Ιστορίες για να ονειρεύεσαι... Παιχνίδια για να μεγαλώνεις...

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

∆εν µπορείς να διδάξεις τίποτα στον άνθρωπο, το µόνο που µπορείς να κάνεις είναι να τον βοηθήσεις ν’ ανακαλύψει αυτό που έχει µέσα του. ΓΑΛΙΛΑΙΟΣ

Γράψαµε αυτό το βιβλίο επειδή αγαπάµε τις ιστορίες. Πολλές φορές η συντροφιά τους υπήρξε για εµάς πολύτιµη, υποστηρικτική, παρηγορητική. Οι ιστορίες µας κρατούν συντροφιά σε στιγµές µεταβατικές, χαράς, γέλιου, λύπης, µοναξιάς. Μας διδάσκουν ότι µέσα από τα παραµύθια βρίσκει χώρο αποδοχής ένα πληγωµένο κοµµάτι της παιδικής µας ηλικίας, ότι προσπαθούµε να συµβιβαστούµε µε τον κόσµο. Μας µαθαίνουν να βρίσκουµε τρόπους να ξεπερνάµε τα εµπόδια, ανακαλύπτοντας εναλλακτικές λύσεις σωστές για εµάς, και να συνειδητοποιούµε ότι υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι να υπάρχουµε. Για τους ίδιους λόγους διηγηθήκαµε ιστορίες στους µαθητές µας, στους φοιτητές µας, στους θεραπευόµενους και στους συνοδοιπόρους µας στις οµάδες αυτογνωσίας, γονιών, προσωπικής ανάπτυξης και εκπαίδευσης. Τα αποτελέσµατα µας ενθάρρυναν να συνεχίσουµε πιο συστηµατικά και µεθοδικά. Θεωρούµε ότι σήµερα, περισσότερο από ποτέ, είναι απαραίτητο να προσανατολίσουµε τις προσπάθειές µας προς αυτή την κατεύθυνση στη δουλειά µας µε τα παιδιά, ως γονείς, δάσκαλοι και εµψυχωτές οµάδων. Να αναπτύξουµε κατ’ αρχήν οι ίδιοι το δυναµικό µας και να βοηθήσουµε στη συνέχεια τα παιδιά να αναπτύξουν το δικό τους: τη θετική τους σκέψη, τις ανθρώπινες αξίες, τη φαντασία τους και τη δηµιουργικότητά τους, ώστε να αντεπεξέλθουν στις αντιξοότητες της ζωής και να είναι ικανά να βρίσκουν νόηµα σ’ αυτή. Η κοινή µας εκπαίδευση και προσέγγιση στην ατοµική και οµαδική ψυχοθεραπεία είναι η Gestalt. Αλλά η καθεµιά µας έχει πίσω της µια πλούσια διαδροµή σε εκπαιδεύσεις και βιωµατικά σεµινάρια στην ψυχοθεραπεία και στην εµψύχωση οµάδων, στην ψυχανάλυση, στη µη κατευθυντική παρεµβατικότητα, στην επικοινωνία, στην ενεργητική ακρόαση, στη σωµατική έκφραση, στην καθοδηγούµενη φαντασία και στον καθοδηγούµενο οραµατισµό, στο θεατρικό παιχνίδι, στο ψυχόδραµα, στις τεχνικές χαλάρωσης, στο µασάζ, στις τεχνικές διαχείρισης άγχους, στις τεχνικές εκπαίδευσης, στην τραυµατοθεραπεία, στη γιόγκα, στην τέχνη στην εκπαίδευση, στην περιβαλλοντική εκπαίδευση, στη µουσικοκινητική αγωγή, στη διαπολιτισµική εκπαίδευση, στην αγωγή υγείας, στο δηµοτικό τραγούδι. Το πρώτο µέρος του βιβλίου αναφέρεται στη διδακτική αξία του µύθου. Γίνεται µια σύντοµη ιστορική αναδροµή – από πότε και γιατί χρησιµοποιείται το παραµύθι µε στόχο την καλλιέργεια των ανθρώπινων αξιών και την προσωπική ανάπτυξη. Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στη βιωµατική προσέγγιση εµψύχωσης οµάδων ψυχοθεραπείας, αυτογνωσίας, µε βάση το παραµύθι. Υπάρχει εκτενής περιγραφή του χώρου της εκπαίδευσης και των οµάδων προσωπικής ανάπτυξης που έχουν ως στόχο κυρίως την πρόληψη µέσα από την υιοθέτηση θετικών στάσεων και αξιών και την ανάπτυξη δεξιοτήτων ζωής. Τέλος, παρουσιάζονται οι θεωρητικές µας επιρροές, που είναι η ανθρωπιστική ψυχολογία, η µη κατευθυντικότητα του Carl Rogers, η µη κατευθυντική παρεµβατικότητα του Μichel Lobrot και η Gestalt (Μορφολογική) του Fritz Perls.

2

Στο δεύτερο µέρος του βιβλίου τίθενται όλα τα ζητήµατα που προκύπτουν κατά την εφαρµογή της εµψύχωσης των οµάδων και περιγράφονται οι δεξιότητες του µη κατευθυντικού εµψυχωτή. Αναλύεται η «θεραπευτική» σχέση και στάση που πρέπει να αναπτύξει ο εµψυχωτής για να κινητοποιεί, διευκολύνει, συνοδεύει και στηρίζει την οµάδα, δείχνοντας εµπιστοσύνη στην ικανότητά της για αυτορρύθµιση. Παρουσιάζονται αναλυτικά ο ρόλος του εµψυχωτή σε κάθε στάδιο της οµάδας, οι παρεµβάσεις του µέσα από τις προτάσεις-ασκήσεις και οι τεχνικές που χρησιµοποιεί. Γίνεται προσπάθεια να απαντηθούν όλες οι ερωτήσεις που µπορεί να έχει ένας εµψυχωτής στην πράξη, σε σχέση µε την εφαρµογή των βιωµατικών ασκήσεων και τεχνικών. Στο τρίτο µέρος περιλαµβάνονται όλες οι ιστορίες που επιλέξαµε οι οποίες, σε συνδυασµό µε τις ασκήσεις που προτείνουµε, επιτρέπουν στον εµψυχωτή να εµβαθύνει σε θέµατα όπως οι αξίες, οι στάσεις, τα συναισθήµατα, τα γεγονότα και οι δεξιότητες ζωής. Συµπεριλαµβάνονται εκατόν δεκατρείς ιστορίες που µπορούν να συναντηθούν µε όλες τις ηλικίες. Άλλες είναι κατάλληλες για παιδιά, άλλες για εφήβους, για νέους, για ενήλικες, για υπερήλικες, και κάποιες για όλους. Επιπλέον, αναφέρονται τα κριτήρια µε τα οποία τις επιλέξαµε. Τις παρουσιάζουµε µε αλφαβητική σειρά, οµαδοποιηµένες σε τρεις ενότητες: ιστορίες, µικρές ιστορίες και περιλήψεις. Οι ιστορίες και οι µικρές ιστορίες περιλαµβάνουν ιστορίες από το Internet, αυτούσιες ή διασκευασµένες από εµάς, ιστορίες από την προφορική παράδοση, ιστορίες που γράψαµε ή διασκευάσαµε για τις ανάγκες του βιβλίου ή που έγραψαν άλλοι και µας τις παραχώρησαν. Οι περιλήψεις αφορούν σε βιβλία του εµπορίου που τα επιλέξαµε, ως κατάλληλα για τα θέµατα που µας ενδιαφέρουν και τους στόχους µας. Στο τέταρτο µέρος παρουσιάζονται όλες οι ασκήσεις που προτείνουµε σε οµάδες επικεντρωµένες στο παραµύθι ή σε κάποιες συναντήσεις όπου δουλεύουµε µε το παραµύθι. Οι περισσότερες όµως µπορούν να αξιοποιηθούν και σε άλλες οµάδες προσωπικής ανάπτυξης. Οι ασκήσεις παρουσιάζονται µε αλφαβητική σειρά, οµαδοποιηµένες σε τρεις κατηγορίες: εισαγωγικές, ανάπτυξης και κλεισίµατος. Τις περισσότερες από τις ασκήσεις τις µάθαµε βιωµατικά κατά την εκπαίδευσή µας και στα σεµινάρια που ήδη αναφέραµε. Λίγες έχουµε εµπνευστεί από βιβλία. Τέσσερις πέντε είναι παραλλαγές των ασκήσεων από το βιβλίο 205 βιωµατικές ασκήσεις για εµψύχωση οµάδων (Εκδόσεις Καστανιώτη), µία από τις δύο συγγραφείς του οποίου είναι η ∆άφνη Φιλίππου. Τις προσαρµόσαµε στους στόχους της οµάδας µε το παραµύθι. Τέλος, αρκετές τις δηµιουργήσαµε οι ίδιες για τις ανάγκες µας, στη µακρόχρονη πορεία µας στην εµψύχωση οµάδων. Στο πέµπτο µέρος αναπτύσσονται αναλυτικά δύο παραδείγµατα εµψύχωσης οµάδων που βασίζονται στο παραµύθι. Επίσης, περιλαµβάνονται δύο πίνακες. Ο θεµατικός πίνακας διευκολύνει την αναζήτηση ιστοριών, ανάλογα µε το θέµα. Ο πίνακας των ασκήσεων περιέχει τους τίτλους των ασκήσεων µε αλφαβητική σειρά, για εύκολη πρόσβαση. Το παράρτηµα περιέχει πίνακες και φυλλάδια που αντιστοιχούν σε κάποιες ασκήσεις. Το βιβλίο απευθύνεται σε εµψυχωτές οµάδων παιδιών και ενηλίκων που είναι ψυχοθεραπευτές, ψυχολόγοι, κοινωνικοί λειτουργοί ή παιδαγωγοί, κατάλληλα εκπαιδευµένοι στη βιωµατική εµψύχωση οµάδων για την ανάπτυξη συναισθηµατικών και κοινωνικών δεξιοτήτων. Επίσης, σε εκπαιδευτές/εµψυχωτές που εκπαιδεύουν το προσωπικό εταιρειών σε θέµατα ανάπτυξης ανθρώπινου δυναµικού, επαγγελµατικών δεξιοτήτων, συνεργασίας, ρόλου συντονιστή/εµψυχωτή, δηµιουργικότητας, δυναµικής της οµάδας κ.λπ. Το βιβλίο αυτό είναι αποτέλεσµα της εµπειρίας µας στην εκπαίδευση, στην ψυχοθεραπεία και στη ζωή. Ασχολείται µ’ ένα πολύ παλιό θέµα µε έναν πολύ καινούργιο τρόπο. Ελπίζουµε οι επαγγελµατίες να αισθανθούν πιο αποτελεσµατικοί στο έργο τους, χρησιµοποιώντας τη µέθοδο και τα εργαλεία δουλειάς που τους προσφέρει.

3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελίδα

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ι ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΙΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ

17 19 22 23 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΣΤΗΝ ΨΥΧΟΘΕΡΑΠΕΙΑ, ΣΤΗΝ ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑ, ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ ΤΟΥ ΠΑΡΑΜΥΘΙΟΥ 1. Το παραµύθι αφηγείται την ιστορία του 2. Η διδακτική αξία του µύθου

29 29 30

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ∆ΕΥΤΕΡΟ: ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΩΣ ΜΕΣΟ ΕΜΨΥΧΩΣΗΣ ΟΜΑ∆ΩΝ 1. Το παραµύθι στην ψυχοθεραπεία και την αυτογνωσία 1.1. Από πότε; 1.2. Γιατί το παραµύθι; 2. Η αναγκαιότητα των µικρών οµάδων 3. Η βιωµατική διάσταση στις οµάδες αυτογνωσίας-προσωπικής ανάπτυξης 4. Το παραµύθι στην εκπαίδευση µε στόχο την προσωπική ανάπτυξη 4.1. Eκπαίδευση και δεξιότητες ζωής 4.2. Εκπαίδευση και ανθρώπινες αξίες 4.3. Η εκπαίδευση ως χώρος προσωπικής ανάπτυξης 4.4. Η βιωµατική µάθηση στην εκπαίδευση 4.5. Οι καλλιτεχνικές δραστηριότητες στη βιωµατική µάθηση 4.6. Ο δάσκαλος/εµψυχωτής 4.7. Η εκπαίδευση των εκπαιδευτικών 4.8. Η δύναµη του µύθου στην προσωπική ανάπτυξη του παιδιού 4.9. Εφαρµογή στην εκπαίδευση

32 32 32 33 36 37 39 39 41 42 43 43 44 45 46 48

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΟΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΜΑΣ ΕΠΙΡΡΟΕΣ

50

1. Εισαγωγή 2. Η ανθρωπιστική ψυχολογία 3. Η µη κατευθυντικότητα του Carl Roger 4. Η µη κατευθυντική παρεµβατικότητα του Michel Lobrot 4.1.Εισαγωγή 4.2. Αρχές της µεθόδου 4.3. Το παραµύθι 5. Η ψυχοθεραπευτική προσέγγιση Gestalt

50 50 51 52 52 53 54 54

4

5.1. Βασικές έννοιες 5.2. Τεχνικές 5.3. Παραµύθι και Gestalt

54 57 59

∆ΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: Η ΕΜΨΥΧΩΣΗ ΤΗΣ ΟΜΑ∆ΑΣ 1. Η οµάδα 2. Ξεκινώντας µια καινούργια οµάδα 2.1. Η οµάδα/τάξη 3. ∆εξιότητες του εµψυχωτή 4. Ο ρόλος του εµψυχωτή σε κάθε στάδιο της οµάδας 4.1. Στο πρώτο στάδιο 4.2. Οδηγίες για την πρώτη συνάντηση 4.3. Στο δεύτερο 4.4. Στο τρίτο στάδιο 4.5. Στο τέταρτο στάδιο 5. Η συνάντηση 5.1. Εισαγωγική φάση 5.2. Φάση ανάπτυξης 5.3. Φάση κλεισίµατος

63 63 64 64 65 66 66 66 68 68 69 69 70 70 70

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ∆ΕΥΤΕΡΟ: ΟΙ ΒΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Ο σκοπός των βιωµατικών ασκήσεων 2. Οι εισαγωγικές ασκήσεις/Ζέσταµα 3. Οι ασκήσεις ανάπτυξης 4. Οι ασκήσεις κλεισίµατος 5. Οι ασκήσεις σε ζευγάρια και υποοµάδες 6. Η ανατροφοδότηση 7. Οι ερωτήσεις

71 71 72 73 73 74 75 76

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΟΙ ΤΕΧΝΙΚΕΣ 1. Η αφήγηση 2. Οι τέχνες 3. Η δραµατοποίηση 3.1. Πρακτικά θέµατα για τη δραµατοποίηση 4. Οι αυτοµατικές τεχνικές 5. Η χαλάρωση 6. Ο καθοδηγούµενος οραµατισµός

80 80 82 82 82

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: Ο ΧΩΡΟΣ – ΤΑ ΥΛΙΚΑ 1. Ο χώρος της οµάδας 2. Μέσα και υλικά

84 84 85

5

78 78 79

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΩΝ 1. Η επιλογή των ιστοριών 2. Κριτήρια επιλογής 2.1. To περιεχόµενο 2.2. Η µορφή 2.3. Τα θέµατα.

2.4. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της οµάδας 3. Τα θέµατα και τα µηνύµατα 4. Η παρουσίαση των ιστοριών στα περιεχόµενα

89 89 90 90 91 91 92 92 93

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ∆ΕΥΤΕΡΟ: ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΕΣ

94

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ: ΜΙΚΡΕΣ ΙΣΤΟΡΙΕΣ

183

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ: ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ

188

ΤΕΤΑΡΤΟ ΜΕΡΟΣ Η ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΩΝ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ ΤΩΝ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ∆ΕΥΤΕΡΟ: ΟΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Εισαγωγικές ασκήσεις 2. Ασκήσεις ανάπτυξης 3. Ασκήσεις κλεισίµατος

209 213 214 238 290

ΠΕΜΠΤΟ ΜΕΡΟΣ ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΕΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ: ΠΑΡΑ∆ΕΙΓΜΑΤΑ 1. Εισαγωγή 2. Το παράδειγµα µιας τρίωρης συνάντησης 2.1. Το πλάνο της συνάντησης 2.2. Το πλαίσιο της οµάδας 2.3. Η συνάντηση βήµα βήµα 3. Το παράδειγµα των δέκα συναντήσεων 3.1. Σε ποιους απευθύνεται 3.2. ∆ιάρκεια 3.3. Οι συναντήσεις 3.4. Γιατί δέκα συναντήσεις; 3.5. Τα έξι επίπεδα 3.6. Η δοµή της συνάντησης 3.7. Μέσα–Υλικά

313 313 313 315 315 316 316 316 316 317 317 318 320 321 6

3.8. Οι δέκα συναντήσεις

321

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ∆ΕΥΤΕΡΟ: ΠΙΝΑΚΕΣ 1. Πίνακας ασκήσεων 2. Παρουσίαση του θεµατικού πίνακα 3. Θεµατικός πίνακας

332 332 336 337

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1. Πίνακας συναισθηµάτων 2. Φυλλάδιο: «Τι φοβάµαι» (για παιδιά) 3. Φυλλάδιο: «Τι φοβάµαι» (για ενήλικες) 4. Φυλλάδιο:«Αλλαγές» 5. Φυλλάδιο:«Έθνικ» 6. Φυλλάδιο:« Βοήθειες– Εµπόδια»(Ο ήρωας) 7. Φυλλάδιο:« Βοήθειες– Εµπόδια»( Εγώ) 8. Φυλλάδιο:«∆ιαλέγω έναν ήρωα» 9. Φυλλάδιο:«Όταν συµβαίνει κάτι...»(Ο ήρωας) 10. Φυλλάδιο:«Όταν συµβαίνει κάτι...»( Εγώ) 11. Υπόδειγµα λοφίου 12. Φωτογραφικό υλικό από δουλειά στις οµάδες

347 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΙΣΤΟΡΙΩΝ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΓΡΑΜΜΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΑΝΑΓΝΩΣΤΗ

365 369 379

7

347

Γιατί το παραµύθι; … Στην προσπάθειά µας να απαντήσουµε στην ερώτηση: «Γιατί η αφήγηση ιστοριών είναι τόσο σηµαντική;», καταλήξαµε ότι διευκολύνει αυτόν που τις ακούει: • Να ταυτιστεί µε τους ήρωες ή τα στοιχεία της ιστορίας και να προβάλλει δικές του πλευρές. Τα άτοµα δεν ταυτίζονται παθητικά µε τον ήρωα όπως «είναι», αλλά όπως εκείνα τον φαντάζονται. Καθένας παίρνει από την ιστορία εκείνο που χρειάζεται. Ανάλογα µε τις ανάγκες του και τη φάση στην οποία βρίσκεται, ταυτίζεται µε άλλον ήρωα.

• Να φτιάξει την προσωπική ή την οικογενειακή του ιστορία µε έναν συµβολικό τρόπο. Η ταύτιση µε τον ήρωα βοηθάει, ιδιαίτερα το παιδί, να αφηγηθεί τη δική του ιστορία µε µεγαλύτερη ασφάλεια, γιατί δεν αναφέρεται άµεσα στο πρόσωπό του αλλά στο πρόσωπο του ήρωα.

• Να κατανοήσει µέσα από νέα οπτική τον εαυτό του και να συνειδητοποιήσει ότι υπάρχουν διαφορετικοί τρόποι να υπάρχει.

• Να αντιληφθεί εναλλακτικούς τρόπους κατασκευής της ίδιας πραγµατικότητας και να συνειδητοποιήσει ότι και στη ζωή το ίδιο γεγονός µπορεί να το βιώσει µε διαφορετικούς τρόπους.

• Στη συναισθηµατική αποφόρτιση και στο να επεξεργαστεί δύσκολες εµπειρίες µε πιο ανακουφιστικό τρόπο.

• Στη διαµόρφωση της αυτοεικόνας του και της προσωπικής του ταυτότητας.

• Στην ανάπτυξη της αυτοεκτίµησης και στο να πιστέψει στη µοναδικότητα και στην αξία του.

• Να αναπτύξει τη φαντασία του, τη δηµιουργικότητά του, τη θετική σκέψη και την ικανότητα για ευχαρίστηση.

• Να αντιληφθεί, µέσα απ’ αυτό που συµβαίνει στον ήρωα, ότι πολλές από τις συγκρούσεις του είναι και δικές του.

• Να µάθει τρόπους ώστε να ξεπερνά εµπόδια, να βρίσκει εναλλακτικές λύσεις, σωστές για τον ίδιο.

• Να υιοθετήσει θετικές αξίες ζωής και «ηθική συµπεριφορά» µ’ έναν τρόπο άµεσο και απτό. Ειδικά το παιδί, παίρνει παράδειγµα από τον ήρωα του παραµυθιού µε τον οποίο ταυτίζεται, από τον αγώνα και τις δοκιµασίες του για να ξεπεράσει τα εµπόδια. Οι νουθεσίες και οι αφηρηµένες ηθικές έννοιες δεν είναι αποτελεσµατικές στο να διδάξουν θετικές αξίες ζωής, όσο το παραµύθι µε τον ευχάριστο, µαγικό και ελκυστικό τρόπο του.

• Να πάρει το µήνυµα ότι, αν κάποιος θέλει να πετύχει την ολοκλήρωσή του και να γίνει ο εαυτός του, πρέπει να περάσει δύσκολες φάσεις ανάπτυξης και δοκιµασίες, να αντιµετωπίσει κινδύνους, να κερδίσει αγώνες. Μόνο έτσι µπορεί να γίνει κύριος της τύχης του. Αρκετές από τις ιστορίες που διαλέξαµε αφηγούνται τις περιπέτειες και τις αναζητήσεις του ήρωα που παραπέµπουν στην υπαρξιακή αναζήτηση του ανθρώπου για το νόηµα της ζωής του.

• Να αντιληφθεί ότι υπάρχει µια εξωτερική και µια εσωτερική πραγµατικότητα κι ότι η εξωτερική δεν αντιστοιχεί πάντα στην ουσία των πραγµάτων· µέσα σε µια κάµπια υπάρχει µια πεταλούδα. Σύµφωνα µε τον Bettelheim (1976/1995), λέµε παραµύθια γιατί: • Προσπαθούµε να συµβιβαστούµε µε τον κόσµο, ώστε να εναρµονίσουµε τις ζωές µας µε την πραγµατικότητα.

• Οι µύθοι έχουν µηνύµατα για τη ζωή µας και µας διδάσκουν µε ευχάριστο τρόπο.

8

• • • • • • • •

Όλοι έχουµε ανάγκη να πούµε την ιστορία της ζωής µας για να την κατανοήσουµε και να αντιµετωπίσουµε το θάνατο, για να ανακαλύψουµε ποιοι είµαστε. Ζούµε σε έναν αποµυθοποιηµένο κόσµο. Ο µύθος έχει να κάνει µε την εµπειρία της ζωής, µε την έκσταση της εµπειρίας τού να είσαι ζωντανός. Ενοποιούν το άτοµο και την κοινωνία µε τη φύση γενικά αλλά και µε τη φύση του ατόµου ειδικότερα. Είναι µια δύναµη που εναρµονίζει. Προσφέρουν πνευµατική καθοδήγηση. Στα παραµύθια οι εσωτερικές διαδικασίες εξωτερικεύονται και γίνονται κατανοητές, καθώς τις αναπαριστάνουν τα πρόσωπα και τα γεγονότα της ιστορίας. Το άτοµο, αναλογιζόµενο την ιστορία, µπορεί να αντιληφθεί τόσο το αδιέξοδο στο οποίο βρισκόταν και από το οποίο υπέφερε όσο και τη λύση του. ∆ιδάσκουν ότι η γνώση είναι ένα ταξίδι πειραµατισµού µέσω προσπαθειών και λαθών· µόνο πειραµατιζόµενοι µαθαίνουµε. Το άτοµο πρέπει να πάει πέρα από τον εαυτό του και να δηµιουργήσει δεσµό µε τον άλλο. Όπως στα παραµύθια µε ευτυχισµένο τέλος ο ήρωας ενώνεται µε τη σύντροφο της ζωής του, έτσι και το άτοµο ολοκληρώνεται και νιώθει ευτυχισµένο όταν, εκτός από το να είναι ο εαυτός του, είναι ικανό, όντας ο εαυτός του, να είναι µαζί µε κάποιον άλλο.

9

Η ΒΙΩΜΑΤΙΚΗ ∆ΙΑΣΤΑΣΗ ΣΤΙΣ ΟΜΑ∆ΕΣ ΑΥΤΟΓΝΩΣΙΑΣ - ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ …

Η βιωµατική µάθηση στο πλαίσιο µιας οµάδας προσωπικής ανάπτυξης, είτε αυτογνωσίας είτε εκπαιδευτική, οδηγεί τα άτοµα στη συναισθηµατική ολοκλήρωση, στην ανάπτυξη των προσωπικών και κοινωνικών δεξιοτήτων τους και όχι στην απόκτηση στεγνών πληροφοριών και γνώσεων. ∆ιευκολύνει δηλαδή τους συµµετέχοντες, µέσα στο ασφαλές κλίµα της µικρής οµάδας, να εκφράζουν τα συναισθήµατά τους, θετικά ή αρνητικά, και να τα διαχειρίζονται καλύτερα, να µπορούν να ακούνε σωστά, να κατανοούν τον εαυτό τους και τον άλλο, να επιλύουν τις εσωτερικές και τις εξωτερικές τους συγκρούσεις µε θετικό και δηµιουργικό τρόπο. ∆εξιότητες που είναι απαραίτητες για να καταφέρουν να ζήσουν τα διαφορετικά στάδια της ζωής τους µε νόηµα, ευχαρίστηση και πληρότητα.Οι οµάδες αυτογνωσίας/προσωπικής ανάπτυξης λέγονται και βιωµατικές, γιατί δίνουν µεγάλο βάρος στην εµπειρία µέσα στην οµάδα, δηλαδή στο «εδώ και τώρα». «Στοχεύουν σε κάποια αλλαγή του ανθρώπου – αλλαγή στη συµπεριφορά, στη στάση, στις αξίες, στον τρόπο ζωής του, στην προσωπική σχέση µε τους άλλους, µε το περιβάλλον του, µε το σώµα του, στην αυτοπραγµάτωση. Όσοι συµµετέχουν σ’ αυτές θεωρούνται “φυσιολογικοί” και άνθρωποι που αναζητούν, όχι “ασθενείς” ή “θεραπευόµενοι”. Η εµπειρία που ζουν δεν θεωρείται θεραπεία αλλά “ωρίµανση”» (Yalom, 2006, σελ. 702). …

Η βιωµατική προσέγγιση τους κινητοποιεί όλους για ενεργή συναισθηµατική προσωπική εµπλοκή. Καθοριστικής σηµασίας είναι η «στάση» και η σχέση αποδοχής του εµψυχωτή, καθώς και το κλίµα εµπιστοσύνης, ζεστασιάς και ασφάλειας που αναπτύσσεται στην οµάδα. Οι ασκήσεις και οι τεχνικές διευκολύνουν το άτοµο ώστε να έρθει σε επαφή συγχρόνως µε τον εαυτό του ως «όλον», τους άλλους και το θέµα που απασχολεί την οµάδα. ∆ίνεται έµφαση στο «εδώ και τώρα», δηλαδή σ’ αυτό που συµβαίνει εκείνη τη στιγµή, µέσα στις συγκεκριµένες συνθήκες της οµάδας και στα συναισθήµατα που εκφράζονται άµεσα. Γι’ αυτό και η συζήτηση-ανατροφοδότηση που ακολουθεί βασίζεται στο βίωµα του καθένα και στις συναισθηµατικές/συγκινησιακές αντιδράσεις και σκέψεις που προκλήθηκαν από αυτό. …

Οι ασκήσεις είναι δοµηµένες προτάσεις που µοιάζουν µε παιχνίδι. ∆οµηµένες γιατί προτείνουν µια δράση µέσα στο συγκεκριµένο πλαίσιο της οµάδας, τόπο και χρόνο, µε συγκεκριµένες οδηγίες. Οι περισσότερες µοιάζουν µε παιχνίδι, γιατί είναι ευχάριστες και βοηθούν τους συµµετέχοντες να χαλαρώσουν την αυτολογοκρισία τους και να εκφραστούν αυθόρµητα και γνήσια. Οι συµµετέχοντες εµπλέκονται στις ασκήσεις µε όλο τους τον εαυτό, νοητικά, συναισθηµατικά και σωµατικά. Είναι σηµαντικό να παίρνει µέρος το σώµα. Παρατηρούµε συχνά ότι µια απλή κίνηση ή µετακίνηση µέσα στο χώρο ή αλλαγή θέσης µπορεί να µεταφέρει το άτοµο από το νοητικό επίπεδο στο συγκινησιακό και να έρθει πιο εύκολα σε επαφή µε τα συναισθήµατά του. …

Μεγάλη ποικιλία βιωµατικών ασκήσεων και τεχνικών ανάπτυξης του ανθρώπινου δυναµικού άρχισε να χρησιµοποιείται τα τελευταία εβδοµήντα χρόνια περίπου στην πρόληψη, τη θεραπεία και την εκπαίδευση. Πηγή έµπνευσής τους ήταν κυρίως οι τέχνες. ∆ανείστηκαν και έχουν εξελίξει µέχρι σήµερα τεχνικές από το θέατρο, το χορό, τη ζωγραφική, τη µουσική, τη χαλάρωση, την εικόνα, τη φωτογραφία, το βίντεο, τη γραφή, το ανάγνωσµα, το αφήγηµα και, πιο συγκεκριµένα, τις ιστορίες και το παραµύθι.

10

ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΕ ΣΤΟΧΟ ΤΗΝ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Εκπαίδευση και δεξιότητες ζωής Τα εκπαιδευτικά προγράµµατα στη χώρα µας στοχεύουν κατά κανόνα στη µετάδοση ακαδηµαϊκών γνώσεων και πληροφοριών, είτε αφορούν την εκπαίδευση των ενηλίκων είτε των παιδιών. Ωστόσο, είναι αναγκαίο το άτοµο, πέραν της ακαδηµαϊκής του κατάρτισης, να αναπτύξει τη συναισθηµατική του νοηµοσύνη για να πετύχει στη ζωή του, να είναι ευτυχισµένο και να αντεπεξέλθει στις δυσκολίες, στις απαιτήσεις και στις ιδιαιτερότητες της σύγχρονης εποχής, στη «συλλογική συναισθηµατική κρίση που διερχόµαστε» (Goleman, 1998). Η συναισθηµατική νοηµοσύνη αναπτύσσεται µέσα από την κατάκτηση προσωπικών, διαπροσωπικών και κοινωνικών δεξιοτήτων (δεξιότητες ζωής) που βασίζονται στην αγάπη και στις ανθρώπινες αξίες. Τα εκπαιδευτικά προγράµµατα παραβλέπουν την αναγκαιότητα για ολόπλευρη ανάπτυξη του ατόµου, εστιάζοντας µόνο στο γνωστικό πεδίο. Οι ανάγκες για ανάπτυξη κοινωνικοσυναισθηµατικών δεξιοτήτων, όµως, καθηµερινά µεγαλώνουν. Φαίνεται ότι τελευταία έχει ανοίξει ένας διάλογος για τον επαναπροσδιορισµό τόσο των στόχων όσο και του περιεχοµένου της εκπαίδευσης µε βάση τις αυξανόµενες ανάγκες για εκπαίδευση σε κοινωνικές και συναισθηµατικές δεξιότητες. Πρόκειται για δεξιότητες που βοηθάνε το άτοµο να τα βγάλει πέρα στις διαπροσωπικές, κοινωνικές και επαγγελµατικές του σχέσεις, αλλά και να έχει µια ισορροπηµένη και δηµιουργική καθηµερινότητα. Στην εποχή µας διαφαίνεται έντονα η ανάγκη για προσωπική ανάπτυξη, κυρίως στα παιδιά, γιατί πάρα πολλά απ’ αυτά δεν έχουν αναπτύξει την ικανότητα να αντιµετωπίζουν τις δυσκολίες και αναχαιτίζονται από το παραµικρό εµπόδιο. Σε όλη τη διάρκεια της φοίτησής τους στο σχολείο, µε αποκορύφωµα το λύκειο, ζουν σε συνθήκες άγχους, µε µόνο στόχο την είσοδό τους στην τριτοβάθµια εκπαίδευση. Μέσα από την εξαρτητική στήριξη και σχέση µε την οικογένεια δεν διευκολύνονται ώστε να αναλάβουν την ευθύνη του εαυτού τους και του έργου που τους αναλογεί, να νοιάζονται και να αγαπούν τη µάθηση. Ένας ακόµα λόγος που κάνει επιτακτική την ανάγκη για εκπαίδευση στις δεξιότητες ζωής είναι να µπορούν να τα βγάζουν πέρα χωρίς να αρρωσταίνουν ψυχικά και, κυρίως, να καταφέρνουν να παίρνουν χαρά απ’ τη ζωή τους και να νιώθουν άξια να την τιµήσουν. Εκπαίδευση και ανθρώπινες αξίες … Στην οµάδα της τάξης που αποτελείται από µικρά παιδιά, το ενδιαφέρον µας επικεντρώνεται στο πώς οι αξίες µπορούν να διαµορφώσουν τη στάση τους και να αποκτήσουν δεξιότητες που θα τα βοηθήσουν να κάνουν τις αξίες αυτές τρόπο ζωής µέσα στην τάξη, στο σχολείο και στη ζωή τους γενικότερα. Είναι σηµαντικό να αποκτήσουν δεξιότητες έκφρασης των συναισθηµάτων τους, να µπορούν να ακούν και να κατανοούν τον άλλο, να αντιµετωπίζουν τις συγκρούσεις τους µε θετικό και δηµιουργικό τρόπο. Πρόκειται για δεξιότητες που είναι απαραίτητες για να καταφέρουν να ζήσουν µε αξιοπρέπεια και σεβασµό για τον εαυτό τους και τους άλλους. Για να υιοθετήσουν τα παιδιά θετικές στάσεις και αξίες, είναι σηµαντικό να εµπλέκονται σε ποικιλία βιωµατικών δραστηριοτήτων προσωπικής ανάπτυξης (καλλιτεχνικές, ασκήσεις φαντασίας, κίνησης, χαλάρωσης κ.λπ.) και να πειραµατίζονται µέσα στο ασφαλές κλίµα της οµάδας. Τα παιδιά συχνά ακούν για τις αξίες, αλλά έχουν λίγες ευκαιρίες να τις βιώσουν στην πράξη. Η εκπαιδευτική διαδικασία τούς οφείλει αυτές τις ευκαιρίες ως υπόβαθρο και παρακαταθήκη σε µια πορεία προσωπικής και κοινωνικής εξέλιξης και χειραφέτησης.

11

Η δύναµη του µύθου στην προσωπική ανάπτυξη του παιδιού … Τα παραµύθια και οι ιστορίες καθοδηγούν το παιδί στο να ανακαλύψει την ταυτότητά του και τις κλίσεις του, και του υποδεικνύουν εµπειρίες που χρειάζεται για να αναπτυχθεί παραπέρα ο χαρακτήρας του. Απαντώντας µε αυτό τον τρόπο σε σηµαντικά ερωτήµατα του παιδιού, αποτελούν έναν από τους κυριότερους παράγοντες κοινωνικοποίησής του. Το παραµύθι κινείται στο χώρο του φανταστικού όπου όλα επιτρέπονται, η δικαιοσύνη πάντα νικάει και στο τέλος οι καλοί δικαιώνονται. Οι επιλογές του παιδιού σε σχέση µε τους ήρωες στηρίζονται όχι τόσο στο σωστό ενάντια στο λάθος, αλλά κυρίως στο ποιος ήρωας του είναι συµπαθής. Συνήθως ο καλός χαρακτήρας είναι πιο συµπαθητικός και είναι αυτός που νικάει. Έτσι το παιδί ταυτίζεται πιο εύκολα µαζί του και απορρίπτει τον κακό. Όλα αυτά βοηθούν εξαιρετικά το παιδί να ταυτιστεί µε το καλό, µέσα από τον ήρωα και τις πράξεις του, και όχι µέσα από αφηρηµένες έννοιες. ∆οµεί την εµπιστοσύνη του στη ζωή και στους ανθρώπους και βλέπει θετικά τον εαυτό του (Bettelheim, 1976/1995). Μια άλλη σηµαντική διάσταση της λειτουργίας του παραµυθιού στην παιδική ηλικία είναι εκείνη που απαντά στην ανάγκη του για µίµηση προτύπων. Ειδικά σ’ έναν κόσµο κατακερµατισµένο, όπως είναι ο σηµερινός, στον οποίο έχει υποβιβαστεί η σηµασία των ανθρώπινων αξιών στην καθηµερινή ζωή, το παραµύθι ανοίγει το δρόµο στο παιδί για να τις ανακαλύψει και να τις εφαρµόσει στη δική του ζωή. Η δράση των ηρώων και των στοιχείων του παραµυθιού αποτελεί οδοδείκτη στην αναζήτησή του να δώσει προσωπικό νόηµα στη ζωή του και να είναι ευτυχισµένο. Η σύγκρουση ανάµεσα σε αντίθετες δυνάµεις, το καλό και το κακό, το θάρρος και τη δειλία, την εξυπνάδα και τη δύναµη, οδηγεί το παιδί σε ταυτίσεις, µέσα από τις οποίες αντιλαµβάνεται τον εαυτό του και τη σχέση του µε το περιβάλλον, αποφασίζει πώς θέλει να ζει και χαράζει το µέλλον του. … Το παραµύθι, µέσω της δράσης των ηρώων, δίνει τη δυνατότητα στο παιδί να αναγνωρίσει και δικά του συναισθήµατα και να βιώσει καταστάσεις που, µολονότι γνωρίζει ότι δεν µπορούν να γίνουν πραγµατικότητα, λειτουργούν λυτρωτικά για το ίδιο. Αν ο εµψυχωτής υποστηρίξει αυτές τις διεργασίες προτείνοντας κατάλληλες δραστηριότητες, ισχυροποιείται η επίγνωση του παιδιού, γίνεται πιο βαθιά η επαφή µε τον εαυτό του και το περιβάλλον, κι έτσι έρχεται σε επαφή µε το θετικό κοµµάτι του εαυτού του.

12

ΟΙ ΘΕΩΡΗΤΙΚΕΣ ΜΑΣ ΕΠΙΡΡΟΕΣ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η µέθοδος εµψύχωσης των οµάδων προσωπικής ανάπτυξης µε βάση το παραµύθι, την οποία εµείς προτείνουµε και εφαρµόζουµε σε παιδιά ή ενήλικες, µέσα ή έξω από το σχολείο, στηρίζεται στις θεωρητικές αρχές και τεχνικές της µη κατευθυντικότητας του Carl Rogers, της µη κατευθυντικής παρεµβατικότητας του Μichel Lobrot και της Gestalt (Μορφολογική) του Fritz Perls. Ως στόχους έχει κυρίως την πρόληψη µέσα από την αυτογνωσία, την υιοθέτηση θετικών στάσεων ζωής και αξιών, και την ανάπτυξη δεξιοτήτων ζωής. Η προσέγγισή µας είναι βιωµατική. Ο εµψυχωτής πρέπει να είναι ψυχοθεραπευτής, ψυχολόγος, κοινωνικός λειτουργός ή παιδαγωγός, κατάλληλα εκπαιδευµένος στη βιωµατική εµψύχωση οµάδων. Με τη µη κατευθυντική στάση του και τη «θεραπευτική» σχέση που αναπτύσσει µε τους συµµετέχοντες, καθώς και µέσα από τις προτάσεις-ασκήσεις παιχνίδια, παρεµβαίνει, κινητοποιεί, διευκολύνει, συνοδεύει, στηρίζει. Εµπιστεύεται την ικανότητα αυτορρύθµισης της οµάδας, δεν κατευθύνει αλλά και δεν συντονίζει απλώς. Σε όλα τα παραπάνω θα αναφερθούµε πιο αναλυτικά στο παρόν κεφάλαιο, καθώς και στα «Ζητήµατα Εφαρµογής». …

13

ΞΕΚΙΝΩΝΤΑΣ ΜΙΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΑ ΟΜΑ∆Α Μια καινούργια οµάδα αυτογνωσίας, θεραπείας ή σχολική οµάδα προσωπικής ανάπτυξης στο ξεκίνηµά της την ετοιµάζουµε σαν να πρόκειται να κάνει ένα ταξίδι. Ταξίδι συναντήσεων, αλληλεπιδράσεων, γνώσεων, αναζητήσεων, ανακαλύψεων του εαυτού και των άλλων. Στην προκειµένη περίπτωση το µέσο για το ταξίδι αυτό είναι το παραµύθι και οδηγός, συνοδός και διευκολυντής είναι ο εµψυχωτής. Οποιοδήποτε µέσο κι αν χρησιµοποιήσουµε, π.χ., κείµενο, εικόνα, τέχνες, ο τρόπος εµψύχωσης που προτείνουµε εδώ είναι ο ίδιος και στηρίζεται στις δύο θεωρητικές προσεγγίσεις που έχουµε ήδη αναφέρει, την Gestalt και τη µη κατευθυντική παρεµβατικότητα. … Έτσι στην πρώτη συνάντηση αφιερώνουµε χρόνο για να εξηγήσουµε τον βιωµατικό τρόπο δουλειάς, το κλίµα που επιθυµούµε να δηµιουργήσουµε, γιατί προτείνουµε τις ιστορίες και τις ασκήσεις. Αναφερόµαστε σε όλα τα διαδικαστικά θέµατα λειτουργίας της οµάδας, απαντάµε σε ερωτήσεις, δίνουµε διευκρινίσεις, λύνουµε απορίες. Οι ασκήσεις που προτείνουµε έχουν ως στόχο να διευκολύνουν τη γνωριµία των συµµετεχόντων, τη δηµιουργία άνετου και ζεστού κλίµατος, την έκφραση των προσδοκιών τους και την ανάδυση θεµάτων.

14

∆ΕΞΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ ΕΜΨΥΧΩΤΗ Ο εµψυχωτής λειτουργεί ως διευκολυντής στην έκφραση συναισθηµάτων και ιδεών, στην ανάπτυξη κλίµατος αµοιβαίας εµπιστοσύνης, ζεστασιάς, µοιράσµατος και αλληλεπίδρασης µεταξύ των µελών της οµάδας. ∆ιευκολύνει την ανάπτυξη συναισθηµατικού κλίµατος και συνοδεύει τους συµµετέχοντες όταν εκφράζουν τη συγκίνησή τους, τα θετικά ή τα αρνητικά τους συναισθήµατα. Εµπλέκεται συγκινησιακά στην εµπειρία τους χωρίς να ταυτίζεται µαζί τους και τους διευκολύνει ώστε να την αξιοποιήσουν ως ευκαιρία για να προχωρήσουν. Παρεµβαίνει για να διευκολύνει τη δράση, τη δηµιουργικότητα και τις αλληλεπιδράσεις, µε προτάσεις-ασκήσεις, ιστορίες. Συµµετέχει αυθεντικά στις περισσότερες ασκήσεις, γνωρίζοντας τα όριά του και δείχνοντας σεβασµό στα όρια των άλλων. Κάνει ευρηµατικές παρεµβάσεις όταν χρειάζεται, για να αποδραµατοποιήσει µια κατάσταση, να βοηθήσει στην εκτόνωσή της και να την αποφορτίσει µε χιούµορ. Εκπαιδεύει τους συµµετέχοντες, µέσα από τη στάση του και τη σχέση του µαζί τους, στην ενσυναίσθηση, στη µη κριτική στάση και στην ενεργητική ακρόαση. Επίσης, τους δίνει ευκαιρίες να κατακτήσουν αξίες της βιωµατικής οµάδας, όπως η αποδοχή, η εµπιστοσύνη, η έκφραση συναισθηµάτων, ιδεών και σκέψεων µε γνησιότητα, ειλικρίνεια, ισοτιµία, αλληλοϋποστήριξη. Οι αξίες αυτές είναι χρήσιµες γενικότερα στη ζωή τους, τόσο στις επαγγελµατικές όσο και στις προσωπικές τους σχέσεις. Ακούει µε ακρίβεια τι βιώνει ο άλλος, παραµερίζοντας τις δικές του αντιλήψεις. Είναι γνήσιος και ανοιχτός στη βαθιά σχέση και στη διαδικασία της οµάδας. ∆ηµιουργεί οικείες σχέσεις στο πλαίσιο της οµάδας, σεβόµενος τα όρια του άλλου και τις ανάγκες του, χωρίς να ξεχνά το ρόλο του ως εµψυχωτή. Ο εµψυχωτής, µέσα από την εκπαίδευσή του και την εµπειρία του, είναι σε θέση να ακούει τις επιθυµίες και τις ανάγκες της οµάδας και να οµαδοποιεί τα αιτήµατα των µελών της. Κατανοεί τη δυναµική της οµάδας και αναγνωρίζει τους ρόλους που παίρνουν τα µέλη. Ενισχύει την ικανότητα της οµάδας για αυτορρύθµιση. Όταν υπάρχουν δύο εµψυχωτές στην οµάδα, χρειάζεται να έχουν αποφασίσει από πριν τους ρόλους που θα αναλάβουν και τους τρόπους παρέµβασης, να βρουν σε ποια σηµεία συµπληρώνει ο ένας τον άλλο, ώστε να λειτουργήσουν συµπληρωµατικά. Ακόµα και στις ασκήσεις, αυτός που προτείνει την άσκηση συνοδεύει την οµάδα µέχρι το τέλος της άσκησης και ο άλλος λειτουργεί ως δεύτερη µατιά, δηλαδή προσέχει, φροντίζει, «είναι παρών». Είναι σηµαντικό, µέσα από τη συνύπαρξή τους, να αξιοποιήσουν τη διαφορετικότητά τους ώστε να εµπλουτίσουν τη δουλειά τους, αξιοποιώντας τις ιδέες, τις δεξιότητες και τα ιδιαίτερα ταλέντα τους. Είναι αναγκαίο να γνωρίζονται καλά, να εµπιστεύονται ο ένας τον άλλο και να έχουν κοινή επαγγελµατική προσέγγιση. Η συνεµψύχωση είναι πολύ βοηθητική, γιατί δίνει στους εµψυχωτές τη δυνατότητα να µοιραστούν τα συναισθήµατά τους, να υποστηρίζουν ο ένας τον άλλο και να δηµιουργούν έναν χώρο ανταλλαγής προβληµατισµών και ιδεών. Η βιωµατική εκπαίδευση στην εµψύχωση οµάδων αποτελεί µια δυναµική πορεία στη γνώση και την προσωπική ανάπτυξη. Ο εκπαιδευόµενος εµψυχωτής εµπλέκεται προσωπικά µε όλο του τον εαυτό (νοητικά, συναισθηµατικά, σωµατικά) στη διαδικασία αυτής της εκπαίδευσης. Η γνώση κατακτιέται µέσα από το προσωπικό του βίωµα το οποίο τον οδηγεί στην αλλαγή στάσεων και αξιών, µε αποτέλεσµα να αναπτύσσεται και να εξελίσσεται ως άνθρωπος. Συγχρόνως, κατακτά τις απαραίτητες επαγγελµατικές δεξιότητες που αναφέραµε παραπάνω.

15

ΟΙ ΒΙΩΜΑΤΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ Ο ΣΚΟΠΟΣ ΤΩΝ ΒΙΩΜΑΤΙΚΩΝ ΑΣΚΗΣΕΩΝ

Ο σκοπός των βιωµατικών ασκήσεων είναι να κινητοποιήσουν συναισθηµατικά, σωµατικά και νοητικά τους συµµετέχοντες για να διευκολύνουν την πορεία τους προς την αυτογνωσία. Στη βιβλιογραφία οι βιωµατικές ασκήσεις αναφέρονται και ως δραστηριότητες/παιχνίδια, κυρίως στην εµψύχωση οµάδων µέσα από την τέχνη (FaureLaskar, 1988, Άλκηστις, 1989), ως προτάσεις/ασκήσεις στη µη κατευθυντική παρεµβατικότητα (Lobrot, 1974), ως πειράµατα/ασκήσεις στην Gestalt (Zinker, 1977), ως δοµηµένες ασκήσεις (Yalom, 2006). Οι ασκήσεις επιδρούν και διευκολύνουν σε δύο επίπεδα, της οµάδας και του ατόµου.

Όταν προτείνουµε ασκήσεις και ιστορίες, λαµβάνουµε υπόψη: • • • • • • • • • •

Τις ανάγκες της συγκεκριµένης οµάδας Το στάδιο της οµάδας Τη φάση της συνάντησης Όσα συµβαίνουν στο «εδώ και τώρα» Το θέµα που θέλουµε να επεξεργαστούµε Τον επιθυµητό στόχο Το µέγεθος της οµάδας Το χώρο που διαθέτουµε Την ηλικία των συµµετεχόντων Τις ιδιαιτερότητες της οµάδας (γλωσσικές, σωµατικές, πολιτιστικές κ.λπ.)

16

ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΙΣΤΟΡΙΩΝ Η επιλογή των ιστοριών βασίστηκε σε συγκεκριµένα κριτήρια, τα οποία οµαδοποιούνται κάτω από τέσσερις άξονες: το περιεχόµενο, τη µορφή, τις θεµατικές ενότητες και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της οµάδας στην οποία απευθύνονται. Η επιλογή µας επηρεάστηκε επίσης από το πνεύµα της δουλειάς µας, που δεν είναι ούτε ηθικοπλαστικό ούτε διδακτικό. Προσπαθούµε να αφυπνίσουµε συνειδήσεις, µεταφέροντας µε την αφήγηση τα σηµαντικά µηνύµατα των παραµυθιών, φανερά και καλυµµένα, στο συνειδητό ή ασυνείδητο επίπεδο του αποδέκτη, και αξιοποιούµε τις προβολές και τις ταυτίσεις που προκαλούνται αυτόµατα. ∆εν ερµηνεύουµε και δεν κατευθύνουµε, αλλά συνοδεύουµε…

17

ΤΑ ΘΕΜΑΤΑ Αρκετά θέµατα µπορούµε να τα επεξεργαστούµε µε περισσότερες από µία ιστορίες. Επίσης, µια ιστορία µπορεί να είναι κατάλληλη για περισσότερα από ένα θέµατα. Tα θέµατα, στα οποία µπορεί να επικεντρωθεί ο εµψυχωτής είναι Αγάπη ∆οτικότητα Αλληλεγγύη Αλλοτρίωση Αναζήτηση λύσεων Αναµέτρηση δυνάµεων Ανταγωνισµός Ανάληψη ευθύνης του εαυτού Αναπηρία Ανάπτυξη κριτικής, συνθετικής σκέψης Αποδοχή όσων φέρνει η ζωή Απουσία Αποδοχή του άλλου Απώλεια Αυτοεικόνα/Αποδοχή του εαυτού Αυτοεκτίµηση Αυτονόµηση /Ανεξαρτητοποίηση (∆ιαδικασία αποχωρισµού) Αυτοπροστασία ∆ηµιουργικότητα ∆ιαδικασία αλλαγής ∆ιαδικασία ωρίµανσης (Εσωτερική ολοκλήρωση) ∆ιαζύγιο ∆ιαπροσωπικές σχέσεις (παιδιού-γονιού, δασκάλου-µαθητή, ζευγαριού, φίλων)/Σχέσεις εξουσίας ∆ιαφορετικότητα (ρατσισµός) ∆ιαχείριση θυµού ∆ικαιοσύνη (Μπαίνω στη θέση του άλλου) Ειλικρίνεια (Ψέµα-αλήθεια, Συµφωνία λόγων και πράξης) Είµαι µοναδικός Εµπιστοσύνη Εµπόδια (∆υσκολίες) Ενεργητική ακρόαση Ενοχές Ενσυναίσθηση Ενθάρρυνση

18

Εντιµότητα Επιµονή και υποµονή Εσωτερικές συγκρούσεις – Πολώσεις Ευγνωµοσύνη Ευχαρίστηση – Ευτυχία Ζήλια – Φθόνος – Κτητικότητα Ζω το τώρα Η αξία της σιωπής Η δύναµη του βιώµατος Θάνατος – Πένθος Θετική σκέψη – Θετική στάση Καλός – Κακός Η σκοτεινή και η φωτεινή πλευρά µας (Καλοσύνη – Κακία) Μοναξιά Μπορώ – ∆εν µπορώ: (Το “µπορώ” συνδέεταιµε την ενθάρρυνση και το “δεν µπορώ” µε την αποθάρρυνση) Νταήδες στο σχολείο Οικολογική συνείδηση Ο ρόλος του αρχηγού Παίρνω κάτι που δεν µου ανήκει Πεποιθήσεις – Προγραµµατισµοί (Στάσεις που έχουµε υιοθετήσει από µικροί και µας καθορίζουν) Πιστεύω στον εαυτό µου (Εµπιστεύοµαι την κρίση µου) Πληρότητα – Ικανοποίηση Πλούτος – Φτώχεια (Αυτάρκεια) Προβάλλω (καθρεφτίζονται στους άλλους δικές µου πλευρές) Προκαταλήψεις Συγκρούσεις Στόχοι – Προτεραιότητες Το νόηµα της ζωής µου Συνεργασία (Ο καθένας µπορεί να προσφέρει, όσο µικρός ή αδύναµος κι αν είναι) Υιοθεσία Φιλία – Εκτίµηση Φόβος

19

ΙΣΤΟΡΙΕΣ 34. Ο διψασµένος κότσυφας

(Λαϊκό παραµύθι από το Μπαγκλαντές: διασκευή από το Ηµερολόγιο 2000 του ∆ικτύου Κοινωνικής Υποστήριξης Προσφύγων και Μεταναστών «Στέκι Μεταναστών»)

Θ έ µ α τ α : επιµονή και υποµονή, µπορώ – δεν µπορώ, πιστεύω στον εαυτό µου Μια φορά κι έναν καιρό, ζούσε στο δάσος ένας κότσυφας. Μια µέρα ο κότσυφας ήταν πολύ διψασµένος, αλλά όσο κι αν έψαχνε για νερό δεν έβρισκε πουθενά. Στο τέλος πέταξε στην κορυφή ενός ψηλού δέντρου κι αγνάντεψε τριγύρω. Μακριά στο βάθος είδε έναν κήπο. «Εκεί θα βρω νερό», σκέφτηκε και πέταξε βιαστικά προς τα κει. Μόλις έφτασε στον κήπο, είδε ένα παλιό πιθάρι. «Εδώ θα πιω νερό», σκέφτηκε και γαντζώθηκε στο στόµιο του πιθαριού. Πραγµατικά το πιθάρι είχε νερό. Το νερό όµως ήταν λίγο. Έφτανε δεν έφτανε µέχρι τη µέση του πιθαριού. Έτσι ο κότσυφας, όσο κι αν έσκυβε, κι αν προσπαθούσε, δεν µπορούσε να πιει. Μια πάπια που τριγυρνούσε στον κήπο και τον είδε του είπε: «Άδικα προσπαθείς. ∆εν θα τα καταφέρεις. Το νερό ίσα που καλύπτει τον πάτο». Ο κότσυφας την άκουσε, αλλά δεν απάντησε. Λίγο αργότερα τον πλησίασε µια χήνα και του είπε: «Ε, κότσυφα, τόση ώρα προσπαθείς και σταγόνα νερό δεν ήπιες. ∆εν κουράστηκες; Παράτα τα πια!» Ο κότσυφας την άκουσε, αλλά ούτε και σ’ αυτή απάντησε. Σταµάτησε για λίγο να προσπαθεί για να σκεφτεί τι θα κάνει. Τότε πέρασε απ’ το µυαλό του µια σπουδαία ιδέα. Άρχισε αµέσως να µαζεύει µε το ράµφος του πετραδάκια και να τα ρίχνει µέσα στο πιθάρι. Το νερό σιγά σιγά άρχισε να ανεβαίνει. Όσο περισσότερα πετραδάκια έριχνε τόσο ψηλότερα ανέβαινε το νερό, µέχρι που έφτασε στο στόµιο του πιθαριού. Τότε ο κότσυφας βούτηξε µέσα το ράµφος του και ήπιε, ήπιε µέχρι που ξεδίψασε. Και τότε γύρισε και είπε στην πάπια και τη χήνα που κοίταζαν απορηµένες: «Τώρα καταλαβαίνετε γιατί δεν σας απαντούσα... Προσπαθούσα να µη σας ακούω!» Μηνύµατα: • Ποτέ µην ακούς αυτούς που σου λένε ότι δεν µπορείς.

• Έχε εµπιστοσύνη στον εαυτό σου.

20

ΟΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΕ ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΣΤΟΧΟΙ: Μαθαίνω τα ονόµατα – Γνωριµία – Επικοινωνία ∆ΙΑΡΚΕΙΑ: 15’ Ε Ι Σ Α Γ Ω Γ Ι Κ Ε Σ

Ο∆ΗΓΙΑ 1 Προτείνω, όπως καθόµαστε στον κύκλο, να φτιάξουµε µια ιστορία µε τα ονόµατά µας. Κάποιος θα ξεκινήσει λέγοντας µια φράση που θα περιέχει το όνοµά του. Αµέσως µετά, χωρίς διακοπή, ο επόµενος θα συνεχίσει µε τη δική του φράση, που θα περιέχει το δικό του όνοµα και θα τη συνδέσει µε τη φράση που είπε ο προηγούµενος. Θα συνεχίσουµε έτσι, φτιάχνοντας µια ιστορία, µέχρι να µάθουµε τα ονόµατά µας. Ποιος θέλει να αρχίσει;

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΨΥΧΩΤΗ • Στην άσκηση συµµετέχει και ο εµψυχωτής.

• Αν χρειάζονται περισσότερο χρόνο για να µάθουν τα ονόµατά τους, µπορείτε να συνεχίσετε µε µια κινητική άσκηση ονοµάτων.

21

ΒΟΗΘΕΙΕΣ–ΕΜΠΟ∆ΙΑ ΣΤΟΧΟΙ: ∆εξιότητες επίλυσης προβληµάτων – Επίγνωση των πηγών στήριξης ΙΣΤΟΡΙΕΣ: Σε όσες ο ήρωας αντιµετωπίζει ένα πρόβληµα ∆ΙΑΡΚΕΙΑ: 45’ ΜΕΣΑ-ΥΛΙΚΑ: Φυλλάδια «Βοήθειες – Εµπόδια»

Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η Σ

Ο∆ΗΓΙΑ 1 Σας έχω µοιράσει δύο φυλλάδια, ένα για τον ήρωα και ένα για εσάς. Μετά την ιστορία που ακούσατε, προτείνω στα αλεξίπτωτα να σηµειώσετε τις βοήθειες που είχε ο ήρωας, προκειµένου να αντιµετωπίσει το πρόβληµα. Στα «stop» γράψτε τα εµπόδια που αντιµετώπισε ο ήρωας στη λύση του προβλήµατος. Ο∆ΗΓΙΑ 2 Σκεφτείτε τον εαυτό σας και περιγράψτε ένα δικό σας πρόβληµα. Συµπληρώστε µε τον ίδιο τρόπο τις βοήθειες και τα εµπόδια που έχετε για να το αντιµετωπίσετε. Ο∆ΗΓΙΑ 3 Προτείνω τώρα να γίνετε οµάδες των τριών και να συζητήσετε αυτά που γράψατε. Όταν µιλάει ο ένας, οι άλλοι δύο τον ακούτε και στο τέλος τον διευκολύνετε να καταλάβει ποιες είναι οι βοήθειές του και από πού προέρχονται, και ποια είναι τα εµπόδια κι από πού προέρχονται. Ο∆ΗΓΙΑ 4 Ας συγκεντρωθούµε στον κύκλο. Ποια οµάδα θέλει να µας µιλήσει; ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΜΨΥΧΩΤΗ • Ο εµψυχωτής χρειάζεται να εξηγήσει ότι στο αλεξίπτωτο «Από τον εαυτό µου» εννοούµε όσα «είµαι», «έχω» και «κάνω», στο αλεξίπτωτο «Από το περιβάλλον» εννοούµε το οικογενειακό, φιλικό, κοινωνικό, φυσικό περιβάλλον και στο αλεξίπτωτο «Από άλλους» να γράψουν συγκεκριµένα πρόσωπα.

• Στις οµάδες ενηλίκων µπορούµε να παραλείψουµε την 1η οδηγία. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ Σε σχέση µε τον εαυτό σας, ποιες είναι οι βοήθειες που χρησιµοποιείτε κυρίως, όταν έχετε δυσκολίες; Έχετε ακούσει ανάλογες ιστορίες που κάποιος απ’ το περιβάλλον σας τις δυσκολίες και τα εµπόδια τα µετέτρεψε σε ευκαιρίες; Ποια στοιχεία της προσωπικότητάς του τον βοήθησαν να το πετύχει;

22

Ο ΗΛΙΟΣ ΣΤΟΧΟΙ: Κλείσιµο συνάντησης – Χαλάρωση – Εξοικείωση ∆ΙΑΡΚΕΙΑ: 10΄ ΜΕΣΑ-ΥΛΙΚΑ: Χαµηλός φωτισµός, απαλή µουσική Κ Λ Ε Ι Σ Ι Μ Α Τ Ο Σ

Ο∆ΗΓΙΑ 1 Προτείνω να ξαπλώσετε όλοι, µε τα κεφάλια σας στο κέντρο του κύκλου να ακουµπάνε µεταξύ τους, έτσι που τα σώµατά σας να είναι σαν τις ακτίνες ενός µεγάλου ήλιου. Κλείστε τα µάτια σας και πάρτε µερικές βαθιές αναπνοές... Με κάθε εκπνοή αφήστε το σώµα σας να χαλαρώσει όλο και πιο πολύ... όλο και πιο πολύ... Νιώστε όλα τα σηµεία του σώµατός σας να βουλιάζουν βαθιά στο πάτωµα... Ο∆ΗΓΙΑ 2 Ανοίξτε αργά αργά τα µάτια σας... Πάρτε το χρόνο σας... Κουνήστε λίγο τα µέλη σας και µετά, σιγά σιγά, σηκωθείτε...

ΠΑΡΑΛΛΑΓΗ: «ΟΙ ΠΑΤΟΥΣΕΣ» Ξαπλώνουν όλοι µε τις πατούσες στο κέντρο του κύκλου να ακουµπάνε µεταξύ τους και, όταν ανασηκωθούν µετά τη χαλάρωση, θα ανακαθίσουν, έχοντας πάντα τις πατούσες ενωµένες, και θα αποχαιρετιστούν µε τις πατούσες τους.

23