Casekrant2.809
12-08-2009
11:16
Pagina 1
NUMMER 2 • AUGUSTUS 2009 foto Chidi Onwuka
2
Fleur Kriegsman BUSINESSCASE
Jong, ondernemend en succesvol: hoe doen ze dat? Ze heeft al een bloeiende webwinkel, maar nu pas begint Fleur Kriegsman (17) met de studie fashion & management. Ondernemer/student Len Hulsbos (24) vloog met Richard Branson in diens privéjet naar de inauguratie van Obama. Heb vooral plezier in wat je doet, zeggen de twee hoogvliegers. “In mijn bedrijf ben ik met mode bezig. Dat is een hobby van me. Daardoor heb ik niet het gevoel dat ik aan het werk ben. Ik doe gewoon iets wat ik leuk vind!” aldus Fleur Kriegsman. Zij begon al op haar veertiende met de verkoop van modeaccessoires via internet. Haar webwinkel Hipvoordeheb.nl is een succes. Vorig jaar koos de Sprout
Fleur zelfs tot ‘meest veelbelovende ondernemer onder de 25’ en recentelijk was ze Quote’s ‘jongste business babe’. Nu gaat ze studeren aan de Hogeschool van Amsterdam. “Ik vind het belangrijk een opleiding te hebben, dat is een goede basis. Tegelijkertijd leer ik in de praktijk ook veel, dus dat is een ideale combinatie!” Om alles in haar drukke leven
te kunnen combineren, volgt Fleur cursussen snellezen en geheugentechnieken. “Ondernemen betekent voor mij beslist niet alleen winst maken”, zegt Len Hulsbos. “Het is een manier om samen met anderen iets te doen wat ik leuk vind en waar iedereen van kan profiteren.” Len heeft zijn studie International
Communication Management op een haartje na afgerond. Hij is onafhankelijk communicatieconcepten strategiedeveloper en bezig een grafisch designbureau op te zetten: Cradle of Design. People, planet, profit én pleasure: daar draait ondernemen om voor Len. Met internationaal topondernemer Richard Branson praatte hij hierover uitvoerig. Hoe dat zo? Toevallig kon hij op een congres waar Branson de hoofdgast was, een vraag stellen. Len vroeg de superondernemer brutaalweg of hij in zijn privévliegtuig mee mocht naar Washington. Tot zijn stomme verbazing stemde Branson in. “Ontzet-
Len Hulsbos
tend gaaf. We hebben het uitgebreid over corporate social responsability gehad. Zo’n privéjet is natuurlijk heel leuk, maar zelf hoef ik niet zo nodig zo rijk te worden. Belangrijker vind ik ondernemen met respect voor anderen en de natuur. Ik denk dat we daar uiteindelijk allemaal gelukkiger van worden.”
P2
P3
P4/5
P6/7
P8
Eerstejaars knallen meteen bij HvA
Pitches om je idee te verkopen bij UvA, Summerschool, HvA en AT5
Ondernemerschap studeren Waar en waarom?
Onder professoren
Masters ondernemerschap
Agenda
Ondernemerscafé 020
VU-studenten doen onderzoek Schoonmaakwoede
Interviews met de winnaars
Loopbaanadviseurs
10 geboden voor snelle starters
Casekrant2.809
12-08-2009
11:16
Pagina 2
2
NUMMER 2 • AUGUSTUS 2009
JONG GELEERD
Een andere kijk op je carrière fers uit.” Dit keuzevak is een mooi voorbeeld van een CASE praktijkonderwijsmodule: een stevige theoretische inleiding, veldwerk en praktijkaanbevelingen.
dersvergadering houden en lonen en belastingen betalen.” Het resultaat: winst maken, quitte draaien of failliet gaan.” De Stichting Jong Ondernemen houdt het toezicht op de opleiding en levert voor elke studentonderneming ex-CEO’s of – ondernemers als bedrijfsadviseur. HvA-docenten coachen de ‘studentondernemingen’.
Het is meteen vanaf dag één serious business in het project Studentondernemers. Eerstejaars van de vijf Engelstalige opleidingen aan de International Business School aan de HvA moeten meteen ‘in het echt’ zakendoen.
Een jaar om een bedrijf te laten slagen, lijkt heel wat, maar voor 2010 worden de teugels aangetrokken, zegt Van Buschbach. “Als ze in november nog geen zaken hebben gedaan, zijn ze gezakt. Er moet druk op de ketel zitten, anders ontdekken ze te laat dat ze moeten beginnen met handelen.”
“Er komt geen simulatie aan te pas,” aldus projectcoördinator Marion van Buschbach. “Alles is echt. We splitsen de klassen in tweeën en die groepen gaan na een paar weken nadenken meteen als een onderneming samenwerken. Alles moeten ze in praktijk brengen: van bedrijfsplan schrijven, startkapitaal verzamelen en aandelen uitgeven tot aandeelhou-
In 2008 draaiden er zo 52 eerstejaars bedrijven. Import is een favoriete bezigheid. “Dat is een goede leerschool, want er gaat ook vreselijk veel bij mis. Het liefst zien we natuurlijk dat studenten zelf iets verzinnen of maken. Behalve zelfgemaakt voedsel, wat niet mag van de overheid, raden we ze aan om niet te dure diensten te leveren en
Voor een breder carrièreperspectief kunnen studenten niet vroeg genoeg kennismaken met ondernemerschap, vinden ze bij de VU en de HvA. Het is voor praktisch elke studierichting een goed alternatief voor een baan in loondienst. En, je bepaalt het helemaal zelf.
Eerstejaars economie en bedrijfskunde op de VU kunnen er niet omheen: meteen in de introductieweek is er een flitsende, interactieve themabijeenkomst: ‘Ondernemen als alternatief ’. Een (bekende) ondernemer vertelt zijn successtory en een wetenschapper reageert daarop, uiteraard wetenschappelijk verantwoord. In het najaar krijgen ook de studenten sociale wetenschappen hun eigen ‘ondernemer-en-wetenschappershow’. Voorjaar 2010 zijn de bèta- en alfafaculteiten aan de beurt. Dit alles organiseert de VU samen met de studieverenigingen, vertelt Enno Masurel, hoogleraar duurzaam ondernemen. Hij is als directeur van het VU Center for Entrepeneurship verantwoordelijk voor het ondernemersonderwijs op de VU. Aan het einde van hun eerste jaar kunnen (bedrijfs)economiestudenten ook het keuzevak ‘Onderne-
mers en veiligheid’ volgen. Masurel: “Veiligheid is een breed en actueel maatschappelijk onderwerp. Je denkt meteen aan diefstal door klanten en gewapende overvallen, maar ook personeel steelt. En vandalisme en graffity leveren veel schade op. De studenten gaan na een degelijke theoretische voorbereiding in groepjes van drie in een bepaald winkelgebied ondernemers interviewen. De opdracht is om uiteindelijk praktische aanbevelingen te doen over hoe ondernemers hun eigen veiligheidsituatie kunnen beïnvloeden. Dat zit niet zozeer in camera’s en rolluiken, maar winst is vooral te behalen door samen te werken met allerlei partijen. Machtsblokken te vormen. De VU werkt voor dit vak samen met het Platform Criminaliteitsbeheersing AmsterdamAmstelland (PCA). Daar kunnen we echt iets voor gaan betekenen, want er komen heel mooie tabellen en consistente cij-
er geen veertigurige werkweek van te maken. Ze studeren immers.” Er zit namelijk ook een behoorlijke dosis theorie in het project. “Wij geven nog ouderwets theorieles, en nog veel ook,” lacht Van Buschbach, die zelf de training Internationaal onderhandelen geeft. “Dit project laat de studenten kennismaken met alle facetten van het zakendoen. We willen niet per se ondernemers van ze maken. Sommige studenten zeggen na dat jaar dat ze nu zeker weten dat ze niet willen ondernemen. Voor veel anderen is het juist een heel stimulerende ervaring.”
Colofon Dit is een uitgave van Centrum van Amsterdamse Scholen voor Entrepreneurship (CASE) Hoofdredacteur Erik Boer Productie, tekst, eindredactie Chris Bos, Peggy de Jongh, Erna van der Veen, Mario Verhoeven (Movement, Amsterdam) Fotografie Katrien Mulder, Chidi Onwuka Opmaak Dvada/Henk Droog Druk Dijkman, Diemen
BUSINESSCASE
Get Marvia! Arnoud Haverlag richtte in 2007 samen met twee vrienden Get Marvia op: een website waarop klanten eenvoudig en snel online printmaterialen zoals kaartjes of advertenties kunnen ontwerpen, beheren en versturen. Hoe verklaart hij hun succes?
Want inmiddels heeft Get Marvia grote klanten als de Telegraaf Media Groep. Arnoud: “Mensen vroegen mij continu om computeradvies. Ik besloot daar samen met een vriend geld voor te gaan vragen. Dat was ons eerste internetbedrijfje. We begonnen met advies geven en nu verkopen we software. Je start
eigenlijk nooit met je droomidee, beetje bij beetje rol je er vanzelf in. Een kwestie van kansen zien en pakken.” Welke tips kun je uit eigen ervaring geven? • Geloof in je idee, ook al zijn sommige personen sceptisch • Zet jezelf voor 100% in. Succes komt niet zomaar aanwaaien • Durf risico’s te nemen (investeer in je onderneming) • Wees geduldig, een onderneming starten heeft tijd nodig • Pak je kansen
BUSINESSCASE Schoonmaakwoede
Wees niet bang dat het fout gaat! “Wie mijn huis schoonmaakt? Dat doe ik zelf. Ik ben nog jong en bovendien houd ik zo voeling met wat ons personeel dagelijks doet.” Al drie jaar runt Roel Hellemons samen met compagnon Adriaan Moerman snelgroeier Schoonmaakwoede.
‘Tijdens onze studie zochten we een extra uitdaging. Ik doe rechten en Adriaan bedrijfskunde. We zijn
gaan kijken welke mogelijkheden er lagen binnen de dienstverlening aan particulieren. Dat staat in Nederland nog in de kinderschoenen. De schoonmaakbranche bleek de minste investeringen te vergen. We helpen particulieren en bedrijven aan huishoudelijke hulpen. Of we zorgen eenmalig voor een grote schoonmaak, bijvoorbeeld na een verbouwing. Dat loopt goed, we hebben inmiddels zestig perso-
neelsleden en een jaaromzet van 7,5 ton. En we willen absoluut nog verder groeien. Een minor ondernemen? Nee, volgens mij was die er in onze tijd nog niet, we zijn helemaal selfmade. Maar zo’n minor kan zeker iets bijdragen. Het helpt je denk ik om je bedrijfsplan te structureren, zodat je verder kunt kijken dan de waan van de dag. Wij zijn een beetje van hot naar her gegaan. We vonden
het lastig om nee te zeggen tegen vragen die eigenlijk niet onze corebusiness zijn. Een minor kan ook de drempel verlagen, want uiteindelijk is ondernemen een kwestie van durven. Wees niet bang dat het fout gaat, hoe erg is dat helemaal? Als je er niet al te veel geld in hebt gestoken, kun je er alleen maar van leren.”
Contact met CASE Centrum van Amsterdamse Scholen voor Entrepreneurship (CASE) Roetersstraat 11 – gebouw E, 2e verdieping, 1018 WB Amsterdam e-mail: case@uva.nl of op www.case-amsterdam.nl Deelnemers in CASE Universiteit van Amsterdam Hogeschool van Amsterdam Vrije Universiteit Hogeschool INHolland Amsterdam/Diemen Kamer van Koophandel Amsterdam Amsterdam Topstad, namens de Gemeente Amsterdam Stichting Kenniskring Amsterdam Jong MKB Nederland Partners van CASE KPMG Rabobank Amsterdam Jong Ondernemen New Venture Amsterdam Partners ABN AMRO Bank NV Boer & Croon Groep XSML Stichting Suikeroom EIM BV Studentondernemers Amsterdam SIFE UvA SIFE VU Top Talent Consultancy Spring Associates Nieuwe Helden Exact Online Talk&Do.tv
Ondernemer, Pionier, Netwerker? De studentenvereniging van CASE zoekt bestuursleden voor diverse functies. Belangstelling? Meer informatie en aanmelden www.case-amsterdam.nl
Casekrant2.809
12-08-2009
11:16
Pagina 3
NUMMER 2 • AUGUSTUS 2009
3
De winnende pitchers Binnen een halfjaar van ondernemingsplan tot product. Ga er maar aan staan! Dat was de opdracht in de minor ondernemerschap. In de pitches werden tientallen ‘bedrijven’ (zeg nooit: bedrijfje!) beoordeeld door zwaargewichten uit de zakenwereld. Die roemden de hoge kwaliteit.
Winnaar UvA: Clickup glazen Nooit meer geklungel met dienblaadjes of gemorst bier tijdens het feesten. Wel een lastig dilemma: accepteer je een mooi bod van een ondernemer of ga je zelf verder met je vondst? En hoe besluit je zoiets met z’n zessen?
“We begonnen met veel koffiedrinken en brainstormen. Eerst zochten we een slimme manier om veel glazen te transporteren, tot we ontdek-
ten dat je zonder drager kunt als je de glazen aan elkaar klikt,” zegt één van de zes, Paulien Gorter, vierdejaars Communicatiewetenschappen
en Hoofd Marketing & PR van Clickup Company. De uitwerking van dat idee scoorde. Niet alleen bij de jury van de minor, maar ook bij potentiële investeerders. “Iedereen wil met ons praten. “Het leuke van de minor ondernemen? Dat je een half jaar niet met je neus in de boeken zit, maar heel praktisch bezig bent.”
Aantrekkelijk bod Zoveel mogelijk zelf blijven doen of het idee verkopen, dat is nu de grote vraag. Paulien Gorter: “Als we alles van de hand doen, houdt onze betrokkenheid ermee op. En we heb-
ben toch een emotionele band met Clickup, dus we willen toch wel betrokken blijven bij de onderneming. Anderzijds studeren we allemaal nog en kozen we de minor puur om te leren hoe je een bedrijf opzet. Dus zo’n bod is wel aantrekkelijk.” En was het leerzaam? “Je moet echt in je product geloven, ook als je kritische vragen krijgt.” Maar hoe nu verder? “Ja, lastig. Het kost al veel moeite om met z’n zessen een afspraak te maken.”
Shortlist UvA-pitch • DEE-bag: ecologisch, eerlijk design | www.deebag.nl • Parkit: alles voor een urban picnick | www.gotstress.nl • LaidBag: zitzakverhuur • MooiDroog: modieuze regenjas | www.mooidroog.nl • Inconnu: T-shirt in blik | www.inconnu.nl • Publieksprijs voor DansPartners merchandise voor feesten | www.dans-partner.com
Winnaar HvA: Alles voor My Black Hair “Het valt niet mee om voor kroeshaar een goede kapper te vinden. Dat probleem zullen meer mensen hebben,” aldus Megisa Esseboom. Zij won met zus Aisha de hogeschoolpitch met My Black Hair, de internetsite die alles voor vrouwen met black hair bijeenbrengt.
“De behandeling van kroeshaar is ook nog eens heel duur,” zegt studentondernemer Megisa Esseboom.
“Je bent zo vijftig euro kwijt. Bovendien zijn glamourbladen met cosmetica-advertenties vooral ge-
richt op de Europese vrouw. Daar heb ik niks aan.” Een informatieve website zou uitkomst kunnen brengen. Maar het bleef in eerste instantie bij een idee. “Tot ik de minor ondernemen tegenkwam, die mijn zus Aisha en ik samen hebben gedaan.” In de minor schreven ze het businessplan. Met succes. Sinds mei is
de website actief. “We hebben een lijst met Black Hair-kapsalons. We ontwikkelen nu de membershipcard, waarmee je bij aangesloten kappers korting kunt krijgen. Verder schrijven we artikelen over haarverzorging en make-up waar je als niet-
Europese vrouw wél wat aan hebt.”
Eigen baas De minor was onmisbaar voor een goede start, vindt Megisa Esseboom. “Je hebt er echt veel aan. De docenten hebben allemaal ervaring met een eigen bedrijf en ook van onze medestudenten kregen we handige tips. Het leuke van ondernemen? Dat je je eigen tijd kunt indelen en kunt werken waar je wilt. Het enige wat we nodig hebben is een laptop!”
Shortlist HvA: • Mouw: laptopmode | www.mouwcollection.com • Mailfood: eten door de brievenbus | www.mailfood.nl • Pansalt: gezonder zout | www.pansalt.nl • Clicque Clacque: online pr-bureau Sophie op den Kamp • Happie Happie: gezonde schoollunch | www.happielunch.nl
Winnaar CASE-ABN AMRO Summerschool: Groene sites In de ABN-Summerschool lag de nadruk dit jaar op maatschappelijk verantwoord ondernemen. “Innovatief bezig zijn, gecombineerd met duurzaamheid.” De winnaars van de gedeelde tweede prijs sluiten daar mooi bij aan met hun site waar je ‘groene’ accommodaties kunt boeken.
Zestig Amsterdamse inzendingen waren er voor de jongste editie van de Summerschool. Daarvan mochten er 26 hun businessplan een week lang fijn slijpen. “Daar ben je
twaalf tot veertien uur per dag mee bezig. Heel intensief dus, maar daardoor leer je minstens zo veel als in drie maanden op de universiteit,” is de ervaring van Luuk Bosboom,
die samen met compagnon Emily Hordijk aan de wieg staat van www.boekgroen.nl
Internetmiljonairs Leerzaam waren met name het commentaar van hun medecursisten, de praktijkervaringen van ondernemers en de expertise van de deskundigen van de ABN. “Een valkuil is bijvoorbeeld dat je te optimistisch denkt. Je moet het finan-
cieel echt goed onderbouwen en een realistische strategie uitstippelen. En verder is het ook een kwestie van ervoor gaan, durf je droom te leven. Stop het niet weg zodat je geen spijt hebt als iemand een paar jaar later succes heeft met hetzelfde idee.” Vooral het belang van netwerken kan niet genoeg onderstreept worden. Luuk Bosboom: “De Summerschool levert je ook meteen veel contacten op. Eén van de eerste Ne-
Winnaar AT5 Elevator Pitch: Knuffeldier van eigen stof Acht studenten met een ondernemingsplan. Drie juryleden die hun sporen hebben verdiend in de echte wereld. Eén lift. Eén hoofdprijs. Dat is AT5 Elevator Pitch. HES-studente Melany Spoor presenteerde de Huxtable: een unieke teddybeer die staat voor een herinnering, periode of persoon uit je leven.
Melany droomde al langere tijd van haar eigen onderneming, zo was de keuze voor de minor ondernemerschap snel gemaakt. “Het idee voor
Huxtable is in een brainstormsessie tijdens de minor ontstaan. Door herinneringen aan vroeger kwamen we op het idee om een knuffelbeer
te maken. Vaak liggen onze kinderkleren, knuffels en zelfs de bekleding van de wieg nog op zolder. Deze dingen bewaar je omdat je er goede herinneringen aan hebt. Wij maken die herinneringen tastbaar door middel van een tijdloze teddybeer.”
Een echt bedrijf Hoewel het aanvankelijk een fictief
derlandse internetmiljonairs gaat ons misschien coachen. Dan hopen we flink wat knopen door te hakken, zodat we echt aan de slag kunnen.”
bedrijf was, kregen Melany en Saskia Aandewiel steeds meer ambities en plannen. “Huxtable is sinds januari 2009 een officieel bedrijf ”, vertelt Melany. “We geloven in ons concept en daarom leek het ons leuk om mee te doen aan de AT5 Elevator Pitch. Het winnen van de pitch heeft ons goed gedaan. Door het winnen zijn we erg gemotiveerd om van Huxtable een succes te maken. Nu moeten we Huxtable meer bekendheid geven. Onze website www.huxtable.nl is nu online, een goede stap in de juiste richting.”
Casekrant2.809
12-08-2009
11:16
Pagina 4
4
NUMMER 2 • AUGUSTUS 2009
Ondernemerschap stu UvA Frontpage, google, e-bay en ‘Nantucket Nectars’, dat zijn vier van de zeven spraakmakende businesscases die aandacht krijgen in de minor entrepreneurship. “Met een goed idee je geld verdienen, dat geeft heel veel energie.” “De minor staat open voor alle studenten van de UvA,” zegt Roel van der Voort. Hij coördineert de minor en verzorgt ook de collegeserie ‘cases in entrepreneurship. Van der Voort: “Het idee van de cases als leermethode hebben we overgenomen van Harvard Business School. Daar ben ik een paar keer geweest om met deze methode vertrouwd te raken. Er zitten steeds allerlei dilemma’s in, waarover de studenten ook een beslissing moeten nemen.”
die hun bedrijfje uiteindelijk voor zestig miljoen dollar verkopen.” De collegereeks rond de cases is één van de twee verplichte modules van de minor. Tijdens de andere gaan de studenten in groepjes van vijf zelf een eigen bedrijf opzetten. “Behalve van mij krijgen ze daarbij hulp van een accountant van KPMG en een businesscoach van Rabobank, die gewend zijn om starters te begeleiden.” Steeds meer studenten zien wel brood in een eigen bedrijf, aldus Van der Voort. “Die hebben niet zo’n zin om zich te voegen in een ‘corporate culture’, maar willen hun eigen werk en werkomgeving scheppen.” Dat vraagt om kennis en de juiste instelling. Van der Voort: “Die leer je deels tijdens de minor. Een aantal studenten kiest vervolgens ook voor het ondernemerschap. Anderen houden het in hun achterhoofd tot na hun master, en voor weer anderen is het een nuttige ervaring op grond waarvan ze besluiten om geen ondernemer te worden.” Wat maakt iemand tot een goede entrepreneur? “Je moet risico’s durven nemen, niet altijd vastigheid zoeken. Daarnaast moet je kunnen delen en anderen ook hun credits gunnen. En je moet anderen kunnen inspireren.”
Met name het verhaal van Nantucket Nectars spreekt tot de verbeelding. “Twee studenten die een nieuw lifestyledrankje bedenken en
Pitch event UvA
Pitch event HvA
HvA “Er liggen gigantisch veel kansen voor ondernemers. Mede dankzij CASE kunnen ook studenten die kansen grijpen. In het hbo en op de universiteit zou het vak ondernemen eigenlijk even vanzelfsprekend moeten zijn als Engels op de middelbare school.” Dat vindt Alex van Heeswijk, die aan de HvA studentbedrijfjes coacht. Verder is hij docent in de minor Ondernemen. Die ontwik-
keling is al in gang gezet . “Sinds we er in 2002 voorzichtig mee zijn begonnen is ondernemen als studieonderdeel al een stuk breder ge-
INHolland “Veel studentondernemers zijn een beetje eigenwijs, in de goede zin van het woord: gedreven. Vergelijk het met een zonvakantie. Blijf je twee weken bakken op het strand, of ga je er ook op uit om contacten te leggen? Die laatste houding kun je stimuleren, onder andere door bepaalde vaardigheden te trainen. Dat doen we dus.” Ook de Hogeschool INHolland biedt een minor ondernemerschap.
“Twintig weken kennismaken met ondernemerschap voor met name de niet-economische studen-
trokken, zodat je nu eigenlijk binnen alle opleidingen kunt afstuderen op je eigen bedrijf.” Heel wat studenten trekt uiteindelijk zelf ook de stoute schoenen aan. Succesvolle voorbeelden? “Iemand die een website runt voor het vergelijken van contactlenzen, iemand die ICT levert die is toegesneden op hockeyvereniging. En niet te vergeten PCSNEL, inmiddels een grote jongen op ICT-gebied.” En het mooie van ondernemer zijn? “Dat je zelf verantwoordelijk bent voor je inkomen. Dat je niet hoeft te wachten tot de 23-ste van de maand, maar dat je met een mooi contract terugkomt van een klant en jezelf trakteert op een lekker biertje.”
ten,”vertelt Erik Hendriks, docent small business en retailmanagement. “Met als thema ‘Amsterdams Ondernemen’. Succes is niet gegarandeerd, maar zeker niet uitgesloten. “Een student die vijf jaar geleden afzwaaide, belde me een jaar later bij z’n eerste Amerikaanse deal, na twee jaar met z’n eerste miljoenenorder en weer een jaar later over z’n eerste miljard. Hij doet in waterzuiveringproducten. Een hele goede netwerker.” Ondernemen is niet alleen een keuze voor het soort broodwinning, maar ook voor een levensstijl, stelt Hendriks. “Vergelijk het met sporters. Het begint met talent, maar als je er je beroep van wilt maken, komen er ook heel andere dingen bij kijken. De bereidheid
Casekrant2.809
12-08-2009
11:16
Pagina 5
NUMMER 2 • AUGUSTUS 2009
5
uderen in Amsterdam! om dagelijks te trainen, om je sociale leven erop in te richten, zeker vlak voor belangrijke wedstrijden. Voor ondernemers geldt iets verge-
lijkbaars. Het is geen negen-tot-vijfbaan, je bent altijd op zoek naar kansen en mogelijkheden.”
VU
Agenda 5 oktober: Ondernemerscafé 020 met Mark de Vries, CEO Hyves 16 november: workshop Ondernemen iets voor jou? 19 november: Celebrate Entrepreneurship (i.s.m. Ondernemerscafé 020 en New Venture)
“Je hoeft geen eigen bedrijf te hebben om ondernemer te zijn. Het gaat om het zien en benutten van kansen. Soms lukt dat juist beter binnen bestaande bedrijven of instellingen. Ik voel me zelf ook wel ondernemer, bijvoorbeeld vanwege het opzetten van onze minor Ondernemerschap.” De minor Ondernemerschap is op de VU in 2008 voor het eerst aangeboden en de studenten waren enthousiast. “Dat komt onder andere door de voortdurende combinatie van theorie en praktijkverhalen. Neem bijvoorbeeld het onderdeel Ondernemerschap en netwerken. De sociaalnetwerktheorie is mo-
menteel een zeer dominante benadering van ondernemerschap. We hebben eerst die theorie behandeld, daarna kwam er een gastspreker met een eigen adviesbureau op dat gebied. Vervolgens heb ik een college gegeven rond de vraag: hoe méét je nou zo’n netwerk. En inmiddels zijn de studenten eropuit gegaan om voor een ondernemer een netwerkanalyse te maken. Hun bevindingen rapporteren ze straks weer aan diezelfde ondernemers. Zoiets maakt het spannend.” De minor aan de VU is geen spoedcursus ‘van bachelor tot miljonair’. Ingrid Wakkee: “Het is een onderdeel van een academische opleiding. Ons gaat het om het herkennen en exploiteren van kansen, ongeacht de organisatievorm. Daarin verschilt onze aanpak van de minor aan de UvA, waar het opzetten van een eigen bedrijf veel meer aandacht krijgt. Via CASE hebben we onze programma’s trouwens ook onderling afgestemd.” Vanwege dat brede profiel is de VUminor ook interessant voor studenten die later in de ondernemerschapsindustrie willen werken. Ingrid Wakkee: “Bijvoorbeeld als adviseur voor het MKB, beleidsmaker, wetenschapper, of fondsenwerver. “
7 december: Ondernemerscafé 020 2010 Vanaf februari weer elke maand Ondernemerscafé 020 25 mei: workshop Ondernemerschap maak er werk van Mei: Breaking Out 2010 (netwerkevent voor jonge ondernemers) Juli : Summerschool Ondernemen Meer informatie of aanmelden via www.case-amsterdam.nl
Contactgegevens Minor Ondernemen Universiteit van Amsterdam Coordinator: Roel van der Voort Meer informatie? www.ace-uva.nl
Minor Ondernemen Hogeschool van Amsterdam Coordinator: Martin Haring www.ondernemerschaphva.nl
Masterspecialisatie Vrije Universiteit Coordinator: dr. Karen Verduyn www.feweb.vu.nl/vucfe
Minor Ondernemen Vrije Universiteit Coordinator: dr. Ingrid Wakkee www.feweb.vu.nl/vucfe of www.fsw.vu.nl/nl/opleidingen/minoren
Minor Ondernemen Hogeschool INHolland/ Amsterdam Coordinator: John van Latum www.inholland.nl/amsterdam
Masterspecialisatie Universiteit van Amsterdam Coordinator: Tsvi Vinning www.ace-uva.nl
Summerschool Ondernemen Coordinator: Arnoud jullens www.feweb.vu.nl/vucfe
Ondernemerscafé 020 Coordinator: Marie-Claire van Hessen www.case-amsterdam.nl
foto’s Chidi Onwuka
Casekrant2.809
12-08-2009
11:16
Pagina 6
6
NUMMER 2 • AUGUSTUS 2009
ONDER PROFESSOREN OPINIE
Hooggeleerden hebben het ondernemerschap op de universitaire agenda gezet. Wat zijn hun ideeën over ondernemen voor academici?
Innovatie heeft vele gezichten
Lessen in ondernemen
In tijden van crises klinkt de roep om innovatie en innovatieve ondernemers luider dan ooit. Initiatieven om ondernemers te prikkelen tot innovatie zijn er genoeg, maar niet alle kansen worden benut.
foto Katrien Mulder
“Dat hoger onderwijs een positieve invloed heeft op prestaties van ondernemers, staat vast. We weten alleen niet hoe dat er precies uit moet zien om optimaal resultaat te halen”, aldus Van Praag. Wil ondernemersonderwijs echt effectief zijn, zegt de hoogleraar, dan moet het de competenties verbeteren die nodig zijn om te ondernemen, zoals creativiteit, marktgerichtheid en proactiviteit. Uit een studie die zij eerder deed, blijkt echter dat dit géén vanzelfsprekend effect is van huidige lesprogramma’s. Ook leiden die niet vanzelf tot een positievere houding ten opzichte van het ondernemen. “Dat betekent niet dat we die programma’s in de prullenbak kunnen gooien. Maar we willen nu wél weten aan welke knoppen je moet draaien om tot goed ondernemersonderwijs te komen.”
Innovatie heeft vele gezichten. Onderzoek heeft geleerd dat ondernemingen in het midden- en kleinbedrijf (MKB) sterk zijn in praktijkgerichte innovaties en in het bedienen van niches in de markt. Grote ondernemingen zijn juist sterk in fundamenteel onderzoek. Daar zijn het werknemers die de innovatiekar trekken, terwijl in het MKB werknemers en ondernemers de innovatiekar trekken. Dit geldt voor de publieke en private sector. ‘Ondernemerschap’ gaat verder dan ‘ondernemers’: het heeft alles met gedrag te maken, niet alleen van ondernemers, maar ook van werknemers. Ondernemerschap betekent het ontdekken en benutten van kansen om maatschappelijke waarde te creëren. Dat kan financiële winst zijn, maar ook een ziekenhuis dat met een krimpend budget meer mensen gaat helpen, omdat men slimmer te werk gaat of gebruikmaakt van nieuwe technologieën. Het kan ook gaan om het recyclen van producten, om zo ecologische schade te beperken.
Teams De samenstelling van de teams waarin studenten werken, is mogelijk één van die ‘knoppen’. “Het afgelopen jaar hebben we een experiment gedaan op de Hogeschool van Amsterdam. Zonder dat de studenten het zelf wisten, hebben we ze ingedeeld in groepen die meer of minder gemixt waren wat betreft geslacht en nationaliteit. Zorgt meer diversiteit voor betere resultaten? Leidt het tot een versterking van de ondernemerscompetenties? En hoe zien de groepsprocessen eruit die daarbij een rol spelen? Dat zijn vragen die wij beantwoord willen zien. Het is toeval, maar dit onderzoek haakt leuk aan bij de actuele discussie over de ‘wittemannencultuur’ aan de top van het bankwezen.” De eerste resultaten zijn het eind van het jaar bekend.
BizWorld Nog een mooie samenloop van omstandigheden: volgend schooljaar gaat op zo’n honderd Amsterdamse basisscholen het project BizWorld draaien. Dit is een van oorsprong Amerikaanse lesmethode waarbij kinderen uit groep 8 ‘be-
Die broodnodige Innovatie komt echter niet als manna uit de hemel vallen. Inspiratie en rolmodellen zijn belangrijk. Daarom moet het onderwijs er uitgebreid op ingaan. Niet alleen voor studenten economie en bedrijfskunde, maar voor bijvoorbeeld studenten geneeskunde en techniek. Als we studenten zien als toekomstige ondernemers, dan is het zinvol dat zij les krijgen van huidige ondernemers, die met praktijkverhalen vertellen over geslaagde en mislukte innovaties. Elke zichzelf respecterende universiteit en hogeschool haalt wel eens een ondernemer voor de klas voor een gastcollege, maar het wordt tijd dat dit op een structurele manier gebeurt. Uiteraard blijft de instelling c.q. de docent eindverantwoordelijk voor de kwaliteit van het onderwijs, en voor het gastcollege.
drijfje spelen’ en zo kennismaken met ondernemen. “Ook het effect van deze lessen gaan we bestuderen. We vergelijken de groepen die het programma hebben gevolgd met groepen die dat niet hebben gedaan. Daarnaast kijken we naar het effect van de teamsamenstelling en van verschillende vormen van beloning, zoals echt geld en nepgeld. Het is vervolgens leuk om de twee onderzoeken naast elkaar te leggen. Want een interessante vraag is bij welke leeftijdscategorie ondernemersonderwijs nu het meest effectief is.” Verder zal Van Praag een onderzoek starten naar de rol van net-
werken in het ondernemersonderwijs. Van Praag hamert op het belang van goed, wetenschappelijk onderzoek. ‘We geven veel geld uit aan ondernemerschapsonderwijs. Dan moet dat wel effectief zijn. Een goede indicatie hiervoor is de verbetering van de ondernemerscompetenties, al zien we natuurlijk uiteindelijk pas over een aantal jaren of het onderwijs echt heeft geleid tot succesvolle ondernemers!”
Recentelijk spraken, belden en e-mailden wij met 25 deskundigen (ondernemers, beleidsmakers, politici en onderwijskundigen) over samenwerking tussen kennisinstellingen en bedrijfsleven, om te komen tot meer innovatie. Om tot meer innovatie te komen pleitten zij voor het uitlenen van ondernemers aan kennisinstellingen, voor gastcolleges of voor coaching. De Vereniging van Samenwerkende Nederlandse Universiteiten (VSNU) stelde onlangs voor om met werkloosheid bedreigde specialisten uit het bedrijfsleven tijdelijk aan te stellen op universiteiten. Waarom zouden MKB- en andere ondernemers die te kampen hebben met dalende omzet hiervoor niet in aanmerking mogen komen? Enno Masurel (hoogleraar duurzaam ondernemen en directeur van het VU Center for Entrepreneurship van de Vrije Universiteit te Amsterdam) m.m.v. David Langenkamp (student aan de Universiteit Twente).
foto Nationale Beeldbank
Hoe effectief is het ondernemerschapsonderwijs? Eerlijk gezegd we weten dat niet. “Het is raar, maar er is niet eerder goed onderzoek naar gedaan”, zegt Mirjam van Praag, wetenschappelijk directeur bij CASE. Dat gebeurt nu voor het eerst.
Dat geldt ook voor de publieke sector. Het Elkerliek Ziekenhuis uit Helmond vroeg in een advertentie zelfs om een ‘innovator’. Opdracht: nieuwe zorgconcepten initiëren voor meer private initiatieven en zorgverlening buiten het ziekenhuis. Een logische gedachtegang: privatisering moet leiden tot meer marktgerichtheid van instellingen. En binnen marktgerichtheid spelen innovatie en ondernemerschap een belangrijke rol.
Casekrant2.809
12-08-2009
11:16
Pagina 7
NUMMER 2 • AUGUSTUS 2009
7
Ondernemerscafé 020, hét Amsterdamse studentondernemersnetwerk Ondernemers zijn Einzelgänger die altijd met hun eigen plannen bezig zijn. Leren doen ze vooral van elkaar, al netwerkend en onderzoekend. Daarom brengt CASE samen met de studieverenigingen ondernemers en ondernemende studenten graag bij elkaar. Het maandelijkse Ondernemerscafé 020 is daar sinds een halfjaar een goede plek voor. Ook komen er veel jonge ondernemers die hier graag netwerken.
Van 17.00-19.00 vertelt een ondernemer over zijn of haar ervaringen, de succes- en faalfactoren. Daarna: vragen stellen en discussiëren. Borrel na afloop, tot sluitingstijd. In januari, bij de start van het Ondernemerscafé waren er meteen 200 studenten. Gast was Henk Keilman, bekend ondernemer en investeerder. Hij gaf zijn visie op ondernemerschap en vertelde openhartig over zijn ervaringen. Keilman heeft nog steeds contact met een aantal student-ondernemers.
Loopbaanadviescentra
5 Oktober is er weer een Ondernemerscafé 020, dit keer met Mark de Vries,de CEO van Hyves. Niet alleen interessant voor media-studenten! Alle studenten van de Amsterdamse hogescholen en universiteiten en geintereseerde ondernemers zijn welkom. Toegang gratis. Zie www.case-amsterdam.nl voor de agenda.
De loopbaanadviseurs van UvA en VU krijgen vooral nog twijfelende studenten op het spreekuur. Studenten met ondernemersaspiraties zien ze weinig. Toch kun je ook bij hen terecht met die vragen.
Think big, start small Studenten met ondernemersaspiraties zijn van harte welkom bij loopbaanadviseur Hanna Janssen van het Centrum voor Studie en Loopbaan van de VU. “Wij helpen ze graag verder.”Toch krijgt ze weinig aankomende ondernemers over de vloer. Hoe komt dat? foto Katrien Mulder
“Studenten die een bedrijfje willen starten, weten al wat ze willen. Die gaan niet zo snel naar een loopbaanadviseur”, meent Hanna Janssen. “Hier komen vooral studenten die twijfelen over hun studiekeuze of die advies willen over hun cv of sollicitatiebrief.” De loopbaanadviseurs praten met studenten, nemen tests af en organiseren cursussen en workshops. “Dan wijzen wij ook op de mogelijkheid een eigen bedrijf te beginnen.” Jaarlijks houden zij een themamiddag over ondernemerschap voor geïnteresseerden. Maar het ondernemerschap is niet voor iedereen weggelegd, denkt de loopbaanadviseur. “Je moet er geschikt voor zijn.”
Rijk worden Naast haar baan bij de VU is Janssen ook ondernemer; ze heeft een eigen coachingsbedrijf: Focus. Janssen: “Vrijheid en snel rijk worden. Dat hebben sommige jongeren voor ogen als ze denken aan een eigen bedrijf. Maar voor het gros is het buffelen, vooral in het begin. Ik
denk dat jongeren wiens ouders een eigen zaak hebben, daar voordeel van hebben. Dan weet je beter wat er allemaal bij komt kijken. En raak je minder snel ontmoedigd als het tegenzit.”
Think big Haar gouden tip? “Think big and start small. Heeft mijn collega bedacht hoor, maar ik vind het wel een mooie.” Dat er binnen het universitair onderwijs meer aandacht komt voor ondernemerschap is prima, vindt Janssen. “Ik pleit sowieso voor meer samenwerking tussen bedrijfsleven en universiteit. In Amerika is het bedrijfsleven geïntegreerd in de campus. Hier begint dat een klein beetje te komen. De VU werkt nu samen met project Zuidas om studenten en bedrijven met elkaar te laten kennismaken. Dat zou veel meer moeten gebeuren.”
Geloof in je potentie en doe onderzoek! “Ondernemerskwaliteiten zijn tegenwoordig binnen elke loopbaan onmisbaar. Banen voor het leven bestaan niet meer”, zegt loopbaanadviseur Femmy Wolthuis van het Loopbaan Advies Centrum van de Universiteit van Amsterdam. “Een ondernemende houding wordt in onze netwerkmaatschappij steeds belangrijker,” zegt Femmy Wolthuis. “Dat geldt voor iedereen. Of je nu daadwerkelijk ondernemer wordt of binnen een organisatie gaat werken, je moet je eigen wensen en ideeën kunnen vormgeven, initiatieven ontplooien en verantwoordelijkheid nemen.”
Goede les Ondernemerskwaliteiten staan dan ook centraal in de workshop ‘Ondernemerschap: iets voor jou?!’ die het centrum jaarlijks samen met CASE organiseert. Vooraf doen de deelnemers een test over hun eigen competenties zoals zelfstandigheid, marktgerichtheid, doorzettingsvermogen en flexibiliteit. In de workshop bekijken ze hoe dat nu is en waar ze aan willen werken. Ook
wisselen ze van gedachten met een vernieuwende, succesvolle ondernemer. Wolthuis: “De laatste keer was dat Arko van Brakel, internetondernemer. Hij hield een inspirerend verhaal over zijn eigen ervaringen, óók over zijn mislukkingen. Je moet op je bek durven gaan, want daar leer je van, was zijn boodschap.” De tweede workshop, ‘Ondernemerschap: maak er werk van!’ , gaat in op praktische zaken
zoals het vormgeven van je ideeën en zoeken naar financiën.
Advies Op de website van het Loopbaan Advies Centrum (www.uva.nl/lac) staan onder het kopje ‘Na je afstuderen’ informatie en tips over ondernemerschap. Ondernemerschap en universitair onderwijs bijten elkaar niet, meent Wolthuis. “Integendeel. Studenten leren op de universiteit zelfstandig, kritisch en analytisch denken. Dat past uitstekend bij ondernemerschap.” Haar advies aan studenten met ondernemersplannen? “Ten eerste: geloof in jezelf, je eigen potentie en je ideeën. Ten tweede: ga op onderzoek uit, praat erover en laat anderen met je meedenken!”
Casekrant2.809
12-08-2009
11:16
Pagina 8
8
NUMMER 2 • AUGUSTUS 2009
Masters: businesspotentie en ondernemen als state of mind
Creating something new: onder die vlag gaat de specialisatie Entrepreneurship op de VU dit jaar van start. “Wij hanteren een brede definitie van ondernemerschap”, zegt universitair docent Karen Verduyn. “Wij zien het als een creatief en vernieuwend proces. Het starten van een bedrijf is daarvan slechts één mogelijke uitingsvorm. Het kan
ook gaan om het opzetten van nieuwe units of projecten binnen bestaande bedrijven.” Ook de UvA biedt de specialisatie Entrepreneurship. Net als aan de VU is er natuurlijk aandacht voor de theorie rond ondernemerschap. “Maar daarnaast leggen wij een sterk accent op de praktijk”, vertelt docent Tsvi Vinig. “Wij richten ons op de snelle groeiers, de fast growers.” Dat beide docenten hun verhaal met Engelse termen doorspekken is niet verwonderlijk: de opleidingen zijn Engelstalig.
foto Katrien Mulder
Zowel op de VU als de UvA kun je kiezen voor de specialisatie Entrepreneurship binnen de opleiding Master of Science in Business Administration. Wat bieden ze en wat zijn de verschillen?
Uitvindingen Linking Science With Business is een belangrijk onderdeel van de specialisatie op de UvA, aldus Vinig. “Hierin koppelen we studententeams aan een onderzoeker met een innovatieve uitvinding binnen de universiteit. Zij bedenken daar een commercieel product bij en schrijven hiervoor een businessplan.” Bijvoorbeeld voor materiaal dat via magnetisme kan worden verwarmd en gekoeld. Vinig: “Ze bedachten een toepassing in koelkasten. Met het businessplan hebfoto Katrien Mulder
ben ze toen de Elevator Pitch van AT5 gewonnen.” Andere teams onderzochten de commerciële mogelijkheden van software die via webcams emoties van gezichten kan lezen. Zij verzonnen toepassingen bij het uittesten van nieuwe producten op proefpersonen en bij sociale vaardigheidstrainingen. De Economische Faculteit van de UvA werkt in dit programma samen met Science Park Amsterdam Center for Entrepreneurship (SPACE). Vinig is enthousiast. “De UvA heeft een sterke sciencefaculteit én een goede businessschool. Die combinatie heeft grote potentie.”
Sociale dynamiek “Bij ons gaat het niet zozeer om het zelf doen, meer om het begrijpen van de processen die samenhangen met ondernemen”, zegt Verduyn van de VU. “De studenten kunnen stage lopen bij een onderneming waarvoor ze een advies moeten schrijven, maar het blijft een academische opleiding. Het doel is dat de studenten aan het einde van hun studie innovatieprocessen kunnen doorgronden en hiermee kunnen
omgaan.” Een van de blokken binnen de VU-opleiding gaat over sociale dynamiek. “Ondernemerschap is een sociaal fenomeen, dus dat moet je ook in een sociale context bestuderen. Wat is een ‘ondernemersidentiteit’? Hoe ontstaat die? Wat voor sociale netwerken spelen een rol bij ondernemerschap? Hoe betrek je anderen bij jouw onderneming?” Een ander blok gaat in op ethiek en corporate social responsability. Verduyn vat de opleiding kort samen: “Wij bestuderen de verschillende facetten van het ondernemerschap in een samenhangend, evenwichtig programma waarin de onderdelen goed op elkaar zijn afgestemd.”
Afgestudeerd, en dan? “Onze opleiding biedt een goede basis voor het starten van een eigen bedrijf, maar ook om aan de slag te gaan in een klein bedrijf ”, zegt Vinig van de UvA. “Of het nu gaat om marketing, HRM of finance, in een kleine onderneming zien die er heel anders uit dan bij grote bedrijven. Bij kleine bedrijven moet je van veel zaken verstand hebben.” Ver-
duyn: “Inzicht in ondernemen komt niet alleen van pas bij het opzetten van je eigen bedrijf, maar ook als je bij een grote onderneming werkt. Overal zijn nieuwe kansen, er ontstaan altijd nieuwe dingen. Je moet die kansen zien en begrijpen hoe je daarmee om kunt gaan.”
Hot De belangstelling voor beide opleidingen is groot. “Ondernemerschap is hot”, zegt Verduyn. “We hadden gerekend op zo’n veertig tot vijftig aanmeldingen, maar dat worden er wel meer.” Ook Vinig ziet het aantal studenten nog steeds groeien. Het zijn er nu zo’n tachtig. Hij is er blij om. “In Nederland moeten hogeropgeleiden ondernemerschap als een legitieme carrièreoptie gaan zien. Dat kan het Nederlandse bedrijfsleven en de economie een flinke impuls geven. Nederland is internationaal georiënteerd, Nederlanders spreken hun talen en het gemiddelde opleidingsniveau is hoog. Hier liggen nog gouden kansen.”
Van 16 tot 22 november vieren miljoenen jongeren wereldwijd de Global Entrepreneurship Week De Global Entrepreneurship Week (kortweg GEW) is een initiatief van de Kauffman Foundation, hèt expertisecentrum voor ondernemerschap en onderwijs in de VS. De week heeft als doel om ondernemerschap en ondernemend gedrag onder jonge mensen tot 30 jaar te stimuleren. Inmiddels doen 77 landen, waaronder Nederland, mee aan het initiatief. Amsterdam is natuurlijk dè plek om als metropool van de GEW in Nederland te dienen. De hele week staat in het teken van workshops en activiteiten voor jongeren op het gebied van ondernemerschap. Kijk op www.case-amsterdam.nl voor het programma.
10 geboden voor startende ondernemens 1
Yes, I can!
Het beproefde recept van de elevator pitch. Je moet er zelf helemaal in geloven! Leer om in twee minuten aan potentiële investeerders, klanten en andere geïnteresseerden uit te leggen wat je plan is, waar het geld verdiend wordt en hoe je dat gaat doen.
2
Uithoudingsvermogen kweken
Je hebt goede ideeën, maar heb je ook genoeg persoonlijke kwaliteiten om je onderneming door te zetten? Daarvoor heb je behalve vakkennis en vindingrijkheid ook ondernemersbloed, doorzettingsvermogen en besluitvaardigheid voor nodig. En lange, lange dagen willen maken.
3
Een goed ondernemingsplan schrijven
Werk je ideeën uit in het ondernemingsplan. Hierin staan je doelen, je (daarna te contro-
leren) tijdlijn, je inschrijving bij de Kamer van Koophandel (KvK), de financiering, je personeel, inkoop enzovoort.
4
Kies de goede rechtsvorm
Met of zonder persoonlijke aansprakelijkheid, dat kan heel veel schelen voor het privévermogen dat je straks razendsnel opbouwt natuurlijk. Ga je alleen werken of met anderen; dat maakt nogal uit voor de rechtsvorm. De KvK kan je goed voorlichten. Of je oom de notaris.
5
Goede financiering
Je kunt het opzetten van je bedrijf meestal niet uit eigen zak betalen, dus je moet aankloppen bij financierders: bij de bank, andere financieringsinstellingen, bij je vader? Hoe ga je die terugbetalen? Op welke termijn? Ook hier geldt: laat je goed voorlichten.
6
Afspraak is afspraak
Maak goede afspraken met leveranciers en klanten. Denk daar één keer heel goed over na. Betalingsvoorwaarden, garantiebepalingen, incassobedingen en dergelijke zet je in je leveringsvoorwaarden of de overeenkomsten die je met hen afsluit. Dat bespaart een hoop gedoe en tijd.
7
Ken je markt
Goede ideeën op het goede moment en de juiste plaats droppen. Daarvoor moet je de markt voor jouw product kennen: marktonderzoek doen dus. Wie is de concurrentie, wat doen zij? Hoe kun je die de baas zijn? Uiteindelijk wordt dit de basis voor je marketingplan.
8
Perrrrsoneel!
We wensen je veel personeel toe. En dat is niet aardig bedoeld! Maar ja, zonder kun je niet groot worden. Bedenk goed hoe-
veel personeel je nodig hebt en welke kwalificaties ze moeten hebben: de profielschets. Werk je liever met partners? Hoe moet dat samenwerkingsverband er dan uitzien?
9
Vraag hulp
Je hoeft niet zelf het wiel opnieuw uit te vinden. Weet wanneer je hulp nodig hebt en vraag die dan ook. Daarvoor zijn er specialisten op elk gebied, bedrijfstakken met eigen internetsites en Kamers van Koophandel. En op je opleiding loopbaanadviseurs en coaches.
10
Neem een dagje vrij
Stort je niet zodanig op het opzetten van je bedrijf dat je na een jaartje instort. Neem af en toe even gas terug en houd wat tijd over voor een privéleven. De boog kan niet altijd gespannen staan. En na een dagje in de hangmat, werken je hersens weer beter samen dan ooit. Vrij naar www.startbedrijf.nl