Σ' αγαπάω να της λες: Φεμινιστική Περιπλάνηση στον Δημόσιο Χώρο των Εξαρχείων by Katerina Voulgari

Εθνικό Μετσόβειο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΔΠΜΣ 1Α: Έρευνα στην Αρχιτεκτονική Σχεδιασμός - Χώρος - Πολιτισμός Επ.: Παρμενίδης Γ.

Σ’ αγαπάω να της λες: Φεμινιστική περιπλάνηση στον δημόσιο χώρο των Εξαρχείων Βούλγαρη Κατερίνα

Φεβρουάριος 2018 3

Σύνοψη Εισαγωγή Μεθοδολογία / Έρευνα Αποσαφήνιση Όρων Κεφάλαιο 1: Έμφυλες ταυτότητες, χώρος και υποκείμενα [1.1] Περί έμφυλης ταυτότητας και συγκρότησης του υποκειμένου [1.2] Φύλο και σεξουαλικότητα [1.3] Έχει φύλο η πόλη; Κεφάλαιο 2: Έμφυλες σχέσεις στον δημόσιο χώρο [2.1] Δίπολα στον δημόσιο χώρο [2.2] Χωριστές σφαίρες [2.3] Η γυναίκα στον δημόσιο χώρο της πόλης [2.4] Φεμινιστικές γεωγραφίες στον δημόσιο χώρο Κεφάλαιο 3: Τα Εξάρχεια μέσα της [3.1] Εξάρχεια: μία πολύμορφη γειτονιά [3.2] Τα Εξάρχεια ως παράδειγμα έμφυλης ανεκτικότητας, ρευστότητας και πολυσυλλεκτικότητας στο δημόσιο χώρο [3.3] Οι Φεμινιστικές γεωγραφίες των Εξαρχείων Κεφάλαιο 4: Vivre sa vie: ζούσε τη ζωή της στα Εξάρχεια [4.1] Οι φεμινιστικές οργανώσεις, οι διεκδικήσεις και τα συνθήματα στους τοίχους [4.2] Μία Εξαρχιώτισσα γυρίζει σπίτι μόνη της τη νύχτα [4.3] Η κουλτούρα του βιασμού στα Εξάρχεια: το αντρικό βλέμμα και η σεξουαλική παρενόχληση [4.4] Η ελεύθερη γυναίκα στα Εξάρχεια [4.5] H “ελεύθερη τέκνων” γυναίκα στα Εξάρχεια Κεφάλαιο 5: Σ΄αγαπάω να της λες [5.1] Το ερωτηματολόγιο και οι απαντήσεις [5.2] Τα συμπεράσματα και οι Χαρτογεωγραφίες Επίλογος Βιβλιογραφία

Στην Καίτη και τον Kurt

Σύνοψη

Η έρευνα αφορά τα Εξάρχεια ως παράδειγμα έμφυλης προβληματικής, ανεκτικότητας και πολυσυλλεκτικότητας μέσω του δημόσιου χώρου. Ποιά είναι η οπτική του φύλου μέσα στο δημόσιο χώρο; Με ποιους τρόπους η συγκρότηση και η ερμηνεία του αστικού χώρου ενσωματώνει και αναπαράγει αντιλήψεις για τη γυναικεία σεξουαλικότητα, το φύλο, το σώμα, τα κοινωνικά στερεότυπα; Στους φανταστικούς, φαντασιακούς, συμβολικούς, αλλά και τόσο υλικούς χώρους, θα αναζητήσω μεθόδους και θεωρητικά εργαλεία για να διερευνήσω και να συνδέσω φεμινιστικές χωρικότητες, επαναπροσδιορίζοντας τα κριτήρια με τα οποία οι γυναίκες βιώνουν, κατανοούν και (αντι)δρούν στον ευμετάβλητο και πολιτικοποιημένο δημόσιο χώρο των Εξαρχείων. Σε ποιους δρόμους επιλέγει να περπατήσει μία γυναίκα στα Εξάρχεια; Νοιώθει ελευθερία ή καταπίεση στο δημόσιο χώρο; Πώς είναι να ζει σε μία περιοχή που είναι έντονη η απουσία παιδιών και οικογενειών σε σχέση με άλλες αθηναϊκές γειτονιές; Πώς μεταβάλλεται η πίεση και η δυσφορία που ασκείται στις γυναίκες για να συμβαδίσουν με τα στερεότυπα της κοινωνίας; Μήπως ο δημόσιος χώρος των Εξαρχείων συμβάλλει στην ελευθερία των γυναικών να ζήσουν πιο άνετα τη ζωή τους;

Αbstract

The research will concern Exarchia as an example of gender issues, tolerance and multi-purpose through the public space. What is the gender perspective within the public domain? In what ways does the constitution and interpretation of urban space incorporate and reproduce the perceptions of female sexuality, gender, body, social stereotypes? In imaginary, symbolic but also material spaces, I will seek methods and theoretical tools to explore and connect feminist spatialities, redefining the criteria by which women experience, understand and react in the volatile and politicized public space of Exarchia. In what ways does a woman choose to walk in Exarchia? Does she feel freedom or oppression in public space? How is it to live in an area where children and families are visibly absent in relation to other Athenian neighborhoods? How does the pressure and discomfort of women change to keep up with the stereotypes of society? Does the volatile, politicized and open-minded environment of Exarchia finally let women live with more freedom in their lives? 9

Εισαγωγή

Αντικείμενο της έρευνας αποτελεί η χωρική έκφραση του φεμινισμού και των γυναικών στην πόλη και συγκεκριμένα στον χώρο των Εξαρχείων. Στη βάση ότι ο άνθρωπος επηρεάζει το κτισμένο περιβάλλον και vice versa, ο φεμινισμός, το φύλο, η σεξουαλικότητα είναι σημαντικοί ανθρώπινοι παράγοντες που αντανακλώνται στην προσωπική – ιδιωτική ζωή του καθενός / καθεμίας, όσο και στις επιλογές που θα κάνει μέσα στην πόλη, τον τρόπο που θα κινηθεί μέσα σε αυτήν και το χώρο που θα διαλέξει να εκφραστεί. Η ανάγνωση του χώρου και της πόλης μέσω του φύλου είναι μία οπτική που στηρίζεται στην αντίληψη ότι ο αστικός ιστός και η πόλη δεν είναι απλά ένα λειτουργικό σύστημα, ένας χάρτης χρήσεων στο μάθημα της πολεοδομίας ή μία παράθεση κελυφών, αλλά ένα σύνολο πολύπλοκων κοινωνικών σχέσεων, αλληλεπιδράσεων και διεργασιών. Η πόλη, ως ένα πλέγμα χώρων ετερόκλητων, φιλοξενώντας πλήθος διαφορετικών χρήσεων και λειτουργιών, αποτελεί ένα πεδίο διαλόγου για τις κοινωνικές ομάδες που σηματοδοτούν και μετασχηματίζουν των χαρακτήρα των τόπων της. Δομικό στοιχείο της διαλεκτικής αυτής, η ταυτότητα της κάθε κοινωνικής ομάδας, δηλαδή οι αξίες, τα γνωρίσματα και οι ιδιαιτερότητες που την καθιστούν διακριτή. Και δομικό στοιχείο αυτής η έμφυλη ταυτότητα του ατόμου. Αυτή που δεν μπορεί να θεωρηθεί αυτόνομα, αφού ως κοινωνικά κατασκευασμένη, ορίζεται σε συνάρτηση με κοινωνικά, πολιτιστικά, ταξικά και ιδεολογικά υπόβαθρα. “Για να κατανοήσουμε πως λειτουργεί μια οποιαδήποτε κοινωνία, πρέπει να κατανοήσουμε τη σχέση μεταξύ των ανδρών και των γυναικών” , ισχυρίζεται η Angela Davis. Η σχέση αυτή μεταξύ των ανδρών και των γυναικών, μεταξύ των ισορροπιών των έμφυλων ταυτοτήτων και των ρόλων που αποδίδονται σε αυτές, λαμβάνει άμεση χωρική διάσταση μέσα από την κοινωνική ζωή, μέσα από την καθημερινότητα, στους χώρους στους οποίους αυτή εξελίσσεται. Είτε πρόκειται για χώρους δημόσιους είτε για χώρους ιδιωτικούς, οι χώροι της καθημερινής διαβίωσης αποκτούν χαρακτήρα έμφυλο, άλλοτε φιλικό και άλλοτε απειλητικό, ο οποίος έχει ως αποτέλεσμα την δημιουργία τάσεων και συγκεντρώσεων με έμφυλο πρόσημο. To ζήτημα του φύλου, ως αναλυτική κατηγορία εμπίπτει σε διάφορους τομείς, όπως η πολιτισμική γεωγραφία, η ανθρωπογεωγραφία, η κοινωνιολογία, η πολιτική, η αρχιτεκτονική, η πολεοδομία, η ψυχανάλυση. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η συγκεκριμένη έρευνα αντλεί υλικό και πληροφορίες από όλες τις παραπάνω κατηγορίες, προκειμένου να γίνει καλύτερη η κατανόηση του θέματος. Μεθοδολογικά θα προσεγγιστεί ο έμφυλος χώρος όπως έχει παρουσιαστεί στις φεμινιστικές θεωρήσεις του πρώτου και του δεύτερου κύματος, ενώ στο κείμενο θα παρεμβάλλονται πλαίσια - αναγνώσεις έργων, σύμφωνα με το εννοιολογικό υπόβαθρο που χρησιμοποιείται στην εργασία, καθώς και ιστορικά πραγματολογικά στοιχεία τα οποία συμβάλλουν στην κατανόηση αυτού. Έχοντας αυτά ως βάση, η δομή της εργασίας επικεντρώνεται αρχικά στη συγκρότηση της έμφυλης ταυτότητας του υποκειμένου, εξετάζοντας βασικές θεωρίες γύρω από το ζήτημα μέσα από φεμινιστικές θεωρήσεις. Mε βάση αυτές τις αναζητήσεις, παρακολουθούμε την εναλλαγή των ιδεών περί φύλου και σεξουαλικότητας, ξεκινώντας από τον βιολογικό παράγοντα ως υπόστρωμα για την κοινωνική και πολιτισμική εγγραφή του φύλου για να καταλήξουμε στη θεωρία της επιτελεστικότητας που σπάει το δεσμό φύλου και σεξουαλικότητας, απομυθοποιώντας την ύπαρξη «κανονικών» έμφυλων ταυτοτήτων που οδηγούν στη δημιουργία «κανονικών σεξουαλικοτήτων». Η έμφυλη πραγματικότητα είναι επιτελεστική, πράγμα που σημαίνει ότι είναι πραγματική μονάχα στο βαθμό που επιτελείται. Θα ήταν σωστό να πούμε ότι ορισμένα είδη 11

πράξεων ερμηνεύονται συνήθως ως εκφράσεις ενός έμφυλου πυρήνα ή μιας έμφυλης ταυτότητας κι ότι αυτές οι πράξεις είτε συμμορφώνονται με την προσδοκώμενη έμφυλη ταυτότητα είτε, κατά κάποιο τρόπο, συγκρούονται με αυτή την προσδοκία (Butler, 2006). Η έννοια της ετεροσεξουαλικότητας είναι κομβικής σημασίας, γιατί είναι εκείνη που μας βοηθά να τοποθετήσουμε το έμφυλο υποκείμενο στο χώρο. Η ετεροσεξουαλικότητα δεν αναφέρεται μόνο στην έμφυλη διάσταση του ατόμου αλλά αναδύεται ως ρυθμιστικός παράγοντας όλης μας της κοινωνικής συμπεριφοράς, ούσα ενσωματωμένη στην τρέχουσα κουλτούρα. Με βάση, λοιπόν, αυτή την έννοια αναλύεται ο χώρος, αντλώντας υλικό από φεμινιστικές προσεγγίσεις του δημόσιου χώρου ως χώρου δράσης και αντίδρασης αλλά και ως τόπου επιθυμίας.

Σε θεωρητικό και πρακτικό πλαίσιο η σύζευξη των φεμινιστικών γεωγραφιών καθίσταται αναγκαία, όχι μόνο γιατί μπορεί να προσφέρει χρήσιμα μεθοδολογικά εργαλεία αλλά κυρίως επειδή η πατριαρχία ως καθεστώς εξουσίας και ρύθμισης ορίζει σώματα, άτομα και κοινωνίες από το τοπικό ως το παγκόσμιο επίπεδο. Σε μία έντονα πολιτικοποιημένη, ζωντανή και αλληλοϋποστηρικτική περιοχή, όπως τα Εξάρχεια, ίσως θα μπορούσε να οριστεί μία νέα βάση, μία νέα χωρική γεωγραφία η οποία θα αναδείξει την άμεση σχέση της γυναίκας με τον χώρο και τη ζωή εντός αυτού. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η έμφυλη ταυτότητά μας συνδέεται αναπόσπαστα με τον χώρο. Τι στερεότυπα μπορεί να αντιμετωπίσει μία γυναίκα που περπατάει στα Εξάρχεια; Τι βλέμματα εισπράττει αν επιστρέφει σπίτι το βράδυ μόνη της ή ζει με τον σύντροφό της χωρίς παιδιά; Τι στερεότυπα αναπαράγονται και τι μηνύματα εκπέμπει; Κατά τον Γιώργο Μαρνελάκη “O χώρος, δεν είναι ουδέτερος – δημιουργεί αποκλεισμούς, οριοθετεί τη δράση και τη συμπεριφορά μας κι έτσι μας διαμορφώνει” (Μαρνελάκης, 2007). Γι’ αυτό πολλά από τα ζητήματα που θέτει το φεμινιστικό κίνημα αφορούν ζητήματα χώρου και διεκδίκησης ορατότητας σ’ ένα χώρο με προσωρινούς όρους, μέσω μίας έστω προσωρινής οικειοποίησης. Στον πυρήνα της εργασίας πραγματοποιείται μία περαιτέρω εμβάθυνση στην έρευνα πεδίου: το ενδιαφέρον - βλέμμα στρέφεται στις γυναίκες που κατοικούν στα Εξάρχεια, ως άμεσους φορείς γνώσης της περιοχής. Τι γειτονιά είναι τα Εξάρχεια; Αν αποσυνδεθεί κάποιος από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης που αναφέρονται κυρίως στο άβατο ανομίας και διαφθοράς, λειτουργεί μια γειτονιά που περιτριγυρίζεται από συλλογικότητες, δράσεις και πρωτοβουλίες οι οποίες στηρίζουν ανθρώπους που έχουν ανάγκη και το σύστημα δεν τους παρέχει βοήθεια. Λειτουργεί μια γειτονιά που χωράει όσους νιώθουν ότι ασφυκτιούν μέσα στα κοινωνικά “πρέπει” ή τις διάφορες τάσεις τού πως να ζήσει κανείς τη ζωή του, που προβάλλονται και αναπαράγονται ως κοινωνικά πρότυπα και καταλήγουν στερεότυπα. Παραμένει ένα μέρος ζωντανό που περιστοιχίζεται από καφέ, εστιατόρια, μπαρ, χώρους συναυλιών, βιβλιοπωλεία, δισκάδικα, κοινωνικά παντοπωλεία, καταλήψεις, αυτοοργανωμένους χώρους και φυσικά πολλά γκράφιτι. Για την έρευνα αυτή, συντάχθηκε ένα ερωτηματολόγιο για το πως ζούν οι γυναίκες στην περιοχή, πως διασκεδάζουν, πως περιπλανώνται στο δημόσιο χώρο μιας γειτονιάς γνωστής για τον πρωταγωνιστικό της ρόλο στις κινήσεις αντίστασης και χειραφέτησης. Χωρίς περιορισμούς ηλικίας, οικογενειακής κατάστασης, μορφωτικού επιπέδου κ.ά, οι γυναίκες έδωσαν ένα μικρό αλλά σημαντικό δείγμα για το πώς αναπτύσσεται η σχέση τους με τον δημόσιο χώρο των Εξαρχείων και για τις διαδρομές τους σε αυτόν. Παράλληλα, οι προσωπικές ιστορίες και τα βιώματα των γυναικών επιλέχθηκαν ως “οδηγός” για τη μελέτη αυτή, ενσωματώνοντας την πεποίθηση ότι το “προσωπικό είναι πολιτικό” και ως τέτοιο δε μπορεί να αγνοείται, να υποβιβάζεται και να εξοστρακίζεται από τη δημόσια σφαίρα και την παραγωγή γνώσης σε σχέση με αυτή. Βάσει αυτών των συμπερασμάτων, θα καταγραφούν οι πορείες και τα βιώματα των γυναικών μέσω συμπερασμάτων, χαρτογραφήσεων και διαδρομών σε μία προσπάθεια επανοικειοποίησης του δημόσιου χώρου, για την διεκδίκηση αυτού που ο Lefebvre ορίζει ως το δικαίωμα στην πόλη: δικαίωμα στην ελευθερία, στην εξατομίκευση μέσα στην κοινωνικοποίηση, στην κατοικία και το κατοικείν: “Το δικαίωμα στο έργο (στη συμμετοχική δραστηριότητα) και το δικαίωμα στην προσοικείωση (εντελώς διαφορετικό από το δικαίωμα στην ιδιοκτησία) εξυπακούονται μέσα στο δικαίωμα στην πόλη” (Lefebvre, 1977[1968]). 12

Mεθοδολογία - Ερευνητική διαδικασία

Η έρευνα άρχισε να συγκροτείται όταν επέστρεψα ως μόνιμη κάτοικος των Εξαρχείων μετά από απουσία ορισμένων ετών. Έχοντας ζήσει την περιοχή κοντά και στο χρονικό σημείο - σταθμό των ξακουστών Δεκεμβριανών του 2008, παρατηρουσα τότε σιγά αλλά σταθερά την περιοχή να αλλάζει, να σκοτεινιάζει, να κλείνεται στον εαυτό της. Επιστρέφοντας, αντικρίζω μία αξιοσημείωτη διπολικότητα: για κάποιους - τους περισσότερους - είναι μια γειτονιά με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και ιδιόμορφη γοητεία. Για κάποιους άλλους, αποτελεί άβατο, αρκούντως διαταραγμένο, επικίνδυνο και κακόφημο. Τα Εξάρχεια κουβαλάνε πάντα το βάρος μιάς έντονης σημειολογίας, καθώς έχουν υπάρξει τόπος αναβρασμού – κοινωνικού, πολιτικού, καλλιτεχνικού, μία γωνιά της πόλης με ξεχωριστή ιδιοσυγκρασία, κόντρα στην ομογενοποίηση του αστικού εξευγενισμού. Σε αυτή την γειτονιά συνάντησα πολλές γυναίκες κάθε ηλικίας να περπατούν μόνες, τις επεξεργαζόμουν, τις χάζευα, και στη φαντασία μου τις κατέτασσα σε άλλη σφαίρα, μακριά από κοινωνικά κλισέ και άρχισα να πλάθω ιστορίες για τις γυναίκες αυτές, για το πώς ζουν, πώς κινούνται στο δημόσιο χώρο, πώς ταίριασαν με την περιοχή των Εξαρχείων, γιατί επέλεξαν να μείνουν εδώ, πώς νοιώθουν, τι διαδρομές επιλέγουν, πού διασκεδάζουν, τι σκέφτονται για τη γειτονιά. Αυτές ήταν οι αρχικές βάσεις της έρευνας, για τις φεμινιστικες περιπλανησεις πανω στο δημοσιο χωρο των Εξαρχειων. Αρχικα προσεγγισα τον έμφυλο χώρο, το φύλο και την σεξουαλικότητα με κύρια διερώτηση αν η πόλη έχει φύλο. Στη συνέχεια δόθηκε βάση στην παρουσία της γυναίκας στον δημόσιο χώρο, μέσω των πεδίων των χωριστών σφαιρών και την εννοιολογική αναπαράσταση του χώρου κατά τον Lefebvre.Έπειτα, μελετήθηκαν οι φεμινιστικές γεωγραφίες με έμφαση στις χωρικότητες και τις χρονικότητες μίας γυναίκας στην πόλη. Στο πεδίο της έρευνας εξετάσθηκε η έννοια του βιώματος, τόσο από την δική μου πλευρά ως ερευνήτριας όσο και ως μέρος μιας διεπιστημονικής προσέγγισης που περνάει από το προσωπικό στο συλλογικό και το αντίστροφο. Το μεγαλύτερο μέρος της έρευνας πεδίου πραγματοποιήθηκε στα τέλη του 2017 και στο υλικό που μελετήθηκε συμπεριλαμβάνεται το ερωτηματολόγιο που δόθηκε σε γυναίκες που κατοικούν στην περιοχή, ηλικίας από 18 ετών και άνω, διαφορετικής τάξης, μορφωτικού επιπέδου και σεξουαλικής ταυτότητας. Οι γυναίκες μίλησαν για την εμπειρία τους στη γειτονιά των Εξαρχείων, για το πως αντιλαμβάνονται τον δημόσιο χώρο της περιοχής,για την άποψη τους για την ζωή στη γειτονιά αλλά και για το πώς η ίδια τους η έμφυλη επιτέλεση επηρεάζει συχνά την καθημερινότητά τους στο δεδομένο κοινωνικό και χωρικό πλαίσιο. Μέσα από την μελέτη όλων των παραπάνω αναδύθηκαν κοινοί τόποι μέσα από τις εμπειρίες των γυναικών και σχηματίστηκαν οι φεμινιστικές περιπλανήσεις που θα οριστούν μέσω συμπερασμάτων και χαρτογραφήσεων στην περιοχή των Εξαρχείων. 15

Αποσαφήνιση όρων

[Βιολογικό φύλο] Καθορίζεται από γενετικά χαρακτηριστικά και αφορά τις βιολογικές κατηγορίες “αρσενικό” και “θηλυκό”. [Κοινωνικό φύλο] Καθορίζεται από κοινωνικούς παράγοντες που διαφέρουν ανάλογα με τα χαρακτηριστικά του εκάστοτε συστήματος κοινωνικής οργάνωσης. Εμπεριέχει το σύνολο των χαρακτηριστικών γνωρισμάτων, ψυχολογικών και εμφανισιακών, των εκφραστικών κινήσεων, των ρόλων και των υποχρεώσεων που αποδίδονται στις διάφορες εκδοχές της αρρενωπότητας και της θηλυκότητας. [Έμφυλη ταυτότητα] Η αντίληψη και η αυτό-αντίληψη σχετικά με τον γυναικείο ή ανδρικό κοινωνικό ρόλο. Πρόκειται για κοινωνικό, πολιτισμικό κατασκεύασμα το οποίο διαμορφώνει στερεοτυπικές συμπεριφορές, ρόλους, και συνδέεται με τα χαρακτηριστικά που αποδίδονται στο βιολογικό φύλο. Αποτελεί βασική παράμετρο συγκρότησης της κοινωνικής ταυτότητας του ατόμου σε συνδυασμό με τα χαρακτηριστικά του οικογενειακού και κοινωνικού περίγυρου, το πολιτισμικό υπόβαθρο, την εθνικότητα, την κοινωνική τάξη και την θρησκεία. [Επιτέλεση της έμφυλης ταυτότητας (Gender Performativity, Judith Butler, 1990)] H αναπαραγωγή εκφραστικών κινήσεων, στυλιζαρίσματος του σώματος, του λόγου και η διεξαγωγή κοινωνικών “τελετουργι ών” που αποδίδονται στην έμφυλη ταυτότητα, και μέσα από την συνεχή επανάληψή τους οδηγούν στην εγκαθίδρυση ιδεατών τύπων ή αναγνωρίσιμων διαφορών. [Ετερότητα] Ορίζεται σε σχέση με την αίσθηση και την εικόνα του Εαυτού, η οποία αντιπαραβάλλεται με την εικόνα (και δράση) του Άλλου. Αναφέρεται τόσο στα άτομα όσο και στις διάφορες κοινωνικές ομάδες (η συλλογικότητα ως ένας “εαυτός”). Πρόκειται για την εντοπίσιμη διαφορά που καθιστά τις διάφορες κοινωνικές ταυτότητες διακριτές μεταξύ τους. [Έμφυλοι Τόποι] Οι τόποι που αποκτούν συγκεκριμένο έμφυλο χαρακτήρα, διακριτό, εξαιτίας των συγκεντρώσεων και των ροών χρηστών σε αυτούς, συγκεκριμένης έμφυλης και κοινωνικής ταυτότητας. Πρέπει να διευκρινισθεί εδώ ότι διαφοροποιούνται από χώρους με έμφυλο πρόσημο, οι οποίοι είναι αυστηρά

προορισμένοι για χρήση σύμφωνα με το βιολογικό φύλο των ατόμων(sexed spaces). [Φεμινισμός] Κοινωνικό κίνημα που εστιάζει κατά πολύ στον περιορισμό ή εξάλειψη της φυλετικής ανισότητας και στην προώθηση των δικαιωμάτων, των συμφερόντων και των ζητημάτων των γυναικών στην κοινωνία. Εξετάζονται θεματικές όπως η τεκμηρίωση της ανισότητας φύλου και των αλλαγών στην κοινωνική θέση και εκπροσώπηση των γυναικών ή ερευνάται η κοινωνική κατασκευή της σεξουαλικότητας, του κοινωνικού και του βιολογικού φύλου (gender & sex) και αναπτύσσονται εναλλακτικά μοντέλα μελέτης των κοινωνικών σχέσεων. Ο Φεμινιστικός πολιτικός ακτιβισμός συνήθως διαδηλώνει για θέματα όπως το δικαίωμα αυτοδιάθεσης του σώματος της γυναίκας και της αναπαραγωγικής της ικανότητας, η ενδοοικογενειακή βία, οι άδειες και τα επιδόματα μητρότητας, διεκδίκηση ίσων μισθών για την ίδια εργασία , η σεξουαλική παρενόχληση, οι διακρίσεις και η σεξουαλική βία. Κάποια από τα θέματα που ερευνώνται στον φεμινισμό περιλαμβάνουν την πατριαρχία, τα στερεότυπα (διακρίσης λόγω φύλου και παραδοσιακοι ρόλοι των φύλων), την αντικειμενοποίηση, την προβολή της γυναίκας ως σεξουαλικό αντικείμενο και την καταπίεση. [Σεξισμός] Σεξισμός ή έμφυλη διάκριση/ προκατάληψη ή διάκριση σχετικά με το φύλο ενός ατόμου (ανατομικό και κοινωνικό). [Μισογυνισμός] Μισαλλόδοξη συμπεριφορά ή στάση ζωής που περιλαμβάνει πεποιθήσεις, προκαταλήψεις και στάσεις οι οποίες νομιμοποιούν τις διακρίσεις, τη βία λόγω ταυτότητας φύλου. H αντιμετώπιση των γυναικών ως υποδεέστερων μορφων ζωής/ως λιγότερο ικανών επίτευξης παραγωγικών έργων/ο εξευγενισμός του μίσους εναντίον των γυναικών/ το μίσος εναντίον των γυναικών/η ρητορική μίσους εναντίον των γυναικών. [Slut-Shaming] Όταν επικρατεί αρνητική συμπεριφορά, ρητορική μίσους απέναντί στις γυναίκες που έχουν στερεοτυπικά “πολλές” σεξουαλικές εμπειρίες, συντρόφους κλπ [Εσωτερικευμένος μισογυνισμός] Η εσωτερίκευση του σεξισμού και του μισογυνισμού από τις ίδιες τις γυναίκες, λόγω της σωματοποίησης πατριαρχικών στερεοτύπων, αντιλήψεων καθώς και η εν κρυπτώ αποδοχή της “κατωτερότητας” των ίδιων των γυναικών ως όντων υποδεέστερης υπόστασης. Συχνά αυτή η σωματοποίηση οδηγεί σε αναπαραγωγή του σεξισμού και του μισογυνισμού από τις ίδιες τις γυναίκες. [Κουλτούρα του βιασμού] Η αντίληψη ότι το θύμα του βιασμού -που είθισται λόγω κοινωνικής δομής, συστήματος να είναι γυναίκα- ευθύνεται για τον βιασμό που υπέστη. Χαρακτηριστικά λέγεται ότι λόγω του ντυσίματος “προκαλούσε”,”το ζήταγε”,”καλά να πάθει”, “μετά φταίει ο βιαστής” κ.ά. [Σεξουαλική παρενόχληση] Οποιαδήποτε ανεπιθύμητη λεκτική, μη λεκτική ή σωματική συμπεριφορά σεξουαλικού χαρακτήρα που αποσκοπεί ή έχει ως αποτέλεσμα την προσβολή της αξιοπρέπειας ενός προσώπου, κυρίως με τη δημιουργία εκφοβιστικού, εχθρικού, ταπεινωτικού ή επιθετικού περιβάλλοντος. Μπορεί να προέρχεται και από άνδρα και από γυναίκα, ακόμα και από άτομο του ιδίου φύλου με αυτόν που παρενοχλείται. 17

Κεφ.

Έμφυλες ταυτότητες, χώρος και υποκείμενα

[1.1] Περί έμφυλης ταυτότητας και συγκρότησης του υποκειμένου

H έμφυλη ταυτότητα έχει λάβει προεκτάσεις και αναλύσεις στον ορισμό της. Διαπιστώνεται μία μετάβαση από την βιολογική προδιαγραφή του φύλου στην κοινωνική κατασκευή του και εν τέλει στην ρήξη του βιολογικού - κοινωνικού, με βασικό άξονα την επιτελεστικότητα και την ρευστότητα της ταυτότητας. Έτσι, έχουμε τον Κονστρουκτιβισμό, στον οποίο το σώμα αποτελεί το φυσικό υπόστρωμα της κοινωνικής εγγραφής και η έννοια της κατασκευής ευθυγραμμίζεται με το κοινωνικοπολιτισμικό επίπεδο. Αυτός ο διαχωρισμός μεταξύ βιολογικού και κοινωνικού, μπορεί να αναχθεί στο δίπολο φύση - πολιτισμός, στον οποίο προϋπάρχει η φύση και η οποία νοηματοδοτείται εκ των υστέρων από τον πολιτισμό: “Με άλλα λόγια η φύση (το “ωμό”) υπόκειται σε μία διαδικασία μετασχηματισμών από την ανθρώπινη τάξη, η οποία πρόκειται να την “εκπολιτίσει”, να τη μετατρέψει σε πολιτισμό (το “ψημένο”)” (Μαρνελάκης, 2014). Ο Ζακ Ντεριντά θεωρεί ότι ολόκληρη η Δυτική Σκέψη είναι οικοδομημένη πάνω σε τέτοιες διχοτομίες: καλό/κακό, είναι/μηδέν, παρουσία/ απουσία, αλήθεια/ψεύδος, ταυτότητα/διαφορά, άνδρας/ γυναίκα, ζωή/θάνατος. φύση/πολιτισμός, ομιλία/γραφή. Τα αντιτιθέμενα μέλη αυτών των ζευγών δεν αποτελούν ισότιμες οντότητες ανεξάρτητες μεταξύ τους. Το δεύτερο μέλος κάθε ζεύγους θεωρείται η εκφυλισμένη, ανεπιθύμητη, αποβλητέα και αρνητική εκδοχή του πρώτου. Έτσι η απουσία είναι η έλλειψη της παρουσίας, το κακό είναι η πτώση από το καλό, το λάθος είναι η διαστρέβλωση της αλήθειας κ.ο.κ. Με άλλα λόγια, τα μέλη κάθε ζεύγους δεν έχουν απλώς αντίθετο νόημα. Αυτά είναι ιεραρχημένα μεταξύ τους, ώστε το πρώτο να είναι πρότερο του δεύτερου και με την χρονική και με την ποιοτική έννοια του όρου.” (Mπαλτάς, 1999) Συνεχίζοντας, στον Μεταδομισμό, οι έμφυλες ταυτότητες σταματούν πλέον να αντιμετωπίζονται ως αυθεντικές και αμετάκλητες ιδιότητες, αλλά ως αμφίλογες επιτελεστικές ιδιότητες και το υποκείμενο πλέον εγκαθιδρύεται κοινωνικά (Παπαδάκη, 2016). Προχωρώντας στην επεξεργασία της ταυτότητας, η Μεταδομιστική Φεμινιστική Θεωρία θεωρητικοποιεί τις διαφορές εντός της, καθιστώντας 21

την εσωτερικά ασταθή, ετερογενή, έκκεντρη, πολυσχιδή και εύπλαστη: η ουσία και η ταυτότητα δεν αποτελούν ταυτόσημες έννοιες (Αθανασίου, 2007). Ο συνδυασμός του κονστρουκτιβισμού με την μεταδομιστική φεμινιστική θεωρία μας δίνει την φεμινιστική θεωρία της επιτελεστικότητας (Παπαδάκη, 2016). Σύμφωνα με την επιτελεστικότητα, το φύλο είναι ιστορική και κοινωνικοπολιτισμική κατασκευή η οποία προσπαθεί να αναπαράγει τον εαυτό της σύμφωνα με αυτό που θεωρείται “ουσία” ή ταυτότητα” και όχι κοινωνικό απότοκο. Η επιτελεστικότητα παίζει τον ρόλο του αποδομητή, ο oποίος εξαρθρώνει την φυσικοποίηση της ταυτότητας, το δίπολο γυναίκα - άντρας και την επιβεβλεμένη ετεροφυλοφιλία σαν κανονιστικό μοντέλο. Ουσιαστικά αυτή η θεωρία στηλιτεύει την θέση της άμεσης συνέπειας μεταξύ βιολογικού φύλου και ερωτικής έλξης. Αναδυκνείει το φύλο σαν μία “ευέλικτη πολιτική κατηγορία” (Αθανασίου, 2007). Αυτόν τον τρόπο προσέγγισης η Judith Butler τον ορίζει σαν “αναταραχή φύλου” όπου πλέον το βιολογικό φύλο δεν θεωρείται η βάση στην οποία εγγράφεται το κοινωνικό, αλλά μάλλον συνέπειά του. Αυτό προκύπτει στην βάση του ότι το βιολογικό φύλο δεν υπάρχει ανεξάρτητο και ίδιο, διαχρονικά και παντού, παρά δημιουργείται μέσα στις εκάστοτε κοινωνικοπολιτισμικές συνθήκες και “μπολιάζεται” από αυτές. Για παράδειγμα αυτό που μετράει ως άντρας μπορεί να αποτελεί την συγκεκριμένη πολιτισμική ερμηνεία τόσο ενός αρσενικού σώματος, όσο κι ενός θηλυκού σώματος (Αθανασίου, 2007, σελ. 206). Έτσι εμείς μπορούμε να συλλάβουμε τι μετράει ως βιολογικό φύλο, αλλά αυτό το κάνουμε έχοντας την εμπειρία του κοινωνικού φύλου. Πλέον αποδομείται το δίπολο άντρας-γυναίκα σαν ενιαίες, συμπαγείς κατηγορίες και κυρίως σαν μοναδικές ταυτότητες. “Οι γυναίκες όπως και οι άντρες, δεν αποτελούν μία ενιαία κοινωνική ομάδα, αντίθετα οι πολλαπλές γυναικείες ταυτότητες διαμορφώνονται με βάση μία πληθώρα από άξονες που συγκροτούν ετερότητες μέσα στην ίδια κατηγορία του φύλου. Κάθε γυναίκα και άντρας είναι σημείο τομής πολλαπλών αξόνων κυριαρχίας και υποτέλειας, κάποιοι απ΄τους οποίους αποκτούν συγκυριακά μεγαλύτερη βαρύτητα από άλλους. (Βαΐου, 2009) 22

[1.2] Φύλο και Σεξουαλικότητα

Η διάκριση βιολογικού και κοινωνικού φύλου αξίζει ιδιαίτερης προσοχής εισάγεται ως θεωρητικό εργαλείο για τη φεμινιστική ανάλυση στη δεκαετία του ’70 και στηρίζεται στη Simone De Beauvoir με την περίφημη θέση της «γυναίκα δε γεννιέσαι, γίνεσαι» (“one is not born, but rather becomes a woman, στην αγγλική μετάφραση – de Beauvoir 1973 (1949)). Παρά το ότι η Beauvoir δε χρησιμοποιεί τον όρο κοινωνικό φύλο, αυτό που μπορούμε να διαβάζουμε στη διατύπωσή της είναι ότι ένα «βιολογικά» καθορισμένο σώμα, με συγκεκριμένα ανατομικά χαρακτηριστικά (αυτό με το οποίο γεννιέσαι) σταδιακά μεταμορφώνεται και εξελίσσεται σε έμφυλο υποκείμενο (αυτό το οποίο γίνεσαι): από θηλυκό σε γυναίκα (Μαρνελάκης, 2005). Με αυτή τη λογική το βιολογικό φύλο μοιάζει να γίνεται αντιληπτό ως ένα είδος φυσικού υποβάθρου πάνω στο οποίο διαμορφώνεται και κατασκευάζεται κοινωνικά και πολιτισμικά Σε αυτό το σημείο θα εστιάσουμε στη διερεύνησή μας κατά το κοινωνικό φύλο. H Judith Butler, που άσκησε βασική την οποία παρατηρείται μία μετατόπιση στο ενδιαφέρον επιρροή στις θεωρίες του τρίτου φεμινιστικού κύματος, ήταν των φεμινιστικών σπουδών από τη «γυναίκα» στο «φύλο», αυτή που δημιούργησε ρωγμές στην άρρηκτη, μέχρι τότε, δίνοντας έμφαση στο να αποτυπωθούν οι εμπειρίες των σύνδεση μεταξύ σεξουαλικότητας και ταυτότητας. Υποστηρίζει γυναικών οι οποίες απουσιάζουν εντελώς από τις μέχρι τότε φαλλοκεντρικές προσεγγίσεις όλων των τομέων της επιστήμης για την παραγωγή των κανονικών έμφυλων ταυτοτήτων “άντρας - γυναίκα” (Αθανασίου, 2007) είναι απαραίτητη και (Παπαδάκη, 2016), να αποκαλυφθεί και να καταγραφεί το ύπαρξη κανονικών σεξουαλικοτήτων. Συνεπώς, η ύπαρξη ιστορικό τους παρελθόν (το οποίο μέχρι τότε παρέμεινε κάποιας σεξουαλικής αποκλίνουσας -από αυτό που θεωρείται κρυμμένο από αυτό που ονομάζεται «Ιστορία») και να αναπτυχθούν τα θεωρητικά εργαλεία που θα βοηθήσουν στην κοινωνικά κανονικό και σωστό- είναι αποσταθεροποιητικός παράγοντας και της ίδιας της ταυτότητας. Έτσι αρχίζει και κατανόηση και αντιμετώπιση των πολλαπλών φαινομένων αναπτύσσεται η queer θεωρία, η οποία έχει σαν θεμέλιο: καταπίεσης των γυναικών (Mαρνελάκης, 2013). Σε αυτές τις “την ρευστότητα της ταυτότητας και αντιστέκεται όχι στην πρώιμες προσεγγίσεις, η κεντρική έννοια για τη φεμινιστική ετεροφυλοφιλία αλλά στον ετεροσεξισμό - έχοντας κάνει πια ανάλυση είναι η «γυναίκα» και όχι το «φύλο». Η εισαγωγή της έννοιας φύλο συμπίπτει με την αρχή του λεγόμενου «δεύτερου την σύνδεση σεξουαλικότητας και ταυτότητας και μετατοπίζει την έμφαση από την ομοφοβία στον ετεροσεξισμό, κύματος» του φεμινισμού και η ανάπτυξή της ως αναλυτική αναδεικνύοντας τον ως πανταχού κανονιστική και ρυθμιστική κατηγορία από τα τέλη της δεκαετίας του ’70, σύμφωνα με διαδικασία - θέτοντας ταυτόχρονα, υπό ριζική αμφισβήτηση τη Donna Haraway (1992), σκοπεύει στο να διερευνήσει “τί και τις ίδιες τις έμφυλες κατηγορίες, αν δεχτούμε ότι οι μετράει ως γυναίκα, αλλά και να αμφισβητήσει απόψεις που τελευταίες πλάθονται και διαμορφώνονται πάντα μέσα για πολύ καιρό θεωρούνταν δεδομένες και αδιαμφισβήτητες στο πλαίσιο του προϋπάρχοντος συστήματος αυτής της και, τελικά, να ανασυγκροτήσει τί μετράει ως «άνθρωπος» ετερόφυλης μήτρας. (Αθανασίου, 2007). Η ετερόφυλη μήτρα (Μαρνελάκης, 2013). είναι ο όρος της Butler και ορίζεται ως ένα κανονιστικό και ρυθμιστικό σύστημα που καθιδρύει, νομιμοποιεί και αναπαράγει την ετεροφυλία ως την αυτονόητη φυσική και κανονική μορφή σεξουαλικότητας (Butler, 2009). Οι έμφυλες ταυτότητες δηλαδή αποτελούν απότοκο αυτής ετερόφυλης μήτρας και δεν είναι αποτέλεσμα κάποιας επεξεργασίας του βιολογικού φύλου. Αυτό φυσικά συνεπάγεται την ύπαρξη του διπόλου άντρας - γυναίκα, σαν δύο κανονικές και αντιθετικές ταυτότητες, οι οποίες με τη σειρά τους θα παράξουν δύο “κανονικές” σεξουαλικότητες (Παπαδάκη, 2016). 28

[1.3] Έχει φύλο η πόλη;

Ουσιαστικά, το queer theory αποσταθεροποιεί την ηγεμονία της ετεροκανονικότητας (Berlant, Warner, 1998). Για την καλύτερη κατανόηση διευκρινίζεται ότι η ετεροκανονικότητα βασίζεται στην ετεροσεξουαλικότητα, όπου δεν αφορά μόνο την σεξουαλική πλευρά των ατόμων, παρά μία γενικότερη κουλτούρα που έχει την δυνατότητα να καλύπτει τα πάντα και να ορίζει σε κάθε πράγμα - από την σεξουαλικότητα μέχρι το εμπόριο - τι είναι κανονικό και σωστό και τι όχι (ο.π.) Μέσα σε αυτό το πλαίσιο της ρευστότητας, οφείλουμε να αντιμετωπίσουμε και το ζήτημα του χώρου, ένα πεδίο με έντονο το κοινωνικό πρόσημο, μία κοινωνική κατασκευή που χρησιμοποιείται ή προορίζεται για συγκεκριμένες ομάδες (Παπαδάκη, 2016). Η Doreen Massey μας δίνει τρεις προτάσεις για την σύλληψη του χώρου ως έννοια: O χώρος είναι προϊόν αλληλεξαρτήσεων. Συγκροτείται μέσω αλληλεπιδράσεων, από την απεραντότητα του παγκόσμιου, ως το στενό μικροσκοπικό. Ο χώρος είναι η σφαίρα δυνατότητας να υπάρχει πολλαπλότητα: είναι η σφαίρα στην οποία συνυπάρχουν ξεχωριστές τροχιές. Είναι η σφαίρα της πιθανότητας να υπάρχουν περισσότερες φωνές. Δίχως χώρο δεν υφίσταται πολλαπλότητα, δίχως πολλαπλότητα δεν υφίσταται χώρος. Αν ο χώρος είναι πράγματι το προϊόν αλληλεξαρτήσεων, τότε θα πρέπει να στηρίζεται στην ύπαρξη πολλαπλότητας. Πολλαπλότητα και χώρος είναι έννοιες που σχηματίζονται αμοιβαία. Τέλος, και ακριβώς επειδή ο χώρος είναι προϊόν “σχέσεων μεταξύ”, σχέσεων που είναι απαραίτητων εμπεδωμένες υλικές πρακτικές που πρέπει να διεξαχθούν, ο (χώρος) βρίσκεται πάντα σε μια διαδικασία γίγνεσθαι, διαμορφώνεται συνεχώς, δεν τελειώνει ποτέ, δεν κλείνει ποτέ. (Massey, 2001) H πόλη δεν αποτελεί μία ουδέτερη ζώνη ή ένα λευκό πεδίο. Παρεμβαίνει άμεσα σε όλες τις κοινωνικές - πολιτικές διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα εντός του και το ίδιο ισχύει για το σώμα. Ο χώρος αντιμετωπίζεται σαν ένα σύστημα αναπαραστάσεων, οι οποίες προβάλλουν συγκεκριμένα μηνύματα για τις κανονικές ταυτότητες και εκτυλίσσονται μέσα στο κτισμένο περιβάλλον, σε ειδικούς χώρους ή γενικότερα στην πόλη (Λυκογιάννη, 2009). Διαφορετικές κοινωνικές ομάδες χρησιμοποιούν διαφορετικά τον εκάστοτε χώρο, όπου ο τελευταίος μπορεί να εμπνέει την ελευθερία έκφρασης για κάποιους, αλλά ταυτόχρονα να αποτελεί χώρο αποκλεισμού για άλλους. Η πόλη και ο χώρος γενικότερα, κατευθύνει και οργανώνει κοινωνικές σχέσεις, στο βαθμό που διαιρεί την καθημερινή ζωή σε ιδιωτική και δημόσια σφαίρα και προσδιορίζει τις θέσεις που καταλαμβάνουν συγκεκριμένα άτομα και ομάδες [...] αποτελεί ένα σαφές πεδίο παραγωγής και διακίνησης εξουσίας (Βαΐου, 2004). Συνειδητοποιούμε λοιπόν ότι η σχέση φύλου - χώρου είναι μία συνθήκη που παράγεται κοινωνικά και καθορίζεται από τις σχέσεις εξουσίας και πως το σώμα δεν υπάρχει σαν αυτόνομη κατασκευή, αλλά προκύπτει σαν προϊόν αλληλεπίδρασης, ανατροφοδότησης, επιρροής, μετασχηματισμού και εν τέλει νοηματοδότησης με την πόλη. Η πόλη είναι μία αντανάκλαση, προβολή ή παράγωγο των σωμάτων. Τα σώματα είναι αντιληπτά με φυσικούς όρους και προηγούνται της πόλης, ο λόγος και το κίνητρο για τον σχεδιασμό και την κατασκευή τους (Grosz, 1990).

Οι πρώτες φεμινιστικές κριτικές «συνομιλούν» με τον μαρξισμό και ασχολούνται ιδιαιτέρως με το χώρο, αναλύοντάς τον ως μία καπιταλιστική και πατριαρχική δομή, η οποία δημιουργεί ιεραρχίες και διχοτομίες και αποσκοπεί στη γυναικεία υποτέλεια μέσα από τους εκάστοτε κοινωνικούς ρόλους που αποδίδονται στα δύο φύλα. Ο δημόσιος χώρος αναλύεται ως ο κατεξοχήν χώρος του λευκού, ετεροσεξουαλικού, αστού, υγιούς και πολιτικά ενεργού άνδρα, σε αντίθεση με τον ιδιωτικό, ο οποίος θεωρείται ότι ανήκει κατ’ αποκλειστικότητα στις γυναίκες, οι οποίες επιτελούν συγκεκριμένες λειτουργίες εντός του (οικειακή απλήρωτη εργασία και φροντίδα, ενασχόληση με παιδιά, αναπαραγωγή). Η διάκριση αυτή θα αναδείξει την κοινωνική και πολιτισμική κατασκευή του χώρου (δια μέσω του φύλου) και οι φεμινίστριες θα τοποθετήσουν στο μικροσκόπιο τους ζητήματα τα οποία μέχρι πρότινος θεωρούνταν «δεδομένα»: το πατριαρχικό σύστημα καταπίεσης, τον κατά φύλο καταμερισμό της εργασίας, τις καθημερινές πρακτικές επιβίωσης, την αναπαραγωγική λειτουργία, την πρόσβαση στην αμειβόμενη εργασία, την εκπαίδευση, την άνιση πρόσβαση στις πηγές πλούτου κ.ό.κ. (Σταματοπούλου, 2017). Με τα λόγια του Γιώργου Μαρνελάκη: “ο δημόσιος χώρος δεν είναι ουδέτερος - δημιουργεί αποκλεισμούς, οριοθετεί τη δράση και τη συμπεριφορά μας κι έτσι μας διαμορφώνει. [...] Όταν βγαίνω στο δρόμο και διεκδικώ να είμαι ορατός, στην πραγματικότητα διεκδικώ τη δυνατότητα να υπάρχω σ’ έναν χώρο με τους δικούς μου όρους, να τον οικειοποιούμαι, έστω και προσωρινά.[...] Έχει μεγάλη σημασία να διαταράσσουμε την καθιερωμένη τάξη στην καθημερινότητα, διότι αναδεικνύουμε το πρόβλημα. Πρόκειται για μία άλλη αντίληψη για την πολιτική. Μέχρι πρόσφατα πολιτική πράξη θεωρούνταν μόνο η συσπείρωση ενός αριθμού ατόμων για ένα σκοπό. Δε λέω όχι, είναι κι αυτό. Αλλά έχει μεγαλύτερη πολιτική σημασία και η αναδιάρθρωση των καθημερινών σχέσεων. Χτυπά τον άλλον στην καθημερινή του ρουτίνα, σε αυτά που έχει συνηθίσει να θεωρεί δεδομένα (Μαρνελάκης, 2007)”.

Κεφ.

Οι γυναίκες στον δημόσιο χώρο

[2.1] Δίπολα στον δημόσιο χώρο

Ο σύνθετος και πολυσχιδής δημόσιος χώρος της πόλης εμπεριέχει πολλά επίπεδα και στρώματα σημασιών ενώ κατευθύνει και οργανώνει κοινωνικές σχέσεις, στο βαθμό που διαιρεί την καθημερινή ζωή σε ιδιωτική και δημόσια σφαίρα και προσδιορίζει τις θέσεις που καταλαμβάνουν συγκεκριμένα άτομα και ομάδες (Boys, 1984, Grosz, 1992). Η πόλη με την μορφή και τη δομή της, συμβάλλει στην εσωτερίκευση κοινωνικών κανόνων και προσδοκιών και έτσι αποτελεί ένα σαφές πεδίο παραγωγής και διακίνησης εξουσίας και συγκρότησης σχέσεων εξουσίας (Βαΐου, 1994). Αυτές οι διαιρέσεις μπορεί να μην είναι απόλυτες, όμως στηρίζονται στις δραστηριότητες και την εμπειρία στην πόλη των ενήλικων ανδρών και υποβαθμίζουν τις αντίστοιχες των γυναικών, αναπαράγοντας έτσι ιεραρχίες φύλου και τρόπους προσέγγισής τους. Γιατί σ’ ένα σχήμα διπόλων, οι δύο πλευρές δεν αξιολογούνται το ίδιο: η μία καταλαμβάνει τη δομικά κυρίαρχη θέση και καθορίζει την άλλη μέσω άρνησης, αποδίδει στην άλλη όλα όσα δεν είναι η ίδια (Grosz, 1987). Το ενδιαφέρον της μεταμοντέρνας θεωρίας για το δεύτερο σκέλος των διχοτομιών, το περιθωριοποιημένο, αυτό που αρχικά έχει καταπιεστεί, ταυτίζεται με την άποψη πως η απόρριψη της ενιαίας κατηγορίας “γυναίκα” δεν θα πρέπει να υπαγορεύει την απουσία. Oι έννοιες ιδιωτικό και δημόσιο καθόρισαν τη μορφή των σύγχρονων αστικών κέντρων και ταυτόχρονα αποτελούν υποθέσεις που στηρίζονται σε, και αναπαράγουν, κατά φύλο διακρίσεις στην κοινωνία και στο χώρο. Στη γυναικεία εμπειρία, “οι ιδέες γύρω από την πόλη χαρακτηρίζονται από πολύ παλιά, από ένα φόβο προς τις γυναίκες στο δημόσιο χώρο, έναν αγώνα να ελεγχθεί η παρουσία τους σε αυτόν (Wilson, 1991). Ίσως διότι η ζωή στην πόλη δημιουργεί ένα χώρο όπου οι γυναίκες μπορούν να πειραματιστούν σε νέους ρόλους, να αμφισβητήσουν τη “φυσική τάξη”, να διεκδικήσουν και να βγουν έξω από τις αναπαραστάσεις και τις υλικές δεσμεύσεις τους/μας. Ο χώρος του αποκλεισμού και της επιβίωσης “στα ενδιάμεσα” είναι ταυτόχρονα χώρος 39

των κινητοποιήσεων, της απόκλισης, της τομής: το κουτί του θησαυρού, όπου συνυπάρχουν ο φόβος και η επιθυμία, ο καθημερινός αγώνας και η ευχαρίστηση, ο κίνδυνος και το καταφύγιο (Βαΐου, 1994). Διαφορετικές αντιλήψεις της θηλυκότητας διαπλέκονται με διαφορετικές κατασκευές του φόβου. Για παράδειγμα, κάποιοι ισχυρίζονται ότι δίνοντας έμφαση στο «φόβο» και στις αρνητικές του συνέπειες στις γυναίκες, αναπαράγονται στερεότυπες αντιλήψεις περί «αδυναμίας» των γυναικών. (Segal, 1990) Έτσι ο εξωτερικός χώρος, ιστορικά, έχει συνδεθεί με τα αρσενικά έμφυλα υποκείμενα. Οι δημόσιοι χώροι περιγράφονται από τη «γεωγραφία του φόβου» ως κατασκευές έμφυλων χώρων που πριμοδοτούν τα αρσενικά υποκείμενα, εγκαθιστώντας με αυτόν τον τρόπο ένα ετεροκανονικό σκηνικό όπου τα ενδιαφέροντα των έμφυλων θηλυκών υποκειμένων αναπαρίστανται μέσω των αρσενικών υποκειμένων και αποτελούν μερική έκφραση της πατριαρχίας. Η αντίληψη αυτή για το δημόσιο χώρο σε συνδυασμό με την αντίληψη των γυναικών ότι είναι ευάλωτες δημιούργησε ένα πλαίσιο για τη φυσικοποίηση του φόβου των γυναικών στον εξωτερικό χώρο (Dobash και Dobash, 1992). Αυτή η αντίληψη επιτρέπει να κατηγορούνται οι γυναίκες και να θεωρούνται υπεύθυνες για την παρουσία τους σε «ακατάλληλα» και «επικίνδυνα» μέρη. Υπάρχουν ωστόσο γυναίκες που αψηφούν αυτές τις αντιλήψεις και διεκδικούν την παρουσία τους σε δημόσιους χώρους.

[2.2] Xωριστές σφαίρες

Είναι βασικό να τονίσουμε ότι ο χώρος αποκτά φύλο όχι μόνο από τους διαφορετικούς τρόπους κατοίκησής του από άνδρες και γυναίκες αλλά παράγεται και ως έμφυλος μέσω της αναπαράστασης. Ο μαρξιστής φιλόσοφος Henri Lefebvre πρότεινε μία θεωρία πάνω στο πώς ο χώρος παράγεται εννοιολογικά αλλά και υλικά και το πώς η αναπαράσταση βοηθάει στην παραγωγή του κοινωνικού χώρου αλλά και παράγεται από αυτόν (Λαδά, 2009). Ο Lefebvre στήνει μία κοινωνική δομή του χώρου που αλληλοεπηρεάζεται μέσω των τριών ακόλουθων διαδικασιών: α. Χωρική πρακτική: ο υλικός και λειτουργικός χώρος β. Αναπαραστάσεις του χώρου: ο χώρος ως κωδικοποιημένη γλώσσα γ. Ο χώρος όπως αναπαρίσταται: μέσω της βιωμένης καθημερινής εμπειρίας του (ό.π.) Το παράδειγμα που αναπαριστά αρκετά διαδεδομένα τον έμφυλο χώρο είναι εκείνο των “χωριστών σφαιρών” (separate spheres), το οποίο χωρίζεται σε δύο μέρη: τον δημόσιο αντρικό χώρο της παραγωγής (η πόλη) και τον ιδιωτικό γυναικείο χώρο της αναπαραγωγής (το σπίτι). Αυτή η πατριαρχική, καπιταλιστική και αναπαραγόμενη κατασκευή για τον έμφυλο χώρο αποτέλεσε την αφετηρία για τις φεμινίστριες που στόχευαν στο να επαναγκαταστήσουν την σχέση γυναικών και δημόσιου χώρου. Ο δημόσιος χώρος ως τόπος απόλαυσης, χαράς, απελευθέρωσης για τις γυναίκες που τον χρησιμοποιούν και δεν αποθαρρύνονται από την ιδεολογία των “χωριστών ζωνών” για τη σύνδεση και συσχέτισή τους με την πόλη (Λαδά, 2009). Οι φεμινίστριες άντλησαν από τη σημειολογία και την ψυχανάλυση, για να μπορέσουν να συζητήσουν πως οι διαφορές φύλου δομούνται από τη σχέση του να επιθυμείς και του να είσαι επιθυμητός, κοιτώντας το θηλυκό ως αντικείμενο θέασης και το αρσενικό ως βλέμμα/ ματιά (gaze). Η κυριαρχία του αρσενικού υποκειμένου στην επικράτεια του ορατού έχει επιπτώσεις στην έμφυλη ταυτότητα (έμφυλο πρόσημο) του αστικού χώρου, παράγοντας αναπαραστάσεις του αστικού χώρου όπου μόνο οι άνδρες έχουν το προνόμιο να βλέπουν σε αντίθεση με τις γυναίκες που θεωρούνται αντικείμενα οπτικής κατανάλωσης. Ο άνδρας κινείται ελεύθερα στην πόλη, σχεδόν κυρίαρχα σε ένα δημόσιο χώρο γεμάτο εμπειρίες χωρίς κινδύνους και απειλές. Άλλωστε, ο άνδρας από τη φύση του θεωρούνταν κατά τις στερεότυπες και ευρέως διαδεδομένες αντιλήψεις περιπλανώμενος αλλά και κυνηγός. Ο άνδρας, περιπλανώμενος στο αστικό τοπίο βρίσκεται σε ένα τοπίο εμπειριών τις οποίες “οφείλει να αδράξει για να επιβεβαιώσει τελεστικά και συμβολικά την έμφυλη ταυτότητα του 41

(Αθανασίου, 2008). Στον ίδιο χώρο, μία γυναίκα δεν μπορούσε πάντα να κινηθεί με την ίδια άνεση, ελεύθερη από κοινωνικές επικρίσεις, αλλά και χωρίς να νοιώθει απειλούμενη από την ανδρική παρατήρηση, από την εποπτεία του χώρου από τον κυρίαρχό του (ο.π.). Και όσο πιο πιστά αναπαράγονται αυτές οι προκαταλήψεις - στερεότυπα στο χώρο -ο άνδρας της πόλης / η γυναίκα του σπιτιού- τόσο δύσκολο είναι να ξεπεραστούν από το κοινωνικό σύνολο, όχι όμως αδύνατο. Ο προσδιορισμός των ταυτοτήτων επιτυγχάνεται μέσω της διατάραξης της συνέχειας και της κανονικότητας, όπως προαναφέρθηκε, η οποία δεσμεύει τα άτομα ως έμφυλα κοινωνικά όντα.

[2.3] Η γυναίκα στο δημόσιο χώρο της πόλης

Aν θεωρήσουμε λοιπόν, ότι η πόλη από μόνη της είναι η αντανάκλαση μίας κοινωνίας, τότε δημιουργός σε κάθε επίπεδο κατά τη διαδικασία της κατασκευής της πόλης -αν την θεωρήσουμε σαν οικιστική ενότητα- είναι ο άντρας. Η γυναίκα αποκλείστηκε από την ευθύνη της δόμησης της κατοικίας από τη στιγμή που έπαψε να είναι το προσωρινό καταφύγιο και έγινε τόπος μόνιμης διαμονής, σαν ανταλλάξιμο αγαθό στα πλαίσια μίας οικονομίας που είχε μεταβληθεί από τη στιγμή που επακόλουθο της γεωργικής απασχόλησης του άντρα ήταν η κοινωνικοοικονομική υπερίσχυσή του και κατά συνέπεια η μονογαμία και η πατριαρχική δομή της οικογένειας. Πλέον μία γυναίκα δεν είναι πλέον περιχαρακωμένη στο χώρο του νοικοκυριού και της “γειτονιάς”, η βίωση της αστικής εμπειρίας όμως για την γυναίκα εντοπίζεται στην κίνησή της σε μία ακτίνα όπου τα καθήκοντα και οι υποχρεώσεις της καθημερινότητας, η εργασία και η κατανάλωση μπορεί να εξυπηρετηθεί με τον αποτελεσματικότερο δυνατό τρόπο. Η είσοδος της στον κυρίως αστικό χώρο, πέρα από τα νεανικά της χρόνια όπου το αστικό πεδίο αποτελεί πεδίο εξερεύνη σης κυρίως κοινωνικής -και αυτό πάλι υπό ορισμένους όρους, υπό κάποιες συνθήκες ευπρέπειας- στην ουσία αφορά την ιδιότητά της ως καταναλωτής και την αναψυχή, συνήθως συνοδευόμενη από τον άνδρα (Κατσικανά, 2013). Διάφοροι χώροι της πόλης θεωρούνται επικίνδυνοι για την γυναίκα, δημιουργώντας πολλές φορές λανθάνουσες ανησυχίες αλλά και προκαταλήψεις. Εδώ συναντούμε τον κοινωνικό και χωρικό αποκλεισμό, την αποβολή από το κοινωνικό σύνολο διαφόρων μεινοτήτων των οποίων η έμφυλη ταυτότητα αποτελεί σημαντικό στοιχείο της συνολικής τους ταυτότητας (η μετανάστρια/ο μετανάστης, η ιερόδουλη, η άνεργη/ ο άνεργος, η ανύπαντρη μητέρα) αναγκάζονται να αναζητήσουν και να διεκδικήσουν τον δικό τους χώρο μέσα στην πόλη. Στην πραγματικότητα, όμως, αποδοκιμάζονται και περιθωριοποιούνται από την κοινωνική σφαίρα, στην οποία τα άτομα κατατάσσονται σε συγκεκριμένες προνομιακές θέσεις, σύμφωνα με ένα σύστημα αξιών το οποίο καταδικάζει την ετερότητα (ο.π). Σε αυτή την φυσική - χωροτακτική όψη της πόλης και παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες αναμειγνύονται με το πλήθος στο δημόσιο χώρο της πόλης κι έτσι δημιουργούν μία αίσθηση ίσης κινητικότητας, μπορούμε να διακρίνουμε καναλιζαρισμένους χώρους των γυναικείων δραστηριοτήτων. Βλέπουμε συχνά τις γυναίκες μόνες τους στους δρόμους, στα πάρκα, στα καταστήματα, χωρίς να δίνουν την εντύπωση ότι αισθάνονται μειονεκτικά ή κινδυνεύουν. 43

Πράγματι, είναι χώρος φυσικός για τη γυναίκα τα μαγαζιά διαφόρων ειδών, όπου βέβαια εμφανίζονται εκεί μόνο ως καταναλώτριες και επιπλέον χειροκροτούνται για την αγοραστική τους δύναμη. Είναι αλήθεια, επίσης, ότι βλέπουμε τη γυναίκα στα πάρκα, όμως εκεί βρίσκεται κατά κανόνα έχοντας βγάλει τα παιδιά της περίπατο και, ενώ τα παρακολουθεί να παίζουν, θα επικοινωνεί με άλλες γυναίκες μέσω των παιδιών της, μιλώντας δηλαδή κυρίως γι’ αυτά και όχι για πράγματα που την αφορούν προσωπικά. Τα παιδιά που πηγαίνουν και έρχονται από το σχολείο, παιδιά που παίζουν στους κήπους και στα πάρκα χρειάζονται σίγουρα επίβλεψη και αυτή συνήθως είναι μητρική. Ένας άλλος “φυσικός” χώρος των γυναικών είναι τα ινστιτούτα ομορφιάς, κομμωτήρια κ.λπ., όπου η παρουσία των γυναικών εκεί αποδίδεται στην ελαφρότητα τους και την επιθυμία τους για καλλωπισμό, χωρίς ποτέ να εξετάζονται τα σύνθετα κίνητρα που βρίσκονται πίσω από αυτές τις ενέργειες. Δεν υπάρχει λοιπόν πρόβλημα όταν οι γυναίκες βρίσκονται σε χώρους που ανταποκρίνονται σε ό,τι αφορά την απασχόληση με τα παιδιά, το μαγείρεμα, τις δουλειές του σπιτιού και -γιατί όχι- ό,τι αφορά την διασκέδαση των αντρών. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα ο χρόνος που ξοδεύεται για να απασχολούνται με όλα τα παραπάνω να συγχέεται με το χρόνο που σπαταλιέται ή με τον ελεύθερο χρόνο τους. Τι γίνεται όμως όταν μία γυναίκα εμφανιστεί ή κυκλοφορήσει μόνη σε χώρους απρόσιτους ή μη “φυσικούς” γι’ αυτήν τη νύχτα; Κάθε γυναίκα ξέρει πολύ καλά ότι τέτοιου είδους “τρέλλες” πληρώνονται με κάθε είδους επιθέσεις και εχθρική συμπεριφορά. Μόνο μία γυναίκα που “τα θέλει” μπορεί να βγει μόνη τη νύχτα, ενώ το να παραμείνει στο σπίτι της κοντά στον άντρα και τα παιδιά της είναι μία επιπλέον απόδειξη ότι είναι ηθικά ισορροπημένη (Νασιοπούλου, 1991). Αν τη μέρα, λοιπόν, ο δημόσιος χώρος είναι ανεκτικός σε αυτήν, χωρίς να ξεχνάμε την εμπορευματοποιημένη ματιά στους τοίχους της πόλης, όπου το γυμνό γυναικείο σώμα προσελκύει τους αγοραστές απίθανων προϊόντων ή την εικόνα της σε εξώφυλλα περιοδικών - το βράδυ η εικόνα της γυναίκας μόνης στο δρόμο ή περιφερόμενης στο πάρκο έχει εξισωθεί με τη γυναίκα - πόρνη. Και βέβαια, η πλειοψηφία των γυναικών συνηγορούν με τους άντρες στο να θέσουν στο περιθώριο και να κατηγορήσουν τέτοια είδη συμπεριφοράς, προβάλλοντας σημάδια εσωτερικευμένου μισογυνισμού. Και με αυτή την αλληλουχία, οι άντρες δυναμώνουν την κυριαρχία τους παρέχοντας την προστασία τους στις γυναίκες, όταν αυτές θέλουν να επωφεληθούν από τα πλεονεκτήματα της πόλης κυρίως στο επίπεδο της διασκέδασης. Μια γυναίκα με συντροφιά αντρική στο μπαρ ή αλλού είναι αποδεκτή και ασφαλής. Μία γυναίκα μόνη, π.χ. στο θέατρο, προκαλεί δυσμενή σχόλια και τη θυμηδία των άλλων, γιατί είναι μόνη της, επειδή κάποιος άντρας δεν θέλησε να βγει μαζί της. Παρότι λοιπόν οι γυναίκες έχουν διεκδικήσει και έχουν κερδίσει το δικαίωμα να εμφανίζονται σε χώρους παραδοσιακά αντρικούς (καφενεία, μπαρ, κ.λπ) ποτέ αυτοί οι χώροι δεν έγιναν αποδεκτοί από τους άλλους ως οι φυσικοί της χώροι. Η ίδια πορεία, λοιπόν, στον δημόσιο χώρο από ένα σημείο σε ένα άλλο είναι μία διαφορετική πορεία για δύο άτομα διαφορετικού φύλου: διαφορετική αίσθηση χρόνου, διαφορετικά σημεία ψυχολογικής αγκίστρωσης ή απώθησης, διαφορετικά μηνύματα. Διαφορετικά όλα αυτά αλλά όχι ισότιμα, μιας και οι κανόνες επιβαλλόμενης συμπεριφοράς είναι στενότεροι και σκληρότεροι για τη γυναίκα, σβήνοντας τις ατομικότητες και επιβάλλοντας μονοδιάστατη συμπεριφορά (Νασιοπούλου, 1991). Ωστόσο, υπάρχουν και οι περιπτώσεις εκείνες που αμφισβητούν, επαναπροσδιορίζουν και οικειοποιούνται τον κυρίαρχο δημόσιο χώρο. Σε διάφορες περιόδους, όταν το κοινωνικό και πολιτικό συγκείμενο χαρακτηρίζεται από ρευστότητα, όταν τίποτα δεν είναι παγιωμένο και όλα μπαίνουν στη σφαίρα του ενδεχομένου, ενώ παρατηρείται η ανάδυση και η ανάδειξη ριζοσπαστικών και αμφισβητησιακών λόγων. Καλλιεργείται έτσι το έδαφος για την εμφάνιση έμφυλων θηλυκών υποκειμένων, τα οποία παρακάμπτουν τους κανόνες του κοινωνικά και πολιτικά ορθού, διεκδικούν το δικό τους χώρο και αρθρώνουν το δικό τους λόγο (Καναβέλλη, 2012).

[2.4] Φεμινιστική γεωγραφία

“Οι γυναίκες μπορούμε να περιπλανηθούμε στις πόλεις μας χωρίς προορισμό; Να χαζέψουμε, να σταματήσουμε, να κάνουμε βόλτα χωρίς συγκεκριμένο σκοπό; Κάτι αυτονόητο για τους άντρες. Πηγαινοέρχονται χωρίς να χρειάζεται να εξηγήσουν γιατί. Είμαστε κομμάτι του πλήθους με την ψευδαίσθηση ότι έχουμε ελευθερία κινήσεων. Αρκεί να μην περάσουμε τα όρια: να γυρίσουμε αργά, να περπατήσουμε σε επικίνδυνους δρόμους, να μας αρέσει να βρισκόμαστε έξω για το κέφι μας, τότε η ψευτο-ισότητα καταρρέει. Η πόλη, η συνοικία, ακόμα και το χωριό, διαμορφώνονταν και εξελίσσονταν χωρίς εμάς, οι δικές μας ανάγκες και επιθυμίες ανέκφραστες και απραγματοποίητες. Ποιος αναρωτήθηκε ποτέ, τι συνειδήσεις διαμορφώνει το κλείσιμο σε 80 τετραγωνικά και λιγότερο η μόνιμη συντροφιά με ανήλικα άτομα - τα παιδιά μας- όλη μέρα;” Ποιος υπολόγισε τον μόνιμο φόβο μας να κυκλοφορούμε το βράδυ μόνες μας; Ποιος πήρε υπόψη του στον σχεδιασμό της πόλης, ότι υπάρχουμε κι εμείς, υπάρχουμε προς το παρόν αποκλειστικά υπεύθυνες για τα παιδιά, τα ψώνια, το νοικοκυριό. Είναι διαφορετικό να μπαίνεις στο λεωφορείο με ένα καρότσι, το παιδί και τα ψώνια από το να κρατάς ένα χαρτοφύλακα.” (Από φεμινιστικό φυλλάδιο του Αρχείου Γυναικών, 1987) 47

Ο φεμινισμός είναι μία κίνηση, ένα κίνημα. Ως κίνημα πηγάζει από την ανάγκη των γυναικών να διεκδικήσουν μία ισότιμη κι αξιοπρεπή θέση σε όλους τους τομείς της ζωής τους. Συχνά ακούγεται η άποψη ότι το γυναικείο κίνημα ανήκει σε μία άλλη εποχή διότι στη σημερινή κοινωνία οι γυναίκες έχουν κατακτήσει πολλά από τα αιτήματα τους για ίση πρόσβαση σε διάφορους τομείς. H bell hooks στο βιβλίο της “Feminism is for everybody” υποστηρίζει: “Ο φεμινισμός είναι κίνημα για να δοθεί τέλος στο σεξισμό, στη σεξιστική εκμετάλλευση και την καταπίεση. Ήλπιζα τότε ότι θα γινόταν κοινός ορισμός που θα χρησιμοποιούσαν όλοι. Μου άρεσε αυτός ο ορισμός γιατί δεν υπονοούσε ότι οι άντρες είναι ο εχθρός. Ονόμαζε το σεξισμό ως το πρόβλημα και έτσι πήγαινε κατευθείαν στην καρδιά του ζητήματος. Πρακτικά, είναι ένας ορισμός που υπονοεί πως κάθε σεξιστική σκέψη και πράξη είναι το πρόβλημα, είτε όσοι τη διαιωνίζουν είναι γυναίκες είτε άντρες, παιδιά ή ενήλικες. Για την κατανόηση του φεμινισμού υπονοεί ότι είναι απαραίτητη η κατανόηση του σεξισμού. Πλήθη ανθρώπων πιστεύουν ότι ο φεμινισμός αφορά πάντα και μόνο για τις γυναίκες που ζητούν να είναι ίσες με τους άντρες. Και μεγάλη πλειοψηφία αυτών των ανθρώπων πιστεύει ότι ο φεμινισμός στρέφεται κατά των αντρών. Η παρεξήγηση της φεμινιστικής πολιτικής αντικατοπτρίζει την πραγματικότητα ότι οι περισσότεροι μαθαίνουν για το φεμινισμό από τα πατριαρχικά μέσα μαζικής ενημέρωσης (hooks, 2000)”. Η φεμινιστική γεωγραφία εστιάζει κυρίως στον αστικό χώρο και στην καθημερινή ζωή, με έμφαση στις χωρικότητες και χρονικότητες που συγκροτούν την πόλη. Κάθε σώμα είναι και έχει το χώρο του, παράγεται στο χώρο και ταυτόχρονα παράγει χώρο. Σε σχέση με τις γυναίκες, εντοπίζεται μια αντιφατική χωρικότητα που στηρίζεται στο γεγονός ότι ζουν το σώμα τους ταυτόχρονα ως υποκείμενο και ως αντικείμενο: ως υπόβαθρο και μέσο για τα δικά τους σχέδια και ως δυνητικό αντικείμενο των σχεδίων άλλων (Βαΐου, 2007). Αυτή η αμφιλεγόμενη σωματική υπόσταση τείνει να επηρεάζει την 48

κίνησή τους, τη σχέση με το περιβάλλον και την οικειοποίηση του χώρου. H εμπειρία των γυναικών στο δημόσιο χώρο, δεδομένου ότι τα σώματά τους φιλτράρονται από το αρσενικό βλέμμα, μπορεί να είναι αρκετά διαφορετική. Κι αν αυτές οι παρατηρήσεις φαντάζουν αναχρονιστικά δευτεροκυματικές, υπάρχουν και άλλες δομές εξουσίας που καθορίζουν τη χωρική εμπειρία. Η σχέση μεταξύ φύλου και σεξουαλικότητας και η απόδοσή της στο χώρο γίνεται αντιληπτή όταν ο δημόσιος χώρος διαμορφώνεται ως χώρος ετεροκανονικότητας μέσα από την επανάληψη καθορισμένων πρακτικών (Butler, 1990). Οι συγκρούσεις στο δημόσιο χώρο με αφορμή το φύλο και τη σεξουαλικότητα συνδέονται με την εμμονή για ηγεμονία στο χώρο αυτό. Η συμβολική σημασία του είναι κρίσιμη καθώς (νοούμενος ως η σφαίρα της εξουσίας) όποιος τον κατέχει, ελέγχει τεράστιο μέρος του συμβολικού χώρου και της φυσικής έκτασης της πόλης. Με την παρουσία ταυτοτήτων που αποκλίνουν της κανονικότητας, ο δημόσιος χώρος μοιάζει να χάνει την ανδρική κυριαρχία του, από τη στιγμή που ο ηγεμονικός χαρακτήρας του κλονίζεται καθώς αμφισβητείται το φύλο του, δηλαδή το φύλο της εξουσίας (Butler 1990). Και όταν ο κυρίαρχος ταυτίζεται με την καπιταλιστική συνθήκη, τότε τα παραπάνω ορίζονται ανάλογα με την θεμιτή τάξη, τα θεμιτά φύλα, τη θεμιτή φυλή, και την θεμιτή εθνότητα. Οι φεμινιστικές προσεγγίσεις, είτε επικαλούνται μια αρχιτεκτονική που θα περιέχει ιδιαίτερες αντιλήψεις και εμπειρίες, που παρέχουν τρόπους και για την εμπειρία του σώματος, είτε αναφέρονται στη δημιουργία χώρων που να καλύπτουν τις ανάγκες και τις επιθυμίες των γυναικών, αποτελούν προσπάθεια για την κάλυψη των κενών που έχει αφήσει η ανδροκεντρική κουλτούρα σε θέματα αρχιτεκτονικής και χώρου, αλλά και έκφραση του αιτήματος για μια συνολική επανεξέταση και αναθεώρηση των κατεστημένων ιδεών. Ο δημόσιος χώρος αντιμετωπίζεται ως ένα σύστημα αναπαραστάσεων οι οποίες προβάλλουν συγκεκριμένα μηνύματα για τις «κανονικές» και διαφορετικές ταυτότητες, που εκτυλίσσονται μέσα στο κτισμένο περιβάλλον, σε ειδικούς χώρους ή γενικότερα στην πόλη. (Λαδά, 2001). Οι φεμινιστικές γεωγραφίες φέρνουν στο επίκεντρο όχι μόνο το φύλο ή/και την αντίθεση ανάμεσα σε γυναίκες και άνδρες (με όλες τις διαιρέσεις σε κάθε κατηγορία φύλου), αλλά τη σεξουαλικότητα, στις πολλαπλές της εκδοχές (Βαΐου, 2001). Η σεξουαλικότητα εμπλέκεται στη συγκρότηση του χώρου και, ταυτόχρονα, ο χώρος και ο τόπος εμπλέκονται στη συγκρότηση σεξουαλικών ταυτοτήτων και πρακτικών. Αυτές οι ταυτότητες και πρακτικές είναι ενσώματες και χωρικές - από την πιο μικρή ως την παγκόσμια κλίμακα (Blunt, Wills, 2000). Το σώμα αντιπροσωπεύει μια σημαντική κλίμακα ανάλυσης του χώρου (την πιο κοντινή μας γεωγραφία), μια κλίμακα που αντιστέκεται στην προνομιακή χρήση της αφαίρεσης σε βάρος των βιωμένων εμπειριών. Κάθε σώμα λοιπόν είναι και έχει το χώρο του, παράγεται στο χώρο και ταυτόχρονα παράγει χώρο (Simonsen, 2003). Σε σχέση με τις γυναίκες, για παράδειγμα, εντοπίζεται μια αντιφατική χωρικότητα που στηρίζεται στο γεγονός ότι ζουν το σώμα τους ταυτόχρονα ως υποκείμενο και ως αντικείμενο: ως υπόβαθρο και μέσο για τα δικά τους σχέδια και ως δυνητικό αντικείμενο των σχεδίων άλλων (Young, 1989). Αυτή η αμφιλεγόμενη σωματική υπόσταση τείνει να επηρεάζει την κίνησή τους, τη σχέση με το περιβάλλον, την οικειοποίηση του χώρου. Η γεωγραφική έρευνα ανοίγεται σε νέες θεματολογίες που διερευνούν την παρουσία στο χώρο «σωμάτων που παρεκκλίνουν» (ομοφυλόφιλοι, εγκυμονούσες, ανάπηροι, παιδιά, κλπ), τα ζητήματα βίας, ανασφάλειας, αυτοάμυνας σε διαφορετικούς χώρους, την επιτέλεση σεξουαλικών και έμφυλων ταυτοτήτων στο χώρο, τη λειτουργία του βλέμματος και την ανδρική εξουσία του «παρατηρητή», τις γεωγραφίες επιθυμίας ή/και γεωγραφίες σεξουαλικότητας (Βαΐου, 2001). 49

Σε θεωρητικό ακόμα στάδιο, θα προχωρήσουμε στη συσχέτιση της περιοχής μελέτης της έρευνας, τα Εξάρχεια, με γυναίκες διεκδικούν το δικό τους, δυναμικό, γενναίο και ανοιχτό χώρο, που δεν φοβάται τη σύγκρουση αλλά αντίθετα την επιδιώκει: σύγκρουση με το μισογυνισμό, τον σεξισμό, την πατριαρχία, τον καπιταλισμό, το συντηρητισμό, την κοινωνική ανισότητα και τις κάθε είδους φοβίες. Η εμπειρία ως τώρα έχει δείξει πως ό,τι δεν πειθαρχείται, δεν ελέγχεται και ρυθμίζεται, συνήθως ενσωματώνεται και διεκδικείται: ένας χώρος μέσα στον οποίο θα επανακτηθούν τα σώματα, οι επιθυμίες, οι ταυτότητες και η ενσάρκωση των οραμάτων των γυναικών (Kristeva, 2001). Ο φεμινισμός, σαν μια πρακτική των αλλαγών, παραμένει σε μεγάλο βαθμό η πολιτική της καθημερινής ζωής (Cixous, 2009). Παίρνοντας ως παράδειγμα μία δυναμική, ρευστή και μεταβαλλόμενη γειτονιά όπως εκείνη των Εξαρχείων, υπογραμμίζουμε αυτές τις οπτικές της καθημερινής ζωής και προσπαθούμε να εντοπίσουμε τους σπόρους αναστάτωσης της ρουτίνας και της επανάληψης και τη διαπραγμάτευση μιας διαφορετικής, εναλλακτικής καθημερινότητας στο δημόσιο χώρο.

Κεφ.

Τα Εξάρχεια μέσα της

[3.1] Εξάρχεια, μία πολύμορφη γειτονιά

«Σκεφτόμαστε με τον Άλκη να γράψουμε ένα μυθιστόρημα στους δρόμους. Θα γράφαμε ένα κομμάτι στη γωνία Ιπποκράτους και Λασκάρεως κι από κάτω θα γράφαμε: η συνέχεια στη γωνία Ιπποκράτους και Κομνηνών. Όλοι οι τοίχοι της πόλης θα γέμιζαν με τα κομμάτια του μυθιστορήματος. Για μια εβδομάδα όλα τα αυτοκίνητα θα κυκλοφορούσαν από γωνία σε γωνία για να διαβάσουν τις συνέχειες». (Βακαλόπουλος, 1980) “Σκεφτείτε μια μικρή συνοικία στο κέντρο της Αθήνας, που περικλείεται από: Γαλλικό Ινστιτούτο, Ελληνοαμερικανική Ένωση, Νομική Σχολή, Κτίριο Κωστή Παλαμά, Πνευματικό Κέντρο Δήμου Αθηναίων, Ακαδημία, Πανεπιστήμιο, Εθνική Βιβλιοθήκη, Λυρική Σκηνή, Πολυτεχνείο, Αρχαιολογικό Μουσείο, Πεδίον του Άρεως και λόφο του Στρέφη. Και στο εσωτερικό της να περιλαμβάνει βιβλιοπωλεία, δισκάδικα, θέατρα, σχολές χορού, μουσικές σκηνές, συλλόγους και πολιτικά στέκια, σχολεία και φροντιστήρια, και όλη τη σύγχρονη τεχνολογία πληροφορικής, μαζί με σπίτια, καφενεία, μπουτίκ, μπακάλικα, ξενοδοχεία, δικηγορικά γραφεία, πλούσια λαϊκή αγορά, μοντέρνες πολυκατοικίες.” (Eλληνιάδης, 2009).

Τα Εξάρχεια προσεγγίζονται συνήθως ως μια περιοχή που συγκεντρώνει τακτικά τα φώτα της δημοσιότητας κυρίως λόγω των επεισοδίων που εκτυλίσσονται συχνά εντός του δημόσιου ιστού της. Ως χωρικό σημείο αναφοράς διατηρούσε ανέκαθεν έναν χαλαρό, άνετο, μποέμ και ταυτόχρονα επαναστατικό, αυθάδικο, εκρηκτικό χαρακτήρα. Με μεγάλο ιστορικό αντίστασης ήδη από την Κατοχή και τον Εμφύλιο, αλλά και ξεχωριστή συμβολή στον αντιδικτατορικό αγώνα (Πολυτεχνείο, Χημείο, Νομική), έγιναν μεταπολιτευτικά ο «ομφαλός» της αμφισβήτησης και απάγκιο των ατίθασων και διαφορετικών κατοίκων της πόλης. Ανέπτυξαν έτσι ένα πνεύμα άλλοτε φωτισμένο, ευγενές, γενναιόδωρο, άλλοτε πάλι τυφλό, χαοτικό, αυτοκαταστροφικό, που κορυφώθηκε χαρακτηριστικά με τα ιστορικά Δεκεμβριανά του 2008 που ακολούθησαν μετά τη δολοφονία του δεκαπεντάχρονου Αλέξανδρου Γρηγορόπουλου από τα πυρά του ειδικού φρουρού Επαμεινώνδα Κορκονέα, στη συμβολή των οδών Μεσολογγίου και Τζαβέλα. Τα Εξάρχεια με την ζύμωση του ανατρεπτικού, την αποδοχή του διαφορετικού, τις συλλογικότητες, τις πρωτοβουλίες κατοίκων, τις καταλήψεις στέγης προσφύγων και τα πολιτικά στέκια συνδέονται με δύο αντίθετες ταυτότητες: στη μία πλευρά υποβόσκει αισθητά το γκέτο των ναρκωτικών και οι ζώνες της ανομίας ενώ στην άλλη αναπνέει ένας χώρος πολυσυλλεκτικότητας και δημιουργίας. Η κοινή συμμετοχή κατοίκων, επισκεπτών, πολιτικών και κοινωνικών ομάδων αλλά και μέρους των καταστηματαρχών της περιοχής σε ένα αρκετά ενιαίο συμβολικό σύστημα έχει οδηγήσει στη κατάκτηση ευνοϊκών συνθηκών για τους μετέχοντες, ώστε να αποβληθούν οι σχέσεις εξουσίας, που αναπτύσσονται στο φαντασιακό επίπεδο και μεταφράζονται σε χωρικές συνθήκες και πρακτικές: διάδοση εναλλακτικών αφηγήσεων στο αστικό περιβάλλον, δράσεις αλληλεγγύης και αντίστασης, υψηλά επίπεδα ανεκτικότητας και αποδοχής κοινωνικά αποκλεισμένων ομάδων (Πέττας, 2015). Ο πυρήνας της γειτονιάς των Εξαρχείων στηρίζει τις συλλογικές δραστηριότητες στα κοινωνικά δίκτυα των ανθρώπων και έτσι μπορούμε να την κατανοήσουμε ως μια μικρής κλίμακας κοινότητα, κατά κανόνα τοπική και ταυτισμένη με έναν οριοθετημένο χώρο, ικανή να υπάρξει λόγω της οικειότητας της πρόσωπο-με-πρόσωπο επικοινωνίας, που εκτείνεται σε ένα (κοινό) παρελθόν. Η γειτονιά σαν κοινότητα, όμως, είναι μια σκοπιά από την οποία προσεγγίζουμε και εξερευνούμε τους διαφορετικούς τρόπους μέσα από τους οποίους η ιδέα συνεχίζει να έχει απήχηση 56

στον σύγχρονο κόσμο με την αυξανόμενη σημασία των μητοπικών δικτύων και τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης. Η γειτονιά ως συγκείμενο επισημαίνει ζητήματα για τις τοπικές υποδομές και υπηρεσίες, καθώς και την έκθεση στο έγκλημα και τη βία, τις κοινωνικές επιρροές και τις επαγγελματικές ευκαιρίες- όλα εκ των οποίων επηρεάζουν, αν και με μη γραμμικό τρόπο, την πρόσβαση των ατόμων στον δημόσιο χώρο και συμβάλλουν στο να καθορίσουν χωρο-κοινωνικές διακρίσεις και αποκλεισμούς. Εδώ αξίζει να τονιστεί και η άμεση αντίδραση κατοίκων και συλλογικοτήτων σε κρούσματα βίας και σεξισμού, όπως στην ανάρτηση πλακάτ και συγκέντρωση υπογραφών κατά της μαφίας των ναρκωτικών στην πλατεία Εξαρχείων (από τη Λαϊκή Συνέλευση Εξαρχείων) και την αντισεξιστική γιορτή κατά της απόπειρας σεξουαλικής επίθεσης σε γυναίκα κοντά στην Πλατεία (από τη Λαϊκή Συνέλευση Εξαρχείων και την φεμινιστική ηλεκτρονική εφημερίδα Το Μωβ). Οι στενά συνδεδεμένες συλλογικές οπτικές των Εξαρχείων αναδεικνύουν αισθητά τον διαφορετικό ρόλο της γειτονιάς, στην οποία αναβαθμισμένα μέρη προωθούνται ως χώροι με συγκεκριμένο τρόπο ζωής, κύρους ή ασφάλειας ή με κάποιο συνδυασμό των τριών και στοχεύουν στην ανοδική κινητικότητα κοινωνικών ομάδων (Λυκογιάννη, 2016).

αυτά τα πράγματα συμβαίνουν δίπλα-δίπλα, χωρίς να αλληλοακυρώνονται. Είναι μια γειτονιά με πολλά προβλήματα, που αλλάζει, γρήγορα και άβολα - και όχι απαραίτητα σε καλύτερη κατεύθυνση. Αλλά είναι η γειτονιά μέσα στην οποία όλα αυτά υπάρχουν, τη φτιάχνουν σαν παζλ. Εδώ όπου οι πρόσφυγες σιγά-σιγά γίνονται κομμάτι της ζωής, που οι κάτοικοι συνυπάρχουν σαν σε παλιά γειτονιά και που οι τοίχοι αναπνέουν τέχνη που αλλάζει μαζί με τις εποχές” (Μπαμπούλιας, 2017).

Κατά τη διατύπωση της D. Massey, “ένας τόπος σχηματίζεται από το ιδιαίτερο σύνολο των κοινωνικών σχέσεων που αλληλεπιδρούν στη συγκεκριμένη τοποθεσία” (Massey, 2001). Τα Εξάρχεια αλληλεπιδρούν διαρκώς στο δημόσιο χώρο με τις κοινωνικές επιρροές που παράγουν με ευρείες διαδικασίες που εκτείνονται πέρα από τα όρια αυτής της τοποθεσίας. Σ’ αυτή την αναγνώριση, τα Εξάρχεια είναι με πολλούς τρόπους ρευστά παρά περιορισμένα. Τα όρια του δημόσιου χώρου παραμένουν ανοιχτά στην αμφισβήτηση και στις διαφορετικές αναγνώσεις των ατόμων και των συλλογικοτήτων που έχουν διαφορετικά δομημένα όρια εμπειριών και ανησυχιών. “Πέρα από τις μολότοφ των ειδήσεων, τα Εξάρχεια είναι η γειτονιά που μπορεί κάποιος δίπλα σου, σε ένα καφέ, να ξεκινήσει ξαφνικά να απαγγέλλει αυτοσχέδια ποίηση. [...] Ή θρακιώτικα τύμπανα να ηχήσουν στην Καλλιδρομίου και να στηθεί αυτοσχέδιο γλέντι στη μέση του δρόμου από το πουθενά. Υπάρχει ακόμη ένα εξαρχιώτικο πνεύμα που δεν μοιάζει με κανένα άλλο στην Αθήνα. Φυσικά, δεν είναι η γειτονιά του φαντασιακού της επανάστασης. Δεν είναι η γειτονιά της υπαρκτής αναρχίας, δεν είναι άντρο της εργατικής τάξης και της επανάστασης [...], αλλά, όπως ολόκληρη η πολύπλοκη ζωή των Εξαρχείων, 57

[3.2] Τα Εξάρχεια ως παράδειγμα έμφυλης ανεκτικότητας, ρευστότητας και πολυσυλλεκτικότητας στο δημόσιο χώρο

“Τα Εξάρχεια είναι το μέρος όπου η λέξη «αλληλεγγύη» μετατράπηκε σε βαθιά πολιτική πράξη – με ό,τι συνεπάγεται αυτό.” (Βερυκοκίδη, 2016).

Στο πλαίσιο της γεωγραφικής συζήτησης μεταξύ χώρου τόπου, η παρούσα έρευνα προσεγγίζει την εξαρχειώτικη γειτονιά όχι μόνο σαν οριοθετημένη περιοχή, αλλά καλύτερα σαν συγκεκριμένα συμπλέγματα των κοινωνικών σχέσεων, με τοπικούς και υπερ-τοπικούς καθοριστικούς παράγοντες, όπου συναντούνται και κατασκευάζουν το συγκεκριμένο τόπο. Σ’ αυτά τα συμπλέγματα των σχέσεων τα διασταυρωμένα μοτίβα της καθημερινής ζωής διαφορετικών γυναικών καθορίζουν τις ατομικές και συλλογικές ταυτότητες και συμβάλλουν στην ανάπτυξη στρατηγικών οι οποίες οργανώνουν το καθημερινό τόσο σαν προσαρμογή και επανάληψη μικρών διαδικασιών όσο και σαν συγκεκριμένες πρακτικές και γενικές προτεραιότητες. Με τη σειρά τους οι προσαρμογές και οι αμφισβητήσεις καθορίζονται από αστικές χωρικότητες και χρονικότητες. Π.χ: η λαϊκή συνέλευση κατοίκων στην Καλλιδρομίου, το Αυτοδιαχειριζόμενο Πάρκο της Ναυαρίνου, το Στέκι Μεταναστών στην Τσαμαδού, το Αυτοδιαχειριζόμενο Κέντρο Κ*Βοξ στην Ερεσσού, τις καταλήψεις κτηρίων, τις συλλογικές δράσεις σε Πλατεία Εξαρχείων, Λόφο του Στρέφη κ.α. Όλα αυτά αλληλεπιδρούν και αλληλοπροβάλλονται μέσω και αφισών που καλύπτουν εμφατικά τον δημόσιο χώρο προβάλλουν από συναυλίες, πολιτιστικά γεγονότα, εκθέσεις, παρουσιάσεις βιβλίων, θεατρικές παραστάσεις μέχρι πολιτικά καλέσματα από αναρχικές, αυτόνομες και αντιεξουσιαστικές δράσεις. Με έντονη πολιτική και χειραφετική στάση, στα Εξάρχεια αναπτύσσονται χωροκοινωνικές φεμινιστικές συνθήκες εντός καθημερινών ρυθμών που είναι συνδεδεμένες με τον δημόσιο χώρο, κάποιες φορές οριοθετημένες, εκεί όπου οι άνθρωποι ζουν, δουλεύουν, καταναλώνουν, μεγαλώνουν παιδιά, διαμαρτύρονται κ.ο.κ. Με αυτό τον τρόπο, μία γυναίκα νοιώθει την οικειότητα της γειτονιάς και ταυτόχρονα ζει ελεύθερα μέσα σε έναν τόπο κοινωνικής αλληλεπίδρασης και ανάπτυξης δυνατών ή ασθενών τοπικών δεσμών, οι οποίοι συντελούν στο αίσθημα της ασφάλειας και του ανήκειν. Ταυτόχρονα, η γυναίκα δοκιμάζει και μαθαίνει νέους ρόλους και σχηματίζει ατομικές ταυτότητες καθώς η καθημερινή ζωή σε αυτόν τον εναλλασσόμενο δημόσιο χώρο εμπεριέχει συνεχόμενες μετατοπίσεις των ορίων. Ο δημόσιος χώρος και οι ελεύθερες ζώνες στον αστικό ιστό είναι από τα κυριότερα «σημεία» μίας γενικότερης ελευθερίας που βασίζεται στην κοινωνική μεταμόρφωση που συντελείται. Το έδαφος του δημόσιου χώρου της περιοχής παρέχεται ως δυνατότητα και πεδίο έκφρασης και στα Εξάρχεια κυρίως συντελούνται εξαιρετικά ενδιαφέροντα κοινωνικά και πολιτικά 60

“πειράματα” όπως για παράδειγμα η κοινότητα των προσφυγικών καταλήψεων που φιλοξενούνται στην περιοχή, το μέτωπο αγώνα γύρω από τα κοινά και την αλληλέγγυα οικονομία που συνευρίσκεται σ΄ αυτήν, οι LGBT συλλογικότητες που διεκδικούν ριζοσπαστικά γύρω από το έμφυλο, τα εγχειρήματα και οι δομές πολιτικού ακτιβισμού με σταθερή και συνεχή παρουσία ή οι πρωτοβουλίες κατοίκων για αυτοδιαχείριση της γειτονιάς και πολιτιστική δημιουργία. Σε αυτό το σημείο ας τονίσουμε την ιδιαιτερότητα του προσφυγικού που μέσα απ’ το ξεπέρασμα φυλετικών, εθνοτικών και θρησκευτικών διαφορών στο πνεύμα της αυτοδιαχείρισης και της αλληλεγγύης μπορεί να αποτελέσει μια καινούρια πρόταση αποδοχής του «άλλου», ισότητας και θετικής πολιτισμικής διάδρασης στις σύγχρονες κοινωνίες. Ο δημόσιος χώρος των Εξαρχείων όπως κάθε δημόσιος χώρος διαθέτει, στην δημόσια σφαίρα του, ένα πλέγμα χώρων προορισμένων για χρήσεις τις καθημερινότητας, όπως πλατείες, πεζόδρομους, χώρους στάθμευσης, οι οποίοι λόγω της μορφολογίας τους αποκτούν μια μεταβατική διάσταση. Διαθέτουν μια διπλή ταυτότητα η οποία αντιστρέφεται και εναλλάσσεται, στις διάφορες εκδοχές της, φιλοξενώντας κατά διαφορετικές ώρες της ημέρας εντελώς διαφορετικές χρήσεις. Λαμβάνουν μέρος έτσι διαφορετικές κοινωνικές ομάδες, πολλές φορές φιλοξενώντας κατά την διάρκεια της νύχτας δρώμενα και επιτελέσεις έμφυλων ταυτοτήτων, οι οποίες εξοστρακίζονται από τον χώρο της ομαλότητας. Γενικότερα, οι χώροι της ετερότητας, στην πόλη, μπορεί να σχηματίζουν δίκτυα, μπορεί να παρουσιάζουν ρευστότητα διάχυση, ανάλογα και με το πολεοδομικό υπόβαθρο της πόλης, ενώ άλλες φορές καταλήγουν στην γκετοποίηση όταν το κοινωνικό χάσμα αποδεικνύεται μεγάλο. Άλλες φορές, ο χώρος δρα συμπληρωματικά στην προσωπική έκφραση όσο και στην έκφραση επιιπέδου κοινωνικής ομάδας, ενώ άλλες φορές αποκτά τον χαρακτήρα ενός χώρου εγκλωβισμού, όταν το περιβάλλον έξω από τον θύλακα της κάθε κοινωνικής ομάδας, αποδεικνύεται εχθρικό και αφιλόξενο, εξαιτίας φοβιών και προκαταλήψεων. Πρόκειται για μία μετάβαση κατά την οποία το άτομο εξερχόμενο από τον χώρο στον οποίο δραστηριοποιείται η κοινωνική ομάδα στην οποία ανήκει, αντιμετωπίζεται από το κυρίαρχο κοινωνικό σύνολο ως το Άλλο, άλλοτε αξιοπερίεργο και άλλοτε απειλητικό. Ιδιαίτερα σε επίπεδο έμφυλων ταυτοτήτων, οι συγκεντρώσεις στο χώρο δημιουργούν τάσεις που βασίζονται στην απειλή της εξοικείωσης με την κάθε ετερότητα, αφού το άτομο συχνά εσωτερικεύει τις διάφορες στερεοτυπικές αντιλήψεις, τις φοβίες και τις προκαταλήψεις, κρίνοντας σύμφωνα με αυτές, τον κόσμο γύρω του. H bell hooks εξέτασε το ρόλο του χώρου τόσο πραγματικού όσο και μεταφορικού, στη διαμόρφωση μας σε ανθρώπινα όντα μέσω της βιωμένης εμπειρίας και των επιδιώξεων (Λαδά, 2009)”. Η hooks σκέφτεται τη σπουδαιότητα ενός διαφορετικού διπόλου στην περιγραφή των πολιτικών και των χώρων και η θεωρία του περιθωρίου είναι χειραφετική, επιτρέπει να έχουμε μία διαφορετική πρόσληψη του περιθωρίου ως θετικού χώρου, ενός τόπου αντίστασης, όχι κυριαρχίας, της ταυτόχρονης προοδευτικής/ριζοσπαστικής πιθανότητας και καταπίεσης. “Επιλέγοντας το περιθώριο, αντί να το εκχωρήσω, κάνει διαφορά”, δηλώνει η bell hooks.

[3.3] Φεμινιστικές γεωγραφίες στα Εξάρχεια

Σε μία μικρή ιστορική αναδρομή στην Αθήνα, την εποχή της δικτακτορίας -μίας βαθιά σεμνότυφης και συντηρητικής εποχής- η Σίσσυ Βωβού αναφέρει: “Θέλαμε να βγούμε στο δημόσιο χώρο αλλά το μεγαλύτερό πρόβλημα ήταν τα χουφτώματα και οι προσβολές στο δρόμο. Μιλάμε για αισχρή κατάσταση. Ειδικά το στρίμωγμα στο λεωφορείο. Έμπαινα 15 χρονών στο λεωφορείο και το άγχος μου ήταν αυτό. Μια φορά αντέδρασα δημόσια και άρχισα να φωνάζω. Όλο το λεωφορείο έπεσε πάνω μου και μου έκανε παρατηρήσεις ότι δεν έχω τρόπους και είμαι ανάγωγη. Πήρα μία καρφίτσα μετά, την έβαλα στο γιακά μου κι όποτε με πλησίαζε κανείς, τη γύριζα και τον τρυπούσε” (Λούκα, 2017). Αυτό που συνέβη μετά την πτώση της δικτατορίας, από τα τέλη της δεκαετίας του ΄70 έως τα τέλη της δεκαετίας του ΄80, ήταν κάτι ριζικά διαφορετικό και πηγαία ανατρεπτικό, ένα αυτόνομο γυναικείο κίνημα, ένα μωσαϊκό από πολλές αυτόνομες γυναικείες ομάδες, απαγκιστρωμένες από την επιρροή των μεγάλων πολιτικών κομμάτων και συγκροτημένες στα πρότυπα του δυτικού φεμινιστικού μοντέλου. Από το 1979 και σε όλη τη δεκαετία του ΄80 ξεπηδούσαν ομάδες σε πανεπιστήμια, γειτονιές, εργασιακούς χώρους και στα περίπτερα και τα βιβλιοπωλεία της χώρας δεν έβλεπες γυαλιστερά εξώφυλλα με ηδονοβλεπτικές και εμπορευματικοποιημένες απεικονίσεις του γυναικείου σώματος. Έβρισκες περιοδικά (Σκούπα, Κατίνα, Δίνη κ.α.) γραμμένα και στημένα από γυναίκες, που μιλούσαν για τη γυναικεία σεξουαλικότητα, για την ενδοοικογενειακή βία, για την αντισύλληψη, για όλα αυτά που μέχρι τότε παρέμεναν αθέατα πίσω από τις “καθαγιασμένες” πόρτες του οικογενειακού θεσμού (Λούκα, 2017). Οι τοίχοι της πόλης φώναζαν και δημιουργούσαν αναταραχή με συνθήματα όπως «Δεν είμαι του πατρός μου, δεν είμαι του ανδρός μου, είμαι ο εαυτός μου» και «Ίδια είναι τα αρσενικά, δεξιά κι αριστερά». Ένα συλλογικό υποκείμενο, που βρισκόταν πάντα στην παραγκωνισμένη πλευρά της ιστορίας, ξύπναγε και έψαχνε τον χώρο του. Οι φεμινιστικές ομάδες οργάνωναν συγκεντρώσεις ενάντια στα Καλλιστεία, διαδήλωναν για το δικαίωμά τους στη νύχτα, έκαναν καμπάνιες ενάντια στη βία, ζητούσαν επιτακτικά την αλλαγή του αναχρονιστικού οικογενειακού δικαίου. Τα Εξάρχεια είχαν συμμετέχει ενεργητικά στα περισσότερα φεμινιστικά δρώμενα, εντονότερα και ουσιαστικότερα την δεκαετία του ’80, όταν “η πλατεία συγκέντρωνε αριστερούς, αναρχικούς, καλλιτέχνες, φρικιά, μποέμ, φοιτητές, φεμινίστριες αλλά κι αλητάμπουρες κάθε λογής, όλοι μια μεγάλη οικογένεια, γνωστοί με τα μικρά τους ονόματα οι περισσότεροι. Τους περαστικούς εξίταρε, επιπλέον, 64

η ελευθεριότητα λόγου, εμφάνισης και συμπεριφορών, η αλληλεγγύη κι η συντροφικότητα που μοιράζονταν οι «θαμώνες» (Αντωνόπουλος, 2009). Σε κτίριο της οδού Τσιμισκή 39 στεγάστηκε η Κίνηση για την Απελευθέρωση των Γυναικών και εκεί, το 1976, έγινε έκθεση για την Αντισύλληψη, καθώς και συναντήσεις συντονισμού των ομάδων γυναικών που από το 1980 συναπάρτισαν τον Aυτόνομο Γυναικείο Χώρο, με δράσεις στην γύρω περιοχή όπως το Βιβλιοπωλείο και το Αρχείο των Γυναικών που λειτούργησαν ως χώρος συνάντησης γυναικών και γυναικείων ομάδων, ανοιχτών και κλειστών συζητήσεων, εκθέσεων και εκδηλώσεων, καθώς και συντονισμού παρεμβάσεων και δράσεων για τις γυναίκες και τις διαφυλικές σχέσεις. Στα μέσα της δεκαετίας, και συγκεκριμένα στις 22 Μαΐου 1986 οργανώθηκε δημόσια συζήτηση για το θέμα των εκτρώσεων στην Πλατεία που διεκόπη άξαφνα με την σύλληψη τριάντα φεμινιστριών. Οι χαρακτηρισμοί που τους αποδόθηκαν από τον υπουργό ήταν «παρδαλές διανοούμενες», ενώ η εφημερίδα «Εθνος» σχολιάσε το συμβάν με τον τρόπο της: «Τα ΜΑΤ τις πήραν αγκαλιά». Σταδιακά, προς τα τέλη της δεκαετίας του ΄80, το φεμινιστικό κίνημα άρχισε να απομαζικοποείται, τα βιβλιοπωλεία έκλεισαν, οι κινητοποιήσεις αραίωσαν ίσως επειδή ο φεμινισμός βρισκόταν σε ύφεση σε όλη τη Δύση. Ως επακόλουθο, η δεκαετία του ΄90 εγκαινίασε μιαν εποχή ξέφρενου καταναλωτισμού και ανήγαγε το life style σε ρυθμιστή της δημόσιας σφαίρας, με την έντονη αντικειμενοποίηση - λάφυρο του γυναικείου σώματος. Στο τρίτο κύμα του φεμινισμού ο προβληματισμός μετατοπίστηκε από τις γυναίκες στο φύλο, στην φυλή και την τάξη, ενώ τα τελευταία χρόνια αναζωπυρώνεται η δυναμική ενός νέου μαζικού φεμινισμού, που δείχνει επίκαιρος (από την εκλογή του Trump μέχρι το σεξουαλικό σκάνδαλο στο Hollywood με τον Ηarvey Weinstein), διαδραστικός (με την συμμετοχή του ίντερνετ και μέσων κοινωνικής δικτύωσης) και ριζοσπαστικός (συμμετοχή περισσότερων γυναικών παγκοσμίως). Σε αυτό το προσοδοφόρο έδαφος, σε αυτό το ρευστό κοινωνικό κλίμα αποδοχής και διαφορετικότητας χτίζεται και ο φεμινισμός στα Εξάρχεια, κυρίως στον δημόσιο χώρο, είτε με τις συλλογικότητες, είτε με τα συνθήματα στους τοίχους, είτε με την υποστήριξη με αντίστοιχες εκδηλώσεις, είτε με το γενικότερο κλίμα αλληλοσεβασμού και διατήρησης της έντονης ελευθεριότητας του κάθε ατόμου. Αναμφισβήτητα η διακίνηση ναρκωτικών, τα διαρκή επεισόδια και το κλίμα ματσίλας γύρω από την πλατεία αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες της γυναικείας δυναμικής της περιοχής, όχι τόσο 65

επειδή η πλειοψηφία φοβάται να διασχίσει τον εν λόγω χώρο για θέματα ασφάλειας, όσο ότι αυτή η συντριπτική συγκέντρωση αντρών δεν αφήνει περιθώριο σε μία γυναίκα να εισχωρήσει. Παράλληλα, η φεμινιστική κατάκτηση του δημόσιου χώρου στα Εξάρχεια ναι μεν βρίσκει πρόσφορο έδαφος να ζυμωθεί χάρη στον πολιτικό χαρακτήρα της περιοχής, παρόλα αυτά, ο αναρχικός χώρος των Εξαρχείων παραμένει ανδροκρατούμενος. Αυτό ουσιαστικοποιείται διότι στα σημεία που αράζουν οι αναρχικοί (Πλατεία, Μεσολογγίου, τώρα και Θεμιστοκλέους, παλιότερα στη Βαλτετσίου) η πλειοψηφία αυτών είναι άντρες, όπως και τα επεισόδια που γίνονται, ξεσπούν κυρίως από άντρες. Αυτό έχει να κάνει με τον χαρακτήρα της αναρχίας και των κινημάτων που δυστυχώς σε πολλές περιπτώσεις παραμένει πατριαρχικός και ενίοτε βίαιος και ίσως γι’ αυτό το λόγο πολλές γυναίκες δε νιώθουν άνετα να συμμετέχουν, σε αντίθεση με τις συλλογικότητες που αυτοπροσδιορίζονται φεμινιστικές. Ωστόσο, αν και ακόμα ανδροκρατούμενος, ο κινηματικός χαρακτήρας της περιοχής ενθαρρύνει τις γυναίκες να λάβουν δράση. Αυτή την περίοδο στα Εξάρχεια δραστηριοποιούνται διάφορες φεμινιστικές συλλογικότητες ενώ το 2016 πραγματοποιήθηκε μία φεμινιστική κατάληψη σε σπίτι στο λόφο του Στρέφη με βασικό μέλημα να αποτελέσει καταφύγιο για γυναίκες χωρίς επίσημα έγγραφα διαμονής. Ο φεμινισμός στο δημόσιο χώρο συνδράμει στη δημιουργία ενός πεδίου ευκαιριών, ανωνυμίας, διασκέδασης, στη δημιουργία ενός χώρου όπου οι γυναίκες μπορούν να δοκιμάσουν διαφορετικούς ρόλους, πέρα από προσδιορισμένες ταμπέλες και μακριά από κανόνες για θέματα ταυτότητας, σεξουαλικότητας κ.α. (Λαδά, 2001). Την ίδια στιγμή που μπορεί να είναι χώρος αποκλεισμού για άτομα ή ομάδες που παρεκκλίνουν από την κυρίαρχη κουλτούρα (ανύπαντρες μητέρες, λεσβίες, μετανάστριες, κλπ) είναι και χώρος όπου τέτοιες ταυτότητες μπορούν να συγκροτηθούν και να εκφραστούν. Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά και από την Booth: “Οι πόλεις αποτέλεσαν και αποτελούν πεδίο οργανωμένων κινητοποιήσεων για τη διεκδίκηση των αιτημάτων διαφορετικών κάθε φορά ομάδων. Όμως την ίδια στιγμή, ο δημόσιος χώρος της πόλης μπορεί να είναι μια θετική (ή η μόνη) επιλογή για τις μειονότητες ή για ένα ικανοποιητικό μέγεθος ομάδας, που να επιμείνει σε μια κοινωνική και πολιτιστική ζωή, ταυτόχρονα μπορεί να αναδείξει ένα κοινωνικό χάρτη περιοχών, στον οποίο να εμφανίζεται η εικόνα της κατά φύλο συμμετρίας, της ρατσιστικής κοινωνίας (π.χ. τα γκέτο) κλπ. Έτσι, «ενώ η πόλη προσφέρει ποικιλία, υπάρχουν πολλά θύματα αυτών που χρησιμοποιούν δύναμη για να μειώσουν την ποικιλία και να εγκαταστήσουν την κυριαρχία τους”(Booth, Dark, Yeandle, 1999). Έχει παρατηρηθεί πως σε μία περίοδο καπιταλιστικής κρίσης που προωθείται η άνοδος του συντηρητισμού, του εθνικισμού, των ακροδεξιών, φασιστικών και ναζιστικών τάσεων παγκοσμίως, αυξάνονται και τα περιστατικά σεξιστικών και ρατσιστικών επιθέσεων, αλλά και η ανοχή απέναντί τους. Περιστατικά μισογυνισμού, σεξουαλικές επιθέσεις, σεξιστική ρητορική και βιασμοί είναι επίσης συχνά φαινόμενα. Οι γυναίκες και οι θηλυκότητες είναι οι εύκολοι στόχοι, με το μισογυνισμό να είναι πάντα ένα βασικό εργαλείο της πατριαρχίας που συνδέεται άρρηκτα με την ομοφοβία, τη τρανσφοβία και κάθε φοβική συμπεριφορά ενάντια στα σώματα, τις έμφυλες και σεξουαλικές ταυτότητες και εκφράσεις που δε χωράνε σε κανονιστικά πλαίσια. Οι έμφυλες συγκρούσεις στην κρίση γίνονται ορατές όχι μόνο γιατί η καταπίεση γίνεται περισσότερο έντονη, αλλά και γιατί οι αντιστάσεις σε αυτή πληθαίνουν και ριζοσπαστικοποιούνται. Στους φανταστικούς, φαντασιακούς, συμβολικούς, αλλά και τόσο υλικούς χώρους των Εξαρχείων, θα διερευνηθούν οι φεμινιστικές χωρικότητες, που θα επαναπροσδιορίσουν τα κριτήρια με τα οποία οι γυναίκες βιώνουν, κατανοούν και δρουν στον ευμετάβλητο και πολιτικοποιημένο δημόσιο χώρο των Εξαρχείων. Ταυτόχρονα, αν συμβαδίσει η γυναικεία χειραφέτηση και η σεξουαλική ελευθερία με την κοινωνική απελευθέρωση, τότε ο δημόσιος χώρος της περιοχής θα παίξει καθοριστικό ρόλο σε αυτή τη διαδρομή.

Κεφ.

Ζούσε τη ζωή της στα Εξάρχεια

[4.1] Οι φεμινιστικές οργανώσεις, οι διεκδικήσεις και τα συνθήματα στους τοίχους

20 Μαΐου 2017, απόγευμα Σαββάτου και γύρω από την Πλατεία των Εξαρχείων επικρατούσε έντονη κινητικότητα καθώς πραγματοποιούνταν μία μεγάλη φεμινιστική εκδήλωση ενάντια στον σεξισμό και την έμφυλη βία με συνδιοργανωτές τη Λαϊκή Συνέλευση των Εξαρχείων, την ηλεκτρονική φεμινιστική εφημερίδα Μωβ και την Οργάνωση Ενωμένων Γυναικών της Αφρικής. Μίλησαν φεμινίστριες, γκέι, τρανς κι ένας εκπρόσωπος της ΛΟΑΤΚΙ κοινότητας εμφανίστηκε στο βήμα φορώντας γυναικείες γόβες, δίχως αυτό να παραξενεύει ιδιαίτερα ούτε τις οικογένειες με τα παιδιά, ούτε τις ηλικιωμένες κυρίες, ούτε καν τους μετανάστες που βρέθηκαν τυχαία εκεί κι στάθηκαν να δουν. Ακολούθησε μάθημα αυτοάμυνας, συζήτηση ενάντια στην έμφυλη βία και το σεξισμό, καθώς και έθνικ κουζίνα ενώ η γιορτή έκλεισε με ρεμπέτικο γλέντι από γυναικείο μουσικό συγκρότημα. Ο δημόσιος χώρος των Εξαρχείων επιτρέπει αυτή την παρέμβαση και την ανάδειξη της κοινωνικής πραγματικότητας των γυναικών και πολλές φεμινιστικές οργανώσεις και οι συλλογικότητες δίνουν αισθητά την παρουσία τους στον δημόσιο χώρο των Εξαρχείων. Τρεις δραστήριες φεμινιστικές συλλογικότητες, η Φεμιν@tre, η Μιγάδα και η Καμία Ανοχή έχουν τη βάση τους στην ευρύτερη γειτονία, σε αυτόνομα στέκια, καταλήψεις και χώρους δράσης, ενισχύοντας έτσι την δυναμική παρουσία στο δημόσιο χώρο, για την ανάπτυξη της αυτοπεποίθησης των γυναικών, μέσω της αλληλεγγύης και της αλληλουποστήριξης. Η γυναικεία εμπειρία στον δημόσιο χώρο μέσω της θέσης του φύλου στην καπιταλιστική κοινωνία, τείνει να αντεπιτεθεί στην περιθωριοποίηση των γυναικείων δικαιωμάτων, απομονώντας τις αναχρονιστικές ιδέες ενώ παράλληλα στοχεύουν στην πραγματική ισότητα και κοινωνική δικαιοσύνη.

Οι φεμινιστικές συλλογικότητες: Η φεμινιστική αντζέντα της ομάδας Φεμιν@tre που εδρεύει στα Εξάρχεια. περιλαμβάνει ένα σύνολο από ζητήματα που ξεκινούν από την πολιτική θέση του φεμινιστικού κινήματος ότι το προσωπικό είναι πολιτικό. Από αυτή την θέση εξετάζουν την κριτική ανάλυση του ”γυναικείου” και των διάφορων όψεων που παίρνει αυτό, ως ”διαφορές” μεταξύ γυναικών. Η ομάδα διερευνά τη σημασία εννοιών όπως το σώμα, η σχεσιακότητα, η φαντασία, η επιθυμία κλπ. και βασίζεται στη θέση ευθύνης που παίρνουν οι γυναίκες που συμμετέχουν στην ομάδα για τις θέσεις από τις οποίες μιλούν. Ο φεμινισμός που υπερασπίζεται η ομάδα είναι ο φεμινισμός για όλους. Και αυτό ως ένα ανοιχτό σύστημα σκέψης και ζωής που ξαναθέτει την προσωπική και συλλογική ελευθερία και αξιοπρέπεια ως κοινό πεδίο αγώνα. Η ομάδα συντονίζει τις δράσεις της από το Αυτόνομο Στέκι Εξαρχείων στην Ζωοδόχου Πηγής παρέχοντας το βασικό έδαφος αλληλεπίδρασης και επικοινωνίας με τμήματα του ανταγωνιστικού κινήματος που για την ομάδα αποτελεί σημαντικό σημείο για την εξωστρέφεια, αλληλοκατανόηση και διάχυση της φεμινιστικής πρόσληψης. Η δομή της ομάδας στηρίζεται στην αυτοοργάνωση και την αντιεραρχία, με τις συνελεύσεις της να πραγματοποιούνται στο Αυτόνομο Στέκι. Η “Καμία Ανοχή” είναι μια φεμινιστική κίνηση που συστάθηκε με αφορμή την αρπαγή και βιασμό μιας 14χρονης κοπέλας στη Λάρισα και οργάνωσε ένα πλήθος διαμαρτυριών. Στην «Καμία Ανοχή» συμμετέχουν γυναίκες όλων των ηλικιών, μετανάστριες, εργαζόμενες, φοιτήτριες, άνεργες και άτομα του ευρύτερου ΛΟΑΤΚΙ - φεμινιστικού χώρου. Η «Καμία Ανοχή» είναι μια κίνηση ανοιχτή σε όλα τα φύλα και τις σεξουαλικότητες που ευελπιστεί να οργανώνει τόσο δράσεις που θα την καθιστούν παρούσα στο δρόμο διεκδικώντας χώρο και λόγο ενάντια στην πατριαρχία, όσο και στο να μπορεί να απαντάει έμπρακτα στην κουλτούρα του βιασμού και την καταπίεση που αντιμετωπίζει μία γυναίκα καθημερινά. Κύριαρχη δράση της ομάδας είναι η ενίσχυση της οργάνωσης των υποκειμένων που θίγονται από την πατριαρχία σε όλα τα επίπεδα του δημόσιου χώρου και λόγου και σε μόλις λίγα χρόνια δράσης έχει οργανώσει δεκάδες πορείες - κινητοποιήσεις, συζητήσεις, εκδηλώσεις αλληλεγγύης, δημόσια κάλεσματα για την συγκρότηση και την συμμετοχή των γυναικών στην Φεμινιστική δικτύωση για το δικαίωμα στην αυτοάμυνα και πληθώρα παρεμβάσεων και δράσεων στον αγώνα ενάντια στην καταπίεση. Η ομάδα έχει συντάξει και το δικό της πολύ ενδιαφέρον μανιφέστο: “To σημαντικότερο για μία γυναίκα είναι να είναι ελεύθερη γιατί το σώμα της είναι ακόμη πεδίο άσκησης πολιτικής από το κράτος – ένα εργοστάσιο αναπαραγωγής. Γιατί απολύεται αν μείνει έγκυος. Γιατί το σώμα της είναι ακόμη πεδίο επιβολής κυρίαρχων πατριαρχικών αντιλήψεων – παρθένα, τσούλα, χοντρή, ανορεξική. Γιατί δεν της αναγνωρίζεται καμιά άλλη ταυτότητα από την straight θηλυκότητα. Γιατί δεν πληρώνεται ίδιο μεροκάματο για την ίδια δουλειά με έναν άντρα. Γιατί δεν πληρώνεται καθόλου για την καθημερινή φροντίδα παιδιών, ασθενών, ηλικιωμένων μέσα στην οικογένεια. Γιατί είναι δική της δουλειά – ο άντρας ακόμη βοηθάει στο σπίτι. Γιατί δε μπορεί να ντύνεται όπως εκείνη επιθυμεί, γιατί δε μπορεί να δηλώνει ότι δεν επιθυμεί να γίνει μητέρα, γιατί δε μπορεί να θέλει. Γιατί δεν μπορεί να είναι ελεύθερη. Γιατί βιάζεται, κακοποιείται, παρενοχλείται, φοβάται στον δρόμο, στη δουλειά, την μέρα, την νύχτα. Τη σήμερον ήμερα, δεν είμαστε ελεύθερες” (από τη σελίδα της ομάδας στο facebook, 2017). Η “Μιγάδα” αποτελεί μια αυτόνομη ομάδα γυναικών από την Αθήνα, με αφετηρία το χειμώνα του 2009. Στόχος της να αναδεικνύονται και να κρατάνε ζωντανά στο δημόσιο λόγο ζητήματα της κοινωνικής πραγματικότητας των γυναικών σήμερα, προσπαθώντας να αποτρέψουν την άποψη και τον καθησυχασμό ότι η κοινωνική θέση των γυναικών έχει βελτιωθεί. Η ομάδα εκπροσωπεί μειονότητες και άτομα που υφίστανται διακρίσεις, ενώ τυπώνει και τοιχοκολλά αυτοκόλλητα στον δημόσιο χώρο των Εξαρχείων αλλά και του κέντρου γενικότερα. Παράλληλα διατηρεί επίσημη ιστοσελίδα στο διαδίκτυο και κυκλοφορεί δύο με τρεις φορές το χρόνο το ομώνυμο έντυπο περιοδικό με φεμινιστικά άρθρα, κάλυψη των φεμινιστικών δράσεων και νέα καλέσματα αλληλουποστήριξης. Γκράφιτι της ομάδας και αφίσες του έντυπου καλύπτουν τον δημόσιο χώρο και τις βιτρίνες των εξαρχειώτικων καταστημάτων, καθιστώντας την παρουσία της συγκεκριμένες ομάδας έντονα ορατής στο χώρο. Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί η έντονη παρεμβατική δράση της συγκεκριμένης ομάδας με οργάνωση εκδηλώσεων, συλλογή υπογραφών καθώς και προκηρύξεων υπέρ των γυναικείων δικαιωμάτων. 73

Επιπρόσθετα τονίζεται και η πληθώρα γυναικείων αντισεξιστικών συνελεύσεων που πραγματοποιούνται σε διάφορους χώρους της περιοχής με κοινό σημείο αφετηρίας την γυναικεία εμπειρία πάνω στον σεξισμό. Στην αντισεξιστικές συνάντησεις εκτιμάται το γενικότερο πλάνο της συλλογικής υποτίμησης για ενδυνάμωση, ενημέρωση αντισεξιστικών κινήσεων, ανταλλαγή βιωμάτων και απόψεων, αλληλοστήριξη και αντισεξιστική ενδυνάμωση. Η προβολή του φεμινισμού τραβάει το βλέμμα των περαστικών στις περιπλανήσεις τους στον δημόσιο χώρο των Εξαρχείων όπου εκτίθενται συνθήματα, αφίσες και γκράφιτι όπως “ο δημόσιος χώρος δεν είναι των αντρών, θα κόψουμε τη φόρα όλων των σεξιστών”, “η Ελλάδα να πεθάνει να ζήσουμε εμείς, στο διάολο η οικογένεια, στο διάολο και η πατρίς”, “δεν είμαι η μικρή, δεν είμαι η κοπελιά, είμαι μια εργάτρια, σκατά στ’ αφεντικά” “σε κάθε δρομάκι, σε καθεμία πλατεία, τσακίζουμε τον σεξισμό και την ομοφοβία”. Οι φεμινιστικές ομάδες προτάσσουν άμεση δράση σε κάθε επίπεδο, συγκρούσεις με όσους συντηρούν και αναπαράγουν πρότυπα ομορφιάς - συμπεριφοράς, έμφυλες διακρίσεις, αντικειμενοποίηση των σωμάτων. Πραγματοποιείται κατάκτηση χώρου και ορατότητας μέσω δημόσιων παρεμβάσεων και ανάδειξη του λόγου τους με κάθε ευφάνταστο τρόπο, καθώς επίσης και συλλογικές δράσεις σε πλατείες και δημόσιους χώρους για να αποφυγή ρατσιστικών, σεξιστικών, κατασταλτικών σκηνικών που μπορεί να προκύπτουν, έτσι ώστε να επεμβαίνουν ή - και να τα δημοσιοποιούν, με κάθε διαθέσιμο μέσο και σε καθημερινή βάση: σε στέκια και καταλήψεις, σε συνελεύσεις, σε πορείες και δημόσια γεγονότα, στον δρόμο, στα μέσα μεταφοράς, στη συναυλία και στα πάρτι, στους χώρους εργασίας, σε σχολές και σχολεία, στο σπίτι, οπουδήποτε κινούνται. Όπως έγραψαν και σε σχετικά πρόσφατο κάλεσμα στο Indymedia: “Καλούμε τα άτομα αυτά να αναλογιστούν λίγο για το πόσα πρότυπα συμπεριφοράς τσακίζουν και προσφέρουν άπειρους τόνους shaming, από την παιδική κιόλας ηλικία, και πόσο δαιμονοποιημένη και αμαρτωλή φαντάζει στα πιο πολλά μάτια η σεξουαλική επιθυμία μιας θηλυκότητας, ακόμα και μέρη του ίδιου της του σώματος. Καλούμε τα συγκεκριμένα άτομα, πριν ξεστομίσουν αυτό το περίφημο: ”Μα τώρα οι γυναίκες έχουν πάρει και θέσεις εξουσίας και αφεντικού”, να στοχαστούν κατά πόσο έχει σχέση η συγκεκριμένη φαινομενική ισότητα με το καθημερινό βίωμα μιας θηλυκότητας μέσα σε μια κοινωνία και μια κουλτούρα που π.χ. σταυρώνει το σεξ από μικρή ηλικία (για τη θηλυκότητα 74

μόνο, καθώς για το αρσενικό είναι κάτι cool και εγείρει τον αντρισμό), που σταυρώνει την επιθυμία για σεξ , που θίγεται απ’ το γυμνό σώμα (π.χ. απ’ τη γυναικεία θηλή, αλλά βέβαια όχι και από την αντρική), που όταν μαθαίνει για περιστατικό βιασμού η πρώτη σκέψη που της έρχεται είναι μήπως το θύμα ”προκάλεσε”, και ένα σωρό άλλα καθημερινά παραδείγματα. Ας δούμε λοιπόν ξεκάθαρα πως όλα τα παραπάνω δεν είναι ”μεμονωμένες συμπεριφορές συγκεκριμένων ατόμων”, αλλά μια ευρύτερη κανονικότητα, μια κουλτούρα, ένα σύστημα συμπεριφορών, το οποίο είναι κυρίαρχο, και στο οποίο η προνομιακή θέση ανήκει στον ετερόφυλο άντρα” (Uroborus, Indymedia, 2016).

[4.2] Μία Εξαρχιώτισσα γυρίζει σπίτι μόνη της τη νύχτα

Όπως αναφέρθηκε ήδη, ο δημόσιος χώρος των Εξαρχείων χαρακτηρίζεται από μια έντονη συγκέντρωση λειτουργιών μαζικού και δημόσιου χαρακτήρα όπως θέατρα, εστιατόρια, καφέ, θερινά σινεμά κ.α. τα οποία εστιάζουν σε ιεροτελεστίες της νυχτερινής ζωής και αναψυχής στην πόλη. Κάθε κοινωνική ομάδα, οδηγούμενη από πολιτικές και πρακτικές παρατήρησης και αποφυγής της ετερότητας, εντοπίζει χώρους φιλικούς και ασφαλείς για την επιτέλεση της ταυτότητάς της, δημιουργώντας διακριτές συγκεντρώσεις και ροές. Αυτές με τη σειρά τους διαμορφώνουν ισχυρά, μη διαπραγματεύσιμα αρχέτυπα, η αναπαραγωγή των οποίων καθοδηγεί την εξέλιξη της κοινωνικής ζωής στην δημόσια σφαίρα (Κατσικανά, 2013). Οι δραστηριότητες του ελεύθερου χρόνου των γυναικών και οι χώροι όπου εμφανίζονται, είναι άμεσα συσχετισμένες με την κοινωνική τάξη, την εθνικότητα ή την κουλτούρα, αλλά και με τη δυσκολία τους να κινηθούν και να εκφραστούν ελεύθερα στο δημόσιο χώρο. Για τις γυναίκες που έχουν την οικονομική δυνατότητα, ο ελεύθερος χρόνος είναι μια πλευρά ενδυνάμωσης και ευχαρίστησης πολύ σημαντικής, καθώς και ένας τρόπος αντίστασης στις πατριαρχικές ιδεολογίες (Λαδά, 2001). Στον δημόσιο χώρο, πολλές γυναίκες έχουν βιώσει συμπεριφορές που τις έχουν κάνει να αισθάνονται ότι καταπατούν τα εδάφη των ανδρών όπως σφυρίγματα, σεξουαλικές προσβολές κλπ. Η ανδρική βία, που έχει σχέση με αυτά τα ακραία στερεότυπα, και η ανδρική συμπεριφορά στη δημόσια σφαίρα δείχνει στις γυναίκες ότι οι άνδρες ακόμα επιτηρούν το δημόσιο χώρο σα να είναι δικός τους και με όχι “εναρμονισμένη χρήση” για τις γυναίκες (Λαδά, 2001). Μελέτες έχουν προσεγγίσει σε διάφορες πόλεις το ρόλο του δημόσιου και ιδιωτικού χώρου, των χρήσεων γης και άλλων σχεδιαστικών θεμάτων. Σε συνδυασμό με το φόβο του εγκλήματος, έχουν εντοπίσει ότι οι γυναίκες φτιάχνουν νοητικούς χάρτες των περιοχών που φοβούνται και θεωρούν επικίνδυνες και αποφεύγουν τη χρήση τους. Με βάση τους παράγοντες που αυξάνουν το φόβο έχουν, σε ορισμένες περιπτώσεις, διατυπωθεί προτάσεις σχεδιαστικών οδηγιών με ενδείξεις στα μονοπάτια, τις περιοχές κατοικίας, τις πλατείες, το φωτισμό κλπ. Με αυτό τον τρόπο δημιουργούνται συμπλέγματα ψυχογεωγραφίας (όρος του κινήματος των Καταστασιακών που αποτυπώνει το βίωμα της ελεύθερης περιπλάνησης του ατόμου με στόχο να βιώσει τις δυνάμεις έλξης ή απώθησης των διαφορετικών ατμοσφαιρών στην πόλη και να αποτυπώσει το συνειδητό και ασυνείδητο αντίκτυπο τους στον ψυχισμό 77

του). Αυτά τα συμπλέγματα ψυχογεωγραφίας στην πόλη, τα οποία περιλαμβάνουν δημόσιους και ημι-δημόσιους χώρους, τροχιές και σημεία, στα οποία το άτομο αναζητά και επιδιώκει την θέα και την θέαση, συμμετέχοντας σε ένα διαρκή διάλογο υποθέσεων, ερμηνειών, εντυπώσεων και κοινωνικής “αγωνίας’ στενά συνδεδεμένο με την ταυτότητά του, ιδίως την έμφυλη. Στα πλαίσια μιας ασφαλούς περιήγησης στην πόλη , το άτομο καλείται να κινηθεί σε ζώνες ασφαλείας, καταγεγραμμένες εμπειρικά στον μυαλό του, σχηματίζοντας νοητικούς χάρτες διαχείρισης κινδύνου του περιβάλλοντος στο οποίο είναι αναγκασμένο να κινηθεί. Η ασυνόδευτη γυναίκα στην νυχτερινή πόλη που αψηφά τους κινδύνους της νύχτας, συντελεί στην εκδήλωση μιας επαναστατικότητας ενάντια στο ασφυκτικό περιβάλλον της κατοικίας, όπου συχνά περιφρουρείται ηθικά και κυριολεκτικά από τον οικογενειακό και κοινωνικό περίγυρο. “Μη προκαλείς γενικά”, “Μη κυκλοφορείς μόνη σου το βράδυ”, “Μη περπατάς στα σκοτεινά” αποτελούν συχνές προτροπές προς μία γυναίκα. Επιπλέον, η απειλή του βιασμού αφαιρεί σε μεγάλο βαθμό το δικαίωμα στην αυτοδιαχείριση του σώματος, εγκλωβίζει στο φόβο και λειτουργεί περιοριστικά στην καθημερινότητα σε πολλά επίπεδα. «Κανένας άντρας δε μπορεί να καταλάβει πως εμείς οι γυναίκες -οι μάνες, οι κόρες, οι αδελφές μας, οι φίλες μας- που ένα βράδυ γυρίζουμε χαρούμενες στο σπίτι μας γιατί βγήκαμε και περάσαμε καλά. Δεν θα καταλάβει τη σουβλιά φόβου μόλις μπαίνουμε σε ένα σκοτεινό στενό. Πάντα σε επιφυλακή για όσα πρόσεχε μας έλεγαν από μικρές, επιταχύνουμε το βήμα σαν τίμημα για την ελευθερία των επιλογών μας», αναφέρει μία γυναίκα από το κοινό στην Αντισεξιστική εκδήλωση το δικαίωμα στην Αυτοάμυνα στην Πλατεία Εξαρχείων (Μάιος, 2017). Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με τις πολιτικές προστασίας και ενημέρωσης κατά του βιασμού των γυναικών -οι οποίες στην πλειοψηφία τους προτρέπουν την γυναίκα “να μην βιαστεί”- περιορίζουν σημαντικά τον βαθμό ελευθερίας της στην νυχτερινή ζωή της πόλης. Παρά το γεγονός ότι τα περισσότερα περιστατικά βιασμών εντοπίζονται στο στενό κοινωνικό περιβάλλον η κοινωνική αγωνία και η δαιμονοποίηση του κέντρου της πόλης και των κοινωνικών ομάδων που το καταλαμβάνουν, δημιουργούν συχνά την αίσθηση του κινδύνου και της απειλής (Δασκαλοπούλου, 2015). Για τον άνδρα η ασυνόδευτη γυναίκα που επιστρέφει σπίτι της αργά το βράδυ, βρισκόμενη στον δημόσιο χώρο της νυχτερινής πόλης, είτε είχε άμεση ανάγκη από την προστασία του άνδρα είτε “άξιζε” την παρενόχληση και το χλευασμό, 78

αφού εν γνώσει της βρίσκονταν σε ένα χώρο συνδεδεμένο με συγκεκριμένες ταυτοποιήσεις. Ακόμη όμως και όταν η παρουσία των γυναικών στην νυχτερινή ζωή έγινε πιο έντονη και πιο αποδεκτή, μία γυναίκα έπρεπε να είναι πολύ προσεκτική σε επίπεδο ενδυμασίας και συμπεριφοράς, έτσι ώστε να αποφύγει την ανεπιθύμητη προσοχή, την ανδρική ματιά και την αυτόματη ταύτιση με μια λανθασμένη σεξουαλική διαθεσιμότητα και “ανηθικότητα”. Η περίφημη κουλτούρα του βιασμού (rape culture), σύμφωνα με την οποία ο άνδρας δεν κακοποιεί συνειδητά αλλά ακολουθεί φυσικές, ανυπέρβλητες ορμές, προκαλούμενος από την ίδια την γυναίκα, διαιωνίζει μισογύνικες στερεοτυπικές αντιλήψεις που αντιμετωπίζουν την γυναίκα ως αντικείμενο του πόθου, προορισμένο για την ανδρική απόλαυση, στα πλαίσια μιας φυσικής έμφυλης ιεραρχίας. Έτσι διαιωνίζεται η αίσθηση ότι ο αστικός χώρος είναι για την γυναίκα ένας χώρος στον οποίο πρέπει να εισέρχεται με δική της ευθύνη, αποκρύπτοντας και καταπιέζοντας τόσο την έμφυλη ταυτότητα όσο και την σεξουαλικότητά της. Η κίνηση στους δρόμους των Εξαρχείων είναι τακτική όλες τις ώρες τις ημέρας και το βράδυ η συντριπτική πλειοψηφία των δρόμων της γειτονιάς είναι έντονα φωτισμένοι. Οι άξονες σύνδεσης με το κέντρο όπως η Θεμιστοκλέους, Ασκληπιού, Στουρνάρη, Εμμανουήλ Μπενάκη, Ιπποκράτους διατηρούν έντονη κυκλόφορία με αυτοκίνητα και πεζούς, ενώ οι μικρότεροι δρόμοι κυκλοφορίας (πχ. Τοσίτσα, Μαυρομιχάλη, Ανδρέα Μεταξά κ.α) συνυπάρχουν στο ίδιο σκηνικό της γειτονιάς, με πιό ήπιες μορφές κίνησης περαστικών και διερχόμενων αυτοκινήτων. Η έντονη αστυνόμευση της περιοχής (σε πάνω από δέκα κομβικά περάσματα της γειτονιάς, αλλά κυριότερα σε Ιπποκράτους, Καλλιδρομίου, Χαριλάου Τρικούπη) σε κάποιες γυναίκες λειτουργεί άκρως αποτρεπτικά και σε άλλες συντελεί καθησυχαστικά ως προς την ασφάλεια και την άνεση κίνησης στο δημόσιο χώρο. Παράλληλα, η έντονη νυχτερινή ζωή με τα μπαρ που είναι ανοικτά μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες σε όλη τη γειτονιά, εντείνουν την αίσθηση της ελεύθερης περιπλάνησης ανεξαρτήτως ώρας. Η γειτονιά, επίσης, χαρακτηρίζεται από ένα σχεδόν ισορροπημένο μείγμα χρήσης κατοικίας και ψυχαγωγίας που χαρίζει περαιτέρω ασφάλεια σε μία γυναίκα. “Ξέρω ότι και στον πιο έρημο δρόμο να βρεθώ, αν βάλω μια φωνή, όλο και κάποιος θα με ακούσει από το πάνω μαγαζί ή από ένα διαμέρισμα. Είσαι διαρκώς εκτεθειμένη σε μία περιοχή που σφύζει από ζωή χειμώνα - καλοκαίρι κι έτσι δύσκολα θα σε ενοχλήσει κάποιος”, γράφει μία γυναίκα της στο ερωτηματολόγιο της έρευνας πεδίου (ερωτηματολόγιο έρευνας, 2018). Στην ίδια ερώτηση μια άλλη ανώνυμη γυναίκα απαντά: “Στα Εξάρχεια κυκλοφορώ μόνη μου το βράδυ και ζω τη ζωή μου χωρίς φόβο, απολαμβάνω το δρόμο, τις γιορτές, την αίσθηση ότι μπορώ να είμαι οπουδήποτε μου αρέσει, χωρίς να τιμωρούμαι επειδή είμαι γυναίκα και θέλω να είμαι ελεύθερη” (ο.π.)

[4.3] Η κουλτούρα του βιασμού στα Εξάρχεια: το αντρικό βλέμμα και η λεκτική - σεξουαλική παρενόχληση

Η πρόσβαση των γυναικών στους δημόσιους χώρους του ελεύθερου χρόνου και την πόλη γενικότερα καθορίζεται από την επιτήρηση του ανδρικού βλέμματος, που λειτουργεί ως ένας μηχανισμός ελέγχου πάνω στη σεξουαλικότητα των γυναικών (βλ. π.χ. Green κα, 1987). Όπως επισημαίνει η Darke (1996) «Οι γυναίκες γνωρίζουν καλά ότι ο χώρος της πόλης δεν τους ανήκει πραγματικά. Γνωρίζουν ότι μπορούν να χρησιμοποιήσουν συγκεκριμένους χώρους της πόλης και σε συγκεκριμένες ώρες και ότι, ακόμη και όταν τους επιτρέπεται να βρίσκονται (ως φιλοξενούμενες) στους χώρους αυτούς, πρέπει να συμπεριφέρονται με συγκεκριμένους τρόπους» (Λυκογιάννη, 2006). “Στους δρόμους θα γυρνάμε μέρες βροχερές δε θέλουμε προστάτες μπορούμε μοναχές”, διαβάζουμε σε φεμινιστικό σύνθημα στον τοίχο της Ερεσσού. Tα φεμινιστικά κινήματα θεωρούν το δημόσιο χώρο ως ένα πεδίο μάχης, διότι αποτελεί έναν κατεξοχήν αντρικό χώρο στον οποίο οι γυναίκες πρέπει να παλέψουν για να κυκλοφορούν ανενόχλητες και να ακουστεί η φωνή τους. “Ως γυναίκες, στα χρόνια που μεσολάβησαν μετά το φεμινιστικό κίνημα των δεκαετιών του ‘60 και του ‘70 μπορεί πολλές να απεγκλωβιστήκαμε από το σπίτι και το νοικοκυριό, αλλά η ένταση των πειθαρχήσεων και τον ρόλων που βιώνουμε σήμερα στο δημόσιο χώρο είναι προέκταση των πειθαρχήσεων και τον ρόλων που μας 84

επιβλήθηκαν ιστορικά -μέχρι και σήμερα- στην οικογένεια και στο σπίτι” αναφέρει το φυλλάδιο της Μιγάδα για Αντισεξιστικό Καλεσμα σε Φεμινιστική Πορεία (Μιγάδα, 2017) και συνεχίζει: “Τα σχόλια για την εμφάνισή μας, τα ψιτ - ψιτ στο δρόμο και οι λεκτική βία βασίζονται στην πάγια πεποίθηση ότι οι γυναίκες υπάρχουν για τη σεξουαλική ευχαρίστηση των αντρών. Οι καθημερινές παρενοχλήσεις και τα σεξιστικά σχόλια λειτουργούν ως μία υπενθύμιση του αντρικού προνομίου να επιβάλλονται πάνω στα σώματα των γυναικών”. Μία άλλη ανώνυμη γυναίκα στο ερωτηματολόγιο της έρευνας πεδίου τόνισε πως Εξάρχεια δεν έχει αντιμετωπισθεί επιθετικά στο δρόμο όταν κρατιέται χέρι-χέρι με τη φίλη της. Ίσως με αυτό τον τρόπο αμφισβητεί την ετεροκανονική πυρηνική οικογενειακή δομή της κοινωνίας. Όπως έγραφε ο Γιώργος Μαρνελάκης τέτοια διαταραχή της καθημερινότητας αναδεικνύει το πρόβλημα γιατί “χτυπά τον άλλο στην καθημερινή του ρουτίνα, σε αυτά που έχει συνηθίσει να θεωρεί δεδομένα (Μαρνελάκης, 2005)“. Στην πατριαρχία τα γυναικεία σώματα είναι απόλυτα σεξουαλικοποιημένα. Οι γυναίκες στο δημόσιο χώρο προσέχουν για να μη χαρακτηριστούν διαθέσιμες και κατ’ επέκτασιν ευάλωτες. Το αντρικό βλέμμα ως επιτήρηση και ο φόβος της παρενόχλησης είναι παρών ώστε ο δημόσιος χώρος να είναι ξένος. Στον οικιακό χώρο οι γυναίκες προφυλάσσονται απ’ τους άντρες προστάτες, ενώ στην πατριαρχία οι γυναίκες μαθαίνουν από μικρή ηλικία πως πρέπει να προσέχουν για να μην παρενοχληθούν, αντί να μαθαίνουν στους άντρες να μην παρενοχλούν. Σημαντικό στοιχείο των συμβάσεων περί “φυσιολογικής” και “ορθής” εκδήλωσης της γυναικείας σεξουαλικότητας και της έμφυλης ταυτότητας αποτελεί η αντιμετώπιση του γυμνού ή ελαφρά ενδεδυμένου σώματος στον δημόσιο χώρο. Το γυμνό ή ελαφρά ενδεδυμένο σώμα όταν εντοπίζεται στον δημόσιο χώρο θεωρείται ένα σώμα απειθάρχητο, μη-πολιτισμένο, ακόμα και αποκρουστικό. Η γυμνότητα μετατρέπεται έτσι σε μια κατάσταση η οποία διαταράσσει τα όρια μεταξύ του ατομικού σώματος και του πλήθους, μεταξύ του εαυτού και του άλλου. Το γυμνό σώμα εξαναγκάζει το βλέμμα μέσω της διατάραξης της συνέχειας των εικόνων μια υγιούς κοινωνικούς πραγματικότητας, προκαλώντας και αιφνιδιάζοντας έναν περαστικό που δεν είναι εξοικειωμένος με αυτό. Η θέαση του γυμνού σώματος διαταράσσει την ομαλότητα, αντιμετωπίζεται με καχυποψία και προκαλεί το μένος ως μια ανάρμοστη, προκλητική και απειλητική συμπεριφορά. Όσον αφορά το επίπεδο των έμφυλων ταυτοτήτων, το γυμνό σώμα σε δημόσια θέα, σε χώρους μη - ιδιωτικούς, αντιμετωπίζεται

διαφορετικά, ανάλογα με το φύλο και τις κοινωνικές/ηθικές συμβάσεις που συνδέονται με αυτό. Το γυναικείο γυμνό σώμα θεωρείται συνήθως ηθικά επικίνδυνο, με την γυναίκα να θεωρείται κατ’επέκταση άτομο χωρίς ηθικούς φραγμούς, συχνά εκλαμβανόμενο ως ιερόδουλη ή ακόμα και πάσχων από κάποια ψυχική διαταραχή και πιο πιθανά να υποστεί τον χλευασμό και την παρενόχληση. Σε αυτή τη συνθήκη παρουσιάζεται και το φαινόμενο του εσωτερικευμένου μισογυνισμού από γυναίκες: χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα αρνητικά σχόλια που γίνονται από γυναίκες προς γυναίκες με διαφορετικό τρόπο ντυσίματος, που ξεκινούν από διάφορες αβάσιμες υποθέσεις (για την ευφυΐα, το ήθος, τους συντρόφους της, κ.ά.) με αποκορύφωμα το να δικαιολογείται μια πιθανή σεξουαλική παρενόχληση - επίθεση σε μια γυναίκα με “προκλητικά και άσεμνα ρούχα”. Οι στερεοτυπικές αντιλήψεις και κοινωνικές συμβάσεις για το γυμνό σώμα στον δημόσιο χώρο έχουν χρησιμοποιηθεί κατά καιρούς από κολεκτιβιστικές ομάδες αλλά και από ριζοσπαστικές φεμινιστικές οργανώσεις για την αποδόμηση αυτών και την διεκδίκηση των δικαιωμάτων για την ελεύθερη διαχείριση του σώματος, μέσω συμβολικών πράξεων διαμαρτυρίας. “Η κουλτούρα του βιασμού βασίζεται στο ότι όταν μια γυναίκα παρενοχλείται σεξουαλικά, είναι δική της ευθύνη. Ότι αυτή φταίει. Οι άντρες δεν μπορούν να τιθασεύσουν τις ορέξεις τους, είναι απόλυτα έρμαια των πρωτόγονων ενστίκτων τους και δεν μπορούν να κάνουν αλλιώς, άρα οι γυναίκες είναι που πρέπει να προσέχουν, να μην ντύνονται προκλητικά, να μην προκαλούν γενικά, να κάθονται φρόνιμα, να είναι πάντα σε εγρήγορση και να δρουν προληπτικά, αν θέλουν να αποφύγουν την παρενόχληση. Αν δεν τα κάνουν αυτά, σημαίνει ότι «τα ήθελαν και τα πάθανε, άρα δεν πρόκειται για σεξουαλική παρενόχληση (Γεωργή, 2015). Μια γυναίκα πλέον κρίνεται από το ύψος των τακουνιών της, από το μήκος της φούστας της, ακόμα και από το χρώμα των μαλλιών της. Κρίνεται, αξιολογείται κι αν θεωρηθεί φθηνή ή εύκολη, αναπαράγοντας περαιτέρω την κουλτούρα που κάνει νοητό τον βιασμό, ο φόβος του οποίου μας είναι παρόν καθημερινά. Οι γυναίκες εκπαιδεύονται από μικρή ηλικία να φοβούνται και να πειθαρχούν το σώμα τους, υιοθετώντας στρατηγικές προφύλαξης: από το να κουμπώσουν την ζακέτα για να μην τις προσλάβουν ως αποκαλυπτικά ντυμένες ή να περιμένουν να μπει στην πολυκατοικία η φίλη τους που την συνόδεψαν σπίτι της, ή να κρατήσουν τον αριθμό του ταξί. Ουσιαστικά αυτή είναι η κανονικότητα μέσα στην οποία μεγαλώνουν. 85

Η Άρεντ θέτει το ζήτημα ευρύτερα προκαλώντας μας να συλλογιστούμε τις κανονικότητες εντός των οποίων βρισκόμαστε και με βάση τις οποίες σκεπτόμαστε και πράττουμε. Όπως αναφέρει «το πρόβλημα είναι ότι οι περισσότεροι άντρες που παρενοχλούν δεν ήταν διεστραμμένοι ούτε σαδιστές αλλά ήταν, και εξακολουθούν να είναι, φοβερά και τρομερά φυσιολογικοί. Από την άποψη των νομικών θεσμών μας και των ηθικών αξιολογήσεων, το γεγονός ότι είναι φυσιολογικοί είναι ακόμα πιο τρομακτικό γιατί υποδείκνυε (…) ότι διαπράττουν τις πράξεις τους σε συνθήκες στις οποίες αδυνατούν να ξέρουν και να νοιώθουν πως κάνουν κάτι κακό. (Άρεντ, [1963]2009). Αν η κανονικότητα της καθημερινής ζωής στον καπιταλισμό και μάλιστα,σε μια συνθήκη κρίσης συμπεριλαμβάνει τον σεξισμό και την πατριαρχία τότε χρειάζεται να σκεφτούμε εκτός του προκαθορισμένου πλαισίου. Επιστρέφοντας στην παραγωγή του χώρου εντός της κρίσης,η σκέψη της Άρεντ στέκεται ιδιαίτερα χρήσιμη: Η κανονικότητα του δημόσιου χώρου συνυφαίνει με τον σεξισμό. Εγκλωβισμένα σε έναν ορισμένο τρόπο σκέψης, σύλληψης φαντασίας και παραγωγής χώρου από κανονικές σχέσεις τα κανονικά υποκείμενα, δημιουργούν την «κοινοτοπία του σεξισμού» στον εκάστοτε δημόσιο χώρο. Ο δημόσιος χώρος των Εξαρχείων φαινομενικά αποτρέπει τις εξουσιαστικές συμπεριφορές και στηρίζει τη διαφορετικότητα. Σε ένα βαθμό, όλες οι συλλογικότητες, οι αλληλουποστηρικτικές ενέργειες, η διαρκής καταστολή της εξουσίας, ορίζουν ένα πεδίο δράσης το οποίο δεν ανέχεται ούτε τον συντηρητισμό ούτε και την κυριαρχία του δυνατού απέναντι στη μειονότητα ή την ευπαθή ομάδα. Αν και η εικόνα και ο λόγος των αντι-εξουσιαστικών χώρων διακρίνεται από μία αρρενωπότητα, με συγκεκριμένα βιολογικά, κοινωνικά και ταξικά χαρακτηριστικά, συνοδευμένη από ένα φαντασιακό περί επαναστατικότητας, ριζοσπαστικότητας και αντίστασης, δεν πάυει να διαμορφώνει ένα κλίμα ενάντια σε κάθε εξουσία. Αυτή η εξουσία μπορεί να περικλείει μέσα της διάφορες κινηματικές ατζέντες, την αντισυστημική, την αντικαπιταλιστική, την αντιρατσιστική, και γιατί όχι και των αγώνα ενάντια στην πατριαρχία, επηρεάζοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την χωρική εμπειρία του ατόμου που συμμετέχει σε ένα ριζοσπαστικό, αντιεξουσιαστικό κίνημα. Η ίδια η γυναίκα αναζητά μέρη μέσα στον δημόσιο χώρο των Εξαρχείων στα οποία της δίνεται η δυνατότητα απαλλαγής από συγκεκριμένες κοινωνικές συμβάσεις, χωρίς τον κίνδυνο που συνεπάγεται η μη - συμμόρφωση σε αυτές. Στο πλαίσιο αυτό, τα έμφυλα και σεξουαλικά δρώμενα δεν καταδικάζονται, αφού, ακόμα και σε κεντρικά, πολυσύχναστα σημεία του δημόσιου χώρου των Εξαρχείων, η ευκαιριακή ιδιωτικότητα που παρέχουν συντηρείται και αναδιαμορφώνεται μέσα στο ίδιο το αντιεξουσιαστικό περιβάλλον της γειτονιάς. Στις συζητήσεις με τις γυναίκες που διαμένουν στα Εξάρχεια, το αντρικό βλέμμα είναι λιγότερο έντονο στο δημόσιο χώρο των Εξαρχείων, ελαχιστοποιώντας τα κρούσματα λεκτικής βίας και σεξουαλικών πειραγμάτων. Στην έρευνα καταγράφηκε αρκετές φορές η παρατήρηση του “φοράω ο,τι επιθυμώ χωρίς να νοιώθω άβολα” και ότι το πολυσυλλεκτικό περιβάλλον των Εξαρχείων που δεν απωθεί ηθικούς φραγμούς και συντηρητισμό καταλήγει να είναι αρκούντως υποστηρικτικό.

[4.4] Η ελεύθερη γυναίκα στα Εξάρχεια

“Αν δεν κουνηθείς, δεν θα καταλάβεις τις αλυσίδες” Ρόζα Λούξενμπουργκ

Σημαντικά κριτήρια για την χρήση του δημόσιου χώρου αποτελούν η αίσθηση της κοινότητας, η ύπαρξη δικτύων μέσων μαζικής μεταφοράς καθώς και η δυνατότητα εξυπηρέτησης αναγκών σε ακτίνα πεζού. Το ζήτημα της κίνησης στην πόλη έχει απασχολήσει τη φεμινιστική έρευνα από πολλές πλευρές. Κυρίως εξετάζονται ζητήματα περισσότερο προσανατολισμένα στο φυσικό χώρο και το σχεδιασμό (πχ οργάνωση και ασφάλεια των δημόσιων μεταφορών, πρόσβαση των γυναικών στο ΙΧ), και θέματα που σχετίζονται με τις διαφορετικές ρουτίνες καθημερινής ζωής που έχουν οι γυναίκες σε σχέση με τους άνδρες (πχ. διαδρομές συναρτημένες με τη φροντίδα των παιδιών, ακτίνες μετακίνησης). Οι μετακινήσεις συχνά συνδέονται με την πρόσβαση (ή τους περιορισμούς πρόσβασης) στις υπηρεσίες και δραστηριότητες της πόλης, την απασχόληση, το δημόσιο χώρο, ενώ εντοπίζονται και οι προτεραιότητες και θετικές προτάσεις πολιτικής από την πλευρά ομάδων γυναικών. (Βαΐου, Λυκογιάννη, 2001) Οι παραπάνω αντιλήψεις κατατάσσουν τη γυναίκα, ανάλογα με την ηλικία και το φύλο, σε συγκεκριμένες περιοχές στις οποίες θα αρμόζει να εντοπίζεται ο χώρος περιπλάνησης της. Παλαιότερες έρευνες εστιάζουν σε δυσλειτουργίες για τις γυναίκες που προκύπτουν από τον προγραμματισμό των μεταφορών με πρότυπο τον εργαζόμενο άνδρα. Έτσι, τα δημόσια μέσα μεταφοράς εξυπηρετούν την κυκλοφοριακή αιχμή και αφορούν τις άμεσες διαδρομές μεταξύ κατοικίας και χώρου εργασίας (που είναι πιο χαρακτηριστικές στο πρόγραμμα των ανδρών) και συχνά δεν καλύπτουν τα δρομολόγια που απαιτούνται για τις ανάγκες που ορίζουν τις μετακινήσεις των γυναικών ή τα δρομολόγια που δεν είναι κανονικά στα πλαίσια της εργάσιμης εβδομάδας. Για την ανύπαντρη γυναίκα, την λεσβία, την οικονομική μετανάστρια, την εργαζόμενη μητέρα, ο δημόσιος χώρος αποτελεί το βασικό κομμάτι ενός δικτύου, ενός συνόλου ορίων μέσα στα οποία της δίνεται η δυνατότητα να κινηθεί καθημερινά εξασφαλίζοντας πρόσβαση σε υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας, εκπαίδευσης και στον εργασιακό της χώρο. Έτσι, τα χωρικά όρια των γυναικείων δικτύων υποστήριξης και στρατηγικών επιβίωσης μέσα στον δημόσιο χώρο είναι στενά συνδεδεμένα με την καθημερινότητα των γυναικών και την χωρική έκφραση των δραστηριοτήτων που αυτή περιλαμβάνει Σε αυτό το σημείο αξίζει να σημειωθεί πως, σε πολλές περιπτώσεις, η γυναίκα αναγκάζεται να εργάζεται από το σπίτι, προσπαθώντας να αντεπεξέλθει τόσο στις οικονομικές απαιτήσεις της εξασφάλισης της διαβίωσης, όσο και στην ανατροφή και φροντίδα των παιδιών της οικογένειας. Η περιπετειώδης φύση της νιότης, η επιθυμία για ανεξαρτησία και η αναζήτηση του εαυτού ταυτίζονται με το ποικιλόμορφο κέντρο, τις γειτονιές και τον δημόσιο χώρο της πόλης, εκεί όπου “χτυπά η καρδιά της”, ενώ τα προάστια, με την κοινωνική και οικονομική καταξίωση,την επίτευξη ορθής επιτέλεσης των έμφυλων και κοινωνικών ταυτοτήτων με “ανταμοιβή” την δημιουργία ενός αξιοσέβαστου οικογενειακού περιβάλλοντος. Έτσι, τα άτομα τα οποία ξεφεύγουν από την συνθήκη αυτή χώρου - χρόνου, είτε λόγω οικονομικών δυσχερειών είτε λόγω συνειδητής επιλογής,εγκλωβίζονται σε μια κατάσταση αιώρησης ανάμεσα στην ταυτότητά τους και στις κοινωνικές προσδοκίες που συνδέονται με αυτή, αντιμετωπίζοντας συχνά την καχυποψία. Σίγουρα η επιλογή των πυρηνικών οικογενειών να διαμένουν στα προάστια προσφέρει ένα καταφύγιο, μακριά από το κέντρο της πόλης, όπου η ετερότητα, συνυφασμένη με την εγκληματικότητα και τον κίνδυνο, απειλεί. Η απομάκρυνση ή και δαιμονοποίηση του κέντρου της πόλης προκύπτει τόσο από τις κοινωνικές προκαταλήψεις και τα καθήκοντα τα οποία συνδέ ονται με την διαφύλαξη ενός υγιής και ασφαλούς περιβάλλοντος ανατροφής των παιδιών της οικογένειας, όσο και στην ίδια την ζωνοποίηση των λειτουργιών της πόλης, η οποία εγκλωβίζει τα άτομα σε ένα περιβάλλον φαινομενικά ασφαλές, αποτρέποντας το από την θέα,την συνδιαλλαγή και τελικά την εξοικείωση με ταυτότητες διαφορετικές από την δική του. Διάφοροι χώροι της πόλης θεωρούνται επικίνδυνοι, κυρίως για την γυναίκα, δημιουργώντας πολλές φορές λανθάνουσες ανησυχίες αλλά και προκαταλήψεις, οι οποίες προεκτείνονται σε επίπεδο κοινωνικών ομάδων στα πλαίσια επικίνδυνων γενικεύσεων σχετικών με μια “κακή” ετερότητα. Η σύγχρονη γυναίκα καλείται να αντεπεξέλθει στους ρόλους της μητέρας, της νοικοκυράς αλλά και της εργαζόμενης, γεγονός που περιορίζει την δυνατότητα κίνησής της στην πόλη. Ναι μεν δεν είναι πλέον περιχαρακωμένη στο χώρο του νοικοκυριού και της “γειτονιάς”, η βίωση της αστική εμπειρία όμως για την γυναίκα εντοπίζεται στην κίνησή της σε μία ακτίνα όπου τα καθήκοντα και οι υποχρεώσεις της καθημερινότητας, η εργασία και η κατανάλωση μπορεί να εξυπηρετηθεί με τον αποτελεσματικότερο δυνατό τρόπο. Η είσοδος της στον κυρίως αστικό χώρο, πέρα από τα νεανικά της χρόνια όπου το αστικό πεδίο αποτελεί πεδίο εξερεύνησης κυρίως κοινωνική - και αυτό πάλι υπό ορισμένους 91

όρους, υπό κάποιες συνθήκες ευπρέπειας- στην ουσία αφορά την ιδιότητά της ως καταναλωτής και την αναψυχή, συνήθως συνοδευόμενη από τον άνδρα. Σε μία κοινωνία όπου η πατριαρχία είναι ανέκαθεν προσπαθούσε να στιγματίσει τις αδέσμευτες γυναίκες ως προβληματικές (βλ. «ράφι», γεροντοκόρη, στερεότυπο cat lady ή το “κάποιο κουσούρι θα έχει”) ώστε να τους ασκήσει πίεση να συμβιβαστούν και να τους υπενθυμίσει ότι η θέση και η ζωή τους οφείλει να περιστρέφεται γύρω από έναν άντρα και τα παιδιά τους. Η ελεύθερη γυναίκα αποτελεί πρόκληση για την πατριαρχία καθώς είναι δύσκολο να ελεγχθεί έξω από τον θεσμό της οικογένειας ενώ ταυτόχρονα υποκρύπτει τον κίνδυνο να είναι χαρούμενη κι έτσι να καταρρεύσει όλο το πατριαρχικό οικοδόμημα που θέλει την γυναίκα ευτυχισμένη μόνο ως σύζυγο και μητέρα και όχι ως αυτόνομο άτομο. Μία ελεύθερη γυναίκα στα Εξάρχεια κερδίζει άμεση πρόσβαση με τα πόδια σε κεντρικά σημεία της πόλης, σε πληθώρα λειτουργιών αναψυχής και κατανάλωσης και λαμβάνει την ταυτότητα μίας γυναίκας μετακινούμενης, απέναντι στην κυρίαρχη αντίληψη περί σταθερής σχέσης των γυναικών με την οικογενειακή εστία. Το ίδιο ισχύει για μία λεσβία γυναίκα που κυκλοφορεί άνετα σε έναν τόσο νεανικό, ριζοσπαστικό δημόσιο χώρο και επιδεικνύει την σεξουαλικότητά της, μία τόσο σημαντική πλευρά της ταυτότητας της ελεύθερα, σε έναν δημόσιο χώρο ο οποίος κατασκευάζει την ετερότητα και την διαμορφώνει, αποφεύγοντας τα μηνύματα της ετεροφυλόφιλης κανονικότητας. Μία γυναίκα που δεν είναι παντρεμένη περιπλανιέται ανάμεσα σε γυναίκες κάθε ηλικίας, χωρίς να είναι στιγματισμένη με την νόρμα των δεσμών του γάμου: τα Εξάρχεια εναντιώνονται στην καταπίεση, τον έλεγχο, στηρίζεται η αντίδραση και η εναντίωση στα κατεστημένα. Είναι μία γειτονιά με κύρια χαρακτηριστικά της την εγγύτητα, την προσπελασιμότητα, την ανάμιξη χρήσεων και λειτουργιών που αποτελούν κινητήρια δύναμη στην περιπλάνηση της στον χώρο. Στο δημόσιο χώρο των Εξαρχείων που επικροτεί την ατομική δύναμη και την συλλογικότητα και μία γυναίκα που αντιμετωπίζει τη ζωή μόνη της, στήνει ένα πλέγμα ασφαλείας για μελλοντική αντιμετώπιση απρόβλεπτων καταστάσεων ενώ παράλληλα αποκτά ταξική συνείδηση που την βοηθά να συνειδητοποιήσει την θέση της ως γυναίκα (Λυκογιάννη, 2002).

[4.5] H “ελεύθερη τέκνων” γυναίκα στα Εξάρχεια

Στο έργο “Μυθολογίες” ο Roland Barthes γράφει: «Διαβάζουμε τα βιογραφικά στο περιοδικό Εlle: “H Jacqueline Lenoir: ένα μυθιστόρημα, δύο παιδιά”. Τι σημαίνει αυτό; Ο συγγραφέας είναι καλλιτέχνης. Του αναγνωρίζεται το δικαίωμα να ζει κάπως μποέμικα. Προσοχή όμως! Οι γυναίκες δεν πρέπει να πιστεύουν πως μπορούν να επωφελούνται από την σύμβαση αυτή χωρίς πρώτα να είναι υποταγμένες στον αιώνιο νόμο της θηλυκότητας. Οι γυναίκες ήρθαν στον κόσμο για να κάνουν παιδιά. Μπορούν να γράφουν όσο θέλουν, φτάνει η βιβλική τους μοίρα να μη διαταράσσεται από το δικαίωμα που τους παραχωρείται. Απευθυνόμενο στις γυναίκες το περιοδικό Εlle λέει: είστε αντάξιες των ανδρών. Απευθυνόμενο στους άνδρες: η γυναίκα σας θα παραμείνει πάντα γυναίκα» (Barthes, 2007).

Το γυναικείο σώμα µε τις αναπαραγωγικές δυνατότητες βαρύνεται και σημαίνεται από την ηθική ευθύνη της διεκπεραίωσης της αναπαραγωγικής αποστολής. Η ανταπόκριση στην επιταγή της αναπαραγωγής προσφέρει στα κοινωνικά υποκείμενα την απόλαυση καταρχάς της κοινωνικής αναγνωρισιμότητας που παράγεται από το υλικό του πολιτισμικά διανοητού (Αθανασίου,2015). Τα τελευταία χρόνια, είτε λόγω κρίσης είτε λόγω προσωπικής απόφασης, μία στις τέσσερεις γυναίκες στην Ευρώπη επιλέγουν να παραμείνουν «ελεύθερες τέκνων». Με τακτικά και επαναλαμβανόμενα κοινωνικά στερεότυπα την ναρκισσευόμενη μητρότητα, την μητρότητα ως αυτοσκοπό και επιβράβευση για μία γυναίκα ή το βάρος της ανατροφής που σηκώνουν αποκλειστικά οι μητρικοί ώμοι, μία γυναίκα που δεν επιθυμεί να τεκνοποιήσει εισπράττει διαφορετική και απαξιωτική αντιμετώπιση. Όσο η κοινωνία εξελίσσεται και οι αγώνες των γυναικών για ισότιμη μεταχείριση με τους άντρες αργά αλλά σταθερά δικαιώνονται, η πίεση που δέχεται η γυναίκα από μια ηλικία και έπειτα σχετικά με το πότε θα γίνει μητέρα, κρατά αμείωτη τη δύναμη και την επιρροή που είχε στις, υποτίθεται ξεπερασμένες, δεκαετίες του ‘20 και του ‘50. Από το άμεσο οικογενειακό περιβάλλον μέχρι το ευρύτερο κοινωνικό δίκτυο, συχνά οι άνθρωποι αδυνατούν να κατανοήσουν για ποιο λόγο μια γυναίκα επιλέγει να παραμείνει άτεκνη και στα μάτια τους η γυναίκα που δηλώνει ότι απλά δεν παρακινείται από το λεγόμενο μητρικό ένστικτο είναι ψυχρή και καθόλου στοργική, ενώ αυτή που δηλώνει ότι θέλει να πετύχει επαγγελματικά ή ότι δε θέλει να επωμιστεί μια τέτοια ευθύνη θεωρείται εγωίστρια και εγωκεντρική. Κι όπως συχνά συμβαίνει όταν δεν 96

κατανοούμε κάτι, δυσκολευόμαστε και να το αποδεχτούμε. Η γυναίκα αυτή, λοιπόν, βιώνει συχνά πίεση από τον περίγυρό της, οίκτο, υπονόμευση της επιθυμίας της και αντιμετώπιση αυτής ως μίας μη συνειδητοποιημένης απόφασης, αντιμετώπιση της ιδίας ως παρία, ενώ δεν είναι και λίγες οι φορές που καλείται να απολογηθεί γι’ αυτή της την επιλογή. Σε όλη αυτή τη στρεσσογόνα κατάσταση προστίθεται και το τελεσίδικο της βιολογίας “γίνε μητέρα τώρα που μπορείς”».

και στο πάρκο γύρω από τον Άγιο Νικόλαο, στα Πευκάκια της Ασκληπιού, ενώ η μεγάλη έκταση στον λόφο του Στρέφη -ο οποίος βρίσκεται σε μόνιμη φάση εγκατάλειψης και σπάνιας χρήσης- δεν προσελκύει οικογένειες. Σε μία γειτονιά στην οποία απουσιάζει το οικογενειακό στοιχείο, ίσως μία γυναίκα που δεν έχει παιδιά μεγαλώνει χωρίς το κοινωνικό βάρος και τις απαιτήσεις ενός περίγυρου που ασκεί αόρατη πίεση. Έτσι δημιουργείται η ελευθερία να ζήσουν σε μία γειτονιά που μια οικογένεια “ανακατεύεται” με τον έντονα Τα Εξάρχεια με την ύπαρξη στο αστικό ιστό τόσο ετερόκλητων ποικιλόμορφο χαρακτήρα της περιοχής: ανάμεσα σε φοιτητές, τουρίστες, αναρχικούς, νέους, άτομα τρίτης ηλικίας, σε τμημάτων, περιοχών επικίνδυνων και περιοχών φιλικών, μία πολυσυλλεκτική κοινωνική συνθήκη ταυτοτήτων που καθίστανται στα μάτια της κυρίαρχης ομαλότητας ως ένα αποδέχεται την διαφορετικότητα. Συμπερασματικά, το χώρος ακατάλληλος για κατοίκηση οικογενειών. Η κατοίκηση στα πλαίσια αυτά, τόσο κοντά στο κέντρο της πόλης θεωρείται κοινωνικό υπόβαθρο των Εξαρχείων, στο οποίο η εικόνα της πυρηνικής οικογένειας δεν κάνει αισθητή την παρουσία της, αποδεκτή μόνο για την νεανική ηλικία της εξερεύνησης και της απόκτησης εμπειριών, ενώ η κατοίκηση της οικογένειας σε συνεισφέρει στην επιλογή της άτεκνης γυναίκας να ζήσει αυτό αφορά τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα τα οποία δεν άνετα χωρίς να είναι αποδέκτης αποκρουστικών βλεμμάτων και ψιθύρων, είτε τεκνοποιήσει είτε όχι. μπορούν να αντεπεξέλθουν οικονομικά στο κόστος κατοικίας και διαβίωσης στα προάστια κατοικίας που περικυκλώνουν την πόλη. Στις περιοχές αυτές των προαστίων, η απόκτηση κατοικίας θεωρείται ένδειξη κοινωνικού και οικονομικού status, και στερεοτυπικά εξασφαλίζει την ασφάλεια αφού αποκλείει την “απειλητική” ετερότητα, σε ένα αποστειρωμένο περιβάλλον (Κατσικανά, 2013). Μία γυναίκα χωρίς παιδιά ίσως και να νοιώθει πιο άνετα να κινηθεί σε ένα δημόσιο χώρο που δεν ενισχύεται από το στοιχείο της οικογένειας και της μητρότητας. Αρκεί μία ματιά στο δημόσιο χώρο των Εξαρχείων για να διαπιστώσει κάποιος την μικρή παρουσία παιδιών. Η περιοχή διαθέτει μόνο δύο σχολεία, το 37ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών στην οδό Κωλέττη και το 5ο Γυμνάσιο Αθηνών στην οδό Αραχώβης, ένα αρκετά μικρό ποσοστό για μία γειτονιά 22.000 κατοίκων που εκτείνεται σε 900 στρέμματα. Τα τελευταία χρόνια έχουν κλείσει και τα Λύκεια της περιοχής αν και το ένα, το 5ο Λύκειο, στα όρια Εξαρχείων - Κολωνακίου, βρήκε και πάλι ζωή ως κατάληψη και είναι πλέον στέγη εκατοντάδων προσφύγων. Παράλληλα, οι συγκρούσεις που πια συμβαίνουν κάτω από τα σπίτια, διώχνουν ανθρώπους που μένανε στην περιοχή για δεκαετίες, αλλά πλέον ξεκινάνε οικογένειες (Μπαμπούλιας, 2017). Υπάρχουν κι άλλοι λόγοι: η περιοχή παρουσιάζει έλλειψη σε πάρκα, πεζόδρομους και παιδότοπους καθιστώντας τα παιδιά ως απόντα στον δημόσιο χώρο. Επιπρόσθετα, η έντονη παρουσία των ναρκωτικών στην πλατεία και τα συχνά επεισόδια στην περιοχή αποτρέπουν μία οικογένεια να μεγαλώσει το παιδί της στην εξαρχειώτικη γειτονιά. Χωρικά, οι οικογένειες συγκεντρώνονται από το πρωί έως αργά το απόγευμα στις αθλητικές εγκαταστάσεις 97

Κεφ.

Σ΄αγαπάω να της λες

100

[5.1] Το ερωτηματολόγιο

Τα Εξάρχεια επιλέχθηκαν ως παράδειγμα, προκειμένου να αποτελέσουν τη μελέτη περίπτωσης μιας περιοχής μικρής κλίμακας, μία επιλογή που καθορίστηκε από την προσωπική μου σχέση με την περιοχή. Είναι η περιοχή που κατοικώ (με ένα μικρό διάλειμμα τριών ετών) την τελευταία δεκαετία, γεγονός που εξασφάλισε μία βαθύτερη βιωματική γνώση των πραγμάτων που συνδέονται με αυτή και διευκόλυνε την πρόσβαση στη συλλογή ποιοτικού υλικού της έρευνας. Για τη συλλογή πληροφοριακού υλικού, σχετικού με την περιοχή, χρησιμοποιήθηκαν διαφορετικές πηγές, ενώ η επεξεργασία (ανάλυση και ερμηνεία) των δεδομένων βασίστηκε στις μεθοδολογίες που χρησιμοποιήθηκαν για τη συλλογή τους. Ένα μεγάλο τμήμα του υλικού της έρευνας αντλήθηκε από το ερωτηματολόγιο της έρευνας, διάφορες αφήγησεις γυναικών της περιοχής, καθώς και από γραπτές πηγές, ντοκουμέντα και συνεντεύξεις. Το ερωτηματολόγιο της έρευνας δόθηκε σε 243 γυναίκες, που απάντησαν από τις 30 Νοεμβρίου 2017 έως τις 10 Ιανουαρίου 2018. Η πλατφόρμα στήθηκε μέσω της Google Forms και κάθε γυναίκα απαντούσε διαδικτυακά, ανώνυμα αλλά κυρίως ελεύθερα, από τη στιγμή που δεν ήταν απαραίτητο να απαντήσει σε ερωτήσεις που δεν ήθελε. Το ερωτηματολόγιο 101

102

στήθηκε δίχως προκαθορισμένα πλαίσια ή όρια σε ηλικία, μορφωτικό επίπεδο, οικογενειακή κατάσταση: οποιαδήποτε γυναίκα μπορούσε να απαντήσει στο ερωτηματολόγιο αρκεί να κατοικούσε στα Εξάρχεια. Η αρχική προσέγγιση σε αυτές τις γυναίκες ήταν μέσα από ένα πλέγμα φίλων και γνωστών, που οδήγησε από τη μια στην άλλη, ενώ δημοσιεύτηκε και προωθήθηκε από ενδιαφερόμενους είτε στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης όπως Twitter, Facebook κ.ά., είτε μέσω email είτε μέσω δημοσιεύσεων σε σελίδες φεμινιστικών και εξαρχειώτικων online εντύπων. Το ερωτηματολόγιο συνέβαλε σημαντικά στην άντληση ιδεών και πληροφοριών που εμπλούτισαν τους αρχικούς μου προβληματισμούς - ερωτήματα, αλλά και στην κατανόηση του τρόπου που θα πρέπει να τίθενται οι ερωτήσεις μου. Τα ηλικιακά ποσοστά διαμορφώθηκαν ως εξής: 19% των γυναικών σε ηλικίες 18-30 ετών , 32,3% σε ηλικίες 31-40 ετών, 28,4% σε ηλικίες 41-50 ετών, 11,2% σε ηλικίες 5160 ετών και 8,6% σε ηλικίες 60 ετών και άνω. Το μορφωτικό επίπεδο είναι υψηλό, με το 35,1% να έχει λάβει Ανώτατη Μόρφωση (ΑΕΙ, ΤΕΙ), το 30,2% να έχει στην κατοχή του Μεταπτυχιακό / Διδακτορικό, το 30% φοιτήτριες και το υπόλοιπο 12% απόφοιτες λυκείου. Το 44,1% των γυναικών έχει σταθερή εργασία, το 25% είναι άνεργες, το 14% απασχολείται μερικώς και το 11,5% ασχολείται με την οικιακή εργασία. Η πλειοψηφία των γυναικών στα Εξάρχεια δηλώνει άγαμη (ποσοστό 57,1%), με το 27,9% να είναι παντρεμένες. Βάσει των απαντήσεων του ερωτηματολόγιου: - το 33,8% των ερωτηθέντων μένουν μόνες - το 75% των ερωτηθέντων δεν έχουν παιδί - To 80% των γυναικών κατοικούν πάνω από 3 χρόνια στην περιοχή. - Εννιά στις δέκα απάντησαν πως ο κυριότερος λόγος που επέλεξαν τα Εξάρχεια είναι η εύκολη πρόσβαση με τα πόδια σε όλες τις δραστηριότητες. Ακολουθούν ο έντονος χαρακτήρας γειτονιάς, η επαφή με φίλους, η άμεση πρόσβαση σε συγκοινωνίες, το κέντρο, η εργασία, το πολιτιστικό και το πολιτικό υπόβαθρο της περιοχής, η ατμόσφαιρα, η οικειότητα.

103

Κάποιες από τις απαντήσεις: - “Για την ανεκτική ατμόσφαιρα που επικρατεί, την ευκολία στην πρόσβαση σε χώρους εργασίας και τα χαρακτηριστικά της γειτονιάς που επικρατούν στην καθημερινή ζωή της περιοχής.” - “Διότι τα Εξάρχεια είναι από τις πιο όμορφες γειτονιές της Αθήνας. Τα Εξάρχεια φιλοξενούν κόσμο από διαφορετικές χώρες, πολιτισμούς, ηλικίες, επαγγέλματα κ.λπ. Τέλος, μπορείς να βρεις παντού τέχνη.” - “Πάντα έμενα εδώ, δεν μπορώ να φανταστώ να μην μένω στο Κέντρο, όπου όλα είναι προσβάσιμα με τα πόδια”. - “Εύκολη πρόσβαση σε χώρους εργασίας, δραστηριοτήτων, εξόδων, επαφή με συγγενικά δίκτυα και φίλους, αγάπη για το κέντρο της Αθήνας.” - “Κέντρο Αθήνας, περιοχή πολιτικοποιημένη και ενεργή πολιτιστικά”. Στο ερώτημα ποιούς χώρους επισκέπτεστε συχνότερα οι απαντήσεις ήταν κυρίως τα μπαρ και οι καφετέριες επί των οδών Βαλτετσίου (Luxus, Warehouse, Σουσουράδα, Vabene), Εμμανουήλ Μπενάκη (Αλεξανδρινό, Ρακουμέλ, Mystic Pizza, Όξω Νους), Kαλλιδρομίου (κυρίως οι καφετέριες αλλά και το μπαρ Ένοικος και το εστιατόριο Άμα Λάχει), οι θερινοί κινηματογράφοι Ριβιέρα και Βοξ αλλά και η Ααβόρα και Έλλη, το βιβλιοπωλείο Πολιτεία χαμηλά στην Ασκληπιού και άλλα μικρότερα παλαιά βιβλιοπωλεία στην ευρύτερη περιοχή. Όσον αφορά το τι θεωρούν οι γυναίκες ότι λείπει από τα Εξάρχεια, το 55,4% δηλώνει ασφαλείς και καθαροί χώροι πρασίνου καθώς και πάρκα, παιδικές χαρές, πολυχώροι, αίθουσες τέχνης καθώς και LGBT χώρους. Ένα αρκετά υψηλό ποσοστό της τάξεως του 60% των γυναικών απάντησαν πως δεν φοβούνται να κυκλοφορήσουν μόνες το βράδυ στα Εξάρχεια. Το 28% αποφεύγει να διασχίζει την Πλατεία Εξαρχείων, λόγω του πρόβληματος με την πιάτσα των ναρκωτικών που έχει εδραιωθεί εκεί τα τελευταία χρόνια. Βασικοί χώροι αποφυγής, πέραν από εκείνους που σχετίζονται με την έντονη διακίνηση ναρκωτικών, είναι οι χώροι με την έντονη παρουσία της αστυνομίας καθώς και οι χώροι που είναι παραπάνω επιρρεπείς σε επεισόδια. Αντίθετα, το 37% δεν αποφεύγει κανέναν χώρο συγκεκριμένα και απλά επιλέγει τη βολικότερη διαδρομή για να διασχίσει τον δημόσιο χώρο. Το σχεδόν 80% των ερωτηθεισών γυναικών κυκλοφορεί κυρίως με τα πόδια και μόλις το 19% χρησιμοποιεί αυτοκίνητο ή μηχανή. Μία στις πέντε γυναίκες που μένει στα Εξάρχεια συμμετέχει σε συλλογική δραστηριότητα της περιοχής με τις κυριότερες να είναι το Στέκι Μεταναστών, η Λαϊκή Συνέλευση Εξαρχείων, η Επιτροπή Κατοίκων, οι καταλήψεις στέγασης προσφύγων και οι αυτοοργανωμένες δομές. Στην ερώτηση “αναφέρετε ορισμένα θετικά των Εξαρχείων ως τόπο διαμονής για μία γυναίκα ” μερικές από τις απαντήσεις ήταν: - “Πολλές εθνικότητες, 24ωρη ζωή, λιγότερα σεξιστικά σχόλια - παρενοχλήσεις, περίεργα βλέμματα” - “Κυκλοφορία πολλών γυναικών στους δρόμους και έντονη αστυνόμευση” - “Φεμινιστικές δράσεις, προοδευτικοί γείτονες” - “Ασφάλεια όσον αφορά σεξουαλική παρενόχληση, καταστήματα μέχρι το πρωί ανοιχτά, πολυκοσμία” - “Κρατάει ακόμα τον χαρακτήρα της παλιάς γειτονιάς όπου αισθάνεσαι οικειότητα χωρίς να στερείσαι την έξοδο και τη διασκέδαση.” - “Ομάδες στήριξης γυναικείων δικαιωμάτων, έντονη κινητικότητα τα βράδια προς αποφυγή παρενοχλήσεων” - “Ελευθερία ενδυματολογικής έκφρασης, επιλογές διασκέδασης σε χώρους που σέβονται τη γυναίκα” - “Επαφή με τη διαφορετικότητα, κουλτούρα συλλογικότητας, πολιτική ένταση και δράση” - “Η γειτονιά είναι πυκνοκατοικημένη και ζωντανή ακόμη και το βράδυ, οπότε υπάρχει μια αίσθηση ότι αν φωνάξεις θα βρεθεί κόσμος να βοηθήσει” 104

- “Ασφάλεια λόγω έντονης ζωής, Συνύπαρξη διαφορετικών ανθρώπων και καταστάσεων (φοιτητές, οικογενειάρχες, καλλιτέχνες, επιχειρηματίες μπαρ και εστιατορίων κτλ)” - “Συνεχής κίνηση, ζωντάνια, κόσμος έξω όλες τις ώρες, μικρότερη πιθανότητα επίθεσης. ”. - “Οι δύο λόφοι, η αλληλεγγύη και μια έντονη αίσθηση γειτονιάς, η οποία κάνει τη ζωή πολύ πιο όμορφη”. Στο ερώτημα αν θα μπορούσατε να αλλάξετε ένα πράγμα στα Εξάρχεια τί θα ήταν αυτό, οι περισσότερες γυναίκες ανέφεραν την έλλειψη καθαριότητας, πρασίνου και τα επεισόδια από “επισκέπτες που νομίζουν πως τα Εξάρχεια είναι εκεί, για να εξυπηρετήσουν τις φαντασιώσεις τους για το τι σημαίνουν τα Εξάρχεια”, όπως ανέφερε μία γυναίκα στο ερωτηματολόγιο. Το 70% των γυναικών που μένουν Εξάρχεια σε περίπτωση που αποκτούσε παιδιά δεν θα μετακόμιζε σε άλλη περιοχή -πιό οικογενειακή- παρόλη την έλλειψη πεζοδρομίων, πάρκων, παιδότοπων και σχολείων. Μία γυναίκα ανέφερε χαρακτηριστικά: “Μακάρι το παιδί μου να μεγαλώσει σε πολιτικοποιημένο περιβάλλον και να έχει συμμαθητές διάφορα παιδιά άλλων εθνικοτήτων και διαφορετικής κουλτούρας”. Το 50% των γυναικών που απάντησαν το ερωτηματολόγιο, γνωρίζουν και για τις φεμινιστικές δράσεις στην περιοχή (κυρίως της συχνής παρουσίας αφισών στους δρόμους) αλλά και για τα φεμινιστικά συνθήματα που κοσμούν τους τοίχους του δημόσιου χώρου των Εξαρχείων. Ο χώρος που θεωρούν πως έχει την εντονότερη παρουσία γυναικών είναι η λαϊκή αγορά της Καλλιδρομίου κάθε Σάββατο και ακολουθεί οι χώροι διασκέδασης, μπαρ, εστιατόρια, καφετέριες σε Μπενάκη, Βαλτετσίου και Καλλιδρομίου όπως και τα τμήματα των Εξαρχείων που βρίσκονται κοντά στο Πολυτεχνείο και τη Νομική Σχολή. Στην ερώτηση “Στον δημόσιο χώρο των Εξαρχείων πόσο έντονο θα χαρακτηρίζατε το αντρικό βλέμμα”, το 80% υποστηρίζει πως δεν το θεωρεί έντονο, ενώ το ίδιο σχεδόν ποσοστό δεν έχει δεχθεί λεκτική ή σεξουαλική παρενόχληση στην περιοχή. Επιπλέον, πάνω από 70% των γυναικών δεν ακούει συχνά σεξιστικά σχόλια στον δημόσιο χώρο των Εξαρχείων. Το 63% απαντάει θετικά στην ερώτηση “Θα συστήνατε σε μία φίλη σας που μένει μόνη της να κατοικήσει στα Εξάρχεια;” ενώ στην αντίστοιχη, “αν θα συστήνατε σε μία φίλη που έχει οικογένεια να κατοικήσει στα Εξάρχεια”, το ποσοστό κατεβαίνει στο 53,8%. Μία στις δύο γυναίκες στα Εξάρχεια ενθαρρύνονται να συμμετέχουν παραπάνω στα κοινά και να αποκτήσουν ενεργό ρόλο εξαιτίας του πολιτικοποιημένου και αλληλέγγυου χαρακτήρα της περιοχής, ενώ το 65% δε νοιώθει λιγότερη ασφάλεια στον δημόσιο χώρο από τα συχνά επεισόδια και τις συγκρούσεις. Το 41% των ερωτηθέντων έχει συμμετάσχει σε εξεγέρσεις - πορείες στα Εξάρχεια ενώ το 58% δεν έχει νοιώσει φόβο σε κάποια από αυτές. Το 73% θα χαρακτήριζε τη συμπεριφορά των Εξαρχειωτών προς τις γυναίκες από υποστηρικτική έως αρκετά υποστηρικτική, ενώ σχεδόν το ίδιο ποσοστό χαρακτηρίζει υποστηρικτική τη συμπεριφορά των κατοίκων απέναντι στις μειονότητες. Τέλος, στο ερώτημα - “αν υποθέσουμε ότι ο χώρος οριοθετεί και προσαρμόζει συμπεριφορές, πόσο κοινωνικά και πολιτικά θεωρείτε έχετε επηρεαστεί από τη διαμονή σας στα Εξάρχεια”, το 69% απαντά πολύ έως πάρα πολύ. Το ερωτηματολόγιο της έρευνας πεδίου αναγράφεται και παραπέμπεται ως σύνδεσμος στη βιβλιογραφία.

105

106

[5.2] Τα συμπεράσματα και οι Χαρτογεωγραφίες

107

βγάζουν βόλτα τα σκυλιά τους, παρέες νεαρών που κάθονται στα παγκάκια, κάτοικοι μεγάλης ηλικίας που κάθονται στα παγκάκια και ανταλλάσσουν κουβέντες με συνομήλικους τους. Συχνή κίνηση οχημάτων που χαρίζει ασφάλεια έχει η Ιπποκράτους, η Εμμανουήλ Μπενάκη, η Χαριλάου Τρικούπη και η Σπύρου Τρικούπη, ενώ τα σημεία με έντονη αστυνόμευση είναι αυτά που προτιμούν κάποιες από τις γυναίκες. Βασική παράμετρος είναι ότι οι γυναίκες διαλέγουν τις ίδιες διαδρομές και την ημέρα και τη νύχτα, επιλέγοντας να μην παρεκκλίνουν από την πορεία τους, δείχνοντας την διάθεση να οικειοποιηθούν τον δημόσιο χώρο όλες τις ώρες. Η πλατεία Εξαρχείων διεκδικεί το σημείο - σταθμό της έρευνας πεδίου, διότι ενώ ταυτόχρονα αποτελεί ένα ευκρινές σημείο περάσματος της εξαρχειώτικης γειτονιάς, περιτριγυρισμένο από πέντε βασικούς δρόμους κυκλοφορίας (Στουρνάρη, Τα Εξάρχεια είναι μιας μικρής κλίμακας γειτονιά, η οποία είναι Θεμιστοκλέους, Σολωμού, Ανδρέα Μεταξα και Βαλτετσίου) καθοριστική για τις επιλογές στη φεμινιστική περιπλάνηση και την έμφυλη, δημόσια έκφραση των ατόμων που κινούνται δεν οικειοποιείται από τις γυναίκες. Η πιάτσα ναρκωτικών, η εντός της. Το ερωτηματολόγιο αποτέλεσε απαραίτητο εργαλείο εικόνα εγκατάλειψης, η παρατημένη παιδική χαρά, το κλείσιμο κάποιων πολυσύχναστων καφετεριών που έδιναν αέρα κατανόησης των χωρικών εκδηλώσεων του φεμινισμού ζωντάνιας (Floral, Ginger Ale, Βοξ ανάμεσα τους) καθώς και στην παρούσα έρευνα πεδίου, γιατί ορίζει τις αντίστοιχες η γενικότερη αίσθηση ότι η πλατεία πλέον δεν ανήκει στους χωρικές παραμέτρους. Για παράδειγμα, είναι ζήτημα πως θα κατοίκους της αλλά σε ανένταχτους εισβολείς έχει αποτελέσει εκφραστεί ο φεμινισμός και οι φεμινιστικές προεκτάσεις των χώρο αποστροφής για τις περισσότερες γυναίκες. Αντίθετα, ατόμων, σε μία περιοχή μικρής έκτασης όπου όλα και όλοι θετική προσέγγιση κερδίζουν οι Μαυρομιχάλη, Ασκληπιού, συνδέονται με κάποιο τρόπο. Αυτή η παράμετρος μπορεί να φέρει σε σκέψεις ακόμα και τις γυναίκες που δεν είναι πλήρως Θεμιστοκλέους και Καλλιδρομίου. Η Καλλιδρομίου είναι ίσως συνειδητοποιημένες ως προς την φεμινιστική τους υπόσταση το πιό δημοφιλές μέρος, το οποίο αναφέρθηκε πολλές φορές από άτομα με διαφορετικές προτιμήσεις: με το ανάγλυφο και ως υλική υπόσταση ο χώρος, όντας τόσο περιορισμένος, της οδοποιίας της, τα χαμηλά δέντρα, την αίσθηση παλιάς δεν δίνει πολλές επιλογές, αναγκάζοντας τα άτομα να αθηναϊκής γειτονιάς, τα νεοκλασσικά της σπίτια, τις καφετέριες επιστρατεύσουν τη φαντασία τους. που έχουν μείνει αναλλοίωτες στο χρόνο, τα άνετα σχετικά πεζοδρόμια και την χαρακτηριστική εξοικείωση που χαρίζει Ξεκινώντας από την την ασφάλεια στο δημόσιο χώρο, το ο δρόμος κάθε Σάββατο με την λαϊκή και συνάδει στην εντυπωσιακά μεγάλο ποσοστό του 60% των γυναικών γενικότερη εικόνα προσφιλούς συμπάθειας. απάντησαν πως δεν φοβούνται να κυκλοφορήσουν μόνες Επιπρόσθετα, αξίζει να σημειώσουμε κάποιες από τις το βράδυ στα Εξάρχεια. Σύμφωνα με την έρευνα που δημοφιλείς διαδρομές οι οποίες εκτυλίσσονται παράλληλα είχε δημοσιοποιηθεί στο περιοδικό Terminal 119 για την με το Πολυτεχνείο και το Αρχαιολογικό Μουσείο, τα οποία Κουλτούρα του Βιασμού, το ποσοστό των γυναικών που συνδέονται: Το πρώτο από την κινητικότητα φοιτητών νιώθουν ανασφαλείς τα βράδια ήταν γύρω στο 40% ενώ το και το δεύτερο από την κινητικότητα τουριστών και αυτό αντίστοιχο ποσοστό για τους άντρες ήταν γύρω στο 10% φαίνεται από την επιλογή της Μπουμπουλίνας, της Βασιλέως (Terminal, 2008). Η έννοια των ορίων, όπως και το βίωμα της Ηρακλείου και της Δεληγιάννη στις επιλεκτικές διαδρομές εξουσίας, είναι καθαρά υποκειμενική και διαφοροποιείται γυναικών αντί για τις λιγότερο φωτεινές και περισσότερο ανάλογα με το άτομο και το χρόνο. Η κάθε γυναίκα θέτει και διαμορφώνει τα όριά της πάντα με γνώμονα τα συναισθήματά στατικές Τοσίτσα, Νοταρά και Ζαίμη. Γύρω από το λόφο του Στρέφη οι γυναίκες προτιμούν τη Ζωοδόχου Πηγής αντί για της και έτσι τα μεταφέρει στο δρόμο. Οι κύριες επιλεκτικές το σημείο της Μπενάκη που κινείται παράλληλα με το λόφο διαδρομές των γυναικών γίνονται συνήθως από τους πεζόδρομους όπως η Βαλτετσίου, η Δερβενίων, η Μεθώνης, η του Στρέφη. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως κάτι τέτοιο Τσαμαδού στις οποίες συγκεντρώνονται χρήσεις ψυχαγωγίας. δικαιολογείται από το γεγονός ότι από τη μία πλευρά της Στους πεζόδρομους επίσης συγκεντρώνονται περαστικοί που Μπενάκη έχει κατοικίες χωρίς εμπορικές χρήσεις και από 108

την απέναντι πλευρά διατηρεί πυκνή βλάστηση και δέντρα που τις αποτρέπει από το να την διασχίζουν. Η Ζωοδόχου Πηγής μπορεί να μην προσφέρει χώρους διασκέδασης και η κύρια χρήση της να είναι η οικία, όμως παραμένει φωτεινή και σταθερά διερχόμενη από αυτοκίνητα που κατεβαίνουν από τη Λεωφόρο Αλεξάνδρας. Το ίδιο ισχύει και για την Ιπποκράτους, την Χαριλάου Τρικούπη και την Ασκληπιού. Όσον αφορά το ανδρικό βλέμμα στο δημόσιο χώρο των Εξαρχείων, το 70% των ερωτηθέντων γυναικών απάντησε πως δεν το χαρακτηρίζει έντονο. Σε αυτό το σημείο, μπορούμε να εντοπίσουμε την πολυσυλλεκτική κι εναλλασσόμενη παρουσία γυναικών που ενισχύει την τάση για αποδοχή, αλληλεγγύη και πολυφωνία ανάμεσα στα δυο φύλα. Συνοψίζοντας, το κλίμα αποδοχής, αλληλεγγύης και αντίστασης που χαρακτηρίζει τα Εξάρχεια απομακρύνει τις πράξεις επιβολής και εξουσίας στον δημόσιο χώρο. Ως αντίκτυπο η λεκτική - σεξουαλική παρενόχληση και ο σεξισμός αποτελούν παραφωνία.

Εξαρχείων αναφέρεται ως αμφιλεγόμενη διότι κατά κάποιο τρόπο διχάζει τις γυναίκες της περιοχής: οι μισές νοιώθουν ασφάλεια με το να φυλάσσεται η γειτονιά τους σε αρκετά σημεία και οι άλλες μισές την απαξιώνουν και την αποκαλούν περιττή, θεωρώντας πως δημιουργεί διχόνοια, δεν έχει άμεσο αντίκτυπο στην ασφάλεια και παραμένει προκλητική ως παρουσία για την δημιουργία επεισοδίων ή την επιβολή του αντρικού βλέμματος.

Η παραφωνία θα εξεταστεί στηριγμένη στην περαιτέρω έρευνα πεδίου, όπου εντοπίστηκαν οι αρκετά συγκεκριμένοι και αμιγώς ανδροκρατούμενοι χώροι στους οποίους έχει δεχθεί λεκτική βία το 21% των γυναικών των Εξαρχείων. Πιο συγκεκριμένα, επισημάνθηκαν η Πλατεία Εξαρχείων τις απογευματινές - βραδινές ώρες, τα καφενεία στην Στουρνάρη στο ύψος της πλατείας, την οδό Θεμιστοκλέους από το ύψος της Ερεσσού έως και την Καλλιδρομίου, την πιάτσα των ταξί στην Ανδρέα Μεταξά, ορισμένα χωρικά σημεία στη Μεσολογγίου όπου συγκεντρώνονται άτομα του αντιεξουσιαστικού χώρου, ενώ κάποιες χαρακτήρισαν αρκετά έντονο το αντρικό βλέμμα στα σημεία με παρουσία αστυνομικών δυνάμεων και πιο συγκεκριμένα στη Χαριλάου Τρικούπη στο ύψος της Διδότου και στην Ιπποκράτους στο ύψος της Καλλιδρομίου. “Η κυρίαρχη ματσίλα της συμπεριφοράς και των αντανακλαστικών από άτομα του αναρχικού χώρου και της αστυνομίας αποδεικνύει ότι δεν διαφέρουν αμφότεροι στην επιβολή του επιθετικού βλέμματος πάνω στο γυναικείο σώμα”, αναφέρει χαρακτηριστικά μία γυναίκα στο ερωτηματολόγιο (ανώνυμη απάντηση στο ερωτηματολόγιο της έρευνας πεδίου, 2018). Στους παρακάτω χάρτες αναλύεται η κίνηση των γυναικών, μετά η κίνηση των ανδρών όπως μας την επισήμαναν οι ίδιες οι γυναίκες και με αλληλεπίδραση των δύο φύλων στον ίδιο χάρτη. Ένας ακόμη χάρτης έχει δημιουργηθεί για να σχηματοποιήσει την αμφιλεγόμενη παρουσία της αστυνομίας σε συγκεκριμένους χώρους των Εξαρχείων. Η σταθερή παρουσία αστυνομικών σε διάσπαρτα χωρικά σημεία των 109

Χάρτης Α: Βασικότεροι δρόμοι προτίμησης των γυναικών

110

Χάρτης Β: Βασικότεροι δρόμοι προτίμησης γυναικών και ανδρών

111

Χάρτης Γ: Σημεία λεκτικής βίας προς γυναίκες (ροζ) και χώροι που επιλέγουν οι γυναίκες να διασκεδάσουν (γκρι)

112

Χάρτης Δ: Δρόμοι και σημεία στο δημόσιο χώρο που αποφέυγουν οι γυναίκες

113

Σύμφωνα με την έρευνα πεδίου, μία κάτοικος των Εξαρχείων νοιώθει παραπάνω ανεξαρτησία και χειραφέτηση παρά καταπίεση στο δημόσιο χώρο της περιοχής. Η έντονη παρουσία γυναικών στη γειτονιά συνδέεται και με τις σχολές Αρχιτεκτονικής, Νομικής περιμετρικά, τα οποία χωρικά αποτελούν φαντασιακούς τόπους γεμάτους με φοιτητές καθόλη τη διάρκεια της ημέρας, ενώ ταυτόχρονα φιλοξενούν και εξωακαδημαϊκές δραστηριότητες όπως για παράδειγμα συναυλίες, πάρτι, όπως και εκδηλώσεις πολιτικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος. Ο άλλος βασικός πυρήνας είναι η λαϊκή στην Καλλιδρομίου, μία λαϊκή που πραγματοποιείται κάθε Σάββατο και όχι καθημερινή, δίνοντας βαρύνουσα σημασία στην παρουσία των γυναικών. Αν η λαϊκή πραγματοποιούνταν καθημερινή θα βλέπαμε κυρίως νοικοκυρές, συνταξιούχους, οικογενειάρχες και ανθρώπους που δεν εργάζονται τα πρωινά κ.α. Η λαϊκή του Σαββάτου συγκεντρώνει μία πληθώρα ανθρώπων: μετανάστριες, φοιτητές, εργαζόμενες, ελεύθερες γυναίκες, άντρες διαφόρων ηλικιών μόνοι τους ή μαζί με τους/τις συντρόφους τους, μητέρες με τα παιδιά τους, μέχρι και γυναίκες του Κολωνακίου που επισκέπτονται την εξαρχειώτικη λαϊκή, ελλείψει αντίστοιχης στη γειτονιά τους. Με αυτό τον τρόπο ουσιαστικοποείται η βάση της πολυπλοκλότητας διάφορων ταυτοτήτων στα Εξάρχεια και αναμειγνύεται έντονα με την παρουσία της τόσο πολυσυλλεκτικής λαϊκής αγοράς. Μεγάλη προτίμηση όπως προέκυψε από το ερωτηματολόγιο έχει και η οδός Θεμιστοκλέους στις περιπλανήσεις των γυναικών, “το Χόλυγουντ των Εξαρχείων” όπως το αποκάλεσε μία γυναίκα ανώνυμα στο ερωτηματολόγιο, “μιας και δίνει την αίσθηση ότι εισέρχεται κάποιος σε κινηματογραφικό πλατό”(ανώνυμη απάντηση στο ερωτηματολόγιο της έρευνας πεδίου, 2018). Η Θεμιστοκλέους που ξεκινά από την οδό Πανεπιστημίου και συναντά στην οδό Καλλιδρομίου είναι ένας δρόμος με πολλές διαφορετικές χωρικότητες, χαρακτηριζόμενος από έντονη κίνηση λόγω των πολλών καφέ και αρτοποιείων αριστερά και δεξιά του δρόμου ο οποίος διασχίζεται από ανθρώπους πολλών ηλικιών, εθνικοτήτων, κοινωνικών τάξεων. Όπως συμβαίνει και με τη Θεμιστοκλέους, οι περισσότεροι δρόμοι των Εξαρχείων είναι γεμάτοι από εγκαταλελειμμένα νεοκλασσικά σπίτια με μεγάλες ταμπέλες “ενοικιάζεται”, κάποια από αυτά ακατοίκητα, κάποια από αυτά υπό κατάληψη, άλλα γραφεία, τυπογραφεία, ουζερί και παλαιοβιβλιοπωλεία. Τα graffiti, τα tagging και τα συνθήματα κάθε είδους στους τοίχους των κτηρίων δημιουργούν μία εικόνα ζωντάνιας για μερικούς ή εγκατάλειψης για άλλους. Οι περισσότερες αφίσες είναι πολιτικά καλέσματα ή καλέσματα 114

αφύπνισης κάτι που συντελεί και στην έντονη παρουσία των γυναικών στους ελεύθερους κοινωνικούς χώρους και τις καταλήψεις. Ίσως και αυτό να είναι το αποτελέσματα μίας σειράς προβληματισμών - αναζητήσεων, προς την κατεύθυνση δημιουργίας μόνιμων χώρων συνάντησης, όπου η κάθε γυναίκα απαλλαγμένη από ιδεολογικά θέσφατα μπορεί να δημιουργήσει τις δικές της ελευθεριακές ρωγμές. Άλλο ενδιαφέρον σημείο του χάρτη είναι η Μαυρομιχάλη που, ενώ είναι σχετικά απομονωμένη και ήσυχη, απολαμβάνει μία έντονη προτίμηση από τις γυναίκες, ίσως επειδή αν και έχει ήπια κίνηση δεν βομβαρδίζεται από φασαρία, όπως για παράδειγμα η Ιπποκράτους ή η Χαριλάου Τρικούπη. Παρόλο που έχει αραιωμένη εμπορική χρήση, διαθέτει πολλές εναλλαγές χρηστικότητας στο βλέμμα: βιβλιοπωλεία, εκδοτικούς οίκους, αρχιτεκτονικό γραφείο, μπαρ, γυμναστήριο, πάρκινγκ, θέατρο, ψιλικατζίδικα, εργαστήρι με πίνακες ζωγραφικής, εργαστήρια κατασκευής επίπλων, παιδότοπο, θερινό σινεμά, σούπερ μάρκετ, σκακιστικό καφενείο κ.α., χαρίζοντας τόνους ευμετάβλητους στο χώρο. Χάρη σε αυτή την εναλλαγή χρήσεων, αποτελεί μία ευθεία που δεν συμπυκνώνει καταναλωτικές χρήσεις για μία γυναίκα, όπως για παράδειγμα μαγαζιά με ρούχα, καλλυντικά, παπούτσια. Πιο ουσιαστικά, σπάνια θα βρει κανείς υλιστική χρήση ή χώρους που αφορούν την περιποίηση της γυναίκας όπως ινστιτούτα ομορφιάς και αισθητικής, κομμωτήρια, χώρους μανικιούρ - πεντικιούρ, διαιτολογικά κέντρα κ.α. Με αυτό τον τρόπο, οι γυναίκες δεν έχουν την τακτική υπενθύμιση της περιποίησης ή της συμπόρευσης με τα πρότυπα ομορφιάς της εποχής. Συνεπώς μία γυναίκα χωρικά δεν βομβαρδίζεται με στερεοτυπικά μηνύματα, όπως η προτροπή για διαρκή καλλωπισμό. Αντιθέτως βρίσκεται εκτεθειμένη σε αφίσες και μπροσούρες με καλλιτεχνικά, πολιτιστικά και πολιτικά δρώμενα ενώ χωρικά θα μπορεί να στηρίξει τις μικρές επιχειρήσεις που επιβιώνουν στη γειτονιά αντί για τα καταστήματα πολυεθνικών ή δημοφιλών αλυσίδων καταστημάτων, τα οποία βρίσκονται χιλιόμετρα μακριά. Αξίζει να σημειωθεί πως οι μοναδικές αλυσίδες καταστημάτων στα Εξάρχεια, είναι εκείνες της καφετέριας Γρηγόρης σε Σόλωνος, Στουρνάρη και Ιπποκράτους, τα σούπερ μάρκετ Σκλαβενίτης σε Χαριλάου Τρικούπη και Ασκληπιού, ο ΑΒ Βασιλόπουλος στην Μαυρομιχάλη, τα ΟΚ Μarket σε Εμ. Μπενάκη, Ασκληπιού και Τοσίτσα και τα Goody’s στην Σόλωνος. Συνεπώς η στήριξη μικρότερων συνοικιακών επιχειρήσεων ενισχύει την οικονομία της γειτονιάς και αφαιρεί το απρόσωπο κομμάτι μιας καπιταλιστικής εμπορικής συνθήκης. Επιπρόσθετα, η έλλειψη καταστημάτων ρούχων (πολυεθνικών ή μη),

ινστιτούτων, διατροφολόγων, γυμναστηρίων, αισθητικών κέντρων καλλωπισμού και περιποίησης είναι αρκετά κομβικό σημείο για την έρευνα μας. Το να μην βομβαρδίζεται μία γυναίκα με αυτά τα μηνύματα στο δημόσιο χώρο της πόλης αποτελεί εξαιρετικά σπάνιο φαινόμενο κι έτσι μπορούμε να θεωρήσουμε πως τα Εξάρχεια έχουν μεταφέρει εκτός δημόσιου χώρου την πίεση και τη δυσφορία που ασκείται στις γυναίκες στο να συμβαδίσουν με τα κοινωνικά πρότυπα ομορφιάς. Συνακόλουθα, ο δημόσιος χώρος των Εξαρχείων είναι γεμάτος συνθήματα, αφίσες και καλέσματα και εδώ πρέπει να τονιστεί η παντελής απουσία των διαφημίσεων που εμπορευματοποιούν ρετουσαρισμένα και αψεγάδιαστα γυμνά γυναικεία σώματα. Επίσης, πολλές από τις διαφημίσεις που έχουμε συνηθίσει να αντικρίζουμε εκθέτουν γυναικεία σώματα να διαφημίζουν αντρικά προϊόντα: ανδρικά αρώματα διαφημίζονται πάνω σε γυναικεία στήθη, μπύρες πάνω σε οπίσθια και παλλόμενους γυμνασμένους μηρούς κ.ο.κ. Αν υποθέσουμε ότι η διαφήμιση δεν έχει στόχο να εμπορευματοποιήσει εντελώς το γυναικείο σώμα, τότε εμπορευματοποιεί τους ρόλους που πρέπει σύμφωνα με την πατριαρχία να αναλαμβάνουν οι γυναίκες. Αυτοί οι ρόλοι έχουν ως αφετηρία την πάντα την όμορφη και περιποιημένη γυναίκα, την αισθησιακή και πάντα διαθέσιμη σεξουαλικά γυναίκα, την αφοσιωμένη και στοργική γυναίκα ως σύζυγο και μητέρα, ρόλους που τους αποδίδονται αλλά τελικά εξυπηρετούν κάποιον άλλο, με αποτέλεσμα οι γυναίκες να μην είναι πρωταγωνίστριες στις διαφημίσεις που προορίζονται για αυτές.

115

Χάρτης Ε: αλυσίδες γνωστών καταστημάτων (γκρι) και χώροι γυναικείου καλλωπισμού (ροζ)

116

Χάρτης ΣΤ: Σχολεία, παιδότοποι και δρόμοι με έντονη κινητικότητα παιδιών

117

Άλλο ένα σημαντικό στοιχείο της έρευνας είναι και η μεγάλη απουσία παιδιών από τον δημόσιο χώρο των Εξαρχείων. Το εύλογο ερώτημα που προκύπτει είναι αν το ποσοστό των οικογενειών που διαμένουν στα Εξάρχεια είναι πολύ μικρό. Στο ερωτηματολόγιο διαπιστώθηκε το εξής παράδοξο: ενώ η παρουσία των παιδιών στον δημόσιο χώρο χαρακτηρίστηκε ως πολύ μικρή έως ελάχιστη, υπάρχει ένα ποσοστό της τάξεως του 65% που αναφέρει ότι στην πολυκατοικία που διαμένουν οι ερωτηθείσες γυναίκες κατοικούν από 3 έως 5 οικογένειες. Πού βρίσκονται άραγε όλες αυτές οι οικογένειες στον δημόσιο χώρο των Εξαρχείων; Αναμφίβολα η έλλειψη άνετων πεζοδρομίων, καθαρών πεζόδρομων, πάρκων, ασφαλών χώρων πρασίνου δεν ενισχύει τις βόλτες και τους περιπάτους μίας οικογένειας ή το παιχνίδι ενός παιδιού. Η παρουσία μόλις δύο σχολείων, του 37ο Δημοτικό Σχολείο Αθηνών στην Κωλέττη και του 5ο Γυμνάσιο Αθηνών στην Αραχώβης (σε μία περιοχή περίπου 22.000 μόνιμων κάτοικων) σίγουρα ενισχύει την δυνατή απουσία παιδιών από την γειτονιά. Ένα επιπλέον στοιχείο που ενισχύει τούτη την απουσία είναι διακίνηση ναρκωτικών ουσιών γύρω από την πλατεία καθώς και τα σχεδόν καθιερωμένα επεισόδια με τους κουκουλοφόρους και την ρίψη χημικών από τα ΜΑΤ, αποτρέποντας έτσι την παραμονή μίας οικογένειας στην περιοχή. Ως αποτέλεσμα, η έλλειψη της μητρικής φιγούρας και της πυρηνικής οικογένειας στον δημόσιο χώρο δημιουργεί μία εμφατική θέση. Από μία οπτική, κάτι τέτοιο συγκροτεί ένα στοιχείο ελάφρυνσης της πίεσης που ασκείται σε μία γυναίκα, αν υποθέσουμε ότι οι γυναίκες έχουν γαλουχηθεί επί σειρά ετών στο ότι τελικός σκοπός και καθήκον τους είναι αποκλειστικά η μητρότητα, προβάλλοντας μία βαθιά ριζωμένη στερεοτυπική προσταγή της κοινωνίας ως προς το φύλο. Αναμφισβήτητα η μητρότητα είναι άκρως σημαντική για μία γυναίκα, χωρίς απαραίτητα να συνιστά τον πρωταρχικό προσδιορισμό της ύπαρξής της, αλλά μιας ουσιαστικής πλευράς της. Δεδομένα πολλές μητέρες ζουν και μεγαλώνουν τα παιδιά τους στα Εξάρχεια: η έρευνα το υποστηρίζει ισχυρά παρόλο που η παρουσία τους παραμένει ελάχιστη για διάφορους λόγους που δεν θα εξεταστούν διεξοδικά στην παρούσα έρευνα. Για τις γυναίκες που επέλεξαν ελεύθερα να αποκτήσουν παιδιά μεγαλώνοντας τα σε ένα όχι και τόσο φιλικά προσκείμενο οικογενειακό περιβάλλον και για τις γυναίκες που δεν έχουν παιδιά και παλεύουν καθημερινά για να μη θεωρούνται κατώτερες, άκληρες και μισές, αυτή η ταυτόχρονη ενθάρρυνση του δημόσιου χώρου προς τις δύο διαφορετικές εναλλακτικές της γυναικείας υπόστασης θα μπορούσε να οριστεί ως δυναμική.

118

Δυναμική είναι και η παρουσία των φεμινιστικών ομάδων και των δράσεων τους. Μία στις δύο γυναίκες στα Εξάρχεια έχει παρατηρήσει τα συνθήματα και τις αφίσες των ομάδων στην περιοχή. Περαστικοί έρχονται σε καθημερινή επαφή με φεμινιστικά συνθήματα έξω από σπίτια, σε στενά, σε παγκάκια, σε τοίχους. Όπως αναφέραμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο, οι φεμινιστικές ομάδες Φεμιν@tre, Καμία Ανοχή και Μιγάδα πραγματοποιούν τακτικές φεμινιστικές δραστηριότητες όπως συνελεύσεις, πάρτυ ενίσχυσης, προβολές ταινιών, οργανώσεις κλπ. Η φεμινιστική ομάδα Καμία Ανοχή πραγματοποιεί τις συνελεύσεις της στην Πρωτοβουλία Κατοίκων Εξαρχείων (Καλλιδρομίου 50), στο Αυτόνομο Κυλικείο της Νομικής στη Σόλωνος, ενώ έχει συνδιοργανώσει μαζί με την Οργάνωση Ενωμένων Γυναικών της Αφρικής, μία κουζίνα αλληλεγγύης με Αφρικανική μουσική και πάρτι οικονομικής ενίσχυσης για την παραμονή μίας αφρικανής γυναίκας στο Αυτοδιαχειριζόμενο Πάρκο Ναυαρίνου. H Φεμιν@tre πραγματοποιεί τις συνελεύσεις της στο Αυτοδιαχειριζόμενο Στέκι στην Ζωοδόχου Πηγής και Ισαύρων και έχει πραγματοποιήσει διάφορες ιστορικές αναδρομές στα φεμινιστικά κύματα σε Ελλάδα και εξωτερικό στον ίδιο χώρο μαζί με τη Φεμινιστική Ομάδα Μπεφλόνα. Η ομάδα βρίσκεται στην κατάληψη του Αρχείου 71, γωνία Καλλιδρομίου και Ζωσιμαδών 7 και το έντυπο που διανέμει βρίσκεται στα βιβλιοπωλεία Ναυτίλος, Ελεύθερος Τύπος, Εκδόσεις των Συναδέλφων και στα περίπτερα της πλατείας Εξαρχείων. Στον ακόλουθο χάρτη μπορούμε να δούμε τον χάρτη των φεμινιστικών συνθημάτων, των δράσεων και των χώρων στους οποίους εδρεύει:

Χάρτης Ζ: Φεμινιστικές δράσεις (κόκκινο), διάφορες συλλογικότητες (γαλάζιο) και φεμινιστικά συνθήματα (μωβ).

119

120

Επίλογος

121

Στην παρούσα ερευνητική προσέγγιση, εξετάστηκε η συγκρότηση της έμφυλης ταυτότητας του υποκειμένου και η αναζήτηση του φύλου και της σεξουαλικότητας μέσα από φεμινιστικές θεωρήσεις. Η επιτελεστικότητα μαζί με την ετεροσεξουαλικότητα ορίζουν το έμφυλο υποκείμενο στον δημόσιο χώρο, έναν χώρο δράσης, αντίδρασης, εξουσίας, επιθυμίας, ταυτότητας, κοινωνικοποίησης, αλλά πάνω από όλα έναν χώρο όπου το προσωπικό μετατρέπεται σε πολιτικό. Στη σχεδόν μυθιστορηματική ευτοπία - μα και δυστοπία ταυτόχρονα- των Εξαρχείων, εξακολουθεί να παράγεται πολιτική και συνείδηση, να διδάσκεται η συνύπαρξη και η αλληλεγγύη (Νικολαΐδης, 2017). Τα Εξάρχεια επιλέχθηκαν ως τόπος της προβληματικής ναι μεν ως οικείος χώρος από πλευράς έρευνας και προσέγγισης, πολύ παραπάνω δε γιατί διαπιστώθηκε ότι θα μπορεί να οριστεί μία χωροκοινωνικότητα που θα αναδείξει την διεκδίκηση του δημόσιου χώρου από τις γυναίκες - μακριά από στερεότυπα και προκατασκευασμένες αντιλήψεις. Όπως εξετάστηκε και στο σχετικό κεφάλαιο για την έμφυλη διάσταση του δημόσιου χώρου, η προσωρινή οικειοποίηση του χώρου από μία γυναίκα, οριοθετεί δράση και συμπεριφορά, σε έναν χώρο -τον δημόσιο- που δεν είναι ουδέτερος. Σε μια εποχή που εξακολουθούν να αναπαράγονται αυθαίρετες γενικεύσεις για τα κοινωνικά φύλα και τις διακρίσεις -κυρίως μέσα από το διαδίκτυο, τα λαϊκής κατανάλωσης έντυπα, τα Μ.Μ.Ε., τις διαφημίσεις- και ενώ αρκετές ιδεολογίες προωθούν διαφόρων ειδών φονταμενταλισμούς, μισαλλοδοξίες και ανθρώπινους διαχωρισμούς - αποκλεισμούς, μια βαθύτερη κατανόηση της πολυμορφίας των χωροκοινωνικών αλληλεπιδράσεων μοιάζει απαραίτητη προϋπόθεση για τη διαμόρφωση νέων εναλλακτικών πολιτικών για τον δημόσιο χώρο και μία φεμινιστική προσέγγιση του χώρου μέσω της καθημερινής χρήσης των γυναικών, θα αναδείξει την ανάγκη για μία καίρια επανεξέταση και αναδιαμόρφωση, που θα είναι αρκούντως βασισμένη στη γυναικεία εμπειρία. Το 2017 ήταν η χρονιά που είδαμε την άνοδο ενός φεμινιστικού πλήθους ή multitude – με το multitude να αποτελεί όρο της σύγχρονης πολιτικής θεωρίας που επιχειρεί να αποτυπώσει ένα ενοποιητικό σχήμα φεμινιστικής μαχητικότητας προς υπέρβαση της εύκολου αφηγήματος των πολλών και ασύνδετων φεμινιστικών μικρο-πολιτικών, των πολλαπλών φεμινισμών (στον πληθυντικό), που κληροδότησε ο μεταμοντερνισμός του τέλους του εικοστού αιώνα 122

(Δημητρακάκη, 2017). Στο δεύτερο μισό του 2017, το κίνημα του #MeToo σπάει το φράγμα της σιωπηλής ανοχής και υποταγής στους κανόνες του παιχνιδιού, με εκατομμύρια γυναίκες, όλων των χρωμάτων και τάξεων, να καταθέτουν ανοιχτά προσωπικές, πλην πολιτικές, ιστορίες σεξουαλικής παρενόχλησης και βίας. Εδώ, γίνεται πια φανερός ο ρόλος που παίζει, και θα παίζει, η τεχνολογία στην διαμόρφωση φεμινιστικής συνείδησης τον εικοστό-πρώτο αιώνα, καθώς οι συνδέσεις γίνονται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. (ο.π.). Ταυτόχρονα, μία φεμινιστική κριτική θα μπορούσε να υποσκάπτει το ανδροκεντρικό μοντέλο των κοινωνικοχωρικών σχέσεων. Αν φωτιστούν οι πολύπλοκοι τρόποι που η γυναικεία εμπειρία στο χτισμένο περιβάλλον διαφέρει από εκείνη των ανδρών, με τη σειρά τους θα κατανοηθούν και οι γυναικείες εμπειρίες με διαφορετικές κοινωνικές, χωρικές και συμβολικές καταβολές. Μία τέτοια ανάλυση, με το να επισημαίνει τις καταπιέσεις, τις ασάφειες και τις αντιφατικότητες του δημόσιου χώρου, που ουδετεροποιεί την κοινωνική ανισότητα των γυναικών, θα μπορούσε να εμπλουτίζει και ίσως να αλλάζει τις αποφάσεις για τον δημόσιο χώρο, από άτομα και ομάδες, σε όλα τα επίπεδα. Οι εμπειρίες των γυναικών διαμορφώνονται μέσα σε μία γειτονιά, πρακτικά και συμβολικά, μέσα από την προσπάθειά τους να γεφυρώσουν τις διχοτομίες που αντιστοιχούν στο δίπολο δημόσιο - ιδιωτικό και να απομακρύνουν ό,τι δεν συμπορεύεται με τις μεταβαλλόμενες προτεραιότητές τους. Η γειτονιά των Εξαρχείων, αποτελεί κόμβο όπου διασταυρώνονται συνεχώς “μεταβαλλόμενοι αστερισμοί διαδρομών” (Massey, 2005) και αποτελούν σημαντική χωροκοινωνική κλίμακα, ανοικτή σε διεκδικήσεις, αλληλουποστήριξη και δράση ενάντια σε κάθε είδους εξουσία. Στο ερωτηματολόγιο της έρευνας πεδίου για το πως βιώνουν οι γυναίκες - κάτοικοι των Εξαρχείων την περιοχή, αποκαλύπτεται η δυναμική διαδικασία σύμφωνα με την οποία οι χωροκοινωνικές πρακτικές των γυναικών αλληλοδιαπλέκονται και αλληλεπιδρούν ταυτόχρονα με τους άνδρες. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, μέσω της φεμινιστικής αυτής προσέγγισης, φωτίστηκε η αμοιβαία συγκρότηση του φύλου με βάση τον αστικό χώρο. Οι απαντήσεις που δόθηκαν όρισαν τις δικές τους χωρικότητες και φανέρωσαν διαδικασίες μέσα από τις οποίες το φύλο, καθώς διαπλέκεται και συνδιαμορφώνεται με άλλους άξονες καταπίεσης, συμβάλλει στην κατανόηση πλευρών της κατασκευής ταυτότητας/

ετερότητας στον δημόσιο χώρο (Βαΐου, 2009). Οι ταυτότητες αυτές δεν αποτελούν σταθερές κατασκευές που περιμένουν να αποκαλυφθούν, αλλά μάλλον σημεία τομής πολλαπλών αξόνων κυριαρχίας και υποτέλειας, που παραπέμπουν σε αντιλήψεις για την ταυτότητα ως κάτι προσωρινό, μεταβαλλόμενο και μόνο στιγμιαία συνεκτικό (ο.π). Στον δημόσιο χώρο των Εξαρχείων, μέσω της έρευνας πεδίου, του ερωτηματολογίου, των συζητήσεων αλλά και της αδιάλειπτης καταγραφής του κοινωνικοχωρικού πλαισίου, καταγράφηκαν φεμινιστικές δράσεις, συνελεύσεις αλληλουποστήριξης, κοινωνικοπολιτική δραστηριότητα, συνθήματα και αφίσες υπέρ των γυναικείων δικαιωμάτων στους τοίχους, λιγότερα αντρικά βλέμματα, περισσότερη ασφάλεια στην βραδινή επιστροφή και ταυτόχρονη απομάκρυνση από έμφυλα κλισέ που ακολουθούν τη γυναίκα: από την καταναλωτική πίεση βάσει των κοινωνικών προτύπων ομορφιάς μέχρι το επαναλαμβανόμενο πρότυπο της μητρότητας ως απόλυτος σκοπός ζωής. Στο άλλο άκρο των Εξαρχείων, η ανδροκρατούμενη παρουσία της πλατείας με τη διακίνηση ναρκωτικών, τις πρακτικές και τις νοοτροπίες συμμορίας δεν βοηθάει στην ασφάλεια και την οικειοποίηση από τις γυναίκες ενώ το ίδιο ισχύει και για τα σπασίματα και τις μολώτοφ από τις συγκρούσεις μεταξύ νεαρών και Αστυνομίας. Όμως δεν πρέπει να αγνοούμε και την προοπτική να αλλάξει διαπαντός πρόσωπο η περιοχή και κυρίως η Πλατεία όταν μέσα στα επόμενα χρόνια θα κατασκευαστεί εντός της ο σταθμός του μετρό για τη γραμμή 4 που θα συνδέει το Άλσος Βεΐκου με του Ζωγράφου, συμβάλλοντας έτσι στο γενικότερο πλάνο gentrification που θα δεχτεί η περιοχή. Ήδη η γειτονιά έχει μπει σε διαδικασία μετάβασης, με την διαρκή επέκταση της νυχτερινής ζωής, τους πρόσφυγες που σιγά - σιγά γίνονται κομμάτι της καθημερινής ζωής, την κατακόρυφη αύξηση των ενοικίων και τον πόλο έλξης τουριστών ή πιο μόνιμων ξένων επισκεπτών, που βρίσκουν διαμονή χάρη στις πλατφόρμες βραχυχρόνιων μισθώσεων κατοικιών. Κι αν σε λίγα χρόνια τα Εξάρχεια αλλάξουν ύφος, ταυτότητα και χαρακτήρα και μετατραπούν κάτι άλλο; Τότε, αυτή η φεμινιστική έρευνα που βασίζεται σε αυτό το παζλ ενός δημοσίου χώρου μιάς περιοχής όπου διαφορετικά δρώμενα συμβαίνουν δίπλα δίπλα χωρίς να αυτοακυρώνονται - και ίσως αυτό να είναι τα Εξάρχεια: ένα παζλ συνύπαρξης διαφορετικών σκηνικών που αλληλοσυμπληρώνει το ένα το άλλο - τότε λοιπόν η έρευνα αυτή να προσεγγίζει χρονικά αλλά και χωροκοινωνικά τις εμπειρίες των γυναικών στο δημόσιο χώρο αυτής της τόσο ιδιαίτερης και ξεχωριστής περιοχής.

123

124

Κεφ.

Bιβλιογραφία

125

Ξενόγλωσση Ahmed, S. (2017) Living a Feminist Life, Duke University Press Books Boys, J. (1984) Is there a feminist analysis of architecture?, Built Environment, 10:1 Cixous, H. (2009) The third body, Northwestern University Press Colomina, B. (1992) Sexuality and Space, Princeton Papers on Architecture, New Jersey Douglas, M. (1970,1996) Natural symbols, London, Routledge Grosz, E. (1992) Bodies - Cities in Sexuality and Space, New York: Princeton Architectural Press Hayden, D. (1980) What a non-sexist city will be like? Speculations on housing, urban design and human work, Signs, 5:3 hooks, b. (2000) Feminism is for everybody: Passionate Politics, South End Press hooks, b. (2008) Belonging: A Culture of Place, Taylor & Francis, New York Kristeva J. (1980) Pouvoirs de l’ horreur, Paris Editions du Seuil Landel, J. (1998) Feminism The Public and The Private, Oxford Press, Oxford Rendel J. (1999) Gender Space Architecture: an Interdisciplinary Introduction, Architext, London Simonsen, K. (2003) The embodied city: From bodily practice to urban life, στο J. Öhman, K. Simonsen (eds) Voices from the North. New Trends in Nordic Human Geography, New York Press Wilson, E. (1991), The Sphinx in the city, London: Virago Press Young, I.M. (1989), Throwing like a girl, στο J. Allen, I.M. Young (eds) The Thinking Muse: feminism and modern French philosophy, Bloomington: University of Indiana Press

126

Ελληνική Αβδελά, Ε., Ψαρρά, Α. (επιμ.) (1997) Σιωπηρές Ιστορίες: Γυναίκες, Φύλο και Ιστορική Αφήγηση, Αλεξάνδρεια, Αθήνα Αθανασίου Α. (2007) Φεμινιστική θεωρία και πολιτισμική κρίση, Εκκρεμές, Αθήνα Άρεντ Χ., [1963](2009) Ο Άιχμαν Στην Ιερουσαλήμ: Μια Έκθεση Για Την Κοινοτοπία Του Κακού, Νησίδες, Αθήνα. Βαΐου Ντ. (1994) Αναπαραστάσεις της θηλυκότητας: φεμινιστικές προσεγγίσεις, Κέντρο έρευνας και τεκμηρίωσης, Αθήνα Βαΐου Ντ. (1989) Ο τόπος δουλειάς και το σπίτι: Κατά φύλο καταμερισμοί εργασίας στη διαδικασία ανάπτυξης της Αθήνας, Σύγχρονα Θέματα, 40 (σελ. 81-90) Βαΐου, Ντ. (2006) Ταυτότητες/ετερότητες γυναικών στην πόλη, Ίνδικτος, Aθήνα Βαΐου, Ντ., Στρατηγάκη, Μ. (1989) (επιμ.) Η εργασία των γυναικών: Ανάμεσα σε δύο κόσμους, τεύχος αφιέρωμα, Σύγχρονα Θέματα, 40 (σελ. 15-104) Βακαλόπουλος, Χ. (1980) Υπόθεση Μπεστ - Σελλερ, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα Λυκογιάννη, Ρ. Βαΐου Ν., (2001) Μεσογειακή ταυτότητα : Χώροι και Χρόνοι των Γυναικών στην Πόλη, Πρακτικά Ημερίδας ΚΑΜ. Λυκογιάννη, Ρ. (2006) Η Μελέτη της Πόλης μέσα από την Έμφυλη Διάσταση της Καθημερινότητας, Διδακτορική Διατριβή, ΕΜΠ Μαρνελάκης, Γ. (2014) Στενές επαφές φύλου, σεξουαλικότητας και χώρου, futura, Αθήνα Massey, D. (2001) Φιλοσοφία και πολιτικές της χωρικότητας, Παπασωτηρίου, Αθήνα Μπαλτάς, Α. (1999) Φιλοξενώντας τον Ζακ Ντεριντά: Στο περιθώριο επιστήμης και πολιτικής, Εκκρεμές, Αθήνα Μπαρτ, Ρ. (2007) Μυθολογίες, Κέδρος, Αθήνα Νασιοπούλου, Α (1997) Η γυναίκα και η πόλη, Πόλη Γυναικών - Ανοιχτό περιοδικό γυναικείας αντιεξουσιαστικής έκφρασης, Αρχείο Γυναικών Νικολαΐδου, Σ. (1993) Η κοινωνική οργάνωση του αστικού χώρου, Αθήνα, Παπαζήση Νικολαϊδης Γ. (2017) Είμαστε τρελοί κι ευτυχισμένοι, Στο Περιθώριο, Αθήνα Ντε Μπωβουάρ, Σ. (1976) Το Δεύτερο Φύλο, Αθήνα, Γλάρος Σταυρίδης, Σ. (2010) Μετέωροι χώροι της ετερότητας, Αθήνα, Αλεξάνδρεια Συλλογικό (2009) Μετατοπίσεις: Φύλο, Διαφορά και Αστικός Χώρος, επ. Σάσα Λαδά, futura, Αθήνα Φουκώ, Μ. (1982) Ιστορία της σεξουαλικότητας: η Δίψα της Γνώσης, Αθήνα, Ράππα

127

Άρθρα - Δημοσιεύσεις Αθανασίου, Α. (30/09/2015) H πειθαρχία της συνέχειας, Less and More Αθανασίου, Α. (14/07/2008) Έθνος, ο τόπος των ανδρών και των μανάδων τους, Blackout Αρβανιτίδη, Α. (12/07/2017) Εξάρχεια εκτός Αρχών, Inzone Βερυκοκίδη, Ε. (03/02/2016) Εξάρχεια - Βόλτα στη γειτονιά μας, AV Γεωργή Ε. (16/06/2016) Βιασμός, σεξισμός και στρουθοκαμηλισμός, Καμένα Σουτιέν Δασκαλοπούλου Ντ., Τζιαντζή Α. (25/11/2016) Καμία ανοχή στην κουλτούρα του βιασμού, Εφημερίδα των Συντακτών Δημητρακάκη, Α. (27/12/2017) 2017, το έτος που ο φεμινισμός απέκτησε νέο νόημα, Popaganda Eλληνιάδης, Σ. (15/11/2009) Τα Εξάρχεια των Ωδείων και των Ιδεών, Ελευθεροτυπία Καναβέλλη, Ε. (01/02/2012) Φύλο, Φόβος και Δημόσιος Λόγος, Babylonia Λιάπη, Μ. (19/03/2015) O φεμινισμός σήμερα ή γιατί να είμαστε φεμινίστριες, Αυγή Λουκά Μ. (22/2/2017) Πού πήγαν οι ελληνίδες φεμινίστριες;, Inside Story Μαρνελάκης, Γ. (07-09/2007) Η αρχιτεκτονική της σεξουαλικότητας, 10percent, τέυχος 19 Μαρνελάκης, Γ. (26/02/2013) H έννοια του φύλου: μία κριτική γενεαλογία, Φύλο Συκής Μπαμπούλιας, Γ. (16/10/2017) Τα Εξάρχεια Έχουν Λόξυγγα, Vice Παπαδημητρίου Λ. (15/07/2014) Η χαρά του να μην θέλεις παιδιά, Το Βήμα Πέττας, Δ. (09/12/2015) Μια κριτική υπεράσπιση του δημόσιου χώρου των Εξαρχείων, Babylonia Πριοβόλος, Ν. (19/12/2017) Τα Δικά Μου Εξάρχεια, Bibliotheque Συλλογικό (2008) Ενάντια στην Κουλτούρα του Βιασμού, Περιοδικό Terminal119 τ.3

128

Διπλωματικές εργασίες Ανδρεοπούλου Ρ., Μόλλα Ε. (2013) Χώρος και περιθώριο, Χανιά Καίσαρ Μ. (2015)., Περιβάλλοντα ερωτισμού, Θεσσαλονίκη Κατσικανά Μ. (2013) Η χωρική διαλεκτική των έμφυλων σχέσεων: η έμφυλη διαφορά στον αστικό χώρο. Η περίπτωση του κέντρου της Αθήνας, Βόλος Λιονουδάκη Χ. (2011) Ψυχογεωγραφία, Το αστικό μέλλον μέσα από την ανάγνωση της Πόλης - Εμπειρία, Χανιά Παπαδάκη Έλλη - Όλγα (2016) Αστικός Ερωτισμός - Ψάχνοντας τη Ζούγκλα στα Χανιά, Χανιά

Εικόνες από: notafeministproject.gr inexarchia.gr instagram.com/explore/locations/215741004/exarcheia/ instagram.com/kathleen.arch tompledomatio.tumblr.com thisisnthappiness.com femininmasculin.wordpress.com Eρωτηματολόγιο Ερωτηματολόγιο έρευνας πεδίου που απαντήθηκε από 243 γυναίκες που κατοικούν στα Εξάρχεια. Οι ερωτήσεις, οι απαντήσεις και τα αποτελέσματα βρίσκονται στους ακόλουθους συνδέσμους: Σύνδεσμος Α: https://www.dropbox.com/s/hhuvxlyzsctxr3w/erotimatologio.pdf Σύνδεσμος Β: bit.ly/2sCl1Zo

129

Αναφορές o τίτλος της εργασίας “Σ’ αγαπάω να της λες” είναι από το ομώνυμο κομμάτι του Τhe Boy από τον δίσκο “Please make me dance”, Απρίλιος 2009 ο τίτλος του τέταρτου κεφαλαίου “Ζούσε τη ζωή της” είναι από το ομώνυμο φιλμ “Vivre sa vie” του Jean-Luc Godard (1972) ο τίτλος του τέταρτου κεφαλαίου, δεύτερη ενότητα “Μία Εξαρχιώτισσα γυρίζει σπίτι μόνη της τη νύχτα” είναι εμπνευσμένος από το φιλμ “A Girl Walks Home Alone at Night” της Ana Lily Amirpour (2014) Eυχαριστίες Στη Νίκη Σορβανή, τη Νίκη Δανάη Χανιά, την Άννα Μιχοπούλου, την Κατερίνα Στάμου και την Ιωάννα Σπηλιωτοπούλου.

130

131

132