. 1953) і «Палымяныя сэрцы» (паст. 1955). Пэўнае значэнне ў развіцці лірыка-камедыйнага жанру ў нац. харэаграфіі мела пастаноўка К.Мулерам балета «Падстаўная нявеста» Г.Вагнера (1958). Тагачасныя тэмы былі ўвасоблены ў балегным спектаклі «Сцежкаю грому» К.Караева (балетмайстар Н.Конюс, паст. 1960), а таксама ў нац. балетах «Мара» Я.Глебава (балетмайстр А.Андрэеў, паст. 1961) і «Святло і цені» Г.Вагнера (лібрэта М.Алтухова паводле рамана П.Броўкі «Калі зліваюцца рэкі», харэаграфія і пастаноўка А.Андрэева і Н.Стулкалкінай, паст. 1963). Прыкметнай вяхой у развіцці сучаснай тэматыкі на бел. сцэне з ’явілася пастаноўка камернага, псіхалагічна паглыбленага спектакля «Альпійская балада» Я.Глебава (лібрэта Р.Чарахоўскай па аднайм. аповесці В.Быкава, харэограф А.Дадышкіліяні, паст. 1967), які па сваёй ідэйнай накіраванасці з’яўляўся балетам гераічным. У ролі Джуліі — К.Малышава, у ролі Івана — Л.Чахоўскі. Пастаноўка пашырыла кола праблем бел. харэаграфічных спектакляў, узняла тэмы інтэрнац. гучання. У гэты перыяд у трупе працавапі артысты Н.Давыдзенка, В.Давыдаў, І.Дзідзічэнка, А.Карзянкова, Р.Красоўская, М.Красоўскі, В.Крыкава, Г.Мартынаў, В.Міронаў, Я.Паўловіч, І.Савельева, Л.Ражанава, М.Шэхаў і інш. У 1960— 1-й пап.

1970-х г. пашырэнне і ўзбагачэнне рэпертуару адбывалася за кошт колькасці спектакляў разнастайных па тэмах і жанрах: «Казка пра мёртвую царэўну і сем асілкаў» У.Дзешавова на тэмы А.Лядава (1961), «Спартак» А.Хачатурана (1964), «Папялушка» (1965) і «Рамэо і Джульета» (1968) С.Пракоф’ева, «Пер Гюнт» на музыку Э.Грыга (1966), «Гарэзлівыя прыпеўкі» намуз. Р.Шчадрына (1971), новыя рэдакцыі балетаў «Жызэль» А.Адана (1966), «Лебядзінае возера» (1967), «Спячая прыгажуня» (1970) П.Чайкоўскага, «Раймонда» А.Глазунова (1972). У ліку арыгінальных балетаў на музыку бел. кампазітараў пастаўлены «Выбранніца» (паст.

1969) і «Тыль Уленшпігель» (паст.

1974) Я.Глебава, «Пасля балю» Г.Вагнера (паст. 1971; усе пастаўлены А.Дадышкіліяні) і інш. У 1970-я г. з’явілася новае пакаленне выканаўцаў: Л.Бржазоўская, Н.Дадышкіліяні, І.Душкевіч, У.Камкоў, Н.Паўлава, С.Пясцехін, В.Саркісьян, Ю.Траян, Т.Яршова і інш. 3 1973 трупу ўзна-

676

М АСТАЦТВА

чальвае В.Елізар’еў. Яго маст. здабыткамі сталі разнастайныя па тэматыцы спектаклі, схільнасць да ўвасаблення складанай філасофскай тэматыкі, раскрыццё з ’яў у гіст. перспектыве, што выявіліся ў пастаноўках балетаў «Кармэн-сюіта» Ж.Бізэ — Р.Шчадрына (1974), «Спартак» (1980), «Вясна свяшчэнная» (1986, 2-я рэд. 1997) і «Жарптушка» (1998) І.Стравінскага, «Рамэо і Джульета» С.Пракоф’ева (1988). У балетах «Стварэнне свету» А.Пятрова (паст. 1976) і «Тыль Уленшпігель» Я.Глебава (паст. 1978), «Легенда пра Уленшпігеля» (2004) ярка ўвасобіліся прынцыпы харэаграфічнага сімфанізму: паслядоўна распрацаваны пластычны тэматызм, сістэма харэаграфічных лейтматываў, скразное развіццё плас-

най паэтыкі і эстэтыкі, выхаванне яркай плеяды артыстаў-аднадумцаў сведчыць пра стварэнне на бел. балетнай сцэне аўтарскага т-ра В.Елізар’ева. У 1996 створаны Нац. тэатр балета Беларусі. Яго рэпертуар пастаянна папаўняецца харэаграфічнымі спектаклямі розных стыляў, эпох і жанравай накіраванасці, пастаноўкамі новых балетмайстраў, сярод якіх Д.Арыпава, І.Бельскі, А.Вінаградаў, Ю.Грыгаровіч, М.Далгушын, Д.Зайферт, Р.Захараў, У.іваноў, Ф.Коэн, Г.Маёраў, Р.Паклітару, Н.Фурман, Ю.Чурко і інш. Сярод значных пастановак апошніх 30 гадоў: «Бахчысарайскі фантан» Б.Асаф’ева (1973), «Ленінградская сімфонія» на музыку Дз.Шастаковіча (1977), «Чыпаліна» К.Хачатурана (1978), «Ліза і Кален» Ф.Герольда (1979), «У гонар Марыуса Петыпа» (1981), «Курган» Я.Гле-

гіх, А.Ішчанка, Л.Кудраўцава, Ж.Лебедзева, Р.Мінін, С.Пясецкая, В.Пятроўскі, Н.Рабцава, А.Рымашэўскі, А.Фурман, Т.Шаметавец; Маскоўскага акад. харэаграфічнага вучылішча: М.Ватанабе, К.Фадзеева; Акадэміі рус. балета А.Ваганавай: К. і П. Борчанка. Бел. балет атрымаў міжнар. прызнанне. Бел. балетмайстры ставяць балеты ў Маскве, С.-Пецярбургу, Ніжнім Ноўгарадзе, Новасібірску, Львове, Хельсінкі, Варшаве, Любляне, Стамбуле, Токіо, Анкары. Балетная трупа была сфарміравана і ў Бел. дзярж. музычным т-ры. У розныя гады ў яе складзе былі Т.Акімава, С.Вядзмедзь, У.Казінец, У.Крупскі, Ю.Лапша, Л.Рабушка, Г.Шылянкова і інш. Аднаактовы балет «Паненка і хуліган» на музыку Дз.Шастаковіча (харэографы В.Саркісьян і В.Лапо, паст.

Сцэна з балета «Страсці» («Рагнеда») А.Мдывані. Сцэна з балета «Балеро» на музыку М.Равеля. тычнага дзеяння, шырока выкарыстаны поліфанічныя формы выкладання матэрыялу. Нетрадыцыйнасцю трактоўкі, арыгінальным вобразным вырашэннем вылучаюцца спектакль «Балеро» М.Равеля (паст. 1984) і вак.-харэаграфічнае прадстаўленне «Карміна Бурана» на музыку К.Орфа (паст. 1983); Яркая тэатральная форма, арганічнае спапучэнне грамадзянскасці і публіцыстычнасці ўласцівы балету «Страсці» («Рагнеда») А.Мдывані (1995), прысвечанаму гіст. мінуламу бел. народа (Дзяржаўная прэмія Беларусі, прыз «Бенуа дэ ла данс» Міжнар. асацыяцыі танца пад эгідай ЮНЕСКА, 1996). Зваротам да класікі былі пастаноўкі балетаў «Шчаўкунок» (1982), «Лебядзінае возера» (1986), «Спячая прыгажуня» (2001) П.Чайкоўскага, «Дон Кіхот» (1989) Л.Мінкуса. Абнаўленне сродкаў пластычнай выразнасці, драматургіі балетаў, фарміраванне новых прынцыпаў харэаграфіч-

бава (1982), «Сільфіда» Х.Левенскольда (1983), «Крылы памяці» У.Кандрусевіча (1986), «Тры парсючкі» С.Кібіравай (1991), «Ундзіна» Х.В.Хенцэ (1992), «Серэнада» П.Чайкоўскага (1993), «Кругаверць» А.Залётнева (1996), «Раймонда» А.Глазунова (1997), «Пацалунак феі» І.Стравінскага (1999), «Сон у летнюю ноч» Ф.Мендэльсона-Бартольдзі (1999), «Макбет» В.Кузняцова (2000), «Беласнежка і сем гномаў» Б.Паўлоўскага (2002) , «Марная засцярога» Л.Герольда (2003) . Сваёй нац. накіраванасцю вылучаецца спектакль «Кругаверць», створаны па матывах бел. балад на музыку А.Залётнева (лібрэта Ю.Чурко, харэаграфія і паст. У.Іванова і Ю.Чурко). Цэнтр. метафарычны вобраз — вобраз млына — жыцця як вечнай кругаверці, адкуль з’яўляюцца і куды вяртаюцца гал. героі пасля апавядання сваёй гісторыі. У т-ры працуюць выпускнікі Дзярж. харэаграфічнага каледжа Беларусі: І.Артамонаў, А.Бубер, В.Гайко, У.Дал-

1982) заклаў аснову ўласна балетнага рэпертуару т-ра. У розныя гады ў т-ры балетмайстрамі працавалі В.Бутрымовіч, С.Дрэчын, М.Красоўскі, В.Саркісьян, Л.Травінін. 3 1993 бапетную трупу т-ра ўзначальвае Н.Дзьячэнка. Яна паставіла балеты «Іспанскія мініяцюры» на нар. музыку (1992), «Новыя Амазонкі» М.Равеля (1997), «Жызэль» (1998), «Зачараваны прынц» на музыку П.Чайкоўскага (2002), «Вальпургіева ноч» Ш.Гуно (2003), а таксама харэаграфію да многіх муз. спектакляў. У рэпертуары балетнай трупы спектаклі з балетнай класікі «Шапэніяна» (паст.

1994), «Дон Кіхот» Л.Мінкуса (паст.

1994), «Кармэн-сюіта» Ж.Бізэ— Р.Шчадрына (паст. 1995), «Штраусіяна» (1992), «Шэхеразада» на музыку М.Рымскага-Корсакава (1993); сучасных аўтараў: балет «Мефіста» на музыку У.Кандрусевіча (лібрэта Ю.Чурко, пастаноўка У.Іванова, паст. 2002), «Іп ріуо уегііаз» паводле ірландскіх нар. песень і музыкі эпохі Адраджэння (паста-

ноўка Р.Паклітару, паст. 2003). Сярод артыстаў балета салісты Ю.Дзятко, К.Кузняцоў, Р.Івакіры, В.Краснаглазаў, Р.Крукоўскі. Балетная трупа т-ра вядзе гастрольную дзейнасць. Літ.: Б а р ы ш а ў Г.І. Гісторыя беларускагатэатра. Т. 1. Беларускі тэатр ад вытокаў да кастрычніка 1917 г. Мн., 1983; Я г о ж.

Театральная культура Белорусснн XVIII в. МАСТАЦТВА______________677 Мн„ 1992; Музыкальный театр Белорусснн: Дооктябрьскнй пернод. Мн„ 1990; Г р н ш е н к о М.М. Белорусскнй балет н совре- 1993; Ч у р к о Ю.М. Белорусскнй бапетный театр. Мн„ 1983; Я е ж. Белорусскнй менная тема. Мн„ 1989; М у ш н н с к а я Т.М. Гармоння дуэта. Мн„ 1987; Я е ж. Гар- балет в лнцах. Мн„ 1988; Я е ж. Лнння, ухокавы смак ісціны. Мн„ 1993; Ц е х а н а - дяшая в бесконечность. Мн„ 1999; М у в е ц к і А. Міхап Казімір Агінскі і яго «ся- ш н н с к а я Т.М. Валентнн Елнзарьев: С.В.Гуткоўская. дзіба музаў» у Слоніме: Пер. з ням. Мн., Альбом. Мн„ 2003. ТЭАТР

ТЭАТРАЛЬНАЕ МАСТАЦТВА АД ВЫТОКАЎ ДА ПАЧАТКУ 20 ст. Тэатр — адзін з найб. стараж. і распаўсюджаных відаў мастацтва на Беларусі. Яго вытокі ў міфалогіі, нар. рытуалах, карагодах, карнавальных шэсцях і гуляннях. Многія каляндарна-абрадавыя святы, звязаныя з гадавым кругаваротам сонца, утрымліваюць элементы драматургіі, славеснага і фізічнага дзеяння, гульнёвую імправізацыю, што ўласціва тэатр. мастацтву. Нар. святы, рытуалы, тэатралізаваныя гульні прымяркоўваліся да кожнай пары года: з вясенняга цыкла — гуканне вясны, Сёмуха, русаллі, з летняга — Купалле, зажынкі, дажынкі, з асенняга — Пакроў, Багач, з зімовага — Каляды, масленіца і інш. Асабліва вылучаліся сваёй яркасцю, багатай тэатралізацыяй Купалле і Каляды — час летняга і зімовага сонцастаяння. Купалле праводзілася на працягу толькі адной ночы, але па насычанасці драматургічнымі элементамі, гульнёва-тэатр. ігрой яго можна назваць вялікай нар. містэрыяй. Каляды адзначапіся на працягу 2 тыдняў і яшчэ больш звязаны са сцэн. дзеяннямі, выканальніцкай традыцыяй (выкарыстанне калядоўшчыкамі масак і грыму, пераапрананне ў мядзведзя, казу і інш., паказ драм. сцэн, выступленні з дыялогамі, маналогамі і г.д.). Другой крыніцай узнікнення і фарміравання фалькл. тэатра стаў «кругаварот» чалавечага жыцця. Рытуаламі, нар. абрадамі, магічнымі дзеяннямі, у якіх таксама ёсць выразныя элементы драм.-тэатр. ігры, адзначаюцца ўсе асн. жыццёвыя вехі чапавека: ад нараджэння (адведкі, хрэсьбіны) да памінання памерлага. Найвышэйшы іх узлёт — вяселле, якое складаецца з трох асноўных цыклаў: давясельнага (сватанне, агледзіны, заручыны), уласна вясельнага і паслявясельнага (працягваецца значны час). Яно суправаджаецца элементамі ігры, тэатр. дзейства. Цэнтр. яго частка — сам ход вяселля, дзе адбываецца акрэслены падзел на гледачоў (запрошаныя госці за сталом і незапрошаныя, якія назіраюць за падзеямі збоку) і непасрэдных дзеючых асоб абраду. Асн. персанажы, на якіх ускладаюцца кіраўні22а . Зак. 295.

ча-рэжысёрскія функцыі, — сват і свацця. Іншыя дзеючыя асобы, у т. л. жаніх і нявеста, таксама выконваюць прызначаныя ім ролі. Е.Раманаў назваў бел. вяселле нар. операй. На пачатку зараджэння сцэн. мастацтва не было відавочнага падзелу на выканаўцаў і гледачоў — усе маглі выконваць абедзве функцыі. 3 развіццём грамадства і дасягненнем пэўнага ўзроўню цывілізацыі ўзнікла патрэба ў адмысловых майстрах, спецыялістах сваёй справы. Так з’явіліся першыя прафес. акцёры, дзейнасць якіх пачынаецца з даўніх часоў. У залежнасці ад заняткаў іх называлі па-рознаму (гудцы, плясцы і інш.). 3 11 ст. замацоўваецца тэрмін «скамарохі» (паводле галоўнага творчага занятку ўжываюцца таксама паняцці «бахары», «мядзведнікі»). Яны падзяляліся на вандроўных і аселых. Найб. распаўсюджанне і вядомасць набылі вандроўныя скэмарохі, якія выступапі на кірмашах, плошчах і інш. людных месцах. Іх мастацтва, разлічанае на самыя шырокія нар. масы, вызначалася глыбокім дэмакратызмам, крытычнай скіраванасцю ў бок чалавечых заган і пануючых класаў, а ўмовы выступленняў вымагалі імправізацыйнасці, умення прыстасоўваць паказы да розных абставін. У рэпертуары — фалькл. і жыццёва рэальныя сюжэты пераважна камедыйна-фарсавага і сатыр. плана. Пазней, калі ў грамадстве склаліся пануючыя класы, узніклі аселыя скамарохі. Яны выступалі ў княжацкіх палацах, магнацкіх і панскіх маёнтках, абслугоўвалі гаспадароў і іх гасцей. Іх мастацтва мела ўвесяляльны характар, але вызначалася высокім выканальніцкім майстэрствам і культурай. Творчасць скамарохаў спалучала ўсе асн. віды сцэн. мастацтва — драм., муз., вакальнае, танцавальнае, цыркавое, эстраднае. Яны выступалі не толькі выканаўцамі, а вялі і арганізатарскую, пастановачнарэжысёрскую працу. Дзейнасць аселых скамарохаў спынілася ў 19 ст., вандроўныя выступалі і ў пачатку 20 ст. 3 16 ст. пашырыліся школьныя тэатры, створаныя на тэр. Беларусі пад уплывам краін Захаду. Яны існавалі пры духоўных навуч. установах (акадэміях,

калегіумах, семінарыях, брацкіх школах). Спачатку — у катапіцкіх, а пазней ва уніяцкіх і правасл. вучэльнях, дзе выхаванцы авалодвалі сцэн. маўленнем і тэатр.-выканальніцкім умельствам. Драм. творы розных жанраў — літургічныя драмы, містэрыі, міраклі, маралітэ — ствараліся на сюжэты Бібліі, антычнай міфалогіі, тэмы гісторыі. Іх аўтарамі звычайна былі выкладчыкі навуч. устаноў. У галіне драматургіі працавалі Сімяон Полацкі (пазней ён пераехаў у Маскву, дзе стаў заснавальнікам школьнай драмы і тэатра ў Расіі), К.Марашэўскі (асаблівую папулярнасць набыла яго «Камедыя», сюжэт і вобразы якой выкарыстоўваюцца і ў сучасным бел. сцэн. мастацтве), М.Цяцерскі (найб. вядомы яго твор — «Доктар па прымусе» паводле Ж.Б.Мальера) і інш. Папулярнасцю ў гледачоў карысталіся ўстаўныя сцэнкі — інтэрмедыі, не звязаныя з асн. сюжэтам, пераважна камед. і сатыр. плана на тагачасныя свецкія і фалькл. тэмы. Іх аўтарамі выступалі самі шкаляры-навучэнцы.

3 найб. каларытных інтэрмедый — «Чорт Асмалейка», «Іван і царкоўны вартаўнік», «Селянін і студэнт», «Селянін і студэнт-уцякач», «Літаратар, селянін і Самахвальскі», «Мужык», «Змітрок і Свірыд», «Селянін у касцёле», «Селянін на споведзі». Вобразы беларусаў з іх характэрнай лексікай выведзены ў асобных інтэрмедыях да школьных драм «Уладатворчы воблік», «Уваскрэсенне мёртвых», «Стэфанотакас», «Камічнае дзеянне», «Духоўнае прычасце святых Барыса і Глеба» і інш. Пастаноўшчыкамі спектакляў былі выкладчыкі паэтыкі і рыторыкі, а выканаўцамі — навучэнцы. Спектаклі ставіліся паводле эстэтыкі сцэн. класіцызму са строгім захаваннем прынцыпаў і манеры выканання. У інтэрмедыях дапускаліся адступленні ад устаноўленых правіл, яны выконваліся больш у жыццёва-побытавым плане. Паказы школьных драм, часам з выкарыстаннем даволі складанай тэатр. машынерыі і дэкарацыйна-светлавой сістэмы афармлення, адбываліся ў вучэбных памяшканнях. Былі выпадкі, калі навучэнцышкаляры, каб атрымаць пэўны заробак,

678 ______________МАСТАЦТВА у час канікул вандравалі па розных населеных пунктах і разыгрывалі інтэрмедыйныя сцэны перад шырокай публікай. У розны час школьныя тэатры працавалі ў Полацку, Пінску, Гродне, Віцебску, Навагрудку, Мінску, Нясвіжы, Брэсце, Оршы, Слуцку, Магілёве, Слоніме, Бабруйску. Яны праіснавалі да пач. 19 ст. Самы папулярны від фалькл. сцэн. мастацтва — лялечны тэатр батлейка. Яго назва паходзіць ад польскай назвы г. Віфлеем — месца нараджэння Хрыста. Батлейка ўяўляла сабой маляўніча аздобленую драўляную скрынку ў форме хаткі ці царквы, падзеленую на 2 ярусы: верхні і ніжні. У падлозе кожнага з іх былі проразі, па якіх на шпянях батлейшчык вадзіў лялькі. Падзеі, што адбываліся ў батлейцы, асвятляліся свечкамі. Лялькавод знаходзіўся за шырмай, адкуль прамаўляў за дзеючых асоб інтанацыйна-індывідуалізаваны тэкст. Паказы суправаджаліся музыкай (звычайна скрыпкі, бубна). Яны складаліся з 2 аддзяленняў: рэліг. часткі, у якой паказвалася містэрыя «Цар Ірад» (апавяданне пра нараджэнне Хрыста і пра кэварныя ўчынкі, якія здзяйсняў цар Ірад, каб утрымацца на троне), і свецкай, дзе разыгрываліся асобныя сцэнкі на быт. і фалькл. тэмы, не звязаныя з асн. тэкстам драмы. Падзеі 1-й часткі паказваліся на верхнім ярусе, 2-й — на ніжнім. Спектаклі былі сінтэтычныя, убіралі ў сябе драм., вакальнамуз., танцавальнае мастацтва. Асабліва шырока выкарыстоўваліся песні і скокі ў 2-й інтэрмедыйнай частцы паказу. Выканаўцамі напачатку выступалі шкаляры-семінарысты, пазней — рамеснікі, сяляне. Прафесія батлейшчыка нярэдка перадавалася з пакалення ў пакаленне па спадчыне. Мастацтва батлейкі спалучала ў сабе сярэдневяковыя містэрыяльную строгасць і ўзнёсласць з весялосцю і карнавальнай культурай. Паказы батлейкі, распаўсюджанай па ўсёй Беларусі, адбываліся на вуліцах, плошчах, інш. людных месцах, а найчасцей — у дамах, выконваючы ролю своеасаблівага хатняга тэатра. У сваім развіцці батлейка прайшла вялікі эвалюцыйны шлях — ад «Цара Ірада» да інтэрмедый, камедыйна-сатырычных па жанры і глыбока дэмакратычных па змесце, у якіх знайшла адлюстраванне нар. філасофія. Сярод інтэрмедый: «Вольскі — купец польскі», «Мацей і доктар», «Барыня і доктар», «Волжскі дваранін і Ванька», «Яўрэй і казак», «Цыган і цыганка», «Скамарох з мядзведзем». У Беларусі вядомы каля 40 ля-

лек-персанажаў, увасоблены асн. тыпы тагачаснага грамадства і фалькл. вобразаў, дзякуючы чаму батлейка мела шырокія магчымасці для адлюстравання самых розных тэм і сюжэтаў. У канцы 19 — пач. 20 ст. ставіліся спектаклі і без «Цара Ірада». Тады паказы адбываліся ў аднаяруснай скрынцы Выступалі батлейшчыкі і ў жывым плане, у т.зв. батлеі. 3 пач. 20 ст. ў спектаклях часам адлюстроўвапіся надзённыя падзеі той мясцовасці, дзе адбываліся паказы, і батлейка выконвала ролю своеасаблівай жывой газеты (напр., тэатр Патупчыка ў Докшыцах). Напр., у 1915 у Мінску 90 разоў быў наладжаны паказ такой жывой батлейкі. Мастацтва бел. батлейкі М. і I. Барашкі дэманстравалі ў 1923 у Маскве на сельскагаспадарчай і саматужна-прамысл. выстаўцы.

Батлейка. Вышэйшы этап развіцця фалькл. тэатр. творчасці — нар. драма, якая сінтэзавала дасягненні скамарохаў, батлейшчыкаў, выканальніцкае мастацтва школьных інтэрмедый, вядомая на Беларусі з 17 ст. Асноўны драм. твор — «Цар Максімілян» — меў шмат варыянтаў. Іншы раз яго замянялі «Цар Ірад» у жывым выкананні ці кантамінацыя абодвух твораў — «Трон». Як і ў батлейцы, у недрах якой фактычна і сфарміравалася нар. драма, паказы падзяляліся на 2 часткі: сур’ёзную, дзе разыгрываўся асн. сюжэт (узыходжанне Максіміляна на царскі трон, яго барацьба з сынам Адольфам, смерць апошняга, пахаванне) і камедыйную, у якой разыгрываліся інтэрмедыйныя сцэнкі, нярэдка ў пашыраных і паглыбленых варыяцыях батлейкі. Асн. сюжэт і разрозненыя, не звязаныя адна з адной інтэрмедыі аб’ядноўвала агульная карнавальная накіраванасць і танальнасць, нар. «смехавая» культура, дзе прыніжалася высокаўзнёслае, а фамільярнасць трактавалася як нармальная форма зносін паміж людзьмі; смехам нішчыліся сац. няроўнасць, прыгнёт, чалавечыя заганы. Нар. драма наблізілася да мастацтва прафес. тэатра: паказы па працягласці часу былі прыкладна раўна-

значныя спектаклям, вяліся рэпетыцыі, выканаўцы завучвалі тэкст, распрацоўвалі мізансцэны, выкарыстоўвалі грым, спец. касцюмы, рэквізіт, які замяняў дэкарацыі. У якасці рэжысёра была сцэн. традыцыя. Нар. драма канчаткова сфарміравала і зацвердзіла прыёмы і манеру ігры ў фалькл. тэатры: сцэн. дэкламацыйнасць, гукавая ўзмоцненасць і напеўнасць маўлення, шырокія, узбуйненыя жэсты і рухі, знешняя кідкасць, падкрэсленая ўмоўнасць існавання ў вобразе, спец. выкарыстанне эфектаў, Імправізацыйнасць, непасрэдная апеляцыя да гледачоў і інш. Нар. драма зрэдку ставілася аматарамі і ў 20 ст. (апошнія паказы вядомы ў 1963), выкарыстоўвалася і ў прафес. тэатры (1924, 1926). Фалькл. сцэн. мастацтва — скамарохі, інтэрмедыі школьнага тэатра, батлейка, нар. драма — паўплывала на станаўленне і развіццё нац. прафесійнага тэатра. У 18 ст. створаны шматлікія прыдворньм гарадскія і маёнткавыя тэатры, якія нярэдка з аматарскіх перарасталі ў прафес. калектывы. Напр., у Альбе пад Нясвіжам 13.6.1746 сыграна камедыя Ф.У.Радзівіл «Дасціпнае каханне» (на 10 гадоў раней, чым першы спектакль «бацькі рускага тэатра» Ф .Волкава ў Яраслаўлі). Нясвіжскі тэатр Радзівілаў, заснаваны ў 1746 Ф.У.Радзівіл, працаваў з некаторымі перапынкамі да 1791. У 1747—48 для яго пабудаваны спец. будынак, спектаклі ставіліся і ў інш. месцах. Для гэтага тэатра Ф.У.Радзівіл стварыла 16 драм. твораў і оперных лібрэта. Сярод пастановак яе п’ес: «Каханне — зацікаўлены суддзя» (1747), «Суддзя, пазбаўлены розуму» (1748), «Убачанае не мінае» (1749), «Забава фартуны», «Суцяшэнне ў клопатах» і «Золата ў агні» (усе 1750), «Несумленнасць у пастцы» (1751). Рэжысёрамі былі Ф.У.Радзівіл, Я.Фрычынскі і інш. Разам з прыгоннымі акцёрамі выступалі запрошаныя майстры. Сярод найб. вядомых выканаўцаў К.Аўсінскі, Я.Закжэўскі, М.Лазанская, М.Перажынская, В.Ясінскі. Падзеяй стала пастаноўка 17.10.1784 оперы «Агатка, або Прыезд пана» (музыка Я.Голанда, лібрэта М.Радзівіла), прымеркаваная да прыезду ў Нясвіж караля Станіслава Аўгуста Панятоўскага. Тэатр. справу, пачатую Ф.У.Радзівіл, працягвалі інш. прадстаўнікі роду Радзівілаў. У 1751 Г.Ф.Радзівіл стварыў тэатр у Слуцку (спец. памяшканне для яго пабудавана ў 1765), дзе ставіліся драм., оперныя і балетныя спектаклі; з выканаўцаў — Мараўскі, Ажэльскі, у пастаноўках удзельнічалі кадэты, падданьм Радзівіла. У 1769 — 80 працаваў Гродзенскі тэатр А.Тызенгаўза, які на-

быў вядомасць высокім выканальніцкім майстэрствам. Ставіліся творы італьян., ням., франц. аўтараў. Трупа папаўнялася і запрошанымі з-за мяжы акцёрамі, і выпускнікамі мясц. муз.-тэатр. школы (у 1780 у ёй налічвалася больш за 70 чал.). Сярод найб. вядомых акцёраў М.Адольская, А.Бжазінскі, Е.Валінскі, А.Дарэўская, Р.Лаўцэвіч, М.Малінская, Д.Пякарская-Сітанская, М.Рымінскі, М.Сітанская, М.Чаклінская. У 1771 — 91 у Слоніме працавала прыдворная тэатр. трупа М.К.Агінскага. Спачатку яна існавала як «плывучы тэатр» (паказы наладжваліся на баржах на Агінскім канале), у 1780 пабудавана адмысловае шыкоўнае памяшканне, прыстасаванае для грацдыёзных па маштабе спектакляў з вялікай колькасцю выканаўцаў і ў пышным маст. афармленні. Частка сцэны запаўнялася вадой з канала, і па ёй плавалі лодкі, білі асветленыя бенгальскімі агнямі 2 фантаны, паказваліся розныя водныя феерыі з дапамогай піратэхнікі, баталіі коннікаў. Ставіліся оперы, балеты, муз. камедыі, трагедыі, у т.л. «Альзіра» і «Мар'яна» Вальтэра, «Зменены філосаф» і «Елісейскія палі» М.К.Агінскага. Філіялы Слонімскага тэатра працавалі ў г. Седльцы (Польшча) і мяст. Целяханы. Маштабнасцю і пышнасцю паказаў вызначаўся Шклоўскі тэатр графа С.Зорыча, які дзейнічаў у 1778 — 1800 (памяшканне пабудавана ў 1780). У ім выступалі замежныя гастралёры, навучэнцы кадэцкага корпуса, прыгонныя выканаўцы. Асабліва славіўся драм. акцёр П.Мяшчэрскі, выканальніцкая манера і майстэрства якога паўплывалі на творчасць рэфарматара рус. сцэны М.Шчэпкіна. Вядомасць набылі прыгонныя акцёры — сёстры П. і К. Азарэвічы, Г. і Р. Бекеры, К.Буткевіч, М.Бушынская, Г.Максімовіч, Я.Палітыка, К.Скорабагаты, Н.Соніна, Л.Суворава, Я.Чуцікаў, Ф.Шамборскі, А.Янкілевічава. Асабліва грандыёзнае тэатр. відовішча (пантаміма з алегорыямі з выкарыстаннем да 70 пышных дэкарацый) наладжана 30.5.1780 з нагоды сустрэчы ў Шклове імператрыцы Кацярыны II і аўстр. імператара Іосіфа II. На прадстаўленні прысутнічаў увесь расійскі двор. Пашыранымі ў 18 ст. былі і маёнткавыя сцэн. калектывы. Сярод іх тэатры князёў Сапегаў у Ружанах і Дзярэчыне, тэатры Тышкевічаў у Свіслачы і Плешчаніцах. У г. Магілёў працаваў тэатр графа З.Р.Чарнышова. Пры буйнейшых тэатр. калектывах (у Нясвіжы, Слуцку, Слоніме, Шклове) арганізоўваліся школы, якія рыхтавалі акцёраў, музыкантаў. Высокімі патрабаваннямі і дакладна арганізаваным навуч. працэ-

сам славілася муз.-тэатр. школа Тызенгаўза ў Гродне. Выкладаць у ёй запрашалі замежных спецыялістаў, а таксама найб. таленавітых выхаванцаў уласных школ. Шэраг выпускнікоў з Гродна, Шклова пазней сталі вядучымі творцамі Пецярбурга, Варшавы, Масквы. У канцы 18 ст. на Беларусі з’явіліся першыя прафес. антрэпрызы камерцыйных агульнадаступных тэатраў, якія сталі пашыранымі ў пач. 19 ст. У 1801 М.Кажынскі ў Гродне арганізаваў опернадрам. трупу, якая ў 1802 — 05 працавала ў Мінску, гастраліравала ў Маскве, Віцебску, Полацку, Бешанковічах і інш. У 1811 — 32 мінскую антрэпрызу ўзначальваў А.Жукоўскі. У 1812 Я.Ходзька з групай паліт. і культ. дзеячаў паставіў у Мінску сваю п’есу пра падзеі вайны 1812 «Вызваленая Літва, або Пераход Нёмана». Даволі інтэнсіўным было тэ-

МАСТАЦТВА

679

каў», «Сялянка» (апублікавана ў 1846).

3 2-й пал. 1840-х г. В.Дунін-Марцінкевіч вёў мэтанакіраваную працу па стварэнні прафес. нац. тэатра, які адкрыўся 9.2.1852 у Мінску спектаклем «Сялянка» (рэж. В.Дунін-Марцінкевіч, музыка С.Манюшкі, К.Кжыжаноўскага і інш.). Пастаноўка сінтэзавала драм., вакальна-муз. і танц. мастацтва. Акрамя выканаўцаў роляў (у складзе трупы было болын за 20 чалавек), удзельнічалі хор і аркестр. Найб. поспех меў В.ДунінМарцінкевіч — выканаўца цэнтр. ролі Навума Прыгаворкі. У спектаклі выступалі яго дочкі Каміла і Мальвіна, сын Міраслаў, Кжыжаноўскі, Лопат, Ляўданскі, Кабылінскі, Прушынскі і інш. Спектакль вызначаўся маштабнасцю і

Гурток В.Дуніна-Марцінкевіча. атр. жыццё ў Гродне. 3 1794 тут выступала трупа актрысы і антрэпрэнёра С.Дэшнер. У 1802 яна атрымала дазвол мясц. улад на сталую арэнду памяшкання гар. тэатра. 3 1806 гэты калектыў узначальваў Я.Шыманскі. Сярод спектакляў «Зоська, ці Вясковыя залёты» М.Каменскага, «Служанка-пані» Дж.Паізіела, «Данос» В.Капніста. 3 пач. 19 ст. арганізоўваліся тэатр. трупы ў Магілёве, Віцебску, Брэсце, Полацку, Слуцку, Шклове і інш., але працавалі яны не заўсёды стабільна. Сярод найб. вядомых кіраўнікоў тэатраў-антрэпрэнёраў К. і Я. Камінскія, Ю.Мілеўскі, А.Руткоўскі, Р.Скібінскі, Я.Хелмікоўскі. 3 пач. 19 ст. па 1861 на Беларусі працавала больш за 50 антрэпрэнёраў. Самая маштабная постаць у бел. драматургіі і тэатр. мастацтве 19 ст. — В.Дунін-Марцінкевіч, які заклаў асновы нац. тэатра. У пач. 1840-х г. ён ствараў драм. творы і ўдзельнічаў у іх пастаноўках: «Рэкруцкі яўрэйскі набор» (выканаў ролю Іагана Бенатана), «Чарадзейная вада», «Спаборніцтва музы-

сцэн. маляўнічасцю, наследаваў традыцыі нар. фалькл. і прафес. тэатр. мастацтва. Пасля першага паказу «Сялянкі» дзейнасць тэатра забаронена ўладамі. Нелегальныя паказы адбываліся да 1856 у Мінску, Бабруйску, Слуцку, Глуску і інш. Пазней В.Дунін-Марцінкевіч працягваў тэатр. дзейнасць у фальварку Люцынка (каля г. Івянец) разам з вучнямі ў створанай ім школе. Сярод яго драм. твораў, якія захаваліся, — фарсы-вадэвілі «Пінская шляхта» (1866), «Залёты» (1870). Пачынанні В.Дуніна-Марцінкевіча ў драматургіі працягвалі Я.Баршчэўскі (рамант. драма «Жыццё Сіраты», 1849), П.Шпілеўскі (п’еса «Дажынкі», 1857), Г.Марцінкевіч (камедыя «Аказія пры Палкоўніцах», паст. ў Віцебску ў 1862), А.ВярыгаДарэўскі (драма «Гордасць», камедыя «Гнеў», лібрэта камедыі-оперы «Грэх», усе ў 1863 канфіскаваны), Ядвігін Ш. (камедыя «Злодзей», 1892). Аднак царскай цэнзурай яны былі забаронены да пастаноўкі, і большасць з іх не захавалася.

680 ______________М АСТАЦТВА У пач. 20 ст. разгарнуўся інтэнсіўны рух за адраджэнне бел. тэатра. У 1902 без дазволу цэнзуры, нелегальна пастаўлена п’еса «Па рэвізіі» М.Крапіўніцкага ў Радашковічах і маёнтку Карлсберг пад Радашковічамі, у 1906 — у Пятроўшчыне пад Мінскам. У 1909 у в. Кленікі на Гродзеншчыне ўвасоблена п’еса «Разумны і дурань» І.КарпенкіКарага. У 1910-я г. набылі папулярнасць бел. вечарынкі, на якіх ставіліся драм. спектаклі, чыталіся творы бел. пісьменнікаў, выконваліся нар. песні і танцы. Найб. значнай стала Першая бел. вечарынка ў Вільні, праведзеная 12.2.1910. У ёй удзельнічалі 3 калектывы: драм., створаны Ф.Аляхновічам (паказана п’еса «Па рэвізіі», выканаўцы роляў А.Бурбіс, Ч.Родзевіч, Ф.Мурашка, У.Арлоўскі, Г.Корсак, Ф.Аляхновіч); харавы пад кіраўніцтвам Л.Рагоўскага, які праспяваў «А хто там ідзе?» (музыка Л.Рагоўскага на словы Я.Купалы), бел. нар. песні; танцавальны на чале з І.Буйніцкім. Удзельнічала каля 100 выканаўцаў, прысутнічала каля 1 тыс. гледачоў. Трыумфальна праведзеная вечарынка стала штуршком і асновай для стварэння нац. прафес. тэатра — Першай бел. трупы І.Буйніцкага. Калектыў, арганізаваны І.Буйніцкім у 1907 у в. Палівачы, быў папоўнены новымі выканаўцамі, у т. л. і ўдзельнікамі вечарынкі ў Вільні, і ўжо як прафес. тэатр — Першая беларуская трупа Ігната Буйніцкага — летам 1910 выехаў на гастролі па Беларусі. У аснову дзейнасці тэатра быў пакладзены прынцып бел. вечарынак: у адзін вечар ставілася п’еса, хор выконваў нар. песні, паказваліся танцы, выступалі дэкламатары з чытаннем бел. вершаў. Тэатр быў вандроўны, праводзіў маст.-асветную работу і карыстаўся ў гледачоў вялікім поспехам. Выступаў у Мінску, Полацку, Дзісне, Слуцку, Нясвіжы, Смаргоні, Капылі і інш. гарадах і мястэчках Беларусі, у Пецярбургу (1911, 1912), Варшаве (1913). Сярод пастановак: «Модны шляхцюк» К.Каганца, «Міхалка» Далецкіх, «Па рэвізіі» і «Пашыліся ў дурні» М.Крапіўніцкага, «У зімовы вечар» і «Хам» паводле Э.Ажэшкі, «Сватанне» і «Мядзведзь» А.Чэхава. У спектаклях удзельнічалі І.Буйніцкі, А.Бурбіс, Крапівіха (Цётка), А.Забель (З.Абрамовіч), Воінаў, Карскі, Карповіч і інш. У 1913 тэатр з-за матэрыяльных цяжкасцей і цэнзурнага ўціску спыніў сваю дзейнасць. Справу Буйніцкага прадоўжыў Ф.Ждановіч. 3 прафес. акцёрамі і аматарамі Мінска ён падрыхтаваў спектакль «Паўлінка» Я.Купалы і

Афіша выступленняў трупы І.Буйніцкага. летам 1913 паказаў яго ў Радашкбвічах. Нягледзячы на поспех спектакля, Ф.Ждановіч не атрымаў дазволу на адкрыццё ў Мінску новага тэатра — Першага таварыства бел. драмы і камедыі. Адкрыццё тэатра адбылося значна пазней — 23.4.1917. На сцэне Мінскага гар. тэатра былі паказаны «Паўлінка» і «У зімовы вечар». Пазней Першае таварыства бел. драмы і камедыі пад кіраўніцтвам Ф.Ждановіча працавала ў клубё «Беларуская хатка», у т.л. ў складаных умовах германскай і польскай акупацыі (1918 — 20). Упершыню тут былі пастаўлены «Раскіданае гняздо» Я.Купапы, «Антось Лата» Я.Коласа, «Пісаравы імяніны», «Апошняе спатканне» і «Бязвінная кроў» У.Галубка, «Сягонняшнія і даўнейшыя» К.Буйло, «Мікітаў лапаць» М.Чарота. Побач з вопытнымі акцёрамі [Ф.Ждановіч і Ф.Аляхновіч, якія займаліся і рэжысёрска-адміністрацыйнай дзейнасцю, Г.Грыгоніс, К.Міронава, П.Мядзёлка, А.Ліпніцкая, А.Крыніца (сапр. А.Ждановіч)] у тэатры працавалі і пачаткоўцы (І.Ждановіч, У.Галубок, М.Міцкевіч, Л.Ржэцкая, К.Саннікаў, С.Станюта), якія пазней сталі выдатнымі майстрамі сцэны. Значны след у гісторыі тэатр. мастацтва пакінуў Бел. музычна-драм. гурток у Вільні, які распачаў дзейнасць 19.5.1910 пастаноўкай Ф.Аляхновічам п’есы К.Каганца «Модны шляхцюк». Афіц. адкрыццё адбылося 31.3.1911, калі быў зацверджаны статут. Гурток упершыню даў сцэн. жыццё «Паўлінцы» Я.Купалы (27.1.1913, рэж. А.Бурбіс, у ролі Паўлінкі — С.Маркевіч) і «Залётам» В.Дуніна-Марцінкевіча на

музыку М.Ячыноўскай (25.1.1915, рэжысёры А.Бурбіс і М.Ячыноўская, у ролях К.Душэўскі, А.Бурбіс, З.Бядуля). Калектыў ставіў «Міхалку» Далецкіх, «Як яны жаніліся» А.Валодзьскага і інш. 3-за акупацыі герм. войскам Вільні дзейнасць гуртка спынілася, але ўжо 1.6.1916 быў адкрыты Бел. клуб, у якім разгарнула працу Бел. драм. дружына пад кіраўніцтвам Ф.Аляхновіча. Тут пастаўлены яго п’есы «На Антокалі», «На вёсцы», «Калісь», «Бутрым Няміра>>, «Манька», «Базылішк», «Чорт і Баба», сцэн. фантазія «У купальскую ноч», а таксама «Паўлінка», «Антось Лата» і інш. У 1918 калектыў, рэарганізаваны ў Нар. тэатр, узначаліў А.Бароўскі. На яго аснове меркавалася стварыць у Вільні Бел. дзярж. тэатр, але задума засталася няздзейсненай. ТЭАТР У 1920—80-я гады. Адметная асаблівасць пач. 1920-х г. — арганізацыя дзярж. тэатраў. 14.9.1920 спектаклем «Рысь» паводле апавядання Э.Ажэшкі адкрыўся Бел. дзярж. тэатр, якому ў 1926 нададзена найменне Першага (БДТ-1). 17.9.1920 калектыў паказаў другі спектакль — «Паўлінку» Я.Купалы. Тэатр стаў наследнікам Першага таварыства бел. драмы і камедыі. Яго арганізатарам і кіраўніком стаў Ф.Ждановіч, большасць акцёраў перайшла ў нанова пераўтвораны калектыў. На сцэну былога Мінскага гар. тэатра перанесена ў дапрацаваным выглядзе большасць спектакляў Першага таварыства. У канцы 1921 калектыў узначаліў Е.Міровіч. Тэатр папоўніўся маладымі акцёрамі, з якімі вялася вучэбна-студыйная праца. У калектыў прыйшлі В.Галіна, Г.Глебаў, У.Крыловіч, Б.Платонаў, В.Пола, У.Уладамірскі, якія разам з Г.Грыгонісам, І.Ждановіч, Л.Ржэцкай і інш. склалі выдатнае першае пакаленне тэатра, выхаванае Е.Міровічам. Сярод яго найб. значных пастановак: «На Купалле» М.Чарота, «Машэка», «Кастусь Каліноўскі», «Каваль-ваявода», «Кар’ера таварыша Брызгаліна» (усе п’есы Е.Міровіча), «Мост» Я.Рамановіча, «Міжбур’е» Дз.Курдзіна, «Гута» Р.Кобеца. Асабліва вылучыўся акцёр магутнага драм. тэмпераменту У.Крыловіч, які выконваў цэнтр. ролі. Тэатр у 1920-я г. прайшоў складаны шлях развіцця: ад жыццёвага праўдападабенства, побытавага рэалізму (пастаноўкі Ф.Ждановіча), праз канструктывізм («Мешчанін у дваранах» Мальера, «Перамога» Е.Міровіча) і рамантычна-ўзнёслую плынь да паглыбленага псіхалагізму (паетаноўкі Е.Міровіча).

10.8.1920 у Мінску спектаклем «Суд» У.Галубка пачала працу Трупа беларускіх артыстаў пад загадам У.Галубка,

якая з 1924 называлася Другая бел. дзярж. трупа, з 1926 — Бел. дзярж. вандроўны тэатр, з 1932 — Трэці бел. дзярж. тэатр (БДТ-3). Напачатку акцёрамі ў ім працавалі члены сям’і У.Галубка: жонка Ядвіга Аляксандраўна, дочкі Багуся, Міла і Люся; бел. пісьменнікі І.Барашка, А.Дудар, В.Сташэўскі, М.Чарот і інш. Пазней у калектыў прыйшлі С.Бірыла, К.Быліч, У.Дзядзюшка, А.Згіроўскі і інш., якія набылі шырокую вядомасць і прызнанне. Тэатр наследаваў традыцыі бел. фалькл. сцэн. мастацтва. У рэпертуары пераважалі меладрамы — спектаклі моцных страсцей, адкрытага, бурнага ўсплёску акцёрскага тэмпераменту, яркіх сцэн. фарбаў і эфектаў, і камедыі з узбуйненым і падкрэсленым камізмам, фарсавасцю плошчавага характару. У.Галубок пісаў п’есы спецыяльна для тэатра, ставіў і афармляў іх, а таксама выконваў адказныя ролі. Сярод яго спектакляў меладрамы «Праменьчык шчасця» («Госць з катаргі»), «Бязвінная кроў», «Акрываўлены падатак» («Белы вянок»), «Ганка» («Ні тая, ні другая»), «Апошняе спатканне», «Пан Сурынта»; камедыі «Пісаравы імяніны» («Залёты дзяка»), «Жаніхі» («Марцовыя кавалеры»), «Культурная цешча», «Ветрагоны» («Дваяжэнцы»), Сярод пастановак У.Галубка твораў інш. аўтараў «Паўлінка» Я.Купалы, «Антось Лата» Я.Коласа, «Птушка шчасця», «Чорт і Баба», «Манька», «Цені», «Страхі жыцця» і «Калісь» Ф.Аляхновіча, «Пінская шляхта» В.Дуніна-Марцінкевіча, «Мікітаў лапаць» М.Чарота, «Збянтэжаны Саўка» Л.Родзевіча. Напачатку тэатр абслугоўваў рабочыя ўскраіны Мінска, а потым гарады, мястэчкі, вёскі ўсёй Беларусі. Вёў вялікую культ.-асветную працу. Спектаклі, разлічаныя на нар. масы, карысталіся вялікай папулярнасцю і любоўю: У.Галубок стаў першым нар. артыстам Беларусі (1928).

3 выпускнікоў Бел. драм. студыі ў Маскве (1921— 26, маст. кіраўнік В.Смышляеў) быў створаны ў Віцебску Другі бел. дзярж. тэатр (адкрыўся 21.11.1926 спектаклем «У мінулы час» І.Бэна). У яго рэпертуар увайшлі пастаноўкі, падрыхтаваныя ў студыі: нар. драма «Цар Максімілян», «Сон у летнюю ноч» У.Шэкспіра, «Апраметная» В.Шашалевіча, «Эрас і Псіхея» Ю.Жулаўскага, «Вакханкі» Эўрыпіда, «Вечар студыйных пастановак» («Гавань» паводле Г. дэ Мапасана, «Цырульнік з Берыягу» М.Мэля і «Чорт і Баба» Ф.Аляхновіча). Спектаклі вызначаліся эксперыментальнасцю, эстэт. вытанчанасцю, тэатр. кідкасцю. Але гэта ў той час не было належным чынам ацэнена, калектыў крытыкавалі за адрыў ад жыцця і скі-

МАСТАЦТВА

Сцэна са спектакля «Хто смяецца апошнім» К.Крапівы. БДТ-1. 1940. роўвалі яго на ўвасабленне твораў на сучасную і героіка-рэв. тэматыку. 3 найб. прыкметных спектакляў пра рэв. мінулае «Каля тэрасы» М.Грамыкі і «Разлом» Б.Лаўранёва. У 1920-я г. створаны шэраг тэатраў. У агітацыйным кірунку працавалі тэатры рэв. сатыры ў Віцебску (1919— 20) і Мінску (1921— 22). У 1-й пал. 1920-х г. выступалі паказальныя армейскія тэатры. У 1926 у Мінску з яўр. аддзялення Бел. драм. студыі ў Маскве створаны Дзярж. яўрэйскі тэатр БССР (маст. кіраўнік М.Рафальскі), які ўвайшоў у лік вядучых калектываў Беларусі. У 1928 пачаў дзейнасць у Бабруйску, з 1935 пераведзены ў Магілёў Дзярж. рускі тэатр БССР (маст. кіраўнік У.Кумельскі, з 1939 Дз.Арлоў). У 1929 — 36 працаваў Польскі дзярж. вандроўны тэатр БССР і інш. У рэпертуары тэатраў 1930-х г. пераважалі творы савецкіх аўтараў, у большасці схематычныя, невысокай маст. вартасці. Сярод лепшых спектакляў: «Неспакойная старасць» Л.Рахманава (БДТ-1), «Мой сябар» (БДТ-3) і «Чалавек з ружжом» М.Пагодзіна (БДТ-2; у ім П.Малчанаў упершыню на бел. сцэне ўвасобіў вобраз Леніна). Найб. поспех тэатры мелі ў пастаноўках бел. аўтараў, а таксама ў класічнай рускай і заходнееўрапейскай драматургіі. Найб. значныя дасягненні былі ў БДТ-1. У спектаклі «Бацькаўшчына» К.Чорнага глыбока раскрыты акцёрскія дараванні У.Уладамірскага, І.Ждановіч, Г.Глебава. Паэтычнасць

681

праз этнагр. верагоднасць дасягнута ў «Салаўі» З.Бядулі. Асабліва плённым было супрацоўніцтва тэатра з К.Крапівой. У спектаклі паводле яго п’есы «Канец дружбы» грамадзянскай пафаснасцю выканання вылучаўся У.Крыловіч (Карнейчык). «Партызанам» былі ўласцівы шырокі подых, маштабнасць, напоўненасць і шматколернасць масавых сцэн. Класічным стала ўвасабленне сатыр. камедыі «Хто смяецца апошнім» (рэжысёры І.Раеўскі, Л.Рахленка). Узоры акцёрскага майстэрства паказаны ў цэнтр. ролях Г.Глебавым, Л.Рахленкам, Б.Платонавым і ў эпізадычных Л.Ржэцкай, Г.Грыгонісам. К.Крапіва і Г.Глебаў адзначаны Дзярж. прэміяй СССР 1941. Падзеяй стала пастаноўка драмы М.Горкага «Апошнія» (рэж. М.Зораў, дапрацоўка І.Раеўскага). Спектакль вызначаўся глыбокім спасціжэннем драм. твора, ансамблевасцю; для кожнага выканаўцы ён стаў этапным у творчасці. Выдатныя акцёрскія вобразы стварылі У.Уладамірскі, В.Гапіна, І.Ждановіч, Б.Платонаў. Бліскучым акцёрскім дуэтам вызначыўся спектакль «Скупы» Мальера: Г.Глебаў (Гарпагон) — Л.Ржэцкая (Фразіна). У БДТ-2 найб. значнымі былі пастаноўкі класічных твораў. 3 1936 паспяхова ўвасаблялася драматургія А.Астроўскага, першая з іх «Беспасажніца» (у гап. ролі Р.Кашэльнікава). Сац. змястоўнасць уласціва спектаклю «Мяшчане» М.Горкага. Глыбокім драматызмам адзначана пастаноўка «Зданяў» Г.Ібсена (у ролі Освальда — П.Малчанаў), камед. бляскам — «Лекар паняволі» Мальера (у ролі Сганарэля — А.Ільінскі). Плённым у творчасці тэатра быў зварот да бел. драматургіі. Ажыццёўлена пастаноўка «Вечара беларускіх вадэвіляў», куды ўвайшлі «Пінская шляхта» В.ДунінаМарцінкевіча, «Паўлінка» і «Прымакі» Я.Купалы. Упершыню ўвасоблены п’есы Я.Коласа «Вайна вайне» і «У пушчах Палесся» (у ролі Талаша — А.Ільінскі). Буйны поспех меў спектакль «Несцерка» В.Вольскага (1941, рэж. Н.Лойтар, муз. І.Любана, акцёры А.Ільінскі, Ц.Сяргейчык, А.Трус, Я.Глебаўская, З.Канапелька; Дзярж. прэмія СССР 1946), які на дзесяцігоддзі стаў своесаблівай візіткай тэатра. У БДТ-3 сярод пастановак бел. твораў вылучаліся «Контратака» Дз.Курдзіна і «Сяржант Дроб» Э.Самуйлёнка (рэж. абодвух К.Саннікаў). Аднак у 1937 тэатр быў закрыгы. У 1930-я г. колькасць тэатраў павялічылася. У 1931 адкрыты Тэатр юнага гледача БССР (арганізатар і маст. кіраўнік М.Кавязін). У 1937 капектыў уз-

6 82

М АСТАЦТВА

ка, Л.Ржэцкая, В.Пола, Р.Кашэльнікава, І.Шаціла. БДТ-2 ва Уральску адкрыў сезон 1941—42 спектаклем «Несцерначаліў Е.Міровіч, папоўнена яго акка». За ваенны час стварыў шэраг значцёрская трупа, павысіўся маст. ўзроных спектакляў: «Проба агнём» К.Кравень спектакляў. Найб. значны з іх — півы, «Нашэсце» Л.Лявонава, «Ягор «Цудоўная дудка» В.Вольскага. 3 канца Булычоў і іншыя» М.Горкага. Тэатры 1920-х г. і да сярэдзіны 1930-х г. на Беправодзілі гастролі: БДТ-1 па Нарымларусі быў пашыраны т. зв. трамаўскі скім краі, БДТ-2 у Маскве. Артысты рух: стварэнне тэатраў рабочай молавыступалі з канцэртамі, чытаннем маст. дзі — напаўпрафесійных агіт.-прапатвораў перад саддатамі, якія накіроўвагандысцкіх калектываў. Асноўны з ліся на фронт, перад параненымі ў шпііх — Бел. трам, які працаваў у Мінску з талях, на фабрыках і заводах. Аргані1929. У 1934 ён перарос у прафес. казоўваліся франтавыя тэатр. брыгады (ад лектыў, у 1937 расфарміраваны. Трамы БДТ-1 у 1943 пад кіраўніцтвам Г.Глебатаксама існавалі ў Віцебску, Гомелі, Бава і ў 1944 пад кіраўніцтвам У.Уладарысаве, Бабруйску, Полацку, Мазыры. мірскага, ад БДТ-2 у 1944 пад кіраўніцДля абслугоўвання пераважна сельскіх твам П.Малчанава, ад Дзярж. яўрэйскагледачоў з 2-й пал. 1930-х г. ствараліся га тэатра БССР у 1943), якія выступалі калгасна-саўгасныя тэатры. Яны працаса спектаклямі і канцэртамі на пярэдніх валі ў Барысаве, Мазыры, Слуцку, Порубяжах баёў. 3 тэатр. дзеячаў, якія не лацку, Рагачове, Бабруйску, Лепелі, Засэвакуіраваліся, у 1941 быў арганізавалаўі, Рэчыцы, Дзяржынску. Былі адкрыны Менскі бел. гарадскі тэатр (дзейніты абласныя бел. тэатры — Палескі імя чаў з перапынкамі да лета 1944). Тэатр Я.Купапы ў Мазыры (1938) і Пінскі працаваў у складаных умовах акупа(1939) , рускія — у Гомелі (1939), Брэсце цыйнага рэжыму. Ставіліся оперы, ба(1940) і Баранавічах (1940). У 1939 у Голеты, драм. спектаклі [«Пінская шляхта» В.Дуніна-Марцінкевіча, «Міхалка» мелі пачаў працу Дзярж. тэатр лялек БССР. У Зах. Беларусі існавалі аматарДалецкіх, «Шчаслівы муж», «На Антоскія калектывы, якія ставілі драм. творы калі» і «Пан міністар» Ф.Аляхновіча, «Загубленае жыццё» Т.Лебяды, «КаварЯ.Купалы, У.Галубка, Ф.Аляхновіча і ства і каханне» Ф.Шылера, «Патанулы інш. Аматарскія і паўпрафесійныя бел. тэатры таксама працавалі ў Літве (Вільзвон» Г.Гаўптмана, «Карчмарка» К.Гапьдоні, «Лялечны дом» («Нора») І.Ібсена ня) і Латвіі (Рыга і Даўгаўпілс). Акцёрскія кадры перыядычна рыхтавалі ў стуі інш.]. У партыз. атрадах і злучэннях наладжваліся канцэртныя выступленні. дыях пры тэатрах БДТ-1, БДТ-2 і інш. У 1931 — 32 працаваў Бел. тэхнікум сцэн. Пасля вызвалення Беларусі ад фаш. акупацыі з эвакуацыі вярнуліся БДТ-1 і масгацгва. У 1939 пад кіраўніцтвам Е.МіБДТ-2, якім 21.12.1944 нададзена адпаровіча арганізавана Тэатр. вучылішча. ведна імя Я.Купалы і Я.Коласа. Дзярж.

3 пачаткам Вял. Айч. вайны буйнейшыя тэатр. калектывы эвакуіраваны ў дарускі тэатр БССР у 1944 распачаў працу ў Магілёве, з 1945 — у Гродне, з лёкі тыл: БДТ-1 — у Томск, БДТ-2 — ва 1947 — у Мінску. У 1944 аднавіў дзейУральск, з 1943 у Арэхава-Зуева, Дзярж. яўрэйскі тэатр БССР — у Новасібірск. У насць абласны тэатр у Пінску, у 1954 1943 аднавіў дзейнасць Дзярж. рускі тэён пераведзены ў Магілёў. 3 1947 у атр БССР як франтавы калектыў з базай у Гродне працуе абласны тэатр (перавеМаскве. Іншыя драм. тэатры распаліся. У дзены з Бабруйска), з 1950 у Мінску складаных ваенных умовах эвакуацыі тэДзярж. тэатр лялек БССР (у 1956 — 86 атры працягвалі плённую дзейнасць. гал. рэжысёр Ан.Ляляўскі). Створаны БДТ-1 адкрыў сезон у Томску спектакновыя тэатры: абласныя Брэсцкі (1944) і Гомельскі (1954), Бел. рэспубліканскі лем «Партызаны», які выконваўся на юнага гледача (1956), Бабруйскі (1956, бел. мове і гучаў вельмі надзённа. Сямеў розныя назвы). 3 1946 аднавіў прарод новых пастановак аб сучасных вацу ў Мінску Дзярж. яўрэйскі тэатр енных падзеях — «Фронт» А.КарнейБССР, у якім выкананнем вылучаліся чука і «Рускія людзі» К.Сіманава. Паспяхова ўвасоблены класічны твор акцёры Ю.Арончык, М.Моін, М.Сокал, А.Астроўскага «Позняе каханне». ПаА.Трэпель. У 1949 у выніку вострай дзеяй стаў спектакль «Паўлінка» Я.Куафіц. крьггыкі тэатр закрыты. У 1945 палы (першапачаткова ішоў пад назвай адкрыты Бел. тэатр. інстытут (з 1953 «Вечар камедый», непрацяглы час ратэатр.-маст., з 1999 Бел. АМ), які рыхзам выконваліся і «Прымакі» Я.Купатуе акцёраў, з 1958 — і рэжысёраў, з лы), прэм’ера якога адбылася 23.5.1944.

1962 — і тэатразнаўцаў. Уклад у падрыхтоўку тэатр. кадраў зрабілі Е.МіроСпектакль, пастаўлены Л.Літвінавым, стаў своеасаблівай візіткай тэатра. Праз віч, К.Саннікаў, Дз.Арлоў, В.Галіна, І.Ждановіч, У.Маланкін, У.Няфёд. Пры яго прайшлі многія славутыя выканаўцы: Б.Платонаў, Г.Глебаў, У.ДзядзюшБел. тэатры імя Я.Купалы і Бел. тэатры

імя Я.Коласа з 1945 да 1960-х г. перыядычна набіраліся акцёрскія студыі. У 1940— 50-я г. тэатры працягвалі распрацоўваць тэматыку Вял. Айч. вайны. Буйнейшы спектакль — «Канстанцін Заслонаў» А.Маўзона ў Бел. тэатры імя Я.Купалы (рэж. К.Саннікаў, акцёры Б.Платонаў, Г.Глебаў, І.Ждановіч; Дзярж. прэмія СССР 1948). Значнымі дасягненнямі адзначаны пастаноўкі «Брэсцкая крэпасць» К.Губарэвіча ў Брэсцкім абл., Дзярж. рус. тэатры, «Глыбокая плынь» паводле І.Шамякіна ў Гомельскім тэатры, «Людзі і д ’яблы» К.Крапівы ў тэатрах імя Я.Купалы і імя Я.Коласа. Сярод спектакляў на тагачасную тэматыку паэтычнасцю, лірызмам вылучаліся «Пяюць жаваранкі» К.Крапівы (Дзярж. прэміяй СССР 1952 адзначаны рэж. К.Саннікаў, акцёры Б.Платонаў, У.Дзядзюшка, Л.Ржэцкая, В.Пола, Л.Драздова) і «Шчасце паэта» В.Віткі (у ролі Я.Купалы — І.Шаціла) у тэатры імя Я.Купалы, «Алазанская даліна» К.Губарэвіча і І.Дорскага (рэж. М.Міцкевіч) у тэатры імя Я.Коласа. Падзеяй стаў прыход у драматургію А.Макаёнка і яго супрацоўніцтва з тэатрамі, асабліва з калектывам тэатра Я.Купалы: спектакль «Выбачайце, калі ласка!», скіраваны супраць паказухі, кар’ерызму, вызначаўся баявітасцю, грамадзянскай страснасцю. Фалькл. насычанасцю, нар. самабытнасцю вылучаліся спектаклі «Папараць-кветка» і «Над хвалямі Серабранкі» І.Козела ў тэатры юнага гледача (рэж. абодвух Л.Мазалеўская). Адметныя набыткі дасягнуты ва ўвасабленні твораў У.Шэкспіра: «Рамэо і Джульета» ў тэатры імя Я.Купалы, «Гамлет» у тэатры імя Я.Коласа, «Кароль Лір» у Дзярж. рус. тэатры. 3 інш. значных спектакляў: «Даходнае месца» А.Астроўскага і «Нора» Г.Ібсена ў тэатры імя Я.Купалы, «Рэвізор» М.Гогаля ў тэатры імя Я.Коласа, «Варвары» М.Горкага, «Аптымістычная трагедыя» У.Вішнеўскага ў Дзярж. рус. тэатры, «Ветрык, вей!» Я.Райніса ў Брэсцкім тэатры. Новае сцэн. жыццё далі акцёры тэатра Я.Коласа драме Я.Купалы «Раскіданае гняздо» (рэж. А.Скібнеўскі), маштабнасцю, шырокім дыханнем вызначаўся спектакль «Навальніца будзе» А.Звонака паводле «На ростанях» Я.Коласа. У першае пасляваеннае дзесяцігоддзе тэатры прытрымліваліся стылістыкі, якая сцвердзілася на сцэне ў 1930-я г.: перадача жыццёвай верагоднасці падзей і ўчынкаў герояў, іх псіхалагічная і побытавая апраўданасць, дзе тэатр. формы максімальна набліжаліся да рэалій. У 2-й пал. 1950-х г. пачаліся пошукі новай стылістыкі, выяўленчых тэатр. сродкаў. Гэта найперш звязана са спектаклямі на купалаўскай сцэне рэжысёра

Б.Эрына: «Ліса і вінаград» Г.Фігейрэду, «Забыты ўсімі» Назыма Хікмета, «Трэцяя, патэтычная» М.Пагодзіна, вырашанымі ва ўмоўна-сцэнаграфічнай, метафарычна ўзбуйненай форме, з гранічна абвостраным, экспрэсіўным выяўленнем пачуццяў герояў. У 1960— 80-я г. пошукі выразных сцэн. сродкаў і форм працягвалі рэжысёры новага пакалення — В.Раеўскі, Б.Луцэнка, В.Мазынскі, М.Пінігін, Р.Баравік, В.Маслюк, У.Караткевіч. У 1960-я г. высокага майстэрства дасягнулі акцёры ў спектаклях тэатра імя Я.Купалы— «Лявоніха на арбіце» А.Макаёнка (Б.Платонаў, З.Стома, Г.Макарава, П.Малчанаў), «Жывы труп» Л.Талстога (Б.Платонаў), «На ўсякага мудраца хапае прастаты» А.Астроўскага (Г.Глебаў), «У мяцеліцу» Л.Лявонава (Л.Рахленка, І.Шаціла, Л.Ржэцкая), «Я, бабуся, Іліко і Іларыён» Н.Думбадзе і Р.Лордкіпанідзе (С.Станюта, А.Мілаванаў, П.Кармунін, У.Дзядзюшка), «Людзі на балоце» паводле І.Мележа (Л.Давідовіч, Г.Гарбук); тэатра імя Я.Коласа — «Клоп» У.Маякоўскага (Ф.Шмакаў, З.Канапелька), «Улада цемры» Л.Талстога (Г.Маркіна, Г.Бальчэўская, С.Акружная, Л.Трушко, Ф.Шмакаў, Т.Кокштыс, Я.Глебаўская, Л.Пісарава, А.Трус); тэатра юнага гледача — «На ўсіх адна бяда» П.Макаля (М.Пятроў), «3 любімымі не расставайцеся» А.Валодзіна (В.Лебедзеў). У пач. 1960-х г. тэатр імя Я.Купалы перажываў складаны працэс змены акцёрскіх пакаленняў. У тэатры імя Я.Коласа такі працэс адбываўся пазней — з 2-й пал. 1960-х г. Але паступова склаліся новыя пакаленні: Г.Аўсяннікаў, Г.Гарбук, Л.Давідовіч, П.Дубашынскі, М.Захарэвіч, А.Мілаванаў, А.Памазан, Г.Талкачова, В.Тарасаў, М.Яроменка і інш. ў тэатры імя Я.Купалы; С.Акружная, Г.Дубаў, Т.Кокштыс, У.Куляшоў, Г.Маркіна, Л.Трушко і інш. ў тэатры імя Я.Коласа. На развіццё акцёрскага і рэжысёрскага мастацтва 1970 — 80-х г. станоўча паўплывала бел. драматургія: п’есы Я.Купалы «Раскіданае гняздо» і К.Крапівы «Брама неўміручасці» (тэатр імя Я.Купалы), А.Макаёнка «Трыбунал» (тэатры імя Я.Купалы і Я.Коласа, Магілёўскі драмы і камедыі ў Бабруйску, Брэсцкі, Гродзенскі), «Зацюканы апостал» і «Таблетку пад язык» (тэатры імя Я.Купалы і імя Я.Коласа), «Пагарэльцы» (тэатр імя Я.Купалы), М.Матукоўскага «Амністыя» (тэатры Я.Купалы і Я.Коласа, Гродзенскі, Магілёўскі), «Мудрамер» (тэатр імя Я.Купалы, Дзярж. прэмія Беларусі 1987), А.Петрашкевіча «Напісанае застанецца» («Францыск Скарына») (тэатры імя Я.Купалы, Гродзенскі), «Трывога» (тэатры імя Я.Ко-

ласа, Гродзенскі), «Соль» (Дзярж. рус. тэатр Беларусі), У.Караткевіча «Званы Віцебска» і «Кастусь Каліноўскі» (тэатр імя Я.Коласа), «Калыска чатырох чараўніц» (Тэатр юнага гледача), І.Чыгрынава «Плач перапёлкі» (тэатр імя Я.Купалы), А.Дударава «Парог» (тэатры імя Я.Купалы і Я.Коласа, Брэсцкі), «Вечар» (тэатры імя Я.Коласа, Дзярж. прэмія Беларусі 1986; імя Я.Купалы, Брэсцкі, Гомельскі), «Радавыя» (тэатры імя Я.Купалы, Дзярж. прэмія СССР 1985; імя Я.Коласа), «Апошні шанц» В.Быкава і «Страсці па Аўдзею» У.Бутрамеева (тэатр імя Я.Купалы). У 1960 — 80-я г. створаны новыя тэатры. У 1970 адкрыты Магілёўскі абласны тэатр драмы і камедыі імя В.Дуніна-Марцінкевіча ў Бабруйску, у 1982 — Тэатрстудыя кінаакцёра кінастудыі «Беларусьфільм», у 1984 — Дзярж. маладзёжны тэатр у Мінску, у 1989 Слонімскі бел. драм. тэатр. У абласных гарадах арганізаваны лялечныя калектывы: у Брэсце і Гомелі (абодва 1968), Магілёве (1976), Гродне (1981), Бел. тэатр «Лялька» ў Віцебску (1985). 3 2-й пал. 1980-х г. пачаўся студыйны рух, які ўтварыў новую плынь у тэатр. мастацтве. У студыях працавалі рэжысёры В.Баркоўскі, В.Грыгалюнас, У.Савіцкі, Р.Таліпаў, М.Трухан.

МАСТАЦТВА______________683 тэатр). Адкрыты новыя тэатры: на базе аматарскага нар. калектыву Мазырскі імя І.Мележа (1990), у Мінску — Рэспубліканскі бел. драматургіі (1992), Тэатр бел. арміі (2004), у Маладзечне — Мінскі абласны лялек «Батлейка» (1990) і на базе аматарскага нар. калектыву — Мінскі абласны драм. (1993). У 1992 арганізаваны прыватны Гомельскі Незалежны тэатр (з 1999 Гомельскі гар. эксперыментальны маладзёжны тэатрстудыя). Упершыню ў Беларусі буйнейшыя калектывы атрымалі статус нацыянальнага — Бел. тэатр імя Я.Купалы (1993), Бел. тэатр імя Я.Коласа (2001), рус. драм. тэатр імя М.Горкага (1999). Адметная асаблівасць тэатр. жыцця 1990-х г. — пач. 21 ст. — шматлікія пастаноўкі класічнай бел. драматургіі. Значнае месца занялі творы В.ДунінаМарцінкевіча: маштабнасцю, спалучэннем камедыйнага і патрыятычна ўзнёслага гучання вызначыўся спектакль «Ідылія» («Сялянка») у тэатры імя Я.Купалы (рэж. М.Пінігін), яркай відовішчнасцю, дасціпнасцю — «Залёты» ў тэатры імя Я.Коласа (рэж. Ю.Лізянгевіч), вынаходлівым сцэн. прачытаннем — «Пінская шляхта» ў тэатры імя В.Дуніна-Марцінкевіча (рэж. С.Пале-

Сцэна са спектакля «Беларусь у фангастычных апавяданнях» Я.Баршчэўскага. Нацыянальны акадэмічны тэатр імя Я.Купалы. 2003. ТЭАТР НА СУЧАСНЫМ ЭТАПЕ (1990-я — пач. 2000-х гядоў). Рэзкая змена паліт. і сац.-эканам. сітуацыі ў пач.

1990-х г. адбілася і на сцэн. жыцці Беларусі. У 1993 закрыты адзіны ў Беларусі прафес. тэатр нар. тыпу — Гомельскі фалькл. муз.-драм. «Жалейка» (арганізатар і кіраўнік М.Макарцоў). Праца некат. тэатр. студый паступова прыйшла ў заняпад. Асобныя са студый дасягнулі прафес. ўзроўню і на іх аснове ўзніклі тэатры мінскія драм. «ДзеЯ?» (1992, з 2004 — Новы драм. тэатр) і Альтэрнатыўны (1990, з 1996 Малы

шчанкоў) і гранічнай набліжанасцю да сучасных праблем — у тэатры юнага гледача (рэж. Р.Баравік), удалым спалучэннем розных твораў пісьменніка — «Вечары ў Люцінцы» ў тэатры імя В.Дуніна-Марцінкевіча (рэж. У.Караткевіч). Найб. папулярнасцю карысталіся драматургічныя і паэт. творы Я.Купалы. Грамадзянскай страснасцю і глыбокай сацыяльнасцю напоўнены спектакль «Тутэйшыя» ў тэатры імя Я.Купалы (рэж. М.Пінігін, акцёры В.Манаеў, М.Захарэвіч, А.Лабуш, А.Луцэвіч, З.Белахвосцік). Своеасаблі-

6 84

М АСТАЦТВА

вае прачытанне атрымаў гэты твор у Гродзенскім тэатры лялек (рэж. М.Андрэеў). Навізной сцэн. трактовак вызначаюцца спектаклі «Раскіданае гняздо» ў тэатры імя М.Горкага (рэж. Б.Луцэнка) і ў Мінскім абласным тэатры (рэж. В.Баравік). П ’есы «Паўлінка» паставілі Гомельскі і Гродзенскі тэатры, «Прымакі» — тэатры юнага гледача і Мінскі абласны, драм. паэмы «Адвечная песня» — Тэатр бел. драматургіі, «Сон на кургане» тэатр Бел. АМ. Новае тэатр. жыццё набыла драматургія Ф.Аляхновіча. Прапагандыстам і папулярызатарам яго твораў стаў рэж. М.Трухан, які

віча «Пакрыўджаныя» (тэатр імя Я.Коласа, рэж. А.Грышкевіч) і «Збянтэжаны Саўка», М.Чарота «Мікітаў лапаць» (тэатр імя В.Дуніна-Марцінкевіча). Значнае месца занялі інсцэніроўкі твораў бел. прозы, паэзіі ці напісаныя па іх матывах п’есы. У Брэсцкім тэатры пастаўлены спектакль «Вянок беларускіх народных казак», у аснове якога — фалькл. творы, у Магілёўскім тэатры — «Трышчан, або Блазны на пахаванні» па матывах рыцарскага рамана, у тэатры юнага гледача — «Тарас на Парнасе» паводле аднайменнай класічнай паэмы. «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях» Я.Баршчэўскага паслужыла матэрыялам для стварэння спектакляў у тэатрах імя

«Хрыстос прызямліўся ў Гародні» ў Дзярж. маладзёжным тэатры Беларусі, «Вераб’іная ноч» у тэатры імя Я.Коласа, «Дзікае папяванне караля Стаха» ў Гомельскім тэатры, «Цыганскі кароль» у Брэсцкім тэатры, «Нобіль — Барвяны ўладар» у Бел. паэт. тэатры аднаго акцёра «Зьніч», «Ладдзя Роспачы» ў тэатры «Лялька», «Чортаў скарб» у Гродзенскім тэатры лялек, «Заяц варыць піва», «Жабка і Чарапашка», «Мая Іліяда» ў тэатры лялек «Батлейка». У сучаснай драматургіі пераважаюць творы пра гіст. мінулае Беларусі. Шмат гіст. асоб і звязаных з імі жыццёвых калізій увасобіў А.Петрашкевіч. У Магілёўскім абласным тэатры пастаўлена п’еса І.Чыгрынава «Следчая справа Ва-

Сцэна са спектакля «Папачанка» А.Дударава. Беларускі рэспубліканскі тэатр юнага гледача. 2000. ў мінскім тэатры «Дзе-Я?» ажыццявіў пастаноўкі «Чорт і Баба» (з В.Баркоўскім), праграмную для калектыву кантамінацыю п’ес «Страхі жыцця» і «Цені» — «Здань», сцэнічньі гратэск «Круці...» паводле п’есы «Круці не круці — трэба памярці», «У кіпцюрох ГПУ». У Мападзечне пастаўлены «Пан міністар» (рэж. В.Растрыжэнкаў), у тэатры-студыі «Абзац» і Бел. ун-це культуры — «Няскончаная драма» (рэж. У.Савіцкі). Увасоблены п’есы Л.Родзе-

Я.Купалы (Завальня — Г.Аўсяннікаў), Гомельскім драм. і Бел. тэатры «Лялька». Паводле «Новай зямлі» Я.Коласа пастаўлены спектакль «Зямля» ў Мінскім абласным тэатры (рэж. М.Міцкевіч) і паводле творчасці пісьменніка пад той жа назвай — у тэатры імя Я.Коласа (рэж. В.Баркоўскі); па матывах паэмы «Сымон-музыка» — у Бел. дзярж. тэатры лялек (рэж. Ал.Ляляўскі). У драм. і лялечных тэатрах шырока прадстаўлены творы У.Караткевіча:

Сцэна са спектакля «Перад заходам сонца» Г.Гаўптмана. Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя М.Горкага.

2002.

Сцэна са спектакля «3 Парыжам скончана!. » паводле п’есы А.Чэхава «Вішнёвы сад». Беларускі дзяржаўны тэатр лялек.

2001.

шчылы». Цэнтр. месца заняла драматургія А.Дударава. Высокім грамадзянскім пафасам і сцэн. маляўнічасцю адзначаны спектакль «Князь Вітаўт» у тэатры імя Я.Купалы (рэж. В.Раеўскі; у гал. ролях Г.Давыдзька, М.Кірычэнка). Першы варыянт гэтай драмы пад назвай «Купапа» пастаўлены ў Гомельскім і Брэсцкім тэатрах. Яго п’еса «Палачанка» («Рагнеда і Уладзімір») увасоблена ў тэатры юнага гледача (рэж. А.Андросік) і Гродзенскім тэатры (рэж. В.Мазынскі), «Чорная панна Нясвіжа» («Чорная нявеста») у тэатрах імя Я.Купалы, імя Я.Коласа і Гродзенскім. Драма Р.Баравіковай «Барбара Радзівіл» атрымала сцэн. жыццё ў тэатры бел. драматургіі. Пастаўлены драм. творы на гіст. тэматыку С.Кавалёва: «Распуснікі ў пастцы» (Гомельскі тэатр, рэж. В.Баркоўскі), «Саламея і яе амараты» (Мінскі абласны тэатр, рэжысёр Р.Таліпаў). У

1990-я г. ў тэатр. мастацтве адноўлена рэліг. тэматыка. Пастаўлены п’есы С.Кавалёва «Дарога на Віфлеем» («Братка Асёл») у тэатры юнага гледача, Брэсцкім, Гомельскім і Магілёўскім тэатрах лялек, «Маленькі Анёлак» — у тэатры аднаго акцёра «Зьніч». П’еса І.Сідарука «Збавіцель» увасоблена ў Брэсцкім тэатры лялек, «Дзіця з Віфлеема» М.Пінігіна — у тэатры бел. драматургіі. Створаны спектаклі пра сучаснае жыццё: «Дагарэла свечачка...» А.Петрашкевіча і «Смак яблыка» А.Дзялендзіка (тэатр імя Я.Купалы), «Варвара і яе блудны муж» Г.Марчука (тэатр імя Я.Коласа), «Кім» А.Дударава (тэатр імя Я.Купалы, Мінскі і Магілёўскі абласныя тэатры), «Ку-ку» М.Арахоўскага, «Зона X...» А.Карэліна (тэатр бел. драматургіі). Сярод найб. значных прац з рус. і заходнееўрапейскай класікі: «Лес» А.Астроўскага ў тэатрах імя Я.Купалы і Гомельскім, «Месяц у вёсцы» І.Тургенева ў Брэсцкім тэатры, «Кацярына Іванаўна» Л.Андрэева, «Лебядзіная песня» і «Вішнёвы сад» А.Чэхава ў тэатры імя Я.Коласа, апошні і ў Бел. дзярж. тэатры лялек, «Нора» Г.Ібсена ў Гродзенскім тэатры, «Перад заходам сонца» Г.Гаўптмана ў тэатры імя М.Горкага, «Любімая, я павінен памерці!» («Сірано дэ Бержэрак») Э.Растана ў Гомельскім тэатры. Адметныя і псіхал. напоўненыя сцэн. вобразы створаны ў спектаклях паводле твораў заходнееўрапейскай драматургіі: «Смех лангусты» Дж.Марэла і «Віват, імператар!» («Крэслы») Э.Іанеска ў тэатры імя Я.Купалы.

У 1990-я г. — пач. 21 ст. працягваюцца пошукі новых тэатр. форм, прыёмаў, сродкаў выразнасці, якія выпрабоўваліся на мадэрнісцкай драматургіі ці пераймаліся з заходнееўрапейскага сцэн. мастацтва. Аднак дамінуючым у творчасці тэатраў застаецца паглыблены псіхал. рэалізм. Характэрная асаблівасць перыяду — рэдкае правядзенне гастроляў тэатраў. 3 1990-х г. перыядычна праводзяцца тэатр. фестывалі: міжнар. — «Славянскія тэатральныя сустрэчы» (Гомель), «Белая Вежа» (Брэст), тэатраў лялек і монаспектакляў «Я» (Мінск); рэспубліканскія — «Маладзечанская сакавіца» (Маладзечна), нац. драматургіі імя В.Дуніна-Марцінкевіча (Бабруйск) і інш. Шэраг тэатр. калектываў Беларусі прынялі ўдзел у розных замежных фестывалях. 3 поспехам працуюць майстры сцэны (2004): акцёры нар. арт. СССР і Беларусі Г.Аўсяннікаў, Ф.ІІІмакаў, Р.Янкоўскі; нар. арт. Беларусі С.Акружная, Г.Арлова, Г.Гарбук, М.Захарэвіч, Н.Карнеева, В.Клебановіч, Т.Кокштыс, Л.Корхава, Б.Масумян, А.Мілаванаў, А.Памазан, М.Пятроў, Г.Талкачова, А.Ткачонак, Ю.Шэфер; нар. арт. Расіі А.Корчыкаў; засл. арт. Беларусі З.Белахвосцік, А.Гайдуліс, Ф.Іваноў, В.Манаеў, Т.Нікалаева, Л.Пісарава, В.Чэпелеў, У.Шэлестаў і інш.; рэжысёры нар. арт. Беларусі Б.Луцэнка, В.Раеўскі; сцэнограф нар. мастак Беларусі Б.Герлаван. У Беларусі (2004) стабільна працуюць 28 дзярж. тэатраў: у Мінску (12), Брэсце (2), Віцебску (2), Гомелі (3), Гродне (2), Магілёве (2),

МАСТАЦТВА______________685 Маладзечне (2), Бабруйску (1), Мазыры (1), Слоніме (1). У Мінску таксама перыядычна выступае шэраг недзярж. антрэпрыз. Падрыхтоўка тэатр. кадраў вядзецца ў Бел. АМ і ў Бел. ун-це культуры. Літ:. А л я х н о в і ч Ф. Беларускі тэатр. Вільня, 1924; Н я ф ё д У. Гісторыя беларускага тэатра. Мн., 1982; Я г о ж. Беларускі акадэмічны тэатр імя Янкі Купалы. Мн., 1970; Я г о ж. Беларускі тэатр імя Якуба Коласа. Мн., 1976; Я г о ж. Ігнат Буйніцкі — бацька беларускага тэатра. Мн., 1991; Гісторыя беларускага тэатра. Т. 1—3. Мн., 1983 — 87; Б а р ы ш е в Г. Театрапьная культура Белорусснн XVIII века. Мн., 1992; Я г о ж. Батлейка. Мн., 2000; Хрэстамагыя па гісторыі беларускага тэатра. 2 выд. Мн., 1997 — 2000; Тэатры Беларусі. Мн., 1998; М і с к о С. Школьны тэатр Беларусі XVI — XVIII сгст. Мн., 2000; П я т р о в і ч С. Якуб Колас і беларускі тэатр. Мн., 1975; К а л а д з і н с к і М. Тэатр лялек Савецкай Беларусі. Мн., 1976; Г а р о б ч а н к а Т. Купалаўскія вобразы на беларускай сцэне. Мн., 1976; Я е ж. На мяжы стагоддзяў: Сучасн. бел. драм. тэатр. Мн., 2002; С а б а л е ў с к і А. Жыццё тэатра: Мастацтвазн арт., рэц. Мн., 1980; Я г о ж. Сучаснасць і гісторыя: Крьп-ыч. арт. Мн., 1985; С м о л ь с к і Р. Пазначана часам: Пошукі суч. бел. рэжысуры. Мн., 1984; Я г о ж. Тэатр у прасторы часу: Мастацгвазн. арт., рэц., творчыя партр. Мн., 1998; Рэха мінулага: Тэатразн. эцюды аб бел. культуры XX ст. Мн., 2000; С о х а р Ю. Тэатральныя пуцявіны: Мастацтвазн. арт., рэц.,творчыя партр. Мн., 2003. А.В.Сабалеўскі.

КІН О Гіершыя сеансы кінематографа на Беларусі адбыліся ў Віцебску ў 1898. Да 1925 уласнай кінавытворчасці не было. У 1910— 12 адкрыты кінатэатры ў Віцебску, Мінску, Гомелі, Гродне, Баранавічах, Бабруйску. У 1914 на Беларусі мелася 56 стацыянарных кінаўстановак. Кіназдымкі на тэр. Беларусі праводзілі пераважна кінааператары-хранікёры Масквы і Петраграда. У ліку першых створаны хранікальныя стужкі ў Брэсце (перагаворы ў лістападзе— снежні 1917 паміж сав. дэлегацыяй і германскім камандаваннем), Оршы (вяртанне бежанцаў у горад, вітанне ням. салдат у сувязі з рэв. падзеямі ў Германіі), Мінску (сав.-польскія перагаворы), Віцебску (аднаўленчыя работы на чыгунцы). Кінакадры, знятыя на Беларусі, увайшлі ў агітфільм Л.Куляшова «На чырвоным фронце» (1920). У 1922 заснавана Упраўленне па справах кінематаграфіі Кінорэсбел (Кіно рэспублікі Беларусі), у 1924 — арганізацыя «Беларускае пра-

леткіно», якія займаліся кінапракатам. фільмы «Кастрычнік і буржуазны свет» Паводле пастановы Саўнаркома БССР (1927), «Жывыя дамы» (1928, рэж. ад 17.12.1924 створана Дзярж. ўпраўабодвух А.Найдзіч), «Бунт зубоў» ленне па справах кінематаграфіі і фа(1928, рэж. В.Астроўскі). Анімацыя вытаграфіі (Белдзяржкіно), якое ажыццяўкарыстана ў маст. фільме «Прастытутляла камерцыйна-гандлёвую і паліт.-аска» (1926, рэж. А.Фрэліх) і рэкламнай ветную дзейнасць і атрымала правы на стужцы «Спажывецкая кааперацыя манаполію кінапракату на Беларусі. БССР» (1930). У 1926 рэж. Ю.Тарыч Уласная кінавытворчасць пачалася ў зняў першы маст. фільм «Лясная 1925 з кінахронікі: зняты першамайскія быль» паводле аповесці М.Чарота «Свісвяточныя ўрачыстасці. 3 гэтага часу напас». Значнае месца ў бел. кінамасствараліся хранікальныя кінавыпускі, тацтве занялі фільмы гіст.-рэвалюцыйякія адлюстроўвалі грамадска-паліт. най тэматыкі, заснаваныя на рэальных жыццё рэспублікі (аператары М.Ляфактах: «Кастусь Каліноўскі» (рэж. вонцьеў, Я.Глас). Першыя фільмы БелУ.Гардзін), «Яго яснавяльможнасць» дзяржкіно (кінанарысы «Меліярацыя (рэж. Р.Рашапь; абодва 1927), «Хвоі гаБССР», «У здаровым целе — здаровы моняць» (рэж. Л.Малчанаў), «Атэль дух», абодва 1925) — т. зв. культур«Савой» (рэж. А.Файнцымер), «У агні фільмы. Сярод першых дакумент. стународжаная» (рэж. У.Корш-Саблін; усе жак — «Такая наша Беларусь» (1927), 1929). У 1920—30-я г. створаны філь«Беларуская вёска», «Гомельшчына» мы «Прастытутка», «У вялікім горадзе» (абодва 1929), «Уздымайся, Беларусь!» (рэж. М.Авербах і М.Данской), «Песня (1930) і інш. У мультыплікацыйнай май- вясны» паводле аповесці Я.Коласа «На стэрні пры Белдзяржкіно пастаўлены прасторах жыцця» (рэж. У.Гардзін),

686______________МАСТАЦТВА «Саша» (рэж. А.Хахлова), «Сапраўднае жыццё» (рэж. А.Гаўронскі і В.Уліцкая), «Суд павінен працягвацца» (рэж. Я.Дзіган), дзіцячы фільм «Кульгаўка» (рэж. Ю.Вінакураў) і інш., у якіх узнімаліся праблемы маралі, сцвярджаўся сацыяліст. быт. Надзённая тэма падзелу Беларусі знайшла адлюстраванне ў сатыр. камедыі «Джэнтльмен і певень» (1928, рэж. У.Балюзек), фільме «Да заўтра» (1929, рэж. Ю.Тарыч). Фільм-памфлет «Нянавісць» (1930, рэж. Ю.Тарыч) паклаў пачатак звароту бел. кінематаграфіі да замежнай тэматыкі. На замежным матэрыяле створаны фільмы «Чатырыста мільёнаў» (1928, рэж. У.Гардзін), «Рубікон» (1930, рэж. У.Вайншток), «Слава свету» (1932, рэж. У.Вайншток), «Першае каханне» (1933, рэж. Б.Шрэйбер). У 1928 у Ленінградзе створана кінастудыя маст. фільмаў «Савецкая Беларусь» (з 1939 у Мінску). 3 1931 дзейнічаў сектар кінахранікі (у 1935 ён пераўтвораны ў Мінскую студыю кінахронікі). Сярод найб. значных дакумент. фільмаў 1-й пал. 1930-х г. «Знойдзеная зямля» (рэж. У.Вайншток), «На ўздыме» (рэж. Л.Эпельбаўм). У 1930 выйшла першая гукавая кінапраграма «Пераварот» (рэж. Ю.Тарыч), паказаная ў дзень адкрыцця ў Мінску першага ў БССР гукавога кінатэатра «Чырвоная зорка». Значнае месца ў пач. 1930-х г. занялі т. зв. агітпрапфільмы — ігравыя кінаілюстрацыі агітацыйна-прапагандысцкага характару «Хто лепш?», «Гонар», «Ураган». Карціна пра калектывізацыю на вёсцы — «Сонечны паход» (1931, рэж. У.Корш-Саблін). Цікавай спробай раз-

гледзець жаночы лёс ва ўмовах сацыяліст. пераўтварэнняў на вёсцы быў фільм «Жанчына» (1932, рэж. Я.Дзіган). На «агітпрапаўскім» фоне вылучаліся гіст.-рэвалюцыйны фільм «Першы ўзвод» (1932, рэж. У.Корш-Саблін) і кінатвор пра сучаснасць «Двойчы народжаны» (1933, рэж. Э.Аршанскі, муз. да абодвух напісаў І.Дунаеўскі), стваральнікі якіх імкнуліся адысці ад вобразаў-тэзісаў і лозунгавага мыслення. У гэтых фільмах упершыню гук выкарыстоўваўся як паўнацэнны сродак маст. вырашэння. У значнай ступені эксперым. была сатыр. камедыя «Паручнік Кіжэ» (1933, рэж. А.Файнцымер, сцэн. Ю.Тынянава, муз. С.Пракоф’ева). Сярод лепшых фільмаў для дзяцей — экранізацыя аповесці Я.Маўра «Палескія рабінзоны» (1934, рэж. І.Бахар і Л.Малчанаў). Фільмы «Шлях карабля» (1935, рэж. Ю.Тарыч), «Шукальнікі шчасця» (1936, рэж. У.Корш-Саблін) прысвечаны фарміраванню чалавека ва ўмовах сацыяліст. рэчаіснасці (муз. І.Дунаеўскага дадавала ім папулярнасці). На гіст.-рэвалюцыйныя тэмы пастаўлены фільмы: «Балтыйцы» (1937, рэж. А.Файнцымер), «Адзінаццатага ліпеня» (1938, рэж. Ю.Тарыч), «Вогненныя гады» (1939, рэж. У.Корш-Саблін). Сярод фільмаў 1930-х г. значнае месца належала экранізацыям літаратурных твораў: «Салавей» паводле аднайм. аповесці З.Бядулі (рэж. Э.Аршанскі), «Маска», «Мянтуз» (рэж. абодвух С.Сплашноў), «Мядзведзь», «Чалавек у футарале» (рэж. абодвух І.Анненскі) паводле твораў А.Чэхава. Самы папулярны кінатвор таго часу — кінакамедыя «Маё каханне» (1940, рэж. У.Корш-Саблін, муз. І.Дунаеўскага).

У Вял. Айч. вайну бел. дакументалісты М.Бераў, І.Вейняровіч, У.Цяслюк здымалі хроніку на фронце і ў партыз. атрадах. 3 1942 у Маскве на ЦэнТр. студыі дакумент. фільмаў выпускаліся кіначасопісы «Савецкая Беларусь», у якія ўваходзілі сюжэты пра беларусаў-франтавікоў, працу эвакуіраваных прадпрыемстваў, творчасць майстроў нац. мастацтва. У 1942 на Цэнтр. аб’яднанай кінастудыі ў Алма-Аце Ю.Тарыч і У.Корш-Саблін стварылі кіназборнік «Беларускія навелы», прысвечаны барацьбе з ням.-фаш. акупантамі на бел. зямлі. У 1944 выйшлі фільм-канцэрт «Жыві, родная Беларусь!» (аўтары — У.Корш-Саблін і М.Садковіч), поўнаметражны дакумент. фільм «Вызваленне Савецкай Беларусі» (рэж. У.КоршСаблін, М.Садковіч, аператары 1-га, 2-га і 3-га Бел. франтоў). У першыя пасляваен. гады кінематограф асвойваў 3 асноўныя тэматычныя пласты: падзеі мінулай вайны, адраджэнне жыцця ў разбураных вайной вёсках і гарадах, культ. спадчына. 3 1945 здымаліся кінанарысы, выйшла 12 нумароў кіначасопісаў. У кастр. 1946 кінастудыя «Савецкая Беларусь» перайменавана ў кінастудыю маст. і дакумент. фільмаў «Беларусьфільм». Аднавіўся выпуск маст. («Новы дом», 1947, рэж. У.Корш-Саблін) і дакумент. («Наваселле», 1947, рэж. І.Вейняровіч; «Савецкая Беларусь», 1948, рэж. Л.Голуб; 1951, рэж. У.Корш-Саблін, М.Краўчуноўскі і інш.) фільмаў. Найбольш значны фільм пасляваенных гадоў — «Канстанцін Заслонаў» (1949, рэж. У.КоршСаблін і А.Файнцымер). Тэма Вял. Айч. вайны атрымала працяг у фільме пра Мінскае падполле «Гадзіннік спыніўся апоўначы» (1958, рэж. М.Фігуроўскі). Экранізаваны п’есы бел. драматургаў: «Паўлінка» Я.Купалы (1952, рэж. А.Зархі), «Пяюць жаваранкі» (1953) і «Хто смяецца апошнім» (1954, рэж. абодвух У.Корш-Саблін) К.Крапівы, «Несцерка» В.Вольскага (1955, рэж. А.Зархі). У 1950-я г. выйшлі фільмы пра сучаснасць: «Зялёныя агні» (1955, рэж. С.Сплашноў і І.Шульман), «Пасеялі дзяўчаты лён» (1956, рэж. У.Корш-Саблін), «Нашы суседзі» (1957), «Каханнем трэба даражыць» (1959, рэж. абодвух С.Сплашноў), «Шчасце трэба берагчы» (1958, рэж. І.Шульман). Л.Голуб зняў дзіцячыя фільмы «Дзеці партызана» (1954, з М.Фігуроўскім), «Міколка-паравоз» (1956), «Дзяўчынка шукае бацьку» (1959). Рэв. падзеям у Зах. Беларусі прысвечаны фільм «Чырвонае лісце» (1958, рэж. У.Корш-Саблін). 3 пабудовай у 1960 новага памяшкання студыі значна выраслі яе вытворчыя магчымасці. Створаны 3 творчыя

аб’яднанні: маст., дакумент. і тэлевізійных (з 1968) фільмаў. У 1962 створаны Саюз кінематаграфістаў Беларусі. Творчы калектыў кінастудыі папоўніўся маладымі кінематаграфістамі: рэжысёры У.Бычкоў, В.Вінаградаў, І.Дабралюбаў, Б.Сцяпанаў, В.Тураў, аператары А.Аўдзееў, А.Забалоцкі, Ю.Марухін, І.Рамішэўскі, мастакі У.Дзяменцьеў, Я.Ігнацьеў. Дзейнічала маладзёжнае творчае аб’яднанне пад кіраўніцтвам С.Скварцова. У пач. 1960-х г. пачалі стварацца кінаальманахі «Апавяданні пра юнацтва», «Маленькія летуценнікі». Пастаўлены фільмы: «Дзень, калі мінае 30 год» (1961, рэж. В.Вінаградаў), «Апошні хлеб» (1963, рэж. Б.Сцяпанаў), «Увага! У горадзе чараўнік!» (1963, рэж. У.Бычкоў). Вырашаныя ў. героіка-рамант. плане эпапея «Першыя выпрабаванні» паводле трылогіі Я.Коласа «На ростанях» (1960—61), фільмы пра падзеі Кастр. рэвалюцыі «Запомнім гэты дзень» (1967), «Крушэнне імперыі» (1970, рэж. усіх У.Корш-Саблін) не пазбаўлены стандартных рашэнняў. На рэальных гіст. фактах першых крокаў сав. дыпламатыі на міжнар. арэне заснавана карціна «Масква — Генуя» (1964, рэж. А.Спешнеў пры ўдзеле У.Корш-Сабліна і П.Армацда). Найб. значныя творы бел. кінамастацтва 1960-х г. прысвечаны Вял. Айч. вайне: экранізацыі аповесцей В.Быкава «Трэцяя ракета» (1963, рэж. Р.Віктараў), «Альпійская балада» (1965, рэж. Б.Сцяпанаў); фільмы рэжысёраў В.Турава «Праз могілкі» (1964), «Я родам з дзяцінства» (1966), «Вайна пад стрэхамі» (1967), «Сыны ідуць у бой» (1969); В.Вінаградава «Лісты да жывых» (1964), «Усходні капідор» (1966), «Чакай мяне, Ганна!» (1969); І.Шульмана «Чалавек не здаецца» (1960); І.Дабралюбава «Іван Макаравіч» (1968); Л.Голуба «Вуліца малодшага сына» (1962). З ’явай у кінематографе стаў фільм-казка У.Бычкова «Горад майстроў» (1965). У 1961 арганізавана Мінская студыя навукова-папулярных і хранікальна-дакумент. фільмаў, пераўтвораная ў 1968 у аб’яднанне дакумент. фільмаў «Летапіс» «Беларусьфільма», дзе больш выразна пачапі выяўляцца новыя прынцыпы аўтарскага падыходу да жыццёвага матэрыялу. Сярод маладых яе рэжысёраў і аператараў П.Аліфярэнка, В.Дашук, С.Прошын, У.Скітовіч, В.Сукманаў, М.Хубаў, В.Шаталаў і інш. Значны ўклад у творчыя пошукі зрабіў паэт і сцэнарыст А.Вялюгін. Рэгулярна пачалі выходзіць на экраны кіначасопісы «Мастацтва», «Спартыўныя навіны». Створаны фільмы пра людзей яркіх біяграфій — «Дарога без прывалу» (1965, рэж. І.Вейняровіч), «Арліная крыніца»

(1966, рэж. В.Сукманаў), пра падлеткападпольшчыка Валодзю Шчарбацэвіча — «Пакараны смерцю ў 41-м» (1967, рэж. В.Чацверыкоў), аб асноўных этапах партыз. руху на Беларусі — «Генерал Пушча» (1967, рэж. І.Вейняровіч), галоўных этапах гісторыі рэспублікі — «Штрыхі да партрэта» (1968, рэж. І.Пікман, У.Цяслюк і Р.Ясінскі). Пры звароце да сучаснасці выкарыстоўваўся метад працяглага назірання: «Урок даўжынёю ў год» (1963, рэж. С.Фрыд і Р.Ясінскі), «Першыя ноты» (1967, рэж. В.Шаталаў). Зняты стужкі праблемнага характару — «Шчырая размова» (1966), «Гродзенскі кашалёк» (1967, рэж. абодвух М.Хубаў). У 1965 пачаўся выпуск тэлевізійных фільмаў у творчым аб’яднанні «Тэлефільм» Бел. тэлебачання («Матухны благаславенне», 1958, рэж. У.Кухта; «Снежны конь», 1962, рэж. Ю.Дубровін; «Зімовы дуб», 1963, рэж. М.Кожын; «Камлючок», 1968, рэж. М.Калінін). У 1960— 70-я г. ў тэлекіно працавалі рэжысёры А.Гутковіч, Ю.Дубровін, І.Калоўскі, В.Карпілаў, У.Станкевіч, Ю.Сцяпанаў, Я.Шабан. Пазней ставілі фільмы С.Агеенка, У.Арлоў, В.Басаў, У.Бокун, А.Войніч, Н.Гаркунова, Л.Гедравічус, В.Жыгалка, A. Кашэўнікаў, У.Траццякоў, В.Шавялевіч, А.Шклярэўскі. 3 1966 здымаліся тэлефільмы ў тэлевізійным аб’яднанні «Беларусьфільм». Ствараліся тэленавелы, экранныя мініяцюры: «Крокі па зямлі» (1968, рэж. І.Дабралюбаў), «Страказіныя крылы» (1968, рэж. К.Красніцкі), «Бераг прынцэсы Люські» (1969, рэж.

B. Нікіфараў), «Вясковыя канікулы» (1969, рэж. В.Жарыкаў і В.Рыбараў), «Чырвоны агітатар Трафім Глушкоў» (1969, рэж. В.Рубінчык), «Сачыненне» (1970, рэж. І.Калоўскі). Сярод першых тэлесерыялаў: «Белая зямля» (1970, рэж. А.Карпаў-старэйшы), «Вашынгтонскі карэспандэнт» (1972, рэж. Ю.Дубровін), «Тыя, што ідуць за гарызонт» (1972, рэж. М.Калінін), «Парашуты на

Кадр з фільма «Рыжы, сумленны, закаханы...». 1984.

М АСТАЦТВА______________687 дрэвах» (1973, рэж. І.Шульман); у т.л. для дзяцей — «Корцік» (1973), «Бронзавая птушка» (1974, рэж. абодвух М.Калінін), «Апошняе лета дзяцінства» (1974, рэж. В.Рубінчык). Найб. значны телефільм — «Руіны страляюць...»

(1971— 72, рэж. В.Чацверыкоў) — пра Мінскае антыфаш. падполле. У 1970— 80-я г. пастаўлены кінафільмы пра сучаснасць: «Неспадзяванае каханне» (1970, рэж. І.Шульман), «Міравы хлопец» (1971, рэж. Ю.Дубровін), «Залаты ганак» (1972, рэж. І.Шышоў), «Вуліца без канца» (1972), «Расклад на паслязаўтра» (1978), «Белыя Росы» (1983, рэж. усіх І.Дабралюбаў), «Час яе сыноў» (1974), «Нядзельная ноч» (1976, рэж. абодвух В.Тураў), «Сын старшыні» (1976), «Узбочына» (1978, рэж. абодвух В.Нікіфараў), «Паводка» (1980, рэж. В.Чацверыкоў). Маладыя кінематаграфісты М.Лук’янаў, С.Сычоў і А.Яфрэмаў у 1977 зрабілі кінаальманах паводле апавяданняў В.Шукшына «У профіль і анфас». Рэж. Л.Нячаеў паставіў дзіцячыя тэлефільмы-казкі ў жанры мюзікла «Прыгоды Бураціна» (1975), «Пра Чырвоную Шапачку» (1977), «Прададзены смех» (1981), «Казка пра Зорнага Хлопчыка» (1983), «Рыжы, сумленны, закаханы...» (1984), «Пітэр Пэн» (1987). Кінематаграфісты звярталіся і да гіст. мінулага. Пра жыццё і дзейнасць бел. асветніка зняты фільм «Я, Францыск Скарына...» (1969, рэж. Б.Сцяпанаў); В.Рубінчык стварыў карціны «Магіла льва» (1971), «Дзікае паляванне караля Стаха» (1979). Рэв. падзеям на Беларусі прысвечаны фільмы «Рудабельская рэспубліка» (1971, рэж. М.Калінін), «Хлеб пахне порахам» (1973, рэж. В.Нікіфараў). Эпізоды гісторыі пагранічнай службы адлюстраваны ў шматсерыйным тэлефільме «Дзяржаўная граніца» (1980— 88, рэж. В.Ні-

688

МАСТАЦТВА

кіфараў і Б.Сцяпанаў). Тэма Вял. Айч. вайны мела працяг у фільмах пра бел. партызан М.Шмырова — «Бацька» (1971, рэж. Б.Сцяпанаў), пра В.Каржа «Трэцяга не дадзена» (1980, рэж. І.Дабралюбаў), славака Яна Налепку «Заўтра будзе позна...» (1972, рэж. А.Карпаў і М.Цяпак). Біяграфія легендарнага К.Арлоўскага адлюстравана ў дакумент. фільме «У агні жыцця» (1970, рэж. І.Вейняровіч). Падзеі партыз. руху на Беларусі абагульнены В.Чацверыковым у фільме-эпапеі «Полымя» (1974), яго фільм «Чорная бяроза» (1977) пра ваенныя лёсы будучых будаўнікоў Мінскага аўтазавода. Вял. Айч. вайне прысвечаны фільмы для дзяцей «Пяцёрка адважных» (1970, рэж. Л.Мартынюк), «Паланэз Агінскага» (1971), «Маленькі сяржант» (1975, рэж. абодвух Л.Голуб), «Зімародак» (1972, рэж. В.Нікіфараў). У жанры кінапаэмы вырашаны фільм «Вянок санетаў» (1976, рэж. В.Рубінчык). У дакумент. кіно падзеі Вял. Айч. вайны адлюстраваны ў фільмах «Бронзавы салдат» (1970, рэж. Б.Сарахатунаў), «Балада пра мужнасць і любоў» (1972, рэж. І.Вейняровіч), «Абпаленая памяць» (1974, рэж. А.Канеўскі), «Навальнічная далеч памяці» (1983, рэж. В.Сукманаў, Р.Ясінскі). З ’явай ва ўсёй сав. кінадакументалістыцы сталі 2 цыклы фільмаў В.Дашука: пра зверствы гітлераўцаў на бел. зямлі — «Жанчына з забітай вёскі», «Жменя пяску», «Немы крык» (усе 1975), «Суд памяці» (1976); пра дзяўчат, удзельніц вайны — «Гэта была не я» (1981), «Страляць хацела», «Раніца туманная, раніца сівая...», «Я вас сустрэў...» (усе 1982), «Калі народзіцца дзяўчынка» (1983), «Тады я не плакала», «Міласэрнасць» (абодва 1984). Экранізаваліся творы бел. і рускай літаратуры. Да твораў Я.Купалы звярнуліся ў маст. кіно Б.Луцэнка («Раскіданае гняздо», 1981), у тэлекіно — В.Раеўскі («Па шчасце, па сонца», 1971, з В.Акімушкіным), Б.Бахціяраў («Гусляр», 1982, паводле паэмы «Курган»), Н.Арцімовіч («На Куццю», 1982), у кінадакументалістыцы — В.Дашук («А зязюля кукавала...», 1972). Вобразы твораў Я.Коласа ўвасоблены ў маст. тэлефільмах «I смех, і бяда» (1973, рэж. Я.Шабан), «Сымонмузыка» (1977) і «Новая зямля» (1982, рэж. абодвух У.Траццякоў). Паводле трылогіі І.Мележа «Палеская хроніка» рэж. А Гутковіч зняў тэлефільм «Людзі на балоце» (1965), рэж. В.Тураў стварыў кінаэпапею з 2 стужак «Людзі на балоце» (1981), «Подых навальніцы» (1982) і 8-серыйны тэлефільм «Людзі

4

на балоце» (1984). Аповесць І.Шамякіна «Вазьму твой боль» (1980) і раман У.Караткевіча «Чорны замак Альшанскі» (1983) экранізаваў М.Пташук. Паводле твораў В.Быкава пастаўлены маст. фільм «Воўчая зграя» (1975, рэж. Б.Сцяпанаў), тэлефільмы «Доўгія вёрсты вайны» (1975, А.Карпаў), «Фруза» (1981, рэж. В.Нікіфараў). Фільмы рэж. В.Рыбарава «Чужая Бацькаўшчына» (1982) паводле рамана В.Адамчыка, «Сведка» (1985) паводпе аповесці В.Казько «Суд у Слабадзе», Э.Клімава «Ідзі і глядзі» (з «Масфільмам», 1985) паводле «Хатынскай аповесці» і «Карнікаў» А.Адамовіча сведчылі аб новым этапе асэнсавання гіст. мінулага. Пастаўлены

Кадр з тэлефільма «Бацькі і дзеці». 1984.

Кадр з фільма «ПаваДыр». 2001.

тэлефільмы паводле твораў І.Тургенева «Жыццё і смерць двараніна Чартапханава» (1971, рэж. В.Тураў), «Гамлет Шчыгроўскага павета» (1975, рэж. В.Рубінчык), «Зацішша» (1981, рэж. В.Чацверыкоў), «Бацькі і дзеці» (1984, рэж. В.Нікіфараў). Перыяд на мяжы 20— 21 ст. у бел. маст. кіно — час змяншэння выпуску фільмаў, зніжэння крытэрыяў і арыенціраў. Дамінуе развіццё дакументалістыкі і анімацыі. 3 1989 працуе «Белвідэацэнтр», у якім ствараюцца відэафільмы, гірысвечаныя культурна-гіст. падзеям. Пастаўлены маст. фільмы пра сучасныя праблемы: у жанры меладрамы — «Г'ульня ўяўлення» (1995, рэж. М.Пташук), «Батанічны сад» (1997, рэж. У.Гасцюхін), «Павадыр» (2001, рэж. А.Яфрэмаў); у жанры дэтэктыва — «Гладыятар па найме» (1993), «Паміж жыццём і смерцю» (2002, рэж. абодвух Дз.Зайцаў), «Сын за бацьку» (1995, рэж. М.Яроменка-малодшы), «Уцёкі ад смерці» (1996, рэж. В.Дзяругін), «Забіць прытворшчыка» (1997, рэж. В.Марчанкова); у жанры фантастыкі — «Анамалія» (1993, рэж. Ю.Ялхоў), «Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях» (1994, рэж. В.Тураў); у жанры камедыі — «Тры жанчыны і мужчына» (1998, рэж. В.Дудзін), «Армія Выратавання» (1999, рэж. Я.Краўцоў), «Свежына з салютам» (2001, рэж. І.Паўлаў). Спробы больш паглыблена акрэсліць персанажы стужак адчуваюцца ў псіхалагічных драмах «Мяне завуць Арлекіна» (1988), «Прыкаваны» (2002, рэж. абодвух В.Рыбараў), «Восеньскія сны» (1987, рэж. І.Дабралюбаў), «Кветкі правінцыі» (1994, рэж. Дз.Зайцаў). Экранізаваліся творы А.Пушкіна (2-серыйны кінафільм і 4-серыйны тэлефільм «Высакародны разбойнік Дуброўскі», 1988, рэж. В.Нікіфараў), М.Гогаля (даку-

М АСТАЦТВА

к

хоў) пра абарону Слуцка ад татарскага набегу ў пач. 16 ст. Зняты дакумент. фільмы пра гіст.культ. помнікі: «Чорная дама» (1992), «Брэст» (1993), «Куток Радзімы — Іўе» (1994) і «Нясвіжскі фарны» (1997, рэж. усіх Л.Гедравічус), «Мсціслаў. Жнівеньскія нататкі» (1994), «Гальшаны на мове вады» (1995) і «Заслаўе. Фрагменты стагоддзяў і жыццяў» (1997, рэж. усіх Т.Кіракозава), «Крэва» (рэж. М.Жданоўскі), «Каложская царква» (рэж.

Кадр з фільма «Паміж жыццём і смерцю». 2002. мент.-маст. тэлефільм «Несыграная роля», 1999, рэж. Н.Гаркунова), І.Буніна («Няспешная вясна», 1990, рэж. У.Талкачыкаў), Ф.Дастаеўскага («Вечны муж», 1991, рэж. Я.Маркоўскі), М.Булгакава («Нататкі маладога доктара», 1991, рэж. М.Якжэн), Э.Ажэшкі (тэлефільм «Хам», 1990, рэж. Дз.Зайцаў і С.Шульга). Тэма рэпрэсій і падзеі вайны адлюстраваны ў фільмах М. Пташука «Знак бяды» (1986) — экранізацыя аповесці В.Быкава, «Наш бронецягнік» (1988), «Кааператыў «Палітбюро», ці Будзе доўгім развітанне» (1992). Пасля пэўнага перапынку бел. кінематаграфісты зноў звярнуліся да тэмы Вял. Айч. вайны. Экранізавана ваенная проза В.Быкава: «Яго батальён» (1988, рэж. А.Карпаў-старэйшы), «Круглянскі мост» (1989, рэж. А.Мароз). Зняты эпічныя тэлесерыялы: маст. фільм «Плач перапёлкі» паводле твораў І.Чыгрынава (1991, рэж. І.Дабралюбаў), дакумент. фільм «Пасля Перамогі» (1994— 95, рэж. В.Жыгалка і С.Шчаглоў). Дакументалісты расказваюць пра духоўна-маральны вопыт ваеннага пакалення праз успаміны, дзённікі, дакументы ўдзельнікаў вайны («Мы марылі пра мір», 1995, рэж. С.Жыткевіч; «Зямля, зямлянкі, землякі», 1996, рэж. В.Жыгалка, С.Шчаглоў; «Адзін з многіх», 2000, рэж. Т.Вашчанка; «Ад зор чэрвеньскіх...», 2000, рэж. У.Цяслюк; «Апошнія сведкі», 2001, рэж. Ф.Кучар; «Салдаты Італіі», 2002, рэж. А.Алай). Вострадраматычныя падзеі канца вайны адлюстраваны ў фільме пра вызваленне Польшчы («3 пекла ў пекла», 1996, рэж. Дз.Астрахан). Прадзейнасць разведчыкаў у час вайны дакумент. фільмы «Эцьен. Вяртанне» (1998), «Кент, ці Вялікая гульня «маленькага шэфа» (2000, рэж. абодвух С.Агеенка), «Апошні з групы «Джэк» (2000, рэж. В.Жыгалка). У дынамічна-экспрэсіўным маст. фільме «У жніўні 44-га...»

(2000, рэж. М.Пташук) у эпічна-манум. плане паказана карціна вызвалення Зах. Беларусі ад ням.-фашысцкіх захопні-

689

каў. Абагульнены вобраз ваеннага пакалення створаны ў дакумент. тэлефільмах «Курган» (1995, рэж. В.Басаў), «Святыні беларускай зямлі. Брэст» і «Святыні беларускай зямлі. Хатынь» (2000, рэж. абодвух В.Купрыянаў). Узрасла цікавасць да шматвяковай гісторыі Беларусі, па-новаму асэнсоўваюцца падзеі мінулых дзесяцігоддзяў. Створаны дакумент.-маст. тэлецыкл В.Шавялевіча: «Да вас, сучаснікі мае» (1989—90), «Прыйдзі і віждзь» (1992), «Пастка для зубра» (1994), «Беларусь на крыжы стагоддзяў» (2000— 2002) пра гісторыю Беларусі 9— 16 ст. У маст. тэлекіно пастаўлены гіст. меладрамы «Раман імператара» (1994, рэж. Дз.Ніжнікоўская), тэлесерыял «Пракляты ўтульны дом» (1998, рэж. У.Арлоў). У жанры легенды вырашаны гіст.-прыгодніцкі фільм «Анастасія Слуцкая» (2003, рэж. Ю.Ял-

Кадр з тэлефільма «Хам». 1990.

Ю.Ківалаў-Станкевіч, абодва 1996), «Бярэсце» (1997, рэж. В.Сюмакоў), «Замкі Беларусі» (1998, рэж. В.Шышоў), «Крэва» (1997), «Навагрудак» (1998) , «Сцены старажытнага Гродна» (1999) і «Гродна. Фарны касцёл» (1999, рэж. усіх С.Пятроўскі). Тэма хрысц. каштоўнасцей увасоблена ў дакумент. тэлефільмах В.Шавялевіча «Па дарогах «Слова аб паходзе Ігаравым» (1986), «Уладыка» (1993), «Пад крыламі Ефрасінні» (1997), «Крыжу твайму» (1998), «Пісьмы пра добрае і прыгожае» (1998— 99), В.Моракавай «Ефрасіння Полацкая» (1989), С.Гайдука «Запавет Ефрасінні» (1997). Рэліг. дзеячам, асветнікам прысвечаны дакумент. фільмы «Сімяон Полацкі» (1995, рэж. С.Гайдук), «Зорка Афанасія» (1997, рэж. М.Князеў) пра А.Філіповіча, «Слова да вас, Георгій Каніскі» (1998, рэж. Б.Калякін, В.Купрыянаў), «...3 забыцця і праху...» Іаан Грыгаровіч» (2000, рэж. М.Якжэн). Дзеячам гісторыі і культуры прысвечаны фільмы «Паланэз для касінераў» (1994) пра Т.Касцюшку, «I засталася музыка» (1998) пра М.К.Агінскага (рэж. абодвух Р.Ясінскі), «Ніколі я не паміраў» (1992), «Імша па Купале» (1993, рэж. абодвух У.Бокун) пра Я.Купалу, «Максім Багдановіч» (1992, рэж.

B. Каралёў), «Максім Гарэцкі» (1993, рэж. Ю Цвяткоў і В.Купрыянаў), «Што ў Пімене табе маім?» (1997, рэж. Г.Адамовіч) пра П.Панчанку, «За Кушлянамі снег» (1996, рэж. М.Жданоўскі) пра Ф.Багушэвіча, «Навагрудак. Чытаючы А.Міцкевіча» (1980, рэж. А.Рудэрман), «Балада пра Свіцязь» (1997, рэж.

C. Шчаглоў) і «Два стагоддзі Адама Міцкевіча» (1998, рэж. М.Жданоўскі) пра А.Міцкевіча. Абуджэнне цікавасці да стараж. гісторыі праявілася ў экранізацыі п’есы У.Караткевіча «Маці ўрагану» (1990, рэж. Ю.Марухін). Факты біяграфіі пісьменніцы Л.Геніюш пакладзены ў аснову маст. фільма «Птушкі без гнёздаў» (1996, рэж. В.Дудзін). Дакумент. фільмы «Напалеон Орда» (1990, рэж. Л.Гедравічус), «Беларусь Напапеона Орды» (1994, рэж. М.Жда-

6 90

М АСТАЦТВА

ноўскі), «Летуценні Драздовіча» (1997, рэж. С.Агеенка) пра славутых мастакоў Беларусі. Вобразы бёл. пейзажыста В.Бялыніцкага-Бірулі ў маст. тэлефільме «Крыж на зямлі і поўня ў небе» (1992, рэж. В.Басаў), у дакумент. карцінах «Пасля пленэру. Час цішыні» (1996, рэж. Б.Берзнер), «Вяртанне ў вырай» (1999, рэж. В.Шышоў). Пра маст. школу Віцебска створаны фільмы «Калі Віцебск быў Парыжам» (1992, рэж. У.Бокун), «Дом Шагала» (1994, рэж. М.Дзінаў), «Засталася душа яго тут» (1997, рэж. Ю.Гарулёў), «Мой пачатак» (1998), «Зорнае неба Віцебска» (2000, рэж. абодвух Н.Гаркунова), «Малако без бутэлькі» (1999, рэж. М.Князеў). Пастаўлены фільмы пра сучасных мастакоў: «Апаленая памяць» (1974, рэж. А.Канеўскі), «Доўг памяці» (1982, рэж. Б.Гарошка), «Міхаіл Савіцкі» (1992, рэж. С.Жыткевіч), «Крыж надзеі» (1997, рэж. В.Шавялевіч) пра М.Савіцкага, «Аляксандр Кішчанка. Гульні генія» (1995, рэж. Я.Росцікаў), «Мастак Леанід Шчамялёў» (1998, рэж. Ю.Марухін), «Іван Ахрэмчык у часе» (1998, рэж. С.Агеенка), «Маё Палессе» (1981, рэж. Ю.Марухін), «Адлучэнне. Смутак» (1993, рэж. С.Лук’янчыкаў), «Мастак Гаўрыіл Вашчанка» (2002, рэж. А.Суханава) пра Г.Вашчанку, «Пад знакам любові» (1997, рэж. В.Шавялевіч) пра А.Кузьміча, «Мара» (1992, рэж. У.Арлоў) пра А.Марачкіна, «На зямлі і ў нябёсах. Павел Масленікаў» (2000, рэж. С.Агеенка), «Дагараючы вечар чалавечага жыцця» (2001, рэж. У.Траццякоў) пра Я.Чамадурава, «Дрэва за акном. Мастак Яўген Ігнацьеў» (1999, рэж. М.Якжэн), «Фауст Арлена» (1996, рэж. Г.Адамовіч) пра А.Кашкурэвіча і яго сына І.Кашкурэвіча, «Запрашэнне ў Мадрас» (1978, рэж. В.Шаталаў), «Як цяжка паўтарыць жывую прыгажосць»

(1979, рэж. А.Чакмянёў), «Наталля і Георгій» (2001, рэж. В.Скварцова) пра Г. і Н. Паплаўскіх. Бел. скульптарам прысвечаны фільмы «3 надзеяй і любоўю» пра З.Азгура (1995, рэж. Ф.Кучар), «Партрэт у рост» пра С.Гарбунову (1999, рэж. Л.Гедравічус), «Анатоль Аляксандравіч Анікейчык» (2000, рэж. Ю.Войніч), «Дотык да вечнасці» пра В.Занковіча (2000, рэж. А.Кашэўнікаў).

Кадр з фільма «Анастасія Слуцкая». 2003.

Шматколернае прафес. і нар. мастацтва адлюстравана ў карцінах «Жывая дрэва душа» (1985, рэж. Л.Гедравічус), «Агонь мігатлівы ў сасудзе» (рэж. Дз.Міхлееў), «Іосіф і яго брат Пётр» (рэж. С.Лук’янчыкаў), «Каб квітнела любоў» (рэж. М.Князеў), «Неглюбскі лістапад» (рэж. С.Гайдук, усе 1994), «Мастацтва зямлі і агню» (1995), «Падвор’е» (1996, рэж. абодвух А.Суханава), «Сямейны блюз пад гукі акарыны» (1996, рэж. Р.Грыцкова), «Штукар Ямеля з Хальча» (1996), «Ці застанецца спадчына?»

(1999, рэж. абодвух В.Каралёў), «Нёманская вясёлка» (1998, рэж. С.Пятроўскі). Зняты дакумент. фільмы пра музеі Беларусі: «Імгненні музейнай цішыні» (1986, рэж. У.Бокун), «Дырэктар музея» (1998, рэж. І.Волах), «Ронда» (1998, рэж. С.Галавецкі), «Дом на былой Сялянскай» (1981, рэж. У.Бокун),

«Дабрахожыя» (1991, рэж. В.Урагаў), «Веткаўская Атлантыда» (1994, рэж. С.Галавецкі), «Свой голас» (2000, рэж. С.Смірноў). Створаны дакумент. фільмы пра бел. акцёраў тэатра і кіно: «У юбілей — выхадны дзень» (1990, рэж. Б.Берзнер), «Прызнанне ў каханні» (1994, рэж. В.Моракава) пра акцёраў Нац. акад. драм. т-ра імя М.Горкага; «Манапог з адступленнямі» (1987, рэж. Л.Гедравічус) пра Р.Янкоўскага; «Гасцюхін» (1995, рэж. М.Князеў); «Брава, Браварская» (1997, рэж. С.Гайдук); «Фёдар Шмакаў. Фрагменты» (1998, рэж. В.Аслюк); «Маналогі за кадрам» (1991, рэж. У.Цяслюк) пра Г.Гарбука; «Артыст Генадзь Аўсяннікаў» (1990, рэж. Б.Берзнер); «У палоне сваіх роляў» (2002, рэж. А.Бугор) пра Г.Давыдзьку; «Такі вось лёс» (1994, рэж. А.Канеўскі) пра Т.Мархель; «Святлана» (1997, рэж. А.Трафіменка) пра С.Акружную; «Нясумны сад Фамы Варанецкага» (2001, рэж. С.Кацьер); «Нерастрачаны час» (1996, рэж. М.Князеў) і «Мікалай Яроменка-старэйшы. Пасляслоўе» (2001, рэж. В.Дудзін). Значныя набыткі бел. дакументалістыкі звязаны з т. зв. візуальнай антрапалогіяй. Створаны унікальны цыкл этнамузыкалагічных фільмаў паводле сцэнарыяў музыказнаўцы З.Мажэйкі: «Палескія калядкі» (1972), «Галасы вякоў» (1979), «Памяць стагоддзяў» (1982, рэж. усіх Н.Сава), «Палескія вяселлі» (1986), «Крывыя вечары» (1993, рэж. абодвух Ю.Лысятаў), «Пранясі, Божа, хмару» (1990, рэж. А.Шклярэўскі), «Рух зямлі» (1999, рэж. С.Гайдук). У фільмах цыкла ў вобразнай форме зафіксаваны гукаідэал народа, яго інтанацыйны эталон як праява нац. менталітэту. Значэнне нар. муз. культуры вобразна раскрыта ў 1970— 90-я г. ў фільмах дакументалістаў Р.Грыцковай («Хутка летца мінецца», «Валянціна Каралёва — вясёлая ўдава»), І.Волах («Калядньм цары», «Хрэсьбіны»), С.Гайдука («Мужчынскі рой»), А.Шклярэўскага («Карагод»), У.Міхарскага («Іграюць вяселле гармонікі»), У.Арлова («Суботы з дзядзькам Монічам», «Тры тысячы песень», «Як пайду я дарогай»), Л.Гедравічуса («Сцісні ў жмені», «Песня на ўсё жыццё»), В.Скварцовай («Мая 80-я восень»), М.Жданоўскага («У хвіліны музыкі»). Муз. спадчына беларусаў адлюстравана ў фільме «Полацкі сшытак» (1988, рэж. Л.Гедравічус) — экраннай рэканструкцыі вобразаў свецкай музыкі бел. барока 17 ст. У 1970—90-я г. зняты фільмы-канцэрты з удзелам вядучых муз. калектываў рэспублікі, фільмы-спектаклі. Створаны фільмыпартрэты кампазітараў: «I песня ўзлятае сама» (1972, рэж. У.Арлоў) пра

У.Алоўнікава, навела «Эцюд» у фільме «Тварам да вас» (1976, рэж. В.Шавялевіч) пра Л.Шлег, «Ты мне вясною прыснілася» (1980, рэж. Ю.Сцяпанаў) пра Ю.Семяняку, «Фантазіі на тэму» (1981), «Урыўкі з ненапісанага. Яўген Глебаў» (1999, рэж. абодвух У.Арлоў), «Яўген Глебаў. Васемнаццаць гадоў пазней» (1995, рэж. С.Лук’янчыкаў) і «Майстар» (2000, рэж. М.Жданоўскі) пра Я.Глебава, «Картэс» (1997, рэж. Я.Росцікаў) пра С.Картэса. 3 1999 г. на «Белвідэацэнтры» ствараецца цыкл экалагічных фільмаў: «Жывыя сведкі ледавікоў», «Лясныя хованкі», «Жывая вада», «Жабы на дарогах», «У царстве бакланаў і чапляў», «Чаму ў бабра падрапаны нос», «Апошнія арлы» (рэж. усіх І.Бышнёў). У кіно 1990-х г. увасабляецца тэма Чарнобыля і яго наступстваў: маст. фільмы — «Чорны бусел» (1993, рэж. В.Тураў), «Душа мая, Марыя» (1993), «Рэйнджэр з атамнай зоны» (1999, рэж. абодвух В.Нікіфараў), «Эпілог» (1994, рэж. І.Дабралюбаў); дакумент. — «Жылі-былі людзі» (1991, рэж. В.Жыгалка), «Бяда» (1992, рэж. У.Цяслюк), «Імгненні радасці» (1993, рэж. В.Басаў), «Зона адчужэння» (1994, рэж. С.Бондараў), «Чарнобыль. Попел» (рэж. С.Лук’янчыкаў), «Чарнобыльская восень» (рэж. А.Франскевіч, абодва 1996), «Жыццё пасля Чарнобыля» (1999, рэж. У.Цяслюк), «Жылі-былі...» (рэж. Г.Адамовіч), «Хойніцкія хронікі» (рэж. М.Князеў, абодва 2001). Створаны маст. фільмы для дзяцей у жанры кінафантастыкі («Вогненны стралок», 1994, рэж. М.Князеў; «Падзенне ўверх», 1998, рэж. А.Трафіменка), жорсткай сац. драмы («Шэльма», 1996, рэж. А.Ганчаронак, І.Чацверыкоў; «Маленькі баец», 1998, «Зорка Венера», 2000, рэж. абодвух М.Касымава), камедыі («Аб тым, як Колька і Пецька ляталі ў Бразілію», 1998, рэж. Р.Грыцкова), лірычнай аповесці з элементамі кінаказкі («Бальная сукенка», 2003, рэж. М.Касымава, І.Волах).

3 1970-х г. развіваецца анімацыя (маляваная, лялечная, перакладная і ў галіне змешанай тэхнікі). Пастаўлены фільмы-казкі рэжысёрамі Л.Шукалюковым («Аленчына кураня», 1974; «Касар-волат», 1976), Ю.Бутырыным («Мілавіца», 1977; «Светлячок і Расінка», 1978), К.Красніцкім («Лістападнічак», 1977; «Ціхае балота», 1979; «Пінчэр

Боб і сем званочкаў», 1984; «Як дзед за дажджом хадзіў», 1986; «Хлопчык і праменьчык», 1987; «Мая маці — чараўніца», 1989), М.Лубянікавай («Цімка і Дзімка», 1975), Н.Лось («Гліняная Аўдотка», 1984), В.Доўнарам («Як Васіль гаспадарыў», 1983), Т.Жыткоўскай («Кацяня Філя і...», 1981; «Дыназаўрык», 1982; «Фантазіі Сідарава», 1991; «Гора горкае», 1997; «Фантазёрка», 1999), Я.Ларчанкам («Дудка-весялушка»,' 1978; «Дзед і Жораў», 1983; «Кацігарошак», 1990; «Шэры конік», 1992), І.Волчакам («Як ліса ваўка судзіла», 1989), У.Пяткевічам («Ёрш і Верабей», 1999), А.Туравай («Пра рыцара, які нічога не баяўся», 1991; «Балада пра тры апельсіны», 1995; «Казка пра Сінюю Світку», 1996; «Музыкант-чарадзей», 2000; А.Ленкіным («Зімоўе звяроў», 1999; «Яма, танцы, чатыры струны», 2000). Дарослым адрасаваны фільмы-прытчы, элегіі, экранныя медытацыі, якія насычаны паэт. метафарамі, сімваламі, прасякнуты аўтарскім роздумам пра чалавека ў сусвеце: «Лафертаўская макаўніца» (1986), «Жыло-было дрэва...»

(1996), «Казкі лесу» (1996), «Сава» (1998, аўтары ўсіх У. і А. Пяткевічы), «Капрычыо» (1986), «Канчэрта гроса» (1988), «Скерца» (1994), «Пастараль» (1998; рэж. усіх І.Волчак), «Песня пра зубра» (1982, рэж. А.Белавусаў), «Меч» (1998, рэж. В.Доўнар). А.Ленкін звярнуўся да анімацыйных камед. серыялаў («Рэактыўны парсючок-1», 1994— 2004). Распрацоўка жанравай палітры анімацыі, пошукі сінтэзу розных навейшых тэхнік адчуваюцца ў кінаальманахах, што аб’ядноўваюць асобныя навелы: «Крокі» (1998, рэж. В.Альковіч, В.Бакуновіч, М.Тумеля), «Лабірынт-1» (1990, рэж. М.Берэнштэйн, Н.Касцючэнка, Л.Крэсікаў, А.Ленкін), «Лабірынт-2» (1992, рэж. І.Волчак, В.Доўнар, А.Суслава). У жанры філас. прытчы на тэмы хрысц. каштоўнасцей вырашаны фільмы І.Кадзюковай («Прытча пра Гасана», 1987; «Калядныя апавяданні», 1994; «Дзяўчынка з запалкамі», 1996; «Дзіўная вячэра на Куццю», 1999; «Прытча пра Каляды», 2000; «Сястра і брат», 2002; «Легенда пра лэдзі Гадзіву», 2004). Бел. анімацыйныя фільмы адзначаны прызамі на міжнар. кінафестывалях у Расіі, Германіі, Францыі, Партугаліі, Канадзе, Японіі і інш. краінах. У бел. маст. кіно вы-

А М А Т А РС К А Я М А С Т А Ц К А Я Аматарская мастацкая творчасць з’яўляецца састаўной часткай духоўнай культуры грамадства, якая спрыяе яе ўзбагачэнню і дэмакратызацыі, фармі-

МАСТАЦТВА______________691 разныя, яскравыя вобразы ў розныя гады стварылі акцёры: В.Арланава, Г.Аўсяннікаў, У. і З.Белахвосцік, З.Браварская, Г.Гарбук, У.Гасцюхін, Г.Глебаў, С.Зелянкоўская, М.Кірычэнка, А.Клімава, А.Кот, У.Крыловіч, Г.Макарава, B. Манаеў, Б.Платонаў, Л.Ржэцкая, C. Станюта, С.Сухавей, В.Тарасаў, Р.Янкоўскі, М.Яроменка. Плеяду майстроў экраннай пластыкі склалі аператары бел. кіно: Б.Аліфер, А.Аўдзееў, А.Забалоцкі, Ф.Кучар, Т.Логінава, Ю.Марухін, І.Рамішэўскі, У.Спарышкоў, А.Суханава, Ю.Ялхоў. Візуальны вобраз фільмаў бел. кіно ўзбагацілі мастакі: Я.Ганкін, У.Дзяменцьеў, Я.Ігнацьеў, В.Назараў, А.Чартовіч. Плённа працавалі ў кіно як драматургі бел. пісьменнікі: В.Быкаў, А.Адамовіч, А.Дудараў, У.Караткевіч, А.Макаёнак, Г.Марчук. Гуказрокавы вобраз карцін узбагацілі сваёй музыкай кампазітары Я.Глебаў, В.Капыцько, І.Лучанок, А.Янчанка. Кадры для бел. кіно рыхтуюцца ў Бел. АМ. Сярод іх: Г.Адамовіч, В.Аслюк, І.Волах, Р.Грыцкова, А.Кудзіненка, А.Трафіменка, І.Чацверыкоў. Кінадраматургаў рыхтуе Бел. універсітэт культуры. Пытанні бел. кіно і тэлебачання асвятляюцца ў часопісах «Мастацтва», «На экранах» і «Роднае слова». Навукова-даследчая работа праводзіцца ў аддзеле кіна- і тэлемастацтва Ін-та мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору Нац. АН Беларусі. Літ:. Нсторня белорусского кнно. Кн. 1— 2. Мн., 1969 — 1970; Кнно Советской Белорусснн. М., 1975; Современное белорусское кнно. Мн., 1985; Экран н культура: Бел. кнно н телевнденне в снстеме худож. культуры. Мн., 1988; Гісторыя кінамастацгва Беларусі: У 4 т. Т. 1—3. Мн., 2001—04; Белорусское кнно: Молодые режнссёры. Мн., 1999; Экран н культура (Белорусское документальное кнно н культура Беларусн): К 75-летню бел. кнно: Сб. матерналов научнопракт. конф. Бел. союза кннематографнстов, Мнн-ва культуры Респ. Беларусь, НАН Беларусн, Мннск, 27—30 сент. 1999. Мн., 1999; Белорусское нгровое кнно на пороге XXI века: Реальность н перспектнва. Мн., 2000; Концепцня развнтня белорусского кнно. Мн., 2001; Все белорусскне фнльмы: Кат.-справ. Т. 1—2. Мн., 1996—2000; Белорусская культура н кнно: Тематнч. кат. бел. документ. фнльмов. Мн., 2002. А.В.Красінскі, В.Ф.Нячай.

Т В О РЧ А С Ц Ь

раванню сістэмы вытворчасці і распаўсюджванню маст.-эстэт. каштоўнасцей. Маст. творчая дзейнасць народа ўключае ў сябе розныя віды і жанры

аматарскай маст. дзейнасці. Паводле асн. жанравых кірункаў адрозніваюць калектывы т э а т р а л ь н ы я (драматычны, муз., лялечны т-р, т-р паэзіі,

692 ______________М АСТАЦТВА пантамімы, мініяцюр і інш.), в а к а л ь н а - х а р а в ы я (хор, ансамбль з акадэмічнай, нар. і эстраднай манерай выканання і інш.), х а р э а г р а ф і ч н ы я (нар., класічны, бальны, эсградны танец і інш.), м у з.-і н с т р у м е н т а л ь н ы я (аркестры, ансамблі нар. інструментаў, духавой, эстраднай, джазавай музыкі і інш.), д э к а р а т ы ў н а - п р ы к л а д н о г а і выя ў л е н ч а г а кірункаў (студыі жывапісу, лоза- і саломапляцення, керамікі, вышыўкі, ткацтва, фларыстыкі, апрацоўкі дрэва, скуры і інш.), ф а л ь к л о р н ы я, ц ы р к а в ы я, ф о т а-, с л а й д-, к і н а-, в і д э а с т у д ы і, а м а т а р с к і я аб’яднанні і інш. Развіццю аматарскай маст. творчасці на Беларусі папярэднічалі культурнаасветныя арганізацыі «Пралеткульта» (1917). Тагачасная аматарская маст. творчасць набыла масавы і арганізаваны характар; агульнае кіраўніцгва ажыццяўлялася праз Наркамасветы Галоўпалітасветы БССР. У 1926—27 на Беларусі існавалі хаты-чытальні, чырвоныя куткі, нар. дамы, пры якіх ствараліся тэатр., харавыя, муз. гурткі. У 1930-я г. для актывізацыі дзейнасці аматарскіх калектываў створаны дамы нар. творчасці, з 1939 дзейнічаюць абл. дамы нар. творчасці, праводзяцца рэсп. алімпіяды і агляды. Развіццю аматарскіх калектываў розных жанраў спрыяла правядзенне усебел. алімпіяд рабочакалгаснай маст. самадзейнасці (1935, 1936— 37, 1938, 1939), алімпіяд чырвонаармейскай масг. самадзейнасці (1935), дзіцячай творчасці (1940), аглядаў самадзейнасці калгасаў, саўгасаў і МТС (1939). Павышэнню маст.-эстэт. ўзроўню выканальніцкага майстэрства садзейнічала правядзенне Дэкады бел. мастацтва ў Маскве (1940) і Усесаюзнага агляду маст. самадзейнасці (1940— 41). Развіццю аматарскай творчасці садзейнічалі вядомыя дзеячы прафес. мастацтва, у т.л. Е.Міровіч, У.Галубок, Р.Шырма, Г.Цітовіч. У Вял. Айч. вайну існавалі франтавыя ансамблі і агітбрыгады, партыз. маст. самадзейнасць. Развіццё аматарскай творчасці пасля вайны пашырылася. У 1945 працавалі 2148 гурткоў (35,4 тыс. ўдзельнікаў), праводзіліся раённыя, абл. і рэсп. агляды маст. самадзейнасці. 3 сярэдзіны 1950-х г. рэгулярна праводзіліся агляды самадз. маст. творчасці. Мэтанакіравана праводзіліся агляды-конкурсы маст. творчасці: у 1949 — чыгуначнікаў і прамкааперацыі, у 1950 — драм. калектываў Мінска; у 1951 — навук. устаноў, прац. рэзерваў, прамысл. каапера-

цыі, рабочых, служачых і сельскай самадзейнасці; у 1953, 1960 — прамысл. кааперацыі, у 1963 — прадпрыемстваў мясц. прамысловасці. У 1960 існавала 12,6 тыс. гурткоў аматарскай маст. творчасці ў клубных установах Міністэрства культуры БССР і сістэмы прафсаюзаў (191 тыс. чал.); з 1960 паявіліся самадз. цыркавыя калектывы. Лепшым калектывам аматарскай маст. творчасці надаецца ганаровае найменне «народны» (з 1960), дзіцячым — «узорны» (з 1978). Развіццю аматарскага мастацтва, росту майстэрства калектываў і асобных выканаўцаў садзейнічалі 3-я рэсп. дэкада нар. творчасці (1965), рэсп. фестывалі тэатр. самадз. мастацтва. У 1980-я г. амаль удвая вырасла колькасць гурткоў аматарскай маст. творчасці (у 1985 — 34,5 тыс. калектываў, 507 тыс. чал.). Усесаюзны агляд самадз. маст. творчасці 1983— 85 вылучыў 227 маст. калектываў Беларусі, якія сталі яго лаўрэатамі.

3 1990-х г. у сучаснай аматдрскай творчасці назіраецца зварот да этнарэгіянальных традыцый і звычаяў бел. і інш. народаў Беларусі, што садзейнічае перадачы з пакалення ў пакаленне ўстойлівых форм нац. культуры (мовы, традыцый, абрадаў, звычаяў, этнічнай самасвядомасці і інш.). Значная колькасць аматарскіх калектываў належыць клубным установам сістэмы Міністэрства культуры Беларусі (у 2004 — 18 044 калектывы, у т.л. 15 248 у вёсках), установам культуры клубнага тыпу інш. ведамстваў, якія з’яўляюцца цэнтрамі развіцця аматарскай творчасці і сац.-культ. ініцыятыў, а таксама ўстановам культуры сістэмы Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі (каля 1500) і навуч. установам краіны. Найменні «народны» і «ўзорны» нададзены больш як 1600 аматарскім калектывам, у т.л. ва ўстановах клубнага тыпу сістэмы Міністэрства культуры Беларусі функцыянуе каля 1090 такіх аматарскіх калектываў, з іх 187 на вёсцы (на канец 2002 каля 260 маст. калектываў сістэмы Федэрацыі прафсаюзаў Беларусі і 230 аматарскіх фарміраванняў сістэмы Міністэрства адукацыі маюць ганаровыя найменні). Сваю дзейнасць калектывы аматарскай маст. творчасці ажыццяўляюць на базе дзярж., прафсаюзных, ведамасных устаноў кулыуры, вышэйшых, сярэдніх спец., сярэдніх навуч. устаноў, устаноў пазашкольнай адукацыі і выхавання, вайск. часцей, прадпрыемстваў розных форм уласнасці, грамадскіх аб’яднанняў, творчых саюзаў і інш. Ствараюцца па ініцыятыве грамадзян, грамадскіх аб’яднанняў, устаноў, арганізацый, прадпрыемстваў, дзярж. орга-

наў, а таксама органаў грамадскага самакіравання.

3 мэтай стымулявання аматарскай маст. творчасці і далучэння да маст.-эстэт. каштоўнасцей розных груп насельніцтва праводзяцца святы, канцэрты, конкурсы, агляды і інш. сац.-культ. акцыі. Важным у стымуляванні і развіцці аматарскай творчасці з ’яўляюцца міжнар., рэсп. і рэгіянапьныя фестывалі. Гал. аглядам стану аматарскай творчасці з ’явіўся Першы фестываль нар. мастацтва Беларусі «Беларусь — мая песня» (1997— 1998), у мерапрыемствах якога прынялі ўдзел больш за 30 тыс. калектываў розных ведамстваў (500 тыс. чалавек), з якіх лаўрэатамі фестывалю сталі 95 калектываў і 55 выканаўцаў, 47 нар. майстроў. Дасягненні аматарскай творчасці дэманструюцца на абл. і рэсп. аглядах, алімпіядах, конкурсах, выстаўках, фестывалях, дэкадах: міжнар. фестывалі нар. музыкі «Звіняць цымбалы і гармонік» і юных талентаў «Зямля пад белымі крыламі» і «Сожскі карагод», рэсп. фестывалі духавой музыкі «Беларускія фанфары», фалькл. мастацтва «Берагіня», тэатр. мастацтва «Тэатральныя скрыжаванні», усебел. фестывапі нар. гумару «Аўцюкі», міжнар. харэаграфічнага мастацтва «Сожскі карагод», нац. культур, у якім прымаюць удзел маст. калектывы і выканаўцы розных жанраў аматарскай творчасці і інш. Дзейнасць аматарскіх калектываў рэгулюецца Законам «Аб культуры ў Рэспубліцы Беларусь», «Палажэннем аб самадзейным калектыве мастацкай творчасці ў Рэспубліцы Беларусь», «Папажэннем аб народным (узорным) самадзейным калектыве мастацкай творчасці ў Рэспубліцы Беларусь» (абодва 1999), пастановай «Заслужаны аматарскі калектыў Рэспублікі Беларусь» (аб парадку надання звання, 2001). Агульнае інфармацыйна-метадычнае кіраўніцтва аматарскай маст. творчасцю забяспечваюць абл. навук.-метадычныя цэнтры нар. творчасці, раённыя арганізац.-метадычныя цэнтры нар. творчасці і культ.-асветнай работы. Бел. ін-т праблем культуры і Бел. ун-т культуры і мастацтваў праводзяць спец. даследаванні па праблемах бытавання розных відаў і жанраў аматарскай творчасці, даследуюць яе ўнутрыжанравую праблематыку і пытанні арганізацыі канцэртна-творчай дзейнасці, падрыхтоўку кадраў і інфармацыйна-метадычнай падтрымкі аматарскай маст. творчасці, распрацоўкі фестывальных тэхналогій і праблемы рэпертуару. А.А:Макарава. Выяўленчае і дэкаратыўна-прыкладное мастацтва развіваецца ва ўмовах традыц. нар. творчасці або акад.

мастацтва ў працэсах спантаннай творчай актыўнасці чалавека ці арганізаванага грамадска-культ. руху. 3 1910-х г. на Беларусі ствараліся гурткі і студыі пры заводах і фабрыках, установах, ваенных часцях, што паўплывала на агітацыйна-прапагандысцкую накіраванасць твораў. 3 1920-х г. ствараліся студыі выяўл. мастацтва ў Мінску, Гомелі, Оршы, Полацку, Гарадку. 3 відаў дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва ў 1920— 30-я г. развіваліся пераважна разьба па дрэве, аплікацыя саломкай, размалёўка, вышыўка, лозапляценне, кераміка. Рэгулярна праводзіліся выстаўкі твораў. У гады Вял. Айч. вайны мастакі-аматары ўдзельнічалі ў афармленні падп. перыядычных выданняў. Пасля вайны арганізацыяй самадзейных майстроў займаліся дамы нар. творчасці, з 1960-х г. — дамы маст. самадзейнасці. Рэгулярныя выстаўкі дэманстравалі разнастайнасць тэматыкі і новыя творчыя пошукі. У 1970-я г. аматарскае мастацтва дасягнула даволі высокага ўзроўню ў гапіне жывапісу і дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва ў творчасці І.Абраўца, Т.Агафоненкі, В.Альшэўскага, В.Аляксеенкі, Л.Галаенкі, Ф.Генкіна, П.Гольцава, Ф.Дудо, М.Ерафеева, М.Засінца, І.Кішкурна, М.Корабава, Г.Ганчаронка, С.Какшынскага, А.Пупко, B. Гаўрылюк, Дз.Цубера, Г.Асіпковай, Дз.Крупені, М.Міхеенкі, Ф.Сухавілы, C. Шаўрова, Б.Тарасенкі, С.Быка, Л.Трахалёвай, К.Арцёменкі і інш., творы якіх экспанаваліся не толькі на Радзіме, але і за яе межамі. Вялікае пашырэнне мелі студыі фотамастацтва. 3 пач. 1990-х г. пачала фарміравацца сетка новых ты-

паў устаноў культуры, дзейнасць якіх накіравана на захаванне і засваенне розных відаў традыцыйнай культуры. Сярод іх вылучаюцца аднапрофільныя ўстановы — дамы (цэнтры) рамёстваў і школы нар. творчасці. Асн. мэта іх існавання — падтрымка і стварэнне ўмоў для натуральнага існавання рамесніцкіх традыцый, адраджэнне унікальных тэхналогій, вытв-сць вырабаў паводле мясц. узораў. Функцыянуе (2003) больш за 60 дамоў (цэнтраў) рамёстваў, у т.л. больш за 20 у Віцебскай вобл., якія акрамя практычнай выканаўча-творчай дзейнасці праводзяць навукова-даследчую, пошукавую (этнаграфічныя экспедыцыі), прапагандысцкаасветную (лекцыі, экскурсіі) работу. Калектывы аматарскай маст. творчасці ажыццяўляюць сваю дзейнасць на базе дзярж., прафсаюзных, ведамасных дамоў культуры, навуч. устаноў, устаноў пазашкольнай адукацыі і выхавання, вайск. часцей, прадпрыемстваў, грамадскіх аб’яднанняў, творчых саюзаў і інш. У кожнай вобласці Беларусі дамы рамёстваў працуюць па асабістых кірунках і праграмах, але адзіным і гал. з ’яўляецца далучэнне моладзі да вывучэння нац. культ. спадчыны. Пад уздзеяннем сродкаў масавай інфармацыі развіваюцца віды аматарскай дзейнасці, звязаныя з сучаснай тэхнікай, камп’ютэрам. Пашырыліся студыі жывапісу, лоза- і саломапляцення, керамікі, вышыўкі і ткацтва, фларыстыкі, фотамастацтва, апрацоўкі дрэва і скуры і інш. А.А.Макарава, Р.Ф.Шаура.

Музычная творчасць. Уключае розныя віды і жанры аматарскай муз. дзей-

Ансамбль народнай музыкі і песні «Папешукі» Іванаўскага раёна.

М АСТАЦТВА

693

насці: дзіцячую, сямейную, студэнцкую самадзейнасць, аматарскія калектывы і асобных выканаўцаў, аб’яднанні і гурткі па захапленнях і інш. Бярэ пачатак у быт. і абрадавых карагодах і гульнях, калядных, валачобных, скамарохавых, батлеечных, вясельных і інш. выступленнях гуртоў, якія рыхтаваліся загадзя. Формы муз. самадз. мастацтва з’явіліся ў 19 ст. ў гар. асяроддзі, пазней — і на вёсцы. Пашыралася аматарскае музіцыраванне, ставіліся муз. спектаклі, у т.л. вадэвілі, муз. камедыі (С.Манюшкі і інш.) і інш. 3 2-й пал. 19 ст. яно набыло арганізаваныя формы (хары настаўніцкіх семінарый, муз. т-вы), этапам у яго развіцці сталі Бел. вечарынкі (з 1905). У 1930-я г. для актывізацыі дзейнасці калектываў ствараліся дамы нар. творчасці (з 1937 рэсп., з 1939 абл.), праводзіліся рэсп. алімпіяды і агляды. У гады Вял. Айч. вайны існавалі франтавыя і партызанскія ансамблі і агітбрыгады. У пасляваенны перыяд разам з ансамблямі песні і танца, харамі, з ’явіліся аркестры, інстр. ансамблі, оперныя студыі. Метадычную і практычную дапамогу ім аказвалі дамы нар. творчасці (з 1979 навук.-метадычныя цэнтры нар. творчасці і культ.-асв. работы), рэсп. (1968) і абл. дамы самадзейнасці (з 1978 дамы аматарскай творчасці). У 1980-я г. амаль удвая павялічылася колькасць калектываў у параўнанні з 1960, іх колькасць у 1985 дасягнула 34,5 тыс. калектываў (507 тыс. чал.). Па выніках Усесаюзнага агляду

694

МАСТАЦТВА

самадз. маст. творчасці 1983 лаўрэатамі яго сталі 85 227 маст. калектываў Беларусі.

3 1990-х г. у аматарскай муз. творчасці назіраецца зварот да этнарэгіянальных традыцый і звычаяў бел. і інш. народаў Беларусі, да здабыткаў акад. відаў і жанраў муз. мастацтва; характэрны ўплывы і сродкаў масавай інфармацыі (пераважна тэлебачання), пашыраюцца віды аматарскай дзейнасці, звязаныя з сучаснай тэхнікай, у т.л. камп’ютэрам (рок-музыка, дыска-клубы, камп’ютэрная графіка); адчувальныя ўплывы шоу-бізнесу і індустрыі масавага муз. забаўляння, што забяспечвае ёй шматмернасць, шматузроўневасць, дынамізм, з адначасовым уплывам гіст., этнарэгіянальных, эстэт., сац.-псіхалагічных, эканам. і інш. фактараў. Дынаміка развіцця розных відаў і жанраў аматарскай муз. творчасці адбываецца неаднолькава і абумоўлена рэгіянальнымі (гар. і вясковая культура) асаблівасцямі. Дзейнічаюць аматарскія муз. калектывы на базе дзярж., прафсаюзных, ведамасных устаноў культуры, вышэйшых, сярэдніх спец. і навуч. устаноў, устаноў пазашкольнай адукацыі і выхавання, вайсковых часцей, прадпрыемстваў розных форм уласнасці, грамадскіх аб’яднанняў, творчых саюзаў і інш. Для іх характэрна жанравая разнастайнасць аб’яднанняў (клубы самадз. песні, класічнай музыкі, нар. песні, самадз. кампазітараў і паэтаў, арт- і джаз-клубы і інш.), якія ажыццяўляюць культ.-творчую і канцэртна-відовішчную дзейнасць. Лепшыя аматарскія муз. калектывы адзначаюцца ганаровым найменнем «народны» (з 1960), дзіцячыя — «узорны» (з 1978). 3 2001 самабытным ама-

Фальклорны ансамбль «Паазер’е» педагагічнага калектыву Пастаўскай дзіцячай музычнай школы. тарскім калектывам надаецца найменне «Заслужаны аматарскі калектыў Рэспублікі Беларусь». Яго атрымалі (2004) нар. — ансамбль вак.-харэагр. «Гомій» Гомельскага гар. цэнтра культуры, фалькл. ансамбль «Крупіцкія музыкі» Крупіцкага цэнтра культуры Мінскага р-на, ансамбль бел. песні «Церніца» Мінскага Палаца культуры і спорту чыгуначнікаў, фалькл. ансамбль «Паазер’е» выкладчыкаў Пастаўскай дзіцячай муз. школы, ансамбль бел. песні «Медуніца» Палаца культуры і тэхнікі рэсп. унітарнага прадпрыемства «Магілёўскае вытв. аб’яднанне «Хімвалакно», ансамбль нар. музыкі і песні «Палешукі» Іванаўскага цэнтра культуры і нар. традыцый, ансамбль песні і танца «Спадчына» Палаца культуры г. Мала-

Народны камерны аркестр «Рычэркар» Рэспубліканскага палаца культуры прафсаюзаў.

дзечна, камерны аркестр «Рычэркар» і хар. капэла Рэсп. палаца культуры прафсаюзаў, фалькл. гурт «Журавінка» Слабадскога сельскага Дома культуры Лельчыцкага р-на, драм. т-р «Відарыс» Барысаўскага гар. Палаца культуры і інш. Рэпертуар аматарскіх муз. калектываў складаецца пераважна з апрацовак бел. нар. песень, найгрышаў, мясцовага фальклору, а таксама твораў бел. кампазітараў. На 2004 у дзярж. установах культуры Беларусі 7913 вак.-хар. калектываў (у т.л. 2746 дзіцячых), 956 інструментальных (з іх 299 дзіцячых): у Брэсцкай вобл. — 1896 вак.-хар., 265 інструментальных, у Віцебскай — 1702 вак.-хар., 131 інструментальны, у Гомельскай — 1180 вак.-хар., 140 інструментальных, у

Гродзенскай — 1277 вак.-хар., 106 інструментальных, у Магілёўскай — 1177 вак.-хар., 95 інструментальных, у Мінскай — 1281 вак.-хар., 219 інструментальных. На Беларусі праводзяцца шматлікія святы, конкурсы, агляды і інш. сац.культ. акцыі, а таксама міжнар., рэсп. і рэгіянальныя фестывалі аматарскага муз. мастацтва. Працэс фарміравання фестывальных традыцый аматарскай муз. творчасці ідзе на рэсп. і мясц. узроўнях. Штогод праводзіцца каля 50 фестываляў: міжнар. нар. музыкі «Звіняць цымбалы і гармонік» (г. Паставы), юных талентаў «Зямля пад белымі крыламі» (г. Мазыр), харэагр. мастацтва «Сожскі карагод» (г. Гомель), рэсп. — «Берагіня», нар. гумару «Аўцюкі» (абодва Гомельская вобл.), нац. культур (г. Гродна), Усебел. фестываль нар. мастацтва «Беларусь — мая песня», рэгіянальныя фестывалі эстр. музыкі і спеваў, хар. мастацтва «Пеўчае поле», бардаўскай песні, сямейнай муз. творчасці і інш. Навуковыя даследаванні бытавання розных відаў і жанраў аматарскай творчасці, унутрыжанравай праблематыкі, пытанні арганізацыі канцэртна-творчай дзейнасці, падрыхтоўкі кадраў і інфармацыйна-метадычнай падтрымкі аматарскай маст. творчасці, распрацоўка фестывальных тэхналогій і рэпертуару — сфера дзейнасці бел. ін-та праблем культуры і ун-та культуры. Інфармацыйна-метадычную падтрымку забяспечваюць абл. навук.-метадычныя цэнтры нар. творчасці і раён. арганізацыйна-метадычныя цэнтры культурнаасветнай работы. Падрыхтоўку кіраўнікоў і арганізатараў аматарскіх муз. калектываў ажыццяўляюць бел. ун-т культуры і мастацтваў, акадэмія музыкі, пед. ун-т, муз. вучылішчы, вучылішчы культуры і мастацтваў. А.А.Макарава. Харэаграфічнае мастацтва. Да 20 ст. аматарскае харэаграфічнае мастацтва развівалася ў рэчышчы музычнага і тэатральнага аматарства. У 1900— 20-я г. нар. танцы ў выкананні аматараў уключаліся ў праграмы бел. вечарынак. Вял. значэнне мела дзейнасць Першай бел. трупы І.Буйніцкага, у канцэртных праграмах якой выконваліся і нар. танцы. 3 1920-х г. развіццё танц. аматарства звязана з пачаткам сістэматычнага вывучэння і практычнага выкарыстання нац. танц. фальклору ў прафес. і аматарскіх калектывах. Напачатку танц. гурткі ўключалі ў свой рэпертуар папулярныя у народзе танцы, у якіх асноўныя выразныя сродкі, сюжэты і манера выканання захоўваліся ў першапачатковым выглядзе, без трансфармацыі.

Паступова выпрацоўваліся спосабы і метады сцэн. інтэрпрэтацыі ўзораў харэаграфічнага фапьклору. У 1926 арганізаваны адзін з першых аматарскіх калектываў Беларусі — ансамбль танца Мінскага клуба КІМ пад кіраўніцтвам К.Алексютовіча, у рэпертуары якога былі нар. танцы «Крыжачок», «Лявоніха», «Лянок», «Мікіта», «Мяцеліца», «Таўкачыкі» і інш., па-мастацку апрацаваныя і трансфармаваныя па законах сцэны. У 1930-я г. на Беларусі ўзнікла шмат аматарскіх калектываў, рэпертуар якіх будаваўся на аснове нар. танцаў у сцэн. апрацоўцы. Уклад у працэс фарміравання асн. кірункаў інтэрпрэтацыі ўзораў нар. харэаграфіі зрабіў ансамбль танца Гомельскага палаца культуры і тэхнікі чыгуначнікаў (з 1936, кіраўнік А.Рыбальчанка). У яго рэпертуары былі бел. нар. танцы «Мяцеліца», «Лявоніха», «Юрачка», «Чарот» і інш.; створана і шмат сцэн. твораў на тагачасную тэматыку: «Камсамол на будоўлі», «Новая вёска», «Калгасная полька», «Беларускія трактарысты» (балетмайстар К.Алексютовіч). У многіх калектывах працавалі прафес. харэографы, якія адыгралі станоўчую ролю ў творчым развіцці танц. аматарства і павышэнні ўзроўню рэпертуару. У даваенны перыяд быў закладзены фундамент для плённай дзейнасці аматарскіх танц. калектываў. У пасляваенны перыяд ішло аднаўленне раней створаных і фарміраванне новых калектываў, сярод якіх нар. ансамбль танца «Крыжачок» БДУ (з 1945), узорны ансамбль песні і танца «Прыбужжа» СШ № 5 (Брэст; з 1954), нар. ансамбль танца «Вясёлка» Рэсп. Палаца культуры прафсаюзаў (з 1956), узорныя ансамблі танца «Равеснік»

МАСТАЦТВА

695

Гэсп. Палаца культуры прафсаюзаў і «Лянок» Палаца культуры Мінскага трактарнага з-да (з 1958), узорны вак,харэагр. ансамбль «Зорка» культурнадзелавога цэнтра «КІМ» (Віцебск; з 1961). Узніклі таксама студыі і ансамблі класічнага, бальнага, гіст.-быт. і эстр. танца, у т.л. нар. студыя сучаснага бальнага танца «Мара» Палаца культуры Мінскага трактарнага завода (з 1966). У 1960— 70-я г. з ’явіліся новыя самабытныя танц. калектывы, расла іх масавасць, узмацнялася арыентацыя на збліжэнне з прафес. мастацтвам, павышаўся ўзровень танц. культуры. У гэты перыяд у балетмайстарскай практыцы ствараліся таксама аўтарскія творы ў межах традыцыі бел. танца, тэматычныя кампазіцыі сюітнага тыпу, фалькл. танцы, апрацаваныя ў эстр. стылі. 3 1960 лепшым дарослым калектывам надаецца ганаровае найменне «народны», а з 1978 дзіцячым — «узорны». Уклад у развіццё тагачаснага аматарскага харэаграфічнага мастацтва Беларусі зрабілі нар. артысты Беларусі М.Бяльзацкая, А.Вараб’ёў, А.Нікалаева, А.Рыбальчанка, Я.Штоп; засл. артысты Беларусі М. і Р. Красоўскія; засл. дз. культуры Беларусі С.Грабеншчыкоў, Н.Залеўская, М.Кіракозаў, Л.Ляшэнка, В.Партной, І.Серыкаў, М.Чысцякоў; засл. работнікі культуры Беларусі Л.Барадулька, Ч.Клячко, Л.Лазарава, М.Лапша, І.Смірноў, Р.Чарахоўская, В.Ямінскі; а таксама А.Быковіч, Л.Тушынскі, З.Чарняўскі і інш.

3 1980-х г. у самадз. мастацтве з ’явіліся танц. калектывы розных жанраў з арыгінальным рэпертуарам: нар. ансамблі танца «Крупіца» Крупіцкага

696

МАСТАЦТВА

цэнтра культуры Мінскага р-на (кіраўнік Г.Чорны), «Белая Русь» Нац. цэнтра творчасці дзяцей і моладзі (кіраўнік A. Карповіч), «Пінская шляхта» Пінскага вучылішча мастацтваў (кіраўнік B. Жыльцоў); «Гарадзенскія карункі» Гродзенскага каледжа мастацтваў (кіраўнік Н.Парахневіч); вак.-харэаграфічны — «Гомій» Гомельскага гар. цэнтра культуры (кіраўнік П.Свярдлоў); харэаграфічны — «Рунь» Дома культуры тэкстылыпчыкаў Магілёўскага прадпрыемства «Магатэкс» (кіраўнік В.Папоў); ансамбль-майстэрня абрадавай творчасці «Спас» Мінскага каледжа мастацтваў (кіраўнік В.Гарэлава) і інш. Адметная рыса творчай дзейнасці лепшых аматарскіх калектываў — выкарыстанне нац. харэаграфічнага фальклору ў самых розных формах сцэн. інтэрпрэтацыі: ад традыцыйнай у жанры нар.-сцэн. харэаграфіі да фольк-мадэрна, пошук новых форм і прыёмаў. Характэрная рыса сучаснага перыяду — плённае развіццё дзіцячай самадзейнасці: масавае адкрыццё дзіцячых харэаграфічных школ і школ мастацтваў. Сярод лепшых дзіцячых калектываў Беларусі: узорны вак.-харэаграфічны ансамбль «Камарыкі» Палаца культуры вытв. аб’яднання «Нафтан» (Наваполацк; з 1970, кіраўнік Ч.Клячко); узорныя ансамблі танца «Светлячок» Палаца культуры энергетыкаў (Новалукомль; з 1977, кіраўнік Н. і А. Тамашавы), «Лялечкі» Абухаўскага Палаца культуры Гродзенскага р-на (з 1978, кіраўнік Н.Урукіна), «Весялушка» М-інскай дзіцячай харэаграфічнай школы (з 1981, кіраўнікі I. і С. Дарохіны), «Зубраня» Палаца культуры «Аўтазаводзец» (Мінск; з 1983, кіраўнік Я.Гутман), «Жавароначкі» Палаца культуры «Сук-

Узорны ансамбль танца «Чабарок» Мінскага Палаца дзяцей і моладаі.

но» (Мінск; з 1985, кіраўнік С.Аляк- ску і Мінскай вобл., 39 у Брэсцкай сандраў), «Чабарок» Мінскага Палаца вобл., 23 у Віцебскай, 47 у Гомельскай, дзяцей і моладзі (з 1987, кіраўнік 22 у Гродзенскай, 36 у Магілёўскай H. Дзягель), «Весялушкі» Палаца куль- вобл. туры чыгуначнікаў (Орша; кіраўнік Папулярызацыі танц. мастацтва, выI. Стамінская); узорны харэагр. ансам- яўленню самабытных калектываў і выбль «Раўніца» (абодва з 1993, кіраўнікі канаўцаў, павышэнню маст. ўзроўню іх А.Цюцюноў і Н.Русакевіч) і інш. Значрэпертуару садзейнічаюць фестывалі і ных поспехаў дасягнулі ансамблі эстр. конкурсы ў галіне харэагр. мастацтва, танца, у т.л. «Гарэзлівыя агеньчыкі» якія стымулююць развіццё існуючых і Мінскага Палаца культуры і спорту чыстварэнне новых калектываў розных гуначнікаў (з 1979, кіраўнік В.Буры), жанраў: міжнар. фестывалі сучаснай «Антрэ» (з 1992, кіраўнік С.Манзахарэаграфіі ў Віцебску, харэаграфічналеўскі), узорны т-р эстр.-спарт. танца га мастацтва «Сожскі карагод» у Гоме«Каскад» Слонімскага раённага Дома лі, дзіцячай творчасці «Барысаўскі прыкультуры (з 1993, кіраўнік З.Пятроўстанак» у Барысаве; абл. фестываль ская). «Свята танца» ў Гродне, фестываль Сучаснае аматарскае харэаграфічнае фальклору «Пінскі карагод», фестывапь мастацтва — шматжанравая галіна дзіцячых і юнацкіх танц. калектываў маст. культуры. Яна ўключае фалькл.«Танцуючы фламінга» ў Гомелі і інш. этнаграфічныя ансамблі, ансамблі нар. Агляды аматарскіх харэаграфічных катанца, ансамблі і студыі класічнага, лектываў рэгулярна адбываюцца ў мебальнага, эстр. і сучаснага танца. На жах форумаў, прысвечаных нар. твор1.1.2003 у сістэме Мін-ва культуры Рэс- часці. Бел. танц. калектывы ўдзельнічапублікі Беларусь 2496 харэаграфічных юць і ў фестывапях фальклору за мяжой. калектываў (з іх 2007 дзіцячых). На Кіраўнікоў харэаграфічных калектываў 2004 ганаровыя найменні «народны» і рыхтуюць у вучылішчах мастацтваў «ўзорны» маюць 66 калектываў у МінБеларусі, на кафедры харэаграфіі Бел. ун-та культуры і мастацтваў. С.В.Гуткоўская. Аматарскі тэатр. Існаваў з сярэдзіны 18 ст. пры дварах магнатаў Радзівілаў, Сапегаў, ва ўладаннях С.Зорыча, Чарнышова, дзе наладжвапіся сцэнічныя паказы з нагоды свят, сямейных урачыстасцей, прыезду ганаровых гасцей. У пач. 19 ст. аматарскі тэатр быў пашыраны ў гарадах сярод гар. шляхты, спектаклі мелі публічны характар, нярэдка наладжваліся з дабрачыннымі мэтамі. У 1850-я г. ў арганізацыі аматарскіх спектакляў прымалі ўдзел разначынцы, дэмакратычныя слаі насельніцтва. Ставіліся п’есы А.Фрэдра, Ю.Кажанёўскага, М.Гогаля, А.Грыбаедава, В.Дуніна-Марцінкевіча і інш. У 2-й пал. 19 ст. існавала сетка аматарскіх калектываў, якая ахоплівала ўсе бел. Узорны ансамбль танца «Весялушка» дзіцячай харэаграфічнай школы г. Мінска.

губерні. Створаны буйныя аматарскія аб’яднанні: Мінскае муз.-літ. т-ва (1880), Гродзенскае літ.-муз. т-ва (1883), Полацкі (1884), Брэсцкі (1885), Гомельскі (1891) і Бабруйскі (1892) муз.-драм. гурткі, Магілёўскае муз.-драм. т-ва (1886), Мінскае т-ва аматараў прыгожых мастацтваў (1898), Гомельскае муз.-драм. т-ва (1908) і інш. У пач. 20 ст. існавалі драм. калектывы пры «нар. дамах» (Магілёўскі аматарскі тэатр, 1900—04) і чайных Т-ваў папячыцельства нар. цвярозасці, дзейнасць якіх мела культ.-асв. характар. Пад уздзеяннем нац.-вызв. руху наладжваліся бел. вечарынкі, тэатр. паказы на бел. мове ў Радашковічах, на хутары Пятроўшчына, в. Станькава на Міншчыне, у Карэлічах, в. Кленікі на Гродзеншчыне, Гродне, Капылі, Давыд-Гарадку і інш. У гісторыі аматарскага тэатра пакінулі след Гродзенскі гурток бел. моладзі, Бел. навукова-літ. гурток студэнтаў у Пецярбургу, шматлікія вучнёўскія і студэнцкія гурткі. Вял. ролю ў развіцці аматарскага тэатра адыграла газ. «Наша ніва», у якой даваліся парады бел. аматарам, асвятлялася іх дзейнасць, друкаваўся рэпертуар. Пасля Кастр. рэвалюцыі развіццю аматарскага тэатра садзейнічапі культ.-асв. арганізацыі пралеткульта, якія наладжвалі тэатр. паказы на рэв. тэмы, стварылі сетку тэатр. гурткоў, нар. тэатраў, рабочых клубаў, студый, агітпунктаў. Клубы творчай інтэлігенцыі існавалі ў Мінску («Беларуская хатка»), Гомелі, Навагрудку, Міры (Карэліцкі раён), Дзісне, Радашковічах, Будславе (Мядзельскі раён), в. Хаценчыцы (Вілейскі раён) і інш.; аматарскія калектывы дзейнічалі ў Мінску (маладзёжны гурток «Вянок», Бел. вучнёўская грамада з драм. секцыяй, гурток бел. моладзі імя С.Булата), Мазыры, Капылі, Дукоры, в. Блонь (Пухавіцкі раён), Мікалаўешчыне (Стаўбцоўскі раён). Развівалася сельская тэатр. самадзейнасць. Ажывілася дзейнасць аматарскіх тэатраў на прадпрыемствах буйных гарадоў, у т.л. Аршанскага нар. тэатра Дома культуры чыгуначнікаў. У сярэдзіне 1920-х г. пашырыліся тэатралізаваныя прадстаўленні — «жывая газета», на базе якой створаны агіттэатр «Сіняя блуза», традыцыі якой працягвалі тэатры рабочай моладзі. Аматарскае мастацтва падтрымлівалі дзеячы прафесійнага мастацтва (У.Галубок, Е.Міровіч і інш.). Развіццю аматарскага тэатра садзейнічалі створаныя ў канцы 1930-х г. дамы нар. творчасці (з 1979 навукова-метадычныя цэнтры нар. творчасці і культ.-асв. работы). Росту майстэрства калектываў спрыялі агляды аматарскага мастацтва: Усебел. алімпіяды рабоча-калгаснай маст. самадзей23. Зак. 295.

МАСТАЦТВА

Сцэна са спектакля «NN1» паводле Т.Уільямса Мінскага народнага тэатра-студыі «На бапконе». насці (1935— 39), алімпіяды чырвонаармейскай маст. самадзейнасці (1935), дзіцячай творчасці (1940), агляд самадзейнасці калгасаў, саўгасаў і МТС (1939), рэсп. агляд аматарскай творчасці ў перыяд падрыхтоўкі да Дэкады бел. мастацтва ў Маскве (1940), Усесаюзны агляд маст. самадзейнасці (1940— 41). У 1920—30-я г. прыкметнага росту дасягнуў аматарскі тэатр у Зах. Беларусі. У Вільні дзейнічалі Бел. муз.-драм. гурток, Бел. драм. майстроўня, тэатр. гурток бел. гімназіі. Існавалі аматарскія калектывы ў Навагрудку, Слоніме, Івянцы, вёсках Нягневічы

Сцэна са спектакля «Дванаццаць месяцаў» С.Маршака Рэчыцкага народнага тэатра гарадскога Дома культуры.

697

(Навагрудскі раён), Загор’е і Заполле (Карэліцкі раён), т-ва працаўнікоў бел. тэатра ў Беластоку. У Вял. Айч. вайну тэатр. гурткі дзейнічалі ў партыз. атрадах і брыгадах, сярод насельніцтва партыз. зон. У пасляваенны час аднавілі дзейнасць даваенныя гурткі, ствараліся новыя. У сак.

1945 адбыўся 1-ы пасляваенны рэсп. агляд аматарскага мастацтва. Праводзіліся спецыялізаваныя агляды маст. самадзейнасці. У 2-й пал. 1960-х г. створаны дамы маст. самадзейнасці (з 1978 міжсаюзныя дамы самадзейнай творчасці). Развіццю аматарскага тэатра садзейнічалі Дэкада самадзейнага тэатр. мастацтва Беларусі (1958), 3-я Рэсп. дэкада нар. творчасці, рэсп. фестывалі тэатр. самадзейнага мастацтва (1967— 73), 1-ы Усесаюзны фестываль самадзейнай маст. творчасці працоўных (1975— 77), Рэсп. конкурс нар. самадзейных драм. калектываў на лепшы спектакль сезона (1980), Рэсп. аглядконкурс нар. і ўзорных самадзейных драм. калектываў, агітбрыгад і агіттэатраў, тэатраў чытальніка і індывідуальных чытальнікаў-выканаўцаў, прысвечаны 100-годдзю з дня нараджэння Я.Купалы і Я.Коласа (1982), Усесаюз-

698_____________ МАСТАЦТВА ны агляд самадзейнай маст. творчасці, прысвечаны 40-годдзю Перамогі ў Вял. Айч. вайне (1983— 85), фестывалі Прыбалтыйскіх рэспублік і Беларусі «Рампа дружбы» (з 1978), рэсп. фестывалі аматарскага тэатр. мастацтва: прысвечаны А.Макаёнку (Мазыр, 1993), «Гасціны ў Галубка» (Баранавічы, 1995), «Беларусь — мая песня» (з 1998, па абласцях), «Тэатральныя скрыжаванні» (з 2000). На 2004 у сістэме Мін-ва культуры Рэспублікі Беларусь 3444 тэатр,драм. гурткі, у т.л. 2054 — дзіцячыя; 256 драм. тэатраў, тэатраў лялек, мініяцюр, пантамімы і інш. маюць ганаровае найменне «народны» ці «ўзорны», нар. тэатру «Відарыс» (г. Барысаў) нададзена найменне «заслужаны». 3 іх 130 тэатраў функцыянуюць у сістэме Мін-ва культуры, 50 — у Федэрацыі прафсаюзаў, 76 — у сістэме адукацыі. Ю. А.Пашкін, І.В.Пыж. Аматарскае кіно. 3 канца 1950-х г. аматарскія кінастудыі ствараліся пры палацах культуры, клубах, прадпрыемствах, у навуч. установах, калгасах і

саўгасах. У 1962 пры Саюзе кінематаграфістаў Беларусі створана секцыя па працы з кінааматарамі. Больш актыўна аматарскае кіно развівалася ў 1960-я г. Сярод найб. значных кінастудый мінскіх заводаў — «МАЗ-фільм» аўтамабільнага, «Трактар» трактарнага, «Мікрахолад» (пазней «Сапфір») халадзільнікаў; «Маналіт» інтэрната Мінскага

камбіната індустрыяльнага домабудаўніцтва (усім у 1970-я г. нададзена ганаровае найменне народных). Кінастудыі існавалі пры Мінскім мотавелазаводзе, Светлагорскім заводзе штучнага валакна, шклозаводзе «Залессе» Вілейскага раёна, Віцебскім дывановым камбінаце, «Мінскпраекце», БПІ, Гродзенскім пед. ін-це, Акруговым Доме афіцэраў, а таксама пры гарадскіх і раённых палацах культуры, дамах нар. творчасці, палацах і дамах піянераў, сельскіх клубах (у некаторых як фотакінагурткі). Найб. вядомыя з іх: кінастудыя «Летапіс» раённага Дома культуры г. Талачын (з 1965), кінастудыі Магілёўскага Дома культуры чыгуначнікаў, Бел. палаца культуры прафсаюзаў, Мінскага Палаца піянераў і інш. Здымалі стужкі пра гісторыю і дзейнасць сваіх прадпрыемстваў, навучальныя, відавыя, турысцкія, асобныя ігравыя і анімацыйныя фільмы. Бел. кінааматары ўдзельнічалі ва Усесаюзных (з 1959) і рэсп. (1960— 88) фестывапях аматарскіх фільмаў. У 1970-я г. на Бел. тэлебачанні існавала перадача «Мы і наша кінакамера» (вядучы — рэж. А.Канеўскі). Некаторыя кінааматары сталі прафесійнымі кінарэжысёрамі (В.Рубінчык, В.Дудзін, В.Каралёў). У 2-й пал. 1980-х г. рух аматарскага кіно знізіўся. Некаторыя аматарскія кінастудыі пераўтварыліся ў рэкламныя і інфармацыйныя службы, большасць — у аматарскія відэа- і тэлестудыі. На 1.1.2004 дзейнічаюць студыі: «МАЗ-фільм», «Кадр» Рэсп. цэнтра тэхнічнай творчасці навучэнцаў, сярэдняй школы № 4 і «Сінема» (усе ў

Мінску), Барысаўскага завода агрэгатаў, «Летапіс» Талачынскага гар. Дома культуры, «Нэкст» і тэлестудыя «Вектар ТБ» у г. Наваполацк, «Белая Русь» у г. Светлагорск, у г. Слонім; Магілёўскага абласнога навук.-метадычнага цэнтра нар. творчасці і культ.-асветнай працы, «Эксперымент» у г. Крычаў. Перыядычна працуюць індывідуальныя кінааматары. Па ініцыятыве незалежнай відэакінастудыі «Таццяна» разам з Бел. саюзам кінематаграфістаў у 1996— 2004 праведзены 8 нац. кінафестываляў аматарскіх фільмаў. А.П.Бабкова. Літ.: Ш а у р а Р.Ф. Самадзейнае выяўленчае мастацтва Беларусі: Жывапіс, графіка, скульптура. Мн., 1995; М а к а р а в а А., С і в у р а в а Л. Аб шляхах фарміравання фестывапьных традыцый ў самадзейнай мастацкай творчасці // Весн. Бел. дзярж. інта праблем культуры за 1998 г.: Навуковаметад. зб. Мн., 1999; С к а р а х о д а ў У.П., П ы ж І.В. Сацыякультурныя працэсы ў народнай мастацкай творчасці // Беларуская культура сйння. Мн., 2003; Статыстычны партрэт культуры Беларусі: Агляд тэатр.-відовішчных і культ.-асветніцкіх устаноў сістэмы М-ва культуры Рэсп. Беларусь. Мн., 2003; А л е к с ю т о в н ч Л.К. Бапетмейстер Константнн Алексютовнч. Мн., 1984; Ч у р к о Ю.М. Белорусскнй сценнческнй танец. Мн., 1969; Я е ж. Белорусскнй народный танец. Мн., 1972; Я е ж. Белорусскнй хореографнческнй фольклор. Мн., 1990; Гісторыя беларускага тэатра. Т. 1—2. Мн., 1983—85; П я т р о в і ч С.А. Народныя тэатры Беларусі. Мн., 1966; Я г о ж. Тэатральная самадзейнасць Савецкай Беларусі. Мн., 1972; П а ш к н н Ю.А. Русскнй драматнческнй театр в Белорусснн XIX в Мн., 1980.

Гісторыя рэлігіі і рэлігійных устаноў на Беларусі. Канфесіянальная гісторыя і структура Беларусі абумоўлена яе геапалітычным становішчам на стыку зах. і ўсх. цывілізацый, існаваннем і пачарговым дамінаваннем усх. ці зах. хрысціянскіх традыцый. Для бел. грамадства характэрна поліканфесіянальнасць. Тут пашыраны розныя хрысціянскія канфесіі: праваслаўная, рымска-каталіцкая, грэка-каталіцкая, пратэстантызм; а таксама рэліг. аб’яднанні іудзеяў, мусульман, стараабраднікаў і інш. Стараж. рэлігіяй беларусаў, якая ахоплівала ўсю сферу духоўнай і матэрыяльнай культуры, было язычніцтва. Яно існавала не адасоблена ад вераванняў суседніх слав. народаў, у ім старыя вераванні пастаянна дапаўняліся новымі. Звесткі аб поўным пантэоне стараж.-слав. багоў вельмі абмежаваныя. Вядомы вышэйшыя праслав. божаствы: Сварог (бог неба), Пярун (бог грому і маланкі), Вялес (бог жывёлагадоўлі), Дажбог (бог сонца і агню, земляробства), Хорс (бог сонца), Ярыла (бог плоднасці, прыбытку); больш ніжэйшыя божаствы (Род, Чур), божаствы, звязаныя з гасп. цыкламі і сезоннымі абрадамі (Зюзя, Цаца, Ляля, Цёця, Жыжаль, Жыцень), жаночыя божаствы (Макош і інш.). Існавалі божаствы, якія мелі абстрагаваныя функцыі: Доля, Ліха, Праўда, Крыўда, Трасца, Смерць і інш.; а таксама персанажы, якія знайшлі ўвасабленне ў казках і фальклоры (баба Яга, Кашчэй, Цмок, Цуда-Юда, лясны цар, вадзяны цар), розныя міфалагічныя істоты — персанажы нячыстай сілы, духаў, жывёл, звязаныя з міфалагічнай прасторай ад дома да лесу, балота, поля і г.д. (дамавікі, злыдні, лесуны, вадзянікі, палевікі, русалкі, ліхаманкі, мары і інш.). Пасля прыходу на ўсходнеслав. землі хрысціянства ў 10 ст. шэраг язычніцкіх свят і абрадаў нар. календара зліліся з пэўнымі хрысц. святамі (суадноснымі па часе), атрымалі новыя назвы, да іх зместу дадалі хрысц. дагматыку.Так, стараж.-бел. калядны цыкл быў зліты з Раством Хрыста; веснавыя язычніцкія святы ўвайшлі ў склад Вялікадня; лет-

нія — у склад Тройцы, нараджэння Іаана Хрысціцеля, Пятрова і Ільіна дня; восеньскія, у т.л. Дзяды, зліліся са Спасам, Пакровам Багародзіцы. Культы язычніцкіх слав. багоў былі выцеснены святамі ў гонар розных хрысціянскіх святых. Вышэйшыя персанажы слав. міфалогіі сталі разглядацца як адмоўныя ці атаясамлівацца з хрысц. святымі (Пярун са святым Ільёй, Вялес са святым Уласам, Ярыла са святым Юрыем і г.д.). Ніжэйшыя ўзроўні язычніцкай міфалогіі, як больш устойлівыя, стварылі складаныя спалучэнні з хрысціянствам. У нар. вераваннях і магічна-абрадавай практыцы захаваліся дэманалогія (вера ў лесуна, дамавіка, шматлікіх злых духаў — нячысцікаў); культ продкаў (дзядоў). Рэшткі язычніцтва дайшлі да нашага часу ва ўяўленнях, вераваннях, абрадах, звычаях, вуснай нар. творчасці беларусаў. Многія язычніцкія элементы

трывала ўвайшлі ў хрысціянства, ствараючы вельмі складаныя спалучэнні. Стараж. традыцыі знайшлі ўвасабленне ў духоўных вершах (кантычкі, песні з «Богагласніка»), якія выконваліся на Беларусі старцамі-жабракамі і па форме і музычным выкананні працягвалі агульнаслав. традыцыю выканання эпічных песень на славянскія міфалагічныя сюжэты. Стараж. ўсходнеслав. абрады ўвайшлі ў праваслаўныя і уніяцкія святочныя і агульныя чынапаследаванні, якія ўжываліся бел. святарамі ў 16— 18 ст. (напр., «чнн врачевання болезнуюіцнх», малітвы «аб трасавіцах»). Даты нар. календара сталі залежнымі ад хрысціянскага, але ў значнай ступені захавалі язычніцкае паходжанне. Змест гэтых трансфармаваных хрысц. свят у нар. свядомасці заставаўся пераважна ранейшым — язычніцкім, бо іх дастасаванне да хрысціянскіх адбывалася па

700

РЭЛІГІЯ

форме, а не па сутнасці і структуры. Народ па-свойму асэнсоўваў значную частку царк. свят, што адбілася на існаванні і захаванні язычніцкіх абрадавых элементаў і нават назваў свят у хрысц. календары, аж да нашага часу. Так, у болыпасці рэгіёнаў Беларусі ў праваслаўнага насельніцтва дванадзесятыя і вял. святы маюць наступныя назвы: Стрэчанне — Грамніцы, Пяцідзесятніца — Клечанне, Фаміны тыдзень — Провады, Прапалавінне Пяцідзесятніцы — Сёмушная серада, Узнясенне Гасподняе — Ушэсце, Усекнавенне галавы Іаана Прадцечы — Галавасек, Раство Багародзіцы — Прачыстая ці Малая Прачыстая, Вялікі Чацвер — Жальнік, пярэдадзень Раства — Каляды ці Куцця, пярэдадзень Богаяўлення — Водная Каляда, а пярэдадзень Новага года — Шчадруха, Пераўтварэнне — Спас, Успенне — Зельная, ці Вялікая Прачыстая, ці Спажа і г.д. Ва ўсіх вялікіх святах хрысц. календара захавалася сувязь з сезонамі года (як, напр., упрыгожанне інтэр’ераў храмаў у час суадносных свят зелянінай: галінкамі дрэў і лісцем — на Тройцу; асвячэнне першых квітнеючых дрэў (вярбы) — на Вербную Нядзелю; асвячэнне садавіны, гародніны, мёду і збожжа — на тры Спасы; асвячэнне і ўдзячнасць Богу за сабраны ураджай на каталіцкія і праваслаўныя восеньскія святы, пратэстанцкія Дні Жніва і інш.). Абавязковае памінанне памерлых, што паходзіць ад усходнеславянскага культу продкаў, прымеркавана да большасці вялікіх свят хрысц. календара, такіх, як Вялікдзень (Радаўніца), Тройца (ТраецкаяСёмушная бацькоўская субота), восеньскіх свят (Дзяды, Асяніны, ці Змітраўская бацькоўская субота, і каталіцкі Дзень Задушны). Болыпасць язычніцкіх па паходжанні абрадаў маюць на мэце забеспячэнне дабрабыгу сям’і і добрага ўраджаю, прыплоду жывёлы і пазбаўленне ад хвароб, сурокаў, нячыстай сілы і варажбы. Тая ж іх сутнасць захавалася і ў хрысц. па форме і язычніцкіх па сутнасці абрадах. Працэс хрысціянізацыі ўсх. славян быў даволі складаны і доўгі. У выніку адаптацыі хрысціянства да славянскаязычніцкіх духоўных традыцый і культурных каштоўнасцей склаўся рэліг. сінкрэтызм (зліццё царк. і нар. язычніцкай традыцыі), які захоўваецца на працягу многіх стагоддзяў ва ўсх.-слав. народаў, у т. л. ў беларусаў. Увядзенне хрысціянства ва ўсходнеслав. землях палажыла канец афіц. існаванню язычніцтва. Хрысц. місіянерская праграма

Ефрасіння, князйўна Полацкая. Гравюра 19 ст. са старажытнага абраза ў Спаса-Ефрасіннеўскім манастыры.

прадугледжвала барацьбу з язычніцтвам — знішчэнне язычніцкіх капішчаў і ідалаў і будаўніцтва на іх месцы хрысц. храмаў. Гісторыя праваслаўнай царквы на бел. землях пачалася з запазычання царк. традыцыі Усх. (Візантыйскай) царквы, разам з догматамі, клірам, святамі і абрадамі. Ужо ў канцы 10— 11 ст. на бел. землях стварыліся епіскапскія кафедры, сфарміраваліся пэўныя эле-

Полацкая Спаса-Ефрасіннеўская царква. 12 ст.

менты богаслужэння, якія ў агульных рысах дайшлі да нашых часоў (пераняты ад Візантыі каляндар асноўных і дванадзесятых свят з іх канонам, літургіяй, царк. паданнем і спевамі на царк,славянскай і грэча'скай мовах). Калыскай хрысціянства на Беларусі лічыцца стараж. Полацк. Полацкая епархія ўзнікла ў 992 і знаходзілася ў юрысдыкцыі Кіеўскіх мітрапалітаў. Першы вядомы полацкі епіскап Міна (згадваецца ў летапісах пад 1105) доўгі час быў манахам Кіева-Пячэрскага манастыра. У 10— 11 ст. у Полацку пабудаваны храмы. У ліку найб. старажытных храмаў на бел. землях лічыцца царква Багародзіцы, пабудаваная ў 1001 у Друцку (горад Полацкага княства). У Лаўрэнцьеўскім летапісе пад 1007 згадваецца царква Багародзіцы ў Полацку. У сярэдзіне 11 ст. пры Усяславе Брачыславічу ў Полацку пабудаваны Сафійскі сабор, які на працягу некалькіх стагоддзяў заставаўся кафедральным храмам полацкіх епіскапаў і духоўным сімвалам горада. На бел. землях аформілася манастырская арг-цыя. Паводле сведчання летапісных крыніц, першы манастыр заснаваны ў час праўлення кіеўскага вял. князя Уладзіміра яго жонкай полацкай княжной Рагнедай (у манастве Анастасія) у стараж. Ізяслаўлі (сучасны г. Заслаўе). Самы стараж. з манастыроў Міншчыны — Спаса-Вазнясенскі заснаваны ў канцы 10 — пач.

11 ст. У Полацкім княстве перыядам росквіту манаскага жыцця лічыцца 12 ст., якое звязана з дзейнасцю Ефрасінні Полацкай. У 11— 13 ст. фарміраваліся новыя айч. святы, звязаныя з ушанаваннем гіст. асоб (напр., прападобнай Ефрасінні Полацкай і епіскапа Кірылы Тураўскага), складаліся замест грэчаскіх свае царк. песнапенні, каноны і стыхіры, з суайчыннікаў фарміраваўся і праваслаўны клір, які ў паўсядзённым жыцці і ў час богаслужэння карыстаўся зразумелай для народа мовай. Разам з хрысціянствам на бел. землях пачала распаўсюджвацца богаслужэбная літаратура. Хрысціянізацыя паводле праваслаўнага абраду мела тую перавагу, што ўсх. царква не звязвала богаслужэнне моўным канонам. Візантыйская царква дапускала выкананне ў богаслужэнні любой некананічнай мовы. Богаслужэбная літаратура, якая прыйшла з Візантыі, перакладалася на слав. мову. Яна была даволі разнастайнай і складалася з царк. песнапенняў (канонаў, стыхіраў, кандакоў, ікасаў патрыярха Сафронія, Іаана Дамаскіна, Грыгорыя Назіянзіна), твораў Афанасія Александрыйскага, Васіля Вялікага, Іаана Златавуста, Яфрэма Сірына, «Златаструя», складзенага ў Балгарыі пры ца-

ру Сімяоне ў 10 ст.; розных мінеяў, пралогаў, палеяў, апокрыфаў і інш. Неабходныя для богаслужэння кнігі (Евангелле, Апостал, Служэбнік, Часаслоў, Псалтыр, Актоіх), перакладзеныя на царкоўнаславянскую мову яшчэ Кірылам і Мяфодзіем, перайшлі ад паўд. славян. Праваслаўе было дамінуючай рэлігіяй ў Вялікім княстве Літоўскім (ВКЛ) на працягу 13— 16 ст. Першапачаткова праваслаўная царква ў ВКЛ падпарадкоўвалася Кіеўскай, потым Маскоўскай мітраполіі. У 1415 пры вялікім князю Вітаўце створана самастойная Літоўская (Кіеўская) мітраполія на чапе з мітрапалітам Грыгорыем Цамблакам. Да 1686 яна падпарадкоўвалася канстанцінопальскаму патрыярху. У яе ўваходзілі 8 епархій ВКЛ. У 16— 17 ст. бел. праваслаўная царква імкнулася да незалежнасці ад Маскоўскай мітраполіі. Сфарміраваліся некаторыя спецы-

6Ы Л 0Ж Ш

РЭЛІГІЯ

Праваслаўны царкоўны дзеяч Рэчы Паспалітай Пётр Магіла.

ЛОКТОЙЬЙ

фйНЦНСКОШ ЙІОРННОЬ

йзолчшго т лі по ЛОЦЫЫ. 60ГЗ К05ТН н Л Ь Д Ш І ІІоПОЛНТЫЫЬ

КАОбйыз нчз'іань:-

Жыровіцкі абраз Маці Божай. Тытульны ліст «Бібліі» Ф.Скарыны. 1519. фічныя рысы бел. праваслаўных свят і святочныя дні, прысвечаныя новым славянскім святым, існавалі братчыны, ушаноўваліся пятніцы. У гэты перыяд складзены вельмі пашыраныя пазней на Беларусі песні да свят Гасподніх і Багародзічных, якія сабраны ў зб-кі «Багагласнік» і «Песні благагавейныя». Яны выконваліся ў час царк. службаў (пры хрэсных шэсцях, літургіі) і маглі нават замяняць сабой богаслужэнні (напр., песні на Раство Хрыстова). Значнае месца займалі выданні кніг Свяшчэннага Пісання і катэхізацыйных тэкстаў на старабел. мове. Гэта найперш выданні Францыска Скарыны: «Апостал» (Віль-

Хрышчэнне Міндоўга. Гравюра 19 ст.

701

ня, 1525), «Малая падарожная кніжка» (Вільня, каля 1525), «Біблія» (Прага, 1517— 19). Сярод інш. беларускамоўных выданняў «Евангелле вучыцельнае» (Заблудаў, 1568); пераклад Евангелля (1556—61), выкананы па даручэнні княгіні Анастасіі Гальшанскай; «Катэхізіс», падрыхтаваны Лаўрэнціем Зізаніем (Масква, 1627); «Праваслаўнае спавяданне веры» Кіеўскага мітрапаліта Пятра Магілы (Кіеў, 1640); «Псалтыр рыфматворная», выдадзеная Сімяонам Полацкім (Масква, 1680); «Катэхізіс» Феафана Пракаповіча, перакладзены ў 1757 свяціцелем Георгіем (Каніскім); «Катэхізіс», падрыхтаваны святаром Міхалам Баброўскім; шматлікія багаслоўскія працы накшталт «Веры праваслаўнай» (Вільня), «Кантычка» (Полацк) і інш. Аформіўся культ цудатворных абразоў Божай Маці (Жыровіцкі, Бялыніцкі, Віленскі, Пачаеўскі і інш.), якія напачатку ўшаноўваліся праваслаўнымі вернікамі, потым таксама уніятамі і католікамі. Да гэтых святынь адбываліся паломніцтвы, з імі праводзіліся ўрачыстыя шэсці, яны пакінулі значны след у бел. праваслаўным календары. У 13— 14 ст. на тэр. Беларусі пачала пашырацца і рымска-каталіцкая царква. Паводле сведчанняў летапісцаў, пачатак фарміравання бел. каталіцкай традыцыі — час княжання ў ВКЛ Міндоўга (сярэдзіна 13 ст.). Трывала рымскакаталіцкая царква замацавалася ў ВКЛ пры вял. кн. Ягайле, калі ён сам прыняў каталіцтва і заснаваў Віленскае біскупства. Да 1500 на Беларусі (паводле падлікаў гісторыкаў) існавала 90 каталіцкіх парафій. Каталіцтва атрымала большае пашырэнне сярод літоўцаў, палякаў, латышоў, яцвягаў і прусаў, якія ў сярэдневякоўі аселі ў.паўн.-зах. раёнах Беларусі; меншае — сярод беларусаў,

702

РЭЛІГІЯ

дзе каталіцтва распаўсюджвалася ў гэты перыяд (за выключэннем вышэйшага саслоўя) шляхам змешаных шлюбаў. У 1-й пал. 16 ст. пабудавана шмат касцёлаў, у 1550 дзейнічалі 152 парафіі. Адначасова складваўся культ каталіцкіх бел. святых, шануемых абразоў, падзей нац. гісторыі, сваіх свят, асаблівасцей календара. Атрымала распаўсюджанне богаслужэбная літаратура на лацінскай мове, на якой у каталіцкіх храмах таксама праводзілася літургія. У паўсядзённым жыцці каталіцкі клір на тэр. ВКЛ, які складаўся з палякаў, беларусаў і літоўцаў, карыстаўся дзярж. мовай ВКЛ — старабеларускай. Пасля Крэўскай уніі 1385 праваслаўная царква ў ВКЛ была пазбаўлена ранейшых правоў і прывілеяў (вернуты вял. князем Казімірам). У 16 ст. большасць насельніцтва ВКЛ спавядала праваслаўную веру, у т.л. сярод эліты праваслаўнымі лічылася каля 70%. Пасля Люблінскай уніі 1569 пачалося актыўнае і масавае распаўсюджанне каталіцкай царквы на бел. землях. Барацьба паміж зах. і ўсх. хрысціянскімі традыцыямі ў 1-й пал. 17 ст. скончылася перамогай заходняй. Катапіцкая царква здолела вярнуць сабе парафіі і храмы, страчаныя ў выніку рэфармацыйнага руху. Паводле даных Віленскага сінода, у 1669 у 13 дэканатах паўн.-зах. Беларусі і ў зах. частцы Полацкага дэканата існавапа 165 парафій. Акаталічванне насельніцтва суправаджалася паланізацыяй, якая ў большай ступені закранула магнацка-шляхецкае саслоўе ВКЛ. У 1696 прынята пастанова, якая канчаткова выцесніла бел. мову са справаводства, замяніўшы яе на польскую. Паланізацыя закранула і каталіцкую богаслужэбную літаратуру, і клір. На тэр. ВКЛ акрамя кананічнай асновы і прыкладнай аднастайнасці абраднасць набыла мясц. рысы, звязаныя са з ’яўленнем культу асабістых святых (напрыклад, св. Казіміра, св. Станіслава Косткі, св. Андрэя Баболі і інш.), сваіх парафіяльных свят і іх рэгіянальных асаблівасцей; асабістага культу і гісторыі цудатворных абразоў Божай Маці. У ВКЛ большасць цудатворных абразоў аднолькава шанавалася католікамі, праваслаўнымі і уніятамі. У 1-й пал. 16 ст. з Зах. Еўропы на бел. землі пашырылася буйное адгалінаванне хрысціянства — пратэстантызм, яго кірункі — кальвінізм, лютэранства, арыянства — атрымалі даволі шырокае распаўсюджанне сярод усіх слаёў насельніцтва. Найб. пашырэнне атрымала рэфармацтва (кальвінізм), прапагандыстам і патронам якога быў

Выява св Казіміра на абразе Тракельскай Маці Божай. 17 ст. 3 в. Тракелі Гродзенскай вобл.

Кальвінісцкі дзеяч ВКЛ М.Радзівіл (Чорны). першы саноўнік дзяржавы, рэгент каралеўства, князь Мікалай Радзівіл Чорны. Яго намаганнямі ў 1553 у Вільні заснавана 1-я пратэстанцкая абшчына, а ў канцы 1550-х г. такія абшчыны ўзніклі ў Нясвіжы, Брэсце, Клецку, Койданаве, Мордах і інш. Крыніцы сведчаць, што рэфармацкі рух меў вялікі размах. На тэр. Рэчы Паспалітай ён спынены толькі ў 17 ст. ў выніку моцнага процідзеяння каталіцкай царквы, асабліва ордэна

езуітаў. Да пач. 17 ст. з 180 рэфармацкіх збораў 6 акруг Беларусі і Літвы засталіся 93 цэрквы, да пач. 18 ст. — 48, а з 32 цэркваў Беларускай акругі — толькі 2, таму бел. дыстрыкцыя была скасавана. Рэфармацыя на Беларусі мела нац. рысы і зрабіла значны ўклад у яе гісторыю і культуру. Сведчанне таму і богаслужэнні на бел. мове, і пратэстанцкія пераклады Свяшчэннага Пісання («Евангелле» Васіля Цяпінскага, «Катэхізіс» Сымона Буднага і інш.). У 16— 17 ст. на Беларусі пачала распаўсюджвацца уніяцкая (грэка-каталіцкая) царква. На Брэсцкім саборы 1596 заключана царкоўная унія, і болылая частка праваслаўнага епіскапата ВКЛ была падпарадкавана вярх. ўладзе папскага прастола. У час станаўлення уніі і яе пацвярджэння ў Рыме папам замацаваны за уніятамі ўсе ранейшыя богаслужэбныя кнігі, з усімі таінствамі, службай, абрадамі і цырымоніямі ўсх. царквы ў тым выглядзе, у якім яны былі да уніі, а таксама царкоўнаслав. і бел. мовы набажэнства і казанняў. Пачапіся прыцясненні і праследаванні праваслаўнага насельніцтва, звязаныя з прымусовым распаўсюджаннем уніяцкай царквы на тэр. ВКЛ. Нягледзячы на процістаянне праваслаўных вернікаў, уніяцтва даволі хутка пашырылася ў ВКЛ. У 17— 18 ст. унія стала найбольш распаўсюджанай сярод насельніцтва ВКЛ. На 1790 на бел. землях Рэчы Паспалітай католікі складалі 15% ад усяго насельніцтва, уніяты — 70%, праваслаўныя — 6%. На бел. мове выдавалася уніяцкая рэлігійная літаратура, развіваліся бел. іканаграфія, музыка, архітэктура. Пасля Замойскага сабора 1720 пачаўся працэс паланізацыі і пранікнення каталіцкіх элементаў ва уніяцкую абраднасць і богаслужэнне. Адбыліся змены і ва уніяцкім календары: з’явіліся каталіцкія святы, пад уплывам базыльян у богаслужэнне стала ўводзіцца польская мова. У сувязі з пераходам большасці насельніцтва ва уніяцтва, а большасці магнатаў і шляхты ў каталіцтва ў праваслаўнай царкве таксама адбыліся значныя змены. У 1686 са згоды канстанцінопальскага патрыярха Кіеўская мітраполія падпарадкавана Маскоўскаму патрыярхату. Кіеўскія мітрапаліты сталі прызначацца маскоўскімі патрыярхамі (з 1723 Свяцейшым Сінодам).

17— 18 ст. адметныя з’яўленнем вялікай колькасці славутых асоб, прадстаўнікоў праваслаўнай царквы ВКЛ — братоў Зізаніяў, архімандрыта Лявонція Карповіча, Мялеція Сматрыцкага, ігумена Афанасія Філіповіча, Сімяона Полацкага і інш., многія з якіх пазней кананізаваны і ўвайшлі ў Сабор бел. святых.

3 14 ст. на Беларусі існавалі і інш. этнаканфесіянальныя групы: яўрэі-іудзеі, татары-мусульмане. Першыя групы яўрэяў эмігрыравалі на бел. землі з Германіі, Полынчы і Украіны. У канцы 18 ст. на землях ВКЛ было больш за 300 тыс. яўрэяў-іудзеяў. У асобных гарадах і мястэчках Беларусі іх колькасць дасягала 40 і нават 80%. Пасля далучэння Беларусі да Рас. імперыі для яўрэяў была вызначана т. зв. «мяжа аселасці», якая ахоплівала і бел. землі. Да 1897 колькасць яўрэйскага насельніцтва ў бел. губернях павялічылася да 1202 тыс. чал. У асноўным гэта былі прадстаўнікі артадаксальнага іудаізму, частка спавядала хасідызм. У канцы 19 — пач. 20 ст. каля 60% яўрэяў пражывала ў гарадах, што паўплывала на гарадскую культуру на Беларусі. У канцы 14 ст. на тэр. ВКЛ з’явілася этнаканфесіянальная група татараў-мусульман. Асн. цэнтрамі іх рассялення былі раёны Клецка, Мінска, Слуцка, Койданава, Гродна, Іўя, Давыд-Гарадка, Навагрудка, Ашмян і інш. Колькасць бел. татараў па розных звестках складала ад 30 да 60 тыс. чалавек. Яны сгавядалі іслам суніцкага кірунку Абу Ханіфа (ханіфіты).

3 сярэдзіны 17 ст. на тэр. Беларусі перасяліліся прадстаўнікі этнаканфесіянальнай групы рус. стараабраднікаў (папоўцы і беспапоўцы), якія знайшлі тут прытулак ад ганенняў пасля царк. рэформы ў Расіі патрыярха Нікана. Пасля далучэння бел. зямель да Рас. імперыі канфесіянапьная структура стала мяняцца. Напярэдадні 3 падзелаў Рэчы Паспалітай на Беларусі заставалася толькі 1 праваслаўная епархія з епіскапскай кафедрай у Магілёве. У 1793 створана Мінская праваслаўная епархія. Пазней адноўлена дзейнасць старых епіскапскіх кафедраў і створаны новыя. У адпаведнасці з указам 1795 Кацярыны II пачаўся працэс пераходу уніятаў у праваслаўе. Да праваслаўнай царквы быў далучаны 721 прыход з 463 святарамі і прыхаджанамі. Паводле афіц. даных у пач. 19 ст. да праваслаўнай царквы далучылася больш за 2 мільёны былых уніятаў. У 1839 Полацкі царк. сабор абвясціў «уз’яднанне» уніятаў з праваслаўнай царквой. Уніяцтва фактычна было забаронена. У выніку да праваслаўнай царквы дапучана каля 1607 прыходаў і 1600 тыс. вернікаў. Былым уніятам пакінуты толькі абрады і звычаі, якія «не супярэчылі сутнасці праваслаўя». Каб дасягнуць аднастайнасці ў царк. абраднасці бел. і рус. праваслаўных вернікаў, распаўсюджваліся рас. богаслужэбныя выданні, якія павінны былі замяніць старыя, часоў ВКЛ. Пачалося распаўсюджванне

р э л іг ія

Кальвінскі збор (рэфармацкая царква) у в. Асгашын Карэліцкага раёна Фота пач. 20 ст.

Сінагога ў Слоніме. 17 ст.

Мячэць у Іўі.

703

святынь, звязаных з імёйамі рас. святых і дзеячаў царквы. У іх гонар будаваліся цэрквы, асвячаліся прастолы, многія рас. абразы пачапі шанавацца як цудатворныя. Адначасова праводзілася афіц. палітыка русіфікацыі, для чаго павінна была прычыніцца і царква. Паводле сведчанняў рас. святароў, якія служылі ў бел. прыходах, праваслаўная абраднасць мела тут яўныя сляды ўплыву каталіцкай і уніяцкай абраднасці, старыя богаслужэбныя кнігі нярэдка былі таксама уніяцкага паходжання, па якіх да 1880-х г. служылі «тысячы праваслаўных святароў Заходняга Краю Расіі». На далучанай да Рас. імперыі ў 1772 тэр. Беларусі ў 1773 створана Беларуская рымска-каталіцкая епархія (з 1782/83 — Магілёўская архіепархія), якой былі падпарадкаваны кляштары і касцёлы. У Расіі апынуліся каля 100 тыс. католікаў лацінскага і 800 тыс. грэка-каталіцкага абрадаў: першыя падлягалі юрысдыкцыі архібіскупа магілёўскага, другія — свайго мітрапаліта кіеўскага. Катапіцкае насельніцтва лацінскага абраду ў тагачаснай канфесіянальнай структуры Беларусі складала 14— 15% (ад агульнай колькасці насельніцтва ў 1795 каля 3 млн.). У 2-й пал. 19 ст. ў прылеглых да літоўскай мяжы Браслаўскім, Лідскім, Ашмянскім, Радунскім і Свірскім дэканатах католікі складалі пераважную большасць насельніцтва, іх колькасць ва ўсх. і паўд. напрамку паступова змяншалася да некалькіх працэнтаў. Паводле статыст. звестак у 1781 на Беларусі католікаў было 428,9 тыс. чал. У 1801 для кіравання лацінскай царквой у Рас. імперыі ўтворана Рымска-каталіцкая духоўная калегія. У 19 ст. сярод насельніцтва Беларусі было каля 4/5 праваслаўных вернікаў (з далучанымі уніятамі) і */5 католікаў; каталіцтва, як і раней, было найб. распаўсюджана сярод магнатаў і шляхты. На абмежаванне дзейнасці каталіцкай царквы ў Рас. імперыі паўплывапа паўстанне 1830—31, у якім актыўны ўдзел прынялі каталіцкае духавенства і манаства. Указам ад 19.7.1832 у зах. губернях скасавана 199 кляштараў, уведзена цэнзура на царкоўныя казанні.

3 прычыны пераходу уніятаў у каталіцтва 31.12.1839 выдадзена распараджэнне дэпартамента духоўных спраў замежных веравызнанняў віцебскаму, смаленскаму і магілёўскаму ген.-губернатару князю Далгарукаму «аб мерах па спыненні пераходу з праваслаўя ў каталіцтва». У 1864 пры Мін-ве ўнутр. спраў Рас. імперыі былі распрацаваны статыстычныя матэрыялы аб канфесія-

7 04

р э л іг ія

нальнай структуры Беларусі: у 5 губернях (Віленскай, Віцебскай, Гродзенскай, Магілёўскай і Мінскай) было 2502,1 тыс. праваслаўных, 1333,7 тыс. католікаў, 19 951 пратэстант, 37 121 старавер і 463 217 іудзеяў. Найб. падрабязныя звесткі па веравызнанні былі атрыманы ў выніку ўсеагульнага перапісу насельніцтва Рас. імперыі ў 1897. У 40 паветах з большасцю бел. насельніцтва 66,6% адносілі сябе да праваслаўнага веравызнання (у т. л. 62,3% беларусаў), 18,1 % — да каталіцтва (12, 4% беларусаў), 13,5% — да іудаізму, 1,8% — да астатніх рэлігій. Найбольш праваслаўных было сярод жыхароў Магілёўскай губ. (83,1% , у т.л. 80,6% беларусы); католікаў — у Віленскай губ.

(58,8%; 32,8% беларусы). У 5 бел. губернях пражывала 5114,7 тыс. праваслаўных, 1947,6 тыс. католікаў, 83 022 стараверы (у Віцебскай губ.), 1209, 8 тыс. іудзеяў, 13 877 мусульман (разам з Валынскай і Ковенскай губ.). Спробы царскіх улад прымусіць ксяндзоў весці набажэнствы на рус. мове не мелі поспеху. У канцы 19 — пач. 20 ст. пачаўся працэс нац. абуджэння, фарміравання нац. самасвядомасці, з’явіліся пераклады Свяшчэннага Пісання і каталіцкай рэліг. літаратуры на бел. мову (катэхізісы, малітоўнікі, кантычкі і г.д.). У канцы 19 — пач. 20 ст. на Беларусі з’язіліся новыя пратэстанцкія кірункі: баптызм (з 1880-х г.), евангельскае хрысціянства, ці пашкоўшчына, містычнае вучэнне Кандрація Маляванага, адвентызм сёмага дня (з 1910). Іх пашырэнне на Беларусі было вынікам дзейнасці нямецкіх і англійскіх прапаведнікаў, міграцыі сялян і гараджан. У пач. 20 ст. на тэр. Беларусі налічвалася каля 1 тыс. паслядоўнікаў баптызму і евангельскага хрысціянства (часткова сярод ням. каланістаў, у асн. сярод беларусаў), а таксама некалькі дзесяткаў адвентыстаў (у асн. сярод немцаў, якія перайшлі ў адвентызм з лютэранства). У 1920— 30-я г. канфесіянальная гісторыя ўсх. і зах. Беларусі набыла адрозненні, звязаныя з іх рознымі гіст. лёсамі. Аддзяленне царквы ад дзяржавы і школы ад царквы. Пасля ўстанаўлення сав. улады СНК РСФСР выдаў дэкрэт «Аб аддзяленні царквы ад дзяржавы і школы ад царквы», у якім былі абвешчаны дэмакратычныя рэліг. свабоды і правы ўсіх рэліг. аб’яднанняў перад законам, а таксама гарантаваны правы кожнага грамадзяніна спавядаць любую рэлігію ці не спавядаць ніякай. Аднак паступова ўмовы для рэліг. дзейнасці на тэр. БССР рэзка пагоршыліся.

Рымска-каталіцкі царкоўны дзеяч З.Лазінскі.

8.4.1929 ВЦВК РСФСР выдаў пастанову «Аб рэлігійных аб’яднаннях», якая замацавала абавязковую рэгістрацыю рэліг. т-ваў; дзейнасць рэліг. арг-цый абмежавана задавальненнем рэліг. запатрабаванняў вернікаў у межах малітоўных дамоў; забараняліся місіянерская дзейнасць, рэліг. прапаганда, матэрыяльная падтрымка цэркваў і інш. Адзначаюць 3 хвалі ганенняў на ўсе канфесіі: 1929— 30, 1932— 34, 1936— 38. У гэтыя гады ў сав. Беларусі вялася жорсткая барацьба з рэлігіяй: зачыняліся цэрквы і манастыры (пазней іх перабудавалі ў сховішчы, клубы, школы і інш. ўстановы); падвергнуты ганенням духавенства, манахі, вернікі (незалежна ад веравызнання). Канфесіі страцілі значную частку сваіх малітоўных будынкаў, цэркваў, касцёлаў; храмы былі разрабаваны, знікла шмат культавых рэчаў, сярод якіх былі і свяшчэнныя (у 1921 у вернікаў адабрана сярэбраная рака і крыж прападобнай Ефрасінні — аб’екты пакланення і паломніцтваў). Паводле звестак камісіі па аддзяленні царквы ад дзяржавы на 1.1.1930 на тэр. Беларусі яшчэ дзейнічала 1766 рэліг. аб’яднанняў: 1022 праваслаўныя, 111 рымска-каталіцкіх, 547 іудзейскіх, 86 пратэстанцкіх; у 1930 — 31 пад культурныя і гасп. ўстановы былі перададзены 573 праваслаўныя цэрквы, 29 касцёлаў, 366 сінагог, 2 капліцы, 52 малітоўныя дамы. Да канца 1936 на тэр. БССР засталося толькі 11% культавых будынкаў. 23.7.1922 абвешчана Бел. праваслаўная мітраполія на чале з епіскапам мінскім Мелхіседэкам (Паеўскім). Аднак яе дзейнасць хутка заняпала (у 1925 мітрапаліт быў выкліканы ў

Маскву, зняволены ў турму, а потым высланы ў Краснаярск). Пры сав. уладзе ў праваслаўнай царкве было справакавана ўзнікненне т. зв. абнаўленства, якое павінна было аслабіць царк. арг-цыю — разбурыць яе знутры, знізіць аўтарытэт царквы і яе ўплыў на вернікаў. Да 1923 большасць праваслаўных іерархаў вымушана была прыняць абнаўленскае кіраўніцтва, абнаўленцам перададзена большасць дзеючых цэркваў (да 1924 — 500 храмаў). У ліст. 1917 адрадзіла дзейнасць Мінская рымска-каталіцкая дыяцэзія. Аднак пасля ад’езду з Расіі біскупа Дэрбіньі, які ў 1925 афіцыйна прыязджаў з Рыма ў Маскву для ўрэгулявання духоўных спраў каталіцкага касцёла, пачапася хваля арыштаў і рэпрэсій катапіцкага духавенства. Мінскі каталіцкі епіскап Зыгмунд Лазінскі ў 1925 пад пагрозай арышту выехаў у Полыдчу і заснаваў сваю кафедру ў Пінску. Услед за епіскапам з БССР у Польшчу выехапі многія каталіцкія святары. Царк.-рэлігійнае жыццё епархіі хутка сціхла, касцёлы перададзены пад культ.-гасп. ўстановы. Культавыя рэчы вернікі хавалі ў дамах, у лепшым выпадку перадавалі ў музеі. Дэклараваныя гарантыі рэліг. свабод і магчымасць законным шляхам рэгістраваць абшчыны і малітоўныя дамы ў 1-я гады існавання сав. улады выклікалі ажыўленне рэліг. дзейнасці пратэстантаў: былі заснаваны новыя абшчыны, пабудаваны малітоўныя дамы, пачалі дзейнічаць заснаваныя евангельскімі хрысціянамі і баптыстамі калектыўныя гаспадаркі і камуны, выдавалася шмат рэліг. літаратуры. Актыўнасць пратэстанцкіх арг-цый у краіне сустрэла процідзеянне з боку антырэліг. арганізацый, асабліва створанага ў 1925 Саюза ваяўнічых бязбожнікаў СССР (у 1926 створаны яго бел. філіял). У крас. 1929 на II Усесаюзным з’ездзе Саюза ваяўнічых бязбожнікаў прынята рэзалюцыя, у якой абвяшчалася праграма барацьбы з сектанцтвам і канстатавалася, што «р> лігійныя арганізацыі ў асобе іх вярхоў, прапаведнікаў, актывістаў з’яўляюцца палітычнай агентурай і ваенна-шпіёнскімі арганізацыямі міжнароднай буржуазіі». 3 1937 усе абшчыны перайшлі на нелегальнае становішча, шмат вернікаў і прэсвітэраў рэпрэсіравана. У гэты перыяд абраднасць вымушана набыла сямейны, хатні характар і перамясцілася з храмаў ці малітоўных дамоў у дамы вернікаў. Сама сям’я павінна была як бы ператварыцца ў царк. абшчыну, дзе ролю святара з прычыны яго адсутнасці выконваў галава сям’і. Веравызнанне захавалася на ўзроўні ўшанавання найб. вялікіх рэліг. свят і выканання самых неабходных рытуальных дзей-

стваў — малітваў, спеваў, пастоў, рытуальных страў, выканання гал. таінстваў — хрышчэння, вянчання, адпявання. У Полынчы, у складзе якой з 1921 знаходзілася Зах. Беларусь, у 1922 абвешчана (у 1924 кананічна прызнана канстанцінопальскім патрыярхам) Польская аўтакефальная праваслаўная царква на чале з варшаўскім мітрапалітам Дыянісіем. У 1939 у ёй існавала 5 епархій, у т.л. Віленская, Гродзенска-Навагрудская і Палеская. Дзярж. ўлады Польшчы праводзілі актыўную палітыку акаталічвання і паланізацыі праваслаўнага насельніцтва. Шмат цэркваў было зачынена або перададзена католікам (болып як 1300 былых праваслаўных храмаў ператворана ў касцёлы). 3 1921 да 1931 доля праваслаўнага насельніцтва зменшылася з 57,3 да 56,6%. Каталіцкі касцёл у Зах. Беларусі меў прывілеяванае становішча. Канкардат польскай дзяржавы з Папскай курыяй гарантаваў ёй правы і прывілеі. 3 1921 тут існавалі 2 рымска-каталіцкія епархіі: Віленскае архібіскупства-мітраполія і Пінскае біскупства, кожная з іх мела сваю духоўную семінарыю, у Вільні пры ун-це дзейнічаў багаслоўскі факультэт. Паводле перапісу насельніцтва 1931 у Віленскім, Навагрудскім, Палескім ваяводствах з 3465 тыс. жыхароў 1202 тыс.чалавек (34,6%) аднеслі сябе да каталіцкага веравызнання і прызналі польскую мову роднай. Гэта было вынікам таго, што духавенства было польскае і праводзіла актыўную паланізацыю сваіх прыхаджан. Дзярж. ўлады Польшчы актыўна процідзейнічалі аднаўленчаму руху сярод бел. ксяндзоў, пашырэнню беларускамоўнай рэліг. літаратуры і ўжыванню бел. мовы ў набажэнстве. Спроба ксяндзоў Казіміра Сваяка, Язэпа Германовіча, Вінцэнта Гадлеўскага, Адама Станкевіча і інш. ўвесці бел. мову ў набажэнства сустрэла актыўнае процідзеянне іерархаў царквы і нават мясц. шляхты. Была таксама спроба адрадзіць бел. грэка-каталіцкую царкву. У 1920-я г. езуіты заснавалі місіянерскія базы ў Альбярціне, Вільні, Любліне, Дубне і Пінску. Пасля дзесяцігадовай місіянерскай працы ў 1935 уніяты мелі: у Віленскім архібіскупстве 4 прыходы, 7 святароў і каля 3 тыс. прыхаджан; у Пінскім біскупстве 12 святароў і каля 6 тыс. прыхаджан; у Падляшшы 9 святароў і каля 3200 прыхаджан; у Альбярціне (каля Слоніма) 50 місіянераў і каля 300 прыхаджан. Але спробы аднаўлення уніяцтва на Беларусі не спраўдзіліся ў поўнай меры (да 1941 засталіся толькі 3 грэка-каталіцкія абшчыны); ва ўмовах канспірацыі дзейнічаў створаны ў маі 1940 эк-

зархат Беларусі на чале з А.Неманцэвічам. У 1920—30-я г. на тэр. Зах. Беларусі (пераважна на Палессі) у выніку дзейнасці рээмігрантаў і місіянераў з Амерыкі, замежных (нямецкіх, амерыканскіх, англійскіх) місій пашыраліся пратэстанцкія веравучэнні (пяцідзесятніцтва, евангельскае хрысціянства, баптызм, іегавізм, адвентызм). Заснаваныя на Палессі абшчыны існуюць і ў наш час. Пасля ўз’яднання Зах. Беларусі з БССР кіраўніцтва СССР вымушана было лічыцца з вял. колькасцю вернікаў на далучаных землях. Праваслаўнае і каталіцкае духавенства Зах. Беларусі стапа асновай для аднаўлення і развіцця духоўнага і царк. жыцця насельніцтва Беларусі. Быў прадоўжаны працэс фарміравання бел. хрысціянскай традыцыі са сваімі рэгіянальнымі асаблівасцямі. Архіепіскап Панцеляймон (Ражноўскі) прызначаны экзархам Зах. Беларусі і Зах. Украіны і архіепіскапам пінскім і навагрудскім, з ліп. 1940 — правячым архірэем Гродзенска-Вілейскай епархіі. У 2-ю сусв. вайну са згоды ням. акупацыйных улад на тэр. Беларусі адчынены праваслаўныя і каталіцкія храмы, дзейнічалі пратэстанцкія абшчыны (у асн. ва ўсх. абласцях Беларусі, бо ў заходніх рэлігійныя арг-цыі не спынялі свайго існавання з даваенных часоў). Ням. ўлады, нягледзячы на сваё неадназначнае стаўленне да хрысціянства, разглядалі рэлігію як адзін з ідэалагічных сродкаў барацьбы з бальшавікамі і таму спрыялі дзейнасці рэліг. арг-цый. Усе абшчыны знаходзіліся пад пільным кантролем акупац. улад, якія рэгламентавалі іх дзейнасць, парадак правядзення набажэнстваў і колькасць удзельнікаў. На тэр. акупіраванай Беларусі было ўтворана 6 праваслаўных епархій. У аснову яе дзейнасці былі пакладзены ідэі богаслужэнняў на бел. мове, звароту да старых традыцый (напр., да старога календара), аднаўлення аўтакефаліі Бел. праваслаўнай царквы. У сак.

1942 сабор бел. епіскапаў выбраў мітрапалітам Беларусі епіскапа Панцеляймона, які насуперак жаданню ням. улад і часткі бел. духавенства, не абвясціў Бел. царкву аўтакефальнай. Пад прымусам акупац. улад Панцеляймон быў адлучаны ад кіраўніцтва царквой і зняволены ў манастыр, а кіраванне перададзена яго памочніку архіепіскапу Філафею (Нарко), які 30.8.1942 склікаў Бел. царк. сабор, дзе была прынята заява аб аўтакефаліі Бел. царквы (у маі 1944 сабор бел. епіскапаў абвясціў пастановы сабора 1942 несапраўднымі патой прычыне, што на ім адсутнічалі 2 старэйшыя бел. епіскапы, якіх акупац. ўлады

РЭЛІГІЯ_________________ 705 не дапусцілі на сабор; аўтакефалія не атрымала кананічнаяга прызнання і канстанцінопальскім патрыярхам). У гады вайны адноўлена дзейнасць і каталіцкай царквы ва ўсх. абласцях Беларусі, дзе ў перадваенны час не засталося ніводнага дзеючага касцёла. 15 ксяндзоў аднавілі касцельную дзейнасць у Мінску, Слуцку, Бабруйску, Магілёве і інш. гарадах. Пры актыўным садзейнічанні ксяндзоў В.Казлоўскага, А.Адамовіча, Н. Кушаля пачаты працэс беларусізацыі касцёла. Разам з тым акупанты жорстка распраўляліся з прадстаўнікамі духавенства — праваслаўнага і каталіцкага (бел. і польскага) — па абвінавачанні ў дапамозе сав. партызанам ці польскаму падполлю. Спробы аднавіць уніяцкую царкву ням. ўлады спынілі (экзарх грэка-уніяцкай царквы на Беларусі Неманцэвіч быў арыштаваны, Альбярцінскі манастыр разагнаны, парафія ліквідавана). У час акупацыі значна актывізавалася царк. жыццё пратэстантаў. Пачалі дзейнасць абшчыны, якія існавалі раней, адкрыліся мапітоўныя дамы і баптысцкія школы. У гады 2-й сусв. вайны адносіны сав. улады да рэліг. арг-цый значна змяніліся. Гэта выявілася ў легапізацыі дзярж.-царк. адносін, падтрымцы праваслаўнай царквы, якая садзейнічала агульнанар. патрыятычнаму ўздыму. У 1943— 44 створаны Савет па справах Рус. праваслаўнай царквы і Савет па справах рэліг. культаў, адноўлена дзейнасць Маскоўскага патрыярхата Рус. праваслаўнай царквы (у 1943 пасля доўгага перапынку абраны патрыярх), пачалі выпускаць на волю рэпрэсіраваных раней архірэяў, стаў выдавацца «Журнал Московской патрнархнн». Пасля вайны рост амаль усіх канфесій на Беларусі працягваўся. Духавенства і царк. саветы імкнуліся ўтрымаць тое, што было да гэтага часу набыта. Гэты перыяд адметны павышэннем рэлігійнасці, што звычайна тлумачылася ваен. і пасляваен. цяжкасцямі жыцця, аслабленнем антырэліг. палітыкі сав. улады ў першыя пасляваенныя гады. 3 узмацненнем рэлігійнасці павялічвалася колькасць абрадаў хрышчэння, шлюбу, пахаванняў, актывізавалася дзейнасць святарства; расла колькасць вернікаў. Найб. пашырэнне мела праваслаўная царква, якая была падпарадкавана Маскоўскаму патрыярхату. У 2-й пап. 1940-х г. на вышэйшых іерархічных святарскіх пасадах у Беларусі знаходзіліся прадстаўнікі Маскоўскага патрыярхата: у Мінску архіепіскап мінскі і беларускі Піцірым, у Пінску архіепіскап пінскі і

706

РЭЛІГІЯ

лунінецкі Данііл, у Брэсце і Гродне епіскап брэсцкі (потым гродзенскі) Паісій. У 1949 на Беларусі зарэгістравана 1060 праваслаўных абшчын, найбольш іх было ў Брэсцкай (188) і Баранавіцкай (180), найменш у Віцебскай (26) і Палескай (24) абласцях; дзейнічала 757 праваслаўных святароў, 56 дыяканаў і 564 псаломшчыкі. Рыхтавалі святароў у Мінскай духоўнай семінарыі (у 1949 было 112 навучэнцаў). Праваслаўнае духавенства зах. і ўсх. Беларусі адрознівалася па ўзроўні адукацыі, прафесійнай падрыхтоўцы і ўплыве на вернікаў. Ва ўсх. толькі адзінкі мелі адпаведную падрыхтоўку, адукацыю і маглі чытаць пропаведзі (большасць з іх была рукапакладзена ў час ням. акупацыі), у зах. Беларусі большасць святароў мела не толькі семінарскую адукацыю, але і універсітэцкую. 3 1948 аблвыканкомы пачалі вяртаць малітоўныя будынкі грамадскім арг-цыям, якія іх займалі ў даваенны час. У 1950-я г. пасляваенная хваля развіцця праваслаўных арг-цый на Беларусі часткова спала, хоць рэлігійнасць сярод праваслаўнага насельніцтва заставапася ранейшай. Другой па колькасці абшчын, вернікаў і распаўсюджванні была рымска-каталіцкая царква (РКЦ). Найбольш вернікаў яна мела ў зах. Беларусі. У 1945 тут дзейнічала 325 касцёлаў і налічвалася 692 120 вернікаў, у 1946 — 309 касцёлаў, якія наведвалі 300— 350 тыс. католікаў. Паводле дагавора паміж сав. і польскім урадамі ад 9.9.1944 у Польшчу перасялілася (1944— 48) 274 тыс. жыхароў Беларусі, у т.л. 154 ксяндзы. Пасля гэтага на Беларусі засталося каля 264 тыс. палякаў-католікаў і каля 287 тыс. беларусаў-католікаў. Адносіны сав. улады да касцёла былі адмоўныя. Сав. ўлады абвінавачвалі РКЦ у сувязі з польскай падп. арг-цыяй Арміі Краёвай. Ксяндзоў абвінавачвалі ў антысав. дзейнасці, уплыве на вернікаў з мэтай сабатажу такіх акцый дзяржавы, як калектывізацыя, дзяржпазыка, дзяржпастаўкі, падпіска на дзяржвыданні і інш. Адразу пасля вайны пачалася новая хваля скасавання парафій і абмежавання дзейнасці каталіцкага духавенства і самой царквы. Хваля рэпрэсій ахапіла да 70% каталіцкага кліру. 3 1946 па 1949 колькасць касцёлаў скарацілася на 185, на пач. 1950 засталося 248 каталіцкіх абшчын. Рост пратэстантызму працягваўся. У кастр. 1944 створаны Саюз евангельскіх хрысціян-баптыстаў (ЕХБ), да якога ў жн. 1945 далучыліся хрысціяне веры евангельскай (пяцідзесятнікі). Усесаюз-

і

Мітрапаліт мінскі і слуцкі Філарэт, патрыяршы экзарх усяе Беларусі.

ны Савет ЕХБ выконваў свае функцыі праз абласных упаўнаважаных (пазней старшых прэсвітэраў). У 1949 на Беларусі зарэгістравана 200 пратэстанцкіх абшчын і 16 095 вернікаў, большасць якіх знаходзілася ў зах. абласцях (70%). У 1946 зарэгістравана 9 абшчын (357 чал.) адвентыстаў сёмага дня (АСД), у 1949 зарэгістраваны 4 іх абшчыны (амаль столькі ж было незарэгістраваных). У 1946 дзейнічалі 79 стараабрадніцкіх абшчын: 4 белакрыніцкага кірунку, 1 беспапоўскага, 2 беспапоўцаў-федасееўцаў, астатнія — беспапоўцы паморскага сагласу. Бел. стараабраднікі ў даваенны перыяд страцілі вял. колькасць цэркваў і малітоўных дамоў. I хоць у час акупацыі стараверы вярнулі сабе свае цэрквы, аднак у 1946— 50 колькасць стараверскіх абшчын скарацілася да 32. Пасля вайны на Беларусь пачалі вяртацца яўрэйскія сем’і, якія былі эвакуіраваны на ўсход СССР. Яўрэі-вернікі адразу пачалі хадайнічаць аб стварэнні рэліг. аб’яднанняў і аднаўленні дзейнасці сінагог, таму што ў перадваенны час большасць з іх перададзена пад культ.-асв. ўстановы, а астатнія разбураны і спалены ў гады вайны. Дазвол на рэгістрацыю атрымапі толькі 2 абшчыны — у Мінску і Бабруйску (дзе пазней мясц. ўлады адабралі памяшканне). Яўрэі Беларусі мелі сувязь з Мас-

коўскай сінагогай, адкуль атрымлівалі рытуальна-культавыя рэчы (напрыклад, «эсрыг» — пальмавую галінку з плодам для свята «Кушчы», мацу для пасхальных святкаванняў і інш.). У 1946 наБеларусі існавала некалькі мусульманскіх абшчын (падпарадкаваных Духоўнаму ўпраўленню мусульман еўрапейскай часткі СССР і Сібіры, якое знаходзілася ў Уфе), 9 мячэцяў (напалову менш за перадваенную колькасць), якія наведвалі каля 600 вернікаў. У 1953 засталіся толькі 2 мячэці і 370 вернікаў. Гісторыя дзяржаўна-царк. адносін з сярэдзіны 1950-х г. да сярэдзіны 1980-х г. была вельмі складанай і хутка мянялася. Дэклараваны М.С.Хрушчовым кірунак на будаўніцтва камунізму ў 20-гадовы тэрмін патрабаваў і фарсіраваных дзеянняў у дачыненні да рэлігіі. Асаблівая ўвага засяроджвалася на поўнай забароне рэліг. адукацыі і выхавання непаўналетніх. Выпадкі знаходжання непаўналетніх на рэліг. службах, малітоўных сходах разглядаліся як парушэнне заканадаўства аб культах. Адбыліся змены ў статусе і арганізацыі прыходаў: духавенства праваслаўнай, рымска-каталіцкай царквы і духоўныя настаўнікі старавераў пераведзены на цвёрдыя аклады; кіраванне ў прыходах перададзена выканкомам, якія павінны былі вырашаць усе фінансавыя і гасп. пытанні; святароў фактычна ператварылі ў наёмных асоб, якія маглі быць звольнены і адхілены ад службы ў прыходзе. Пад любымі прычынамі і без іх пачалося масавае закрыццё малітоўных будынкаў. У 1950— 64 у СССР штогод зачынялася ў сярэднім па 420 цэркваў. 3 1959 па 1962 колькасць праваслаўных цэркваў на Беларусі скарацілася з 944 да 732. Некаторыя рэліг. цэнтры пад адм. націскам спынілі сваю дзейнасць (у 1960 Усесаюзны савет адвентыстаў сёмага дня). Пастаяннае ўмяшанне ўлад ва ўнутр. справы царквы выклікапа ўнутраныя разлады, нават расколы. Праваслаўная царква спрабавала прыстасавацца да новых складаных умоў існавання. Святары пачалі спраўляць замест адной абедні дзве (раннюю і познюю), практыкаваць завочнае адпяванне памерлых. За 20 гадоў (1966— 86) праваслаўная царква прайшла шлях ад зніжэння яе вагі ў грамадстве (змяншэнне колькасці яе будынкаў і абшчын, ганенняў і ідэапаг. ўціску) да адноснай стабілізацыі і адаптацыі ў новых умовах існавання. У 1970 на Беларусі засталося 380, а ў 1975 — 373 праваслаўныя абшчыны. Гэтыя лічбы заставаліся амаль што нязменнымі да 1988.

3 1959 узмацніліся меры па абмежаванні дзейнасці каталіцкага духавенства. За 1959— 66 колькасць абшчын рымска-каталіцкай царквы рэзка зменшылася, зняты з рэгістрацыі 80 касцёлаў, на пач. 1967 дзейнічалі 104 касцёлы і 65 ксяндзоў. Каталіцкая царква на Беларусі знаходзілася пад моцным уплывам Ватыкана, які дзейнічаў праз польскі і літоўскі епіскапаты. Пасля рашэнняў II Ватыканскага Сабора аб перакладзе літургіі з латыні на нац. мовы набажэнствы ў бел. касцёлах сталі праводзіць на польскай мове, пацяплелі адносіны паміж каталіцкім і праваслаўным духавенствам. Ад кіраўніцтва ЕХБ улады патрабавалі актыўнага ўключэння вернікаў у грамадскае жыццё (чытання вернікамі прэсы, наведвання імі лекцый, кіно, тэатраў, клубаў). Сталі больш жорсткімі адносіны да абшчын ЕХБ, змешаных з пяцідзесятнікамі: у 1960^—64 «за іншамоўе, прароцтвы, адмаўленне ад службы ў арміі» была знята з рэгістрацыі 31 абшчына. У 1966 дзейнічапа 149 зарэгістраваных і 22 незарэгістраваныя абшчыны ЕХБ. Існавапі і стараабрадніцкія абшчыны. У Гомельскай вобл. на пач. 1961 дзейнічала 31 абшчына беспапоўскага сагласу і адн а— белакрыніцкага. У 1975 колькасць стараабрадніцкіх абшчын знізілася да 24, у 1989 — да 22. Працягвалі сваю дзейнасць групы іудзеяў і мусульман (існавала адзінае мусульманскае аб’яднанне; 250 чал.). Да 1960 існавалі 2 зарэгістраваныя іудзейскія аб’яднанні ў Мінску і Калінкавічах (апошняе знята з рэгістрацыі «за парушэнне заканадаўства аб культах», а сінагога перададзена пад клуб пенсіянераў). Мінская абшчына доўгі час існавала без рабіна і ў 1960— 70-я г. сінагогу наведвала каля 150 чал. У 1975— 77 у саюзных рэспубліках СССР прыняты акты «Аб рэлігійных аб’яднаннях», якія пашырылі магчымасці рэліг. арг-цый і пазбавілі іх ад дробнай апекі з боку ўлад; прыняты меры па пашырэнні правоў Савета па справах рэлігій пры СМ СССР. У 1986— 87 у краіне створаны спрыяльныя ўмовы для дзейнасці рэліг. арг-цый, што прывяло да значнага павышэння іх колькасці: дзейнічалі 370 праваслаўных цэркваў, адзін манастыр (у Жыройіцах), 103 касцёлы (66 з іх у Гродзенскай вобл.), болып за 200 пратэстанцкіх, 23 стараабрадніцкія, 1 іудзейская абшчына ў Мінску і мячэць у Іўі. У крас. 1988 напярэдадні ўрачыстага святкавання 1000-годдзя хрышчэння Русі, адбылася сустрэча патрыярха РПЦ Пімена і членаў Сінода з Генеральным сакратаром ЦК КПСС М.С.Гарбачовым, пасля якой царква атрымала права свабоднай бо-

РЭЛІГІЯ

Архібіскуп мітрапаліт Мінска-Магілёўскай архіепархіі-мітраполіі, апостальскі адміністратар Пінскай рымска-каталіцкай епархіі Казімір Свёнтак.

гаслужэбнай, місіянерскай, духоўнаасветніцкай, дабрачыннай і выдавецкай дзейнасці. Святарам быў адкрыты доступ да сродкаў масавай інфармацыі, у навуч. ўстановы. На працягу 1988 на Беларусі зарэгістравана 29 праваслаўных, 7 каталіцкіх, 3 пратэстанцкія новыя абшчыны. У 1989 у Беларусі дзейнічала 399 цраваслаўных прыходаў. Адноўлены Магілёўская, Пінская і Полацкая епархіі, пачалося сгварэнне Брэсцкай і Гомельскай. На Архірэйскім саборы РПЦ (кастр. 1989) у Маскве прынята рашэнне аб утварэнні Бел. экзархата Маскоўскага патрыярхата, у які ўвайшлі ўсе епархіі з прыходамі і манастырамі на

Вялікдзень у Пакроўскім саборы. Гродна.

1990-я г.

707

тэр. Беларусі. Рашэннем Свяшчэннага сінода Рус. праваслаўная царква на Беларусі атрымала статус Бел. экзархата, а мітрапаліт мінскі і беларускі Філарэт — патрьмршага экзарха Беларусі. У 1989 на базе Жыровіцкага манастыра пачала дзейнічаць праваслаўная духоўная семінарыя. Пры Мінскім епархіяльным упраўленні адкрыліся курсы па падрыхтоўцы рэгентаў, пачаў выходзіць бюлетэнь «Мннскне епархнальные ведомостн» (тыраж 700 экз.). Пачалося ажыўленне рэліг. дзейнасці і рымскакаталіцкай царквы. Адчыняліся старыя і будаваліся новыя касцёлы, аднаўлялася дзейнасць манаскіх ордэнаў, місіянерская дзейнасць, выданне рэліг. л-ры. Усталяванню спрыяльных адносін паміж кіраўніцтвам сав. дзяржавы і рымска-каталіцкай царквой садзейнічала сустрэча М.С. Гарбачова з папам рымскім Іаанам Паўлам II. У 1989 створана Мінская епархія, у якую апостальскім адміністратарам прызначаны ксёндз Тадэвуш Кандрусевіч. У 1989 з Саюза ЕХБ (на Беларусі аб’ядноўваў 187 абшчын) выйшлі пяцідзесятніцкія абшчыны і, па ўзгадненні з Саветам па справах рэлігій, стварылі сваю рэсп. аргцыю, якая аб’яднала 114 абшчын. У пратэстанцкіх арг-цыях было 21 805 вернікаў, у т.л. 9201 евангельскіх хрысціян-баптыстаў, 11 973 пяцідзесятнікаў і 1631 адвентыст. Паводле даных Інстытута сацыялогіі Нац. АН Беларусі ў 1990 доля вернікаў сярод насельніцтва вырасла да 30%; павялічылася колькасць абрадаў: хрышчэння дзяцей у 1,5 раза, вянчання ў 3 разы. Праваслаўная царква на Беларусі налічвала 6 епархій, 603 абшчыны, у т.л. 126 новых; ёй вярнулі будынак жаночага манастыра ў Полацку, дзе пасялілася 20 манашак, а

708

р э л іг ія

пазней сюды пераехалі яшчэ 35 манашак з Жыровіч. Праваслаўныя святары сталі выконваць абрады, якія раней забараняліся ўладамі: асвячэнне жылля, гасп. пабудоў, калодзежаў, аўтамабіляў; адпраўлялі трэбы ў дамах і кватэрах вернікаў. Каталіцкая царква адкрывала новыя прыходы, запрашала святароў з-за мяжы (на 222 зарэгістраваныя абшчыны заставалася толькі 59 мясц. ксяндзоў, 109 запрошаны пераважна з Польшчы); заснавана Гродзенская вышэйшая духоўная семінарыя. У 1991 утвораны новыя царк.-адм. адзінкі — Гродзенская рымска-каталіцкая епархія (у межах Гродзенскай вобл.) і Мінска-Магілёўская архіепархія-мітраполія (архідыяцэзія, у межах Мінскай і Магілёўскай абл.) з падпарадкаваннем апошняй Пінскай рымска-каталіцкай епархіі (у межах Брэсцкай і Гомельскай абл.), у 1999 — Віцебская дыяцэзія (у межах Віцебскай вобл.). Генеральным вікарыем на Пінскі дэканат, які ўключаў 40 касцёлаў, прызначаны К.Свёнтак.

3 пач. 1990-х г. на Беларусі адноўлена дзейнасць грэка-каталіцкай царквы, што звязана з духоўнымі пошукамі часткі інтэлігенцыі і ідэяй пра царкву, у якой набажэнства і культ былі б звязаны з бел. нац. традыцыямі, мовай, сімволікай. Рэліг. абшчыны грэка-католікаў былі нешматлікія; толькі ў Мінску і Полацку вернікі-уніяты звярнуліся ў гарвыканком з просьбай аб рэгістрацыі. Актывізавалі сваю дзейнасць і этнаканфесіянальныя групы стараабраднікаў (зарэгістраваны 2 новыя абшчыны), мусульмане (зарэгістравана абшчына ў Мінску, да 70 чал.), пачалі дзейнічаць 3 іудзейскія абшчыны (акрамя Мінска, зарэгістраваны арг-цыі ў Віцебску і Бабруйску). Працэс канфесіяналізацыі грамадства працягваецца. 3 1988 да 2003 колькасць рэліг. арг-цый павялічылася ў 2,5, а рэліг. кірункаў — у 3 разы. Паводле даных Інстытута сацыялогіі Нац. АН Беларусі доля вернікаў у краіне вырасла да 47— 49 %. Сучасны стан рэлігійных устаноў і рэлігійнасці ў Рэспубліцы Беларусь. Талерантнае прыняцце Беларускай дзяржавай поліканфесіянальнай мадэлі забяспечвае роўныя правы зах. і ўсх. традыцыям, дае магчымасць захавання міру і стабільнасці на бел. зямлі. Статус рэлігіі ў грамадстве павышаецца, фарміруецца новы сацыяльны светапогляд на аснове агульначалавечых каштоўнасцей. На афіц. рэспубліканскіх мерапрыемствах заўсёды прысутнічаюць лідэры і праваслаўнай, і каталіцкай цэр-

Памятны знак у гонар тысячагодцзя праваслаўнай царквы на Беларусі. Заслаўе. 1992.

кваў. Дзейнасць рэліг. абшчын і цэркваў рэгулюецца адпаведнымі статутамі і дзярж. заканадаўчымі актамі. Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь 1994 (са змяненнямі і дапаўненнямі 1996) забяспечвае роўнасць перад законам усіх рэлігій і веравызнанняў. У 1992 Закон Рэспублікі Беларусь «Аб свабодзе веравызнанняў і рэлігійных арганізацыях» (прайшоў міжнар. экспертызу і прызнаны адпаведным міжнар. стандартам; у 2002 у яго ўнесены змены і дапаўненні) абвясціў свабоду рэліг. аб’яднанняў, гарантаваў усім грамадзянам аднолькавыя правы незалежна ад рэліг. прыналежнасці. У Законе акрэслена магчымасць супрацоўніцтва дзяржавы з шэрагам канфесій (у т.л. праваслаўнай, каталіцкай, лютэранскай, іудзейскай і мусульманскай), якія зрабілі істотны ўклад у гіст. развіццё і станаўленне духоўных, культ. і дзярж. традыцый бел.

Полацкі

Спаса-Ефрасіннеўскі

народа. Міжканфесіянальнай згодзе садзейнічае створаны ў студз. 1997 на базе Савета па справах рэлігій пры Кабінеце Міністраў Рэспублікі Беларусь Дзяржкамітэт па справах рэлігій і нацыянальнасцей, які выконвае функцыі не толькі органа кантролю, але і даследчага і каардынацыйнага цэнтра. У Рэспубліцы Беларусь існуе 27 канфесій, на 1.1.2004 зарэгістравана 2863 рэліг. абшчыны. Паводле даследаванняў бел. сацыёлагаў 1994 і 1997 абсапютная большасць рэспандэнтаў-вернікаў лічаць сябе: праваслаўнымі (каля 80 % у 1994 і каля 77,4% у 1997), католікамі (адпаведна 9,9 і 10,4; паводле інш. звестак 14,8%), пратэстантамі (0,7 і 0,4%), іудзеямі (0,3% і 0,4%). У выкананні рэлігійных абрадаў і таінстваў рэгулярна прымаюць удзел 5,5%, зрэдку 37%. Асноўная перадача рэліг. традыцый у бел. грамадстве адбываецца праз удзел у

манастыр. 2000.

святочных набажэнствах. Носьбітамі традыцый з’яўляецца не толькі святарства, але і старэйшае пакаленне, якое ў сям’і выконвае ролю ахоўніка сакральных ведаў. Пашырэнне рэліг. абшчын на Беларусі мае выразна акрэсленую ўнутраную мяжу, якая падзяляе Беларусь на 2 часткі: усх. і заходнюю. Гэтая мяжа супадае з дзярж. граніцай СССР да 1939. Пры гэтым у зах. Беларусі захоўваецца традыцыйны для перад- і пасляваеннага перыяду больш высокі ўзровень рэлігійнасці (каля 70— 80% насельніцтва — веруючыя) і значна большая колькасць абшчын, чым ва ўсходніх абласцях. Праваслаўная царква з ’яўляецца самай вял. канфесіяй на тэр. Беларусі. Па колькасці абшчын і вернікаў сярод інш. рэліг. аб’яднанняў яна займае першае месца. На 1.1.2004 Беларуская праваслаўная царква (БПЦ) аб’ядноўвае 1290 абшчын, 10 епархій, 21 манастыр, 17 брацтваў, 9 сястрынстваў (у 2003 дзейнічала 1040 і будаваліся 144 праваслаўныя храмы). Найб. колькасць праваслаўных абшчын у Брэсцкай (322) і Мінскай (292), найменшая ў Магілёўскай вобл. (911. У рэліг. арг-цыях працуе больш за 1250 праваслаўных святароў. У Жыровічах дзейнічае духоўная семінарыя га падрыхтоўцы святароў, духоўная акадэмія, школа рэгентаў і званароў, вучылішча па падрыхтоўцы псаломшчыкаў. Бел. праваслаўная царква мае 8 перыяд. выданняў і штотыднёвую праваслаўную радыёпраграму «Дабравест». БПЦ арганізацыйна падпарадкавана Маскоўскаму патрыярхату. Узначальвае яе мітрапаліт Філарэт (К.В.Вахрамееў), мітрапаліт мінскі і слуцкі, патрыяршы экзарх усяе Беларусі. БПЦ актыўна падтрымала і ўключылася ў працэс нац. адраджэння. У 1999 Біблейскай камісіяй на бел. мове выдадзены богаслужэбныя тэксты Божай літургіі. У «Беларускім праваслаўным календары», які выдаецца штогод Мінскім Святапетрапаўлаўскім саборам і Брацтвам святых віленскіх пакутнікаў змяшчаюцца трапары і кандакі дванадзесятым святам і святым зямлі беларускай, перакладзеныя на бел. мову. У праваслаўныя святцы месяцаслова і ў «Звод імёнаў святых» унесены 23 бел. новапакутнікі,- кананізаваныя у 1999, і 1000 новапакутнікаў зямлі рускай, кананізаваных у 2000. Бел. святым прысвячаюцца новыя святы, песнапенні, абразы. Спіс бел. святых з кожным годам папаўняецца. Так, 31.1.2001 святы Сінод БПЦ прылічыў да мясцовашанаваных святых архідыякана, экзарха Усяленскага патрыярхата Нікіфара Кантакузена, кіеўскага мітрапаліта свяшчэннапакутніка Макарыя, архіепіскапа астраханскага свяшчэннапа-

кутніка Мітрафана, архіепіскапа рыжскага свяшчэннапакутніка Гаўрыіла, князёў Барыса Тураўскага і Фёдара Астрожскага і інш. У Гродне і Мінску створаны прыходы ў гонар Усіх Святых зямлі Беларускай. У сучаснай бел. праваслаўнай традыцыі ў богаслужэнне паступова ўводзіцца бел. мова (напр., у Святапеграпаўлаўскім саборы Мінска літургія ў першую суботу кожнага месяца і малебен за бел. народ з акафістам святым пакутнікам Антонію, Іаану і Яўстафію віленскім кожную сераду ў 17 гадзін перад абразом з часткамі мошчаў святых віленскіх пакутнікаў). Абсалютная большасць праваслаўных святароў — этнічныя беларусы. 3 улікам спецыфікі Беларусі, патрабаванняў і патрэб прыхаджан, царк. выданні ў краіне друкуюцца на дзвюх мовах — беларускай і рускай. На дзвюх мовах рыхтуюцца кадры святароў у царк. навучальных установах. Пасланні мітрапаліта Філарэта, патрыяршага экзарха ўсяе Беларусі з нагоды свят і ўрачыстых дат, як правіла, агучваюцца ў Святадухаўскім кафедральным саборы на бел. мове, друкуюцца паралельна на рус. і бел. мовах. Рымска-каталіцкая царква на Беларусі таксама адносіцца да традыцыйных і з ’яўляецца адной з буйнейшых па колькасці вернікаў і абшчын. У 1999 на Беларусі створана Канферэнцыя каталіцкіх епіскапаў (епіскапат), у якую ўвайшлі 4 епіскапы на чале з кардыналам К.Свёнтакам. На 1.1.2004 у Рэспубліцы Беларусь былі 4 епархіі, 432 прыходы, 9 місій, 8 манаскіх абшчын (кляшта-

Царква Раства Багародзіцы ў Сапігорску.

2000.

р э л іг ія

709

раў), 3 добраахвотныя т-вы «Карытас» і 2 вышэйшыя духоўныя семінарыі. Самай вялікай этнаканфесіянальнай групай з’яўляецца група католікаў-палякаў, якая ў асноўным пражывае на тэр. зах. Беларусі. 3 усіх каталіцкіх абшчын (432) значная частка (170) знаходзіцца на тэр. Гродзенскай вобл. Каталіцкая царква знаходзіцца пад уплывам Ватыкана (якому яна падпарадкавана), польскага епіскапата (з якім цесна звязана) і культурна-асв. устаноў. Гістарычна склалася, што каталіцкі клір на Беларусі меў пераважна прапольскую арыентацыю, што адыграла пэўную ролю ў фарміраванні пашыранай канцэпцыі атаясамлення этнічнай і рэліг. прыналежнасці: католік — значыць паляк. Уплыў польскага касцёла на беларускі захоўваецца і ў сучасных умовах. 3 332 святароў, якія абслугоўваюць прыходы, 192 з ’яўляюцца замежнымі грамадзянамі, пераважна Рэспублікі Польшча. У большасці выпадкаў у касцёле справаводства вядзецца на польскай мове, літаратура паступае з Польшчы. Каталіцкая царква пачала працэс беларусізацыі царк. жыцця: вядзенне набажэнства, выпуск л-ры на бел. мове. Беларусізацыя касцёла адбываецца паступова, нярэдка праз дзейнасць новых рэліг. груп і аб’яднанняў пры касцёлах. Ідзе падрыхтоўка бел. каталіцкіх святароў: у 1996 4 першыя выпускнікі Гродзенскай духоўнай семінарыі (адчынена ў 1990 намаганнямі тагачаснага біскупа Т. Кандрусевіча) атрымалі свой святарскі сан; у 2002 пачала дзейнічаць Пінская вышэйшая каталіцкая духоўная семінарыя імя св. Фамы (Тамаша) Аквінскага. На Беларусі зарэгістраваны і 2 традыцыяналісцкія абшчыны католікаў, якія прытрымліваюцца старога, дасаборавага (11 Ватыканскага сабора, 1962— 65) вучэння і адмаўляюць правядзенне імшы на нац. мовах (лічаць латынь адзінай сапраўднай літургічнай мовай), празмерны экуменізм, некаторыя новаўвядзенні ў дачыненні да паводзін асобных афіц. святароў і г.д. Традыцыяналісты ў набажэнстве ўжываюць старую касцельную музыку, грыгарыянскі харал і г.д.

3 пач. 1990-х г. адноўлена дзейнасць грэка-каталіцкай царквы, зарэгістраваны 13 грэка-каталіцкіх абшчын. Найбольшая з іх у Мінску, астатнія даволі малалікія — у іх па 10—30 чалавек, у асноўным ва ўзросце 25— 50 гадоў, паводле сацыяльнага складу пераважна інтэлігенцыя. Святароў-прафесіяналаў маюць толькі абшчыны Мінска і Гродна. Уніяцкія абшчыны накіравалі не-

710 ________________ р э л іг ія калькі чалавек у духоўныя навуч. ўстановы Ватыкана і ў г. Люблін (Польшча). У 1996 з нагоды 400-годдзя Брэсцкай царк. уніі адбыліся канферэнцыі, семінары і ўрачыстыя набажэнствы уніятаў. У апошнія гады павялічылася колькасць пратэстанцкіх аб’яднанняў як традыцыйных для Беларусі, так і новых (у большасці заснаваных місіянерамі з ЗША і зах. краін). Аднак большасць з іх налічваюць ад 10 да 50 вернікаў. На 1.1.2004 зарэгістравана 1005 пратэстанцкіх абшчын, з якіх 494 хрысціян веры евангельскай (ХВЕ), каля 270 евангельскіх хрысціян-баптыстаў (ЕХБ). Найбольш абшчын ЕХБ і ХВЕ у Брэсцкай і Мінскай абласцях. Існуюць таксама 29 аўтаномных абшчын ЕХБ і абшчын, якія ўваходзяць у Савет цэркваў ЕХБ; 9 аўтаномных абшчын пяцідзесятнікаў, а таксама пяцідзесятніцкіх па накіраванасці абшчын евангельскіх хрысціян у духу апостальскім. Зарэгістраваны Беларуская канферэнцыя адвентыстаў сёмага дня (63 абшчыны), рэліг. аб’яднанне абшчын поўнага Евангелля (62 абшчыны), кальвінская хрысціянская рэлігійная кангрэгацыя «Беларускі евангелічны рэфарматарскі збор» (2 абшчыны), 19 лютэранскіх абшчын. Існуюць неапратэстанцкія аб’яднанні: Новаапостальскай царквы (20 абшчын), Царква Хрыстова (6), абшчыны месіянскага служэння (3), Царква Ісуса Хрыста святых апошніх дзён (мармоны; 3 абшчыны). Большасць неапратэстанцкіх абшчын знаходзіцца ў Мінску і абл. гарадах. Налічваецца 26 місій пратэстанцкага веравучэння і каля 70 тыс. вернікаў. Кадры прэсвітэраў, прапаведнікаў і рэгентаў рыхтуюць 2 вышэйшыя і 2 сярэднія навуч. установы ЕХБ і ХВЕ. Выдаецца некалькі часопісаў і газет, дзейнічае 561 малітоўны

дом, столькі ж будуецца. У 2003 пратэстанцкія арг-цыі з нагоды 450-годдзя Рэфармацыі на Беларусі правялі юбілейныя канферэнцыі, сумесныя малітвы, тэатралізаваныя прадстаўленні, тэалагічныя дыспуты, канцэрты. На 1.1.2004 на Беларусі былі 34 стараабрадніцкія абшчыны, з якіх 18 знаходзяцца ў Віцебскай вобл. Існуе 29 іудзейскіх абшчын, якія ўваходзяць у 2 іудзейскія рэліг. аб’яднанні Рэспублікі Беларусь, па 6 з іх у Брэсцкай і Гомельскай абл. Самыя вял. абшчыны ў Мінску, Магілёве і Бабруйску. У Мінску дзейнічаюць 2 вышэйшыя духоўныя вучылішчы (ешыботы). 3-за адсутнасці мясцовых рабінаў святары запрашаюцца з ЗША і Ізраіля. У бел. іудаізме сучасныя кірункі прадстаўлены 14 прагрэсісцкімі абшчынамі. Існуюць 3 месіянскія абшчыны, у якія ўваходзяць у асн. маладыя іудзеі. На тэр. Беларусі пражывае каля 12,5 тыс. татараў і дзейнічаюць 27 мусульманскіх абшчын (10 з іх у Гродзенскай вобл.), якія ўтварылі 2 незалежныя рэліг. аб’яднанні. У 1994 у Мінску на 1-м Усебел. з’ездзе мусульман абвешчана ўтварэнне Мусульманскага рэліг. аб’яднання (муфтыяту) Рэспублікі Беларусь. У канцы 20 ст. ў свеце актывізаваўся працэс фарміравання новых рэлігій, якія можна разглядаць як інстытут адаптацыі грамадства да хуткіх змен. Навукова-тэхнічная рэвалюцыя, урбанізацыя, пашырэнне інфарм. прасторы, фарміраванне тэхналогій уздзеяння на масавую свядомасць і г.д. паўплывалі і ўплываюць на ўзнікненне і пашырэнне новых рэлігій. Іх масавае з ’яўленне на Беларусі звязана з паліт. працэсамі канца 1980 — пач. 1990-х г. Атэістычная сістэма выхавання ў часы існавання СССР істотна дыскрэдытавала ў вачах насельніцтва класічныя рэлігіі, місіянерскія магчымасці якіх былі абмежаванымі. Таму новыя рэлігіі пашыраліся

Абрад хлебапраламлення на малітоўным сходзе ў царкве ЕХБ. Кобрын. 2001.

амаль без канкурэнцыі. У канцы 1980-х г. атрымалі распаўсюджанне агні-ёга, тэасофія і крышнаізм, з пач. 1990-х г. — Вера Бахаі, Цэнтр Свету Шры Чын Моя, «Брахма Кумарыс» і інш. У сярэдзіне 1990-х г. класічныя рэлігіі значна аднавілі свае структуры на Беларусі і знайшлі падтрымку ўлады. Гэта заклапочанасць грамадства, звязаная з дэструктыўнымі праявамі ў свеце з боку шэрагу новых рэлігій — АУМ Сінрыкё, Белага брацтва, Храма Сонца і інш., значна абмежавалі магчымасці далейшага распаўсюджвання новых рэлігій. На 1.1.2004 у Беларусі афіцыйна зарэгістраваны 6 абшчын бахаеў, 6 абшчын Міжнароднага т-ва Свядомасці Крышны, 1 абшчына Аамота. Частка рэліг. груп дзейнічае без рэгістрацыі. Літ.: К у р о е д о в В.А. Релнгня н церковь в советском государстве. М., 1981; М а р а ш Я.Н. Ватнкан н католнческая церковь в Белорусснн (1569—1795). М., 1971; Яго ж. Очеркн нсторнн экспанснн католнческой церквн в Белорусснн XVIII. Мн., 1974; Я г о ж. Полнтнка Ватнкана н католнческой церквн в Западной Белорусснн (1918— 1939). Мн., 1983; Нсторня евангельскнх хрнстнан-баптнстов в СССР. М., 1989; М а р т о с А. Беларусь в нсторнческой, государственной н церковной жнзнн. Мн., 1990; Г р ы г а р о в і ч 1.1. Беларуская іерархія. Мн., 1992; К о р о т к а я Т.Н., П р о к о ш н н а Е.С., Ч у д н н к о в а А.А. Старообрядннчество в Белорусснн. Мн., 1992; М е л ь н н к о в А.А. Путь непечален: Пст. свндетельства о святостн Белой Русн. Мн., 1992; Д у м і н С.У., К а н а п а ц к і І.Б. Беларускія татары: Мінулае і сучаснасць. Мн., 1993; 3 н о с к о К. Псторнческнй очерк церковной уннн, ее пронсхожденне н характер. М., 1993; Макарнй (Булгаков). Нсторня русской церквн. Кн. 2. М., 1995; Основные закономерностн в релнгнозном сознаннн населення Республнкн Беларусь в современных условнях. Мн., 1995; П о с п е л о в с к н й Д.В. Русская Православная Церковь в XX в. М., 1995; С к н р А. Еврейская духовная культура в Беларусн. Мн., 1995; Т у р о н а к Ю. Фарміраванне сеткі рымска-каталіцкіх парафій на Беларусі ў 1387—1781 гг. // Наша вера. 1995. №1; 3 гісторыі уніяцтва ў Беларусі (Да 400-годазя Брэсц. уніі). Мн., 1996; Марозава С.В. Уніяцкая царква ў культурна-гістарычным развіцці Беларусі (1596—1839 гг.). Гродна, 1996; П а д о к ш ы н С.А. Унія. Дзяржаўнасць. Культура: філас.-гіст. аналіз. Мн., 1998; Канфесіі на Беларусі (канец XVIII—XX ст.). Мн., 1998; П у ч к о в П.Н., К а з ь м н н а О.Е. Релнгнн современного мнра. М., 1998; В е р а ш ч а г і н а А.У., Г у р к о А.В. Гісторыя канфесій на Беларусі ў другой палове XX ст. Мн., 1999; Г а р б а,ц к і А.А. Стараабрадніцтва на Беларусі ў канцы XVII — пачатку XX ст. Брэст, 1999; Ч е р е п н ц а В.Н. Очеркн нсторнн православной церквн на Гродненшнне. Гродно, 2000; Гурко А.В. Новые релнгнн в Республнке Беларусь: Этнологнч. нсслед. Мн., 2003. А.У.Верашчагіна, А.В. Гурко.

Фарміраванне асноў знеш няй паліты кі Рэспублікі Беларусь. Нягледзячы на актывізацыю знешнепаліт. дзейнасці і пашырэнне міжнар. сувязей рэспублікі ў пасляваен. дзесяцігоддзі, пэўную эвалюцыю іх зместу і форм, яны не падняліся на якасна новую ступень, а іх узровень і практычныя вынікі не адпавядалі эканам., навукова-тэхн. і культурнаму патэнцыялу Беларусі, запатрабаванням яе сац.-эканам. і культурнага развіцця. Артыкул 28 Канстытуцыі БССР 1978 зацвердзіў, што рэспубліка «ў знешнепалітычнай дзейнасці кіруецца мэтамі, задачамі і прынцыпамі знешняй палітыкі СССР, вызначанымі Канстытуцыяй СССР». Канстыгуцыя СССР 1977 адносіла да кампетэнцыі Саюза ССР устанаўленне агульнага парадку і каардынацыю адносін саюзных рэспублік з замежнымі дзяржавамі і міжнар. арг-цыямі, прадстаўніцгва СССР у міжнар. адносінах, сувязі СССР з замежнымі дзяржавамі і міжнар. арг-цыямі, знешні гандаль і інш. віды знешнеэканам. дзейнасці на аснове дзярж. манаполіі. Закон СССР аб парадку заключэння, выканання і дэнансацыі міжнар. дагавораў 1978 канкрэтызаваў і пашырыў паўнамоцтвы саюзных рэспублік у рэалізацыі міжнар.-прававой кампетэнцыі Саюза ССР. Але ўвогуле прававыя асновы нац.-дзярж. будаўніцтва СССР у галіне міжнар. дзейнасці, закладзеныя ў 1944, закансерваваліся ў пасляваен. перыяд, не былі дапоўнены неабходнымі юрыд., палітыка-дыпламат. і арганізац.-практычнымі мерапрыемствамі. Пэўнае ажыўленне знешнепаліт. дзейнасці Беларусі адбылося ў час перабудовы. Гэта выявілася найперш у актывізацыі замежных сувязей з Польшчай і інш. дзяржавамі, развіцці знешнегандл., культурных і гуманітарных кантактаў з зах. краінамі, пастаноўцы Чарнобыльскай праблемы на форуме нацый, развіцці міжпарламенцкіх сувязей, павароце да бел. эміграцыі, дыпламат. намаганнях, скіраваных на рэапізацыю нац. інтарэсаў бел. народа. На міжнар. арэне БССР не выступала як самастойны суб’ект еўрап. і сусв. палітыкі, не набы-

ла міжнар.-прававога прызнання як суверэнная і незалежная дзяржава. Рэспубліка не мела дыпламат. адносін ні з адной дзяржавай свету, а яе прадстаўніцтвы пры міжнар. арг-цыях фактычна з ’яўляліся філіяламі агульнасаюзных прадстаўніцтваў. Толькі дасягненне рэальнага суверэнітэту адкрыла перад Беларуссю перспектыву ўваходжання ў сусв. супольнасць дзяржаў і правядзення знешняй палітыкі ва ўласных нац. інтарэсах. Пасля абвяшчэння незалежнасці 25.8.1991 і дэнансацыі Вярх. Саветам Рэспублікі Беларусь 10.12.1991 Саюзнага дагавора Беларусь выйшла на міжнар. арэну ў дзвюх якасцях: як новая незалежная дзяржава і як еўрап. краіна, якая мае глыбокія гістарычныя традыцыі дзяржаўнасці і знешняй палітыкі. Рэспубліка Беларусь з’яўляецца спадкаемніцай дзяржаў, што існавалі на тэр. Беларусі. 3 набыццём незалежнасці пачаўся новы перыяд у гісторыі бел. дзяржаўнасці і знешнепаліт. дзейнасці Беларусі. Ён вызначаецца станаўленнем знешняй палітыкі і дыпламатыі Рэспублікі Беларусь. У адпаведнасці з Дэкларацыяй аб дзярж. суверэнітэце, актамі аб самаліквідацыі СССР і ўтварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў (СНД) Вярх. Савет і ўрад Рэспублікі Беларусь заявілі аб будаўніцтве незалежнай дзяржавы і правядзенні самаст. унутранай і знешняй палітыкі. Канстытуцыя краіны замацавала абавязацельствы дзяржавы зыходзіць у сваёй знешняй палітыцы з агульнапрызнаных прынцыпаў і норм міжнар. права, якія абвешчаны прыярытэтнымі над нац. заканадаўствам. Канстытуцыйную сілу набылі палажэнні Дэкларацыі аб дзярж. суверэнітэце аб ператварэнні Беларусі ў нейтральную краіну і бяз’ядзерную зону. Канстытуцыйна-прававую базу бел. знешняй палітыкі складалі: Дэкларацыя Вярх. Савета БССР «Аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі» ад 27.7.1990, Заява Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь «Аб прынцыпах знешнепаліт. дзейнасці

Рэспублікі Беларусь» ад 3.10.1991, Канстытуцыя Рэспублікі Беларусь, прынятая 15.3.1994, змененая і дапоўненая 24.11.1996, Канцэпцыя нац. бяспекі Рэспублікі Беларусь, зацверджаная Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь у ліп.

2001 (1-я рэдакцыя 1995), Ваен. дактрына Рэспублікі Беларусь, зацверджаная Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь у студз. 2002 (1-я рэдакцыя 1992), інш. дакументы, прынятыя Прэзідэнтам, Вярх. Саветам і Нац. сходам Рэспублікі Беларусь, якія рэгулююць дзейнасць дзярж. органаў улады ў галіне знешняй палітыкі, а таксама агульнапрызнаныя прынцыпы і нормы міжнар. права, зафіксаваныя ў Статуце ААН, Хельсінкскім Заключным акце, Парыжскай хартыі для новай Еўропы і інш. дакументах АБСЕ. У адрозненне ад большасці замежных дзяржаў у Рэспублікі Беларусь пакуль што няма афіцыйна прынятай канцэпцыі знешняй палітыкі. У пач. 21 ст. сфарміраваліся асн. прынцыпы бел. знешняй палітыкі, да якіх адносяцца: адпаведнасць знешнепаліт. мэт нац. рэсурсам, прыярытэт агульнапрызнаных прынцыпаў і норм міжнар. права, развіццё ўсебаковага супрацоўніцтва з замежнымі дзяржавамі і міжнар. арг-цыямі, добраахвотнасць уваходжання і ўдзелу ў міждзярж. утварэннях, адданасць палітыцы паслядоўнай дэмілітарызацыі міжнар. адносін, адсутнасць тэр. прэтэнзій да памежных дзяржаў і непрызнанне тэр. прэтэнзій да Рэспублікі Беларусь. Стратэгічныя мэты знешняй палітыкі Беларусі: абарона суверэнітэту і незалежнасці дзяржавы, абарона інтарэсаў грамадзян, грамадства і дзяржавы, захаванне бяз’ядзернага статуса. Сярод асн. задач бел. знешняй палітыкі: стварэнне знешніх умоў для павышэння дабрабыту народа, умацавання паліт., эканам., культурнага і духоўнага патэнцыялу дзяржавы; раўнапраўная інтэграцыя Беларусі ў сусв. паліт., эканам., навук., культурную і інфармацыйную прастору; садзейнічанне пабудове стабільнага, справядлівага, дэмакр. светапарадку, заснаванага на прынцыпах міжнар. пра-

712

МІЖНАРОДНАЙ...

ва; фарміраванне добрасуседскіх адносін з памежнымі дзяржавамі; абарона правоў і інтарэсаў грамадзян Беларусі за мяжой. Асн. прыярытэтныя кірункі знешняй палітыкі Рэспублікі Беларусь: развіццё ўзаемавыгадных адносін з Рас. Федэрацыяй; развіццё стабільных адносін з Еўрап. Саюзам і дзяржавамі — яго ўдзельніцамі; умацаванне супрацоўніцтва з дзяржавамі СНД; удзел у Еўразійскім эканам. супольніцтве; падтрыманне і развіццё сяброўскіх адносін з суседнімі дзяржавамі; развіццё сяброўскіх адносін з усімі еўрап. дзяржавамі з мэтай дасягнення Беларуссю статуса раўнапраўнага ўдзельніка агульнаеўрап. інтэграцыйных працэсаў; развіццё раўнапраўных адносін з ЗША; развіццё ўзаемавыгаднага супрацоўніцтва з дзяржавамі Азіі (у першую чаргу з Кітаем, Індыяй, Японіяй), арабскага свету, Афрыкі; павышэнне ўзроўню паліт. і эканам. супрацоўніцтва з краінамі Лац. Амерыкі; садзейнічанне ўмацаванню кансалідуючай ролі ААН на глабапьным і рэгіянальным узроўнях; удзел Беларусі ў шматбаковым супрацоўніцтве як фактару інтэграцыі краіны ў сусв. супольніцтва; развіццё шматбаковага супрацоўніцтва па пытаннях міжнар. бяспекі і раззбраення, прадухілення і ліквідацыі надзвычайных сітуацый, ліквідацыі наступстваў катастрофы на Чарнобыльскай АЭС; супрацоўніцтва з НАТО па пытаннях мер даверу і бяспекі ў ваен. сферы, забеспячэнне еўрап. бяспекі і стабільнасці, барацьбы з тэрарызмам, нелегальнай міграцыяй, аховы граніц, нац. бяспекі; падтрымка асн. падыходаў Руху недалучэння да праблем усеаг. і рэгіянальнай бяспекі, да выраўноўвання базавых умоў развіцця краін незалежна ад іх эканам. патэнцыялу. Са снеж. 1991 пачаўся працэс міжнар. прызнання Рэспублікі Беларусь. Першымі дзяржавамі свету, якія прызналі незалежнасць Беларусі і ўстанавілі з ёй дыпламат. адносіны, былі Украіна і ЗША (27 і 28.12.1991 адпаведна). На працягу 1992 адбылося поўнае міжнар. прызнанне Рэспублікі Беларусь. На 1.7.2003 яна мела дыпламат. адносіны са 156 дзяржавамі свету. Краіну за мяжой прадстаўляюць 53 дыпламат. прадстаўніцтвы ў 46 краінах свету, у т.л. 44 пасольствы, 2 пастаянныя прадстаўніцтвы пры міжнар. арг-цыях, 6 ген. консульстваў, 1 консульства; 10 бел. паслоў акрэдытаваны па сумяшчальніцтве ў 16 краінах. За мяжой таксама функцыянуюць 12 аддзяленняў пасольстваў Беларусі: 10 у рэгіёнах Рас. Федэрацыі,

1 у Боне (Германія), 1 у Алматы (Казахстан). На Беларусі дзейнічаюць 34 пасольствы, 13 консульскіх устаноў, 12 прадстаўніцтваў міжнар. арг-цый, у т.л. Выканаўчы к-т і Эканам. суд СНД; па сумяшчальніцтве ў Рэспубліцы Беларусь акрэдытавана 80 паслоў замежных дзяржаў. Значна пашырылася дагаворна-прававая база міжнар. адносін Беларусі з замежнымі краінамі і міжнар. арг-цыямі. На 1.7.2003 Беларусь ажыццяўляе выкананне 2701 міжнар. дагавора, з іх 1378 двух- і 1323 шматбаковыя; падпісана 47 інвестыцыйных і 76 гандл.-эканам. пагадненняў. Беларусь значна пашырыла свой удзел у міжнар. універсальных і рэгіянальных арг-цыях. У пач. 1990-х г. прыярытэтнымі кірункамі знешняй палітыкі Беларусі з ’яўляліся: умацаванне рэальнага суверэнітэту і незапежнасці, супрацоўніцтва з дзяржавамі СНД у развіцці папіт. і эканам. інтэграцыі на постсав. прасторы, наладжванне добрасуседскіх адносін з суседнімі дзяржавамі, ператварэнне краіны ў бяз’ядзерную і нейтральную дзяржаву, «вяртанне ў Еўропу» і развіццё сувязей з краінамі Захаду, міжнар. дапамога ў ліквідацыі вынікаў Чарнобыльскай катастрофы 1986. Да сярэдзіны 1990-х г. па гэтых кірунках дасягнуты значныя вынікі. Беларусь зрабіла істотны ўклад ва ўмацаванне міжнар. бяспекі ў галіне ядзернага раз-

1996 Беларусь выканала ўмовы дагавора, што патрабавапа ад яе значных фін. Сродкаў. У сувязі з гэтым у 1995 рэалізацыя ДЗУСЕ была часова прыпынена. Беларусь стала першай краінай, якая ратыфікавала Пагадненне аб адаптацыі ДЗУСЕ у 2000. У 1992 за межы краіны была выведзена тактычная ядзерная зброя. У 1993 бел. парламент ратыфікаваў Дагавор аб стратэгічных наступальных узбраеннях (СТАРТ-1) і Лісабонскі пратакол 1992, які прадугледжвае дапучэнне Беларусі да Дагавора аб нераспаўсюджванні ядзернай зброі ў якасці няядзернай дзяржавы. У 1993 Рэспубліка Беларусь падпісала Канвенцыю аб забароне хім. зброі, у 1996 — Дагавор аб усеаг. забароне выпрабаванняў ядзернай зброі. У ліст. 1996 з тэр. Беларусі выведзена стратэгічная ядзерная зброя і яна дэ-факта стала бяз’ядзернай дзяржавай. Паслядоўная палітыка Беларусі ў сферы ядзернага раззбраення атрымала высокае міжнар. прызнанне. Яна з’яўляецца ўдзельнікам ўсіх асноўных дамоўленасцей у галіне нераспаўсюджвання: Дагавора аб нераспаўсюджванні ядзернай зброі, Канвенцыі аб забароне хім. зброі, Канвенцыі аб забароне біял. і таксічнай зброі, Дагавора аб усеабдымнай забароне ядзерных выпрабаванняў; у 1995 падпісала пагадненне аб гарантыях з МАГАТЭ. Прыняцце Беларусі ў Групу ядзерных пас-

збраення і кантролю над узбраеннямі. Яна атрымала ў спадчыну ад СССР самую вышэйшую ў свеце канцэнтрацыю ваенных: 1 ваенны на 43 цывільныя асобы. Спатрэбілася шмат сіл і сродкаў для скарачэння арміі са 160 да 80 тыс. чал. У адпаведнасці з Дагаворам аб звычайных узбр. сілах у Еўропе (ДЗУСЕ), да якога дзяржава далучылася ў 1992, Беларусь знішчыла каля 10% узбраенняў і тэхнікі, ліквідаваных усімі 30 дзяржавамі — удзельніцамі ДЗУСЕ. Да канца

таўшчыкоў у 2000 засведчыла поўную адпаведнасць бел. сістэмы экспартнага кантролю міжнар. нормам. У 2002 Беларусь стала ўдзельніцай Гаагскага кодэкса паводзін па прадухіленні распаўсюджвання балістычных ракет. У 1998 на 53-й сесіі Ген. Асамблеі па ініцыятыве бел. дэлегацыі прынята рэзалюцыя «Рэгіянальнае раззбраенне», у якой ухвалена бел. прапанова аб стварэнні ў Цэнтр. і Усх. Еўропе прасторы, свабоднай ад ядзернай зброі. У 2002 на

ППГі Будынак Выканаўчага камітэта Садружнасці Незалежных Дзяржаў. Мінск.

57-й сесіі Ген. Асамблеі Беларусь стала ініцыятарам праекта рэзалюцыі «Забарона распрацоўкі і вытворчасці новых відаў зброі масавага знішчэння і новых сістэм такой зброі», прынятай без галасавання. У рамках Венскага дакумента 1999 перагавораў па мерах умацавання даверу і бяспекі (МДБ) у 2001 дасягнута паліт. дамоўленасць аб дадатковых МДБ з Літвой, падпісана міжурадавае пагадненне аб дадатковых МДБ з Украінай. У 2004 былі дасягнуты аналагічныя паліт. дамоўленасці з Латвіяй (4.3.2004) і Польшчай (21.7.2004). У 2001 Беларусь ратыфікавала Дагавор аб адкрытым небе. 3 1994 бел. кіраўніцтва выступала супраць пашырэння НАТО на Усход і прасоўвання блока да межаў Беларусі, бо лічыла гэта вялікай гіст. памылкай Захаду; заяўляла, што існаванне НАТО пасля распаду Варшаўскага дагавора не выклікана гіст. неабходнасцю, і прапаноўвала альянсу самараспусціцца ці сур’ёзна рэфармавацца. Беларусь выступае за стварэнне сістэмы еўрап. бяспекі без падзяляльных граніц і пры ўмацаванні каардынуючай ролі АБСЕ. Пасля абрання ў ліп. 1994 прэзідэнтам дзяржавы А.Р.Лукашэнкі пачаўся новы этап у гісторыі суверэннай Беларусі і яе знешняй палітыкі. Значна зменены знешнепаліт. дактрына і механізм распрацоўкі і рэалізацыі бел. знешняй палітыкі. У 1995 Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь сфармуляваў наступныя знешнепаліт. прыярытэты дзяржавы: умацаванне суверэнітэту краіны; узмацненне шматбаковага і двухбаковага супрацоўніцтва з дзяржавамі СНД пры паглыбленні адносін з Расіяй; развіццё адносін з дзяржавамі Захаду, у т.л. Цэнтр. і Усх. Еўропы; стварэнне спрыяльных умоў для супрацоўніцтва з міжнар. арг-цыямі. У канцы 1990-х г. быў абвешчаны курс на шматвектарную знешнюю палітыку, што праявілася ў актывізацыі сувязей з дзяржавамі Азіі, Афрыкі і Лац. Амерыкі і ўступленні Беларусі ў 1998 у Рух недалучэння, а таксама вылучана канцэпцыя стварэння «пояса добрасуседства» вакол Рэспублікі Беларусь. Аднак паляпшэння адносін з Польшчай і краінамі Балтыі, як і нармалізацыі адносін з краінамі Еўрасаюза, ЗША і Захадам увогуле, дасягнуць не ўдалося. Фарміраванне пояса добрасуседства абумоўлена для Беларусі, якая знаходзілася ў складаных адносінах з Захадам, неабходнасцю працягвання палітыкі «прагматычнага рэалізму» з зах. суседзямі, выкарыстання трансп. калідораў суседніх краін у інтарэсах бел. эканомікі, аднаўлення і развіцця гандл.-эканам. і навук.-тэхн. кааперацыі краін-суседзяў, вырашэння

экалагічных праблем, прыцягнення патэнцыялу бел. дыяспары з мэтай садзейнічання эфектыўнаму правядзенню знешнепаліт. і знешнеэканам. курса Беларусі адносна адпаведных краін. Бел. канцэпцыя фарміравання «пояса добрасуседства» па перыметры сваіх зах. і паўд. межаў дапаўняе і ўраўнаважвае рас. інтэграцыйны вектар знешняй палітыкі, накіраваны на ўсход і паўн. ўсход. Асн. кампанентамі гэтага пояса з’яўляюцца фарміраванне паліт., ваен., эканам., экалагічнай, культурнай і інфармацыйнай прасторы бяспекі, супрацоўніцтва і стабільнасць у адносінах з зах. прыгранічнымі дзяржавамі, а таксама Украінай. Пасля канстытуцыйнага рэферэндуму (ліст. 1996) адносіны з Захадам ускладніліся. АБСЕ, Савет Еўропы, Еўрап. Саюз, зах. дзяржавы не прызналі яго вынікі і ўвялі абмежавальныя меры ў адносінах да Рэспублікі Беларусь. Савет Еўропы прыпыніў статус спецыяльна запрошанай краіны, а Еўрасаюз — дзеянне Пагаднення аб партнёрстве і супрацоўніцтве. ЗША аб’явілі палітыку «выбарчага ўдзелу», якая прадугледжвае спыненне кантактаў з бел. кіраўніцтвам і падтрымку інстытутаў цывільнага грамадства на Беларусі. Пры гэтым Захад заявіў, што яго мэтай з’яўляецца не ізаляцыя Беларусі, а вяртанне яе ў сям’ю цывілізаваных еўрап. краін, на шлях дэмакратыі і рыначных рэформ. Знешняя палітыка адыгрывала асаблівую ролю ў забеспячэнні ўнутранай трансфармацыі Беларусі. Ва ўмовах станаўлення нац. дзяржаўнасці, карэнных сац.-эканам. і паліт. пераўтварэнняў менавіта знешняя палітыка дзяржавы дэманстравала свету характар і накіраванасць перамен, якія адбываліся ў краіне. Гал. мэтай і нязменнай задачай знешняй палітыкі Рэспублікі Беларусь з моманту абвяшчэння незалежнасці была адаптацыя да сістэмы міжнар. зносін, што склаліся пасля «халоднай вайны» і распаду СССР. Такая адаптацыя адбывалася ў 3 узаемазвязаных кірунках: адукацыя, прафесіяналізацыя і міжнар.-паліт. сацыялізацыя новых кіруючых колаў і эліт Беларусі, першапачаткова амаль незнаёмых з міжнар. сферай; фарміраванне знешнепаліт. механізму і знешнепаліт. працэсу новай дзяржавы; упісанне Беларусі ў рэаліі постсав. свету на падставе набыцця ёю комплексу знешніх інтарэсаў, новай міжнар. ідэнтычнасці і адпрацоўкі ўзаемадзеяння з інш. суб’ектамі міжнар. адносін. Знешняя палітыка Беларусі, як і любой інш. дзяржавы, абумоўлена найперш прыродай сац. сіл, што яе фарміруюць, ідэалогіяй і канкрэтнымі заці-

МІЖНАРОДНАЙ..._______

713

каўленасцямі, забеспячэнне якіх дасягаецца сувязямі народа і дзяржавы са знешнім светам. На працягу першага 10-годдзя незалежнасці ў краіне паступова складваліся новыя сац. структура, дзярж. ідэалогія, усведамленне і новае разуменне нац.-дзярж. інтарэсаў. Гэтыя працэсы яшчэ далёка не завершаны. На Беларусі склаўся канстытуцыйнаправавы механізм распрацоўкі і прыняцця знешнепаліт. рашэнняў. Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь у адпаведнасці са сваімі канстытуцыйнымі паўнамоцтвамі ажыццяўляе кіраўніцтва знешняй палітыкай краіны і прадстаўляе яе ў міжнар. зносінах. Савет Бяспекі ажыццяўляе падрыхтоўку рашэнняў Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь у галіне забеспячэння нац. бяспекі, аналіз узаемасувязей знешніх і ўнутраных пагроз нац. бяспецы і іх улік пры рэагаванні на гэтыя пагрозы. Нац. сход вядзе заканадаўчую работу па забеспячэнні знешнепаліт. і знешнеэканам. курсу дзяржавы і выканання яе міжнар. абавязацельстваў. Практычная рэалізацыя знешнепаліт. і знешнеэканам. курсу дзяржавы ўскладзена на ўрад Рэспублікі Беларусь. Міністэрства замежных спраў з ’яўляецца асн. органам выканаўчай улады, які ажыццяўляе знешнепаліт. курс, зацверджаны Прэзідэнтам; каардынуе знешнепаліт. дзейнасць і замежныя сувязі органаў дзярж. і мясц. кіравання. Болын чым 10-гадовы вопыт самастойнага існавання суверэннай Беларусі сведчыць, што яна ў значнай ступені здзейснілася як еўрап. дзяржава з уласнымі геапаліт. традыцыямі, нац. інтарэсамі і знешнепаліт. прыярытэтамі. Краіна прасунулася па шляху ўмацавання незалежнасці і даказала здольнасць бел. нацыі і яе дзярж. структур да самаст. існавання. Аднак на шляху станаўлення знешняй палітыкі Рэспублікі Беларусь застаюцца аб’ектыўныя цяжкасці і нявырашаныя праблемы. Яе геапаліт. становішча характарызуецца далейшымі пошукамі сваёй міжнар. ідэнтычнасці. Беларусь — адна з заснавальніц Арганізацыі Аб’яднаных Нацый (ААН). Са жн. 1944, калі Сав. Саюз у Думбартан-Оксе (прыгарад Вашынгтона) упершыню ўнёс прапанову аб уключэнні ў склад Міжнар. арг-цыі бяспекі ўсіх 16 саюзных рэспублік, да мая 1945, калі Устаноўчая канферэнцыя Аб’яднаных Нацый у Сан-Францыска прыняла рашэнне аб уключэнні БССР і УССР у лік заснавальнікаў новай міжнар. арг-цыі, вакол пытання аб членстве сав. рэспублік вялася напружаная дып-

714 _______МІЖНАРОДНАЙ... ламат. барацьба паміж СССР і яго зах. саюзнікамі па антыгітлераўскай кааліцыі. Асн. вехі гэтай барацьбы — канферэнцыі ў Думбартан-Оксе, Ялце і СанФранцыска. Сав. кіраўніцтва пачало рыхтавацца да выхаду саюзных рэспублік на міжнар. арэну і стварэння іх уласных наркаматаў замежных спраў з вясны 1943, калі вызначыўся карэнны паварот у ходзе 2-й сусв. вайны на карысць антыгітлераўскай кааліцыі. У сувязі з распрацоўкай планаў пасляваен. ўладкавання свету, якім займаліся зах. дзяржавы, перад СССР рэальнай станавілася небяспека апынуцца ў адзіноцтве ці ў лепшым выпадку мець толькі некалькі саюзнікаў і ў будучай Міжнар. арг-цыі бяспекі, і на канферэнцыях па пытаннях пасляваен. мірнага ўрэгулявання. Каб умацаваць свае пазіцыі на міжнар. арэне, сав. кіраўніцтва вырашыла дамагацца т.зв. «множнага прадстаўніцтва» саюзных рэспублік у міжнар. арг-цыях і асамблеях. Першая такая спроба зроблена ў канцы 1943, калі сав. ўрад папрасіў прадаставіць асобнае членства ў Камісіі Аб’яднаных Нацый па ваен. злачынствах для 7 саюзных рэспублік, што панеслі найб. страты ў вайне (Украіны, Беларусі, Малдавіі, Літвы, Латвіі, Эстоніі і Карэла-Фінскай ССР). Але ЗША і Вялікабрытанія адхілілі просьбу СССР, адмову яны матывавалі адсутнасцю ў рэспублік канстытуцыйных паўнамоцтваў для вядзення знешнепаліт. дзейнасці. Гэта падштурхнула сав. кіраўніцтва вярнуць рэспублікам знешнепаліт. паўнамоцтвы, якія яны дэлегавалі саюзнаму цэнтру пры ўступленні ў Саюз ССР. 3 улікам таго, што Вялікабрытанія магла разлічваць у міжнар. арг-цыях і на канферэнцыях на падтрымку дзяржаў — членаў Брытанскай Садружнасці нацый, а ЗІІІА — абапірацца на галасы залежных ад іх краін Лац. Амерыкі, Сав. Саюз вырашыў таксама стварыць сабе шматгалосую падтрымку ў асобе саюзных рэспублік. Аднак ні Украінская ССР, ні Беларуская ССР, як і інш. саюзныя рэспублікі, не з ’яўляліся ў поўным сэнсе суверэннымі дзяржавамі, а былі састаўнымі часткамі сав. саюзнай дзяржавы і цалкам падпарадкоўваліся саюзнаму цэнтру і парт.-дзярж. кіраўніцтву. На Маскоўскай канферэнцыі міністраў замежных спраў СССР, ЗША і Вялікабрытаніі (кастр. 1943) яе ўдзельнікі выказаліся за стварэнне ў пасляваен. перыяд Міжнар. арг-цыі бяспекі, заснаванай на прынцыпах суверэннай роўнасці ўсіх мірапюбівых дзяржаў. Гэтыя рашэнні пацверджаны на Тэгеранскай

канферэнцыі кіраўнікоў СССР, ЗША і Вялікабрытаніі (ліст.— снеж. 1943). У пач. 1944 разгарнулася праца па стварэнні новай міжнар. арг-цыі. Юрыдычнай падставай для выхаду саюзных рэспублік на міжнар. арэну стаў закон Вярх. Савета СССР ад 1.2.1944 «Аб прадастаўленні саюзным рэспублікам паўнамоцтваў у галіне знешніх зносін і аб пераўтварэнні ў сувязі з гэтым Народнага камісарыята замежных спраў з агульнасаюзнага ў саюзна-рэспубліканскі народны камісарыят». Саюзныя рэспублікі атрымалі права ўступаць у непасрэдныя зносіны з замежнымі дзяржавамі, заключаць з імі пагадненні і абменьвацца дыпламат. і консульскімі прадстаўнікамі. Адпаведныя змены ўнесены ў Канстытуцыю СССР. Вярх. Савет БССР 24.3.1944 прыняў закон «Аб стварэнні саюзнарэспубліканскага Народнага камісарыята замежных спраў Беларускай ССР». У адпаведнасці з ім Канстытуцыя БССР была дапоўнена арт. 16 а, паводле якога рэспубліка атрымала права ўступаць у непасрэдныя зносіны з замежнымі дзяржавамі, заключаць з імі пагадненні і абменьвацца дыпламат. і консульскімі прадстаўнікамі. На канферэнцыі прадстаўнікоў СССР, ЗША і Вялікабрытаніі (21.8.—28.9.1944 у Думбартан-Оксе), перад якой стаяла задача папярэдняга абмеркавання пытанняў, звязаных са стварэннем новай міжнар. арг-цыі, кіраўнік сав. дэлегацыі А.А.Грамыка выступіў з патрабаваннем уключэння ўсіх 16 сав. саюзных рэспублік у лік яе першапачатковых дзяржаў-членаў. Супраць сав. патрабавання катэгарычна выступілі прэзідэнт ЗША Ф.Рузвельт і дзярж. сакратар К.Хэл. У пасланні Рузвельта да І.В.Сталіна ад 1.9.1944 адзначалася, што такое сав. патрабаванне можа паставіць пад пагрозу ўвесь праект стварэння міжнар. арг-цыі, і выказвалася гатоўнасць абмеркаваць гэта патрабаванне пасля таго, як яна пачне сваю працу. У адказе Сталіна Рузвельту ад 7.9.1944 падкрэслівалася выключна важнае значэнне, якое надаваў савецкі кіраўнік гэтаму пытанню. У ім гаварылася, што такія сав. рэспублікі, як Украіна і Беларусь, па колькасці насельніцтва і па паліт. значэнні пераўзыходзяць некаторыя дзяржавы, аднесеныя да ліку ініцыятараў стварэння новай арганізацыі. Сустрэўшы супраціўленне ЗША максімальнаму задавальненню сав. просьбы, Сталін паставіў Украіну і Беларусь у ліку першых рэспублік-кандыдатаў на першапачатковае членства ў арганізацыі. Збіраючыся на канферэнцыю ў Крым, Рузвельт у размове з сенатарамі заявіў, што ў выпадку просьбы Сталіна аб членстве 16 рэспублік, ён

запатрабуе членства ўсіх 48 штатаў ЗША. Да Крымскай (Ялцінскай) канферэнцыі (4— 11.2.1945) урады СССР і ЗША падрыхтавалі кампрамісныя патрабаванні па працэдуры галасавання ў Савеце Бяспекі і першапачатковым членстве. Прапановы Вашынгтона па працэдуры галасавання ўлічылі пункт гледжання Масквы аб неабходнасці безумоўнага аднагалосся пастаянных членаў Савета Бяспекі па ўсіх найважнейшых пытаннях. Сав. ўрад, у сваю чаргу, адмовіўся ад патрабавання членства для ўсіх 16 рэспублік і вылучыў просьбу аб уключэнні ў лік заснавальнікаў арганізацыі трох ці, па меншай меры, дзвюх рэспублік: Украіны, Беларусі і Літвы. Аргументуючы просьбу, В.М.Молатаў падкрэсліў, што гэтыя рэспублікі панеслі найвялікшыя страты ў вайне і былі першымі тэрыторыямі, якія падвергліся ням. агрэсіі. Уключэнне Літвы ў формулу «тры» ці дзве савецкія рэспублікі» мела для сав. кіраўніцтва мэтай празандзіраваць магчымасць прызнання Захадам інкарпарацыі прыбалтыйскіх краін у склад СССР. Але паколькі ЗША і Вялікабрытанія па-ранейшаму адмаўляліся прызнаваць уключэнне Літвы, Латвіі і Эстоніі ў склад СССР, то яны адмоўна паставіліся да прапановы аб допуску Літвы ў першапачатковыя члены арганізацыі. У далейшым яе кандыдатура сав. урадам не прапаноўвалася. Рузвельт быў вымушаны пагадзіцца з сав. прапановай. Ён лічыў, што фактычная ўлада ў арганізацыі будзе належаць Савету Бяспекі; і таму не разглядаў як недарэчную прапанову Сталіна пра 2 дадатковыя галасы для Украіны і Беларусі. Рузвельт таксама пайшоў насустрач Сталіну, які гаварыў, што голас для Украіны неабходны для захавання «савецкага адзінства», г. зн. для захавання маналітнасці сав. шматнац. дзяржавы. Згода Рузвельта на допуск дзвюх сав. рэспублік у арганізацыю сустрэла незадавальненне шэрагу членаў дэлегацыі ЗША. Пад іх націскам прэзідэнт звярнуўся да У.Чэрчыля і Сталіна з просьбай даць таксама ЗША 2 дадатковыя галасы, на што тыя неадкладна пагадзіліся. Рузвельт і Чэрчыль пасля пэўных дэбатаў згадзіліся з просьбай Сталіна з улікам шырокага разумення міжнар. палітыкі. Яны палічылі сваім маральным абавязкам дапусціць у арганізацыю краіны, якія першымі прынялі на сябе ўдар фаш. Германіі, не скарыліся ворагу і зрабілі значны ўклад у агульную справу антыгітлераўскай кааліцыі. Дамоўленасць па Украіне і Беларусі па ініцыятыве Рузвельта і Чэрчыля была ўключана ў сакрэтны пратакол Крымскай (Ялцінскай) канферэнцыі. У

пратаколе пасяджэння кіраўнікоў урадаў СССР, ЗША і Вялікабрытаніі ад 11.2.1945 у раздзеле I «Сусветная арганізацыя» было запісана, што ўстаноўчая канферэнцыя Аб’яднаных Нацый будзе склікана 25.4.1945 у ЗША; на яе павінны быць запрошаны Аб’яднаныя Нацыі па стане на 8.2.1945, а таксама нацыі, якія далучыліся да Аб’яднаных Нацый і аб’явілі вайну агульнаму ворагу да 1.3.1945. У час працы ўстаноўчай канферэнцыі дэлегаты Вялікабрытаніі і ЗША «падтрымаюць прапанову аб допуску да першапачатковага членства дзвюх Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік, а іменна Украіну і Беларусь». У Сав. Саюзе пра рашэнні Крымскай (Ялцінскай) канферэнцыі па пытанні членства УССР і БССР у новай міжнар. арг-цыі ведала вузкае кола асоб. Украіна і Беларусь, якія, паводле сталінскай тэрміналогіі, кваліфікаваліся як «дзве асноўныя рэспублікі СССР», з ’яўляліся аб’ектам дыпламат. гульні. У сак. 1945 урады УССР і БССР, якія не атрымалі запрашэнняў на ўстаноўчую канферэнцыю Аб’яднаных Нацый у Сан-Францыска, па ўказанні з Масквы заявілі, што накіруюць на канферэнцыю свае дэлегацыі нават пры адсутнасці афіц. запрашэнняў. Гэты нечаканы ход сав. дыпламатыі абвастрыў рознагалоссі паміж СССР і зах. краінамі, распаліў атмасферу вакол падрыхтоўкі канферэнцыі ў Сан-Францыска. Адміністрацыя ЗША пры падтрымцы брытанскага ўрада энергічна пярэчыла супраць такога кроку, адзначапа, што рашэнне Крымскай (Ялцінскай) канферэнцыі не прадугледжвала ўдзелу дэлегацый Украіны і Беларусі на Сан-Францыскай канферэнцыі. Аднак намаганнямі Молатава ўдалося дамагчыся згоды ад ЗША, Вялікабрытаніі і Кітая падтрымаць на канферэнцыі сав. просьбу аб запрашэнні прадстаўнікоў Украіны і Беларусі ў Сан-Францыска. Перспектывы рэалізацыі ялцінскай дамоўленасці ўскладніліся пасля таго, як у ЗША у канцы сакавіка стала вядома пра тайнае пагадненне адносна дадатковых галасоў для СССР і ЗША. У краіне выбухнуў паліт. скацдал. Праціўнікі Рузвельта з асяроддзя рэспубліканцаў адхілялі ў прынцыпе ідэю дадатковых галасоў, лічачы, што яна супярэчыць прыродзе міжнар. арг-цыі і прынцыпу суверэннай роўнасці дзяржаў. Палітыкі і аглядальнікі ўказвалі на тое, што Беларусь і Украіна не з’яўляюцца суверэннымі краінамі. Нават паплечнікі і сябры Рузвельта лічылі памылкай яго просьбу аб двух дадатковых галасах для ЗША. За тыдзень да смерці 5.4.1945 прэзідэнт Рузвельт на сваёй апошняй прэс-канферэнцыі падрабязна спыніўся на праблеме дадатковых гала-

соў для Украіны і Беларусі. Ён паведаміў, што яго ўрад не будзе прасіць у Сан-Францыска трох галасоў для ЗША, паколькі яны нічога не вырашаюць.

2.4.1945 ТАСС апублікавала паведамленне «Аб удзеле Украінскай ССР і Беларускай ССР у міжнароднай арганізацыі для падтрымання міру і бяспекі». У ім гаварылася, што на Крымскай (Ялцінскай) канферэнцыі сав. ўрад паставіў пытанне аб удзеле ў стварэнні міжнар. арг-цыі гэтых дзвюх рэспублік у якасці першапачатковых членаў, якое было падтрымана ЗША і Вялікабрытаніяй.

МІЖНАРОДНАЙ..._______

715

БССР, імкнучыся забяспечыць шчыры і эфектыўны ўдзел бел. народа ў дзейнасці Аб’яднаных Нацый, скіраванай на дасягненне міру і бяспекі, звяртаецца да канферэнцыі з заявай аб сваім жаданні далучыцца да міжнар. арг-цыі па падтрыманні міру і бяспекі ў якасці першапачатковага члена-заснавальніка і быць прадстаўленым на канферэнцыі ў Сан-Францыска. Адзначалася, што БССР як суверэнная дзяржава мае канстытуцыйныя прэрагатывы ў гапіне

Кіраўнік дэлегацыі БССР К.В.Кісялёў падпісвае Статут ААН. СанФранцыска.

26.6.1945. Канчаткова пытанне аб членстве Украіны і Беларусі ў міжнар. арг-цыі бяспекі вырашана на Устаноўчай канферэнцыі Аб’яднаных Нацый у СанФранцыска (25.4— 26.6.1945). Канферэнцыя 27.4.1945 аднагалосна прыняла рашэнне пра ўключэнне Украінскай і Беларускай Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік у лік першапачатковых членаў арг-цыі. Прапанову сав. ўрада, з якой выступіў кіраўнік дэлегацыі СССР Молатаў, падтрымалі кіраўнікі дэлегацый ЗША, Вялікабрытаніі, Кітая, Ірана, Францыі, Бразіліі, Чэхаславакіі і Аўстраліі. 30.4.1945 таксама аднагалосна ўсе 47 краін-удзельніц канферэнцыі прагаласавалі за запрашэнне дэлегацый УССР і БССР на ўстаноўчы форум Аб’яднаных Нацый. За гэта рашэнне галасавалі і ўсе лацінаамерыканскія краіны ў абмен на дадзенае СССР абавязацельства падтрымаць запрашэнне Аргенціны. На 1-м пасяджэнні кіраўнікоў дэлегацый Кіруючага к-та 27 крас. ад імя ўрадаў УССР і БССР заявы зрабіў Молатаў. Заява ўрада БССР у адрас Сан-Францыскай канферэнцыі была падпісана Старшынёй СНК БССР П.К.Панамарэнкам і наркомам замежных спраў К.В.Кісялёвым (датавана 26.4.1945). У ёй гаварылася, што ўрад

міжнар. адносін, што дае ёй поўнае права і падставу прыняць удзел у міжнар. канферэнцыі Аб’яднаных Нацый. Падкрэсліваўся вялікі ўклад Беларусі ў барацьбу свабодалюбівых нацый супраць агульнага ворага — гітлераўскай Германіі. Заяўлялася, што БССР лічыць сваім правам і абавязкам удзельнічаць ва ўсеаг. арганізацыі бяспекі і канферэнцыі ў Сан-Францыска і што прынцыпу найб. поўнага і шырокага прадстаўніцтва ўсіх міралюбівых краін у гэтай арганізацыі былі б нанесены сур’ёзныя страты, калі б Бел. Рэспубліка не была прадстаўлена ў гэтай арганізацыі і на канферэнцыі, закліканай стварыць такую арганізацыю, і калі б вырашэнне праблем забеспячэння пасляваен. міру і бяспекі рабілася без удзелу прадстаўнікоў БССР.

1.5.1945 ген. сакратар Сан-Францыскай канферэнцыі А.Хіс накіраваў з Вашынгтона ў Мінск тэлеграму наркому замежных спраў Кісялёву, у якой паведамляў пра рашэнне канферэнцыі запрасіць БССР стаць паўнапраўным членам міжнар. арг-цыі, а яе прадстаўнікам неадкладна прыбыць для ўдзелу ў канферэнцыі. 30 крас. Прэзідыум Вярх. Савета БССР назначыў дэлегацыю БССР на Сан-Францыскую канферэн-

сусв. праблем, даводзіць сваю пазіцыю да ААН, уносіць на яе разгляд свае прапановы і заўвагі. Больш за 40 гадоў цыю ў складзе Кісялёва (кіраўнік дэ- ААН была для Беларусі адзіным акном легацыі), Г.І.Байдакова, А.Р.Жэбрака, у знешні свет. Рэспубліка Беларусь як У.М.Перцава, Ф.П.Шмыгава. Дэлега- адна з дзяржаў-заснавальніц ААН разцыя атрымала паўнамоцтвы падпісаць глядае сваё членства ў ААН і яе спецыканчатковы тэкст Статута Усеаг. між- ялізаваных установах і органах як велінар. арг-цыі для падтрымання міру і зарны паліт. капітал, адзін з прыярыбяспекі пры ўмове яго наступнай раты- тэтных знешнепаліт. кірункаў дзейфікацыі ў адпаведнасці з законамі насці дзяржавы, як важны кампанент БССР. 8.5.1945 урадавая дэлегацыя інтэграцыі Беларусі ў сусв. супольБССР прыступіла да работы Сан-Фран- насць. У 2004 у Рэспубліцы Беларусь цыскай канферэнцыі і зрабіла кан- дзейнічалі 11 праграм, агенцтваў і структыўны ўклад ў распрацоўку Ста- арг-цый сістэмы ААН: Праграма развіцтута ААН. Дэлегацыя Беларусі адстой- ця ААН (ПРААН), Дэпартамент гравала права вета пастаянных членаў Са- мадскай інфармацыі, Дзіцячы фонд вета Бяспекі, выступала за ўключэнне ў ААН, Міжнар. арг-цыя працы, УпраўСтатут ААН палажэнняў аб самавызна- ленне вярх. камісара ААН па справах чэнні народаў і сац.-эканам. правах ча- бежанцаў, Аб’яднаная праграма ААН лавека, забеспячэнні інтарэсаў калані- па ВІЧ/СНІДу, Міжнар. валютны фонд, яльных і залежных народаў і краін, за Сусв. банк, Міжнар. фін. карпарацыя, дакладнае вызначэнне агрэсіі, строгае Сусв. арг-цыя аховы здароўя і фонд выкарыстанне санкцый да парушальні- ААН у галіне народанасельніцтва. каў Статута, пярэчыла допуску ў ААН Міжнар. арг-цыі, акрамя фінансавання франкісцкай Іспаніі. 23.5.1945 адбыла- праектаў і праграм, садзейнічаюць прыся першая з моманту стварэння ў 1919 цягненню ў Беларусь тэхн. дапамогі наркамата замежных спраў БССР прэс- для рэалізацыі праектаў. канферэнцыя наркома замежных спраў Беларусь і міжнародныя арганізарэспублікі. Кісялёў заявіў, што БССР цыі. Першая спроба ўстанаўлення адбудзе праводзіць самастойную знеш- носін і ўдзелу Беларусі ў працы міжнар. нюю палітыку, якая ва ўсіх прынцыпо- канферэнцый і арг-цый адносіцца да вых пытаннях супадае з пазіцыяй перыяду мірнага ўрэгулявання пасля СССР. 26.6.1945 прадстаўнікі 50 дзяр- заканчэння 1-й сусв. вайны. Дэлегацыі жаў, у т.л. СССР, УССР і БССР, падпі- БНР неафіцыйна ўдзельнічалі ў працы салі Статут ААН, Статут Міжнар. суда Парыжскай мірнай канферэнцыі (1919— і Часовае пагадненне аб стварэнні Пад- 20) і Генуэзскай міжнар. канферэнцыі рыхтоўчай камісіі. 30.8.1945 Прэзідыум па эканам. і фін. пытаннях (1922). Вярх. Савета БССР ратыфікаваў Статут БССР, як і інш. сав. рэспублікі, даручыААН. 24.10.1945 ратыфікацыйная гра- ла прадстаўляць свае інтарэсы на Генумата БССР была здадзена на захаванне, эзскай канферэнцыі дэлегацыі РСФСР. як і ратыфікацыйныя граматы СССР і 10.5.1922 БССР падпісала пагадненне з УССР. У гэты ж дзень Статут ААН на- Эгіідэмічнай камісіяй Лігі Нацый па быў сілу. Устаноўчая канферэнцыя пытаннях аховы здароўя і разам з Аб’яднаных Нацый у Сан-Францыска РСФСР і УССР стала яе членам. Дэлез ’явілася першым міжнар. форумам 20 гацыя БССР прыняла ўдзел у канферэнст., у якім дэлегацыя Беларусі ўдзельні- цыі Аб’яднаных Нацый у Сан-Франчала на раўнапраўнай і правамоцнай ас- цыска (крас.— чэрв. 1945) і падпісала нове. Нягледзячы на тое, што бел. кі- Статут ААН. Беларусь у ліку 51 дзярраўніцтва, вярх. органы ўлады рэспуб- жавы з ’яўляецца дзяржавай-заснавальлікі не ставілі перад Сталіным, сав. ніцай, першапачатковым членам ААН. кіраўніцтвам пытанне аб выхадзе на У жн. 1945 Беларусь уступіла ў Адміміжнар. арэну ці ўключэнні ў склад ністрацыю Аб’яднаных Нацый па дапаміжнар. арг-цыі, і тое, што яно было мозе і аднаўленні краін, якія пацярпелі вырашана ў выніку дзейнасці сав. дып- ў гады 2-й сусв. вайны (ЮНРРА). Паламатыі, уваходжанне Беларусі ў склад гадненне паміж ЮНРРА і ўрадам БССР першапачатковых членаў ААН мела вя- падпісана ў Вашынггоне 18.12.1945. лікае гіст. значэнне, адпавядала нац. ін- Дэлегацыя БССР прымала ўдзел у Міжтарэсам бел. народа. Подпіс БССР пад нар. канферэнцыі па ахове здароўя Статутам ААН азначаў, што сусв. су- (Нью-Йорк, 1946), якая заснавала Сусв. польніцтва фармапьна прызнавала яе арг-цыю аховы здароўя (СААЗ). БССР суверэннай і незалежнай дзяржавай. далучылася да Статута СААЗ 7.4.1948. Рэспубліка атрымлівала ўсе прывілеі і На 1-й сесіі СААЗ (1948) яна была абімунітэты ААН, права выбірацца ў яе рана членам яе Выканаўчага к-та. У гап. органы, у т. л. ў Савет Бяспекі, маг- 1949 БССР разам з СССР і УССР, краічымасць удзельнічаць у абмеркаванні намі Усх. Еўропы спыніла актыўнае

716 _______ МІЖНАРОДНАЙ...

членства ў СААЗ на падставе неабгрунтаванага рашэння сав. кіраўніцтва.

13.5.1947 Беларусь уступіла ў Сусв. паштовы саюз (СПС), 16.5.1947 — у Міжнар. саюз электрасувязі (МСЭ), 12.4.1948 — у Сусв. метэаралаг. арг-цыю (СМА). У 1947 міністр замежных спраў БССР К.В.Кісялёў паставіў перад МЗС СССР пытанне аб неабходнасці ўваходжання СССР, УССР і БССР у Арг-цыю Аб’яднаных Нацый па пытаннях адукацыі, навукі і культуры (ЮНЕСКА), якое аднак тады вырашыць не ўдалося. У 1954 БССР увайшла ў Міжнар. арг-цыю працы (МАП) і ЮНЕСКА, у 1957 — Міжнар. агенцтва па атамнай энергіі (МАГАТЭ), у 1970 — Сусв. аргцыю інтэлектуальнай уласнасці (САІУ), у 1985 — Арг-цыю Аб’яднаных Нацый па прамысл. развіцці (ЮНІДО). У 1958 пачало працаваць пастаяннае прадстаўніцтва БССР пры ААН у Нью-Йорку, у 1960-я г. адкрыліся пастаянныя прадстаўніцтвы БССР пры Аддзяленні ААН і інш. міжнар. арг-цыях у Жэневе, пры ЮНЕСКА у Парыжы, у 1982 — пры міжнар. арг-цыях у Вене. БССР была абрана непастаянным членам Савета Бяспекі на 1974—75, неаднаразова выбіралася членам Эканам. і Сац. савета, прымала ўдзел у рабоце розных функцыянальных і дапаможных органаў ААН, якія займаюцца пытаннямі раззбраення, дэкаланізацыі, эканам. і сац. супрацоўніцтва, правоў чалавека, інш. пытаннямі. Акрамя ААН і яе спецыялізаваных устаноў БССР з ’яўлялася членам яшчэ 6 міжнар. міжурадавых арг-цый — Міжнар. архіўнага савета (з 1956), Міжнар. бюро выставак (з 1960), Пастаяннай палаты трацейскага суда (з 1962), Міжнар. арг-цыі марской спадарожнікавай сувязі (ІНМАРСАТ, з 1979). Як член ААН удзельнічала ў асобных канферэнцыях у рамках Міжнар. арг-цыі грамадзянскай авіяцыі (ІКАО) і Міжнар. марской арг-цыі (ІМО), хаця і не была іх членам.

3 1990— 91 пачаўся якасна новы перыяд дзейнасці Беларусі ў міжнар. арг-цыях. Рэспубліка Беларусь значна пашырыла свой удзел у міжнар. універсальных і рэгіянальных арг-цыях. Яна з ’яўляецца дзяржавай — заснавальніцай Садружнасці Незалежных Дзяржаў (СНД). У 1992 уступіла ў Міжнар. валютны фонд, Міжнар. банк рэканструкцыі і развіцця (МБРР), Міжнар. фін. карпарацыю (МФК), Міжнар. агенцтва па гарантыях інвестыцый, Еўрап. банк рэканструкцыі і развіцця, аднавіла актыўнае членства ў СААЗ, атрымала статус назіральніка пры Ген. пагадненні па тарыфах і гандлі (ГАТТ), у 1993 стала членам ІКАО. У 1992 у Мінску было адкрыта 1-е на постсав. пра-

сторы прадстаўніцтва ААН — Праграмы развіцця ААН (ПРААН). Беларусь з’яўляецца членам больш як 50 спецыялізаваных устаноў ААН і інш. міжурадавых арг-цый, якія ўзаемадзейнічаюць з ААН на аснове спец. пагадненняў. Рэспубліка Беларусь дзейнічае ў ААН і яе спецыялізаваных установах у адпаведнасці са сваімі нац. інтарэсамі. Яна выступае за развіццё ўсебаковага супрацоўніцтва з ААН, лічыць неабходным рэфармаванне і ўмацаванне сістэмы ААН і яе асн. органаў, каб павысіць эфектыўнасць гэтай вядучай міжнар.

Ген. Асамблеі, прысвечаным 50-годдзю ААН (1995) і Саміце Тысячагоддзя (2000). 3 1998 Беларусь з ’яўляецца паўнапраўным членам Руху недалучэння (РН) і актыўна развівае ўзаемавыгаднае супрацоўніцтва па шэрагу кірункаў дзейнасці ААН з дзяржавамі — членамі гэтага найбуйнейшага міжнар. аб’яднання краін. Рэспубліка Беларусь у 1992 прынята ў Арг-цыю па бяспецы і супрацоўніцтве ў Еўропе (АБСЕ) і Савет Паўн.-атлантычнага супрацоўніцтва (з 1997 Савет еўраатлантычнага партнёрства), ат-

Генеральны дырэктар ЮНЕСКА Ф.Маёр (злева) і прэм’ер-міністр Беларусі С.С.Лінг у час падпісання мемарандума аб супрацоўніцтве паміж Рэспублікай Беларусь і ЮНЕСКА. Мінск. Верасень 1998. арг-цыі. У рамках ЮНЕСКА для Беларусі распрацоўваліся праграмы «Генетычная спадчына», «ЮНЕСКА — Чарнобыль», «Чалавек і біясфера». У краіне дзейнічае нац. Камісія Рэспублікі Беларусь па справах ЮНЕСКА, падпісаны мемарандумы аб супрацоўніцтве паміж Беларуссю і ЮНЕСКА. Беларусь падпісала 44 канвенцыі МАП. Планамерна ідзе працэс далучэння Беларусі да Сусв. гандл. арг-цыі (СГА), пры якой краіна атрымала ў 1995 статус назіральніка. У крас. 1995 паміж Беларуссю і МАГАТЭ падпісана пагадненне аб прымяненні гарантый. Удзельная вага спецыялізаваных устаноў ААН у агульным аб’ёме замежнай дапамогі краіне складае нязначную частку. Беларусь актыўна ўдзельнічае ў працы такіх функцыянальных органаў ААН, як Еўрап. эканам. камісія (ЕКЕ), Дзіцячы фонд ААН (ЮНІСЕФ), ПРААН, Канферэнцыя Аб’яднаных Нацый па гандлі і развіцці (ЮНКТАД) і інш. У 1995 у Мінску адкрыта прадстаўніцтва Упраўлення Вярх. камісара ААН па бежанцах, у 1996 — пастаяннае прадстаўніцтва Міжнар. арг-цыі па мігрантах. У крас. 1994 Мінск з трохдзённым візітам наведаў Ген. сакратар ААН Б.Бутрас-Галі. Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь А.Р.Лукашэнка прымаў удзел у спец. урачыстым пасяджэнні

рымала статус спецыяльна запрошанай дзяржавы ў Савеце Еўропы (СЕ), а ў 1993 падала заяўку на прыём у гэтую арг-цыю. У 1995 дзяржава падпісала 'Дагавор аб партнёрстве і супрацоўніцтве (не набыў сілы), у 1996 — Часовае пагадненне па пытаннях гандлю з Еўрап. Саюзам (ЕС), у 1995 стала ўдзельнікам праграмы НАТО «Партнёрства дзеля міру», у 1996 уступіла ў Цэнтральнаеўрап. Ініцыятыву (ЦЕІ), у 1997 — у Арг-цыю па забароне хім. зброі. Рэспубліка Беларусь — паўнапраўны член больш як за 20 міжнар. міжурадавых арг-цый. Яна выступае за ператварэнне СНД у рэгіянальную арг-цыю з высокім узроўнем эканам. і паліт. інтэграцыі. Бел. прадстаўнікі актыўна ўдзельнічаюць у сустрэчах кіраўнікоў дзяржаў і ўрадаў, працы каардынацыйных органаў СНД (Міжпарламенцкай Асамблеі, Савета міністраў замежных спраў, Савета міністраў абароны, Міждзярж. эканам. к-та і інш.). Мінск з ’яўляецца месцам знаходжання выканаўчых і каардынацыйных органаў СНД. Рэспубліка Беларусь падпісала і ратыфікавала найважнейшыя ўстаноўчыя дакументы СНД, у т.л. яго Статут. Беларусь выступае за павышэнне эфектыўнасці рэгіянальных інтэграцыйных аб’яднанняў на постсав. прасторы, у прыватнасці, за фарміраванне зоны свабоднага гандлю

МІЖНАРОДНАЙ..._______

717

ў межах СНД, стварэнне мытнага саюза ў рамках Еўраазіяцкага Эканам. супольніцтва (ЕўрАзЭС), якое складаецца з 5 краін — членаў Мытнага саюза (Беларусі, Казахстана, Кіргызстана, Расіі, Таджыкістана). 23.2.2003 кіраўнікі Беларусі, Казахстана, Расіі і Украіны падпісалі Заяву аб фарміраванні Адзінай эканам. прасторы і стварэнні Арг-цыі рэгіянальнай інтэграцыі. Сумесна з Арменіяй, Казахстанам, Кыргызстанам, Расіяй і Таджыкістанам Рэспубліка Беларусь вядзе работу па паглыбленні ваенна-паліт. інтэграцыі ў рамках Дагавора аб калектыўнай бяспецы 1992. У 2002 кіраўнікамі 6 згаданых дзяржаў падпісаны Статут Арг-цыі Дагавора аб калектыўнай бяспецы (АДКБ) і Пагадненне аб яе прававым статусе. 3 18.9.2003 АДКБ пачала функцыянаваць як самастойная міжнар. арг-цыя (Статут АДКБ зарэгістраваны ў Сакратарыяце ААН 16.12.2003). Развіваюцца эканам. і паліт. адносіны Беларусі з ЕС. У 1999 паміж бел. урадам і Еўрап. камісіяй падпісана Праграма ТАСІ8 «Развіццё грамадзянскай супольнасці» ў Беларусі, якая прадугледжвае выдзяленне 5 млн. еўра на развіццё няўрадавых арг-цый, сродкаў масавай інфармацыі і адукацыі; Еўрап. камісія выдзеліла 1,6 млн. еўра на фінансаванне гуманітарных праектаў, што рэалізуюцца на Беларусі ў галіне мед. абслугоўвання і сац. рэабілітацыі. Выконваліся інш. праекты ў рамках праграмы тэхн. дапамогі ТАСІ8 на 2000—2003. Еўрасаюз з ’яўляецца найбуйнейшым пасля Расіі знешнегандл. партнёрам Беларусі. На долю дзяржаў — членаў ЕС прыпадае каля 15% агульнага гандл. абароту Беларусі і болын за 40% гандл. абароту з краінамі далёкага замежжа. Развіццё эканам. адносін з Беларуссю ЕС увязвае з развіццём у краіне дэмакр. працэсу, забеспячэннем уладамі правоў чадавека, правядзеннем свабодных і справядлівых выбараў у адпаведнасці з міжнар. стандартамі. Гал. мэтай бел. знешняй палітыкі на еўрап. напрамку з’яўляецца стварэнне стабільнай сістэмы агульнаеўрап. бяспекі і супрацоўніцтва вакол АБСЕ. У 1992 Беларусь падпісала Хельсінкскі заключны акт і Парыжскую хартыю для новай Еўропы. У час сустрэчы кіраўнікоў дзяржавы і ўрадаў краін — удзельніц АБСЕ у Будапешце (снеж. 1994) Беларусь, Вялікабрытанія, ЗША і Расія падпісалі Мемарандум аб гарантыях бяспекі Беларусі. Бел. дэлегацыі ўдзельнічаді ў сустрэчах кіраўнікоў дзяржаў і ўрадаў краін — удзельніц

718 _______ МІЖНАРОДНАЙ... АБСЕ у Лісабоне (1996) і Стамбуле (1999). У Стамбуле А.Р.Лукашэнка падпісаў Хартыю еўрап. бяспекі, Пагадненне аб адаптацыі ДЗУСЕ, Венскі дакумент 1999 па мерах умацавання даверу і бяспекі, Дэкларацыю Стамбульскага саміта. АБСЕ разам з ЕС і СЕ у межах «еўрапейскай тройкі» садзейнічае працэсу дэмакратызацыі Беларусі. У 1998—2001 у Мінску знаходзілася кансультацыйна-назіральная група АБСЕ, з 2002 дзейнічае офіс АБСЕ у Мінску. У 2003 Парламенцкая Асамблея АБСЕ прызнала права Нац. сходу Рэспублікі Беларусь прадстаўляць інтарэсы Беларусі ў Асамблеі. Беларусь зацікаўлена ў збалансаваным развіцці ўсіх кампанентаў агульнаеўрап. бяспекі і супрацоўніцтва і лічыць, што ваен., эканам. і экалагічнае вымярэнні АБСЕ заслугоўваюць больш актыўнага ўключэння ў парадак дня АБСЕ. У 1993 Беларусь далучылася да Еўрап. культурнай канвенцыі, у 1994 — да Венецыянскай камісіі «Дэмакратыя праз правы» ў межах Савета Еўропы. У студз. 1997 на сесіі Парламенцкай Асамблеі СЕ прынята рашэнне аб прыпыненні для Беларусі дзеяння статуса «спецыяльна запрошанай» дзяржавы. Беларусь развівае супрацоўніцтва з ЦЕІ з мэтай аб’яднання намаганняў дзяржаў-членаў для арганізацыі гнуткай і прагматычнай рэгіянальнай кааперацыі. Яна зацікаўлена ў падключэнні да рэгіянальнага і субрэгіянальнага супрацоўніцтва ў балтыйска-чарнаморскім рэгіёне, у т. л. дамагаецца статуса назіральніка ў Савеце дзяржаў Балтыйскага мора (СДБМ) і Арг-цыі чарнаморскага эканам. супрацоўніцтва (АЧЭС). Пасля распаду Варшаўскага дагавора і СССР перад рэспублікай узнікла праблема вызначэння адносін з ваенна-паліт. арг-цыяй НАТО. У 1992 краіну наведаў ген. сакратар НАТО М.Вернер. Ён заявіў, што захад і НАТО з павагай ставяцца да імкнення Беларусі стаць нейтральнай і бяз’ядзернай дзяржавай і адзначыў іх зацікаўленасць у добрых адносінах з Беларуссю і яе суседзямі. У 1997 штаб-кватэрай НАТО ухвалена Індывідуапьная праграма партнёрства (ІПП) Рэспублікі Беларусь з НАТО на 1997— 99. У 1998 адкрыта пастаяннае прадстаўніцтва Беларусі пры НАТО у Бруселі. Беларусь выканала ІПП з НАТО на 2000— 01 і 2002—03, у якіх зроблены акцэнт на мерапрыемствы неваен. характару. Краіна зацікаўлена ў канструктыўным супрацоўніцтве з НАТО, прызнаючы яе важную ролю ва ўмацаванні еўрап. і міжнар. бяспекі.

Рэспубліка Беларусь — член «Інтэрспадарожніка», Еўрап. арг-цыі спадарожнікавай сувязі (ЕВТЕЛСАТ), Еўрап. вяшчальнага саюза, Сусв. энергетычнага савета, Міжнар. арг-цыі па эканам. і навук.-тэхн. супрацоўніцтве ў галіне электратэхн. прамысловасці (Інтэрэлектра), Міжнар. эпізаатычнага бюро, Міжнар. арг-цыі па стандартызацыі (ІСО), Міжнар. электратэхн. камісіі, Міжнар. арг-цыі па заканадаўчай метралогіі, Міжнар. арг-цыі па сертыфікацыі электраабсталявання на адпаведнасць стандартам бяспекі. Нац. арг-цыі Рэспублікі Беларусь, яе юрыд. асобы ўваходзяць у склад наступных міжнар. няўрадавых арг-цый: Міжнар. федэрацыю інвалідаў (з 1991), Міжнар. федэрацыю вышэйшых органаў (з 1992), Міжнар. арг-цыю крымінальнай паліцыі «Інтэрпол» (з 1993), Міжпарламенцкі саюз (з 1995), Сусв. федэрацыю глухіх (з 1995), шэраг міжнар. спарт. арг-цый і федэрацый, у т. л. Міжнар. алімпійскі к-т, Сусв. федэрацыю асацыяцый садзейнічання ААН.

3 мэтай пашырэння супрацоўніцтва і павышэння эфектыўнасці ўдзелу краіны ў рабоце міжнар. арг-цый урад Рэспублікі Беларусь надае вял. значэнне гэтаму кірунку ў знешнепаліт. дзейнасці дзяржавы. У гэтай сувязі Савет Міністраў Рэспублікі Беларусь 19.5.1997 прыняў пастанову «Аб супрацоўніцтве Рэспублікі Беларусь з міжнароднымі арганізацыямі», паводле якой усе міжнар. арг-цыі, членам якіх з’яўляецца Беларусь, замацаваны за гал. мін-вамі і інш. рэсп. органамі дзярж. кіравання. Каардынацыю і кантроль за ўзаемадзеяннем Беларусі з міжнар. арг-цыямі ажыццяўляе Мін-ва замежных спраў. Двухбаковыя сувязі Рэспублікі Беларусь з замежнымі дзяржавамі. У пач. 1990-х г. Рэспубліка Беларусь стала наладжваць сяброўскія адносіны з замежнымі краінамі. Прыярытэтным кірункам яе знешняй палітыкі было развіццё супрацоўніцтва з краінамі СНД, Еўропы і ЗША. На прасторы СНД гал. партнёрам Беларусі была Расія. У ходзе афіц. візіту ў Рэспубліку Беларусь Прэзідэнта Рас. Федэрацыі Б.М.Ельцына 21.2.1995 падпісаны двухбаковы дагавор аб дружбе, добрасуседстве і супрацоўніцтве, які вызначыў адносіны Расіі і Беларусі як дачыненні дзвюх суверэнных, незалежных дзяржаў. У 2-й пал.

1990-х г. бел.-рас. адносіны выведзены на якасна новы ўзровень. 2.4.1996 А.Р.Лукашэнка і Б.М.Ельцын падпісалі ў Маскве дагавор пра стварэнне Супольнасці Расіі і Беларусі, 2.4.1997 — аб Саюзе Беларусі і Расіі. Да апошняга дагавора быў прыкладзены Статут Саюза Беларусі і Расіі, які пасля ўсенар. абмеркавання быў падпісаны прэзідэн-

тамі дзвюх краін 23.5.1997. У чэрв.

1997 Прэзідэнт Беларусі падпісаў Закон аб ратыфікацыі Статута і Дагавора. V снеж. 1998 у Маскве падпісаны Дэкларацыя аб далейшым яднанні Беларусі і Расіі, дагавор аб роўных правах грамадзян і пагадненне аб стварэнні роўных умоў суб’ектам гаспадарання Беларусі і Расіі. У Дэкларацыі выказваўся намер «працягваць паэтапны рух да добраахвотнага яднання ў саюзную дзяржаву пры захаванні нацыянальнага суверэнітэту дзяржаў — удзельніц Саюза».

8.12.1999 прэзідэнты Беларусі і Расіі падпісалі ў Маскве Дагавор аб стварэнні Саюзнай дзяржавы і Праграму дзеянняў па рэалізацыі палажэнняў Дагавора аб стварэнні Саюзнай дзяржавы. Адпаведныя дакументы па збліжэнні бел. і рас. прававых, эканам., фін., мытных і інш. сістэм, фарміраванні міждзярж. структур улады ў перспектыве прадугледжваюць стварэнне Саюзнай дзяржавы. Пашырэнне супрацоўніцтва паміж Беларуссю і Расіяй садзейнічала наладжванню сувязей паміж прадпрыемствамі, дзелавымі коламі, грамадзянамі абедзвюх краін. Натуральнай з’явай у бел.-рас. адносінах сталі кантакты паміж кіраўнікамі дзяржаў і ўрадаў, рэгіянальных органаў улады, рас. і бел. парламентарыямі. Найб. значныя пытанні двухбаковых адносін разглядаюць Вышэйшы Дзярж. Савет і Савет Міністраў Саюзнай дзяржавы, якія збіраюцца на рэгулярнай аснове. Парламентарыі Расіі і Беларусі сумесна працуюць у рамках Парламенцкага сходу Саюза Беларусі і Расіі. Да канца 1990-х г. Рэспубліка Беларусь і Рас. Федэрацыя мелі каля 200 міждзярж. і міжурадавых пагадненняў, працэс пашырэння дагаворна-прававой базы працягваўся і ў наступныя гады. У 2-й пал. 1990-х г. Беларусь і Расія пачалі ўмацоўваць супрацоўніцтва ў ваен. сферы. У 1995 Расія атрымала права выкарыстоўваць і ўтрымліваць на тэр. Беларусі свае ваен.-стратэг. аб’екты — сістэму папярэджання аб ракетным нападзе ў Баранавічах і РЛС у Вілейцы. 19.12.1997 Беларусь і Расія падпісалі дагавор аб ваен. супрацоўніцтве. Рэспубліка Беларусь удзельнічае ў навейшых праграмах пераўзбраення рас. арміі, праводзіць мадэрнізацыю ўласнай сістэмы супрацьпаветранай абароны. У 2000 абвешчана пра стварэнне адзінай рас.-бел. ваен. групоўкі колькасцю да 300 тыс. чал. у выпадку ўзнікнення канфліктнай сітуацыі на зах. граніцах Саюза Беларусі і Расіі. Беларусь і Расія каардынуюць дзейнасць на міжнар. арэне. Расія неаднаразова падтрымлівала Рэспубліку Беларусь у міжнар. арг-цыях (ААН, АБСЕ, СЕ). У 2003 распрацоўваўся

Канстытуцыйны Акт Саюзнай дзяржавы, абмяркоўваліся пытанні падпісання пагаднення аб увядзенні рас. рубля ў якасці адзінай валюты Саюзнай дзяржавы. Бел. бок лічыць, што аб’яднанне дзвюх дзяржаў павінна праводзіцца на аснове Саюзнага дагавора 1999 і пры захаванні суверэнітэту Беларусі і Расіі. Кіраўніцтва Рэспублікі Беларусь неаднаразова падкрэслівала немагчымасць уваходжання Беларусі ў склад Рас. Федэрацыі на правах аднаго з яе суб’ектаў. Важнае месца ў знешняй палітыцы Рэспублікі Беларусь займае супрацоўніцтва з Украінай. Бел.-ўкр. сувязі значна пашырыліся ў 2-й пал. 1990-х г. У ліп. 1995 адбыўся першы афіц. візіт на Беларусь прэзідэнта Украіны Л.Д.Кучмы. 17.7.1995 у Мінску падпісаны дагавор аб дружбе, добрасуседстве і супрацоўніцтве паміж Беларуссю і Украінай. У маі 1997 ва Украіне з афіц. візітам пабываў Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь Лукашэнка. Гап. вынікам візіту стала падпісанне дагавора аб дзярж. граніцы паміж Рэспублікай Беларусь і Украінай. Пазней кантакты паміж кіраўнікамі дзяржаў, урадаў, міністрамі замежных спраў, кіраўнікамі мін-ва і ведамстваў дзвюх краін сталі нармальнай з’явай; пашырылася супрацоўніцтва паміж бел. і ўкр. парламентарыямі. Да пач. 21 ст. Украіна і Беларусь сфарміравалі развітую юрыд. базу міждзярж. ўзаемадзеяння (больш за 40 дагавораў, пагадненняў і інш. прававых дакументаў, якія ўрэгулявалі бел.-ўкр. адносіны ў розных сферах супрацоўніцтва). Павышаная ўвага аддавалася вырашэнню праблем вызначэння дзярж. граніцы і прыгранічнага супрацоўніцтва. У лют. 1997 Беларусь і Украіна ў асн. завяршылі работы па дэлімітацыі дзярж. граніцы, восенню 1997 пачалі яе дэмаркацыю. 3 1.11.1997 на бел.-ўкр. граніцы быў уведзены пагранічны кантроль. У 1999 на-

было моц пагадненне аб парадку перасячэння граніцы грамадзянамі, што пражываюць у пагранічных раёнах, якое спрашчала рэжым перасячэння граніцы грамадзянамі Беларусі і Украіны. Развіваецца супрацоўніцтва паміж асобнымі рэгіёнамі Беларусі і Украіны. Сяброўскія адносіны Беларусь захоўвала ў 1992—2003 з інш. дзяржавамі СНД. Яе гал. партнёрамі былі Казахстан, Кыргызстан, Таджыкістан, Малдова. На мяжы 20—21 ст. пашырылася супрацоўніцтва Беларусі з Туркменістанам, Арменіяй і Азербайджанам. Важнымі падзеямі ў развіцці двухбаковых адносін Беларусі з краінамі СНД сталі візіты Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь ва Узбекістан (снеж. 1994), Малдову (вер. 1995), Казахстан (вер. 1997), Таджыкістан (крас. 2000), Арменію (май 2001), Туркменістан (май 2002). У 1995—2003 Рэспубліку Беларусь з візітамі наведвалі вышэйшыя дзярж. кіраўнікі Арменіі, Казахстана, Кыргызстана, Малдовы, Таджыкістана. Рэспубліка Беларусь падпісала дагаворы аб дружбе і супрацоўніцтве з Малдовай (21.12.

1992), Казахстанам (17.1.1996), Таджыкістанам (5.4.2000), Туркменістанам (15.5.2002). Рэспубліка Беларусь імкнулася развіваць партнёрскія адносіны з Літвой і Латвіяй — яе непасрэднымі суседзямі на паўн.-зах. напрамку. 24.10.1991 Беларусь падпісала Дэкларацыю аб прынцыпах добрасуседскіх адносін з Літвой, 16.12.1991 — з Латвіяй. У 1-й пал.

1990-х г. адносіны Беларусі з Літвой і Латвіяй мелі дружалюбны характар. У лют. 1995 адбыўся афіц. візіт у Літву Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. 21.2.

1994 падпісаны дагавор аб вызначэнні граніцы паміж Рэспублікай Беларусь і Латвіяй, 6.2.1995 — дагавор аб добрасуседстве і супрацоўніцтве паміж Рэспублікай Беларусь і Літвой і дагавор аб бел.-літ. граніцы. 3 сярэдзіны 1990-х г.

МІЖН АРОДНАЙ..._______ 719 кантакты на вышэйшым дзярж. узроўні істотна скараціліся, хоць Літва і Латвія выказвалі гатоўнасць весці дыялог з Беларуссю па пытаннях вызначэння граніц, развіцця пагранічнага супрацоўніцтва і рэадмісіі нелегальных мігрантаў, што траплялі на іх тэр. з Беларусі. У 1997 Беларусь пачала дэмаркацыю граніцы з Літвой. У 2001 у парламенце Літвы створана група па развіцці супрацоўніцтва з Нац. сходам Рэспублікі Беларусь. Беларусь разглядае Літву і Латвію як найзручнейшы выхад да Балтыйскага мора, асабліва праз порт Вентспілс, які яшчэ з сав. часоў непасрэдна звязаны з Наваполацкім нафтаперапрацоўчым з-дам. На характар адносін Беларусі з Літвой і Латвіяй істотна ўплывала збліжэнне гэтых краін з ЕС і НАТО. 3 2003 Літва і Латвія па рэкамендацыі ЕС узмацнілі рэжым на граніцы з Беларуссю. Даволі актыўна ў 1-й пал. 1990-х г. развіваліся адносіны паміж Беларуссю і Польшчай. У кастр. 1991 гэту краіну з афіц. візітам наведаў Старшыня Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь В.Ф.Кебіч, у чэрв. 1992 — Старшыня Вярх. Савета Рэспублікі Беларусь С.С.Шушкевіч. У ліст. 1992 Рэспубліку Беларусь наведала з візітам прэм’ер-міністр Польшчы Х.Сухоцкая, у чэрв. 1993 — Прэзідэнт Польшчы Л.Валенса. У сак.

1996 у Брэсце адбылася сустрэча прэзідэнтаў Беларусі і Польшчы А.Лукашэнкі і А.Квасьнеўскага. Развівалася супрацоўніцтва паміж бел. і польскімі парламентарыямі. 23.6.1992 Беларусь і Польшча падпісалі дагавор аб добрасуседстве і дружалюбным супрацоўніцтве. У 2-й пал. 1990-х г. бел.-польскія адносіны на паліт. узроўні стапі больш стрыманымі, але з ггач. 21 ст. паліт. сувязі зноў пашыраюцца. Даволі актыўна супрацоўнічаюць прыгранічныя рэгіёны Беларусі і Польшчы. Польшча лічыць немэтазгоднай паліт. ізаляцыю Беларусі. У снеж. 2003 Мін-ва замежных спраў Полыпчы прапанавала распрацаваць канцэпцыю «ўсходняга вымярэння» ЕС у адносінах да Беларусі, Малдовы, Расіі і Украіны. 3 улікам гэтай прапановы ў сак. 2003 падрыхтаваны дакумент ЕС «Пашыраная Еўропа» (\Уіс1ег Ецгоре), дзе вызначаны асновы палітыкі пашыранага ЕС у адносінах да яго ўсх. суседзяў. У кастр. 2003, выканаўшы патрабаванне ЕС, Польшча ўвяла паўнавартасны візавы рэжым у адносінах да Беларусі. Да 1997 Рэспубліка Беларусь пашырала ўзаемадзеянне з краінамі Цэнтр. і Паўд.-Усх. Еўропы (Чэхія, Славакія,

сход Рэспублікі Беларусь. У выніку практычна цалкам прыпыніліся кантакты на вышэйшым дзярж. узроўні. У пач. 2001 дыялог паміж Рэспублікай Венгрыя, Румынія, Балгарыя, Славенія, Харватыя, Македонія, Боснія і Герцага- Беларусь і дзяржавамі Зах. Еўропы павіна). У ліп. 1992 адбыўся візіт у Рэс- чаў выходзіць са стану стагнацыі. Зах,еўрап. краіны (Аўстрыя, Бельгія, Вяліпубліку Беларусь Прэзідэнта Румыніі I. Іліеску. Старшыня Вярх. Савета Рэс- кабрытанія, Германія, Італія, Швейцапублікі Беларусь Шушкевіч наведаў з рыя, Швецыя) праяўляюць цікавасць да візітамі Румынію (май 1993) і Балга- пашырэння паліт. кантактаў з Беларусрыю (кастр. 1993). Беларусь падпісала сю. У парламентах Вялікабрытаніі і Ітадагаворы аб дружбе і супрацоўніцтве з ліі створаны групы па развіцці супрацоўніцтва з Нац. сходам Рэспублікі Румыніяй (7.5.1993) і Балгарыяй (19.10.

1993). У 2-й пал. 1990-х г. паліт. дыялог Беларусь. Працягваецца пашырэнне даБеларусі з краінамі гэтага рэгіёна быў гаворна-прававой базы двухбаковых згорнуты. Найб. схільнасць да захаван- адносін. Аднак развіццё паўнавартаснаня кантактаў з Беларуссю праяўляла га паліт. дыялога, найперш на вышэйБалгарыя, якая падтрымлівала сувязі з шым дзярж. узроўні, ставіцца ў залежНац. сходам Рэспублікі Беларусь. У но- насць ад развіцця адносін Беларусі з вявым дзесяцігоддзі паліт. дыялог паміж дучымі еўрап. арг-цыямі. Беларуссю і краінамі Цэнтр. і Паўд.У 1-й пал. 1990-х г. паспяхова развіУсх. Еўропы зноў пачаў набываць ды- валася супрацоўніцтва Рэспублікі Беланаміку, але пакуль не стаў актыўным з русь са Злучанымі Штатамі Амерыкі. У той прычыны, што краіны гэтага рэгіё- ліп. 1993 ЗША наведаў з афіц. візітам на аддаюць перавагу развіццю сувязей Старшыня Вярх. Савета Рэспублікі Без еўрап. і еўраатлантычнымі арг-цыямі. ларусь С.С.Шушкевіч, у студз. 1994 у У 2-й пал. 1990-х г. гал. паліт. партнё- Рэспубліцы Беларусь упершыню з афіц. рам Беларусі ў рэгіёне стала Саюзная візітам пабываў Прэзідэнт ЗША У.Дж. Рэспубліка Югаславія (СРЮ, з 2003 Клінтан. 3 1992 Беларусь і ЗША правоСербія і Чарнагорыя). У сак. 1996 ад- дзілі сумесную працу па праграмах лікбыўся афіц. візіт у Рэспубліку Беларусь відацыі стратэгічных наступальных узпрэзідэнта СРЮ З.Ліліча. 6.3.1996 Бе- браенняў. На правядзенне адпаведных ларусь і СРЮ падпісалі дагавор аб мерапрыемстваў да канца 1996 Беладружбе і супрацоўніцтве. У студз. 1998 русь атрымала з боку ЗША каля 123 і крас. 1999 СРЮ наведаў з візітамі млн. долараў. У 2-й пал. 1990-х г. адноПрэзідэнт Рэспублікі Беларусь. Вясной сіны Рэспублікі Беларусь з ЗША пагор1999 бел. парламент падтрымаў прось- шыліся. У 1996 ЗША адмовіліся прыбу югаслаўскага кіраўніцтва аб прыёме знаць вынікі бел. канстытуцыйнага рэСаюзнай Рэспублікі Югаславіі ў Саюз ферэндуму. У лют. 1997 амер. кіраўБеларусі і Расіі, аднак пасля перамогі ў ніцтва афіцыйна сфармулявала сваю СРЮ апазіцыі на парламенцкіх і прэзі- пазіцыю ў адносінах да Беларусі, выкадэнцкіх выбарах у кастр. 2000 пытанне зала намер падтрымліваць адносіны з аб далучэнні Югаславіі да саюза страці- бел. урадам на ўзроўні прадстаўніцтва, ла актуальнасць і двухбаковыя адносі- дастатковага для выканання задач ны набылі больш прагматычны харак- ЗША, а гал. прыярытэтам зрабіць разтар. віццё кантактаў з бел. апазіцыйнымі Важным кірункам знешняй палітыкі партыямі і рухамі, незалежнымі СМІ і Рэспублікі Беларусь пасля яе выхаду на няўрадавымі арг-цыямі (у далейшым міжнар. арэну ў 1991 стала развіццё ад- палітыка ЗША у адносінах да Беларусі носін з краінамі Зах. Еўропы. У 1-й пал. атрымала назву «выбарачнае ўзаема1990-х г. вельмі актыўна пашыралася дзеянне»). У кангрэсе ЗША у 2-й пал. супрацоўніцтва Беларусі з Аўстрыяй, 1990-х г. і ў пач. новага дзесяцігоддзя Бельгіяй, Германіяй, Вялікабрытаніяй, неаднаразова праходзілі слуханні па Італіяй, Нідэрландамі, Францыяй, Швей- праблемах дэмакратыі на Беларусі, дзе царыяй. У сак. 1995 Прэзідэнт Рэспуб- жорсткай крытыцы падвяргалася ўнутлікі Беларусь пабываў з афіц. візітам у раная і знешняя палітыка Рэспублікі Бельгіі, у ліп. 1996 — у Францыі, дзе Беларусь. Заклікі кіраўніцтва РэспубліI I . 7.1996 падпісаны двухбаковы дага- кі Беларусь весці раўнапраўны, добравор аб узаемаразуменні і супрацоўніц- зычлівы дыялог на аснове прызнання тве (моцы не набыў, бо не ратыфікава- ўнутрыбел. рэалій не знаходзілі ў ЗША ны франц. парламентам). У 2-й пал. належнага водгуку.

1990-х г. адносіны Рэспублікі Беларусь Важным. кірункам знешняй папітыкі з еўрап. краінамі пагоршыліся. Дзяржа- Рэспублікі Беларусь з’яўляецца суправы Зах. Еўропы не прызналі вынікі кан- цоўніцтва з краінамі Азіі. У 1992— 93 стытуцыйнага рэферэндуму ў Беларусі адбыліся візіты бел. кіраўнікоў у Кітай, (ліст. 1996) і лічылі нелегітымным Нац. Манголію, Ізраіль, Аб’яднаныя Араб-

720

МІЖНАРОДНАЙ...

скія Эміраты, Індыю, Кувейт. Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь Лукашэнка наведаў з афіц. візітамі Турцыю (1996), Рэспубліку Карэя, В’етнам (1997), Сірыю (1998, 2003), Іран (1998), Аб’яднаныя Арабскія Эміраты (2000), Катар (2001), Кувейт, Бахрэйн (2002). У 1997—2002 Беларусь наведвалі прэзідэнт Сацыялістычнай Рэспублікі В ’етнам Чан Дык Лыонг, прэм’ер-міністр Лівана Р.Харыры, міністры замежных спраў Сірыі, Лівана, М’янмы, Кувейта, Ірана, Манголіі, Лаоса. На мяжы 20—21 ст. актывізавалася супрацоўніцтва Беларусі з Іракам, аднак ваен. інтэрвенцыя ЗША і іх саюзнікаў супраць гэтай краіны ў 2003 перашкодзіла развіццю бел.-іракскіх сувязей. Рэспубліка Беларусь падпісала дагаворы аб дружбе і супрацоўніцтве з Турцыяй (24.7.1996) і В’етнамам (24.4.1997). Краіны Азіі прызнаюць бел. ўнутрыпаліт. рэаліі і імкнуцца да пашырэння сувязей з Беларуссю па парламенцкай лініі. На працягу 1997— 2003 Нац. сход Рэспублікі Беларусь меў добрьм адносіны з парламентамі В’етнама, Ізраіля, Ірана, Кувейта, Турцыі. Плённым з’яўляецца супрацоўніцтва Рэспублікі Беларусь з адпаведнымі краінамі ў рамках міжнар. арг-цый (ААН, Рух недалучэння, Міжпарламенцкі саюз і інш.). Адным з гал. партнёраў Беларусі ў Азіі з ’яўляецца Кітай. Бел.-кітайскія сувязі захоўваюць дружалюбны характар, вызначаюцца ўзаемнай павагай бакоў адзін да аднаго і ўзаемаразуменнем па важнейшых пытаннях сучаснага жыцця. Умацаванню двухбаковых сувязей садзейнічалі візіты вышэйшых дзярж. кіраўнікоў Беларусі і Кітая. Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь Лукашэнка наведаў Кітай з афіц. і дзярж. візітамі ў 1995, 1997 і 2001, неаднаразова наведвалі Беларусь таксама і прадстаўнікі вышэйшага кіраўніцтва КНР (у 1995 у Рэспубліцы Беларусь пабываў прэм’ер Дзяржсавета КНР Лі Пэн, у 2000 — нам. Старшыні КНР Ху Цзіньтао, у ліп.

2001 адбыўся візіт Старшыні КНР Цзян Цзэміня). Актыўна супрацоўнічаюць дэпутаты Нац. сходу Рэспублікі Беларусь і Усекітайскага сходу нар. прадстаўнікоў, пашыраюцца сувязі на ўзроўні асобных рэгіёнаў дзвюх краін. У крас. 2001 Кітай сфармуляваў 4 прынцыпы адносін з Беларуссю. У прыватнасці, абвешчана, што Кітай з’яўляецца сябрам бел. народа, заўсёды падтрымліваў і будзе падтрымліваць унутраную палітыку бел. дзяржавы, лічыць прэзідэнцкія выбары ўнутранай справай Беларусі, выступае супраць умяшання ў яе ўнутраныя справы. У адрозненне ад бел.-кітайскіх адносін супрацоўніцтва паміж Рэспублікай

эеларусь і Японіяй у 1990-я г. заставатася вельмі стрыманым. У 1996 Японія те прызнапа вынікі бел. канстытуцыйгіага рэферэндуму, хаця ў пач. новага ззесяцігоддзя стала праяўляць цікавасць да развіцця супрацоўніцтва з Нац. сходам Рэспублікі Беларусь. У парламенце Японіі створана бел.-японская група міжпарламенцкага супрацоўніцтва. Даволі плённым у цяперашніх умовах з’яўляецца бел.-японскае ўзаемадзеянне на ўзроўні грамадскіх аб’яднанняў (у прыватнасці, цікавасць да развіцця сувязей з Беларуссю праяўляюць прадстаўнікі японскіх клубаў «Раторы»), Дружалюбнасць і ўзаемаразуменне характарызуюць адносіны Рэспублікі Беларусь з Індыяй. У 1997 адбыўся афіц. візіт у Індыю Прэзідэнта Лукашэнкі. У 2001 Беларусь наведаў міністр замежных спраў Індыі А.Абдула. Бел,індыйскія адносіны грунтуюцца на значнай дагаворна-прававой аснове. Канструктыўна супрацоўнічаюць бел. і індыйскія парламентарыі. Абедзве краіны маюць агульныя або падобныя падыходы да вырашэння многіх актуальных праблем сучаснасці і паспяхова супрацоўнічаюць у рамках ААН і інш. міжнар. арг-цый, што дазваляе ўзняць іх адносіны на больш высокі паліт. ўзровень. У Лац. Амерыцы асн. партнёрам Рэспублікі Беларусь заставалася Куба. У 1-й пал. 1990-х г. бел.-кубінскі дыялог прыпыніўся, але ў 2-й пал. 1990-х г. адносіны зноў набылі сталы характар. У вер. 2000 Кубу з афіц. візітам наведаў Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь. 3.9.2000 Беларусь і Куба падпісалі дагавор аб сяброўскіх адносінах і супрацоўніцтве. Куба паважліва ставіцца да бел. ўнутрыпаліт. рэалій і падтрымлівае сувязі з Нац. сходам Рэспублікі Беларусь. У 2-й пал. 1990-х г. Беларусь пашырыла паліт. дыялог з інш. краінамі Лац. Амерыкі і Карыбскага рэгіёна. На працягу 1998—2001 адбыліся візіты вышэйшых службовых асоб Беларусі ў Аргенціну, Калумбію, Уругвай, Чылі, Перу, КостаРыку, Панаму, Сент-Кітс і Невіс, СентЛюсію, Ямайку. Пашыраецца дагаворна-гірававая база адносін з Аргенцінай, Бразіліяй, Мексікай, Перу, Уругваем, Чылі, Эквадорам. У Афрыцы Беларусь вядзе актыўны паліт. дыялог з краінамі Магрыба (Паўн. Афрыка). У сак. 1998 Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь Лукашэнка наведаў з афіц. візітам Егіпет, у ліст.

2000 — Лівію. Развіваюцца кантакты Беларусі з Тунісам, Марока. У апошнія гады пашыраецца супрацоўніцтва Беларусі з Паўд.-Афрыканскай Рэспублікай і Анголай.

Гандлёва-эканамічныя адносіны Рэспублікі Беларусь з замежнымі краінамі. У 1990-я г. эканам. сувязі Беларусі з замежнымі дзяржавамі набылі якасна новы характар. У 1994 Рэспубліка Беларусь падтрымлівала гандлёваэканам. адносіны з 97 краінамі свету, у 2000 — са 153. Пытаннямі развіцця гандлёва-эканам. супрацоўніцтва паміж Беларуссю і замежнымі дзяржавамі займаліся Дзярж. к-т па знешніх эканам. сувязях (у 1994—98 Мін-ва знешнеэканам. сувязей), Бел. гандлёва-прамысл. палата, замежныя дыпламат. прадстаўніцтвы Рэспублікі Беларусь. Беларусь удзельнічала ў міжнар. выстаўках і кірмашах, рабоце замежных арг-цый, праводзіць канферэнцыі і семінары, адкрывае свае гандл. дамы, сэрвісныя цэнтры і інш. У 2001 за мяжой дзейнічалі 169 аб’ектаў, праз якія вялася рэалізацыя бел. тавараў, з іх 135 у Рас. Федэрацыі, 11 у краінах СНД, 23 у краінах па-за межамі СНД. Распрацавана Нац. праграма развіцця экспарту на 2000— 05, створаны Міжведамасны савет па развіцці экспарту, Каардынацыйны савет па замежных інвестыцыях пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь (у 2001 прынята рашэнне пра ўключэнне ў склад рабочых груп Каардынацыйнага савета буйнейшых замежных інвестараў з Германіі, ЗША, Нідэрландаў, Швейцарыі, Вялікабрытаніі, Расіі, Турцыі). У 2001 з мэтай актывізацыі крэдытна-інвестыцыйнага супрацоўніцтва бел. Мін-ва замежных спраў падрыхтавала Інвестыцыйны атлас Рэспублікі Беларусь на рус. і англ. мовах. 3 шэрагам краін Беларусь стварыла спец. міжурадавыя камісіі па гандлёва-эканам. супрацоўніцтве (Арменія, Аўстрыя, В’етнам, Германія, Індыя, Ірак, Іран, Казахстан, Кітай, Кыргызстан, Латвія, Літва, Маддова, Полынча, Славакія, Турцыя, Узбекістан, Украіна, Швейцарыя і інш.), што дазваляе вызначыць перспектыўныя кірункі двухбаковага сўпрацоўніцтва і найб. эфектыўныя спосабы дасягнення пастаўленых мэт. Знешнегандл. абарот Рэспублікі Беларусь (у доларах ЗША) у 1995 склаў 10 367 млн., у 2000 — 15 823, у 2002 — 17 077,7 млн.; агульны аб’ём экспарту ў 1995 склаў 4803 млн., у 2000 — 7331, у 2002 — 8097,8 млн. долараў; імпарту ў 1995 — 5564 млн., у 2000 — 8492 м лн, у 2002 — 8979,9 млн. долараў. У гандлі з замежнымі краінамі Рэспубліка Беларусь захоўвае адмоўнае сальда. Асаблівую ўвагу бел. кіраўніцтва аддае развіццю эканам. сувязей у межах СНД. У 1995 створаны Мытны саюз паміж Беларуссю, Расіяй і Казахстанам. На сустрэчы ў Маскве ў сак. 1996 кі-

МІЖНАРОДНАЙ...________ 721_ раўнікі Беларусі, Расіі, Казахстана і Кыргызстана падпісалі дагавор аб паглыбленні эканам. інтэграцыі (у 1998 да «чацвёркі» дапучыўся Таджыкістан). У 2000 Беларусь, Казахстан, Кыргызстан, Расія і Таджыкістан заснавалі новае інтэграцыйнае аб’яднанне — Еўра-Азіяцкую супольнасць (ЕўрАзЭС). У 2003 Беларусь, Казахстан, Расія і Украіна абмяркоўвалі пытанні стварэння адзінай эканам. прасторы, маючы на мэце ўмацаванне інтэграцыйных сувязей на постсав. прасторы і каардынацыю дзеянняў пры ўваходжанні ў сусв. гандл. арг-цыю. У 2000 Рэспубліка Беларусь экспартавала ў краіны СНД тавараў на 4453.4 млн. долараў (з іх у Расію — на 3710,1), у 2002 — на 4461,3 (з іх у Расію — на 3977,1). Бел. імпарт з краін СНД у 2000 склаў 6000,9 млн. долараў (у т.л. з Расіі — 5604,7), у 2002 — 6215,7 (у т.л. з Расіі — 5922,3). Экспарт у краіны па-за межамі СНД у 2000 склаў 2926,3 млн. долараў, у 2002 — 3636.5 млн. Імпарт у адпаведныя краіны ў 2000 склаў 2476,5 млн. долараў, у 2002 — 2764,2 млн. Асн. гандлёва-эканам. партнёрам Беларусі ў межах СНД на працягу 1992— 2002 заставалася Расія. У 1995 гандл. абарот з гэтай краінай складаў 5150,3 млн. долараў, у 1996 — 6546,5, у 1997 — 9453,1, у 1998 — 9278,5, у 1999 — 6988,7, у 2000 — 9314,8, у 2001 — 9400,6, у 2002 — 9899,4, у 2003 — 12 458,0 млн. Другім па значэнні партнёрам Беларусі ў межах СНД заставалася Украіна, хаця ў адрозненне ад Расіі гандаль з ёй меў адмоўную дынаміку. У 1995 гандл. абарот Беларусі з Украінай складаў 1176,2 млн. долараў, у 2000 — 900,3, у 2002 — 562,3. У 2002 у агульным аб’ёме тавараабароту Рэспублікі Беларусь з замежнымі краінамі (па-за межамі СНД) удзельная вага краін Еўропы склала 75,9% (4860,5 млн. долараў), Азіі — 11,1% (708,5), Амерыкі — 7,5% (481,7), Афрыкі — 1,7% (105,6). Гал. знешнеэканам. партнёрамі Беларусі былі Вялікабрытанія, Германія, Італія, Латвія, Літва, Польшча. У таварнай структуры бел. экспарту ў 2002 пераважалі мінер. прадукты, трансп. сродкі, механічныя і электрычныя машыны і абсталяванне, прадукцыя хім. прамысловасці, тэкст. вырабы. На мяжы стагоддзяў пераважная частка экспарту прадукцыі высокай і сярэдневысокай навукаёмістасці (грузавыя аўтамабілі, трактары, падшыпнікі, халадзільнікі і маразільнікі, аўтадарожная і с.-г. тэхніка, рухавікі ўнутр. згарання, фарбы і лакі, шыны) накіроўва-

722 _______ МІЖН АРОДНАЙ...

вытворчасці прадуктаў харчавання. Цікавасць у замежных інвестараў выклікала стварэнне на тэр. Беларусі ў 2-й лася ў дзяржавы СНД, найперш у Ра- пал. 1990-х г. свабодных эканам. зон сію. На рынкі краін Захаду пастаўляла- «Брэст», «Гомель-Ратон», «Мінск» і ся пераважна нізкатэхнал. прадукцыя з «Віцебск». Беларусь развівае таксама невысокай ступенню апрацоўкі (пра- кантакты з пагранічнымі дзяржавамі дукцыя сельскай гаспадаркі, лесаматэ- (Расіяй, Украінай, Польшчай, Літвой, рыялы, тэкст. вырабы, лом і адходы ме- Латвіяй) у рамках еўрарэгіёнаў «Буг», талаў, стальныя пруткі і дрот, калійныя «Нёман», «Азёрны край», «Белавежўгнаенні). Міжнар. абарот паслуг Рэс- ская пушча», «Дняпро». публікі Беларусь у 2002 склаў 1891,3 Складанае становішча, у якое трапіла млн. долараў, у т. л. экспарт паслуг — бел. эканоміка ў сувязі з разрывам су1218,9 млн. Найб. ўдзельную вагу ў вязей, што склаліся ў сав. часы, паўагульным аб’ёме экспарту паслуг у плывапа на характар яе гандлёва-эка2002 займалі трансп. паслугі, аб’ём якіх нам. дзейнасці. У 1990-я г. адмоўнай склаў 691,4 млн. долараў. Экспарт дзе- рысай гандлю Беларусі з замежнымі лавых паслуг у 2002 склаў 253,6 млн. краінамі была вялікая ўдзельная вага долараў, паслуг сувязі — 61,4 млн. Ста- безграшовых форм разліку, найперш ноўчае сальда ў гандлі паслугамі па вы- бартэру. У 1999 бартэр у экспарце ў Раніках 2002 склалася ў памеры 546,5 сію дасягнуў 52,2% ад агульнай кольмлн. долараў і на 61,9% кампенсавала касці пастаўленай прадукцыі, у краіны адмоўнае сальда ў знешнім гандлі тава- па-за межамі СНД — 11,9%; у імпарце з Расіі доля бартэру склала 38,9%, з рамі. У 1-й пал. 1990-х г. Рэспубліка Бела- краін па-за межамі Расіі — 13,3%. У русь атрымлівала крэдыты ад Аўстрыі, пач. 21 ст. доля бартэрных паставак у Бельгіі, Германіі, Італіі, Швейцарыі. агульным аб’ёме бел. знешняга гандлю Сродкі на правядзенне эканам. рэформ пачала скарачацца. на Беларусі выдзялялі ЕС, Міжнар. ваКультурныя і навуковыя кантаклютны фонд (МВФ), Еўрап. банк рэ- ты, сувязі ў галіне спорту і турызму. канструкцыі і развіцця. У жн. 1994 Рэс- Перабудова міжнар. адносін Беларусі публіка Беларусь атрымала замежных ва ўмовах незалежнасці паўплывала на крэдытаў на суму 1049,5 млн. долараў. характар яе замежных сувязей у галіне 3 2-й пал. 1990-х г. памеры крэдытаван- навукі і культуры. У канцы 20 — пач. ня бел. эканомікі развітымі дзяржавамі 21 ст. Рэспубліка Беларусь праводзіла Захаду скараціліся, поўнасцю спыніла- навук. даследаванні і распрацоўкі разам ся крэдытаванне з боку МВФ. 3 1997 са шматлікімі замежнымі навукова-дасБеларусь удзельнічае ў рэалізацыі пра- ледчымі і навуч. ўстановамі. Актыўна грам па выпуску прадукцыі прамысло- ажыццяўлялася супрацоўніцтва з акадэвасці, фінансаванне якіх праводзіцца са міямі навук, інш. навук. ўстановамі. Да сродкаў бюджэту Саюза Беларусі і Расіі канца 1990-х г. міжурадавыя, міжакадэ(«Развіццё дызельнага аўтамабілебуда- мічныя і міжінстытуцкія дагаворы і павання», «Арганізацыя серыйнай выт- гадненні заключаны з 60 краінамі свеворчасці абсталявання для выпуску хі- ту. Толькі ў 2001 Нац. АН Беларусі мемічных валокнаў» і інш.). ла 33 дагаворы і пагадненні, заключаНовы імпульс у 1990-я г. атрымала ныя на міжакадэмічным узроўні. На практыка прыцягнення замежнага капі- міжінстытуцкім узроўні выконваліся талу ў форме сумесных і замежных 302 дагаворы, праекты і кантракты з запрадпрыемстваў. У 1992 у Рэспубліцы межнымі навук. ўстановамі, фірмамі і Беларусь зарэгістравана 201 сумеснае і арг-цыямі 38 краін, адбылося 780 на8 замежных прадпрыемстваў, у 2000 — вук. камандзіровак супрацоўнікаў АН адпаведна 1816 і 1332. На 1.1.2003 на Беларусі ў 50 краін далёкага замежжа і Беларусі дзейнічалі 1396 сумесных і 245 прыёмаў замежных вучоных і спе1271 замежнае прадпрыемства. У пач. цыялістаў з 33 дзяржаў свету ў навук.

21 ст. найб. прыцягальнымі для замеж- установах Беларусі. Важным кірункам ных інвестараў сталі сферы прамысл. міжнар. супрацоўніцтва быў удзел АН вытворчасці, гандл. дзейнасць і тран- Беларусі ў міжнар. навук. праграмах і спарт. У прамысл. сектары асн. інвес- праектах па лініі ЮНЕСКА, МАГАТЭ, тыцыі прыпадалі на машынабудаванне, Міжнар. навукова-тэхн. цэнтра, еўрап. харчовую, лёгкую, дрэваапрацоўчую і праграмах ГЫТА8 і Ш СО-Соретісцз. хім. прамысловасць. Найбуйнейшыя Значныя аб’ёмы даследаванняў і распрадпрыемствы створаны з удзелам ін- працовак выкананы па кантрактах з вестараў з Расіі, Германіі, Вялікабрыта- арг-цыямі Германіі, ЗША, Індыі, Рэсніі, Чэхіі ў сферы будаўніцтва, вытвор- публікі Карэя, Нідэрландаў, Югаславіі. часці электраізалятараў, выдавецкай Міжнар. сувязі ў галіне адукацыі справы і паліграфіі, дрэваапрацоўкі і ажыццяўляліся шляхам падрыхтоўкі ў

бел. ВНУ спецыялістаў для замежных краін, арганізацыі двухбаковага супрацоўніцтва паміж навуч. ўстановамі Беларусі і навуч. і навук. цэнтрамі замежных краін з мэтай навучання, павышэння кваліфікацыі, правядзення навук. даследаванняў. Так, у сярэдзіне 1990-х г. навуч. ўстановы Беларусі падпісалі каля 130 пагадненняў з навуч. ўстановамі, прадпрыемствамі і фірмамі краін Еўропы, Азіі і Амерыкі. У 1994 у адпаведнасці з міжнар. пагадненнямі, а таксама на аснове дагавораў у навуч. установах Беларусі вучылася болыы за 2,5 тыс. студэнтаў з 93 краін далёкага замежжа. У сваю чаргу бел. вучоныя і студэнты маглі вучыцца і стажыравацца на прадпрыемствах і ў навук. цэнтрах замежжа. Моцным сродкам збліжэння народаў заставаліся ўзаемаабмен дасягненнямі літаратуры, кіно, выяўл. мастацтва, арганізацыя муз. і тэатральных фестываляў. У 1993 Рэспубліка Беларусь далучылася да Еўрап. культурнай канвенцыі 1954. Якасна новы змест набылі Дні бел. культуры, дзе Беларусь стала заяўляць пра сябе як пра краіну з адметнай нац. культурай еўрап. ўзроўню. 3 1992 у Віцебску праводзяцца штогадовыя міжнар. муз. фестывалі «Славянскі базар» з удзелам вядомых спевакоў, кампазітараў, музыкантаў з замежных краін. У 1-й пал. 1990-х г. актывізавалася дзейнасць па вяртанні на Бацькаўшчыну культурных каштоўнасцей, што знаходзіліся за межамі Беларусі (рэстытуцыі). У сярэдзіне 1990-х г. адпаведныя міжурадавыя пагадненні падпісаны ці падрыхтаваны да падпісання з большасцю краін СНД, Польшчай, Літвой, Германіяй, Чэхіяй, Славакіяй, ЗША. Умацаванню культ. сувязей спрыяла дзейнасць на Беларусі Культурна-адукац. цэнтра імя Гётэ (Германія), Франка-бел. інфарм. залы, Брытанскага савета, Інфарм. цэнтра пасольства ЗША. Разнастайную палітру муз. праграм прадстаўлялі бел. прафесійныя калектывы за мяжой (у 1990-я г. гастролі праходзілі ў Бразіліі, Германіі, Індыі, Іспаніі, Італіі, Кітаі, Літве, Польшчы, Францыі, Швейцарыі, Японіі і інш.). Актыўную гастрольную дзейнасць ажыццяўлялі трупы бел. балета і оперы, Дзярж. акадэмічны сімфанічны аркестр, Дзярж. ансамбль танца, Дзярж. акадэмічны нар. хор імя Г.І.Цітовіча, ансамбль салістаў «Класік-авангард» і інш. Бел. тэатральнае мастацтва было прадстаўлена на найб. прэстыжных творчых форумах свету, сярод якіх Эдынбургскія фестывалі ў Вялікабрытаніі, ІІІылераўскія фестывалі і Бонскае біенале ў Германіі, Шэкспіраўскія фестывалі ў Іспаніі і Польшчы, Чэхаўскія

фестывалі ў Расіі, фестывалі тэатр. мастацтва ў Егіпце, Францыі і многія інш. Годна прадстаўлялі сваю творчасць за межамі краіны бел. мастакі, скульптары, кінематаграфісты. Толькі ў 2001 з гастролямі, канцэртнымі праграмамі, для ўдзелу ў міжнар. конкурсах, фестывалях, выстаўках па лініі Мін-ва культуры Рэспублікі Беларусь больш за 3 тыс. артыстаў і дзеячаў мастацтва выехалі ў 18 краін свету, у т.л. ў Германію, Ірландыю, Іспанію, Італію, Кітай, Латвію, Нідэрланды, Полынчу, Расію, Турцыю, Украіну, Францыю. Мін-ва культуры забяспечвала міжнар. культурнае супрацоўніцтва з больш чым 30 краінамі свету на аснове 33 міжурадавых і міжведамасных дагавораў, заключаных з гэтымі дзяржавамі, у т. л. 4 пагадненні з рознымі рэгіёнамі Рас. Федэрацыі. Паспяхова развіваліся сувязі паміж Рэспублікай Беларусь і ЮНЕСКА. У вер. 1998 Беларусь і ЮНЕСКА падпісалі мемарандум аб супрацоўніцтве. Пры дапамозе ЮНЕСКА адзначаліся 400-годдзе памяці гуманіста і філосафа С.Буднага, 100-годдзе з дня нараджэння бел. пісьменнікаў М.Багдановіча і М.Гарэцкага. Таксама ЮНЕСКА дапамагала Беларусі ў захаванні традыцыйнай культуры, мовы, фальклору, культурных і гіст. помнікаў, у вырашэнні праблем, звязаных з наступствамі Чарнобыльскай катастрофы 1986. Дзякуючы дапамозе гэтай арг-цыі, наладжана камп’ютэрная сетка ў АН Беларусі, разгорнута сістэма камп’ютэрных каталогаў у Нац. б-цы Рэспублікі Беларусь. Паводле рашэння ЮНЕСКА 2 помнікі бел. даўніны — Белавежская пушча і замкавы комплекс Мір — унесены ў Спіс сусв. культурнай і прыроднай спадчыны. Значную работу па ўмацаванні міжнар. сувязей Беларусі праводзяць Бел. т-ва дружбы і культурных сувязей з замежнымі краінамі, Міжнар. асацыяцыя беларусістаў, інш. арг-цыі. Працягваецца супрацоўніцтва паміж Беларуссю і замежнымі дзяржавамі ў рамках параднёных гарадоў. Пры дапамозе замежных краін і міжнар. арг-цый Беларусь паспяхова вырашала праблемы ў сферы аховы навакольнага асяроддзя; толькі ў 2002 рэалізавана 12 міжнар. экалагічных праектаў на суму больш за 4,8 млн. долараў. У 1990-я г. на Беларусі актыўна развівалася сістэма міжнар. турызму, якая стала адной з форм знешнеэканам. дзейнасці дзяржавы. У 2002 пытаннямі міжнар. турызму займалася каля 500 бел. фірм. Гал. партнёрамі Беларусі ў сферы міжнар. турызму з’яўляюцца Ра-

сія, Украіна, Германія, Польшча, Вялікабрытанія, Турцыя, Чэхія, Славакія, Бапгарыя, Швецыя, Нідэрланды, Літва. У 1992 за мяжой (без краін СНД) пабывала 312 258 турыстаў з Беларусі, у 1995 — 570 899, у 2000 — 1 181 570, у 2002 — 1 198 669. Колькасць замежных турыстаў, што наведапі Беларусь, павялічылася з 29 877 чал. у 1992 да 55 177 чал. у 2002. У Беларусь турысты пераважна прыбываюць з Польшчы, Вялікабрытаніі, Расіі, Латвіі, Германіі, Ізраіля, Літвы, Кіпра, Украіны. У 1996 у межах сумеснага праекта ўрада Рэспублікі Беларусь і ПРААН «Садзейнічанне сацыяльна-эканамічнаму развіццю Рэспублікі Беларусь у пераходны перыяд» распрацаваны турыстычны маршрут «Залатое кальцо Беларусі». Планавалася, што ён аб’яднае ў адзіны турысцкагасп. комплекс усе тэрыторыі і аб’екты краіны, якія маюць цікавасць як турысцка-экскурсійныя і рэкрэацыйныя аб’екты ці спартыўна-аздараўленчыя базы і зоны адпачынку. Умацоўваюцца спарт. сувязі Беларусі з замежнымі краінамі. Бел. спартсмены паспяхова ўдзельнічалі ў летніх і зімовых Алімпійскіх гульнях у Барселоне (1992), Лілехамеры (1994), Атланце (1996), Нагана (1998), Сіднеі (2000), Солт-Лейк-Сіці (2002), інш. міжнар. спаборніцтвах. Напр., на XXVIII летніх Алімпійскіх гульнях у Афінах (2004) 153 спартсмены Беларусі спаборнічалі ў 23 відах алімпійскіх праграм і атрымалі 2 залатыя, 6 сярэбраных і 7 бронзавых медалёў. Неаднаразова міжнар. спарт. турніры праводзіліся і на бел. тэрыторыі. Рэспубліка Беларусь стала паўнапраўным членам К-та па развіцці спорту Савета Еўропы, прычым бел. прадстаўнік першы з краін Усх. Еўропы ўвайшоў у склад яго Выканкома. Літ:. Белорусская ССР в международных отношеннях: Междунар. договоры, конвенцнн н соглашення БССР с нностр. государствамн (1944— 1959). Мн., 1960; Б р о ў к а Ю.П. Да пытання аб удееле Беларускай ССР у стварэнні Арганізацыі Аб’яднаных Нацый // Весці АН БССР. Сер. грамад. навук.

1963. 1М»2; Я г о ж. Международная правосубьектность БССР. Мн., 1967; Перепнска Председателя Совета Мнннстров СССР с презндентамн США н премьер-мнннстрамн Велнкобрнтаннн во время Велнкой Отечественной войны 1941—1945 гг. Т. 1—2. М.; 1976; Советскнй Союз на международных конференцнях пернода Велнкой Огечественной войны, 1941—1945 гг.: Сб. док. Т. 3—5. М., 1978—84; Белорусская ССР в международных отношеннях: Многосторон. междунар. договоры, конвенцнн н соглашення БССР (1960—1980). Мн„ 1983; Я з ы к о в н ч Л.В. Деятельность Белорусской ССР в

МІЖНАРОДНАЙ..._______

723

ЮНЕСКО. Мн„ 1986; С н а п к о в с к н й В.Е. Путь Беларусн в ООН, 1944— 1945 гг. Мн„ 1994; Я г о ж. «Мы, народы Обьеднненных Нацнй...»: Об участнн Беларусн в деятельностн ООН // Неман. 1995. №10; Я г о ж. Знешнепалітычная деейнасць Беларусі, 1944— 1953 гг. Мн„ 1997; Я г о ж. Внешняя полнтнка Республнкн Беларусь: первые нтогн первого десятнлетня // Бел. журн. междунар. права н междунар. отношеннй. 2000. № 4; Я г о ж. Беларуская деяржаўнасць і дыпламатыя ў XX сг. // Там жа.

2001. № 1; Яг о ж. Белорусско-росснйскне отношення на рубеже столетнй (конец 1999 — начало 2001 гг.) // Там жа. 2001. №2; Я г о ж. Беларусь в международных отношеннях // Нсторня Беларусн: (Краткнй очерк). Мн„ 2002; З а п р у д н і к Я . Беларусь на гістарычных скрыжаваннях. Мн„ 1996; Белоруссня на перепутье: в понсках международной ндентнчностн. М„ 1998; Нацнонально-государственные ннтересы Республнкн Беларусь. Мн„ 1999; С м н р н о в В.С. Внешняя полнтнка н днпломатня Республнкн Беларусь. Мн„ 1999; Р о з а н о в А. Внешняя полнтнка Беларусн: новые очертання // Беларусь в мнре. 1999. №2—3; Сувереннтет н многовекторность внешней полнтнкн Республнкн Беларусь в современных условнях. Мн„ 2000; Ш а д у р с к н й В.Г. Культурные связн Беларусн со странамн Центральной н Западной Европы (1945— 1990-е гг.). Мн„ 2000; Прнорнтеты внешней полнтнкн Республнкн Беларусь. Мн„ 2001; Внешняя полнтнка Беларусн в нсторнческой ретроспектнве: Матерналы междунар. науч. конф., 24—25 мая 2002 г. Мн„ 2002; Знешняя палітыка Беларусі: 36. дак. і матэрыялаў. Т. 6. Мн„ 2003; Т н х о м н р о в А.В. Беларусь в международных отношеннях, 1772— 2002. Мн„ 2003; К а ч у р о в с к н й Е„ А с т а п ч е н к о Ю. Беларусь: новая торговая полнтнка. Мн„ 2003; Мнр н Беларусь. Аспекты устойчнвого развнтня. Мн„ 2003; Беларусь і Польшча — Роізка і Віаіошв. \Уаг5га\уа, 2003; Ч е л я д н н с к н й А.А. Внешнеполнтнческне прнорнтеты н шггересы Республнкн Беларусь // Бел. журнал междунар. права н междунар. отношеннй. 2003. №4; Актуальные вопросы международных отношеннй н внешней полнтнкн Беларусн: Матерналы науч. семннаров, янв.—дек„ 2002 г. Мн„ 2003; Беларусь в современном мнре. Мн„ 2003. У.Е.Снатоўскі (фарміраванне асноў знешняй палітыкі Рэспублікі Беларусь, Беларусь — адна з заснавальніц Арганізацыі Аб’яднаных Нацый, Беларусь і міжнародныя арганізацыі), А.В.Ціхаміраў (двухбаковыя сувязі Рэспублікі Беларусь з замежнымі даяржавамі, гандлёва-эканамічныя адносіны Рэспублікі Беларусь з замежнымі краінамі, культурныя і навуковыя кантакты, сувязі ў галіне спорту і турызму).

На 1.1.2004 у Рэспубліцы Беларусь 6 абласцей (Брэсцкая, Віцебская, Гомельская, Гродзенская, Магілёўская, Мінская) і сталічны г. Мінск, 118 сельскіх і 24 гар. раёны (на раёны падзяляюцца ўсе абласныя цэнтры і г. Бабруйск), 109 гарадоў абласнога і раённага падпарадкавання, 101 пасёлак гар. тыпу, 1439 сельскіх Саветаў. Адм.-тэр. падзел замацаваны Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь. У 6— 8 ст. на Беларусі існавалі тэр.паліт. аб’яднанні — племянныя саюзы («княжанні») крывічоў (палачан), дрыгавічоў і радзімічаў. У 9— 10 ст. яны ўвайшлі ў стараж.-рус. дзяржаву — Кіеўскую Русь. Першыя звесткі пра падзел тэр. сучаснай Беларусі на адм.-тэр. адзінкі адносяцца да 11— 12 ст. Асн. адзінкамі кіравання былі княжацкія вотчыны, якія складаліся з адзінак ніжэйшага ўзроўню — валасцей. Буйныя вотчыны, што знаходзіліся ў калектыўным валоданні і кіраванні асобных галін роду Рурыкавічаў, звычайна называліся землямі. Адна ці некалькі валасцей, часова вызначаных у кіраванне прадстаўніку княжацкай сям’і, утваралі ўдзел або ўдзельнае княства. У залежнасці ад колькасці князёў колькасць і склад удзелаў мяняліся. Ад Кіеўскай Русі першай у пач. 11 ст. адасобілася Полацкае княства — вотчына нашчадкаў Ізяслава Уладзіміравіча (?— 1001). У 2-й пал. 11 — пач. 12 ст. з яе вылучыліся Віцебскае, Друцкае, Ізяслаўскае, Лагожскае, Менскае і, магчыма, інш. ўдзельныя княствы. Па меры разрастання роду полацкіх князёў некат. з удзелаў (Менскі, Друцкі, Віцебскі) ператварыліся ў самастойныя вотчыны. Рэшту тэр. Беларусі ахоплівалі Кіеўская, Смаленская і Чарнігаўская землі, замацаваныя на Любецкім княжацкім сойме 1097 за рознымі галінамі нашчадкаў Яраслава Мудрага. Са складу Кіеўскай зямлі адасобіліся Гарадзенскае княства (вотчына памерлага ў 1141 Усевалада Давыдавіча, потым яго сыноў), воласць «Дрыгавічы» з гарадамі Клецк і Слуцк (у 1140-я г. адышла да чарнігаўскіх князёў, далейшы лёс яе не прасочваец-

ца), Тураўскае княства (у 1150-я г. стала вотчынай Юрыя Яраславіча, пазней як удзелы вядомы Пінск, Дубровіца і інш.). Да Валынскай зямлі, канчаткова вылучанай з Кіеўскай як вотчына Ізяслава Мсціславіча (памёр у 1154), адносілася паўд.-зах. частка Беларусі з Берасцем і Кобрынам. Да 2-й пал. 12 ст. ў складзе ўласна Кіеўскай зямлі засталіся бел. гарады Мазыр і Брагін. Да Смаленскай зямлі належала ўсх. частка Беларусі з Мсціславам і Крычавам, да Чарнігаўскай — паўд.-ўсх. частка з Гомелем і Рэчыцай. Некат. з гэтых гарадоў эпізадычна станавіліся цэнтрамі ўдзелаў. Воласці, не вылучаныя ва ўдзел, кіраваліся баярамі-намеснікамі. У 2-й пал. 13 — 1-й пал. 14 ст. тэр. Беларусі ўвайшла ў Вялікае княства Літоўскае (ВКЛ). Большасць стараж. валасцей захаваліся як адм. адзінкі і былі часткова пераразмеркаваны ва ўдзелы Гедзімінавічаў (Гродзенскае, Віцебскае, Заслаўскае, Мсціслаўскае, Новагародскае, Пінскае, Полацкае, Слуцкае княствы) ці вотчыны мясц. княжацкіх дынастый (Гарадзецкае, Друцкае, Лукомскае); некат. значныя воласці (Берасцейская, Барысаўская, Ваўкавыская, Лагойская, Менская, Слонімская і інш.) кіраваліся намеснікамі вял. князя ВКЛ. У выніку падзелу ў 1345 ВКЛ паміж Альгердам і Кейстутам на Віленскую і Троцкую паповы (пад адной вярх. уладай) Альгерду, а потым яго нашчадкам падпарадкоўваліся Вільня, Віцебск, Лагойск, Менск, Полацк, Слуцк, пазней Кобрын і Мсціслаў. У Троцкую палову Кейстута і яго нашчадкаў увайшлі Берасце, Ваўкавыск, Гародня, Камянец, Новагародак, Слонім. Былое Свіслацкае княства з Бабруйскай і Любашанскай валасцямі было падзелена паміж Віленскай і Троцкай паловамі. У канцы 14 — пач. 15 ст. вял. кн. Вітаўт скасаваў удзелы ў Віцебску, Кіеве, Новагародку, Полацку і замяніў мясц. князёў сваімі намеснікамі. Віцебская, Кіеўская і Полацкая землі атрымалі адм.-тэр. і судовую аўтаномію, якая праіснавала да сярэдзіны 16 ст. (Кіеўскае княства было часова адноўлена з 1440 да 1470).

У 15 — 1-й пал. 16 ст. тэр. Беларусі падзялялася на судова-адм. акругі (княствы і намесніцтвы), межы якіх не былі вызначаны заканадаўча, а існавапі як гістарычна склаліся ў мінулым. Усяго было каля 20 княстваў і намесніцтваў, якія з’яўляліся асн. адм.-тэр. адзінкамі. Яны падзяляліся на болыл дробныя воласці, што паступова распаддліся ў працэсе падаравання зямель феадалам. Пад уплывам Польшчы на працягу 15 ст. намесніцтвы пачапі называцца паветамі, не раздадзеныя ў прыватную ўласнасць воласці — староствамі ці дзяржавамі. Акрамя таго, захоўваўся традыцыйны падзел ВКЛ на Віленскую і Троцкую часткі (з 1413 сталі называцца ваяводствамі). У ваен. і часткова падатковых адносінах Гарадзецкае (ДавыдГ арадоцкае), Клецкае, Кобрынскае, Пінскае княствы, Берасцейскае, Ваўкавыскае, Гарадзенскае, Камянецкае, Новагародскае, Слонімскае намесніцтвы падпарадкоўваліся намесніку (з 1413 ваяводу) троцкаму; Друцкае. Мсціслаўскае, Слуцкае княствы, Ашмянскае, Крэўскае, Лагойскае, Лідскае намесніцтвы — ваяводу віленскаму. Полацкая зямля з Лукомскім княствам, Віцебская з Аболецкім, Аршанскім і, магчыма, Магілёўскім намесніцтвамі, Кіеўская з Мазырскім намесніцтвам утваралі асобныя ваен. і судовыя акругі. 3 2-й пап. 15 ст. Азярышчанская і Усвяцкая воласці Віцебскай зямлі, шэраг т. зв. «рускіх» валасцей у Падняпроўі кіраваліся намеснікамі вял. князя, а Абольцы, Заслаўе, Лагойск да пач. 16 ст. фактычна страцілі статус намесніцтваў і ператварыліся ў прыватнаўласніцкія або дзярж. маёнткі. Адметнай рысай Друцкага і Лукомскага княстваў было тое, што яны належалі моцна разгалінаваным княжацкім родам як сумеснае іх уладанне. Пасля згасання мясц. дынастый у Гарадзецкім (Давыд-Г арадоцкім), Клецкім, Кобрынскім, Пінскім княствах яны былі падараваны ў 1521—24 каралеве Боне, што фактычна ператварыла іх у адзіную адм. акругу. Пасля адыходу ў 1500 Чарнігаўскага ўдзельнага княства да Расіі ў ВКЛ застаўся

РЭСПУБЛІКА БЕЛАРУСЬ. ПАЛІТЫКА-АДМІНІСТРАЦЫЙНАЯ КАРТА Н евельЗО '

'ы г а Р э з е к н е Д а ў г а д п і л с НАСЕЛЕНЫ Я

ПУНКТЫ

ШЛЯХІ

ПА КОЛЬКАСШ ЖЫХАРОЎ Г>

Д А Ў Г А Ў П ІЯ С

Ч ы гу н кі

больш за 1 5 0 0 0 0 0 жыхароў эп 100 0 0 0 да 6 0 0 0 0 0 жыхароў

© ©

ад 50 0 0 0 да 100 0 0 0 жыхароў ад 10 0 0 0 да 50 0 0 0 жыхароў менш за 10 0 0 0 жыхароў

Іншыя аўтамабільныя дарогі

1| , , “ і

Каналы суднаходныя

ГО М ЕЛ Ь ЖЛОБІН Дрыбін

Цэнтры абласцей Іншыя гарады Пасёлкі гарадскога тыпу Населеныя пункты сельскага тыпу

1 ^ 1* _ _ _______

Удзеяа

дзяржаўныя

-----------------

абласцей

Ш дзел

Воз. Нароч

ПюЬВнь

■

Чд {,

І

> . ММ с ц іж

*(

1^

ТАЛАЧЫН

^

Даброыта

Ваі іо п ы с ь

Манастырш1

Ю >гн

Гарадзішча Д р ы б ін м

Б р а н с к ______________________

-

Вішоў

Цяхцін Хутар

Ф а н іл а л ь ДЗЯРЖ Ы Н СК

ЕЯРО ЗА ЎІ

ІЗ Р В Е Н Ь

Ш аш кі

оч Карзлічы Д ЗЯ ТЛ А ВА > ,Г * нав К азло ўш ч ы н а

Спеазюкі

ў д з ін с к і

М,р

СЛ А ЎГД РА Д

Гкрадзішча го а д к » С«оу

V Бераставіца

Тапькі

Л ю бонічы

Ш ы ш чы ц ы

КІРАЎС^ РАГАЧОЎ

Ціыкавічы

Вясея

М ім э а іч ы

У.О0ОЧ

С еліш ча

Поразава

Стяўка

Ружаны

.

Н /

Ч ы рв С лаба,

"о о ы м в о р ІВАЦЭВІЧЫ

Г у ^ - - Г \/-

ЛРУЖАНЫ

БЕЛААЗЕРСК Л Моталь

СТА РА Д УБ

*

Ізлміін»

Чучаеічы

Целяханы

Л ш о в а І-е

іысок. еК4М.явд к Відаыля

С в я ці лі

свпААгояа/

А кц ябрскі ш кссе (” «^Ы Валосавічы

/Голт

>*»“«“»«? ' Шарашоаа

(

Б ярозаўка

/М Л ІГ О Р С К

КОСАВА

І О в д в І ' ч Г

Бобры к

Лагішын

:

іастынь

Х ^

Н а^асўлкі

Дзарычь^А'

К а п а т к е в іч ы " і К а п ц э в іч ы [ / ' ' . /

Д в а р эц

ввптсівд

ЖЫТКАВНЫ

ПЕТРЫКАУ .

/

^ /гэгум >

Б

аш чы тышаыір

Сяііькоўка

Радастаеа Чарняны

УЛАДАВА 4 'Таы аш оўка Забалаіше

/ ш ац,

ВАЛЫ^СКАЯ 24°

К овель

ГА Р О Д Н Я 4

Маяро

Д эівін ■аыары

С іы а н ічы

Л П ТЯуш а— /

КАМЕНЬ КАШЫРСКІ

К овель

Руча&ўка

мглэй Т упічаў

а

выдз^г>^Л®^яШ0Ў Зарэчнае

( ВОБЛ

М агнавічы

Лельчыцы\%-

ДУБРОВІЦА

РОВЕНСКАЯ

Д разды нь

~ Б укча М іл аш а вічы 9

Радуль

•-

«УКАЎКА

Ў / Л ю беч Ваяауск

Бярззна

СААВУШН

ВОБЛ. К іе ў

32°

Бахм ач

Б ранск Д руж ба

овотбод

КАЛЫ ЛЬ

/

[

іы п р а в іч ы

■ГРОДНА .СКІХЗЫЬ

СКІ

Ко ханава

/

ІД Р Ы С А Ў

Лагойск

МІНСК

Рось

іАЛЕНСК

*ч

Астторф

ДУБРОЎНА

Б я л ы н іч ы

Н овы Двор

Ввл.

[ярхоўе

• V1* У

Халоленічы

Эмбаяаць

V

7

Б агўш з ўсА . А рэха^ ск

Л іп н іш к і

V; \т /\ Ін д у р а у у САКОЛК/й/ 1

' -л э т г ^Ао ^ абраыысш

\

М айсееўш чы на

Плвшчаніцы

Краснае Р а д а ш к о ііч ы

А стр ы н а

ЯРЦАВА

; ’ {^ С п св м н

Палачаны

Зйшы

НА

вЕЙ С ЕЯ Й

'ЯЬ9

р~ Л одцы

/

Галы н кі ЛЕП ЕЛЬ

СУАРЦНк

із гч н д

Б а чэн к а ва Амцвбрсш

боз. І\уко**снае Доышарыцы . ^ Д

Вхпвцснае %дс*.

> •-

I

% \/ V А сіроум а Беш анковж ы

Б е ра зіно

Д О КШ Ы Ц Ы

і Л. \Кры*Ш~-‘/ г і Бягомль К н япнін / г й а / т а а в _ V

к Г > ,« » .. і

М АШ ТАБ 1 3 0 0 0 0 0 0

у

М ікалаева

Ві Каыень

Міхалішкі

Ж о д э іш кі

раёнаў

СУВД ЛКІ

У яо

~ТгЛЫБОКАЕ

/ СуРА*

л 1- . / Я н а в іч ы В ІЦ Е Б С К Л Ч

С арочына

Варапаева

Г Р А Н ІЦ Ы

м м —-

М аэалава

П ра за ро кі

IПАГТДЙЫ

5 ^кГнтупы

\

Ш у м іл ін а

Ветрына

7

Сталіца. цэнтры абласыей і раёнаў Рэспублікі Беларусь вылучаны чырвонын колерам

Багапюбава Азерны

^ГА РА Д О К Шаркоўшнына

ШВбГПШША

Азёры і вада-

Ахрэыаўцы

Зааэер'е

___________ Е л ь н я ______________________%

Сталіца Беларусі

Зарэчча

' ’ М ІЕ Р Ы Н ов.'П а го сг ДЗСНА

М аскеа

МІНСК

'Д Слабодка

С н еч кус

Зям цы

Уе

Заняава Вярэчча

Дрэтунь

Д У К Ш Т ІС

X Рачныя парты і прыстані — » Рэкі і меліярацыйныя -------- каналы

ПАВОДЛЕ АДМІНІСТРАЦЫЙНАГА ЗНАЧЭННЯ I ТЫПУ ПАСЕЛІШЧА

д з ів ін

_______

Езяры ш ча

«ЕРХНЯДЗВІНСК

ТурМачта^

д а р о гі

Ф

Кпясцшы 6оцлаеічы

Г а л о ў н ы я а ў т а м а б іл ь н ы я

32°

'Р а с о н ы

Бігосава

З Н О С ІН

726

АДМІНІСТРАЦЫЙНА...

Рэчыцкі павет, далучаны да Віленскага ваяводства. Любецкая і Гомельская вол., вернутыя ВКЛ у 1508 і 1537, далучаны адпаведна да Кіеўскага і Віленскага ваяв. У 1529 намесніцтвам стала Мсціслаўскае княства. У 1504 статус ваяводства атрымала Полацкае намесніцтва, у 1507 — Новагародскае, у 1508 — Віцебскае. У выніку адм. рэформы ВКЛ 1565— 66 колькасць ваяводстваў была павялічана, а паветаў паменшана. Межы многіх з іх значна змяніліся. Быў канчаткова скасаваны асобы статус княстваў. Друцкае і Лукомскае княствы ўліліся ў Аршанскі павет, Слуцкае — у Новагародскі (фактычна яно працягвала існаваць у складзе Новагародскага пав. як суцэльная феад. вотчына). Паводле гэтай рэформы тэр. Беларусі была падзелена на ваяводствы: Б е р а с ц е й с к а е (Берасцейскі і Пінскі пав.), В і л е н с к а е (Ашмянскі, Браслаўскі, Віленскі і Лідскі пав.), В і ц е б с к а е (Аршанскі і Віцебскі пав.), М е н с к а е (Менскі, Рэчыцкі, з 1569 і Мазырскі пав.), М с ц і с л а ў с к а е (без паветаў), Н о в а г а р о д с к а е (Ваўкавыскі, Новагародскі і Слонімскі пав.), П о л а ц к а е (без паветаў) і Т р о ц к а е (Гарадзенскі пав.). Падзел ВКЛ на паветы (16 з іх на тэр. Беларусі) быў замацаваны Статутам ВКЛ 1588 і захаваўся да канца 18 ст. Паўд.-ўсх. ўскраек сучаснай тэр. Беларусі з Брагінам і Хойнікамі пасля 1569 застаўся ў Кіеўскім ваяводстве Польскага Каралеўства. У 1618— 54 да ВКЛ адносілася Смаленскае ваяв. са Старадубскім пав., да якога з 1646 належала Лоеўскае староства на тэр. Беларусі (з 1667 гэта староства — у складзе Рэчыцкага пав.). Пасля 1-га падзелу Рэчы Паспалітай (1772) усх. частка Беларусі далучана да Рас. імперыі і ўключана ў Магілёўскую і Пскоўскую губерні, якія падзяляліся на правінцыі: Аршанскую, Віцебскую, Магілёўскую, Полацкую і Рагачоўскую. 22.7.1773 быў абвешчаны падзел правінцый на паветы (рус. — уезды), але без вызначэння іх межаў. У 1777 Магілёўская губ, была нанова падзелена на 12 паветаў: Аршанскі, Бабінавіцкі, Беліцкі, Клімавіцкі, Копыскі, Магілёўскі, Мсціслаўскі, Рагачоўскі, Сенненскі, Старабыхаўскі, Чавускі і Чэрыкаўскі. 3 Пскоўскай губ. вылучана Полацкая губ., у якую ўвайшлі бел. паветы: Віцебскі, Гарадоцкі, Дрысенскі, Полацкі, Суражскі. У 1778—96 Магілёўская і Полацкая губ. называліся намесніцтвамі. На тэр. Беларусі, што засталася ў складзе Рэчы Паспалітай, па-

водле Канстытуцыі 1791 былі ўтвораны новыя паветы: Завілейскі (цэнтр Паставы), Эйшышкскі, Слуцкі (Случарэцкі), Кобрынскі, Запінскі (цэнтр Столін). Скасаванне гэтай канстытуцыі прывяло і да скасавання новаўтвораных паветаў. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793) у склад Расіі ўключана цэнтр. частка Беларусі. 3 яе была ўтворана Мінская губ. (у 1795— 96 намесніцтва), у якую ўвайшлі 13 паветаў: Бабруйскі, Барысаўскі, Вілейскі, Давыд-Гарадоцкі, Дзісенскі, Докшыцкі, Ігуменскі, Мазырскі, Мінскі, Нясвіжскі, Пастаўскі, Пінскі, Слуцкі. Паўд. частка б. Полацкага ваяв. далучана да Полацкай губ. (намесніцтва) як Лепельскі пав. Невял.

тэрыторыі, што прылягалі да мяжы падзелу 1772, былі далучаны да Полацкага, Сенненскага, Копыскага, Магілёўскага, Старабыхаўскага і Рагачоўскага пав. Частка паўд.-ўсх. тэрыторыі была ўключана ў Чарнігаўскую губ., дзе ў кастр. 1796 адноўлены Рэчыцкі пав. На тэр. Рэчы Паспалітай Гродзенскі пав. быў пераўтвораны ў Гродзенскае ваяводства. Пасля 3-га падзелу Рэчы Паспалітай (1795) у склад Рас. імперыі ўключана зах. частка Беларусі, на якой утвораны Віленская і Слонімская губ. Слонімская губ. мела 8 паветаў: Брэсцкі, Ваўкавыскі, Гродзенскі, Кобрынскі, Лідскі, Навагрудскі, Пружанскі і Слонімскі. У Віленскую губ. ўвайшлі 3 бел. НАСЕЛЕНЫЯ ПУНКТЫ

САВЕЦКАЯ БЕЛАРУСЬ. 1921-1926 гг.

МЕНСК

Ь

§> ВІЦЕБ СК

АДМІНІСТРАЦЫЙНА-ТЭРЫТАРЫЯЛЬНЫ ПАДЗЕЛ

Цэнтры акруг БССР

о

ЛЕПЕЛЬ

о

Смалявічы

Мястэчкі

о

сг. Расона

Станцыі

Іншыя гарады

Кпічай м пч ау

о сг. Расона'

|ДАЎГАЎПІ^е-'

Сталіца БССР

Населеныя пункты сельскага тыпу

БАБ РУЙ СК

Цэ-РГ г ПаветаЎ

ГРАНІЦЫ ----------------- дзяржаў

ерасл^ўй'

Ш Ш ЯШ .

ЮЛАЦАІ

БССР і саюзных рэспублік СССР у канцы 1926 г.

ГАРАДОК,

Ветрына ГЛЫБОКАЕ

акРУг БССР на 31 снежня 1926г

В ІЦЕ Б СК ' Ушачы

Паставы

----------- -\

паветаў у 1921 г.

Лёзна ------------------ Чыгункі

Бешанковічы

Чашнікі

ссср

Заўвага. Назвы населеных пунктаў на тэрыторыі БССР дадзены згодна з формай іх напісання ў беларускамоўных крыніцах 1920-хгг.

СЯННО^

------ -Ь . V- V----- 'Г

ВІЛЕЙКА Плешчаі Каханава,

ІАДЗЕЧНА

Го Капысь ^ Ч о соРКІІ

/ ' іУ л а г о й с к 'г ем®'^

Заслаўе

Смг РОСЛАЎЛЬС ЧЭРВЕНЬ (ІГУМЕНЬ):

ЧАВУСЬК Кры чаўдК ЧЭРЫКАЎл^ Прапойск'

ювічы

Х

\§

КЛІМАЕ

к а л і н і н с

Цс -

С#о АКРУГА^ Краснапольле касьц жовічы/

Капыль Старыя Д а р о гК дЦімкавічы

РАГАЧОЎ

р

I Чырвоная Сла{

ЖЛОБІН

\^.°(ВызнаІ

.Чачэрск V .

Сьвяцілавічь

Парычы

юВЕТКА ' у Горвалыі

ЛУНІНЕЦ|

К а п а тке в іч ы \

іасілевічы ПЕТРЫК05

Хойнікіо

гЛельчыцы

/Н ароўл я

'Іерахоўкі

Тэрыторыя БССР пасля заключэння Рыж скага мірнага дагавора паміж РСФСР, УССР і Польшчай 18 сакавіка 1921 г. Тэрыторыя, якая адышла да БССР паводле пастановы Прэзідыума Усерасійскага I____ I Цэнтральнага Выканаўчага Выканаучага Камітэта (ВЦВК) ад 3 сакавіка 1924 г. Тэрыторыя Гомельскага і Рэчыцкага паветаў, якая адышла да БССР паводле пастановы Прэзідыума ВЦВК ад 6 снежня 1926г.

□ □ □

Лічбай 11 на карце пазначана Літва

Спецыяльны змест распрацаваў В. М. Жук

М аштаб 1 :3 7 5 0 0 0 0

паветы: Ашмянскі, Браслаўскі і Завілейскі; частку сучаснай Беларусі ахопліваў і Віленскі пав. 12.12.1796 Слонімская і Віленская губ. аб’яднаны ў Літоўскую губерню з цэнтрам у Вільні, Рэчыцкі пав. перададзены з Чарнігаўскай у Маларасійскую губ., Полацкае і Магілёўскае намесніцтвы аб’яднаны ў Беларускую губерню (цэнтр Віцебск); з 24 паветаў скасавана 7. У Менскай губ. скасаваны Давыд-Гарадоцкі, Докшыцкі, Нясвіжскі і Пастаўскі пав.; у жн.

1797 далучаны Рэчыцкі пав. У выніку ўдасканалення адм.-тэр. падзелу 9.9.1801 натэр. Беларусі існавала 5 губерняў: М а г і л ё ў с к а я [уключала 12 паветаў: Аршанскі, Бабінавіцкі (скасаваны ў 1840), Беліцкі (з 1852 Гомельскі), Копыскі (да 1861), Клімавіцкі, Магілёўскі, Мсціслаўскі, Рагачоўскі, Сенненскі, Старабыхаўскі (з 1852 Быхаўскі), Чавускі, Чэрыкаўскі]; В і ц е б с к а я ( 1 2 паветаў, з іх бел. Віцебскі, Гарадоцкі, Дрысенскі, Лепельскі, Полацкі і Суражскі); М і н с к а я (10 паветаў: Бабруйскі, Барысаўскі, Вілейскі, Дзісенскі, Ігуменскі, Мазырскі, Менскі, Пінскі, Рэчыцкі, Слуцкі); Г р о д з е н с к а я ( 8 паветаў: Брэсцкі, Ваўкавыскі, Гродзенскі, Кобрынскі, Лідскі, Навагрудскі, Пружанскі, Слонімскі); В і л е н с к а я [11 паветаў, з іх бел. Ашмянскі, Браслаўскі (цэнтр — г. Відзы, у 1834 пераўтвораны ў Новааляксандраўскі) і Завілейскі (з 1842 Свянцянскі)]. 18.12.1842 некат паветы пераразмеркаваны: у Віленскую губ. перададзены Вілейскі, Дзісенскі і Лідскі пав., у Мінскую — Навагрудскі пав., у Гродзенскую — Беластоцкая вобласць (Беластоцкі, Бельскі і Сакольскі пав.), у Ковенскую губ. — Новааляксандраўскі пав. 3 1861 паветы падзяляліся на воласці; у Магілёўскай губ. з частак Аршанскага і скасаванага Копыскага ўтвораны Горацкі пав. У 1866 скасаваны Суражскі пав. Віцебскай губ., пасля чаго колькасць паветаў не мянялася да 1919. У 19 ст. на тэр. Беларусі ўтвараліся надзвычайныя адм.-тэр. адзінкі — генерал-губернатарствы. У ліст. 1917 Віцебская, Магілёўская і неакупіраваныя герм. войскамі паветы Менскай і Віленскай губ. аб’яднаны ў Заходнюю вобласць з цэнтрам у Мінску. У сувязі з новым герм. наступленнем у лют. 1918 цэнтр Заходняй вобласці паранесены ў Смаленск, у яе склад уключаны Смаленская губ. і неакупіраваная частка Беларусі на У ад р. Дняпро. У вер. 1918 Заходняя вобласць перайменавана ў Заходнюю камуну. У занятым немцамі Мінску 25.3.1918 абвешчана Беларуская Народная Рэспубліка (БНР), у склад якой павінны былі

ўвайсці б. Гродзенская, Магілёўская, Мінская губ. і бел. паветы Віленскай, Віцебскай, Смаленскай, Чарнігаўскай губ. Фактычна ўлада належала герм. адміністрацыі, якая не прызнала БНР. Уся паўд. частка Беларусі (да Палескай чыгункі) была перададзена ў склад прызнанай немцамі Укр. Нар. Рэспублікі. Пасля аднаўлення сав. улады на большай частцы Беларусі 1.1.1919 у Смаленску абвешчана Беларуская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка (БССР) у межах, якія амаль супадалі з пракламаванымі межамі БНР. Аднак ва ўмовах польскага наступлення ў лют. 1919 Віцебская, Магілёўская і зах. паветы Смаленскай губ. ўключаны ў склад РСФСР, астатняя частка БССР, не занятая палякамі, — у склад Літоўска-Беларускай ССР, якая пасля ўступлення польскіх

АДМІНІСТРАЦЫЙНА...

727

войск у Менск у жн. 1919 фактычна спыніла існаванне. У РСФСР у крас.

1919 Магілёўская губ. пераўтворана ў Гомельскую губ. (у яе ўключаны і Рэчыцкі пав. Мінскай губ.); Сенненскі (з крас. 1919) і Аршанскі (з ліст. 1920) пав. далучаны да Віцебскай губ.; Мсціслаўскі (з крас. 1919) — да Смаленскай губ. На тэрыторыі, занятай палякамі, 12.5.1919 было ўтворана Грамадзянскае кіраванне крэсаў усходніх. Замест губерняў былі створаны акругі. У Брэсцкую акр. ўвайшлі 6 бел. паветаў (Брэст-Літоўскі, Ваўкавыскі, Кобрынскі, Пінскі, Пружанскі і Слонімскі), у Віленскую — 6 (Ашмянскі, Вілейскі, Гродзенскі, Лідскі, Навагрудскі, Свян-

АДМІНІСТРАЦЫМНА-ТЭРЫТАРЫЯЛЬНЫ ПАДЗЕЛ

БЕЛАРУСІ. 1955 г НЕВЕЛГ

Н АС ЕЛЕН Ы Я ПУНКТЫ

Асвея

Сталіцы саюзных рэспублік Саюза Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік (СССР) ®

Езярьшіча'

Цэнтры абласцей СССР Цэнтры раёнаў Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (БССР) на снежань 1955 г.

о

БЕЛЫ

Расоны

і 0А3^(Шаркаўшчынал^

мінск

Сталіцы саюзных рэспублік СССР

ВІЦЕБСК

Цэнтры абласцей СССР

ПЕТРЫКАЎ

Іншыя гарады

("В Е Л ІЖ

РАДОК. Ю ЛАЦК

Іншыя населеныя пункты

Iетрына

Д З Я М ІД А Ў Ш у м іл ін г

ГЛЫ БО КАЕ . ПАСТАВЫ

Багушэўск

Гарадскія і рабочыя пасёлкі

Падсвілле

Населеныя пункты сельскага тыпу

Уш ачы

Iсвілле

6 а Рапаевэ

Л ёзна Б е ш а н к о в іч ы

Мядзел

©

Г Р А Н ІЦ Ы

ШШШШ&

Ш

/Мёіры^

Б я го м л ь

СССР (паводле матэрыялаў дэмаркац ы і)/

Астравец

Крывічы

БССР і саю зны х рэспублік СССР

•К о х а н а с

о

/

/

раёнаў БССР

П л е ш ч а н іц ы

;

> '\1Г0РКІ *

МАЛАДЗЕЧІ

уБ А Р Ы С А Ў

Л а го й с к

Чыгункі

'дУБРОЎНА^к

Х а л о п е н іч ы АШ МЯНЫ ,

абласцей БССР

А рэхаўск

Ю ЯННО

гглае

/

Дрыбін -

’-іДУнь.

©

РОСЛАЎЛІ

[а с л а ў ё '

ВАЛОЖ Ы Н

ЧАВУСЫ іе р а з ін о

Ів я н е ц

А стры на

■КРЫЧА^

ЧЭРВЕНЬ .С к ід з е л ь

ІА В А Г Р У і

Д зятлаі

т В я л ік а я

©

М АСТЫ

^^ераставіцд

{б е л а с т о к

Карэлічы

БЫ ХА^ М А Р ’ ІН А ГО РКА4

Казлоўшчыні

©

чэры кау;

.Р у д з е н (

I

К л іч а ў

|А

Краснаполле. Т а р а д з іш ч а

/

Іэ л ь в а

К ір а ў с к

: Хоц'“с^ (

^АСЦЮІ^ВІЧЫ Т

ІЯ С В ІЖ ©

Ж уравічы.■

•' К а п ы л ь

:

©

‘Ч слонім'

С ТАРЫ 5 ДАРОў

іБРУЙСІ УНЕЧА

Іа ч э р с к . Ч ы р в о н а я -. С лабада. Р уж аны

Свяцілавічы

К Л ІН Ц Ы

Т іа р ы ч ь Т у *

Г а н ц а в іч ы (

Іт р э ш ы н '

■Ш араш ова

ВЕТКА СТАРАДУЬ

У в а р а в іч і

Целяханы Кам янёц

Азарычы (•іЛагішын

воз.Чырвоь а»

? ^ ь/драгічын. Табінка

К а п а т к е в іч ы . В а с іл е в іч ы

РЭЧЫ ЦА'

Ж ы т к а в іч ы _

• Ів а н а в а

ПЕТРЫ КАЎ ІІН К А В ІЧ Ы .

Д А В Ы Д -Г А Р А Д О І М АЗЫ І

ОДзівін

Ш ЧОРС Х о й н ік і Іа м а ч а в а Н ароўля ка м е н ь

-к а ш ы р с к і

ГА Р О Д Н Я

цянскі). У лют. 1919 з часткі Навагрудскага і Слуцкага пав. утвораны Баранавіцкі пав. Па меры прасоўвання польскіх войск была дадаткова створана Мінская акр. У кастр. 1919 у Віленскую акр. ўвайшлі Браслаўскі і Дзісенскі (цэнтр — г. Глыбокае) пав., у Брэсцкую — Мазырскі пав. (цэнтр — г. Жыткавічы). У выніку контрнаступлення Чырв. Арміі 31.7.1920 БССР была адноўлена ў складзе Менскай (без Рэчыцкага пав.) і часткі бел. паветаў Гродзенскай і Віленскай губ. Сталіцай БССР стаў Менск (з 1939 Мінск). Паводле сав.-літ. дагавора ад 12.7.1920 Ашмянскі, Лідскі, большасць Гродзенскага, бел. часткі Новааляксандраўскага і Свянцянскага пав. адышлі да Літвы. ‘у выніку паўторнага польскага наступ'лення ў кастр.—снеж. 1920 была занята зах. частка Беларусі, а ў Віленскім краі створана падкантрольная Польшчы т.зв. Сярэдняя Літва. На занятых палякамі землях быў уведзены новы павятовы падзел, 4.2.1921 утвораны Навагрудскае і Палескае ваяв. Паводле Рыжскага мірнага дагавора ад 18.3.1921 Заходняя Беларусь застаяася ў складзе Польшчы. Там існавалі |ваяводствы: Б е л а с т о ц к а е [уклю’чала бел. паветы Ваўкавыскі, Гродзен;скі, часткова Аўгустоўскі, Белавежскі % 1922 далучаны да Бельскага) і Сахолкаўскі]; Н а в а г р у д с к а е (Бараіавіцкі, Валожынскі, Лідскі, Навагрудскі, Нясвіжскі, Слонімскі, Стаўбцоўскі пав.); П а л е с к а е (Брэст-Літоўскі, Трагічынскі, Кобрынскі, Косаўскі, Луінецкі, Пінскі, Пружанскі пав.). У лют.

122 да Польшчы была далучана Віленкая акруга, у склад якой уваходзілі бел. паветы: Ашмянскі, Браслаўскі, Дзісенскі, Дунілавіцкі, Вілейскі, часткова Свянцянскі і Віленска-Троцкі. У 1925 акруга пераўтворана ў Віленскае ваяв., пры гэтым Дунілавіцкі пав. перайменаваны ў Пастаўскі, з часткі Вілейскага ўтвораны Маладзечанскі пав. У крас.

1929 з часткі Лідскага і Гродзенскага пав. створаны Шчучынскі пав. і ўключаны ў Навагрудскае ваяв. Паветы падзяляліся на гміны. Многія гміны ў 1920-я г. перадавапіся з павета ў павет, 'з 1930 межы паветаў заставаліся нязменнымі.

I У складзе БССР засталіся 6 паветаў б. Мінскай губ.: Бабруйскі, Барысаўскі, Ігуменскі (з 1923 Чэрвеньскі), Мазыр|:кі, Менскі і Слуцкі. У такіх межах

24. Зак. 295.

30.12.1922 БССР увайшла ў склад Саю- АДМІНІСТРАЦЫЙНА...

729 за ССР. У Віцебскай губ. ў лют. 1923 скасаваны Гарадоцкі, Дрысенскі і Сенабласнога (11) і раённага (14) падпарадненскі пав., з Лепельскага і часткі Сенкавання. Акрамя таго, замест б. мястэненскага ўтвораны Бачэйкаўскі пав. У чак былі ўзаконены 52 гар. і 14 рабоГомельскай губ. ў маі 1922 скасаваны чых пасёлкаў. Астатнія паселішчы (вёсЧавускі, у лют. 1923 —- Быхаўскі пав., у кі і б. мястэчкі) лічыліся сельскімі. Пасліп. 1922 большая частка Горацкага ля далучэння Зах. Беларусі да БССР пав. перададзена Смаленскай губ., у (ліст. 1939) на гэтай тэрыторыі ўтвораснеж. 1923 Клімавіцкі і Чэрыкаўскі пав. на 5 абласцей і 101 раён: Баранавіцкая аб’яднаны ў Калінінскі пав. з цэнтрам у вобл. — 26 раёнаў, Беластоцкая — 24, г. Клімавічы. У сак. 1924 у выніку 1-га Брэсцкая — 18, Вілейская — 22 і Пінўзбуйнення БССР у склад рэспублікі ская — 11 раёнаў. Віленскі край з г. вернуты некат. паветы Віцебскай, ГоВільня ў кастр. 1939 перададзены Літмельскай і Смаленскай губ., у якіх певе. У ліст. 1940 у сувязі з перадачай у раваж;ала бел. насельніцтва (у новых склад Літ. ССР тэрыторыі з большасцю межах): Аршанскі, Віцебскі, Горацкі, літ. насельніцтва 3 раёны Беларусі скаКалінінскі, Бачэйкаўскі, Магілёўскі, саваны (Гадуцішкаўскі, Парэцкі, СвянПолацкі, каля палавіны Мсціслаўскага і цянскі).

7 вапасцей Рэчыцкага. Віцебская губ. У час ням.-фаш. акупацыі 1941— 44 была скасавана. зах. частка Беларусі (акруга Беласток) 17.7.1924 на тэр. Беларусі скасаваны далучана да Усх. Прусіі, паўд. раёны — стары і прыняты новы адм.-тэр. пада рэйхскамісарыята «Украіна»; усх. дзел — акругі, раёны і сельсаветы, частка ўваходзіла ў зону армейскага склад якіх зацверджаны ЦВК і СНК тылу. Астатнія тэр. Беларусі (каля 1/3) БССР 2.1.1925. Утворана 10 акруг — утварылі генеральную акругу Беларусь Аршанская, Бабруйская, Барысаўская, (з цэнтрам у Мінску) у складзе рэйхскаВіцебская, Калінінская, Магілёўская, місарыята «Остланд». Мазырская, Менская, Полацкая і СлуцПасля вызвалення Беларусі ў вер. кая, якія аб’ядноўвалі 100 раёнаў і 1202 1944 17 раёнаў Беластоцкай і 3 раёны сельсаветы. У снеж. 1926 у выніку 2-га Брэсцкай абласцей перададзены ў склад ўзбуйнення БССР у склад рэспублікі Польшчы, Беластоцкая вобл. скасавана. вернуты Гомельскі пав. і рэшта Рэчыц20.9.1944 у БССР утвораны 3 новыя кага. 8.12.1926 яны перайменаваны ў вобласці: Бабруйская, Гродзенская і акругі, а 18 валасцей гэтых паветаў — Полацкая; Вілейская вобл. перайменау раёны. Гомельская губ. была скасававана ў Маладзечанскую. 8.1.1954 скасана. 9.6.1927 скасаваны Барысаўская, ваны Бабруйская, Баранавіцкая, ПалесКалінінская, Рэчыцкая і Слуцкая акр., кая, Пінская, Полацкая, 20.1.1960 — іх раёны размеркаваны па суседніх акМаладзечанская вобл. На працягу ругах. 26.7.1930 скасаваны апошнія 8 1956— 62 на тэр. Беларусі праводзілася акруг, на тэр. Беларусі застаўся толькі ўзбуйненне раёнаў: у 1956 скасавана 11 раённы падзел. Колькасць раёнаў у раёнаў, 1957 — 3, 1959 — 14, 1960 — БССР мянялася: 4.8.1927 скасаваны 16 15, 1961 — 1, у 1962 — 54 раёны, у выраёнаў, 8.7.1931 — яшчэ 23 раёны. ніку ў рэспубліцы засталося 77 раёнаў.

15.2.1935 адноўлены 15 раёнаў. У 1965 былі адноўлены 23 раёны, у 21.6.1935 раёны БССР, размешчаныя 1966 — 17. 28.12.1989 адноўлены Дрыўздоўж дзярж. граніцы з Польшчай, быбінскі р-н Магілёўскай вобл. лі аб’яднаны ў 4 акругі: Лепельскую (4 Літ: Л ю б а в с к н й М.К. Областное раёны), Мазырскую (9 раёнаў), Полацделенне н местное управленне Лнтовскокую (5 раёнаў) і Слуцкую (6 раёнаў). Русского государства ко временн нздання 15.1.1938 у БССР уведзены абласны первого Лнтовского статута. М., 1892; падзел. 20.2.1938 усе 90 раёнаў рэспубК р у т а л е в н ч В.А. Адмнннстратнвнолікі, якія існавалі на той час, былі разтеррнторнальное устройство БССР. Мн., 1966; Древнерусскне княжества X—XIII вв. меркаваны паміж 5 абласцямі: у ВіцебМ., 1975; Белорусская ССР: Адм.-террнт. дескую вобл. уключана 20 раёнаў, Голенне: На 1 янв. 1986 г 7 нзд. Мн., 1986; Адмельскую — 14, Магілёўскую — 21, мнннстратнвно-террнторнальное устройство Менскую — 20, Палескую — 15 раёБССР: Справ. Т. 1—2. Мн., 1985—87; К а з наў. Акругі як адм. адзінкі былі скасал о ў Л., Ц і т о ў А. Беларусь на сямі руваны. Пастановай урада 27.9.1938 гарабяжах. Мн., 1993. В.Л.НасевЫ. ды ў рэспубліцы падзелены на гарады

С ТА Л ІЦ А I В О Б Л А С Ц І МІНСК Сталіца Рэспублікі Беларусь, горад рэспубліканскага падпарадкавання, цэнтр Мінскай вобласці і раёна. Палітычны, эканам., навук. і культ. цэнтр Беларусі. Транспартны вузел: чыгункі на Брэст, Маскву, Вільнюс, Гомель; аўтадарогі на Оршу, Віцебск, Даўгінава, Лагойск, Маладзечна, Ашмяны, Брэст, Слуцк, Гомель, Магілёў і інш. 2 аэрапорты.

1741.4 тыс. ж. (2004). Тэр. 305 км2. Падзяляецца на 9 адм. раёнаў: Заводскі, Кастрычніцкі, Ленінскі, Маскоўскі, Партызанскі, Першамайскі, Савецкі, Фрунзенскі, Цэнтральны. Мінск размешчаны на паўд.-ўсх. схілах Мінскага ўзвышша. Клімат умерана кантынентальны са значным уплывам атлантычнага марскога паветра, з частымі цыклонамі. Сярэднегадавая тэмпература паветра 5.4 °С. Значныя ваганні сярэдняй т-ры па сезонах: ад -7,3 °С у 3-й дэкадзе студзеня да 18 °С у 2— 3-й дэкадах ліпеня. У сярэднім за год выпадае 646 мм ападкаў, з якіх прыкладна ]/з прыпадае на халодны, 2/з на цёплы перыяд. 12% ападкаў цвёрдыя, 13% — мяшаныя, 75% — вадкія. Праз Мінск працякае р. Свіслач (прыток р. Бярэзіна), у горадзе прымае прыток — р. Няміга (цячэ ў калектары). Вадасховішчы: Дразды, Крыніца, Чыжоўскае, Камсамольскае возера і інш.; Вілейска-Мінская водная сістэма, Сляпянская водная сістэма. П рам ы словасць. Сярод рэгіёнаў Беларусі Мінск займае першае месца па аб’ёме прамысл. вытворчасці, на яго долю прыпадае больш за 21,3% таварнай прадукцыі краіны. У 2003 прамысловасць Мінска (з улікам малых і падсобных прадпрыемстваў) вырабіла прадукцыі на суму 7098 млрд. руб., у т.л. спажывецкіх тавараў на 2353 млрд. руб. На самаст. балансе знаходзяцца 284 прамысл. прадпрыемствы. У Мінску сканцэнтраваны ўвесь рэсп. выпуск трактароў, тралейбусаў, веласіпедаў, халадзільнікаў, трансфарматараў, пагрузчыкаў будаўнічьіх, буд. гіпсу, 96,2% аўтобусаў, 95,8% грузавых аўтамабіляў, 85% гарсэтных вырабаў, 81,2% шарсцяных тканін, 76,5% керамічнай пліткі глазураванай для ўнутр. абліцоўкі сцен, 73% прычэпаў і паўпрычэпаў аўтамабільных, 58,9% фетравых галаўных убораў, 56,5% падшыпнікаў качэння, 54,6% тэлевізараў, 46% маргарынавай прадукцыі, 45,6% дрэваапрацоўчых станкоў, 42,7% маянэзу, 32,7% кандытарскіх вырабаў, 32,3% мінеральных вод, 31,4% зборных жалезабетонных канструкцый і вырабаў; 27,3% снегаачышчальнікаў, 26,7% бульдозераў.

М а ш ы н а б у д а в а н н е і мет а л а а п р а ц о ў к а — вядучая галіна прамысловасці горада, займае 1-е месца па аб’ёме валавой прадукцыі (54,3%, 2003). Развіта аўтамабільная прамысловасць. У 2003 выпушчана аўтамабіляў грузавых 17,4 тыс. шт., аўтобусаў — 480 шт., тралейбусаў 127 шт. РУП «Мінскі аўтамабільны завод» — найбуйнейшы на Беларусі і ў СНГ. У 1997 на яго базе створаны сумесныя бел.-герм. прадпрыемствы па вырабе грузавых аўтамабіляў «МАЗ— МАН» і па збыце вырабленай прадукцыі «МАЗ— МАН Трэйдзінп». Экспартуецца прадукцыя ў 70 краін свету. Працуе РУП «Мінскі завод колавых цягачоў». Вядучае месца ў СНГ сярод вытворцаў матацыклаў (32,8 тыс. шт.) і веласіпедаў (773,2 тыс. шт.) займае ААТ «Матавела». Трактарнае і с.-х. машынабудаванне прадстаўляе ВА «Мінскі трактарны завод» — найбуйнейшы ў свеце вытворца трактароў класа 1,4—-2,0 (26,6 тыс. шт.), 8— 10% сусв. рынку трактароў у сваім класе (2003). Яго прадпрыемствы-сумежнікі — РУП «Мінскі завод спецыяльнага інструменту і тэхналагічнай аснасткі», УП «Мінскі маторны завод», РУП «Мінскі завод шасцерняў». У Мінску размешчаны 4 буйныя прадпрыемствы станкабудаўнічай і інструментальнай прамысловасці: РУП «Мінскі завод аўтаматычных ліній імя П.М.Машэрава», РУП «МЗОР», УП «Станкабудаўнічы завод імя С.М.Кірава», ЗАТ «Мінскі інструментальны завод». Важнымі галінамі машынабудаўнічага комплексу з’яўляецца будаўніча-дарожнае і камунальнае машынабудаванне, вытворчасць абсталявання для лёгкай і харчовай прамысловасці і бытавых прылад. Найбуйнейшыя прадпрыемствы гэтага комплексу: ААТ «Амкадор-Ударнік», РУП «Белкамунмаш», УП «Завод Харчмаш», ЗАТ «Атлант» (у яго складзе Мінскі завод халадзільнікаў; 885,8 тыс. шт., 2003) і Мінскі завод бытавой тэхнікі. Атрымала развіццё падшыпнікавая прамысловасць. ААТ «Мінскі падшыпнікавы завод» вырабляе 600 тыпаразмераў падшыпнікаў (14,4 млн. шт., 2003). У 2004 створана даччынае прадпрыемства ЗАА «ДАР-МПЗ» па выпуску дэталей чыгуначных счапленняў. Электратэхнічная прамысловасць прадстаўлена РУП «Мінскі электратэхнічны завод імя В.І.Казлова» — сілавыя (20,9 тыс. шт., 2003) і мнагамэтавыя трансфарматары і інш.

Прыладабудаванне, радыётэхнічная, электронная, сродкаў сувязі, оптыкамеханічная падгаліны прадстаўлены: НВА «Інтэграп» (у яго складзе УП «Завод паўправадніковых прылад», РУП «Завод «Электроніка», УП «Завод «Транзістар»), УП «Мінскі механічны завод імя С.І.Вавілава» (у складзе БелОМА), канцэрн «Планар», ААТ «Мінскае ВА вылічапьнай тэхнікі», ААТ «Гарызонт» (тэлевізары 376,3 тыс. шт., 2003), ААТ «Мінскі прыладабудаўнічы завод» («Белвар»), ААТ «Мінскі гадзіннікавы завод». Ха р ч о в а я прам ысловасць займае 2-е месца па аб’ёме валавой прадукцыі (12,2%, 2003). У 2003 у Мінску выраблена мяса, уключаючы субпрадукты — 18 тыс. т, каўбасных вырабаў — 21,6 тыс. т, сыроў тлустых — 3,5 тыс. т, натуральнамалочнай прадукцыі — 195,7 тыс. т, мукі — 114 956 т, хлеба і хлебабулачных вырабаў — 144,4 тыс. т, дражджэй хлебапякарных — 14 693 т, кандытарскіх вырабаў — 41,6 тыс. т, маргарынавай прадукцыі —- 7,5 тыс. т, маянэзу — 8806 т, піва — 8693 тыс. дал, гарэлкі і лікёрагарэлачных вырабаў — 2707 тыс. дал, шампанскага — 882 тыс. дап, каньяку — 49 тыс. дал. Найбуйнейшыя прадпрыемствы галіны: УП «Мінскі мясакамбінат», УП «Мінскі мясаперапрацоўчы завод», ААТ «ГМЗ №1» «Гармапзавод №2», «Гармалзавод №3», УП «Мінскі холадакамбінат №2», РУП «Мінскхлебпрам» (у складзе аб’яднання 7 хлебазаводаў і некалькі міні-пякарань), ААТ «Кандытарская фабрыка «Слодыч», ААТ «Дражджавы камбінат» (штодзённа вырабляе каля 60 т дражджэй), ААТ «Кандытарская фабрыка «Слодыч», ААТ «Камунарка» (кандытарскія вырабы, штогод выпускае 27 тыс. т), ААТ «Мінскі маргарынавы завод», РУП «Мінск «Крыштапь» (штогод вырабляе болып за 4 млн. дал лікёра-гарэлачных вырабаў і 1,8 млн. дал этылавага рэктыфікаванага спірту), РУП «Мінскі завод пеністых він», «Мінскі піўзавод ААТ «Крыніца» (да 7 млн. дал піва, больш за 1 млн. дал безалкагольных напіткаў), ААТ «Піўзавод «Аліварыя», сумеснае бел.-багамскае прадпрыемства «Аква Трайпл». Электраэнергетыка займае 3-е месца ў прамысловасці Мінска па аб’ёме валавой прадукцыі (10,9%, 2003). Яна прадстаўлена РУП «Мінскэнерга», у складзе якога дзейнічаюць ЦЭЦ-2 (231 МВт), ЦЭЦ-3 (420 МВт), ЦЭЦ-4 (1030 МВт), ЦЭЦ-5 (330 МВт), раённыя і прамысл. кацельні. У 2003

выраблена электраэнергіі 7277 млн. кВт гадз, цеплаэнергіі — 13 766 тыс. Ккал. Лёгкая прамысловасць прадстаўлена прадпрыемствамі: ААТ «Камволь», ААТ «Сукно», ААТ «Апеся» і інш. У 2003 выраблена шарсцяных тканін 3,8 млн. м2, трыкатажных вырабаў — 204 тыс. шт. У складзе швейнай прамысловасці — ААТ «Элема» і «Мастра» (у 2003 выраблена 17 753 тыс. шт. швейных вырабаў). Сумеснае бел.-італьян. прадпрыемства ЗАТ «Мілавіца» ў 2003 выпусціла 9,8 млн. шт. гарсэтных вырабаў. Вядучае прадпрыемства абутковай прамысловасці — ААТ «Прамень», на базе якога створаны ТАА «Сівельга», сумесныя прадпрыемствы «Ле Гранд», «Отыка» і «Чаўляр» (мужчынскі, жаночы і дзіцячы абутак, 1,9 млн. пар, 2003). Хімічная прамысловасць прадстаўлена: ААТ «Мінскі лакафарбавы завод» (лакі, фарбы, эмалі, грунтоўка; 2203 т, 2003); з 1994 на яго базе дзейнічае сумеснае бел.-герм. прадпрыемства «ОЛІБЕЛА» (фарбы, эмалі, алкідны лак). У ліку буйных предпрыемстваў д р э в а а п р а ц о ў ч а й і ц э л юл о з н а - папяровай прам ы с л о в а с ц і ААТ «Мінскдрэў» (піламатэрыялы 48 241 м3, 2003), ААТ «Мінскмэбля», ААТ «Мінская мэблевая фабрыка імя Дзімітрава», ААТ «Мінскпраектмэбля», «Беларускія шпалеры» (26 308 тыс. умоўных кускоў, 2003). Працуюць таксама прадпрыемствы фармацэўтычнай, паліграфічнай, буд. матэрыялаў і інш. галін прамысловасці. Аб’ём знешняга гандлю ў 2003 склаў 8,4 млрд. долараў ЗША, у т.л. экспарт 3,3 млрд. долараў (асн. экспартныя пазіцыі: трактары, грузавыя аўтамабілі, металаапрацоўчыя станкі, быт. халадзільнікі і маразільнікі, тэлевізары, матацыклы, веласіпеды). Тавары экспартуюцца ў 134 краіны свету. 3 агульнага аб’ёму экспарту на долю Расіі прыпадае 55,9%, астатніх краін СНД — 7%, за межамі СНД — 37,1%. Імпарт з краін па-за СНД складае 28,9% агульнага аб’ёму імпарту, Расіі — 66,8%, астатніх краін СНД — 4,3%. Асн. гандлёвыя партнёры Мінска — гарады Расіі (62,5%), Германія (5,7%), Украіна (3,7%), Вялікабрытанія (3,6%), Латвія

(2,6%). А хова здароўя. На 1.1.2004 у Мінску 42 бальнічныя ўстановы на 20,8 тыс. ложкаў (119,3 на 10 тыс. ж.), 328 амбулаторна-паліклінічных устаноў, 54,4 тыс. наведванняў за змену (312,4 наведванняў на 10 тыс. ж. за змену), 5 дзіцячых санаторыяў на 200 ложкаў. Працавала 13 412 урачоў (77 на 10 тыс. ж.)

усіх спецыяльнасцей, у т.л. 3270 тэрапеўтаў (18,8 на Ютыс. ж.), 1961 хірург (11,3 на 10 тыс. ж.), 748 акушэраў-гінеколагаў (8 на 10 тыс. ж.), 909 педыятраў (36,4 на 10 тыс. ж.), 331 афтальмолаг (1,9 на 10 тыс. ж.), 257 отарыналарынголагаў (1,5 на 10 тыс.ж.), 471 неўрапатолаг (2,7 на 10 тыс. ж.), 443 псіхіятры (2,5 на 10 тыс. ж.), 90 фтызіятраў (0,5 на 10 тыс. ж.), 193 дэрматавенеролагі (1,1 на 10 тыс. ж.), 383 рэнтгенолагі і радыёлагі (2,2 на 10 тыс. ж.), 82 урачы па лячэбнай фізкультуры і спорце (0,5 на 10 тыс. ж.), 636 урачоў санітарна-проціэпідэмічнай групы (3,7 на 10 тыс. ж.), 1791 стаматолаг (10,3 на 10 тыс. ж.), 22 744 чал. сярэдняга мед. персаналу (130,6 на 10 тыс. ж.). А света, н аву к а, к у льтура. На 1.1.

2004 у Мінску 427 дзіцячых дашкольных устаноў (68,9 тыс. дзяцей). У 2003—04 навуч. г. працавала 265 агульнаадукацыйных школ усіх відаў (220,1 тыс. вучняў), у т.л. 8 пачатковых (2,1 тыс. вучняў), 5 базавых (400 вучняў), 191 сярэдняя (179,5 тыс. вучняў), 37 гімназій (29,9 тыс. вучняў), 4 ліцэі (1,8 тыс. вучняў), 4 навучальныя комплексы: школа (гімназія) — каледж (1,5 тыс. вучняў), 8 школ для дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця (2,1 тыс. вучняў), 8 вячэрніх (зменных, 2,8 тыс. вучняў), 42 сярэднія спец. навуч. ўстановы (42,2 тыс. навучэнцаў). У Мінску 33 ВНУ, з іх 23 дзяржаўныя: БДУ, Акадэмія МУС і Акадэмія кіравання пры

АДМІНІСТРАЦЫЙНА...

731

бібліятэка Беларусі, Цэнтральная навук. бібліятэка імя Я.Коласа, Мінская абл. бібліятэка імя А.С.Пушкіна. У Мінску 17 музеяў. 3 іх найбольшыя Нац. мастацкі музей Беларусі, Бел. музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, Нац. музей гісторыі і культуры Беларусі, Літаратурны музей Янкі Купалы, Літаратурна-мемарыяльны музей Якуба Коласа. У Мінску дзейнічае 12 тэатраў: Нац. акад. тэатр оперы, Нац. акад. тэатр балета, Нац. акад. тэатр імя Я.Купалы, Нац. акад. драм. тэатр імя М.Горкага, тэатр лялек Беларусі, Тэатр юнага гледача, Тэатр музычнай камедыі, Тэатрстудыя кінаакцёра, драм. тэатр «ДзеЯ?», маладзёжны тэатр, т-р сатыры і гумару «Хрыстафор». Працуюць: Бел. дзярж. філармонія, Бел. дзярж. цырк, кінастудыя «Беларусьфільм», заапарк; Дзярж. акад. харавая капэла, Дзярж. акад. нар. аркестр, Дзярж. акад. нар. хор, Дзярж. акад. сімфанічны аркестр, Дзярж. ансамбль танца, Дзярж. аркестр сімфанічнай і эстраднай музыкі. Ф ізк у л ь ту р а і спорт. На 1.1.2004 у Мінску 3519 спарт. збудаванняў, у т.л.

18 буйных стадыёнаў, 664 спарт. залы, 57 плавальных басейнаў, 6 манежаў, 5 спарт. збудаванняў са штучным лёдам, 138 стралковых ціраў. У ліку найбуйнейшых спарт. комплексаў Мінска і прыгарада алімпійская база «Стайкі», стадыёны «Дынама», «Трактар», «Спарт. Прэзідэнце Рэспублікі Беларусь, Бел. аздараўленчы комплекс «Алімпійскі», медыцынскі ун-т, Бел. тэхналагічны ун-т, воднаспарт. камбінат, конна-спарт. компБел. эканамічны ун-т, Бел. нац. тэх- лекс «Ратамка», рэсп. спарт. комплекс нічны ун-т, Бел. акадэмія мастацтваў, «Раўбічы», крыты каток «Юнацтва», Бел. акадэмія музыкі, Бел. універсітэт Палац лёгкай атлетыкі, Палац тэніса, фіз. культуры і інш. Ва ўсіх ВНУ 185,1 рэсп. Палац шахмат і шашак, лядовы тыс. студэнтаў (2004). Працуе Нац. ака- палац спорту і інш. дэмія навук Беларусі, якая аб’ядноўвае А рхітэктура і го радабудаўн іц тва. У 61 навук. і навукова-вытворчую ўстано- Мінску пад дзярж. аховай знаходзяцца ву: Навук. комплекс «Ін-т цепла- і маса- 239 помнікаў горадабудаўніцтва і архіабмену імя А.В.Лыкава», ін-ты фізікі тэктуры. Сярод іх арх. комплексы Верцвёрдага цела і паўправаднікоў, мале- хні горад і Траецкае прадмесце; у стыкулярнай і атамнай фізікі, біяарганіч- лях барока — Петрапаўлаўская царква най хіміі, генетыкі і цыталогіі, геал. на- (1612— 13), касцёлы і кляштары бервук, парашковай металургіі, гісторыі, нардзінак (1633) і езуітаў (17 — пач. 18 электронікі, мастацтвазнаўства, этна- ст.); класіцызму — царква Марыі Магграфіі і фальклору і інш. Навук. дасле- даліны (1847), будынак былых дзярж. даванні і распрацоўкі ў розных галі- устаноў (1852, арх. Л.Садоўскі і нах навукі, тэхнікі, прамысловасці і К.В.Хршчановіч), жылыя дамы па вулісельскай гаспадаркі праводзяцца так- цах Герцэна, (канец 18 ст., арх. Ф.Красама ў НДІ адпаведных міністэрстваў мер) і Інтэрнацьмнальнай (канец 18 — і ведамстваў, на кафедрах ВНУ і інш. пач. 19 ст.); эклектыкі — былая жаноКолькасць арганізацый, якія выконва- чая Марыінская гімназія (1879), жылы юць даследаванні і распрацоўкі на дом па вул. Валадарскага (канец 19 1.1.2003 — 187, колькасць персаналу, ст.); мадэрну — жылыя дамы па вул. занятага даследаваннямі і распрацоўка- Кірава (арх. О.Краснапольскі), К.Маркмі — 23 353 чал. са (арх. Г.Гай), Савецкай (арх. С.ГейдуНа 1.1.2004 у Мінску 130 масавых кевіч; усе пач. 20 ст.) і інш. бібліятэк (12 673 тыс. экз. кніг і часопіУ 2-ю сусветную вайну Мінск моцна саў). Найболыныя з іх Нацыянальная разбураны. На аснове «Эскіза планіроў-

732

АДМІНІСТРАЦЫЙНА...

кі Мінска» (1944, арх. М.Колі, І.Лангбард, А.Мардвінаў, Б.Рубаненка, У.Сямёнаў, Н.Трахтэнберг, А.Шчусеў) у 1946 распрацаваны генплан аднаўлення і развіцця горада ( ін-т «Белдзяржпраект», арх. М.Андросаў, Н.Трахтэнберг і інш., карэкціроўка ў 1951— 52). На 1-м этапе (1944— 54) забудоўваліся цэнтр. раёны і гал. гарадскія магістралі, у т.л. Ленінскі праспект (сучасны праспект Ф.Скарыны) ад Прывакзальнай пл. да пл. Я.Коласа; завершаны ансамбль пл. Перамогі з манументам Перамогі (арх. Г.Заборскі, У.Кароль), які стаў адным з кампазіцыйных цэнтраў Мінска. Узводзіліся жылыя раёны пры новых прамысл. прадпрыемствах. Аднаўляліся грамадскія даваенныя пабудовы — Дом урада, Дом афіцэраў, Тэатр оперы і балета (усе — арх. І.Лангбард), будынак ЦК КПБ (арх. У.Вараксін, А.П.Воінаў) і інш., якія сталі акцэнтамі арх. ансамбляў горада. Другі перыяд (канец 1950-х — 60-я г.) характарызаваўся ўзвядзеннем мікрараёнаў і ўключэннем іх у структурную арганізацыю горада, шырокім асваеннем метадаў індустрыяльнага будаўніцтва на аснове тыпізацыі праектаў жылых і грамадскіх будынкаў. У 1965 зацверджаны новы генплан (арх. Л.Гафо, Я.Заслаўскі, М.Кудзінаў, І.Люблінскі, А.Наканечны, Н.Трахтэнберг), арыентаваны на ўдакладненне зоны прамысл. і жыллёвага будаўніцтва. Буйныя жылыя масівы ўзводзіліся на свабодных тэрыторыях у межах горада. Мікрараённае будаўніцтва 4- і 5-павярховых дамоў вялося ўздоўж вуліц Арлоўскай (арх. А.Гуль, А.Кудравіцкі, В.Сахно і інш.), Апанскага (арх. Ю.Градаў, А.Гуль, В.Сахно), Чкалава (арх. В.Анікін, Л.Анікіна, Г.Трушнікава), па Магілёўскай шашы (арх. У.Афанасьеў, А.Гуль, Н.Шпігельман) і інш. Узведзены Папац спорту (1966, арх. В.Малышаў, С.Філімонаў), воднаспартыўны камбінат (1967, арх. В.Ладыгіна), будынкі заводаў гадзіннікавага (1956—61, арх. С.Баткоўскі, І.Боўт, Н.Шпігельман), халадзільнікаў (1968— 75, арХ. Л.Афанасьева, І.Боўт, М.Буйлава, А.Ганчароў, І.Некрашэвіч) і інш. Асноўным кірункам трэцяга этапа (1970— 80-я г.) было комплекснае вырашэнне сац. і горадабудаўнічых задач пры фарміраванні жыллёвай забудовы, узмацненне ўвагі да мастацка-эстэтычных задач і ўдасканаленне архітэктурнай творчасці ва ўмовах індустр. домабудавання. У 1974 складзены праект дэталёвай планіроўкі цэнтр. часткі Мінска (арх. В.Анікін, А.Брэгман, Г.Горы-

на, Ю.Градаў, Я.Дзятлаў, Я.Заслаўскі, І.Кароль, Л.Левін, Я.Ліневіч, Л.Патапаў, В.Сярогіна, Г.Фадзеева і інш.). Генплан 1982 (да 2000) прадугледжваў развіццё горада ў паўн.-зах. і зах. напрамках. Да канца 1980-х г. утварылася разгалінаваная шматвузлавая структура цэнтр. ядра горада. Па радыяльных напрамках сфарміраваны ансамблі грамадска-дзелавых комплексаў і жылых раёнаў (уздоўж праспектаў Машэрава, Партызанскага, вуліц Няміга, М.Багдановіча, Я.Коласа, Прытыцкага). Размяшчэнне аб’ектаў і забудова ажыццяўляліся з улікам перспектывы і рацыянальнага выкарыстання тэрыторыі. Блок-секцыйны метад праектавання і ўзвядзення пабудоў дазволілі палепшыць іх архітэктурнэ-маст. аблічча пры захаванні хуткіх тэмпаў будаўніцтва.

2-й кампазіцыйнай воссю цэнтра горада стаў водна-паркавы зялёны дыяметр ўздоўж р. Свіслач, падмацаваны двума паркавымі паўкольцамі ўздоўж рэк Сляпянка і Лошыца. Забудоўваліся жылыя раёны Зялёны Луг, Усход, Чыжоўка, Серабранка, Малінаўка, Курасоўшчына, па вуліцах Ангарскай, Харкаўскай і інш. Сярод пабудоў грамадскага прызначэння: Палац мастацтва (1973, арх Н.Краўкова, С.Мусінскі), Палац культуры чыгуначнікаў (1978, арх. Л.Анікіна), Палац рэспублікі (1986), кінатэатр «Кастрычнік» (1975, арх. В.Малышаў), выставачны комплекс «БелЭкспа» (1988, арх. В.Капылаў, Г.Ласкавая, Л.Маскалевіч, Г.Фядосенка), муз. вучылішча імя Глінкі (1975, арх. Г.Ласкавая, Л.Маскалевіч), карпусы БНТУ (1976— 83, арх. В.Анікін, І.Есьман), Бел. НДІ глебазнаўства і аграхіміі (1972, арх. А.Беразоўскі, Н.Шпігельман, Н.Якушка), гасцініцы «Турыст» (1972, арх. Л.Пагарэлаў) і «Беларусь» (1986, арх. Л.Кустова, Л.Пагарэлаў), Камароўскі рынак (1982, арх. В.Аладаў, А.Жалдакоў, У.Крывашэеў, М.Ткачук), аўтавакзал «Усходні» (1982, арх. Л.Кустова, Л.Пагарэлаў, В.Ягадніцкі). У 1984 здадзена ў эксплуатацыю 1-я чарга 1-й лініі Мінскага метрапалітэна (9 станцый), архітэктуры якога ўласцівы лаканізм, стрыманасць у выкарыстанні сродкаў маст. выразнасці, адпаведнасць тэматыкі архітэктурнамаст. вырашэння месцу размяшчэння станцый. У 1990-я г. сетка Мінскага метрапалітэна пашырана, уведзена ў эксплуатацыю 2-я лінія (11 станцый). Новая стратэгія горадабудаўнічага развіцця (да 2010) распрацавана інстытутам «Мінскпраект» з удзелам інш. арганізацый і зацверджана ў 1991. Да сярэдзіны 1990-х г. горад развіваўся на аснове радыяльна-кальцавой сістэмы

планіроўкі. Паводле новага генплана прадугледжваецца фарміраванне горада як сістэмы, расчлянёнай на асобныя зоны, звязаныя сеткай магістральных вуліц і размешчаныя ў шырокім лясным поясе ўздоўж асн. планіровачных восей па радыяльных напрамках. У аснову канцэпцыі пакладзена ідэя аб’яднання цэнтр. і перыферыйных раёнаў горада планіровачным каркасам, створаным на базе гал. транспартна-камунікацыйных восей і вузлоў. Перспектыўны генплан развіцця Мінска ўключае праектныя вырашэнні раёнаў з індывідуальнай забудовай, якія выходзяць за межы кальцавой аўтамаб. дарогі (Сёмкава, Юзуфова, Вішнёўка, Астрашыцкі Гарадок, Карапёў Стан, Сокал, Прывольны, Міханавічы, Пяцеўшчына-Крупіца, Фаніпаль, Гарадзішча, Ляхаўшчына-Хацежына, Заслаўе). Праект уключае 4 планіровачныя зоны ўнутры гар. ядра, размежаваныя 2-м гарадскім кальцом і чыгуначнымі лініямі маскоўскай, вільнюскай і брэсцкай дарог. Унутры гэтых зон знаходзяцца 35 планіровачных раёнаў, падзеленых сістэмай водна-зялёных прастораў і магістральных вуліц. Характар унутрыгарадской забудовы вызначаецца зніжэннем тэмпаў мікрараённага будаўніцтва, узвядзеннем будынкаў павышанай павярховасці, а таксама малапавярховых і індывідуальных жылых дамоў. У архітэктуры жылых і грамадскіх будынкаў назіраецца разнастайнасць форм, кампазіцыі ўскладняюцца і набываюць дынаміку. Адбываюцца змены ў канструкцыйна-тэхн. падыходзе да праектавання і будаўніцтва, пашыраецца прынцып вылучэння структуры нясучых эдементаў і вонкавае ашкленне сцен. Інтэнсіўна вядзецца будаўніцтва спарт., банкаўскіх, дзелавых, культурна-асветных устаноў і аб’ектаў транспарту. Сярод найб. арыгінальных пабудоў: паліклініка ў мікрараёне «Вяснянка» (арх. В.Крусь), ЗАГС Кастрычніцкага р-на (арх. А.Трусаў, А.Цэйтлін), Лядовы палац спорту па вул. Прытыцкага (арх. І.Боўт, Л.Патапаў, А.Шафрановіч), чыгуначны вакзал (І.Вінаградаў, М.Вінаградаў, В.Крамарэнка), офісны комплекс «XXI стагоддзе» (арх. Даніэль Бран, Зееў Нотэс, А.Корбут, В.Нікіцін), Мінсккомплексбанк па вул. Мяснікова (арх. А.Вараб’ёў), Нац. бібліятэка Беларусі (арх. М.Вінаградаў, В.Крамарэнка пры ўдзеле Я.Вінаградава, А.Грышана, Т.Несцерава, В.Пятроўскага); адноўлена стараж. Мінская ратуша. В.М. Корзун (гірамысловасць), Ю.Ю.Захарына (архітэктура і горадабудаўніцгва).

БРЭСЦКАЯ ВОБЛАСЦЬ Размешчана на ПдЗ краіны. Мяжуе на 3 з Польшчай, на Пд з Украінай. Утворана 4.12.1939. Пл. 32,8 тыс. км2. Нас. 1462,9 тыс. чал. (на 1.1.2004). Цэнтр — г. Брэст. У вобласці 16 раёнаў: Баранавіцкі, Брэсцкі, Бярозаўскі, Ганцавіцкі, Драгічынскі, Жабінкаўскі, Іванаўскі, Івацэвіцкі, Камянецкі, Кобрынскі, Лунінецкі, Ляхавіцкі, Маларыцкі, Пінскі, Пружанскі, Столінскі; 20 гарадоў, у т.л. 3 абласнога падпарадкавання — Брэст, Баранавічы, Пінск; 9 гарадскіх пасёлкаў, 226 сельсаветаў, 2178 сельскіх населеных пунктаў. 3 1996 дзейнічае свабодная эканам. зона «Брэст». Насельніцтва. Паводле перапісу 1999 асноўнае насельніцтва — беларусы (85%), жывуць таксама рускія (8,7%), украінцы (3,8%), палякі (1,8%) і інш. Сярэдняя шчыльнасць 45 чал. на 1 км2, сельскага насельніцтва 16,7 чал. на 1 км2 (ад 26,5 чал. на 1 км2 у Брэсцкім р-не да 11,8 чал. на 1 км2 у Івацэвіцкім р-не). Гарадскога насельніцтва 62,6%. Найбольшыя гарады (тыс. чал., на 1.1.

2004): Брэст (298), Баранавічы (169), Пінск (131), Кобрын (51), Бяроза (30), Івацэвічы (24), Лунінец (24), Пружаны (20). На радыяцыйна забруджаных (у выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС) тэрыторыях у 155 населеных пунктах жывуць (2004) 148,3 тыс. чал.

(10,1% насельніцтва вобласці). Прамысловасць — вядучая галіна гаспадаркі, у якой занята 24,2% усіх працуючых. У шматгаліновай структуры прамысловасці паводле выпуску прадукцыі вылучаюцца (2003): харчовая (35%), машынабудаванне і метапаапрацоўка (20%), лёгкая (11 %), лясная і дрэваапрацоўчая (11%) галіны. У вобласці вырабляюць (2003) усе бел. электралямпы, быт. газавыя і электрычныя пліты, кампрэсары для быт. халадзільнікаў, больш за 88% агульнарэспубліканскай вытв-сці кавальска-прэсавага абсталявання, каля 38% дываноў і панчошна-шкарпэтачных вырабаў, каля 25% кансерваў, каўбас, 21% цукру-пяску, амаль 20% тканін, мяса, жывёльнага масла, гарэлкі, лікёра-гарэлачных і трыкатажных вырабаў. У 2003 выраблена 125 тыс. шт. электрарухавікоў, 538 тыс. шт. быт. газавых пліт, 151 млн. шт. асвятляльных электралямпаў, 324 тыс. м3 піламатэрыялаў, 40 тыс. м3,клеенай фанеры, больш за 2,5 млн. м2 глазураваных керамічных плітак, 56 млн. м2 тканін, каля 5 млн. шт. трыкатажных, 28 млн. пар панчошна-шкарпэтачных вырабаў, 2 млн. м2 дываноў і дывановых вырабаў, 69 тыс. т мяса, 48 тыс. т каўбасных вырабаў, 13 тыс. т жывёльнага масла, 173 тыс. т цэльнамалочнай пра-

дукцыі, 18 тыс. т сыру, 106 млн. умоўных слоікаў кансерваў, 151 тыс. т цукру-пяску. Прадукцыя прамысловасці пастаўляецца на бел. рынак, у краіны СНД і інш. На тэр. вобласці 339 прамысл. прадпрыемстваў, якія размешчаны больш чым у 100 населеных пунктах, каля 80% прамысл. прадукцыі прыпадае на гарады Брэст, Баранавічы, Пінск, Кобрын, Лунінец. Найбуйнейшыя прадпрыемствы: у электраэнергетыцы — Бярозаўская ДРЭС (2-я па магутнасці на Беларусі); у машынабудаванні — Адкрытыя акцыянерныя таварыствы (ААТ) «Брэсцкі электралямпавы завод», «Брэстгазаапарат», «Брэсцкі электрамеханічны завод», «Брэсцкі радыётэхнічны завод», «Брэсцкі машынабудаўнічы завод», «Баранавіцкі завод станкапрылад», «Завод гідраўлічнага машынабудавання» (Кобрын), Рэсп. унітарнае вытв. прадпрыемства (РУВП), «Завод Колератрон» (сродкі вылічальнай тэхнікі, прылады, паўправаднікі), Баранавіцкі станкабудаўнічы завод «Атлант», «Палессеэлектрамаш» (Лунінец), Рэсп. унітарнае прадпрыемства (РУП) «Баранавіцкі аўтаагрэгатны завод», закрытае акцыянернае таварыства (ЗАТ) «Амкадор-Пінск» (аўтамабілебудаванне, дарожнае машынабудаванне) і інш.; у дрэваапрацоўцы — ЗАТ «Пінскдрэў», ААТ «Івацэвічыдрэў», «Баранавічыдрэў» (мэбля, піламатэрыялы, драўнянастружкавыя пліты, фанера, запалкі), «Брэсцкая мэблевая фабрыка»; у прамысловасці буд. матэрыялаў — РУВП «Граніт» (друз, бутавы камень, абліцовачныя пліты) у р.п. Мікашэвічы (Лунінецкі р-н), заводы жапезабетонных вырабаў у Брэсце, Баранавічах, Пінску, Бярозе, ААТ «Брэсцкі КСМ», ВРУП «Бярозабудмагэрыялы», «Гарынскі камбінат будаўнічых матэрыялаў»; у лёгкай прамысловасці — РУП «Баранавіцкае вытворчае баваўнянае аб’яднанне», ААТ «Дываны Брэста», РУП «Пінскае прамыслова-гандлёвае аб’яднанне «Палессе», «Брэсцкі панчошны камбінат», «Баранавіцкая трыкатажная фабрыка», абутковыя фабрыкі ў Брэсце, Баранавічах, Белаазерску; у харчовай прамысловасці — больш за 90 прадпрыемстваў мясной і мясакансервавай, малочнай і масласыраробнай, хлебапякарнай, крухмала-патачнай, цукровай, спіртагарэлачнай, плодаагародніннай і інш. вытворчасцей. Найб. з іх: мясакамбінаты ў Брэсце, Пінску, Кобрыне, мясакансервавыя — у Бярозе і Баранавічах, малочныя камбінаты ў Баранавічах, Брэсце, Пінску, Пружанах, сыраробны ў Бярозе, масласыраробныя заводы ў Кобрыне і Століне, цукровы завод у Жабінцы, камбінаты хлебапрадуктаў у Брэсце, Баранавічах, Пінску, лікёра-гарэлачны завод у Брэсце, кансервавыя

АДМІНІСТРАЦЫЙНА...

733

заводы ў Брэсце, Высокім, Пінску, Пружанах, Кобрыне і інш. С ельская гаспадарка. Большасць раёнаў вобласці спецыялізуецца на мяса-малочнай і малочна-мясной жывёлагадоўлі, свінагадоўлі і буракасеянні, толькі на ПнУ — на малочна-мясной і мяса-малочнай жывёлагадоўлі, бульбаводстве і льнаводстве, на крайнім У — на мяса-малочнай і малочна-мясной жывёлагадоўлі, свінагадоўлі, бульбаводстве. У галіне занята 16,1% усіх працуючых. У 2003 у вобласці 329 с.-г. арганізацый (48% з іх стратныя), 527 фермерскіх гаспадаркак. На с.-г. арганізацыі прыпадае 56,2% сельгаспрадукцыі, у 2003 яны выкарыстоўвалі 11,6 тыс. трактароў, 1,9 тыс. збожжаўборачных камбайнаў, 7,5 тыс. грузавых аўтамабіляў. С.-г. ўгоддзі займаюць 44% тэрыторыі, у т.л. ворныя землі 25%, сенажаці і паша 18%. Асушаныя землі складаюць 46,6% усіх с.-г. зямель. У структуры пасяўных плошчаў пераважаюць збожжавыя, зернебабовыя, кармавыя культуры, павялічваюцца пасевы пшаніцы і трыцікале, рапсу (гл. табл.). Пад садамі і ягаднікамі 14 тыс. га. У жывёлагадоўлі вядучая роля належыць развядзенню буйной рагатай жывёлы. Та6л іца Пасяўныя

плош чы і ўрадж айнасць сел ь с ка га сп а д а р ч ы х к у л ь т у р

Пасяўная плошча, тыс. га 1990 Уся пасяўная плошча Збожжавыя і зернебабовыя

2003

Ураджайнасць, ц/га 1990 2003

878,5 847,1 376

350

140

88,9 76,7

29,6

24,8

у т.л.: жыта ячмень пшаніца трыцікале авес Тэхнічныя культуры

143,2 15,9 — 36

60,6 68,8 27,3

42,4

46,3

17,6 14,4 9,9 102

21,8

300

210

6,8 14,2 100,7 18,8

5,1

6,9

185

148 187

у т.л.: цукровыя буракі лён рапс Бульба Агародніна Кармавыя культуры

5,9

352,2 331,3

177

734

гімназіі, 5 ліцэяў, 11 для дзяцей з АДМІНІСТРАЦЫЙНА.. ■ 23 асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця, 7

На пач. 2004 у вобласці (тыс. галоў): буйной рагатай жывёлы 743 (у т.л. кароў 306), свіней 551, авечак і коз 29, коней 35, птушкі 4,5 млн. галоў. Ёсць зверагадоўчыя гаспадаркі (у Баранавічах і Пінску). Т ран сп арт. Найбольш развіты чыгуначны, аўтамабільны і трубаправодны віды транспарту. Па тэр. вобласці праходзіць транс’еўрапейскі (Крыцкі) калідор № 2 (Берлін—Варшава—Брэст— Мінск— Масква—Ніжні Ноўгарад). На чыг. транспарт прыпадае (2002) 98% грузаабароту і 73% пасажыраабароту транспарту агульнага карыстання. Даўж. чыгунак 1066 км, па іх гушчыні (32,5 км на 1 тыс. км2) вобласць займае 1-е месца ў рэспубліцы. Найважнейшыя чыгункі: Масква— Мінск— Брэст—Варшава, Брэст—Гомель, Вільнюс—Лунінец—Роўна, Ковель— Брэст; чыг. вузлы: Брэст, Баранавічы, Лунінец, Жабінка. Даўж. аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 9,5 тыс. км (2003), асноўныя магістралі: Варшава— Брэст— Мінск— Масква, Брэст—Гомель. У межах вобласці суднаходныя рэкі Прыпяць, Піна, Мухавец, Стыр, Гарынь, Дняпроўека-Бугскі і Мікашэвіцкі каналы. Нафтаправод «Дружба», газаправод Таржок—Мінск— Івацэвічы (з адгалінаваннямі), Ямал—Еўропа. У Брэсце і Пінску аэрапорты. Развіваюцца пагранічныя сацыяльна-эканам. сувязі з Польшчай і Украінай у рамках еўрарэгіёна «Буг». А хова здароўя. На 1.1.2004 у вобласці 117 бапьнічных устаноў на 16,4 тыс. ложкаў (112 на 10 тыс. ж.), 287 амбулаторна-паліклінічных устаноў магутнасцю 31,1 тыс. наведванняў за змену (212,3 наведванняў на 10 тыс. ж. за змену), 9 санаторыяў і пансіянатаў з лячэннем на 2 тыс. ложкаў, 34 базы і інш. арганізацый адпачынку на 2,8 тыс. ложкаў (найб. курорт Белае Возера, які ўключае санаторый «Бярэсце», турбазы). Працавала 5546 (37,9; тут і далей у дужках колькасць урачоў на 10 тыс. ж.) урачоў усіх спецыяльнасцей, у т.л. 1518 (10.4) тэрапеўтаў, 722 (4,9) хірургі, 350 (4,5) акушэраў-гінеколагаў, 564 (21,5) педыятры, 176 (1,2) неўрапатолагаў, 176 (1,2) псіхіятраў, 232 (1,6) урачы санітарна-проціэпідэмічнай групы, 476 (3.4) стаматолагаў, 17 079 (116,8) чал. сярэдняга мед. персанапу. К ультура. На 1.1.2004 у вобласці 933 дзіцячыя дашкольныя ўстановы (54,6 тыс. дзяцей). У 2003/04 навуч. годзе было 725 агульнаадукацыйных школ усіх відаў (216,9 тыс. вучняў), у т.л. 94 пачатковыя, 152 базавыя, 434 сярэднія,

вячэрніх (зменных); 32 прафес.-тэхн. вучылішчы (22,7 тыс. навучэнцаў), 32 сярэднія спец. навуч. ўстановы (23,4 тыс. навучэнцаў), 4 ВНУ (тэхн. і імя А.С.Пушкіна ун-ты ў Брэсце, Баранавіцкі ун-т, Пінскі вышэйшы банкаўскі каледж; 7,4 тыс. студэнтаў). У вобласці 18 арганізацый, якія выконвалі даследаванні і распрацоўкі (416 чал.), у т.л. Рэсп. унітарнае н.-д. і доследна-канструктарскае прадпрыемства «Навукова-тэхн. цэнтр», РУП «Брэсцкая дзярж. абл. с.-г. доследная станцыя», «Брэсцкі цэнтр навукова-тэхн. інфармацыі і інавацый», Рэсп. унітарнае навук.-тэхн. прадрыемства «Тэхнамаш» і інш. На 1.1.2004 было 813 масавых бібліятэк (10 798 тыс. экз. кніг і часопісаў), 233 кінаўстаноўкі, 14 музеяў, у т.л. 2 гіст. (Брэсцкая крэпасць-герой, Кобрынскі ваенна-гістарычны), 9 краязнаўчых (Бел. Палесся ў Пінску, Брэсцкі, Столінскі і інш.), 2 мастацтвазнаўчыя (нар. творчасці ў в. Моталь ), 1 прыродазнаўчанавук. (Белавежская пушча), 2 тэатры (абл. рускі драм. тэатр і абл. тэатр лялек у Брэсце), 756 устаноў клубнага тыпу. У вобласці (на 1.1.2004) 3539 спарт. збудаванняў, у т.л. 39 стадыёнаў з трыбунамі больш як на 1500 месцаў, 5 манежаў, 1 спарт. збудаванне са штучным лёдам, 239 стралковых ціраў, 780 спарт. залаў, 33 плавальныя басейны. Л.В.Казлоўская (насельніцгва, прамысловасць, сельская гаспадарка, транспарт). ВІЦЕБСКАЯ ВО БЛА СЦ Ь Размешчана ў паўн. частцы краіны. Мяжуе на 3 з Літвой, на ПнЗ з Латвіяй, на Пн і У з Расіяй. Утворана 15.1.1938. Пл. 40 тыЬ. км2. Нас. 1321,1 тыс. чал.

(2004). Цэнтр — г. Віцебск. У вобласці 21 раён: Аршанскі, Бешанковіцкі, Браслаўскі, Верхнядзвінскі, Віцебскі, Гарадоцкі, Глыбоцкі, Докшыцкі, Дубровенскі, Лепельскі, Лёзненскі, Міёрскі, Пастаўскі, Полацкі, Расонскі, Сенненскі, Тапачынскі, Ушацкі, Чашніцкі, Шаркаўшчынскі, Шумілінскі; 19 гарадоў, у т.л. 5 абласнога падпарадкавання — Віцебск, Лепель, Наваполацк, Орша, Полацк; 28 гарадскіх пасёлкаў, 247 сельсаветаў, 6517 сельскіх населеных пунктаў. 3 1999 дзейнічае свабодная эканам. зона «Віцебск». Насельніцтва. Паводле перапісу 1999 асноўнае насельніцтва — беларусы (82%), жывуць таксама рускія (13,6%), украінцы (1,6%), палякі (1,5%) і інш. Сярэдняя шчыльнасць 33 чал. на 1 км2, сельскага насельніцтва — 10 чал. на 1 км2 (ад 18,5 чал. на 1 км2 у Аршанскім р-не да 4 чал. на 1 км2 у Расонскім р-не).

Гарадскога насельніцтва 70%. Найбольшыя гарады (тыс. чал., на 1.1. 2004): Віцебск (351), Орша (142), Наваполацк (107), Полацк (83), Паставы (21), Глыбокае (20). П рамысловасць — гапоўная галіна гаспадаркі, у якой занята 24,8% усіх працуючых. Паводле аб’ёму прадукцыі вядучая роля напежыць папіўнай прамысловасці (47% усёй прамысл. прадукцыі; 2003), харчовай (10,7%) і электраэнергетыцы (10,5%). Развітыя галіны: хім. і нафтахім. (9,5), лёгкая (8,4%), машынабудаванне і металаапрацоўка (6%). Паводле колькасці працуючых вылучаюцца машынабудаванне і металаапрацоўка (35% прамыслова-вытворчага персаналу) і лёгкая прамысловасць (29%). У адносінах да агульнарэспубліканскага аб’ёму выпускаецца (2003; %): электраэнергіі 43,5, прадуктаў нафтаперапрацоўкі 52, поліэтылену 100, металарэзных станкоў 46,1, тэлевізараў 42,2, ільняных тканін 100, дываноў і дывановых вырабаў 61, панчошна-шкарпэтачных вырабаў 38,4, абутку 41,3, алею 75. У 2003 у вобласці перапрацавана 8,2 млн. т нафты, выраблена 11,6 млрд. кВт гадз электраэнергіі, 181,9 тыс. т сінт. смол і пластмас, у т.л. 122,7 тыс. т поліэтылену, 2,4 тыс. шт. металарэзных станкоў, 290,9 тыс. шт. тэлевізараў, 34 тыс. ўмоўных м2 драўнянавалакністых пліт, 215 млн. шт. умоўнай цэглы, 9 тыс. т ільновапакна, 28,9 млн. м2 ільняных тканін, 3,7 млн. м2 дываноў і дывановых вырабаў, 28,9 млн. пар панчошна-шкарпэтачных вырабаў, 4,5 млн. пар абутку, 49,1 тыс. т мяса, 22,9 тыс. т каўбасных вырабаў, 8,9 тыс. т жывёльнага масла, 10,4 тыс. т кандытарскіх вырабаў, 12,8 тыс.т алею, 88,2 млн. умоўных слоікаў кансерваў. Прамысл. патэнцыял (у вобласці працуюць 345 прадпрыемстваў) у асноўным сканцэнтраваны ў Віцебску, Наваполацку, Оршы, Полацку (70% занятых у прамысловасці). Найбуйнейшыя прадпрыемствы: у электраэнергетыцы — Лукомская ДРЭС у г. Новалукомль (самая магутная электрастанцыя Беларусі), Наваполацкая ЦЭЦ; у паліўнай прамысловасці — ААТ «Нафтан» (аўтамабільны бензін, газа, дызельнае, пячное і маторнае папіва, мазут, змазачнае масла, бензол, параксілол, бітум і інш.) у Наваполацку; у хімічнай і нафтахімічнай — ААТ «Папімір» (поліэтылен, валокны поліакрыланітрыльныя, нітрылакрылавая кіслата, палімерныя смолы і інш.) у Наваполацку, «Полацк-Шкловалакно» (электраізаляцыйная тканіна, шкловалакно і інш.). Машынабудаванне і метапаапрацоўка найб. развіты ў Віцебску — ААТ «Візас» (станкі заточныя, металарэзныя, дрэваапрацоўчыя),

РУП «Віцебскі станкабудаўнічы завод «Вістан» (круглашліфавальныя бясцэнтравыя аўтаматы і паўаўгаматы), РУВП «Віцязь» (тэлевізары і інш.), РУП «Эвістор» (тэхнал. абсталяванне для харч., лёгкай, аўтатрактарнай прамысловасці, электрапрылады), «Віцебскі завод трактарных запасных частак», ААТ «Віцебскі прыладабудаўнічы завод» (гадзіннікі наручныя і кішэнныя «Вымпел», карпусы для гадзіннікаў, фурнітура); у Оршы — РУВП «Станказавод «Чырвоны барацьбіт», «Аршанскі інструментальны завод», ААТ «Завод прылад аўтаматычнага кантролю», «Оршааграпраммаш», «Орша» (прамысл. швейныя машыны і інш.); у Наваполацку — РВУП «Завод «Вымяральнік» (сістэмы тэлеметрыі, тэлекамунікацый, прылады сувязі), у Новапукомлі — ААТ «Этон» (электратэхнічная прадукцыя), у Полацку — ААТ «ТэхналітПолацк» (с.-г. абсталяванне). Найбуйнейшыя прадпрыемствы лясной, дрэваапрацоўчай і цэлюлозна-папяровай прамысловасці — ААТ «Віцебскдрэў», «Полацклес», «Віцебскмэбля», «Папяровая фабрыка «Чырвоная Зорка» (Чашнікі); буд. матэрыялаў — ААТ «Кераміка» (Віцебск), «Оршабудматэрыялы», «Завод керамзітавага жвіру» (Новалукомль), ВРУП «Наваполацкжалезабетон», «Обальскі керамічны завод», ААТ «Полацкі камбінат будаўнічых матэрыялаў», ВРУП «Шклозавод Гута» (Пастаўскі р-н), ААТ «Даламіт» (г.п. Руба); лёгкай прамысловасці — ААТ «КІМ» (панчошнашкарпэтачныя вырабы, трыкатаж), «Віцебскія дываны», «Чырвоны кастрычнік» (абутак), «Сцяг індустрыялізацыі» (швейныя вырабы), «Віцебскі футравы камбінат», абутковыя сумесныя прадпрыемсгвы «Белвест», «Марко», РУВГП «Аршанскі льнокамбінат», прамысловагандлёвая фірма «Світанак» (Орша) і інш. На тэр. вобласці працуе 21 ільнозавод. Харч. прамысловасць займае 2-е месца па аб’ёме прадукцыі. Працуюць больш за 90 прадпрыемстваў, найб. размешчаны ў асноўных прамысл. цэнтрах, сярэднія і невял. пашыраны па ўсёй тэр. вобласці. Найбуйнейшыя з іх у Віцебску — мясакамбінат, кандытарскі камбінат «Віцьба», алейнаэкстракцыйны, кансервавы; у Оршы — мясакансервавы камбінат, заводы плаўленых сыроў; у Полацку — камбінат хлебапрадуктаў; у Глыбокім — малочнакансервавы і кансервавы камбінаты і інш. С ельская гаспадарка. Вобласць спецыялізуецца на малочна-мясной жывёлагадоўлі, свінагадоўлі, ільнаводстве. У галіне занята 12,8% усіх працуючых. У 2003 у вобласці 426 сельгасарганізацый (85% з іх стратныя), 447 фермерскіх

гаспадарак. Сельгасарганізацыі выкарыстоўваюць 11,2 тыс. трактароў, 2,4 тыс. збожжаўборачных камбайнаў, 5,5 тыс. грузавых аўтамабіляў. С.-г. ўгоддзі займаюць 40,5% тэр. вобласці, у т.л. ворныя землі — 23,1%, сенажаці і паша — 16,4%. У складзе с.-г. зямель 32% (524,6 тыс. га; 2001) асушаных. Пад садамі і ягаднікамі 14,3 тыс. га. За 1991—2002 агульныя пасяўныя плошчы скараціліся на 22,9%, пад пасевамі лёну (асноўнай культуры спецыялізацыі ў раслінаводстве) — на 56,3%; павялічыліся плошчы толькі пад пшаніцай і агароднінай (гл. табл.) Табліца

Пасяўныя плошчы і ўраджайнасць сельскагаспадарчых культур Пасяўная плошча, Тыс. га 1990 2003 Уся пасяўная плошча 1185,1 913,6 Збожжавыя і зернебабовыя 489,8 354,6 у т.л.: жыта 135,9 81,3 пшаніца 44,7 56,8 ячмень

197,5

118,9

авес

84,6

39,4

63

38,9

58,6

25,6

87,3

66 13,3

Тэхнічныя культуры у т.л.: лён Бульба Агародніна Кармавыя культуры

7,1

Ураджайнасць, ц/га 1990 2003

21,9

21,1

3,4 96

5,3 144 183

151

537,9 440,8

На пач. 2004 у вобласці (тыс. галоў): буйной рагатай жывёлы 609,8 (у т.л. кароў 276,4), свіней 484,7, птушкі 3,3 млн. галоў, што менш, чым на пач. 1991, на 45,9%, 30,5%, 41%, 48,4% адпаведна. Т рансп арт. Эксплуатацыйная даўжыня чыгункі 1199,7 км (2003). Па шчыльнасці чыг. сеткі вобласць займае 2-е месца ў краіне. Па яе тэр. праходзяць міжнар. магістралі Масква— Орша—Мінск—Варшава (частка транс’еўрапейскага калідора №2), С.-Пецярбург—Віцебск— Орша— Кіеў (частка транс’еўрапейскага калідора №9), Смаленск—Віцебск—Полацк— Рыга. Важнае значэнне маюць чыгункі Орша— Унеча, Орша—Лепель, Невель— Полацк—Маладзечна, Крулеўшчызна— Варапаева—Паставы і далей у Літву. Буйныя чыг. вузлы: Орша, Віцебск, Полацк. Працягласць аўтадарог з цвёрдым

АДМІНІСТРАЦЫЙНА...

735

пакрыццём 13,8 тыс. км (2003). Асноўныя магістрапі Масква—Орша—Мінск— Брэст, С.-Пецярбург—Віцебск—Орша— Кіеў, Смаленск— Віцебск— Полацк— Даўгаўпілс, Віцебск— Лепель— Мінск. Суднаходства па Зах. Дзвіне ад Веліжа да Верхнядзвінска і па Дняпры ніжэй Оршы. Па тэр. вобласці праходзяць адгалінаванне нафтаправода «Дружба» (Унеча— Наваполацк— Вентспілс), нафтаправод Сургут— Полацк, нафтапрадуктаправоды, газаправод Таржок— Мінск—Івацэвічы. Аэрапорт у Віцебску. Ахова здароўя. На 1.1.2004 у вобласці 128 бапьнічных устаноў на 15,5 тыс. ложкаў (116,9 на 10 тыс. ж.), 260 амбулаторна-паліклінічных устаноў магутнасцю 34,7 тыс. наведванняў за змену (262,4 наведванняў на 10 тыс. ж. за змену), 10 санаторыяў і пансіянатаў на 2,3 тыс. ложкаў, 15 санаторыяў-прафілакторыяў на 1,4 тыс. ложкаў, 51 база і інш. арганізацыі адпачынку на 2,7 тыс. ложкаў (найб. курорт «Лётцы», які ўключае санаторый, санаторый-прафілакторый, водагразелячэбніцу). Працавалі 5729 (43,4; тут і далей у дужках колькасць урачоў на Ютыс. ж.) урачоў усіх спецыяльнасцей, у т.л. 1641 (12,4) тэрапеўт, 840 (6,4) хірургаў, 353 (5) акушэры-гінеколагі, 520 (25,7) педыятраў, 193 (1,5) неўрапатолагі, 184 (1,4) псіхіятры, 200 (1,5) урачоў санітарнапроціэпідэмічнай групы, 377 (2,9) стаматолагаў, 16 181 (122,5) чал. сярэдняга мед. персаналу. Культура. На 1.1.2004 у вобласці 677 дзіцячых дашкольных устаноў (46,5 тыс. дзяцей). У 2003/04 навуч. годзе было 763 агульнаадукацыйныя школы ўсіх відаў (177,3 тыс. вучняў), у т.л. 124 пачатковыя, 194 базавыя, 402 сярэднія, 10 гімназій, 3 ліцэі, 15 для дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця, 15 вячэрніх (зменных); 36 прафес.-тэхн. вучылішчаў (18,5 тыс. навучэнцаў), 26 сярэдніх спец. навуч. устаноў (20,6 тыс. навучэнцаў), 5 ВНУ (ун-ты: мед., тэхнал., імя П.М.Машэрава, акадэмія ветэрынарнай медыцыны — у Віцебску, Полацкі ун-т; 29,3 тыс. студэнтаў). У вобласці 27 арганізацый, якія выконвалі даследаванні і распрацоўкі (1062 чал.), у т.л. навук. ўстановы «Ін-т генетыкі і цыталогіі», «Ін-т тэхн. акустыкі», унітарнае навук.-вытв. прадпрыемства «Віцебская абл. с.-г. доследная станцыя», Віцебская доследна-меліярацыйная станцыя Бел. НДІ меліярацыі і лугаводства і інш. На 1.1.2004 было 798 масавых бібліятэк (10 011 тыс. экз. кніг і часопісаў), 365 кінаўстановак, 27 музеяў, у т.л. 12 гіст. (Полацкі гісторыкакульт. музей-запаведнік, музей баявой

736

АДМІНІСТРАЦЫЙНА...

садружнасці бел., рус., латышскіх і літоўскіх партызан у г.п. Расоны і інш.), 13 краязнаўчых (Віцебскі, Полацкі, Лепельскі і інш.), 2 мастацтвазнаўчыя (маст. музей, Арт-цэнтр імя М. Шагала), 2 тэатры (Бел. акад. тэатр імя Я.Коласа, Бел. тэатр «Лялька» ў Віцебску), філармонія, 701 установа клубнага тыпу. У вобласці (на 1.1.2004) 3877 спарт. збудаванняў, у т.л. 35 стадыёнаў з трыбунамі больш як на 1500 месцаў, 5 манежаў, 2 спарт. збудаванні са штучным лёдам, 214 стралковых ціраў, 701 спарт. зал, 24 плавальныя басейны. Л.В.Казпоўская (насельніцтва, прамысловасць, сельская гаспадарка, транспарт). ГОМЕЛЬСКАЯ ВОБЛАСЦЬ Размешчана на ПдУ краіны. Мяжуе на Пд і ПдУ з Украінай, на У з Расіяй. Утворана 15.1.1938. Пл. 40,4 тыс. км2. Нас. 1505,4 тыс. чал. ( на 1.1.2004). Цэнтр — г. Гомель. У вобласці 21 раён: Акцябрскі, Брагінскі, Буда-Кашалёўскі, Веткаўскі, Гомельскі, Добрушскі, Ельскі, Жлобінскі, Жыткавіцкі, Калінкавіцкі, Кармянскі, Лельчыцкі, Лоеўскі, Мазырскі, Нараўлянскі, Петрыкаўскі, Рагачоўскі, Рэчыцкі, Светлагорскі, Хойніцкі, Чачэрскі; 17 гарадоў, у т.л. 2 абласнога падпарадкавання — Гомель, Мазыр; 18 гар. пасёлкаў, 275 сельсаветаў, 2607 сельскіх населеных пунктаў.

3 1998 дзейнічае свабодная эканам. зона «Гомель-Ратон». Насельніцтва. Паводле перапісу 1999 асноўнае насельніцтва — беларусы (84,2%), жывуць таксама рускія (11%), украінцы (3,3%) і інш. Сярэдняя шчыльнасць 37 чал. на 1 км2, сельскага насельніцтва— 11,1 чал. на 1 км2 (ад 35,1 чал. на 1 км2 у Гомельскім р-не да 2,8 чал. на 1 км2 у Нараўлянскім р-не). Гарадскога насельніцтва 70,2%. Найболыпыя гарады (тыс. чал., на 1.1.2004): Гомель (492), Мазыр (112), Жлобін (73), Светлагорск (72), Рэчыца (66), Калінкавічы (38), Рагачоў (35), Добруш (19). На радыяцыйна забруджаных (у выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС) тэрыторыях у 1481 населеным пункце жывуць (на 1.1.2004) 1142,2 тыс. чал. (75,9% насельніцтва вобласці). Прамысловасць — галоўная галіна эканомікі, у якой занята 28% усіх працуючых. У структуры прамысловасці паводле аб’ёму прадукцыі пераважаюць (2003): паліўная (41,1%), чорная металургія (14,3%), харчовая (10,7%), машынабудаванне і металаапрацоўка (9,5%), лясная, дрэваапрацоўчая і цэлюлозна-папяровая (6,1%) галіны. На

вобласць прыпадае (2003) 100% здабываемай на Беларусі нафты і 48% усяго аб’ёму яе першаснай перапрацоўкі, 17,6% нарыхтовак лесу. У вобласці вырабляецца (у % ад агульнарэсп. аб’ёму): сталі — 93, пракату — 100, металакорду — 100, кормаўборачных камбайнаў — 100, паліраванага шкла — 100, кардону — 58,3, паперы — 51,6, шпалер — 69,6, мяса, каўбасных вырабаў, цэльнамалочнай прадукцыі, мукі, гарэлкі і лікёра-гарэлачных вырабаў — 12— 13%. У 2003 у вобласці здабыта 1,8 млн. т і перапрацавана 7,6 млн. т нафты, выраблена: 1,6 млн. т сталі, 1,4 млн. т пракату, 49 тыс. т метапакорду, 92 тыс. т мінеральных угнаенняў, 2225 шт. металарэзных станкоў, 92 шт. кормаўборачных камбайнаў, 11,1 млн. шт. падшыпнікаў, 18,1 млн. м2 паліраванага шкла, 34,5 тыс. т паперы, 101,2 тыс. т кардону, 63,6 млн. умоўных кускоў шпалер, 3 млн. пар панчошна-шкарпэтачных і 3,3 млн. шт. трыкатажных вырабаў, 52,1 тыс. т мяса, 24,2 тыс.т каўбасных вырабаў, 109,8 тыс. т цэльнамалочнай прадукцыі, 41,2 тыс. т кандытарскіх вырабаў, 80,6 млн. умоўных слоікаў кансерваў, 1,2 млн. дал. гарэлкі і лікёра-гарэлачных вырабаў, 279 тыс. т кухоннай солі (здабыча). У вобласці працуе 341 прамысл. прадпрыемства, найб. сканцэнтраваны ў Гомелі, Мазыры, Жлобіне, Светлагорску, Рэчыцы. Асноўныя прадпрыемствы: у паліўнай прамысловасці — ААТ «Мазырскі нафтаперапрацоўчы завод» і РУП «ВА «Беларусьнафта» (здабыча нафты і спадарожнага газу ў Рэчыцкім і Светлагорскім р-нах); у чорнай металургіі — РУП «Беларускі металургічны завод» (сталь, пракат, металакорд) у Жлобіне, РУП «Рэчыцкі метызны завод»; у машынабудаванні — РУП «Гомсельмаш» (корма- і збожжаўборачныя камбайны і інш. с.-г. тэхніка), «Гомельскі станкабудаўнічы завод імя С.М.Кірава», «Гомельскі завод пускавых рухавікоў», «Гомельскі завод станочных вузлоў», «Гомельскі ліцейны завод «Цэнтраліт», Рэсп. навукова-вытворчае унітарнае прадпрыемства (РНВУП) «Ратон», ААТ «Гомельскі падшыпнікавы завод», «Электраапаратура», «Карал», «Гомелькабель», «Беларуськабель» (Мазыр), РУП «Гомельскі радыёзавод імя 60-годдзя СССР», «Мазырскі завод сельскагаспадарчага машынабудавання», «Рагачоўскі завод «Дыяпраектар»; у хім. прамысловасці — ААТ «Гомельскі хімічны завод» (фасфатныя ўгнаенні, серная кіслата), РУП «Светлагорскае ВА «Хімвалакно» (віскозныя, поліэфірныя валокны і ніткі); у лясной, дрэваапрацоўчай і цэлюлозна-папяровай прамысловасці — ААТ «Гомельдрэў»,

«Мазырдрэў», «Рэчыцадрэў» (мэбля, фанера, піламатэрыялы), «Светлагорскі цэлюлозна-кардонны камбінат», «Добрушская папяровая фабрыка «Герой працы», «Гомельшпалеры»; у прамысловасці буд. матэрыялаў — найб. аб’ёмы вытв-сці ў Гомелі, Светлагорску, Мазыры, Рэчыцы; у шкляной і фарфора-фаянсавай прамысловасці — ААТ «Гомельшкло», «Гомельская люстэркавая фабрыка», ЗАТ «Добрушскі фарфоравы завод». У лёгкай прамысловасці прадстаўлены вытворчасці: тэкстыльная — ткацкае аб’яднанне ў Рэчыцы, прадзільная фабрыка ў Ветцы, 6 ільнозаводаў; трыкатажная — Гомельскае ААТ «8 Сакавіка» (трыкатажная і панчошна-шкарпэтачныя вырабы), Мазырская фірма «Славянка» (трыкатажныя пальчаткі і інш. вырабы); швейная і маст. вырабаў — прадпрыемствы ў Гомелі, Мазыры, Жлобіне; буйное прадпрыемства па вытв-сці штучнага футра і вырабаў з яго — ААТ «Белфа» ў Жлобіне. Шматгаліновая харч. прамысловасць займае 3-е месца ў прамысл. комплексе паводле аб’ёму прадукцыі і прадстаўлена 62 прадпрыемствамі ва ўсіх гарадах і раёнах вобласці, найб. — АТ «Гомельскі мясакамбінат», «Жлобінскі мясакамбінат», ААТ «Беларускааўстрыйскае сумеснае прадпрыемства «Аўстрабел ГмбХ», «Малочныя прадукты», «Фабрыка марожанага» (Гомель), «Светлагорскі малочны завод», «Рагачоўскі малочнакансервавы камбінат», СП ААТ «Спартак»,«Чырвоны Мазыранін», РУП «Камбінат Палессе», здабыўное прадпрыемства «Мазырсоль», «Гомельскі тлушчавы камбінат», ААТ «Калінкавічыхлебапрадукт», «Кансервавы агароднінасушыльны камбінат» (Рэчыца) і інш. Сельская гаспадарка. Вобласць спецыялізуецца пераважна на мяса-малочнай і малочна-мясной жывёлагадоўлі, свінагадоўлі, бульбаводстве. У сельскай гаспадарцы занята 11% усіх працуючых. У 2003 у вобласці 374 с.-г. арганізацыі, 331 фермерская гаспадарка. На долю сельгасарганізацый прыпадае 51% усёй сельгаспрадукцыі, у 2003 яны выкарыстоўвапі 9,1 тыс. трактароў, 11,9 тыс. збожжаўборачных камбайнаў, 5,3 тыс. грузавых аўтамабіляў. С.-г. землі займаюць 35% тэр. вобласці, у т.л. ворныя 19,9%, сенажаці і паша 13,3%. Асушаныя землі складаюць 36,6% (528,6 тыс. га) усіх с.-г. зямель. Пад садамі і ягаднікамі 19,6 тыс. га. Пры агульным скарачэнні ў 1990— 2003 пасяўных плошчаў (гл. табл.) значна павялічыліся пасевы пшаніцы, трыцікале, рапсу, агародніны, ураджайнасць асноўных культур панізілася. Пагалоўе (тыс. галоў; на

1.1.2004): буйной рагатай жывёлы 589,3 (у т.л. кароў 258), свіней 431,2, авечак і коз 15, птушкі 3 млн. галоў. Негатыўныя наступствы Чарнобыльскай катастрофы (радыяцыйна забруджана 65,1% тэр. вобласці) і цяжкасці пераходнага перыяду прывялі ў 1991— 2003 да скарачэння аб’ёмаў с.-г. прадукцыі, асабліва жывёлагадоўлі. Т абл іца Пасяўныя плошчы і ўраджайнасць сельскагаспадарчых культур Пасяўныя плошчы, тыс. га 1990 2003 Уся пасяўная плошча Збожжавыя і зернебабовыя у т.л.: жыта пшаніца трыцікале ячмень авес Тэхнічныя культуры у т.л.: лён рапс Бульба Агародніна Кармавыя культуры

Ураджайнасць, ц/га 1990 2003

880,5 812,4 379,5 302,4 158,8 14,4 — 122,8 58,9

93,1 34,5 40,6 57,9 50,1

14,1

15,8

6 6,9 112,1 7,5

6,3 7,2 79,2 17,7

28,5

21,9

7,1

4,9

114 181

162 185

367,1 397,3

Транспарт. Агульная даўжыня чыг. ліній 901 км. Па тэр. вобласці праходзяць міжнар. чыг. магістралі: С.-Пецярбург—Віцебск—Магілёў—Жлобін— Адэса, Вільнюс— Мінск—Жлобін— Гомель—Кіеў (часткі транс’еўрапейскага калідора № 9 і яго адгалінаванне №9В), Бранск—Гомель—Брэст. Чыг. вузлы: Гомель, Жлобін, Калінкавічы. Паводле грузаабароту (95,2%) і пасажыраабароту (57%) чыг. транспарту належыць (2002) 1-е месца. Даўж. аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 9,8 тыс. км. Асн. магістралі С.-Пецярбург— Віцебск— Гомель—Кіеў, Мінск—Гомель, Бранск— Гомель—Брэст. Эксплуатацыйная даўжыня водных шляхоў 928 км. Суднаходныя рэкі Дняпро, Прыпяць, Бярэзіна, Сож. Рачныя парты ў Рэчыцы, Гомелі, Мазыры. Па тэр. вобласці праходзяць магістральны нафтаправод «Дружба», газаправоды-адводы Мінск— Гомель, Шчорс—Гомель. Сетка нафтаправодаў злучае нафтапромыслы з нафтаправодам «Дружба». Аэрапорт у Гомелі.

Ахова здароўя. На 1.1.2004 у вобласці 115 бальнічных устаноў на 17,4 тыс. ложкаў (115,7 на 10 тыс. ж.), 270 амбулаторна-паліклінічных устаноў магутнасцю 35,9 тыс. наведванняў за змену (238,3 наведванняў на 10 тыс. ж. за змену), 11 санаторыяў і пансіянатаў з лячэннем на 3,5 тыс. ложкаў, 10 санаторыяў-прафілакторыяў на 2 тыс. ложкаў, 7 баз і інш. арганізацый адпачынку на 600 ложкаў (найб. курорты Рагачоў, Чонкі, Белы Бераг, Горваль). Працавалі 5450 (36,2; тут і дапей у дужках колькасць урачоў на 10 тыс. ж.) урачоў усіх спецыяльнасцей, у т.л. 1420 (9,4) тэрапеўтаў, 771 (5) хірург, 411 (5,1) акушэраў-гінеколагаў, 490 (19,4) педыятраў, 201 (1,3) неўрапатолаг, 167 (1,1) псіхіятраў, 218 (1,4) урачоў санітарна-проціэпідэмічнай групы, 363 (2,4) стаматолагі, 17 660 (117,3) чал. сярэдняга мед. персаналу. Культура. На 1.1.2004 у вобласці 714 дзіцячых дашкольных устаноў (56,2 тыс. дзяцей). У 2003/04 навуч. годзе была 701 агульнаадукацыйная школа ўсіх відаў (215,6 тыс. вучняў), у т.л. 53 пачатковыя, 142 базавыя, 468 сярэдніх, 7 гімназій, 2 ліцэі, 16 для дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця, 13 вячэрніх (зменных); 41 прафес.-тэхн. вучылішча (18,5 тыс. навучэнцаў), 29 сярэдніх спец. навуч. ўстаноў (21,4 тыс. навучэнцаў), 7 ВНУ (ун-ты: імя Ф. Скарыны, мед., тэхн., гандлёва-эканам., транспарту; вышэйшае камандна-інжынернае вучылішча МНС — у Гомелі, Мазырскі пед. ун-т; 45,7 тыс. студэнтаў). У вобласці 27 арганізацый, якія выконвалі даследаванні і распрацоўкі (2949), у т.л. навук. ўстановы «Ін-т лесу» , «Ін-т механікі металапалімерных сістэм імя У.А.Белага», н.-д. і праектны ін-т нафты і газу «БелНДПІнафта», Рэсп. н.-д. унітарнае прадпрыемства «Ін-т радыялогіі» і інш. На 1.1.2004 былі 799 масавых бібліятэк (11 335 тыс. экз. кніг і часопісаў), 431 кінаўстаноўка, 21 музей, у т.л. 9 гіст. (Акцябрскі, Рагачоўскі нар. славы, Лоеўскі музей бітвы за Дняпро і інш.), 9 краязнаўчых (Гомельскі, Мазырскі, Рэчыцкі, Тураўскі і інш.), 3 мастацтвазнаўчыя (музей нар. творчасці ў г. Ветка, карцінная галерэя ў в. Гурыны Мазырскага р-на), 4 тэатры (абл. драм. тэатр і абл. тэатр лялек, узорны эксперым. тэатр «Сінтэз» — у Гомелі, Мазырскі драм. тэатр імя I. Мележа), філармонія, 827 устаноў клубнага тыпу. У вобласці (на 1.1.2004) 4590 спарт. збудаванняў, у т.л. 40 стадыёнаў з трыбунамі болыц як на 1500 месцаў, 5 манежаў, 2 спарт. збудаванні са штучным лёдам (лядовы папац), 241 страпковы

АДМІНІСТРАЦЫ ЙНА...

737

цір, 843 спарт. залы, 43 плавальныя басейны. Л.В.Казпоўская (насельніцгва, прамысловасць, сельская гаспадарка, транспарт). ГРОДЗЕНСКАЯ ВОБЛАСЦЬ

Размешчана на 3 краіны. Мяжуе на 3 з Польшчай, на Пн з Літвой. Утворана 20.9.1944. Пл. 25,1 тыс. км2. Нас.

1146,1 тыс. чал. (на 1.1.2004). Цэнтр — г. Гродна. У вобласці 17 раёнаў: Астравецкі, Ашмянскі, Бераставіцкі, Ваўкавыскі, Воранаўскі, Гродзенскі, Дзятлаўскі, Зэльвенскі, Іўеўскі, Карэліцкі, Лідскі, Мастоўскі, Навагрудскі, Свіслацкі, Слонімскі, Смаргонскі, Шчучынскі, 14 гарадоў, у т.л. 2 абласнога падпарадкавання — Гродна, Ліда; 18 гар. пасёлкаў, 189 сельсаветаў, 4380 сельскіх населеных пунктаў. 3 2002 дзейнічае свабодная эканам. зона «Гроднаінвест». Насельніцтва. Паводле перапісу 1999 асноўнае насельніцтва — беларусы (62,3%), палякі (24,8%), жывуць таксама рускія (10,1%), украінцы (1,8%) і інш. Сярэдняя шчыльнасць 46 чал. на 1 км2, сельскага насельніцтва— 15,9 чал. на 1 км2 (ад 20,4 чал. на 1 км2 у Лідскім р-не да 9,9 чал. на 1 км2 у Свіслацкім). Гарадскога насельніцтва 65,2%. Найб. гарады (тыс. чал., на 1.1.2004): Гродна (315), Ліда (98), Слонім (52), Ваўкавыск (47), Смаргонь (37), Навагрудак (31), Масты (17). На радыяцыйна забруджаных (у выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС) тэрыторыях у 137 населеных пунктах жывуць 23,1 тыс. чал. (2% насельніцтва вобласці). Прамысловасць — вядучая галіна гаспадаркі, у якой працуе 25% усяго занятага насельніцтва. Развіты харчовая (28,9% аб’ёму вырабляемай прамысл. прадукцыі; 2003), хім. і нафтахім.

(24,3%), машынабудаванне і металаапрацоўка (13,4%), дрэваапрацоўчая і цэлюлозна-папяровая (6,5%), лёгкая (5,6%), прамысловасць. У 2003 у вобласці выраблена (у % ад агульнарэспубліканскай вытв-сці): азотных угнаенняў 95,5, бульбаўборачных машын 100, паперы 26,9, цэменту 46,1, шыферу 61, будаўнічага шкла 100, гатунковага шклянога посуду 82,8, цвёрдых скураных вырабаў 82,8, мяса 20, каўбасных вырабаў 16,2, жывёльнага масла 17,9, сыроў тлустых 19,3, цукру-пяску 23,7, тытунёвых вырабаў 67,1. У вобласці працавалі 305 прамысл. прадпрыемстваў, якімі выраблена 602,6 тыс. т мінеральных угнаенняў, 124,4 тыс. т сінтэтычных смол і пластмас, 25,4 тыс. т лакафарбавых вырабаў, 510 шт. бульбаўборачных машын, 178 шт. мінітрактароў, 38,3

738

АДМІНІСТРАЦЫ ЙНА...

тыс. м3 фанеры, 18 тыс. т паперы, 26,3 тыс. т кардону, 1140,4 тыс. т цэменту, 68,9 млн. умоўных плітак шыферу, 105,5 млн. шт. умоўнай цэглы, 14,5 млн. пар панчошна-шкарпэтачных вырабаў, 1,6 млн. пар абутку, 76 тыс. т мяса, 31,7 тыс. т каўбасных вырабаў, 126,3 тыс. т цэльнамапочнай прадукцыі, 11,2 тыс. т масла жывёльнага, 10,2 тыс. т сыроў тлустьо;, 168,8 тыс. т цукру-пяску, 7 млрд. шт. папярос і цыгарэт. Больш за 53% прамысл. патэнцыялу сканцэнтравана ў Гродне і Лідзе. Важныя прамысл. цэнтры таксама Ваўкавыск, Скідзель, Слонім, Навагрудак, Смаргонь. Найб. прадпрыемствы: у хім. прамысловасці — ААТ «ГроднаАзот» (мінеральныя ўгнаенні, сінтэт. смолы і пластмасы), «ГроднаХімвалакно» (поліамідныя вапокны і ніткі), «Лакафарба» (Ліда), «Скідзельскі завод медпрэпаратаў»; у машынабудаванні і метапаапрацоўцы — ААТ «Белкард» (карданныя валы), «Гродзенскі завод аўтамабільных агрэгатаў», «Лідсельмаш» (бульбаўборачныя машыны і інш. с.-г. тэхніка), «Лідаграпраммаш» (зборка збожжаўборачных камбайнаў), «Лідскі завод электравырабаў», «Шчучынскі завод «Аўтапровад», РУВП «Радыёхваля» (Гродна), РУП «Гродзенскі завод гандлёвага машынабудавання», «Смаргонскі агрэгатны завод» (мінітрактары і інш.), «Смаргонскі завод аптычнага станкабудавання», «Ваўкавыскі завод ліцейнага абсталявання», «Навагрудскі завод газавай апаратуры» і інш.; у дрэваапрацоўчай і цэлюлозна-папяровай прамысловасці — ААТ «Мастоўдрэў» (піламатэрыялы, фанера, драўнянастружкавыя пліты, мэбля), Слонімскі кардонна-папяровы завод «Альбярцін», Гродзенскае вытворчае дрэваапрацоўчае аб’яднанне, кардонная фабрыка «Альхоўка» (Астравецкі р-н), Смаргонскі лесазавод; у прамысловасці буд. матэрыялаў — ААТ «Краснасельскбудматэрыялы» (цэмент, 'шыфер, вапна і інш.) у Ваўкавыскім р-Не, «Гроднажапезабетон», «Гродзенскі камбінат будматэрыялаў», «Смаргоньсілікатбетон», ВРУП «Лідабудканструкцыя»; у шкляной прамысловасці — РУВП «Гродзенскі шклозавод», РУП «Шклозавод «Нёман» (Лідскі р-н); у лёгкай прамысловасці — РУВП «Гронітэкс» (прадзільна-нітачная вытв-сць), швейна-гандлёвая фірма «Элод», СП панчошна-шкарпэтачная фабрыка «Контэ», РУП «Гродзенскае вытворчае гарбарнае аб’яднанне», ААТ «Гроднаабутак», «Гродзенская пальчаткавая фірма «Акцэнт», «Слонімская камвольна-пра-

дзільная фабрыка», «Лідская абутковая фабрыка», Навагрудская швейная фабрыка, працуюць 4 ільнозаводы. Харч. прамысловасць паводле аб’ёму вырабляемай прадукцыі займае 1-е месца ў прамысл. комплексе вобласці; дзейнічаюць 66 прадпрыемстваў харчасмакавай (63,5% аб’ёму харч. прадукцыі), масласыраробнай і малочнай (16,2%), мукамольнай, крупяной і камбікормавай (10,8%), мясной (6,8%) і інш. вытворчасцей. Найб. прадпрыемствы: ААТ «Скідзельскі цукровы камбінат», Гродзенскі, Ваўкавыскі, Слонімскі, Ашмянскі мясакамбінаты, «Гроднамалкамбінат», «Беллакт» (Ваўкавыск), «Шчучынскі масласырзавод», «Белкава» (Ашмяны), УП «Лідскі малочнакансервавы камбінат», «Сольскі агароднінасушыльны завод» (Смаргонскі р-н), «Лідахлебапрадукт», «Гродзенскі лікёра-гарэлачны завод», ААТ «Лідскае піва», «Гродзенскі піваварны завод», Гродзенская тьгтунёвая фабрыка «Нёман». У большасці гар. паселішчаў размешчаны невял. прадпрыемствы па перапрацоўцы малака, садавіны, агародніны, бульбы, хлебакамбінаты і інш. Сельская гаспадарка — высокаразвітая галіна, у ёй занята 17% працуючых. Па эфектыўнасці с.-г. вытворчасці вобласць займае 1-е месца ў краіне. Большасць раёнаў спецыялізуецца на мяса-малочнай і малочна-мясной жывёлагадоўлі, свінагадоўлі і буракасеянні, ва ўсх. і паўн. частках — на малочнамясной жывёлагадоўлі і свінагадоўлі з развітым ільнаводствам і бульбаводствам. У вобласці (2003) 275 с.-г. арганізацый, 327 фермерскіх гаспадарак. На с. -г. арганізацыі прыпадае 58,7% усёй прадукцыі, у т.л. 47% прадукцыі раслінаводства і 68,1% — жывёлагадоўлі; яны выкарыстоўваюць 10,8 тыс. трактароў, 2 тыс. збожжаўборачных камбайнаў, 7,3 грузавых аўтамабіляў, С.-г. землі займаюць 51% тэр. вобласці, у т. л. ворныя — 33,4%, сенажаці і паша — 16,2%. У складзе с.-г. зямель 22,8% (292,1 тыс. га) асушаных. Пад садамі і ягаднікамі 12,3 тыс. га. У структуры с.-г. прадукцыі з сярэдзіны 1990-х г. пераважае прадукцыя раслінаводства; пры агульным скарачэнні пасяўных плошчаў (гл. табл.) значна выраслі пасевы пшаніцы, трыцікале, агародніны, павысілася ўраджайнасць збожжавых, лёну. Жывёлагадоўля мапочнамяснога кірунку. Пагалоўе (тыс. галоў; на 1.1.2004): буйной рагатай жывёлы 638,8 (у т.л. кароў 241,9), свіней 727,9, авечак і коз 16,7, птушкі 2,8 млн. галоў. Транспарт. Агульная даўжыня чыг. ліній 652 км. Па тэр. вобласці праходзяць чыгункі: Мінск— Маладзечна— Смаргонь— Вільнюс (частка

транс’еўрапейскага калідора №9В), Вільнюс—Ліда—Баранавічы—Лунінец, Маладзечна—Ліда—Масты—Г родна, Вільнюс— Гродна—Беласток, Гродна— Ваўкавыск— Баранавічы. Чыг. вузлы: Гродна, Ліда, Масты, Ваўкавыск. Даўжыня аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 11,1 тыс. км (2003). Асноўныя магістрапі: Мінск— Ашмяны— Вільнюс, Мінск— Ліда— Гродна, Баранавічы—Слонім— Ваўкавыск— Гродна, Вільнюс—Ліда— Слонім. Мясц. суднаходства па рэках Нёман і Шчара. Даўжыня суднаходных шляхоў 57 км. Аэрапорт у Гродне. Па тэр. вобласці праходзяць адгалінаванні газаправода Таржок— Мінск— Івацэвічы (Івацэвічы—Слонім—Ліда—Вільнюс, Івацэвічы— Слонім— Гродна), газаправод Ямал— Еўропа. Развіваюцца памежныя сац.-эканам. сувязі вобласці з Польшчай, Літвой, Расіяй (Калінінградская вобл.) у рамках еўрарэгіёна «Нёман». Ахова здароўя. На 1.1.2004 у вобласці 105 бальнічных устаноў на 13,2 тыс. ложкаў (115,1 на 10 тыс. ж.), 249 амбулаторна-паліклінічных устаноў магутнасцю 20,7 тыс. наведванняў за змену (180,2 наведванняў на 10 тыс. ж. за змену), 7 санаторыяў і пансіянатаў на 1,8 тыс. ложкаў, 8 санаторыяў-прафілакторыяў на 1 тыс. ложкаў, 22 базы і інш. арганізацый адпачынку на 2,6 тыс. лож-

Т а бл і ца Пасяўныя плошчы і ўраджайнасць сельскагаспадарчых культур Пасяўныя плошчы, тыс. га 1990 2003 Уся пасяўная плошча Збожжавыя і зернебабовыя у т.л.: жыта пшаніца трыцікале ячмень авёс Тэхнічныя культуры у т.л.: лён цукровыя буракі рапс Бульба Агародніна Кармавыя культуры

893

Ураджайнасць, ц/га 1990 2003

817

417,9 349,6

30,8

33,5

140,9 51,1 12,8 56,3 95,1 — 171,5 100,1 47,6 22,4 54,3

51,9

27

11,1

4,4

7,3

14,2 12 92,7 3,9

23,4 14,1 82,3 11,7

364

317

171 194

183 201

324,2 321,5

каў (найб. санаторыі — «Рось», «Парэчча», «Радон»), Працавала 5650 (49,3; тут і далей у дужках колькасць урачоў на 10 тыс. ж.) урачоў усіх спецыяльнасцей, у т.л. 1678 (14,6) тэрапеўтаў, 724 (6,3) хірургі, 304 (5) акушэры-гінеколагі, 534 (27,5) педыятры, 176 (1,5) неўрапатолагаў, 197 (1,7) псіхіятраў, 190 (1,7) урачоў санітарна-проціэпідэмічнай групы, 386 (3,4) стаматолагаў, 13 463 (117,5) чал. сярэдняга мед. персаналу. Культура. На 1.1.2004 у вобласці 503 дзіцячыя дашкольныя ўстановы (43,6 тыс. дзяцей). У 2003/04 навуч. годзе было 580 агульнаадукацыйных школ усіх відаў (165,4 тыс. вучняў), у т.л. 53 пачатковыя, 166 базавых, 327 сярэдніх, 12 гімназій, 3 ліцэі, 15 для дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця, 4 вячэрнія (зменныя); 31 прафес.-тэхн. вучылішча (14,3 тыс. навучэнцаў), 23 сярэднія спец. навуч. ўстановы (17,9 тыс. навучэнцаў), 5 ВНУ (ун-ты; імя Я.Купалы, мед., аграрны; філіял недзярж. ін-та сучасных ведаў, выіііэйшая духоўная семінарыя — усе ў Гродне; 21,3 тыс. студэнтаў). У вобласці 13 арганізацый, якія выконвалі даследаванні і распрацоўкі (480 чал.), у т.л. навук. ўстановы «Ін-т біяхіміі», «Н.-д. цэнтр праблем рэсурсазберажэння», РУП «Гродзенскі н.-д. і праектны ін-т азотнай прамысловасці і прадуктаў арганічнага сінтэзу», «Гродзенскі занальны НДІ сельскай гаспадаркі», «Гродзенскі цэнтр навук.-тэхн. і дзелавой інфармацыі» і інш. На 1.1.2004 было 680 масавых бібліятэк (9934 тыс. экз. кніг і часопісаў), 256 кінаўстановак, 15 музеяў, у т.л. 4 гіст. (Бел. дзярж. музей гісторыі рэлігіі, гісторыка-археапагічны ў Гродне, Ваўкавыскі дзярж. ваенна-гіст. музей і інш.), 10 краязнаўчых (Ашмянскі, Лідскі, Слонімскі і інш., Гудзевіцкі літаратурна-краязнаўчы), 1 літ. (дом-музей Адама Міцкевіча ў Навагрудку); 3 тэатры (абл. драм. рускі тэатр і абл. тэатр лялек — у Гродне, Слонімскі бел. драм. тэатр), філармонія, заапарк, 566 устаноў клубнага тыпу. У вобласці (на 1.1.2004) 3133 спарт. збудаванні, у т.л. 23 стадыёны з трыбунамі больш як на 1500 месцаў, 4 манежы, 1 спарт. збудаванне са штучным лёдам, 134 стралковыя ціры,’518 спарт. залаў, 29 плавапьных басейнаў. Л.В.Казлоўская (насельніцгва, прамысловасць, сельская гаспадарка, транспарт). М А Г ІЛ Ё Ў С К А Я ВОБЛАСЦЬ

Размешчана на У краіны. Мяжуе на У з Расіяй. Утворана 15.1.1938. Пл. 29,1 тыс. км2. Нас. 1169,2 тыс. чал. (на 1.1.2004). Цэнтр — г. Магілёў. У вобласці 21 раён: Асіповіцкі, Бабруйскі,

Быхаўскі, Бялыніцкі, Глускі, Горацкі, Дрыбінскі, Касцюковіцкі, Кіраўскі, Клімавіцкі, Клічаўскі, Краснапольскі, Круглянскі, Крычаўскі, Магілёўскі, Мсціслаўскі, Слаўгарадскі, Хоцімскі, Чавускі, Чэрыкаўскі, Шклоўскі, 15 гарадоў, у т.л. 2 абласнога падпарадкавання — Магілёў, Бабруйск; 9 гар. пасёлкаў, 194 сельсаветы, 3111 сельскіх населеных пунктаў. 3 2002 дзейнічае свабодная эканам. зона «Магілёў». Насельніцтва. Паводле перапісу 1999 асноўнае насельніцтва — беларусы (86,1%), жывуць таксама рускія (10,9%), украінцы (1,7%) і інш. Сярэдняя шчыльнасць 40 чал. на 1 км2, сельскага насельніцтва 10,9 чал. на 1 км2. Гарадскога насельніцтва 72,8%. Найбольшыя гарады (тыс. чал., на 1.1.2004); Магілёў (365), Бабруйск (221), Асіповічы (35), Горкі (34), Крычаў (28). На радыяцыйна забруджаных (у выніку катастрофы на Чарнобыльскай АЭС) тэрыторыях у 14 населеных пунктах жывуць (на 1.1.2004) 132,9 тыс. чал.

(11,4% насельніцтва вобласці). Прамысловасць — асноўная галіна гаспадаркі, у ёй занята каля 29% працоўных. Найб. развіты (2003) вытворчасці: хім. і нафтахім. (26,6% прамысл. прадукцыі), машынабудаванне і металаапрацоўка (16,2%), харчовая (15,3%), лёгкая (11,2%). У 2003 на вобласць прыпадала (у % да рэспубліканскай вытв-сці); шын аўтамабільных і для с.-г. машын — 100, хім. валокнаў і нітак — 47, ліфтоў — 100, самаходных скрэпераў — 100, магнітафонаў — 100, электрарухавікоў пераменнага току — 52, цэменту — 53,9, шаўковых тканін — 63, цюлегардзінных вырабаў — 100, гумавага абутку — 66, жывёльнага масла, кандытарскіх вырабаў, гарэлкі і лікёрагарэлачных вырабаў, безалкагольных напіткаў — 10— 15%. У 2003 у вобласці выраблена 96 тыс. т хім. валокнаў і нітак, 159 тыс. т смол і пластмас, 2,8 млн. шын, 225,3 тыс. шт. электрарухавікоў пераменнага току, 3,6 тыс. шт. ліфтоў, 17 млн. м2 драўнянавалакністых пліт, 37,8 тыс. м3 фанеры, 1,3 млн. т цэменту, 30,4 млн. м2 шаўковых тканін, 6,6 млн. м2 цюлегардзінных вырабаў, 34.9 тыс. т мяса, 20,3 тыс. т каўбасных вырабаў, 8,8 тыс. т масла жывёльнага, 90,5 тыс. т цэльнамалочнай прадукцыі, 26,7 млн. умоўных слоікаў кансерваў, 3.9 млн. дал безалкагольных напіткаў. У вобласці працуе (2003) 286 прамысл. прадпрыемстваў, якія сканцэнтраваны пераважна ў Магілёве і Бабруйску (вырабляюць 72% прамысл. прадукцыі вобласці), а таксама ў Асіповічах, Крычаве, Касцюковічах, Шклове, Быхаве. Прадпрыемствы хім. і нафтахім. прамысловасці размешчаны ў Магілёве —

АДМІНІСТРАЦЫЙНА...

739

ААТ «Магілёўхімвалакно» (поліэфірныя валокны і ніткі, смолы і пластмасы, «Магілёўскі завод штучнага вапакна» (віскозныя ніткі, поліэтыленавая плёнка і інш.), Бабруйску — ААТ «Белшына» (больш за 200 тыпапамераў шын для аўтамаб. і с.-г. тэхнікі), «Беларусьгуматэхніка», РУП «Гідролізны завод» і ў Крычаве — РУВП «Крычаўскі завод гумавых вырабаў». Асн. прадпрыемствы машынабудавання — УРП «Магілёўскі аўтамабільны завод імя С.М.Кірава» (самаходныя скрэперы, падземныя аўтапаязды, пагрузчыкі, аднавосевыя цягачы), «Магілёўтрансмаш» (аўтамаб. прычэпы, аўтакраны, рэфрыжэратары), РУП «Завод «Магілёўліфтмаш», «Магілёўскі завод «Электрарухавік», РВУП «Магілёўскі завод «Строммашына», Рэсп. унітарнае вытворчае даччынае прадпрыемства «Зеніт», ААТ «Тэхнапрылада» (Магілёў), «Магілёўспецаўтаматыка», РУП «Бабруйскі завод трактарных дэгапей і агрэгатаў», «Бабруйскаграмаш», ААТ «Бабруйскі завод вагавымяральных прылад», «Бабруйскі машынабудаўнічы завод», РУП «Асіповіцкі завод аўтамабільных агрэгатаў», «Камунмаш» (Асіповічы). Чорная металургія прадстаўлена ААТ «Магілёўскі металургічны завод» (чыгунныя і стальныя трубы). Найб. дрэваапрацоўчае прадпрыемства — ААТ «ФанДОК» (Бабруйск). Мэблю вырабляюць на 10 прадпрыемствах у Бабруйску, Магілёве, Крычаве, Шклове і інш., паперу — на ААТ «Шклоўская папяровая фабрыка «Спартак». Прадпрыемствы прамысловасці буд. матэрыялаў: ВРУП «Беларускі цэментавы завод» (самы магутны на Беларусі) у Касцюковічах, «Крычаўцэментнашыфер», «Клімавіцкі вапнавы завод», ЗАТ «Магілёўскі камбінат сценавых вырабаў», ААТ «Крыццё» і інш., шкляной — ААТ «Шкло-Глуша» (Бабруйскі р-н), «Люстэрка» (Бабруйск), Бел.-аўстрыйскае сумеснае ЗАТ «Шклозавод «Ялізава» (Асіповіцкі р-н). У лёгкай прамысловасці развіты тэкстыльная, швейная, абутковая, маст. вырабаў галіны; найб. прадпрыемствы ў Магілёве — ААТ «Магатэкс» (шаўковыя тканіны і вырабы з іх), «Стужка» (стужкаткацкія і гардзінныя вырабы), «Вяснянка», «Акмо» (швейныя вырабы), СП «Спатэкс» (шаўковыя і баваўняныя тканіны і вырабы з іх), у Бабруйску — ААТ «Славянка» (швейныя вырабы), абутковая, футравая, маст. вырабаў фабрыкі. На тэр. вобласці 7 ільнозаводаў. Харч.прамысловасць займае 2-е месца паводле аб’ёму прамысл. прадукцыі і прадстаўлена прадпрыем-

740

АДМІНІСТРАЦЫ ЙНА...

ствамі мясной (буйныя мясакамбінаты ў Магілёве, Бабруйску, Крычаве), масласыраробнай і малочнай (20 прадпрыемстваў, у т.л. ААТ «Бабруйскі гармалзавод», «Горацкі масларобна-сыраробны завод», «Масласырзавод» у Глуску, «Сыраробны завод» у Чэрыкаве, «Масларобны завод» у ІІІклове, «Фабрыка марожанага» ў Магілёве), кандытарскай (ААТ «Чырвоны харчавік» у Бабруйску), лікёра-гарэлачнай (РУП «Клімавіцкі лікёра-гарэлачны завод»), па перапрацоўцы садавіны і агародніны (6 прадпрыемстваў, у т.л. УВХП «Быхаўскі кансервава-агароднінасушыльны завод»), алейна-тлушчавай (ААТ «Завод алею» ў Бабруйскім р-не), безалкагольных напіткаў (4 прадпрыемствы, у т.л. ААТ «Завод «Вейнаўская крыніца» ў Магілёўскім р-не), мукамольна-крупяной (4 буйныя камбінаты хлебапрадуктаў у Магілёве, Бабруйску, Клімавічах, Асіповічах) прамысловасці. Сельская гаспадарка. Большасць раёнаў вобласці спецыялізуецца на малочна-мясной жывёлагадоўлі і свінагадоўлі з развітым бульбаводствам і льнаводствам (асабліва на Пн вобласці). Павялічваецца роля вытворчасці агародніны і прадукцыі птушкагадоўлі. У вобласці 330 с.-г. арганізацый, 346 фермерскіх гаспадарак (2003). С.-г. арганізацыі выкарыстоўвалі 7,6 тыс. трактароў, 4,1 тыс. грузавых аўтамабіляў, 2,1 тыс. збожжаўборачных камбайнаў. Пад с. -г. ўгоддзямі 50,3% тэр. вобласці, у т. л. ворныя землі займаюць 31,2%, сенажаці і паша — 17,4%. У выніку чарнобыльскай катастрофы забруджана 30,9% тэр., у т.л. 22% с.-г. зямель. У складзе с.-г. зямель 19,9% (292,7 тыс. га) асушаных. За 1991—2002 валавая прадукцыя сельскай гаспадаркі скарацілася на 31,4%, вядучай галіной стала раслінаводства (57,2% с.-г. прадукцыі). Пры агульным скарачэнні пасяўных плошчаў на 13,7%, зцачна выраслі плошчы пад пшаніцай, трыцікале, рапсам, агароднінай (гл. табл.). Пагалоўе (тыс. галоў; на 1.1.2004): буйной рагатай жывёлы 508,3, у т.л. кароў 208,4, свіней 352, птушкі 2,9 млн. галоў. У вобласці 13 буйных спецыялізаваных комплексаў па вытворчасці ялавічыны на прамысл. аснове, 5 птушкафабрык, 14 свінакомплексаў. Транспарт. Агульная даўжыня чыг. ліній 823,4 км (2003). Тэр. вобласці перасякаюць чыгункі: С.-Пецярбург— Віцебск— Орша— М агілёў— Ж лобін, Жлобін— Бабруйск— М інск (часткі транс’еўрапейскага калідора № 9 і яго адгалінавання №9В), Орша—Крычаў—

Унеча, Крычаў— Магілёў— Асіповічы. Чыг. вузлы: Магілёў, Бабруйск, Асіповічы, Крычаў. На чыг. транспарт прыпадае 93,7% грузаабароту. Даўж. аўтадарог з цвёрдым пакрыццём 9,4 тыс. км (2003). Асн. магістралі С.-Пецярбург— Магілёў—Кіеў, Рослаўль— Бабруйск— Брэст, Магілёў— Беразіно— Мінск, Магілёў—Бабруйск— Мінск. Суднаходства па рэках Дняпро, Сож, Бярэзіна. Эксплуатацыйная даўж. водных шляхоў 436 км. Па тэр. вобласці праходзіць нафтаправод «Дружба» (Унеча—Полацк) і адгапінаванне газаправода Таржок—Мінск—Івацэвічы. Ахова здароўя. На 1.1.2004 у вобласці 84 бальнічныя ўстановы на 13 тыс. ложкаў (111 на 10 тыс. ж.), 210 амбулаторна-паліклінічных устаноў магутнасцю 29 тыс. наведванняў за змену (248,3 наведванняў на 10 тыс. ж.), 7 санаторыяў і пансіянатаў з лячэннем на 1,1 тыс. ложкаў, 12 санаторыяў-прафілакторыяў на 1,8 тыс. ложкаў, 14 баз і інш. арганізацый адпачынку на 800 ложкаў (найб. курорт Бабруйск з санаторыем імя У.І.Леніна). Працавалі 4333 (37,1; тут і далей у дужках колькасць урачоў на 10 тыс. ж.) урачы ўсіх спецыяльнасцей, у т.л. 1064 (9,1) тэрапеўты, 631 (5,4) хірургі, 261 (4,2) акушэр-гінеколаг, 365 (19,2) педыятраў, 144 (1,1) неўрапатолагі, 148 (1,3) псіхіятраў, 155 (1,3) урачоў санітарна-проціэпідэмічТабл іца Пасяўныя плошчы і ўраджайнасць сельскагаспадарчых культур

Уся пасяўная плошча Збожжавыя і зернебабовыя у т.л.: жыта пшаніца трыцікале ямень авёс Тэхнічныя культуры у т.л.: лён рапс Бульба Агародніна Кармавыя культуры

Пасяўныя плошчы, тыс. га 1990 2003 1008,7 870,1

Ураджайнасць, ц/га 1990 2003

431,5 355,8

25,8

24,1

най групы, 371 (3,1) стаматолаг, 14 224 (122) чал. сярэдняга мед. персаналу. Культура. На 1.1.2004 у вобласці 549 дзіцячых дашкольных устаноў (41,1 тыс. дзяцей). У 2003/04 навуч. годзе было 558 агульнаадукацыйных школ усіх відаў (164,7 тыс. вучняў), у т.л. 54 пачатковыя, 109 базавых, 351 сярэдняя, 10 гімназій, 6 ліцэяў, 2 навуч. комплексы: школа (гімназія) — капедж, 13 для дзяцей з асаблівасцямі псіхафізічнага развіцця, 13 вячэрніх (зменных); 37 прафес.-тэхн. вучылішчаў (17,1 тыс. навучэнцаў), 32 сярэднія спец. навуч. ўстановы (19 тыс. навучэнцаў), 5 ВНУ (ун-ты: імя А.А.Куляшова, тэхн., харчавання; фінансава-эканам. ін-т — у Магілёве, Бел. с.-г. акадэмія ў Горках; 33,8 тыс. студэнтаў). У вобласці 14 арганізацый, якія выконвалі даследаванні і распрацоўкі (574 чал.), у т.л. навук. ўстановы «Ін-т прыкладной оптыкі», «Ін-т тэхналогіі металаў», «НДІ экапагічнай і прафесіянальнай паталогіі», РУП «Магілёўская абл. с.-г. доследная станцьм» і інш. На 1.1.2004 у вобласці 602 масавьм бібліятэкі (9928 тыс. экз. кніг і часопісаў), 447 кінаўстановак, 24 музеі, у т.л. 4 гіст.(гісторыі Магілёва, сав,польскай баявой садружнасці ў в.Леніна Горацкага р-на і інш.), 18 краязнаўчых (Бабруйскі, Касцюковіцкі, Крычаўскі і інш.), 2 мастацтвазнаўчыя (этнаграфіі ў Магілёве, абл. маст. музей П.В.Масленікава); 3 тэатры (абл. драм. тэатр і абл. тэатр лялек у Магілёве, абл. тэатр драмы і камедыі імя В.ДунінаМарцінкевіча ў Бабруйску), філармонія, 580 устаноў клубнага тыпу. У вобласці (на 1.1.2004) 3328 спарт. збудаванняў, у т.л. 35 стадыёнаў з трыбунамі больш як на 1500 месцаў, 1 спарт. збудаванне са штучным лёдам, 222 стралковыя ціры, 536 спарт. залаў, 25 плавальньм басейны. Л.В.Казлоўская (насельніцтва, прамысловасць, сельская гаспадарка, транспарт). М ІН С К А Я ВОБЛАСЦЬ

159,7 103,4 22 50,4 37,9 154,5 102,3 78,3 42,4 24,2

19,7

19 5,2 88,3 5

9,5 8,1 64,1 11,8

459,2 402,6

4,9

6,7

124 218

169 187

Размешчана ў цэнтры Беларусі, мяжуе з усімі абласцямі краіны. Утворана 15.1.1938. Пл. 39,9 тыс. км2. Нас. 1503 тыс. чап. (без Мінска; на 1.1.2004). Цэнтр — горад рэсп. падпарадкавання Мінск. У вобласці 22 раёны: Барысаўскі, Бярэзінскі, Валожынскі, Вілейскі, Дзяржынскі, Капыльскі, Клецкі, Крупскі, Лагойскі, Любанскі, Маладзечанскі, Мінскі, Мядзельскі, Нясвіжскі, Пухавіцкі, Салігорскі, Слуцкі, Смалявіцкі, Старадарожскі, Стаўбцоўскі, Уздзенскі, Чэрвеньскі, 24 гарады, у т.л. 6 абласнога падпарадкавання — Барысаў, Жодзіна, Заслаўе, Маладзечна, Салігорск, Слуцк; 19 гар. пасёлкаў, 308 сельсаветаў, 5229 сельскіх населеных пунктаў.

Насельніцтва. Паводле перапісу 1999 асноўнае насельніцтва — беларусы (86,6%), жывуць таксама рускія (9%), палякі (1,9%), украінцы (1,6%) і інш. Сярэдняя шчыльнасць 38 чал. на 1 км2 (з Мінскам 81 чал. на 1 км2), сельскага насельніцтва — 17,4 чал. на 1 км2 ( ад 66,3 чал. на 1 км2 у Мінскім р-не да 9 чал. на 1 км2 у Бярэзінскім, Крупскім, Старадарожскім р-нах). Гарадскога насельніцтва (без Мінска) 53,8%. Найбольшьм гарады (тыс. чал.; на 1.1.2004); Барысаў (150), Салігорск (100), Маладзечна (98), Слуцк (62), Жодзіна (61), Вілейка (30), Дзяржынск (24), Мар’іна Горка (23). Прамысловасць — асноўная галіна гаспадаркі, у якой занята 28,5% усіх працуючых; за 1991—2002 аб’ём прадукцыі павялічыўся на 36%. Прамысл. спецыялізацыю вобласці вызначаюць хім. і нафтахім. (29,7% абл. аб’ёму прамысл. прадукцыі), харчовая (24,2%), машынабудаванне і металаапрацоўка (19,5%), лясная, дрэваапрацоўчая і цэлюлозна-папяровая (6,9%), лёгкая (5,5%) галіны. У 2003 у вобласці выраблена 4,2 млн. т калійных угнаенняў (100% агульнарэсп. аб’ёму), 209 металарэзных станкоў (4%), 745 грузавых аўтамабіляў (4,1%), 493,7 тыс. м3 піламатэрыялаў (21%), 21,1 млн. шт. трыкатажных вырабаў (52%), 391 тыс. т цукру-пяску (55%), 75 тыс. т мяса (20%), 13,2 тыс. т масла жывёльнага (21,1%), 72,1 млн. умоўных слоікаў кансерваў (17,1%), 9,2 тыс. т макаронных вырабаў (51,7%). Асноўны прамысл. патэнцыял сканцэнтраваны ў Барысаве, Салігорску, Маладзечне, Слуцку, Жодзіне, Вілейцы, многія прадпрыемствы маюць вытворчыя сувязі з прамысловым комплексам Мінска. Вядучая галіна — хім. і нафтахім. прамысловасць — прадстаўлена найб. горнахім. РУП «ВА «Беларуськалій» (Салігорск), хіміка-фармацэўтычнымі прадпрыемствамі — РУП «Барысаўскі завод медпрэпаратаў», «Нясвіжскі завод медпрэпаратаў», СП «Фрэбар», ААТ «Гуматэхніка», «Папіміз», «Барбытхім» (Барысаў). Найб. прадпрыемствы машынабудавання і металаапрацоўкі; РУВП «Беларускі аўтамабільны завод» (кар’ерныя самазвалы грузападымальнасцю ад 32 да 220 т), РУП «Кавальскі завод цяжкіх штамповак» (Жодзіна), РУВП «Барысаўскі завод «Аўтагідраўзмацняльнік», «Барысаўскі інструментапьны завод», «Барысаўскі завод агрэгатаў», ААТ «Барысаўскі завод аўтатрактарнага электраабсталявання», РУП «Маладзечанскі станкабудаўнічы завод», «Мападзечанскі радыёзавод «Спадарожнік», ААТ «Электрамодуль» (Маладзечна), оптыка-мех. РУП «Зеніт» (Вілейка); лясной,

дрэваапрацоўчай і цэлюлозна-папяровай прамысловасці: ААТ «Барысаўдрэў», «Барысаўскі дрэваапрацоўчы камбінат», «Лесахімік», папяровая фабрыка Дзяржзнака Беларусі (Барысаў), ААТ «Маладзечнамэбля». «Маладзечналес», «Буддэталі» (Вілейка), «Сіняўская мэблевая фабрыка», «Слуцкмэбля», «Пухавіцкая кардонная фабрыка», «Кардонная фабрыка «Раёўка» (Маладзечанскі р-н); прамысловасці буд. матэрыялаў: ААТ «Завод ЗЖБ» (Барысаў), «Забудова» (пас. Чысць), «Заслаўебудіндустрыя», «Салігорскпрамбуд», «Любанскі завод будаўнічых матэрыялаў», РУВП «Завод ЖБВ» (Маладзечна), РУП «Маладзечанскі завод лёгкіх металаканструкцый» і інш.; шкляной прамысловасці: ВРУП «Барысаўскі хрусталёвы завод», ААТ «Шклозавод Залессе» (Вілейскі р-н); лёгкай прамысловасці: трыкатажныя — ААТ «Світанак» (Жодзіна), «Купалінка» (Салігорск), швейныя — ААТ «Калінка» (Салігорск), «Швейная фірма «Юнона» (Маладзечна), «Барысаўская швейная фабрыка», «Дзяржынская швейная фабрыка «Эліз»; тэкстыльныя — ААТ «Слуцкая тэкстыльная фабрыка», «Дзяржынская тэкстыльная фабрыка»; маст. вырабаў — у Слуцку («Слуцкія паясы»), Барысаве, Маладзечне, СП «Смілавіцкі гарбарны завод», ААТ «Радашковіцкі керамічны завод» і інш. На тэр. вобласці 7 ільнозаводаў. Харчовая прамысловасць займае 2-е месца ў аб’ёме прамысл. прадукцыі, прадпрыемствы пашыраны ва ўсіх гарадах і гар. пасёлках, найб. — ААТ «Слуцкі цукроварафінадны камбінат», «Гарадзейскі цукровы камбінат», мясакамбінаты ў Барысаве, Слуцку, Маладзечне, дзейнічаюць 14 буйных малочных камбінатаў і заводаў, 7 масла- і масласырзаводаў, больш за 25 хлебакамбінатаў і хлебазаводаў, 4 спіртзаводы, 3 піўзаводы, 4 крухмапьныя заводы, ААТ «Слуцкая макаронная фабрыка» і «Барымак» (Барысаў), млынкамбінаты ў Барысаве, Маладзечне, Слуцку, кансервавыя заводы ў Барысаве, Слуцку, Клецку, Красным (Маладзечанскі р-н), плодаагароднінныя заводы ў Крупках, Стоўбцах, Старых Дарогах і інш. Сельская гаспадарка арыентавана на забеспячэнне патрэб насельніцтва Мінска і вобласці ў харч. прадуктах, у ёй занята 16,9% (2003) усіх працуючых. Болынасць раёнаў спецыялізуецца на малочна-мясной жывёлагадоўлі, свінагадоўлі, вырошчванні бульбы ў спалучэнні з ільнаводствам, на ПдЗ — з пасевамі цукровых буракоў. У прыгарадных раёнах развіты птушкагадоўля, агародніцтва і садоўніцтва. У вобласці 496 сельгасарганізацый, 515 фермер-

АДМІНІСТРАЦЫ ЙНА...

741

скіх гаспадарак. С.-г. арганізацыі выкарыстоўвалі 13,9 тыс. шт. трактароў, 3,4 тыс. шт. збожжаўборачных камбайнаў, 9,1 тыс. грузавых аўтамабіляў. С.-г. землі займаюць 47,6% тэр. вобласці, у т.л. ворныя — 32,9%, сенажаці і паша — 14%. У складзе с.-г. зямель 31,3% (595,5 тыс. га) асушаных зямель. Пад пладовымі і ягаднымі культурамі 30,7 тыс. га. Аб’ём с.-г. прадукцыі за 1991— 2002 скараціўся на 22,3%, з сярэдзіны 1990-х г. у яе структуры пераважае прадукцыя раслінаводства (52,7%). Павялічыліся плошчы пад збожжавымі (пшаніцай, трыцікале), рапсам, агароднінай, паменшыліся пад ільном і бульбай (гл. табл.). Жывёлагадоўля мае малочна-мясны кірунак. Пагалоўе (тыс. галоў; на 1.1.

2004): буйной рагатай жывёлы 835 (у т.л. кароў 368), свіней 741, авечак і коз 21, птушкі 8 млн. галоў, што ў адносінах да 1990 складае 55%, 67%, 60%, 18%, 61% адпаведна. Табл іца Пасяўныя плошчы і ўраджайнасць сельскагаспадарчых культур Пасяўныя плошчы, тыс. га 1990 2003 Уся пасяўная плошча Збожжавыя і зернебабовыя у т.л.: жыта пшаніца трыцікале ячмень авёс Тэхнічныя культуры у т.л.: лСн цукровыя буракі рапс Бульба Агародніна Кармавыя культуры

Ураджайнасць, ц/га 1990 2003

1280,5 1302 550,3 594,9

27,3

24,1

181,9 136,6 30,1 64,9 74,1 240,5 188,7 54,6 61,2 50,2

51,4

24,2

12,3

5,5

6,3

14,4 24,9 11,1 12,1 155,9 137,2 11,1 25,8

305

292

135 204

174 192

513

493

Транспарт. Агульная даўжыня чыг. лініі 881 км. Тэр. вобласці перасякаюць чыгункі Масква— Мінск— Брэст— Варшава (частка транс’еўрапейскага калідора №2), Вільнюс— Мінск— Гомель

які ўключае санаторыі «Нарач», «Белая Русь», «Будаўнік», «Прыазёрны», «Сосны» санаторый-прафілакторый «Бара(частка транс’еўрапейскага калідора вое», дамы адпачынку «Нарач», «Звяз№9В), Асіповічы—Слуцк— Баранавічы да», тургасцініцу «Нарач» і інш.; Ждаз адгалінаваннем Слуцк— Салігорск, новічы з санаторыямі «Крыніца», «БеЛіда—Маладзечна—Полацк. Чыг. вузларусь» і інш.). Працавала 4907 (32,6; лы: Мінск, Маладзечна. Даўжыня аўтатут і далей у дужках колькасць урачоў дарог з цвёрдым пакрыццём 16,6 тыс. на 10 тыс. ж.) урачоў усіх спецыяльнаскм. Асн. аўтадарогі: Брэст—Мінск— цей, у т.л. 1254 (8,3) тэрапеўты, 628 Масква, Вільнюс— Мінск—Бабруйск— (4,2) хірургаў, 273 (3,4) акушэры-гінеГ омель, Бабруйск—Слуцк— Івацэвіколагі, 494 (20,2) педыятры, 156 (1) чы, Мінск—Магілёў, Мінск— Віцебск, неўрапатолагаў, 109 (0,7) псіхіятраў, Мінск— Салігорск і інш. Нерэгулярнае 244 (1,6) урачы санітарна-проціэпідэмічсуднаходства па Бярэзіне. Тэр. вобласці най групы, 551 (3,7) стаматолаг, 15 646 перасякаюць магістральныя газапра(104,1) чап. сярэдняга мед. персаналу. воды Таржок— Мінск— Івацэвічы і Культура. На 1.1.2004 у вобласці 719 Ямал—Еўропа. дзіцячых дашкольных устаноў (751,4 тыс. дзяцей). У 2003/04 навуч. годзе Ахова здароўя. На 1.1.2004 у воблас816 агульнаадукацыйных школ усіх віці 138 бальнічных устаноў на 15,8 тыс. даў (208,9 тыс. вучняў), у т.л. 63 пачатложкаў (105,4 на 10 тыс. ж.), 314 амбуковыя, 166 базавых, 531 сярэдняя, 23 латорна-паліклінічных устаноў магутгімназіі, 3 ліцэі, 10 для дзяцей з асаблінасцю 28,9 тыс. наведванняў за змену васцямі псіхафізічнага развіцця, 19 вя(192,6 наведванняў на 10 тыс. ж. за змечэрніх (зменных); 31 прафес.-тэхн. вуну), 26 санаторыяў і пансіянатаў з лячылішча (18,1 тыс. навучэнцаў), 20 сячэннем на 7,2 тыс. ложкаў, 24 санаторэдніх спец. навуч. устаноў (17,6 тыс. рыі-прафілакторыі на 3,1 тыс. ложкаў, 28 баз і інш. арганізацый адпачынку на навучэнцаў). У вобласці 15 арганіза3,9 тыс. ложкаў (найб. курорты: Нарач, цый, якія выконвалі даследаванні і рас-

742

а д м і ш с т р а ц ы й н а ...

працоўкі (1877 чал.), у т.л. РУП «Бел. НДІ земляробства і кармоў», «Бел. НДІ бульбаводства», «Ін-т пладаводства» ў в. Самахвалавічы, «Ін-т жывёлагадоўлі» ў г. Жодзіна, Рэсп. н.-д. унітарныя прадпрыемствы «Ін-т аховы раслін» у в. Прылукі, «Ін-т эксперыментальнай ветэрынарыі імя С.М.Вышалескага» ў в. Кунцаўшчына і інш.). На 1.1.2004 дзейнічалі 921 масавая бібліятэка (10 036 тыс. экз.), 623 кінаўстаноўкі, 18 музеяў, у т.л. 7 гіст. (мемарыяльны комплекс Хатынь, Мядзельскі, Любанскі нар. славы і інш.), 11 краязнаўчых (Мінскі абл. краязнаўчы ў г. Маладзечна, Капыльскі, Пухавіцкі, Слуцкі і інш. краязнаўчыя, Барысаўскі аб’яднаны музей); 2 тэатры (абл. драм. тэатр і абл. тэатр лялек «Батлейка» ў Маладзечне), 850 устаноў клубнага тыпу. У вобласці (1.1.2004) 2090 спарт. збудаванняў (найб. — спарт. комплексы «Раўбічы» і «Стайкі», водна-спарт. база «Воўчкавічы»), у т.л. 38 стадыёнаў з трыбунамі больш як на 1500 месцаў, 6 манежаў, 155 стралковых ціраў, 783 спарт. залы, 27 плавальных басейнаў. Л.В.Казлоўская (насельніцгва, прамысловасць, сельская гаспадарка, транспарт).

100—40 тыс. гадоў на іад Паяўленне чалавека на тэр. Беларусі.

26 тыс. гадоў назад Верхнепалеалітычная стаянка каля в. Юравічы Калінкавіцкага р-на.

24 —23 тыс. гадоў назад Верхнепалеалітычная стаянка каля в. Бердыж Чачэрскага р-на. ц — 7 тыс. гадоў назад Эпоха мезаліту натэр. Беларусі. Канец 5-га—3-е тысячагоддзі да н.э. Эпоха неаліту на тэр. Беларусі. Кансц 3-га—2-е тысячагоддзі да н.э. — 8—7 ст. да н.э. Бронзавы век на тэр Беларусі.

8—7 ст. да н.э. — 8 ст. н.э. Жалезны век на тэр. Беларусі.

8—3 ст. да н.э. Мілаградская культура на тэр. Беларусі.

7 ст. да н.э. — 4 ст. н.э. Днепра-дзвінская культура на тэр. Беларусі.

7 __б ст. да н.э. — 4— 5 ст. н.э. Культура штрыхаванай керамікі на тэр. Беларусі.

6—5 ст. да н.э. У басейне Прыпяці, вярхоўяў Днястра і Буга жылі плямены неўраў (наўраў).

4—2 ст. да н.э. Паморская (усходнепаморская) культура на тэр. Беларусі.

3 ст. да н.э. — 2 ст. н.э. Зарубінецкая культура на тэр. Беларусі.

6—8 ст. Банцараўская культура на цэнтр. і паўн. тэр. Беларусі.

862 Першыя летапісныя звесткі пра Полацк.

885 Паход кіеўскага кн. Алега на радзімічаў.

9 ст. 2-я пал. Утварэнне старажытнарускай дзяржавы — Кіеўскай Русі.

907 Удзел крывічоў і радзімічаў у паходзе Алега на Царград.

960—980-я гады Княжанне ў Полацку Рагвапода, заснавальніка дынастыі Рагвалодавічаў.

974 Першыя звесткі пра Віцебск.

980 Першыя летапісныя звесткі пра Тураў.

9 8 1 —984 Паходы кіеўскага кн. Уладзіміра Святаславіча на яцвягаў, вяцічаў, радзімічаў.

988—989 Прыняцце хрысціянства ў Кіеўскай Русі. каля 988 Першыя летапісныя звесткі пра Заслаўе (Ізяслаўль).

988— 1001 Княжанне Ізяслава Уладзіміравіча ў Полацку.

9 9 1 — 9 9 2 Утварэнне ў Полацку першай хрысціянскай епархіі (епіскапіі).

10 ст. Заснаваны Навагрудскі замак.

1001 У Друцку пабудаваны адзін з першых хрысціянскіх храмаў (сабор).

1003— 1044 Княжанне Брачыслава Ізяславіча ў Полацку.

1005 У Тураве заснавана хрысціянская епархія.

1017, 1019 Першыя летапісныя звесткі пра Брэст.

1 0 4 4 — Ю66 Будаўніцгва Сафійскага сабора ў Полацку. Ю4 4 — Ц01 Княжанне Усяслава Брачыславіча ў Полацку.

1059 Першыя летапісныя звесткі пра Копысь.

1065, 1068 Першыя летапісныя звесткі пра Браслаў (Брачыслаўль).

1067 Бітва на р. Няміга паміж войскамі полацкага кн. Усяслава Брачыславіча і Яраславічаў. Першыя летапісныя звесткі пра Мінск (Менск) і Оршу (Рша).

1068—1069 Народнае паўстанне ў Кіеве. Княжанне полацкага кн. Усяслава Брачыславіча ў Кіеве. Паміж 1069 і 1073 У Мінску вялося будаўніцтва каменнай царквы (не скончана).

1097 Першыя летапісныя звесткі пра Пінск. З’езд князйў у Любечы Пачатак феадальнай раздробленасці Русі.

11 ст. Заснаваны парубежныя крэпасці Полацкага княства Дзісна, Мядзел (на востраве возера Мядзел), Вільня (Крывіч-горад). Пабудаваны Мінскі замак. Створаны Тураўскае евангелле, Суражскі рукапіс і інш. Канец 11 — пач. 12 ст. Вылучэнне Друцкага, Ізяслаўскага, Лагожскага (Лагойскага), Лукомскага, Мінскага, Віцебскага і інш. удзельных княстваў з Полацкага княства; Клецкага, Дубровіцкага, Пінскага — з Тураўскага княства. Утварэнне Гродзенскага княства. На тэр. Беларусі вядома больш за 30 гарадоў.

1101—1119 Княжанне ў Мінску Глеба Усяславіча. Каля 1101—29.5.1167 ЖыццС і дзейнасць Ефрасінні Полацкай — бел. асветніцы, ігуменні Полацкага манастыра св. Спаса.

1102 Заснаванне Барысава. Каля 1113 — каля 1182 Жыццё і дзейнасць Кірылы Тураўскага — бел. пісьменніка і прапаведніка.

1116 Першыя летапісныя звесткі пра Слуцк.

1127 Першыя летапісныя звесткі пра Гродна, Клецк.

1127—1141 Княжанне ў Гродне Усяслава Давыдавіча (Усеваладка). Канец 1120-х гадоў Узнікненне манументапьных помнікаў эпіграфікі Беларусі — Барысавых камянеу 1136 Першыя пісьмовыя звесткі пра Мсціслаў, Крычаў, Прапойск, Лучын і інш.

1130-я гады У Віцебску пабудавана Дабравешчанская царква.

1142 Першыя летапісныя звесткі пра Гомель, Рагачоў, Брагін. Сярэдзіна 12 ст.У рэзідэнцыі полацкіх князеў Бельчыцы заснаваны Барысаглебскі манастыр (архітэктар Іаан). У Навагрудку пабудаваны храм (цяпер Барысаглебская царква). У Гродне пабудаваны храм, т.зв. Ніжняя царква.

1152—1162 У Полацку пабудаваны Спаса-Ефрасіннеўскі саборны храм (архітэктар Іаан).

1155 Першыя летапісныя звесткі пра Мазыр.

1159 Першыя летапісныя звесткі пра Чачэрск.

1161 Полацкі майстар ювелір Богша (у хрышчэнні Лазар) стварыў т. зв. Ефрасіннеўскі крыж — святыню Полацкай зямлі.

1171 Створаны манументапьны помнік эпіграфікі — Рагвалодаў камень.

1180-я гады У Гродне узведзены храм Барыса і Глеба (цяпер Каложская царква).

1203, 1206, 1216, 1222 Паходы полацкіх дружын на чале з кн. Уладзімірам (Вальдамарам) на крыжакоў, якія захапілі землі ў ніжнім Падзвінні, што належалі Полацкаму княству.

1210 Дагавор полацкага кн. Уладзіміра з рыжскім біскупам Альбертам пра выплату лівамі даніны Полацку.

1213 ці 1214 Першыя летапісныя звесткі пра Рэчыцу.

1229 Заключаны мірны дагавор Смаленска і Полацка з Рыгаю. Заключаны гандлйвы дагавор Смаленскага, Віцебскага і Полацкага княстваў з Рыгаю і Готландам.

1236—1242 Нашэсце мангола-татарскіх полчышчаў Батыя на Русь. Сярэдзіна 1230-х гадоў Утварэнце Вялікага княства Літоўскага. Сярэдзіна 1230-х гадоў — 1263 Княжанне Міндоўга ў Вял. кн. Літоўскім (сталіца г. Навагрудак).

15 ліпеня 1240 Перамога войск наўгародскага кн. Аляксандра Ярас-

744

ХРАНАЛОГІЯ

лавіча (Неўскага) над шведскім войскам на Няве. Удзел у гэтай бітве полацкіх дружын.

1246, 1249, 1257, 1258, 1259, 1275, 1287, 1315, 1338 Набегі татараў на землі Беларусі і Літвы.

1250—1263 Княжанне ў Полацку Таўцівіла.

6 ліпеня 1253 Вялікі князь ВКЛ Міндоўг прыняў тытул караля; каранаваны ў Навагрудку.

13 ліпеня 1260 Перамога літоўскіх і заходнярускіх войск над крыжакамі каля воз. Дурбе.

1262 Закпючаны дагавор паміж Міндоўгам і Аляксандрам Неўскім аб сумеснай барацьбе супраць Лівонскага ордэна.

1262— 1264 Княжанне ў Віцебску Канстанціна (сын Таўцівіла).

22 снежня 1264 Падпісаны гандлёвы дагавор Полацка (князь Гердзень) з Рыгаю і Лівонскім ордэнам.

1264— 1267У ВКЛ княжыў Войшалк (сын Міндоўга), які аб’яднаў Навагрудскую, Пінскую, Полацкую, Віцебскую і інш. землі.

1267 Першыя летапісныя звесткі пра Магілёў.

1271— 1288 Пабудавана Камянецкая вежа (г. Камянец).

1270-я гады Знак «Пагоня» зафіксаваны як герб кн. Нарымонта і г. Навагрудка; з 1293 — герб ВКЛ.

1284 Войскі кн. Рынгольда разграмілі татара-мангольскія войскі каля в. Магільна (Уздзенскі раен).

1293— 1316 Княжанне ў ВКЛ Віценя.

1298, 1300, 1330, 1338 Падпісаны гандлёвыя дагаворы ВКЛ з Рыгай 1Лівонскім ордэнам.

13 — пач. 14 ст. На тэр. Беларусі вядомы евангеллі: Полацкае, Друцкае, Лаўрышаўскае, Мсціжскае, Мсціслаўскае.

1307 У адпаведнасці з дагаворам («рядом») Полацкае княства ўвайшло ў склад ВКЛ на правах аўтаноміі.

1314 Перамога войск ВКЛ пад камандаваннем гродзенскага старосты Давыда над крыжакамі пад Новагародкам (Новагрудкам).

1316 Навагрудак стаў цэнтрам Кіеўскай (Літоўска-Навагрудскай) мітраполіі.

1316— 1341 Княжанне Гедзіміна ў Вял. кн. Літоўскім.

1322, 1323 Разгром дружынамі гродзенскага старосты Давыда нямецкіх і дацкіх рыцараў пад Псковам.

1330-я гады Завершана будаўніцгва Крэўскага і Лідскага замкаў, якія ўвайшлі ў лінію крапасных умацаванняў Навагрудак—Крэва— Меднікі—Трокі—Вільня.

1345— 1377 Княжанне Альгерда ў Вял. кн. Літоўскім.

2 лютага 1348 Перамога войск ВКЛ над крыжакамі на р. Стрэва (прыток Немана).

1362 Войскі ВКЛ на чапе з Альгердам разграмілі аб’яднаныя сілы Запатой Арды на р. Сінія Воды.

1368,1370,1372 Паходы войск ВКЛ на чале з Альгердам на Маскву.

1377— 1392 Княжанне Ягайлы ў Вял. кн. Літоўскім.

8 верасня 1380 Кулікоўская бітва.

1384, 1392, 1394 Асады крыжакамі Лідскага і Ашмянскага замкаў.

14 жніўня 1385 Заключана Крэўская унія паміж Вял. кн. Літоўскім і Польскім карапеўствам.

1386 Выступленне полацкага кн. Андрэя Альгердавіча супраць Крэўскай уніі.

20 лютага 1387 Выданне граматы карапя Ягайлы аб прывілеях феадалам, якія прынялі каталіцкую веру.

1390 Гораду Брэст дадзена права на самакіраванне паводпе магдэбургскага права.

1391 Гораду Гродна дадзена права на самакіраванне паводле магдэбургскага права.

5 жніўня 1392 Востраўскае пагадненне паміж польскім каралем і вял. літоўскім князем Вітаўтам.

1392— 1430 Княжанне Вітаўта ў Вял. кн. Літоўскім.

12 жніўня 1399 Паражэнне войск Вітаўта ў бітве з татарамі на р. Ворскла.

14 ст. Упершыню ўжыты тэрмін «Белая Русь» у дачыненні да тэр. Беларусі.

18 студзеня, 11 сакавіка 1401 Падпісана Віленска-Радамская унія, у выніку якой ВКЛ заставалася самастойнай дзяржавай у саюзе з Польшчай.

1405, 1406, 1407 Закпючаны гандпевыя дагаворы паміж Полацкам і Рыгай.

15 ліпеня 1410 Грунвальдская бітва. Разгром Тэўтонскага ордэна аб’яднанымі арміямі Польскага каралеўства і Вял. кн. Літоўскага.

2 кастрычніка 1413 Гарадзельская унія паміж ВКЛ і Польскім каралеўствам.

1420-я гады Напісаны «Летапісец вялікіх князеў літоўскіх» — выдатны помнік бел. летапісання.

1432 і 1435 Князь ВКЛ Жыгімонт Кейстутавіч выдаў прывілеі пра ўраўнаванне персанапьных і маемасных правоў католікаў і праваслаўных.

1431, 1440, 1447 Закпючаны гандпёвыя дагаворы паміж Вял. кн. Літоўскім і Ноўгарадам.

1446 Гораду Слуцк дадзена права на самакіраванне паводпе магдэбургскага права.

2 мая 1447 Грамата карапя Казіміра IV феадапам Вял. кн. Літоўскага, якая ўраўнавала іх у правах і прывілеях з феадаламі Польскага карапеўства.

29 лютага 1468 Выдадзены Судзебнік караля Казіміра IV — першы збор законаў Вял. кн. Літоўскага.

1470(?)—1533 Жыцце і дзейнасць Міколы Гусоўскага — паэта-гуманіста, аўтара паэмы «Песня пра зубра».

1480 Канчатковае вызваленне рус. зямель ад мангола-татарскага панавання.

1481 Змова праваслаўных князеў Вял. кн. Літоўскага з мэтай скінуць караля Казіміра IV, узвесці замест яго Міхала Алелькавіча і далучыць частку беларускіх зямель да Рускай дзяржавы. Каля 1490 — каля 1551 Жыццё і даейнасць Ф.Скарыны — бел. асветніка, заснавальніка ўсходнеславянскага кнігадрукавання.

1492 Прыняты Аляксандраў прывілей, які абмежаваў уладу вялікага князя і павялічыў ролю паноў-рады.

1492—1494 Вайна Маскоўскага княства з ВКЛ за вярхоўскія княствы.

1494 Горад Высокае атрымаў магдэбургскае права.

1497 Крымскія татары захапілі і спалілі г. Мазыр.

1498 Горад Полацк атрымаў магдэбургскае права.

14 сакавіка 1499 Горад Мінск атрымаў магдэбургскае права.

1500 Горад Браслаў атрымаў магдэбургскае права.

1500—1503 Вайна Маскоўскага княства з ВКЛ за смаленскія і інш. землі.

22 кастрычніка 1501 Вялікі князь Аляксандр падпісаў т.зв. Мельніцкі прывілей, якім пашыраны правы шляхты ВКЛ.

1502 Крымскія татары захапілі гарады Тураў, Койданава, асадаілі Брэст, Бабруйск, Слуцк.

1503 Горад Ваўкавыск атрымаў магдэбургскае права.

1504 Утворана Полацкае ваяводства.

5 жніўня 1506 Войскі ВКЛ на чале з М.Глінскім разбілі войскі крымскіх татараў.

1506 Утворана Віцебскае ваяводства.

1506—1510 Пабудаваны Мірскі замак.

1507 Утворана Навагрудскае ваяводства.

1505—1507 Вайна Маскоўскага княства з ВКЛ.

1508 Выступленне бел. феадалаў на чале з М.Глінскім супраць велікакняжацкай улады.

1511 Горад Навагрудак атрымаў магдэбургскае права.

1512—1522 Вайна Маскоўскага княства з ВКЛ.

8 верасня 1514 Аршанская бітва.

1517 Пачатак выдавецкай даейнасці Ф.Скарыны ў Празе.

1522 Ф.Скарына арганізаваў друкарню ў Вільні.

1529 Сойм ВКЛ прыняў першы Статут Вял. кн. Літоўскага.

1530 — 13 студзеня 1593 Жыцце і даейнасць С.Буднага — даеяча Рэфармацыі на Беларусі.

1541 Заснаваны першы на Беларусі папяўнічы заказнік Белавежская пушча. У г. Гродна заснаваны першы аркестравы калектыў «Літоўская капэла».

1553 У г. Брэст заснавана друкарня — першая на тэр. сучаснай Бела-

русі.

I красавіка 1557 Кароль Жыгімонт II Аўгуст падпісаў «Уставу на валокі», паводле якой пачалося правядзенне зямельнай рэформы ў Вял. кн. Літоўскім.

1558—1583 Лівонская вайна.

7 ліпеня 1563 Кароль Жыгімонт II Аўгуст падпісаў новы прывілей, які ўраўнаваў правы праваслаўных феадалаў і феадалаў-католікаў.

II сакавіка 1566 Сойм ВКЛ прыняў другі Статут Вял. кн. Літоўскага.

1566 Утварэнне павятовых сеймікаў у Вял. кн. Літоўскім.

1 ліпеня 1569 Люблінская унія. Аб’яднанне польскага карапеўства і Вял кн. Літоўскага ў федэратыўную дзяржаву — Рэч Паспалітую.

1569 Пачатак выдавецкай дзейнасці І ФСдарава і П.Мсціслаўца на Беларусі.

1572—1630 Жыцце і дзейнасць Мялеція Сматрыцкага.

1573 Выдадзены закон, паводле якога феадалам Рэчы Паспалітай дазвалялася судзіць і караць сялян у сваіх майнтках.

1577 Гарады Магілёў і Мазыр атрымалі магдэбургскае права.

1 сакавіка 1581 Утвораны вышэйшы судовы апеляцыйны орган Вял. кн Літоўскага— Галоўны літоўскі трыбунал.

28 студзеня 1588 Сойм ВКЛ прыняў трэці Статут Вял. кн. Літоўскага. Юрыдычнае афармленне запрыгоньвання сялян.

1590—1592 Праваслаўныя брацтвы і брацкія школы заснаваны ў Магілеве, Брэсце, Гродне і інш.

1594—1596 Антыфеадальнае паўстанне ўкраінскіх казакоў і бел. сялян пад кіраўніцтвам С.Налівайкі.

6—9 кастрычніка 1596 Брэсцкая царкоўная унія.

1597 Горад Віцебск атрымаў магдэбургскае права. Каля 1597—1648 Жыцце і дзейнасць Афанасія Філіповіча — змагара супраць каталіцызму і царкоўнай уніі.

1609— 1618 Вайна Рэчы Паспалітай з Расіяй. Верасень 1610 Войскі Рэчы Паспалітай занялі Маскву.

1610— 1612 Барацьба рус. народа супраць інтэрвенцыі Рэчы Паспалітай.

1617 У Слуцку заснавана гімназія.

1 снежня 1618 Дэулінскае перамір’е паміж Рускай дзяржавай і Рэччу Паспалітай.

1620 Горад Орша атрымаў магдэбургскае права.

12 лістапада 1623 Паўстанне гараджан Віцебска супраць Брэсцкай царкоўнай уніі.

1629 — 25 жніўня1680 Жыцце і дзейнасць Сімяона Полацкага, беларускага і рускага грамадскага дзеяча, педагога, пісьменніка і публіцыста.

1630—1654 Дзейнасць Куцеінскай друкарні (каля Оршы).

1632—1634 Вайна паміж Рускай дзяржавай і Рэччу Паспалітай, скончылася Папянаўскім мірам.

4 сакавіка 1634 — 30 сакавіка 1689 Жыцце і дзейнасць Казіміра Лышчынскага— бел. асветніка-атэіста і малэрыяліста.

1648 Барацьба казацкіх атрадаў А.Нябабы, Крывашапкі, Гаркушы, Мікуліцкага і інш. на тэр. Беларусі.

1648—1654 Вызваленчая вайна ўкраінскага і беларускага народаў; антыфеадальныя паўстанні ў Тураве, Мазыры, Бабруйску, Рэчыцы і інш.

1-я палавіна 17 ст. Створаны помнік беларускай літаратуры «Прамова Мялешкі».

1654— 1667 Вайна паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай за Беларусь і Украіну.

1655 Цыпрыян Камуняка напісаў «Ліст да Абуховіча» — помнік бел. літаратуры.

1656 Віленскае перамір’е паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай.

28 чэрвеня 1660 Войскі ВКЛ і Польшчы разбілі армію І.Хаванскага (капя в. Палонка на Слонімшчыне).

1664 У Брэсце заснаваны манетны двор.

30 студзеня 1667 Андросаўскае перамір’е паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай.

16 мая 1686 Заключаны мірны дагавор («Вечны мір») паміж Расіяй і Рэччу Паспалітай.

1693 Створана Магілеўская хроніка — апошні бел. летапісны звод.

ХРАНАЛОГІЯ

745

26 жніўня 1696 Канфедэратыўны сойм Рэчы Паспалітай забараніў пісаць дзяржаўныя дакументы на беларускай мове.

1700—1721 Паўночная вайна. Вясна 1703 У ВКЛ утворана Генеральная канфедэрацыя, якая патрабавала абвясціць саюз з Расіяй.

1704 Утворана Сандамірская канфедэрацыя, якая заключыла саюз з Расіяй у барацьбе супраць шведаў.

1706 Асада Гродна, узяцце Нясвіжа, Полацка і Слуцка шведскімі войскамі.

3 ліпеня 1708 Бой паміж шведскімі і рускімі войскамі каля мяст. Галоўчын Мсціслаўскага ваяводства.

28 верасня 1708 Разгром рускімі войскамі шведскага корпуса ген. Левенгаўпта каля в. Лясная Мсціслаўскага ваяводства.

1708 Шведскія войскі занялі г. Магілёў.

8 ліпеня 1709 Палтаўская бітва, разгром шведскіх інтэрвентаў.

1720-я гады Заснавана Налібоцкая гута.

1743—1744 Ангыфеадальнае выступленне сялян Крычаўскага староства пад кіраўніцтвам В.Вашчылы, І.Карпача і інш. Сярэдзіна 18 ст. Заснаваны карапеўскія вотчынныя мануфактуры ў Гродне (21 мануфактура) і ва ўладаннях магнатаў — Слуцку, Урэччы, Ільі, Нясвіжы, Вішневе, Быхаве, Маларыце і інш.

1762—1785 Дзейнасць балетнага вучылішча ў Гродне.

1765—1775 Будаўніцтва Агінскага канала, які злучыў басейны Нёмана і Дняпра.

1766 Пастанова сойма аб увядзенні ў Вял. кн. Літоўскім адзінай сістэмы мер і вагі.

20 сакавіка 1767 Створана канфедэрацыя праваслаўнай шляхты ў Слуцку.

1768 Пастанова сойма Рэчы Паспалітай аб ураўнаванні ў правах праваслаўных і пратэстантаў з католікамі. Каля 1770—1790-я гады Дзейнасць прыгоннага тэатра ў Слоніме, створанага Міхалам Казімірам Агінскім.

1772 Першы падзел Рэчы Паспапітай паміж Прусіяй, Аўстрыяй і Расіяй. Уключэнне ўсходняй часткі Беларусі ў склад Рас. імперыі. На тэр. Беларусі, што ўвайшла ў склад Рас. імперыі, створаны Пскоўская і Магілеўская губерні; створана Беларускае генерал-губернатарства.

1773 У Рэчы Паспалітай створана Адукацыйная камісія; яе намаганнямі ў зах. і цэнтр. Беларусі адкрыта 20 акруговых школ.

1775—1781 Дзейнасць у Гродне Вышэйшай медыцынскай акадэміі; у Гродне заснаваны батанічны сад.

1776 У Гродне пачала выдавацца газета «Газэта Гродзеньска». Утворана Полацкая губерня. Адкрыта суднабудаўнічая верф у Крычаве.

7 кастрычніка 1788—6 жніўня 1877 Жыццё і дзейнасць І.І.Насовіча — бел. філолага, этнографа і фалькларыста, страрапьніка «Слоўніка беларускай мовы».

3 мая 1791 Сойм Рэчы Паспалітай прыняў канстытуцыю. Верасень 1792 Адмена канстытуцыі 3 мая 1791.

3 красавіка 1793 Утворана Мінская губерня.

1793 Другі падзел Рэчы Паспалітай. Уключэнне цэнтр. часткі Беларусі ў склад Рас. імперыі.

1794 Паўстанне ў Польшчы, на Беларусі і ў Літве пад кіраўніцтвам А.Т Касцюшкі. Кастрычнік 1795 Трэці падзел Рэчы Паспапітай. Уключэнне зах. часткі Беларусі ў склад Рас. імперыі.

1797—1805 Будаўніцтва Бярэзінскага канала, які злучыў басейны Дняпра і Заходняй Дзвіны.

1802 Утвораны Гродзенская і Віцебская губерні.

1803 Створана Віленская навучальная акруга, у якую ўвайшлі і беларускія губерні.

1807—1884 Жыцце і дзейнасць В.І.Дуніна-Марцінкевіча.

1808 Пачата будаўніцтва Бабруйскай крэпасці.

12 студзеня 1812 Заснавана Полацкая езуіцкая акадэмія з правамі універсітэта; са студзеня 1818 там выдаваўся часопіс «Полацкі штогоднік».

1892 Пуск трамвая-конкі ў Мінску.

1893—1938 Жыццё і дзейнасць Максіма Гарэцкага.

18 красавіка 1895 Першае святкаванне 1-га Мая рабочымі Мінска.

12 чэрвеня 1812 Пачатак Айчыннай вайны народаў Расіі супраць 1—3 сакавіка 1898 I з’езд РСДРП у Мінску. арміі Напалеона 1.

1898 Пуск трамвая ў Віцебску. У Мінску створана Таварыства ама26 жніўня 1812 Барадзінская бітва. тараў прыгожых мастацгваў.

14—16 лістапада 1812 Разгром французскіх войск на р. Бярэзіна ў 1899— 1901 Першыя дэманстрацыі рабочых у гарадах Беларусі. час іх пераправы каля в. Студзёнка (на Пн ад Барысава). Студзень 1900. У Мінску адбыўся I з’езд СДКПіЛ. Пасля 1812 Напісана паэма «Энеіда навыварат». Першыя датаваныя 1900 У Мінску адкрыта публічная б-ка імя А.С.Пушкіна. спісы — 1837, першая публікацыя — 1845. Заснаванне льнопрадзільнай ф-кі «Дзвіна» ў Віцебску.

1813 Антыфеадальныя хваляванні сялян у Віцебскай, Віленскай і 1900— 1944 Жыццё і дзейнасць Кузьмы Чорнага. Мінскай губ 1902 Стварэнне Беларускай сацыялістычнай грамады (БСГ).

1819—1872 Жыццб і дзейнасць польскага і бел. кампазітара Станіс1902— 1905 Выданне газ. «Северо-Западный край». лава Манюшкі.

1903— 1904 Стварэнне арг-цый РСДРП у Мінску, Віцебску, Магілё1822 У Гродне заснавана тыгуневая фабрыка. ве, Гомелі, Гродне, Мазыры, Полацку, Лідзе, Смаргоні, Слуцку, 1824 Пачата будаўніцтва Аўгустоўскага канала, які злучыў басейны Шклове, Лоеве, Рэчыцы, Оршы, Бабруйску, Копысі, Ашмянах, БаНёмана і Віслы. рысаве, Чачэрску.

1825 Дзейнасць таварыства «Ваенныя сябры» ў Літоўскім асобным Студзень 1904 Створаны Палескі камітэт РСДРП. корпусе на тэр. Беларусі. Сакавік 1904 Створаны Паўночна-Заходні камітэт РСДРП.

1826—1841 Дзейнасць Беларускага вольнага эканамічнага таварыс9 студзеня 1905 «Крывавая нядзеля» ў Пецярбургу; пачатак рэвалютва ў Віцебску. цыі ў Расіі.

1829— 1850 Дзейнасць Беларускай навучальнай акругі. Студзень 1905 Палітычныя стачкі і дэманстрацыі ў Мінску, Віцеб1830— 1831 Паўстанне ў Польшчы, на Беларусі і ў Літве. ску, Магілёве, Гродне і інш.

1831 Забаронена выкарыстанне Статута Вял. кн. Літоўскага 1588 у 18 красавіка (1 мая) 1905 Першамайскія забастоўкі, дэманстрацыі і Віцебскай і Магілёўскай губ. Закрыты Віленскі універсітэт. маніфестацыі ў гарадах Беларусі.

1833 Пачата будаўніцгва Брэсцкай крэпасці. Красавік 1905 Сялянскія хваляванні ў 32 паветах Беларусі.

1838—1864 Жыцце і дзейнасць К.С.Каліноўскага.

15 мая 1905 Першае выступленне ў друку Я.Купалы (верш «Му12 лютага 1839 Полацкі царкоўны сабор. Ліквідацыя уніяцкай царжык») у газ. «Северо-Западный край». квы на Беларусі.

17 чэрвеня 1905 Расстрэл сялян царскімі войскамі ў в. Кішчыцы Ча1830-я гады На тэр. Беларусі дзейнічала 35 мануфактур. вускага павета Магілёўскай губ.

15 жніўня 1840 Адкрыцце Горы-Горацкай земляробчай школы; зак- Чэрвень—ліпень 1905 Папітычныя стачкі і дэманстрацыі рабочых у ладзены батанічны сад. Мінску, Віцебску, Гомелі, Копысі, Мазыры, Магілёве, Рэчыцы, 1840 Забаронена выкарыстанне Статута Вял. кн. Літоўскага 1588 у Смаргоні і інш. Віленскай, Гродзенскай і Мінскай губ. Кастрычнік 1905 Усерасійская палітычная стачка. У Мінску набы1840—1900 Жыццё і дзейнасць Ф.К.Багушэвіча. ла ўсеагульны характар 12 кастрычніка.

1846—1849 Дзейнасць на Беларусі падпольнай арганізацыі «Саюз 18 кастрычніка 1905 Курлоўскі расстрэл у Мінску. Разгон царскімі свабодных братоў». войскамі дэманстрацый і мітынгаў у Віцебску, Полацку і Смаргоні.

1848 Адкрыццё Горы-Горацкага земляробчага інстытута.

9 лютага 1852 Пастаноўка ў Мінску трупай В.І.Дуніна-Марцінкеві- 22—25 лістапада 1905 Паўстанне салдат у Бабруйску. ча першай беларускай оперы «Сельская ідылія».

8—16 снежня 1905 Рэвалюцыйнае выступленне рабочых і салдат на 1859 Пачала дзейнічаць тэлеграфная лінія Мінск—Бабруйск. ст. Баранавічы, гарнізона Брэсцкай крэпасці. Снежань 1905 Узброеныя выступленні сялян у Кобрынскім павеце.

19 лютага 1861 Адмена прыгоннага права ў Расіі.

1905 Стварэнне прафсаюзных арганізацый — першых прафсаюзаў Чэрвень 1862—ліпень 1863 Выданне К.С.Каліноўскім газ. «Муна Беларусі. жыцкая праўда».

1905—1969 Жыццё і дзейнасць П.Ф.Глебкі.

1862 Па тэр. Беларусі прайшла чыг. лінія Пецярбург—Варшава.

1905— 1980 Жыццё і дзейнасць П.У.Броўкі. У Мінску заснавана таварыства урачоў — адно з першых у Рас. імСтудзень.1906 II з’езд Беларускай сацыялістычнай грамады перыі.

18 мая 1906 Заснавана легальнае бел. выдавецкае таварыства «За22 мая 1863 Бітва паміж паўстанцамі і царскімі войскамі каля в. Мігляне сонца і ў наша аконца». лавіды Слонімскага пав.

28 мая—нач. чэрвеня 1906 Утварэнне Абласнога саюза РСДРП 1863—1864 Паўстанне ў Польшчы, на Беларусі і ў Літве. Літвы і Беларусі.

1871 Завершана будаўніцтва чыгункі Смапенск—Мінск—Брэст. Кастрычнік 1906 I канферэнцыя Абласнога саюза РСДРП Літвы і 1872 Увядзенне на Беларусі міравых судоў. Беларусі ў Віцебску.

1873 Заснаванне камерцыйнага банка ў Мінску.

1906 Выданне беларускай газ. «Наша доля». Пачатак 1876 У Мінску створаны першы народніцкі гурток.

1906— 1915 Выданне беларускай газ. «Наша ніва».

1876—1916 Жыццё і дзейнасць Цёткі (А.С.Пашкевіч). Люты—сакавік 1907 II канферэнцыя Абласнога саюза РСДРП Літ1882—1942 Жыццё і дзейнасць Янкі Купалы. вы і Беларусі.

1882—1956 Жыццё і дзейнасць Якуба Коласа.

1907 На з’ездзе народных настаўнікаў Беларусі (у Вільні) утвораны 1883 Заснавана ф-ка хрусгалю «Нёман» у Лідскім пав. Беларускі настаўніцкі саюз. Створана Першая беларуская трупа 1884 Выданне ў Пецярбургу нелегальнага беларускага народніцкага І.Буйніцкага. час. «Гомон».

1908 Выйшаў 1-ы зборнік вершаў Я.Купапы «Жалейка». Адбыўся 1886—1902 Выданне газ. «Мннскнй лнсток».

1-ы з’езд урачоў Мінскай губерні.

1886— 1941 Жыццё і дзейнасць Змітрака Бядулі.

1910 Выйшаў 1-ы зборнік вершаў Я.Коласа «Песні-жальбы». У Ві1887— 1920 Жыццё і дзейнасць Алеся Гаруна. цебску заснаваны настаўніцкі інстытут.

1887—1937 Жыццё і дзейнасць Цішкі Гартнага.

14 сакавіка 1911 Увядзенне земстваў у Мінскай, Віцебскай, Магі1889 Першая публікацыя беларускай паэмы «Тарас на Парнасе». лёўскай губ.

1880—90-я гады Марксісцкія гурткі ўзніклі ў Мінску, Віцебску, 9 лістапада 1911 У Віцебску адкрыта аддзяленне Маскоўскага археаГродне, Гомелі, Навагрудку, Смаргоні, Лідзе і інш. лагічнага інстытута.

1891—1917 Жыццё і дзейнасць Максіма Багдановіча.

746

ХРАНАЛОГІЯ

Красавік—май 1912 Стачкі пратэсту на Беларусі супраць Ленскага расстрэлу рабочых. Май 1912 У Мінску адкрыты гарадскі музей.

13 студэеня 1913 Выйшаў 1-ы нумар бел. газеты «Беларус».

27 студзеня 1913 Першая пастаноўка камедыі Я.Купалы «Паўлінка» ў Вільні.

1913 У МагілСве адкрыты настаўніцкі інстытут. У Ваўкавыску пабудаваны цэментны завод. Выйшаў зборнік вершаў М.Багдановіча «Вянок».

1914—1918 Першая сусветная вайна Жнівень—кастрычнік 1915 Акупацыя войскамі Германіі тэр. Беларусі да лініі Дзвінск—Паставы—Баранавічы—Пінск.

22—26 кастрычніка 1916 Паўстанне салдат у Гомелі.

27 лютага (12 сакавіка) 1917 Лютаўская рэвалюцыя ў Расіі.

4(17) сакавіка 1917 Утварэнне Мінскага Савета рабочых і сапдацкіх дэпутатаў. Стварэнне ў Мінску міліцыі на чале з М.В.Фрунзе.

17—23 сакавіка 1917 Створаны беларускія арганізацыі: у Гомелі — Саюз беларускай дэмакратыі; у Віцебску — Беларускі народны саюз; у МаплСве — Беларускі народны камітэт. Сакавік 1917 Утварэнне саветаў рабочых дэпутатаў у Гомелі, Віцебску, Оршы, Магілёве, Бабруйску, Мазыры, Рагачове, Барысаве, Полацку, Рэчыцы, Слуцку і інш.

7 і 9 красавіка 1917 З’езд беларускіх нацыянальных арганізацый (у Мінску).

7(20)—17(30) красавіка 1917 I з’езд ваенных і рабочых дэпутатаў армій і тылу Заходняга фронту ў Мінску.

20—23 красавіка (3—6 мая) 1917 I з’езд сялянскіх дэпутатаў Мінскай і Віленскай губ.

24 красавіка (7 мая) 1917 Адкрыцце ў Мінску Першага таварыства беларускай драмы і камедыі.

17—19 чэрвеня 1917 II канферэнцыя Беларускай сацыялістычнай грамады.

27 ліпеня (9 жніўня) 1917 Выйшаў 1-ы нумар газ. «Звезда» — органа Мінскага к-та РСДРП(б).

25—30 жніўня 1917 Карнілаўскі мяцеж.

28 жніўня 1917 Утвораны Часовы рэвалюцыйны к-т Заходняга фронту для барацьбы з карнілаўшчынай.

15—18 верасня (28 верасня—1 кастрычніка) 1917 I Паўночна-Заходняя абласная канферэнцыя РСДРП(б) у Мінску.

24—25 кастрычніка (6—7 лістапада) 1917 Перамога ўзброенага паўстання рабочых і салдат у Петраградзе. Абвяшчэнне савецкай улады і ўтварэнне сав. ўрада — Савета Народных Камісараў.

25 кастрычніка (7 лістапада) 1917 Загад № 1 выканкома Мінскага Савета аб пераходзе ўлады да Саветаў.

28 кастрычніка—6 лістапада 1917 Цэнгральная беларуская рада пераўтворана ў Вялікую беларускую раду.

26 лістапада (9 снежня) 1917 Утвораны Абласны выканаўчы камітэт Саветаў рабочых, сапдацкіх і сялянскіх дэпутатаў Заходняй вобл. і фронту і СНК Заходняй вобл. і фронту (Аблвыкамзах). Лістапад 1917 Саветы пад кіраўніцгвам бальшавікоў устанавілі сваю ўладу на ўсСй неакупіраванай тэр. Беларусі.

18 снежня 1917 Пачаў работу I Усебеларускі з’езд (у Мінску), які прыняў рэзалюцыю аб праве бел. народа на самавызначэнне і ўстанаўленне дэмакратычных форм праўлення.

31 студзеня (13 лютага) 1918 Дэкрэт СНК РСФСР аб стварэнні пры Наркамнацы Беларускага нацыянальнага камісарыята (Белнацкома).

20 лкггага 1918 У Мінск уступілі войскі корпуса Доўбар-Мусніцкага.

21 лютага 1918 У Мінск уступілі германскія войскі; да 5 сакавіка яны акупіравалі тэр. Беларусі па лініі Полацк—Орша—Магілёў— Гомель.

1 сакавіка 1918 Выйшаў 1-ы нумар газ. «Дзянніца» — веснік Белнацкома.

3 сакавіка 1918 У Брэст-Літоўску падпісаны мірны дагавор паміж Савецкай Расіяй і дзяржавамі германскага блоку (Германіяй, Аўстра-Венгрыяй, Турцыяй, Балгарыяй).

9 сакавіка 1918 Выканком Рады Усебеларускага з’езда прыняў 2-ю Устаўную грамату, у якой абвясціў утварэнне Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР).

ХРАНАЛОГІЯ

747

25 сакавіка 1918 Рада Беларускай Народнай Рэспублікі прыняла 3-ю Устаўную грамату, у якой абвясціла стварэнне незалежнай Беларускай Народнай Рэспублікі і аддзяленне Беларусі ад Сав. Расіі.

22 красавіка 1918 У Мінску адкрыта Вышэйшая музычная школа (1 чэрвеня 1918 ператворана ў кансерваторыю). Сярэдзіна 1918 Створаны краявы камітэт камуністычных арганізацый Беларусі і Літвы, Беларуская партыя сацыялістаў-федэралістаў, Беларуская партыя сацыялістаў-рэвалюцыянераў, аб’яднанні бел. інтэлігенцыі «Бацькаўшчына» і «Прасвета».

17—21 ліпеня 1918 Усерасійскі з’езд бежанцаў з Беларусі ў Маскве.

8—11 жніўня 1918 I канферэнцыя камуністычных арг-цый акупіраваных абласцей Беларусі і Літвы ў Смаленску.

1— 3 кастрычніка 1918 1 (устаноўчы) з’езд Камуністычнай партыі Літвы і Заходняй Беларусі (нелегальны) у Вільні. Кастрычнік 1918 Адноўлена дзейнасць Віцебскага і Мінскага педагагічнага інстытутаў; заснаваны МагілСўскі пед. інстытут.

13 лістапада 1918 Дэкрэт ВЦВК аб ануляванні Брэсцкага мірнага дагавора.

10 снежня Германскія войскі пакінулі Мінск.

21—23 снежня 1918 На канферэнцыі беларускіх секцый РКП(б) у Маскве прынята пастанова аб утварэнні Беларускага сав. ўрада.

30—31 снежня 1918 VI Паўночна-Заходняя абласная канферэнцыя РКП(б) у Смаленску абвясціла сябе I з’ездам КП(б) Беларусі. Прынята пастанова пра ўтварэнне Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі (30 снежня).

1 студзеня 1919 Абвяшчэнне Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Створаны Часовы рабоча-сялянскі савецкі ўрад: 16 камісараў, старшыня Дз.Ф.Жылуновіч.

14 студзеня 1919 Германскія войскі пакінулі Гомель.

31 студзеня 1919 Пастанова Прэзідыума ВЦВК «Аб прызнанні незалежнасці Беларускай Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі».

2— 3 лютага 1919 I Усебеларускі з’езд Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў. Прыняцце першай Канстытуцыі БССР.

25 лютага 1919 Пастанова Прэзідыума ЦВК БССР аб стварэнні Беларускага дзяржаўнага універсітэта.

27 лютага 1919 Сумеснае пасяджэнне ЦВК Літоўскай ССР і ЦВК Беларускай ССР. Выбранне ЦВК і СНК Літоўска-Беларускай ССР. Люты 1919 Польскія войскі занялі Ваўкавыск, Бярозу, Брэст. Створаны Заходні фронг для барацьбы з польскімі войскамі.

4—6 сакавіка 1919 Аб’яднаўчы з’езд Кампартыі Літвы і Зах. Беларусі і Кампартыі Беларусі ў Вільні. Утварэнне КП(б) Літвы і Беларусі.

24—26 сакавіка 1919 Антысавецкі мяцеж у Гомелі на чале з эсэрам М.Стракапытавым.

7 красавіка 1919 Адноўлена дзейнасць Горы-Горацкага земляробчага інстытута.

19 красавіка 1919 Створаны Савет абароны Літоўска-Беларускай ССР.

1 чэрвеня 1919 Дэкрэт ВЦВК «Аб аб’яднанні Савецкіх Сацыялістычных Рэспублік: Расіі, Украіны, Латвіі, Літвы, Беларусі для барацьбы з сусветным імперыялізмам».

17 ліпеня 1919 Спыніў доейнасць урад Літоўска-Беларускай ССР. Улада на неакупіраванай тэр. Беларусі перададоена Мінскаму губ. ВРК.

8 жніўня 1919 Войскі Польшчы захапілі Мінск. Жнівень 1919 Войскі Польшчы акупіравалі тэр. Беларусі да рэк Зах. Дзвіна, Дняпро, Бярэзіна.

2 студзеня 1920 Створана Беларуская камуністычная арганізацыя (БКА) на чале з У.ігнатоўскім.

25 красавіка 1920 Пачалася савецка-польская вайна.

11 ліпеня 1920 Ад польскіх войск вызвалены Мінск.

19 ліпеня 1920 Ад польскіх войск вызвалена Гродна.

31 ліпеня 1920 Прынята «Дэкларацыя аб абвяшчэнні незалежнасці Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі Беларусі».

1 жніўня 1920 Ад польскіх войск вызвалены Брэст.

10 кастрычніка 1924 Устаноўлена вышэйшая ўзнагарода рэсггублікі — ордэн Працоўнага Чырвонага Сцяга Беларускай ССР. Лістапад 1924 Заснаваны Віцебскі вегэрынарны інстытут.

17 снежня 1924 Пастанова СНК БССР аб стварэнні Дзярж. ўпраў15 жніўня 1920 Адкрыты Беларускі вандроўны тэатр (трупа У.Галення па справах кінематаграфіі і фатаграфіі (Белдзяржкіно). лубка).

5 верасня 1920 Пастанова ЦК КП(б) Літвы і Беларусі аб падаеле Снежань 1924 Выйшлі першыя нумары часопісаў «Беларускі піяКампартыі на КП(б) Літвы і КП(б) Беларусі. нер», «Беларуская работніца і сялянка», «Бальшавік».

14 верасня 1920 Адкрыты Беларускі даяржаўны драматычны тэатр у 4—10 студзеня 1925 I Усебеларускі з’езд настаўнікаў. Мінску (з 1926 БДТ-1, з 1944 імя Я.Купалы).

16 лютага 1925 Заснавана Фундаменгальная бібліятэка АН Беларусі.

24—27 верасня 1920 I з’езд камсамола Беларусі.

5 ліпеня 1926 СНК БССР зацвердаіў спіс помнікаў культуры, што Верасень 1920 Польскія войскі паўторна акупіравалі тэр. зах. Беларусі. ўзяты пад ахову даяржавы.

15— 18 кастрычніка 1920 Польскія войскі паўторна захапілі Мінск. Жнівень 1925 У Горках адноўлена даейнасць Беларускай с.-г. акадэміі Кастрычнік—лістапад 1920 Армія ген. С.Булак-Балаховіча ў выні14 кастрычніка 1925 Адкрыццс Камуністычнага універсітэта Белаку насгуплення ўздоўж р. Прыпяць захапіла Пінск, Мазыр, Петрырусі імя У.І.Леніна ў Мінску. каў і інш.

15 лістапада 1925 Пачатак перадач беларускай шырокавяшчальнай 14 лістапада 1920 Пачапіся антысавецкія выступленні ў Слуцкім парадыёстанцыі імя Саўнаркома БССР. веце (доўжыліся да 28 снежня 1920).

25—27 лістапада 1925 I Усебеларускі з’езд паэтаў і пісьменнікаў Снежань 1920 Створаны Беларускі політэхнічны інстытут. аб’яднання «Маладняк».

14 студзеня 1921 Заснавана Беларускае бюро Расійскага тэлеграфна6 снежня АдкрыццС 1-й Усебеларускай мастацкай выстаукі. га агенцтва, з 1931 тэлеграфнае агенцтва БССР (БЕЛТА).

7 красавіка 1926 Пастанова ЦВК і СНК БССР аб увядаенні на Бела16 студзеня 1921 Падпісаны дагавор аб ваенным і гаспадарчым саюрусі абавязковай пачатковай адукацыі. зе паміж РСФСР і БССР.

11 красавіка 1926 Створана Таварыства культурнай сувязі БССР з 18 сакавіка 1921 Падпісаны Рыжскі мірны дагавор паміж РСФСР (і заграніцай. па ўпаўнаважанні ўрада БССР) і УССР з аднаго боку і Польшчай з 26 мая 1926 Створана літаратурнае аб’яднанне «Узвышша». другога, паводле якога Заходняя Беларусь адышла да Польшчы.

18 кастрычніка 1926 Я.Коласу прысвоена званне народнага паэта 18 красавікаІ921 Пастанова Прэзідыума ЦВК БССР аб адкрыцці БеБеларусі. ларускага дзяржаўнага універсітэта (адкрыты 30 кастрычніка 1921).

21 лістапада 1926 У Віцебску адкрыты Беларускі даяржаўны драм.

7—13 мая 1921 I Усебеларускі з’езд прафсаюзаў тэатр. Чэрвень 1921 Заснавана Фундаментальная бібліятэка БДУ.

6 снежня 1926 Пастанова Прэзідыума ВЦВК аб перадачы Рэчыцкага Лістапад 1921 У Маскве арганізавана Беларуская драматычная і Гомельскага паветаў у склад БССР. студыя.

17 снежня 1926 Усесаюзны перапіс насельніцтва: у Беларускай ССР 3 снежня 1921 У Мінску створана Беларуская рэспубліканская кан4983 тыс. чалавек. тора Дзяржбанка РСФСР.

26 снежня 1926 На экраны выйшаў першы беларускі мастацкі фільм 11 студзеня 1922 Прыняты дэкрэт СНК БССР аб аддаяленні царквы «Лясная быль», рэжысбр Ю.Тарыч. ад даяржавы. Студзень 1927 Адкрыццё Беларускага НДІ сельскай і лясной гаспа30 сгудзеня 1922 Адкрьгты Інстьпуг беларускай культуры (Інбелкульт) даркі. у Мінску. Сакавік 1927 У Мінску выйшаў 1-ы нумар час. «Узвышша».

16— 20 красавіка 1922 II Усебеларускі з’езд прафсаюзаў.

11 красавіка 1927 Прыняцце другой Канстытуцыі БССР. Май 1922 Выйшаў 1-ы нумар час. «Вперед» (з сак. 1927 «Балынавік Чэрвень 1927 I Усебеларускі з’езд капгасаў. Беларусі», з ліст. 1952 «Камуніст Беларусі»), Чэрвень 1927 Пачата будаўніцтва Асінаўскай электрастанцыі пад 4 жніўня 1922 Створаны Цэнтрапьны архіў Беларусі. Оршай (БелДРЭС).

15 верасня 1922 Заснавана Дзярж. бібліятэка БССР.

29 ліпеня 1927 Выйшаў 1-ы нумар газ. «Рабочнй» (з 30.9.1937 газ. «Советская Белоруссня»), 14—18 снежня 1922 IV Усебеларускі з’езд Саветаў рабочых, сялянскіх і чырвонаармейскіх дэпутатаў. Прыняцце Дэкларацыі аб неаб7 лістапада 1927 Уведзены ў дзеянне гарбарны завод «Бапьшавік». ходнасці ўтварэння Саюза ССР. У Мінску пачата будаўніцтва Універсітэцкага гарадка.

30 снежня 1922 I з’ездСаветаў СССР. Утварэнне Саюза ССР. Снежань 1927 Створана літаратурнае аб’яднанне «Полымя». Снежянь 1922 Выйшаў 1-ы нумар час «Полымя».

1927 Створана Усебеларускае аб’яднанне пісьменнікаў, мастакоў і Сакавік 1923 Адкрыццй ў Мінску Дома-музея I з’езда РСДРП. скульптараў. Створаны адаін з першых самадзейных калектываў — Май 1923 Стварэнне Дзяржаўнай планавай камісіі БССР (Дзяржансамбль танца пры Мінскім клубе камсамола пад кіраўніцтвам план БССР) пры СНК БССР. К.А.Алексютовіча.

26 чэрвеня — 1 ліпеня 1923 III Усебеларускі з’езд прафсаюзаў. Ліпень 1928 Створана кінастудыя «Савецкая Беларусь» у Ленінградзе. Жнівень 1923 У Віцебску заснаваны мастацкі тэхнікум.

13 кастрычніка 1928 Пастанова ЦВК і СНК БССР аб рэарганізацыі Кастрычнік 1923 У Зах. Беларусі створана Камуністычная партыя Інбелкульта ў Акадэмію навук Беларусі. Лістапад 1928 Рэарганізацыя «Мападняка» ў Бел. асацыяцыю пралеЗаходняй Беларусі (КПЗБ).

28 лістапада 1923 Створана бел. літаратурнае аб’яднанне «Маладняк». тарскіх пісьменнікаў і паэтаў.

1 студзеня 1929 Адкрыццё Акадэміі навук Беларусі. Снежань 1923 У Мінску адкрыта Генеральнае консульства Польшчы.

8—15 мая 1929 IX Усебеларускі з’езд Саветаў прыняў 1-ы пяцігадо1923—32 Выданне часопіса «Маладняк». вы план развіцця нар. гаспадаркі і культуры БССР.

30 студзеня 1924 Заснаваны Бярэзінскі даяржаўны запаведнік.

4 лютага 1924 Пастанова Палітбюро ЦК РКП(б) аб стварэнні Часо- Ліпень 1929 У даеянне ўведзена швейная фабрыка «Кастрычнік» у Мінску. вага Беларускага Бюро ЦК РКП(б).

1929 Пачаў выпуск прадукцыі Бабруйскі дрэваапрацоўчы камбінат.

7 сакавіка 1924 Пастанова Прэзідыума ЦВК СССР «Аб аб’яднанні ў складае БССР усіх тэрыторый Савецкага Саюза з большасцю бела- Адкрыты Бел. даярж. цэнтральны тэатр рабочай моладаі ў Мінску. У БССР пачалася масавая калектывізацьія сялян. рускага насельніцтва».

21 мая 1930 Медыцынскі факультэт БДУ рэарганізаваны ў Мінскі 8 красавіка 1924 Створана Беларуская ваенная акруга (БВА). медыцынскі інстытут.

25 чэрвеня 1924 Я.Купалу прысвоена званне народнага паэта Беларусі.

17 ліпеня 1924 У БССР уведаены новы адм.-тэрытарыяльны падаел 10 жніўня 1930 У Мінску адкрыта 1-я Усебеларуская с.-г. і прамысловая выстаўка. на акругі, раёны і сельсаветы.

748

ХРАНАЛОГІЯ

1 кастрычніка 1930 У Мінску створана Бел. студыя оперы і балета. Кастрычнік 1930 Адкрыты Гомельскі аграпедагагічны інстытут (з 1933 педагагічны інстытут). Лістапад 1930 Уведзены ў дзеянне фабрыка штучнага шоўку ў Магілёве, фабрыка «Сцяг індустрыялізацыі» ў Віцебску, 1-я чарга Асінаўскай элекірастанцыі (БелДРЭС).

1930 Створана Койданаўская МТС — першая ў БССР. Адкрыты Бел. лесатэхнічны інстытут у Гомелі (з 1945 у Мінску; у 1961 пераўтвораны ў Бел. тэхналагічны інстытут). Уведзены ў даеянне «Гомсельмаш».

3—9 студзеня 1931 «Тыдаень Савецкай Беларусі» ў Маскве. Красавік 1931 У Мінску заснаваны тэатр юнага гледача, у Віцебску 1Гомелі — тэатры рабочай моладзі.

2 мая 1931 Пачала дзейнічаць кандытарская фабрыка «Камунарка» ў Мінску 25—29 лістапада 1931 1 з’езд жанчын-калгасніц БССР.

1931 Заснаваны Беларускі даяржаўны вышэйшы педагагічны інстытут(з 1935 Мінскі педагагічны інстытут).

26 лютага 1932 Выйшаў 1-ы нумар газ. «Літаратура і мастацтва».

15 сакавіка 1932 У Гомелі адкрыты Беларускі трэці даярж. драматычны тэатр пад кіраўніцтвам У.Галубка.

27 мая 1932 Пастанова ЦК КП(б)Б «Аб перабудове літаратурна-мастацкіх арганізацый БССР». Верасень 1932 Адкрыты Камуністычны інстытут журналістыкі ў Мінску. Кастрычнік 1932 Адкрыта Вышэйшая камуністычная с.-г. школа Беларусі імя У.І.Леніна.

15 лістапада 1932 Адкрыта Беларуская дзяржаўная кансерваторыя. Люты 1933 Дэкада беларускай навукі ў Маскве.

21—23 сакавіка 1933 I Усебеларускі з’езд калгаснікаў-ударнікаў.

20 мая 1933 Пастанова СНК БССР аб арганізацыі ў Мінску інстытута народнай гаспадаркі.

25 мая 1933 Адкрыты Бел. даярж. тэатр оперы і балета.

7 лістапада 1933 Адкрыты Дом урада ў Мінску, Мінскі аэрапорт.

10 лістапада У даеянне ўведаены Гомельскі шклозавод.

8—14 чэрвеня 1934 I з’езд савецкіх пісьменнікаў БССР. Ліпень 1934 У Віцебску адкрыта бальніца-медінстытут (з 1938 Віцебскі медыцынскі інстытут).

22 снежня 1934 Створаны Саюз архітэктараў БССР.

15 сакавіка 1935 Пастанова ЦВК СССР аб узнагароджанні БССР ордэнам Леніна.

1935 У Барысаве заснавана фабрыка піяніна.

1936 У БССР адменена картачная сістэма забеспячэння насельніцгва прадуктамі харчавання.

15—19 лютага 1937 II Усебеларускі з’езд Саветаў (надзвычайны) прыняў новую Канстытуцыю БССР. Люты 1937 Створаны Рэспубліканскі дом народнай творчасці ў Мінску.

25 красавіка 1937 Адкрыта Беларуская даяржаўная філармонія.

22 ліпеня 1937 У Мінску заснаваны Бел. інстытут фізічнай культуры.

1937 Пабудавана 1-я чарга Аршанскага льнокамбіната. Масавыя рэпрэсіі ў БССР.

15 студзеня 1938 У БССР утвораны першыя вобласці: Віцебская, Гомельская, Мінская, Магілеўская, Палеская.

26 чэрвеня 1938 Выбары ў Вярхоўны Савет БССР 1-га склікання 15 ліпеня 1938 Адкрыты Дзяржаўны тэатр лялек БССР у Гомелі (з 1950 у Мінску).

25—28 ліпеня 1938 На 1-й сесіі Вярхоўнага Савета БССР 1-га склікання ўтвораны СНК БССР.

6—9 снежня 1938 На I з’ездае савецкіх мастакоў БССР створаны Саюз мастакоў Беларусі.

1938 Створаны Саюз савецкіх кампазітараў Беларусі. Створаны Ансамбль песні і танца БВА.

10 сакавіка 1939 Урачыстае адкрыцце Вялікага даяржаунага тэатра оперы і балета БССР. Прэм’ера першай сав. бел. оперы «Міхась Падгорны» Я.К.Цікоцкага. Чэрвень 1939 Пастанова пленума ЦК КП(б)Б аб ссяленні хутароў у вескі і калгасныя пасёлкі.

ХРАНАЛОГІЯ

749

1 верасня 1939 Напад фаш. Германіі на Полыпчу — пачатак 2-й сусветнай вайны.

17 верасня 1939 Паход Чырв. Арміі ў Зах. Беларусь з мэтай аховы жыцця і маёмасці насельніцтва Зах. Украіны і Зах. Беларусі.

10 кастрычніка 1939 Літве перададзены г. Вільня, болыная частка Віленскага ваяводства.

22 кастрычніка 1939 Выбары ў Народны сход Зах. Беларусі.

28—30 кастрычніка 1939 Народны сход Зах. Беларусі ў Беластоку.

2 лістапада 1939 Нечарговая 5-я сесія Вярх. Савета СССР прыняла Закон аб уключэнні Зах. Беларусі ў склад СССР і аб уз’яднанні яе з БССР.

8 лістапада 1939 Адкрыццё Дзярж. карціннай галерэі БССР у Мінску 12 лістапада 1939 3-я нечарговая сесія Вярх. Савета БССР 1-га скпікання прыняла пастанову аб уз’яднанні Зах. Беларусі з БССР. Лістапад 1939 У Беластоку заснаваны Беларускі ансамбль песні і танца пад кіраўніцтвам Р.Шырмы.

4 снсжня 1939 На тэр. Зах. Беларусі ўтвораны вобласці: Баранавіцкая, Беластоцкая, Брэсцкая, Вілейская, Пінская, падаеленыя на 101 раен.

24 снежня 1939 Выбары ў мясцовыя Саветы дэпутатаў працоўных БССР паводле новай Канстытуцыі БССР.

13 сакавіка 1940 У Гродне заснаваны Дзяржаўны польскі тэатр Беларускай ССР.

24 сакавіка 1940 Выбары дэпутатаў у Вярх. Саветы СССР і БССР у Зах. Беларусі.

5—15 чэрвеня 1940 Дэкада бел. мастацгва ў Маскве.

20 ліпеня 1940 Народнай артыстцы Беларусі Л.П.Александроўскай першай на Беларусі прысвоена званне народнай артысткі СССР. Жнівень 1940 Увод у эксплуатацыю рэканструяванага ДняпроўскаБугскага канала. Верасень 1940 Арганізацыя Беластоцкага педагагічнага, Баранавіцкага, Гродзенскага і Пінскага настаўніцкіх інстытутаў.

6 лістапада 1940 У Мінску заснаваны радыёзавод.

15 снежня 1940 Выбары ў мясцовыя Саветы дэпутатаў працоўных у Зах. Беларусі.

1940 На тэр. Зах. Беларусі створана 1115 калгасаў, 28 саўгасаў, 11 МТС.

22 чэрвеня 1941 Напад фаш. Германіі на СССР — пачатак Вялікай Айчыннай вайны.

22 чэрвеня — ліпень 1941 Гераічная абарона Брэсцкай крэпасці.

24 чэрвеня 1941 Пачалося фарміраванне аднаго з першых на Беларусі Пінскага партызанскага атрада пад камандаваннем В.З.Каржа.

25 чэрвеня 1941 Подавіг экіпажа М.Ф.Гастэлы, які накіраваў свой падбіты самалёт на скопішча тэхнікі на дарозе Маладзечна—Радашковічы. Урад Беларусі пераехаў з Мінска ў Магілёў.

28 чэрвеня 1941 Захоп ням.-фаш. войскамі Мінска.

29 чэрвеня 1941 Дырэктыва СНК СССР і ЦК ВКП(б) парт. і сав. арганізацыям прыфрантавых абласцей аб мабілізацыі ўсіх сіл на барацьбу з германскім фашызмам.

30 чэрвеня 1941 Дырэктыва ЦК КП(б)Б №1 «Аб пераходзе на падпольную работу партыйных арганізацый раёнаў, занятых ворагам». Канец чэрвеня 1941 У Мінску пачало фарміравацца патрыятычнае падполле (даейнічала на працягу ўсёй акупацыі горада, аб’ядноўвала каля 90 падпольных груп і арганізацый, болып за 6 тыс. падпольшчыкаў).

1 ліпеня 1941 Дырэктыва ЦК КП(б)Б №2 «Аб разгортванні партызанскай вайны ў тыле ворага».

2 ліпеня 1941 На рубяжы Зах. Дзвіна—Дняпро ўтвораны 2-і эшалон сав. войск у складае трох армій.

3—26 ліпеня 1941 Абарона Магілёва.

5—11 ліпеня 1941 Абарона Віцебска.

6 ліпеня 1941 Дырэктыва СНК БССР і ЦК КП(б)Б аб арганізацыі атрадаў народнага апалчэння.

10 ліпеня — 10 верасня 1941 Смаленская бітва.

750

ХРАНАЛОГІЯ

14 ліпеня 1941 Першы залп ракетных (рэактыўных) установак «Кацюша» па скопішчы варожых войск на станцыі Орша. Ліпень 1941 Створаны Мінскі і Пінскі падпольныя абкомы КП(б)Б.

12— 19 жніўня 1941 Абарона Гомеля. Жнівень 1941 Створаны Гомельскі падпольны абком КП(б)Б.

30 верасня 1941 — 8 студзеня 1942 Маскоўская бітва Лістапад—снежань 1941 Створаны Мінскі падпольны гарком КП(б)Б. Лнггы — 28 верасня 1942 Час дзеяння Суражскіх (Віцебскіх) «варот» на сав.-германскім фронце.

20 сакавіка — верасень 1942 Дзейнасць Паўн.-Зах. аператыўнай групы ЦК КП(б)Б і СНК БССР. Сакавік 1942 Створаны Віцебскі падпольны абком КП(б)Б.

12 мая 1942 ЦК КП(б)Б і Прэзідыум Вярх. Савета БССР зацвердзілі тэкст прысягі бел. партызана.

18 мая 1942 Выйшаў 1-ы нумар газ. «Звязда» — органа Мінскага падпольнага гарадскога камітэта КП(б)Б.

30 мая 1942 Створаны Цэнтр. штаб партызанскага руху.

17 ліпеня 1942 — 2 лютага 1943 Сталінградская бітва.

9 верасня 1942 Створаны Беларускі штаб партызанскага руху (БШПР).

2 лютага 1943 Заснаваны медаль «Партызану Айчыннай вайны» 1-й і 2-й ступеней. Люты 1943 Сгвораны Палескі падпольны абком КП(б)Б. Сакавік 1943 Створаны Баранавіцкі падпольны абком КП(б)Б. Красавік 1943 Створаны Брэсцкі і Магілйўскі падпольныя абкомы КП(б)Б.

28 мая 1943 Створаны Вілейскі падпольны абком КП(б)Б. Ліпень 1943 Створаны Беластоцкі падпольны абком КП(б)Б. Створаны Брэсцкі абласны антыфашысцкі камітэт.

5 ліпеня — 23 жніўня 1943 Курская бітва 3 жніўня — верасень 1943 «Рэйкавая вайна» партызан Беларусі на чыг. камунікацыях ворага (першы этап).

19 верасня 1943 Пачата аперацыя «Канцэрт» на Беларусі (другі этап «рэйкавай вайны») 23 верасня 1943 Войскі 13-й арміі Цэнтральнага фронту вызвапілі першы раённы цэнтр Беларусі — гар. гіасёлак Камарын. Да 2 кастрычніка 1943 Войскі Бранскага і Цэнтральнага франтоў вызвалілі 6 раёнаў Беларусі: Клімавіцкі, Краснапольскі, Крычаўскі, Хоцімскі, Чэрыкаўскі, Камарынскі.

20 кастрычніка 1943 Цэнграпьны фронт пераўтвораны ў Беларускі фронт (камандуючы К.К.Ракасоўскі).

10—30 лістапада Гомельска-Рэчыцкая аперацыя.

26 лістапада 1943 Войскі Беларускага фронту вызвалілі першы абласны цэнтр Беларусі — Гомель.

13— 31 снежня 1943 Гарадоцкая аперацыя. Вызвалены Гарадок Віцебскай вобл.

8—20 студзеня 1944 Мазырска-Калінкавіцкая аперацыя; вызвалены Мазыр і Калінкавічы.

1 лютага 1944 Беларускі штаб партызанскага руху перабазіраваны з Масквы ў пас. Чонкі Гомельскай вобл.

21—24 лютага 1944 Рагачоўская аперацыя; вызвалены Рагачоў. Люты 1944 У выніку асенне-зімовага наступлення савецкіх войск вызвалены 36 раёнаў Беларусі.

21—24 сакавіка 1944 VI сесія Вярх. Савета БССР 1-га склікання ў Гомелі. Стварэнне Наркамата замежных спраў БССР.

19 чэрвеня 1944 Беларускія партызаны пачалі 3-і этап «рэйкавай вайны» на камунікацыях ворага.

23 чэрвеня — жнівень 1944 Беларуская аперацыя.

23—27 чэрвеня 1944 Віцебска-Аршанская аперацыя; вызвапены Віцебск і Орша; акружэнне і разгром віцебскай групоўкі ворага.

23— 24 чэрвеня 1944 Магілёўская аперацыя; вызвалены Магілёў.

24— 29 чэрвеня 1944 Бабруйская аперацыя; вьпвалены Бабруйск; акружэнне і разгром бабруйскай групоўкі ворага.

29 чэрвеня — 4 ліпеня 1944 Мінская і Полацкая аперацыі.

3 ліпеня 1944 Вызвалена сталіца Беларусі — г. Мінск.

3—11 ліпеня 1944 Акружэнне і разгром на ўсход ад Мінска групоўкі ням.-фаш. войск.

5—16 ліпеня 1944 Баранавіцка-Слонімская аперацыя; вызвалены Баранавічы і Слонім.

5—27 ліпеня 1944 Беластоцкая аперацыя.

16 ліпеня 1944 Мітынг працоўных Мінска і партызан з прадстаўнікамі Чырв. Арміі, парад партызан, прысвечаныя вызваленню ад ням.-фаш. захопнікаў.

17 ліпеня 1944 Войскі 3-га Беларускага фронту фарсіравалі р. Нёман.

18 ліненя 1944 Люблінска-Брэсцкая аперацыя; вызвалены Брэст. Поўнае вызваленне тэр. Беларусі.

9 жніўня 1944 У Мінску арганізаваны аўтазборачны завод (заснаванне Мінскага аўтамабільнага завода). Жнівень 1944 Пачалі выпуск прадукцыі: Мінскі станкабудаўнічы завод, Барысаўскі фанерна-запалкавы камбінат, шклозавод «Нёман». Да канца года на тэр. Беларусі адноўлены і пачалі даваць прадукцыю 3400 прамысловых прадпрыемстваў.

20 верасня 1944 На Беларусі ўтвораны новыя вобласці Бабруйская і Полацкая; Беластоцкая вобл. пераўтворана ў Гродзенскую, Вілейская — у Маладзечанскую.

7 лістапада Адкрыты Беларускі дзяржаўны музей гісторыі Вялікай Айчыннай вайны. Лістанад—снежань 1944 Аднавілі выпуск прадукцыі: завод «Гомсельмаш», ф-ка «Сцяг індустрыялізацыі» ў Віцебску.

1944 Адкрыты Гродзенскі педінстытут, Мазырскі настаўніцкі інстытут.

25 красавіка — 25 чэрвеня 1945 Канферэнцыя Аб’яднаных Нацый (у Сан-Францыска), у якой удзельнічалі СССР, УССР і БССР.

2 мая 1945 Сав. войскі ўзялі сталіцу Германіі — г. Берлін.

8 мая 1945 Падпісанне Акта аб безагаворачнай капітуляцыі германскіх узброеных сіл.

9 мая 1945 Дзень Перамогі над фаш. Германіяй.

3 чэрвеня Парад Перамогі 9 жніўня — 2 верасня 1945 Савецка-японская вайна. Разгром Квантунскай арміі Японіі ў Маньчжурыі і капітуляцыя Японіі.

16 жніўня 1945 Паводле савецка-польскага дагавора, 17 раёнаў Беластоцкай вобл. і 3 раёны Брэсцкай вобл. перададзены Польшчы.

22 верасня 1945 Указ Прэзідыума Вярх. Савета СССР аб узнагароджанні ЛКСМБ ордэнам Чырвонага Сцяга.

6 лістапада 1945 Пачата будаўніцгва Мінскага велазавода. Лістапад 1945 Аднавілі выпуск прадукцыі станкабудаўнічы завод імя Кірава ў Гомелі, цэлюлозна-папяровы камбінат «Герой працы» ў Добрушы.

22 снежня 1945 Заснаваны Бел. тэатральны інстытут у Мінску (з 1953 — тэатральна-мастацкі інстытут).

7 чэрвеня 1946 Пастанова СМ БССР аб арганізацыі Бел. тэатральнага аб’яднання. Верасень 1946 VIII сесія Вярх. Савета Беларусі 1-га склікання прыняла Закон аб 5-гадовым плане аднаўлення і развіцця нар. гаспадаркі Беларусі на 1946—1950.

1946 Пачата будаўніцгва Мінскага трактарнага завода. Ліпень 1947 Уведзена ў дзеянне 1-я чарга Мінскага тонкасуконнага камбіната. Кастрычнік 1947 На Мінскім аўтазаводзе выпушчаны першы беларускі аўтамабіль-самазвал МАЗ-205. Лістапад 1947 У эксплуатацыю здадзена 1-я чарга дыванова-плюшавага камбіната ў Віцебску, тонкасуконнага камбіната ў Гродне.

14 снежня 1947 Пастанова СМ СССР і ЦК ВКП(б) аб правядзенні грашовай рэформы і адмене картачнай сістэмы. Красавік 1948 У дзеянне ўведзены Мінскі гіпсавы завод. Май 1948 Пуск адноўленых фабрык штучнага шоўку ў Магілёве, панчошна-трыкатажнай у Віцебску.

5 чэрвеня 1948 Прысваенне ганаровага звання народнага артыста СССР Г.П.Глебаву.

1 кастрычніка 1948 Адкрыццё Мінскага педагагічнага інстытутазамежных моў.

I— 2 лістапада 1948 1-я Беларуская рэспубліканская канферэнцыя прафсаюзаў; выбранне Беларускага рэспубліканскага савета прафесійных саюзаў (Белсаўпрофа).

30 снежня 1948 Прысваенне ганаровага звання народных артыстаў СССР Б.В.Платонаву, П.С.Мапчанаву.

25 студзеня — 3 лютага 1949 Дэкада бел. літаратуры ў Маскве.

20—24 чэрвеня 1949 II з’езд пісьменнікаў Беларусі.

17 верасня 1950 Адкрыта рэспубліканская прамысловая выстаўка ў Мінску.

14 кастрычніка 1950 Заснаваны Брэсцкі педагагічны інсгытут.

1950 Выпуск першага беларускага трактара (гусенічнага КД-35) на Мінскім трактарным заводзе. Канец 1950 Гаспадарка Беларусі дасягнула даваеннага ўзроўню.

1 сакавіка 1951 У дзеянне ўведзены першы на Беларусі цукровы завод у Скідзелі. Кастрычнік 1951 Адкрыты Гродзенскі сельскагаспадарчы інстытут. Жнівень 1951 Выпуск першай прадукцыі Мінскім падшыпнікавым заводам.

19 верасня 1952 Пуск першай тралейбуснай лініі ў Мінску. Верасень 1952 Адкрышіё Мазырскага і Полацкага педагагічных інстытутаў.

1952 Беларускі дзяржаўны народны хор Беларусі пераведзены ў Мінск.

9 мая 1953 Выйшаў 1-ы нумар часопіса «Маладосць».

19 ліпеня 1953 У дзеянне ўведзена гідраэлектрастанцыя «Дружба народаў» на воз. Дрысвяты. Верасень 1953 Адкрыццй Бел. ін-та інжынераў чыг. транспарту ў Гомелі, Мінскага сувораўскага вучылішча.

15 кастрычніка 1953 Выпуск першага колавага трактара «Беларусь» Мінскім трактарным заводам.

21 снежня 1953 Прысваенне ганаровага звання народнага артыста СССР А.К.Ільінскаму. Сакавік 1954 Першая група моладзі з Беларусі накіравана ў Казахстан на асваенне цалінных зямель.

4 ліпеня 1954 У Мінску адкрыты манумент Перамогі 6 верасня 1954 Адкрыты Беларускі інстытут механізацыі сельскай гаспадаркі.

II— 21 лютага 1955 Дэкада беларускага мастацгва і літаратуры ў Маскве.

25 лютага 1955 Прысваенне ганаровага звання народных артыстаў СССР Л.І.Ржэцкай, У.І.Уладамірскаму, Я.К.Цікоцкаму, Р.Р.Шырме.

24 верасня 1955 Указам Прэзідыума Вярх. Савета БССР зацверджаны Дзярж. гімн БССР.

30 верасня — 10 кастрычніка 1955 Дэкада беларускай культуры ў Польшчы. Верасень 1955 У дзеянне ўведзена 1-я чарга Мінскага камвольнага камбіната.

16 лістапада 1955 У дзеянне ўведзена 1-я чарга Мінскага гадзіннікавага завода.

1 студзеня 1956 Першая перадача тэлевізійнага цэнтра ў Мінску.

17 студзеня 1956 Прысваенне ганаровага звання народнага артыста СССР М.Дз.Ворвулеву.

27 сакавіка 1956 Прысваенне ганаровага звання народнага пісьменніка БССР К.К.Крапіве.

9 красавіка 1956 У Мінску адкрыты Беларускі рэспубліканскі тэатр юнага гледача.

28 ліпеня 1956 Першым сакратаром ЦК КПБ выбраны К.Т.Мазураў (на гэтай пасадзе да 1965). Жнівень 1956 У дзеянне ўведзена 1-я чарга паліграфічнага камбіната ў Мінску.

8 лістапада 1956 Адкрыцце ў Брэсце Музея абароны Брэсцкай крэпасці.

30 чэрвеня — 2 ліпеня 1957 1-ы Усебеларускі фестываль моладзі Верасень 1957 Выпуск першага беларускага пракату на МагілСўскім металургічным заводзе.

4 кастрычніка 1957 Запуск у СССР першага ў свеце штучнага спадарожніка Зямлі.

ХРАНАЛОГІЯ

751

5 лістапада 1957 АдкрыццС ў Мінску Дзярж. мастацкага музея БССР.

8 лістапада 1957 У дзеянне ўведзены Мінскі завод аўтаматычных ліній.

9 жніўня 1958 Заснаваны Гродзенскі медыцынскі інстытут.

5 лістапада Выпуск першых аўгасамазвапаў на Беларускім аўтазаводзе ў Жодзіне.

22 снежня Указ Прэзідыума Вярх. Савета СССР аб узнагароджанні БССР ордэнам Леніна. Снежань 1958 — студзень 1959 Дэкада беларускага мастацгва, прысвечаная 40-годдзю БССР і КПБ.

1958 У дзеянне ўведзена Васілевіцкая ДРЭС. Створана Гомельская абласная студыя тэлебачання.

15 студзеня 1959 Усесаюзны перапіс насельніцтва: на Беларусі 8 054 648 чалавек.

5—6 сакавіка I з’езд журналістаў Беларусі.

1959 У Мінску заснаваны заводы: халадзільнікаў, эндакрынных прэпаратаў, матэматычных машын і інш.

30 кастрычніка 1960 Завершана будаўніцгва газаправода Дашава— Мінск.

1960 Выпуск першых ЭВМ «Мінск-1» на Мінскім заводзе электронных вылічапьных машын. Створана Віцебская абласная студыя тэлебачання.

11 студзеня 1961 На Салігорскім калійным камбінаце пачата здабыча калійнай солі.

12 красавіка 1961 Першы ў свеце арбітапьны касмічны палйт вакол Зямлі лйтчыка-касманаўта СССР Ю.А.Гагарына.

1 верасня 1961 Адкрыты Магілёўскі машынабудаўнічы інсггытут.

20—21 снежня 1961 Прыняцце Вярх. Саветам БССР закона «Аб ахове прыроды ў Беларускай ССР».

1961 Пуск першага энергаблока Бярозаўскай ДРЭС. Сгворана Брэсцкая абласная сгудыя тэлебачання.

20 красавіка 1962 Прысваенне ганаровых званняў народнага паэта Беларусі П.У.Броўку, народнага гіісьменніка Беларусі М.Ц.Лынькову.

22 мая 1962 Пуск Беларускага атамнага рэактара.

6 чэрвеня 1962 Заснавана Беларускае таварыства аховы прыроды.

18 жніўня 1962 Святкаванне 1100-годдзя Полацка.

15 лістапада 1962 I з’езд работнікаў кіно БССР — стварэнне Саюза кінематаграфістаў Беларусі. Май 1963 У дзеянне ўведзены Мінскі маторны завод.

25 чэрвеня 1963 Пуск першай тэхналагічнай лініі Полацкага нафтапералрацоўчага завода. Снежань 1963 Уведзены ў дзеянне: 1-я чарга 1-га Салігорскага камбіната (з 1971 Беларускі калійны камбінат «Беларуськалій»), Баранавіцкі баваўняны камбінат, Гродзенскі азотна-тукавы завод.

27 лютага 1964 У Мінску адкрыты радыётэхнійны інстытут. Жнівень 1964 Атрыманы першы прамысловы прыток нафты на Рэчыцкім радовішчы.

9—18 студзеня 1965 Дэкада рускага мастацгва на Беларусі.

13 студзеня 1965 У Барысаве пачала выпуск прадукцыі фармацэўтычная фабрыка. Сакавік 1965 Першым сакратаром ЦК КПБ выбраны П.М.Машэраў.

8 мая 1965 Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета СССР аб прысваенні Брэсцкай крэпасці звання «Крэпасць-герой».

24 чэрвеня 1965 У Віцебску адкрыты тэхналагічны інстытут лёгкай прамысловасці.

1965 Выпуск першай прадукцыі на Светлагорскім заводзе штучнага валакна.

14 студзеня 1966 Пуск 1-й чаргі Гомельскага суперфасфатнага завода.

25 сакавіка 1966 Пастанова СМ БССР аб адкрыцці ў г. Брэст інжынерна-будаўнічага інстытута.

17—26 красавіка 1966 Дэкада беларускай літаратуры і мастацгва ў Узбекістане.

3 снежня 1966 Указ Прэзідыума Вярх. Савета СССР аб узнагароджанні Мінска ордэнам Леніна.

Студзень 1973 Уведаена ў даеянне 1-я чарга Беларускага шыннага камбіната. Сакавік 1973 1-я рэспубліканская дэкада тэатральнага мастацгва 7 снежня 1966 На 1-м (усіаноўчым) з’ездзе Беларускага таварыства Беларусі. аховы помнікаў гісторыі і культуры заснавана Беларускае добраах14 мая 1973 Прысваенне ганаровага звання народнага паэта Беларувотнае таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры. сі П.Е.Панчанку.

1966 Выпуск першай прадукцыі на Брэсцкім электралямпавым завоI студзеня 1974 Адкрыты Наваполацкі політэхнічны інсгытут (з дае. Пачаўся рух электрапаяздоў на ўчастку Бел. чыгункі Мінск — 1993 Полацкі універсітэт). Мападзечна.

26 чэрвеня 1974 Указ Прэзідыума Вярх. Савета СССР аб прысваен1 лютага 1967 Указ Прэзідыума Вярх. Савета СССР аб узнагароні Мінску ганаровага звання «Горад-герой». джанні Мінскай вобл. ордэнам Леніна.

30 чэрвеня 1974 Адкрыцце мемарыяльнага комплексу «Прарыў» не8 лютага 1967 Указ Прэзідыума Вярх. Савета СССР аб узнагаропадалбку ад г.п. Ушачы Віцебскай вобл. джанні Віцебскай і Гомельскай абл. ордэнам Леніна.

II жніўня 1974 Адкрыцце помніка Ф.Скарыне ў Полацку.

25—26 мая 1967 Святкаванне 900-годдзя горада Мінска.

28 жніўня 1974 Указ Прэзідыума Вярх. Савета СССР аб узнагароЧэрвень 1967 У даеянне ўведзена Гродаенская бавоўнапрадаільная джанні г. Віцебска ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга. фабрыка.

29—31 жніўня 1974 Святкаванне 1000-годдая горада Віцебск.

1 ліпеня 1967 Святкаванне 900-годдая горада Орша. Верасень 1974 Завершана будаўніцгва Лукомскай ДРЭС і газапра8 ліпеня 1967 Указ Прэзідыума Вярх. Савета СССР аб узнагаровода Таржок — Мінск. джанні Магілёўскай вобл. ордэнам Леніна.

27 снежня 1974 Здадаена ў эксплуатацыю 1-я чарга Вілейска-Мін16 жніўня 1967 Указ Прэзідыума Вярх. Савета СССР аб узнагароскай воднай сістэмы. джанні Гродаенскай вобл. ордэнам Леніна.

1974 Адкрыты рэспубліканскі спартыўны комплекс «Раўбічы». Зас19 верасня 1968 Прысваенне ганаровага звання народных артыстаў наваны Беларускі фальклорна-харэаграфічны ансамбль «Харошкі». СССР І.І.Жыновічу, З.Ф.Стоме, Г.І.Цітовічу. Студзень 1975 31 кастрычніка 1968 Прысваенне ганаровых званняў народнага па- Увод у даеянне першых вытворчых магутнасцей на Мазырскім нафэта Беларусі А.А.Куляшову і М.Танку. таперапрацоўчым заводае.

18—24 снежня 1968 Дні бел. літаратуры і мастацтва ў Маскве.

8 мая На Мінскім аўтазаводае выпушчаны 500-тысячны аўтамабіль. Указ Прэзідыума Вярх. Савета СССР аб узнагароджанні Беларускай 5 мая 1975 Заснаваны Мінскі інстытут культуры (адкрыты 1.9.1975, ССР ордэнам Кастр. Рэвалюцыі. з 1993 Беларускі універсітэт культуры). Адкрыта Выстаўка дасягненняў нар. гаспадаркі Беларусі.

24 мая 1975 Летчыку-касманаўту Герою Сав. Саюза П.І.Клімуку 1968 Атрыманы першы поліэтылен на Полацкім хім. камбінаце і прысвоена званне двойчы Героя Савецкага Саюза. першы лаўсан на Магілйўскім камбінаце сінтэтычнага валакна.

26 чэрвеня 1975 Завершана выданне 12-томнай Беларускай савец1968 У даеянне ўведаена трыкатажная фабрыка на Пінскім камбінакай энцыклапедыі (10 яе актыўным стварапьнікам у 1976 прысуджаце верхняга трыкатажу. Створана Гродаенская абл. студыя тэлебана Дзяржаўная прэмія Беларусі). чання. Лістапад 1975 Адбылося музычнае свята-фестываль «Беларуская 14 сакавіка 1969 Адкрыццё Гомельскага даяржаўнага універсітэта. музычная восень» (з гэтага часу праводаіцца штогод).

5 ліпеня 1969 Адкрыццё мемарыяльнага комплексу Хатынь. Ад30 снежня 1975 Завершана электрыфікацыя ўчастка Бел. чыгункі крыцце Кургана Славы пад Мінскам. Мінск—Стоўбцы. Снежань 1969 Пуск 1-га энергаблока Лукомскай ДРЭС. Снежань 1975 Мінскі завод халадаільнікаў выпусціў 3-мільенны ха23 верасня 1970 Указ Прэзідыума Вярх. Савета СССР аб узнагаро- ладаільнік. У в. Жупраны (Ашмянскі раен) адкрыты Дом-музей і джанні ЛКСМБ ордэнам Леніна. помнік Францішку Багушэвічу.

4 снежня 1970 Указ Прэзідыума Вярх. Савета СССР аб узнагаро21 студзеня 1976 Уведаены ў даеянне Баранавіцкі завод аўтаматычджанні Гомеля ордэнам Працоўнага Чырвонага Сцяга. ных ліній.

15 студзеня 1970 Усесаюзны перапіс насельніцтва на Беларусі: 23 лютага 1976 Беларускі аўтазавод (г. Жодаіна) выпусціў 75-тонны 9 002 300 чалавек. самазвал.

23 снежня 1970 Указ Прэзідыума Вярх. Савета СССР аб узнагаро- 3 мая 1976 Уведаены ў даеянне Лунінецкі завод электрарухавікоў. джанні Мінскай вобл. ордэнам Леніна.

26 мая 1976 У Мінску ўстаноўлены мемарыяльны знак у гонар 1970 Пачата шматтомнае выданне бел. фальклору (да 2000 выдадзе- Т.Шаўчэнкі. на 50 тамоў; аданачана Дзярж. прэміяй Беларусі).

3 мая 1977 У Мінску пачата будаўніцгва метрапалітэна.

17 студзеня 1971 У Мінску адкрыты Дзярж. тэатр муз. камедыі Бе- Кастрычнік 1977 У в. Ляўкі (Аршанскі р-н) адкрыты філіял музея ларусі. Я.Купалы (з 1978 Купалаўскі мемарыяльны запаведнік «Ляўкі»), 3 сакавіка 1971 Прысваенне ганаровага звання народнага артыста 1 лістапада 1977 Драматургу А.Макаенку прысвоена званне народСССР У І.Дзядаюшку. нага пісьменніка Беларусі.

25 студзеня 1972 Мінск — 11-ы горад СССР з насельніцтвам больш 22 лістапада 1977 Пры БДУ заснаваны НДІ фізіка-хімічных праблем.

30 снежня 1977 Мінскае вытворчае аб’яднанне «Гарызонт» выпусціза 1 млн. чал. ла 10-мільённы каляровы тэлевізар.

7 ліпеня 1972 Адкрыцце помніка Я.Купалу ў Мінску.

19 ліпеня 1972 Прысваенне ганаровых званняў народнага пісьменні- Студзень 1978 Уведаена ў даеянне Слонімская камвольна-прадаільная фабрыка. ка Беларусі І.П.Шамякіну і І.П.Мележу. Ліпень 1972 Міжнародная сустрэча прыхільнікаў міру ў Мінску пад 24 лютага 1978 Народнаму мастаку Беларусі М.А.Савіцкаму прыдэвізам «Няхай ніколі не паўторыцца трагедыя Хатыні, Лідаіц, Ара- своена званне народнага мастака СССР; народнаму артысту Беларусі дура, Хірасімы, Сангмі». Пачата серыйная вытворчасць электрон- Р.І.Янкоўскаму — народнага артыста СССР.

14 красавіка 1978 Прынята новая Канстытуцыя Беларускай ССР ных вылічальных машын «ЕС-1020» на Брэсцкім электрамеханіч(даейнічапа да 1994). ным заводае. Красавік 1978 Уведаены ў даеянне Мінскі завод шампанскіх він.

3 лістапада 1972 Адкрыцце помніка Я.Коласу ў Мінску.

1 мая 1978 На базе Гродаенскага педінстытута створаны Гродаенскі 5 лістапада 1972 Выпушчаны мільенны трактар на Мінскім трактаруніверсітэт імя Я.Купалы. ным заводзе.

29 снежня 1972 Указ Прэзідыума Вярх. Савета СССР аб узнагаро- 14 ліпеня 1978 Вярхоўны Савет Беларускай ССР прыняў закон аб ахове і выкарыстанні помнікаў гісторыі і культуры. джанні БССР ордэнам Дружбы Народаў.

12 снежня 1978 У даеянне ўведаены Добрушскі фарфоравы завод.

1 студзеня 1973 Адкрыты Магілёўскі тэхналагічны інстытут.

752

ХРАНАЛОГІЯ

30 снежня 1978 Уведзена ў дзеянне 1-я чарга Жлобінскага завода штучнага футра.

1978 У г. Наваполацк заснаваны завод бялкова-вітамінных канцэнтратаў. Віцебскі тэлевізійны завод асвоіў вытворчасць каляровых тэлевізараў «Віцязь».

17 студзеня 1979 Усесаюзны перапіс насельніцтва: на Беларусі 9 560 000 чалавек.

21 красавіка 1979 У Мінску закладзены дэндралагічны парк (з 1992 парк «Дружбы»), 28 чэрвеня 1979 Заснавана Чырвоная кніга Беларусі — спіс рэдкіх і знікаючых відаў жывёл і раслін (кніга выдадзена ў 1981 выдавецтвам «Беларуская энцыклапедыя», перавыдадзена ў 1993).

12 снежня 1979 У пас. Раўбічы адкрыты Музей беларускага нар. мастацгва.

27 снежня 1979 Завершана электрыфікацыя чыгуначнага ўчастка Орша — Вязьма.

28 студзеня 1980 У АН Беларусі створаны Інстытут прыкладной фізікі. Студзень 1980 У Гомелі адкрыты кааператыўны інстытут.

2 ліпеня 1980 Завершана будаўніцгва адгалінавання газаправода Орша — Віцебск 10 ліпеня 1980 У Мінску заснаваны літаратурны музей Петруся Броўкі.

19 ліпеня — 3 жніўня 1980 На XXII Алімпійскіх гульнях у Маскве бел. спартсмёны заваявапі 34 медалі, у т.л. 15 залатых.

20—27 ліпеня 1980 У Мінску адбыўся групавы адборачны футбольны турнір XXII Алімпійскіх гульняў.

19 верасня 1980 Васілю Быкаву прысвоена званне народнага пісьменніка Беларусі. Кастрычнік 1980 У сувязі з трагічнай смерцю П.М.Машэрава 1-м сакратаром ЦК КПБ выбраны Ц.Я.КІсялёў (на гэтай пасадзе да 11.1.1983).

26 мая 1981 Герою Сав. Саюза У.В.Кавалёнку прысвоена званне двойчы Героя Савецкага Саюза.

13 красавіка 1981 Янку Брылю прысвоена званне народнага пісьменніка Беларусі.

18 красавіка 1981 У Брэсце пушчана 1-я тралейбусная лінія. Жнівень 1981 Брэсцкі завод газавай апаратуры выпусціў мільснную газавую пліту.

11 верасня 1981 У Гомелі адкрыты політэхнічны інстытут (з 1995 імя П.В.Сухога).

9 снежня 1981 У Мінску адкрыты помнік М.Багдановічу.

7 студзеня 1982 Завершана будаўніцгва газаправода Орша—Магілёў.

13 студзеня 1982 Мінскі падшыпнікавы завод выпусціў мільярдны падшыпнік.

2 сакавіка 1982 У Брэсце адкрыты археалагічны музей «Бярэсце».

11 сакавіка 1982 Завершана будаўніцгва Мазырскага нафтаперапрацоўчага завода.

2—4 ліпеня 1982 Святкаванне ІОО-годдзя з дня нараджэння Янкі Купалы.

2 снежня 1982 У Мазыры пачаў дзейнічаць завод кухоннай солі.

1983 У Магілёве пачаў выдаваць прадукцыю завод сельскагаспадарчага машынабудавання.

27 сакавіка 1984 Мінскі трактарны завод выпусціў 2-мільённы трактар.

30 чэрвеня 1984 Здадзена ў эксплуатацыю 1-я чарга Мінскага метрапалітэна (ад станцыі «Інстытут культуры» да станцыі «Маскоўская»), 1 ліпеня 1984 За прапаганду ідэй аховы прыроды выдавецтву «Беларуская энцыклапедыя» ўручаны Вялікі сярэбраны медаль Праграмы ААН па навакольным асяроддзі (ЮНЕП).

1984 Уведзены ў дзеянне Беларускі металургічны завод (г. Жлобін), Маладзечанскі завод парашковай металургіі.

24 жніўня 1985 У гар. пасёлку Радашковічы ўведзена ў дзеянне 1-я чарга керамічнага завода. Кастрычнік 1985 У Мінску заснаваны заапарк.

26 красавіка 1986 Аварыя на Чарнобыльскай атамнай электрастанцыі, у выніку якой многія раёны Гомельскай, Магілёўскай, часткова Брэсцкай і Мінскай абласцей забруджаны радыенуклідамі.

ХРАНАЛОГІЯ

753

1986 У г. Баранавічы ўведзены ў дзеянне станкабудаўнічы завод.

3 красавіка 1987 Музычны фестываль «ОДінская вясна» (з таго часу праводзіцца штогод).

27 мая 1987 Народнаму артысту Беларусі кампазітару І.М.Лучанку прысвоена званне народнага артыста СССР. Ліпень 1987 Заснаваны Дзяржаўны канцэртны аркестр Беларусі (кіраўнік М.Фінберг) 1987 У дзеянне ўведзены: Мінскі і Барысаўскі заводы буйнапанэльнага домабудавання, Полацкі і Браслаўскі малочныя заводы. Студзень 1988 Выйшлі першыя нумары часопісаў «Роднае слова», «Крыніца», «Беларуская мова і літаратура ў школе». Ліпень 1988 У Віцебску пабудаваны летні амфітэатр з самай вялікай у краіне сцэнай і залай на 5400 месцаў. Жнівень 1988 У Мазыры пачаўся рэгулярны трамвайны рух.

1988 Завершана выданне Збору помнікаў гісторыі і культуры Беларусі ў 8 тамах (адзначана Дзярж. прэміяй Беларусі 1990).

12 студзеня 1989 Усесаюзны перапіс насельніцтва: на Беларусі 10 200 200 чалавек.

28 сакавіка 1989 Міжнародны аэрапорт «Мінск-2» прыняў першых пасажыраў.

17 красавіка 1989 Мінскі аўтазавод выпусціў мільённы аўтамабіль.

1—2 ліпеня 1989 1-ы з’езд Беларускага экапагічнага саюза (Мінск). Люты 1990 1-ы з’езд сялянскага саюза Беларусі (са студзеня 1993 Беларускі саюз фермераў).

5 красавіка 1990 Вярхоўны Савет БССР абвясціў дзень 26 красавіка Днём Чарнобыльскай трагедыі.

24— 27 мая 1990 У Мінску адбылося Усесаюзнае свята славянскага пісьменства і славянскіх культур.

27 ліпеня 1990 Вярхоўны Савет Беларусі прыняў Дэкларацыю аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай ССР (25 жніўня 1991 гэтай дэкларацыі нададзены статус канстытуцыйнага закона). Жнівень 1990 У Гомелі адкрыты медыцынскі інстытут.

1—9 верасня 1990 Урачыстасці, прысвечаныя 500-годдзю з дня нараджэння Францыска Скарыны.

19 лістапада 1990 У Магілёве адкрыты мастацкі музей (з 1996 імя П.В.Масленікава).

30 снежня 1990 Здадзена ў эксплуатацыю 2-я лінія Мінскага метрапалітэна (ад станцыі «Трактарны завод» да станцыі «Пушкінская»), Студзень 1991 Падпісаны дагаворы аб узаемаадносінах паміж Беларуссю, Украінай і Казахстанам.

25— 27 мая 1991 1-ы Міжнародны кангрэс беларусістаў (Мінск).

25 жніўня 1991 Вярхоўны Савет Беларусі прыняў пакет рашэнняў: аб палітычнай незалежнасці і эканамічнай самастойнасці Беларусі, аб Дэпартызацыі органаў дзярж. улады і кіраўніцтва Беларусі, аб уласнасці КПБ; дзейнасць КПБ—КПСС на тэр. Беларусі прыпынена, памяшканні ЦК КПБ, абкомаў, райкомаў і інш. партыйных устаноў апячатаны, іх уласнасць нацыяналізавана.

19 верасня 1991 Вярхоўны Савет Беларусі прыняў рашэнне аб змене назвы Беларускай ССР на Рэспубліку Беларусь.

20 верасня 1991 Органы ваеннага кіраўніцтва ў Беларусі падпарадкаваны СМ Рэспублікі Беларусь. Кастрычнік 1991 Падпісаны дэкларацыі аб добрасуседскіх адносінах паміж Рэспублікай Беларусь і Рэспублікай Польшча (у Варшаве), паміж Рэспублікай Беларусь і Літоўскай Рэспублікай (у Мінску). Лістапад—снежань 1991 Падпісаны пагадненні аб прынцыпах гандлёва-эканамічнага супрацоўніцгва паміж Рэспублікай Беларусь і Рэспублікай Малдова, Рэспублікай Кыргызстан, Азербайджанскай Рэспублікай (усе ў Мінску), Расійскай Федэрацыяй (у Маскве), Латвійскай Рэспублікай (у Рызе).

3 снежня 1991 Кіраўнікі дзяржаў Рэспублікі Беларусь, Расійскай Федэрацыі і Украіны падпісалі пагадненне аб дэнансацыі дагавора пра стварэнне Саюза ССР ад 1922 і аб утварэнні Садружнасці Незалежных Дзяржаў (СНД; падпісана ў рэзідэнцыі Віскулі ў Белавежскай пушчы). Цэнтрам СНД выбраны г. Мінск. (Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь ратыфікаваў гэтае пагадненне 10.12.1991).

29 сакавіка 1996 Прэзідэнты Рэспублікі Беларусь, Казахстана, Кыргызстана і Расійскай Федэрацыі падпісалі пагадненне аб больш цесным эканамічным супрацоўніцтве.

21 снежня 1991 Незалежныя дзяржавы Азербайджан, Арменія, Рэс- 28 красавіка 1996 Выйшаў 1-ы том 18-томнай Беларускай энцыклапубліка Беларусь, Казахстан, Кыргызстан, Мапдова, Расійская Фепедыі. дэрацыя, Таджыкістан, Туркменістан, Узбекістан, Украіна падпісалі 24 лістапада 1996 Завершаны рэферэндум па пытаннях, унесеных Дэкларацыю аб утварэнні на роўных правах Садружнасці НезалежПрэзідэнтам Рэспублікі Беларусь (аб новай рэдакцыі Канстытуцыі ных Дзяржаў (СНД), якая не з’яўляецца ні дзяржавай, ні наддзяр1994 са зменамі і дапаўненнямі, аб пераносе Дня незалежнасці Рэсжаўнай структурай. публікі Беларусь на 3 ліпеня, аб куплі і продажы зямлі, аб смярот1991 Рэспубліку Беларусь прызналі 59 дзяржаў (у 1992 — яшчэ 48 ным пакаранні) і прапанаваных Вярхоўным Саветам Рэспублікі Бедаяржаў). ларусь (аб Канстытуцыі 1994, аб фінансаванні ўсіх органаў улады з 30 студзеня 1992 Рэспубліка Беларусь прынята ў члены Нарады па даярж. бюджэту і галосна, аб прамых выбарах кіраўніцтва мясцовых бяспецы і супрацоўніцгве. выканаўчых органаў). Большасць насельніцгва падтрымала прапано27 лютага 1992 Рэспубліка Беларусь падпісала Хельсінкскі заключвы Прэзідэпга. ны акт.

29 лістапада 1986 Спынены паўнамоцтвы Вярхоўнага Савета Рэс10 красавіка 1992 Рэспубліка Беларусь падпісала Парыжскую хар- публікі Беларусь; створаны Нацыянальны сход Рэспублікі Беларусь: тыю новай Еўропы. Палата прадстаўнікоў і Савет Рэспублікі. Верасень 1992 У Мінску адкрыта прадстаўніцгва ААН.

2 красавіка 1997 Падпісаны дагавор аб саюзе Рэспублікі Беларусь з 19 студзеня 1993 Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў закон Расійскай Федэрацыяй (у Маскве). «Аб раздаяржаўленні і прыватызацыі дзяржаўнай уласнасці». Чэрвень 1997 У Пружанах устаноўлены помнік Р.Р.Шырме.

4 лютага 1993 Рэспубліка Беларусь далучылася да Міжнароднага 4—5 ліпеня 1987 Урачыстасці, прысвечаныя 930-годдаю Мінска дагавора аб нераспаўсюджванні ядзернай зброі.

26—27 ліпеня 1997 2-і з’езд беларусаў свету (у Мінску).

28 красавіка 1993 На нарадае кіраўнікоў СНД (у Мінску) створаны 31 жніўня 1997 У г. Іванава ўстаноўлены помнік мастаку Н.Орду, у каардынацыйна-кансультатыўны камітэт як пастаянны орган СНД. г. Рэчыца — гісторыку М.В.Доўнар-Запольскаму.

8—10 ліпеня 1993 1-ы з’езд беларусаў свету (у Мінску). Снежань 1997 У Віцебску ўстаноўлены помнік мастаку М.Шагалу.

26 ліпеня 1993 На тэр. Беларусі зняты з абароту савецкія грашовыя 7 верасня 1998 Падпісаны мемарандум аб супрацоўніцгве Рэспублікі знакі і ўведзены новыя. Беларусь і ААН па пытаннях адукацыі, навукі і культуры (у Мінску).

13 лістапада 1993 Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў за10 снежня 1998 У двары-скверы Белдзяржуніверсітэта ўстаноўлены кон «Аб ахове гістарычна-культурнай спадчыны» (на ўліку і пад помнікі Францыску Скарыне і Міколу Гусоўскаму; пазней — Сымоахову ўзята 16,3 тыс. помнікаў гісторыі і культуры). ну Буднаму і Васілю Цяпінскаму.

2 сакавіка 1994 Вярхоўны Савет Рэспублікі Баларусь прагаласаваў 25 снежня 1998 Прэзідэнты Расійскай Федэрацыі і Рэспублікі Белаза прэзідэнцкую форму праўлення на Беларусі. русь падпісалі дагавор аб роўных правах грамадаян, аб роўных падыходах да суб’ектаў гаспадарання.

15 сакавіка 1994 Прынята Канстытуцыя незалежнай Рэспублікі Бе16—23 лютага 1999 Перапіс насельніцгва Рэспублікі Беларусь: на ларусь. Беларусі 10,2 мільбна чалавек. Сакавік 1994 3 тэр. Рэспублікі Беларусь пачалі выводаіць стратэгіч10 ліпеня 1999 У Мінску ўстаноўлены помнік А.С.Пушкіну. ныя ядаерныя сілы; вывад завершаны ў лістападае 1996.

26 красавіка 1994 Выбраны Кансгытуцыйны суд Рэспублікі Беларусь.

21 верасня 1999 Завершана пракладка 1-й чаргі газаправода Ямал— 20 мая 1994 У гар. пасвлку Тураў устаноўлены помнік Кірылу ТуЗах. Еўропа; на тэр. Беларусі пракладзена траса ў 506 км.

13 лістапада 1999 У Віцебску адкрыты лядовы палац. раўскаму.

25 мая 1994 Устаноўлена святкаванне Дня беларускага пісьменства і 8 снежня 1999 Прэзідэнты Расійскай Федэрацыі і Рэспублікі Беладруку (з гэтага часу шгогод праводаіцца ў першую нядаелю верасня). русь падпісалі дагавор аб стварэнні саюзнай даяржавы. Чэрвень 1994 Рэспубліку Беларусь прызналі 123 даяржавы, з 97 з іх Чэрвень 2000 Мінскі аўтамабільны завод выпусціў 1000-ы гарадскі устаноўлены дыпламатычныя адносіны. аўтобус.

23 ліпеня 1994 Выбары першага Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь.

10 ліпеня 2000 Помнік-мемарыял ахвярам халакоста ўстаноўлены ў 10 ліпеня 1994 На 2-м туры гапасавання Прэзідэнтам Рэспублікі Бе- Мінску — на т.зв. мемарыяле «Яма», дае ням. фашысты знішчалі ларусь выбраны А.Р.Лукашэнка (20.7.1994 Прэзідэцг прЫняў прысягу). вязняў Мінскага гета.

4—5 кастрычніка 1994 Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў Верасень 2000 На XXII Алімпійскіх гульнях (Аўстралія) спартсмезаконы «Аб палітычных партыях» і «Аб грамадскіх арганізацыях». ны Беларусі заваявалі 17 медалбў, у т.л. 3 залатыя. Лістапад 1994 Рэспубліка Беларусь далучылася да праграмы НАТО Кастрычнік 2000 У Полацку ўстаноўлены помнік Ефрасінні Полацкай. «Партнёрства даеля міру».

21 лютага 1995 Паміж Рэспублікай Беларусь і Расійскай ФедэрацыСнежань 2000 ЮНЕСКА у спіс помнікаў сусветнай спадчыны яй падпісаны пагадненні: аб супрацоўяіцтве ў галіне культуры, адуўключыла Мірскі замак. У Слуцку ўстаноўлены помнік княгіні кацыі і навукі; у галіне турызму; аб адаінстве кіравання мытнымі Соф’і Слуцкай. службамі; аб сумесных намаганнях у галіне аховы даярж. граніцы (у 31 мая — 1 ліпеня 2001 Кіраўнікі пяці даяржаў (Беларусь, КазахМінску). стан, Кыргызстан, Расія і Таджыкістан) на саміце ў Мінску прынялі 12 красавіка 1995 Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь прыняў За- ўстаноўчыя дакументы па стварэнні міжнароднай Еўразійскай экакон «Аб даяржаўных узнагародах Рэспублікі Беларусь», у т.л. аб уснамічнай супольнасці. танаўленні вышэйшага звання Герой Беларусі. Чэрвень 2001 Беларускі аўтамабільны завод (г. Жодаіна) пачаў вы14 мая 1995 Выбары ў Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь і рэфепускаць 200-тонныя самазвалы. рэндум па пытаннях мовы, новай сімволікі, эканамічнага збліжэння 30—31 жніўня 2001 Святкаванне 1000-годдая з часу заснавання ста3 Рас. Федарацыяй і права Прэзідэнта распускаць Вярхоўны Савет (усе ражытнага горада Друцка (Талачынскі р-н) і першага хрысціянскага вынесеныя на рэферэндум пытанні ўхвалены болыпасцю галасоў). храма на беларускай зямлі.

10 жніўня 1995 Рашэннем Кабінета Міністраў Рэспублікі Беларусь 1 верасня 2001 У Маладзечне ўстаноўлены помнік кампазітару створаны нацыянальны парк Браслаўскія азёры. М.К.Агінскаму.

20 лістапада 1995 У Оршы ўстаноўлены помнік У.Караткевічу.

9 верасня 2001 Прэзідэнтам Рэспублікі Беларусь выбраны А.Р.Лука1 студзеня 1996 ААН абвясціла 1996 годам Чарнобыльскай трагедыі. шэнка

754

ХРАНАЛОГІЯ

СУПРАЦОЎНІКІ ВЫДАВЕЦТВА «БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫ КЛАПВДЫ Я» ЯКІЯ ПРЫМАЛІ ЎДЗЕЛ У ПАДРЫХТОЎЦЫ I ВЫ ДАННІ 18-га ТОМА (кн. 2) БЕЛАРУСКАЙ ЭНЦЫ КЛАПВДЫ І

Г алоўн ая рэдакцы я

Галоўны рэдактар — Г.П.Пашкоў; намеснік галоўнага рэдактара Т.Я.Буракова; намеснік галоўнага рэдактара — адказны сакратар А.К.Фядосаў. Н авук ова-галін овы я і к ан тр о л ьн ы я рэдакцы і Р эд ак ц ы я гісторы і, ф іл асо ф іі, эк ан о м ікі і права

Заг. рэдакцыі — кандыдат гістарычных навук Л.У.Языковіч; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдат філасофскіх навук С.Ф.Дубянецкі, М.Г.Нікіцін, кандыдат гістарычных навук В.С.Пазднякоў, А.В.Скараход, В.А.Юшкевіч; навуковыя рэдактары Ю.Я.Гаева, В.В.Грынявецкі, Н.А.Дзянісава, М.І.Рэменіца. Р эд ак ц ы я л ітаратуры і м астац тва

Заг. рэдакцыі — Л.В.Календа; вядучыя навуковыя рэдактары Г.М.Малей, Т.Р.Мартыненка,. Т.В.Пешына, кандыдат філалагічных навук І.У.Саламевіч, А.В.Спрынчан; навуковыя рэдактары В.А.Войніч, П.В.Грынчанка, АЛ.Клімовіч, Н.В.Мароз, Т.С.Сівянок, ГЛ.Чэбан. Р эд ак ц ы я пры родазнаўчы х і д а к л а д н ы х навук

В.а. заг. рэдакцыі — кандыдат біялагічных навук А.М.Петрыкаў; вядучыя навуковыя рэдактары кандыдат фізіка-матэматычных навук А.І.Болсун, П.С.Габец, кандыдат біялагічных навук С.С.Ермакова, Т.І.Жукоўская, кандыдат біялагічных навук Л.В.Кірыленка, кандыдат гістарычных навук В.П.Кісель, Л.ВДоўчая, кандыдат геолага-мінералагічных навук Р.Р.Паўлавец, У.М.Сацута, Л.М.Шахлевіч; навуковыя рэдактары В.З.Анісовіч, А.АДабрыцкая, А.А.Дубовік, В.Л.Мароз, малодшы рэдактар С.М.Хаўстовіч.

рэдактары І.А.Грынь, Н.У.Кузьмянкова; вядучы навуковы рэдактар Г.Р.Шыкунова; навуковыя рэдактары В.М.Вераценнікава, Г.Т.Глушчанка, В.Ф.Надзененка; тэхнічныя рэдактары М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель; вядучы фотакарэспандэнт Г.М.Бажанкоў; фотакарэспандэнт А.ПЛрыбас; вядучы інжынер-праграміст С.А.Макаёнак; інжынеры-праграмісты С.В.Вераценнікава, АЛ.Шалканаўцава; аператары Р.У.Дзявочка, Н.М.Зубкевіч, Н.У.Мітраховіч, Т.М.Саленік, Н.А.Стасевіч; машыністкі Г.Л.Анісімава, Л.І.Шыбасва. В ы творчы аддзел

Заг. аддзела Ю.В.Шматкова.

—

Т.М.Грыцышын;

інжынер-тэхнолаг

Участак размнажальнай тэхнікі: Ф.А.Юркевіч. К а р эк т ар с к і аддзел

Заг. аадзела — В.М.Чудакова; ст. карэктары ЛА.Варабей, В.АКульбіцкая, В.МЛапцева; карэктар І.І.Касабуцкая. Н аву к о ва я біб л іятэка

Заг. бібліятэкі — Г.А.Краўчанка. Агульны аддзел

Заг. аддзела — Т-А.Кароткіна; інспектар КА.Каптурава. А ддзел бу х га л тар с ка га ўліку

Галоўны бухгалтар — В.І.Герыловіч; намеснік галоўнага бухгалтара Л.Я.Пілецкая; вядучыя бухгалтары В.А.Вайткевіч, І.М.Жылінская; бухгалтар І.В.Грыгор’ева. П л а н а в а -э к а н а м іч н а я група

Р эд ак ц ы я н авуковага і л іта р ату р н ага кан тролю

Заг. рэдакцыі — Ю.В.Бажэнаў; вядучыя навуковыя рэдактары Т.І.Нішт, М.В.Пятроўская, Е.П.Фешчанка, кандьшат гістарычных навук І.П.Хаўратовіч; навуковы рэдактар Т.У.Люковіч. Р эд ак ц ы я м астац к а-тэх н іч н ай падры хтоўкі вы данняў і каарды нацы і ўн утры вы давецкай дзейнасці

В.а. заг. рэдакцыі — М.У.Маркевіч; вядучыя мастацкія рэдактары У.М.Жук, І.В.Каранкевіч, Т.В.Шабунька; мастацкія

Эканаміст І.ААзаранка. А ддзел рэал ізац ы і і м аркеты нгу

Заг. аддзела — В.А.Рабкоў; вядучы маркетояаг А.М.Гарбаценкаў; маркетолагі В.Г.Слесарава, АЛ.Кудраўцава; спецыяліст М.Ф.Пачэпка, экспедытар І.В.Бурко. Г асп адарчы аддзел

Заг. аддзела — І.А.Шор.

ПРАДПРЫ ЕМ СТВЫ , ЯКІЯ ПРЫМАЛІ ЎДЗЕЛ У ВЫДАННІ «БЕЛАРУСКАЙ ЭНЦЫ КЛАПВДЫ І» Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Мінская фабрыка каляровага друку» Дырэктар — А.І.Аксёненка, намеснік дырэктара — А.В.Мазанік, начальнік планава-вытворчага аддзела — В.В.Чубарава, начальнік электронна-рэпрадукцыйнага цэнтра — В.А.Арлоўская, начальнік аддзела тэхнічнага кантролю — А.С.Аксёненка, начальнік аддзела паперы — Р.М.Шыпіла, начальнік друкарскага цэха — В.Д.Зайцаў, начальнік пераплётна-брашуровачнага цэха — Т.М.Сідарэнка.

Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Белкартаграфія» Камітэта па зямельных рэсурсах, геадэзіі і картаграфіі пры Савеце Міністраў Рэспублікі Беларусь Дырэктар — М.А.Верзун, галоўны інжынер — Л .А Л ук’яненка, намеснік дырэктара па вытворчасці — Л.П.Жукоўская, галоўны рэдактар — К.А.Цэйрэфман, вядучы тэхнічны рэдактар — В.І.Скосырава, начальнікі аддзелаў — Л.У.Кампанец, Г.А.Мацыеўская, рэдактары — Т.І.Варачкіна, Г.С.Малышава, Ю.М.Несцяроўская, Н.А.Рак, Л.У.Шклярэвіч, вядучыя картографы — І.Г.Плескачэўская, Н.В.Спірыдонава.

У 18-томнай «Беларускай Энцыклапедыі » змешчаны фотаматэрыялы: з архіва выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя», Беларускага дзяржаўнага архіва кінафотафонадакументаў, Беларускага дзяржаўнага архіва-музея літаратуры і мастацтва, Беларускага дзяржаўнага музея гісторыі рэлігіі, БелТА, Гродзенскага гісторыка-археалагічнага музея, Дзяржаўнага маладзёжнага тэатра эстрады Беларусі, Дома-музея А.Міцкевіча, Літаратурнага музея Я.Коласа, Літаратурнага музея Я.Купалы, Мінскага абласнога краязнаўчага музея, Мінскага абласнога тэатра лялек «Батлейка», Мінскага малога тэатра, Мінскага цырка, Музея гісторыі беларускай літаратуры, Музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, Музея гісторыі медыцыны, Музея гісторыі тэатральнай і музычнай культуры Беларусі, Музея старажытнабеларускай культуры, Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатра імя М.Горкага, Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатра імя Я.Коласа, Нацыянальнага акадэмічнага тэатра балета Рэспублікі Беларусь, Нацыянальнага акадэмічнага тэатра імя Я.Купалы, Нацыянальнага акадэмічнага тэатра оперы Рэспублікі Беларусь, Нацыянальнага музея гісторыі і культуры Беларусі, Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь, Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі, Нацыянальнай кінастудыі «Беларусьфільм», Новага драматычнага тэатра г. М інска, Выдавецкага інстытута навукі і энцыклапедый (Літва), Навуковага выдавецтва «Вялікая Расійская Энцыклапедыя», Нацыянальнага мастацкага музея Украіны і інш. У тамах змешчаны таксама геральдычныя матэрыялы А.К.Цітова, фотаздымкі М.В.Анішчанкі, Г.М.Бажанкова, Ю.В.Бажэнава, М.Р.Баразны, С.В.Гуткоўскай, А.П.Дрыбаса, В.І.Зайкоўскага, А.І.Зарубава, Ю.Ю.Захарынай, А.М.Козенкі, А.М.Кулагіна, В.Ф.Кушнера, З.Я.Мажэйкі, Н.Г.Мазурынай, А.А.Макаравай, Л.М.Македонскага, Г.А.Маслыкі, І.Дз.Назінай, Дз.А.Падбярэзскага, Г.А.Патаева, Я.Г.Патаевай, С.М.Плыткевіча, М.Ф.Раманюка, Я.М.Сахуты, А.А.Скарыны, С.А.Сергачова, І.М.Скварцовай, А.Ф.Фралова, В.У.Харчанкі, М.Л.Цыбульскага, ГЛ.Чэбан, Я.Ф.Шунейкі, А.В.Яроменкі, а таксама ілюстрацыйныя матэрыялы, прадастаўленыя вьшавецтву аўтарамі артыкулаў.

БЕЛАРУСКАЯ ЭНЦЫ КЛАПЕДЫЯ ТО М 18. Кн. 2

РЭСПУБЛІКА БЕЛАРУСЬ У томе змешчаны 558 ілюстрацый, у т.л. 17 партрэтаў, 67 карт

Э.Э.Жакевіча, А .М .Х ількевіч а І.А.Грынь, У.М.Жук, І.В.Каранкевіч, Н.У.Кузьмянкова, Т.В.Шабунька Тэхнічныя рэдактары: М.І.Грыневіч, Н.М.Шэвель Карэктары: Л.А.Варабей, І.І.Касабуцкая, В.А.Кульбіцкая, В.М.Лапцева, В.М.Чудакова Мастацкае афармленне

Мастацкія рэдактары:

Падпісана да друку 14.12.04. Фармат 84x108 '/іб. Гарнітура Таймс. Папера афсетная. Друк афсетны. Ум. друк. арк. 79,8. Ум. фарб.-адб. 320,04. Ул.-выд. арк. 122,1. Тыраж 10 000 экз. Заказ 295. Рэспубліканскае унітарнае прадпрыемства «Выдавецтва «Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі» Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь. ЛК № 02330/0056830 ад 02.03.2004. Рэспубліка Беларусь. 220072, Мінск, Акадэмічная, 15а. Надрукавана з арыгінала-макета на Рэспубліканскім унітарным прадпрыемстве «Мінская фабрыка каляровага друку». Рэспубліка Беларусь. 220024, Мінск, Каржанеўскага, 20.

Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 18. Кн. 2: Рэспубліка Б 43 Беларусь / Рэдкал.: Г.П.Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн 2004. - 760 с.: іл. І8В ^ 985-11-0295-4 (т. 18. Кн. 2) І8 В ^ 985-11-0310-1

УД К 03(476) ББК 92(4Бен)

Заўважаныя недакладнасці ў 18 томе кн. 2 БелЭн Старонка 1 Слупок правы 753 левы 754 левы 754 левы 754 левы 754 правы 754 правы 754

Радок 6 знізу 25 зверху 30 знізу 29 знізу 23 знізу 15 зверху 21 зверху

Надрукавана 3 снежня 1991 13 лістапада 1993 26 красавіка 1994 20 мая 1994 23 ліпеня 1994 29 лістапада 1986 4— 5 ліченя 1987

Тртба чытаць 8 снежня 1991 13 лістапада 1992 28 красавіка 1994 II мая 1993 23 чэрвеня 1994 27 лістапада 1996 4— 5 ліпеня 1997

Заўважаныя недакладнасці і памылкі друку ў 18 томе кн. 1 БелЭн

Старонка | Слупок 1 Радок 368

сярэдні

2 знізу

Надрукавана ГАНЧАРбНАК

Ігар Мікалаевіч

Трэба чытаць ГАНЧАРЙНАК

Ігар Іванавіч

І5В^ 985-11-0310-1