ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ (2/2) by Δήμος Κοζάνης

21_TSIAPALI_A_381-388:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:23 AM

381

Mαρίζα Τσιάπαλη

ΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ

Ο νομός Κοζάνης έχει να επιδείξει μακραίωνη ιστορία. Στην αρχαιότητα αναδείχτηκαν ακμαίες και οργανωμένες πόλεις. Η Αιανή αποτελεί παράδειγμα διαχρονικής πόλης, ενώ η προϊστορική κατοίκηση στο Βελβεντό χρονολογείται από τη νεολιθική εποχή.1 Στα ιστορικά χρόνια, λείψανα από την πρωτοβυζαντινή περίοδο εντοπίζονται στις ανωτέρω περιοχές. Τα ανασκαφικά δεδομένα εμπλουτίζουν τις γνώσεις μας γι’ αυτές. Στο Βελβεντό, έρευνα που πραγματοποιείται στο οικόπεδο Καμκούτη αποκάλυψε την ύπαρξη έπαυλης της πρωτοβυζαντινής περιόδου (5ος-6ος αι.) με παλαιότερη φάση κατοίκησης στον 4ο αιώνα. Ο χώρος λειτούργησε και στην υστεροβυζαντινή εποχή με τη δημιουργία μονόχωρου ναΐσκου. Εντυπωσιακά είναι τα ψηφιδωτά δάπεδα που κοσμούν δωμάτια της έπαυλης και αποδεικνύουν την καλαισθησία και τον πλούτο των ιδιοκτητών της (εικ. 1).2 Σε απόσταση 500 μ. περίπου ανασκάφηκε βαλανείο (λουτρό) της πρωτοβυζαντινής περιόδου (6ος αι.), πάνω στα ερείπια του οποίου θεμελιώθηκε ο ναός του Αγίου Μηνά τον 12ο αιώνα.3 Στην Αγία Παρασκευή (κοντά στην Αιανή) αποκαλύφθηκε μια τρίκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος, νάρθηκα και προσκτίσματα στη δυτική πλευρά, που ήταν διακοσμημένη με τοιχογραφίες και ψηφιδωτά δάπεδα. Χτίστηκε στο β΄ μισό του 6ου αιώνα.4 1

Στα σημερινά γεωγραφικά του όρια ο νομός Κοζάνης περιλαμβάνει μεγάλο τμήμα της Ελιμιώτιδας ή Ελίμειας, της Εορδαίας και το νότιο τμήμα της Ορεστίδας, που ανήκαν στην Άνω Μακεδονία· βλ. Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Βελβεντό, Αρχαιότητες και Ιστορία, Αιανή 2010, σ. 13, 15, 45 κ.ε. Για την ανασκαφή του οικοπέδου Καμκούτη βλ. Μαρίζα Τσιάπαλη, «Αρχαιολογικά δεδομένα των ανασκαφών στο Βελβεντό Κοζάνης. Προδρομικές παρατηρήσεις», Το Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία και τη Θράκη [ΑΕΜΘ] 21 (2007) 47-54· η ίδια, «Ανασκαφική έρευνα στους νομούς Γρεβενών και Κοζάνης», ΑΕΜΘ 22 (2008) 3137· η ίδια, «Ανασκαφική έρευνα στους νομούς Γρεβενών και Κοζάνης», Δυτικομακεδονικά Γράμματα 21 (2009) 127-135. Π. Φτάκας, «Ιερός ναός Αγίου Μηνά Βελβεντού», Δυτικομακεδονικά Γράμματα 9 (1998) 4350· Τσιάπαλη, «Αρχαιολογικά δεδομένα των ανασκαφών στο Βελβεντό Κοζάνης», σ. 47-54. Ευτυχία Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου – Μ. Μιχαηλίδης, Η βασιλική της Αγίας Παρασκευής στην Κοζάνη, Θεσσαλονίκη 2002.

21_TSIAPALI_A_381-388:PROTYPH_KOZANH

382

5/15/14

10:23 AM

382

ΜΑΡΙΖΑ ΤΣΙΑΠΑΛΗ

Την εποχή αυτή η Δυτική Μακεδονία χρησιμοποιούνταν ως διάβαση διαφόρων φύλων που όδευαν από το βορρά προς τη Θεσσαλονίκη και τη Θεσσαλία. Οι σλαβικές επιδρομές έπληξαν την περιοχή της Αιανής και προκάλεσαν καταστροφές στο κάστρα της Καισάρειας, του Κτενίου, της Μεγάλης Ράχης, τα οποία επισκευάστηκαν επί Ιουστινιανού.5 Στα τέλη του 6ου με αρχές του 7ου αι., επί Ιουστινιανού ή πιθανότερα επί Ηρακλείου, χτίστηκε το κάστρο των Σερβίων και λειτούργησε ως οχυρωμένη πόλη. Διαιρείται με τριπλό τείχος σε τρία αντίστοιχα μέρη: την κάτω πόλη, την άνω πόλη και την ακρόπολη. Ο διαχωρισμός σε οχυρωμένα τμήματα εξυπηρετούσε στρατηγικούς και αμυντικούς σκοπούς. Η κάτω πόλη ήταν πυκνοκατοικημένη. Σώζονται λείψανα οικιών, κινστέρνας, λουτρού και ναών. Η άνω πόλη χωρίζεται από την κάτω με διάμεσο τείχος, και καταλήγει στην ακρόπολη που είναι οχυρωμένη με τέσσερις πύργους.6 Μεταξύ του 978 και 986 τα Σέρβια καταλήφθηκαν από τους Βουλγάρους με αρχηγό το Σαμουήλ,7 και πιθανόν την ίδια τύχη είχαν τα κάστρα της Καισάρειας και της Μεγάλης Ράχης.8 Το κάστρο των Σερβίων ανακαταλήφθηκε το 1001 από τον Βασίλειο Β΄ τον Βουλγαροκτόνο, ο οποίος προέβη σε καταστροφές των φρουριακών συγκροτημάτων Σερβίων-Αιανής, για να μην ξαναγίνουν στόχος των Βουλγάρων.9 Περί το 1000 χτίστηκε στα Σέρβια η βασιλική «των Κατηχουμένων», μια τρίκλιτη βασιλική με νάρθηκα και υπερυψωμένο κεντρικό κλίτος με φωταγωγό, που αποτελούσε επισκοπικό ναό. Ήταν κατάγραφος με τοιχογραφίες, που εκτείνονταν σε τρία στρώματα: το πρώτο είναι σύγχρονο με την ανέγερση του ναού, το δεύτερο χρονολογείται στον 13ο αι., ενώ τα σπαράγματα του τρίτου τοποθετούνται στον 16ο αιώνα. Στην ίδια περιοχή είναι χτισμένος ο ναός των Αγίων Θεοδώρων, μονόχωρος με ημικυκλική αψίδα, που αποτελούσε καθολικό σταυροπηγιακής μονής, μετόχι της αντρικής μονής των Αγίων Θεοδώρων Καστανιάς. Χρονολογείται στο β΄ μισό του 11ου αι. και τοιχογραφήθηκε το 1497. Οι τοιχογραφίες σχετίζονται με την τεχνοτροπία του καστοριανού εργαστηρίου. Έξω από τα τείχη του κάστρου των Σερβίων είναι χτισμένος ο ναός των Αγίων Αναργύρων. Πρόκειται για ένα μονόχωρο μεσοβυζαντινό ναό με ορθογώνια αψίδα που φέρει κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Στην κόγχη σώζεται τμήμα της 5

7 8 9

Κ. Σιαμπανόπουλος, Αιανή, Ιστορία-Τοπογραφία-Αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 289-291. Θ. Παπαθανασίου, Το Μεσαιωνικόν Φρούριον των Σερβίων, Θεσσαλονίκη 1939, σ. 18, και Α. Ξυγγόπουλος, Τα μνημεία των Σερβίων, Αθήναι 1957, σ. 6. Βλ. επίσης, Ανδρονίκη Τσιλιπάκου, Σέρβια, Μια βυζαντινή καστροπολιτεία, Αθήνα 2002. Ξυγγόπουλος, Τα μνημεία των Σερβίων, σ. 7-9. Η Καισάρεια και η Αιανή παρήκμασαν· Σιαμπανόπουλος, Αιανή, σ. 292-295. Ξυγγόπουλος, Τα μνημεία των Σερβίων, σ. 6.

21_TSIAPALI_A_381-388:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:23 AM

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ

383

αγιογράφησης της πρώτης φάσης, που χρονολογείται στον 11ο-12ο αιώνα. Οι τοιχογραφίες που καλύπτουν τον υπόλοιπο ναό φιλοτεχνήθηκαν το 1510 από ζωγράφο που ήταν επηρεασμένος από το λεγόμενο καστοριανό εργαστήριο (εικ. 2).10 Στο Βελβεντό χτίστηκε στην υστεροβυζαντινή περίοδο ο ναός του Αγίου Μηνά, που προαναφέραμε. Πρόκειται για ένα μονόχωρο ναΰδριο που επισκευάστηκε κατά τον 15ο αιώνα. Διασώζει ζωγραφικό διάκοσμο του 12ου αι. στην κόγχη, ενώ τα σπαράγματα στις υπόλοιπες επιφάνειες χρονολογούνται στη φάση επισκευής του.11 Στην Αιανή, ως δείγμα τελευταίας αναλαμπής της πόλης που έχασε την ακμή της, χτίστηκε, πιθανόν στο α΄ μισό του 12ου αι., ο ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.12 Αποτελούσε το καθολικό μοναστηριακού συγκροτήματος. Στη σημερινή του μορφή είναι μονόχωρος με νάρθηκα και εξωνάρθηκα και καλύπτεται με δίρριχτη στέγη. Στην αρχική του μορφή όμως ήταν τρουλαίος ναός.13 Σώζονται δείγματα του ζωγραφικού διακόσμου της αρχικής φάσης, ενώ ο ναός ιστορήθηκε εκ νέου τον 16ο αιώνα. Τον 18ο αι. τοιχογραφήθηκε ο εξωνάρθηκας από τον ζωγράφο Πάνο εξ Ιωαννίνων. Στα τέλη του 19ου αι. επιζωγραφήθηκαν τμήματα του κυρίως ναού και του νάρθηκα από το σαμαριναίο ζωγράφο Δημήτριο Αδάμ Πιτένη (εικ. 3). Σε κοντινή απόσταση, ανεγέρθηκε τον 13ο αι. ο ναός του Αγίου Δημητρίου στον τύπο της τρίκλιτης ξυλόστεγης βασιλικής χωρίς νάρθηκα με υπερυψωμένο το μεσαίο κλίτος. Σώζονται τοιχογραφίες σύγχρονες με την ανέγερσή του: ολόσωμοι ή σε προτομή άγιοι στα εσωράχια των τόξων, που ανοίγονται στο βόρειο τοίχο και κάποιες παραστάσεις στον εξωτερικό βόρειο τοίχο του κεντρικού κλίτους. Το β΄ στρώμα τοιχογραφιών περιορίζεται στο κεντρικό κλίτος και στον χώρο του ιερού, και πρέπει να ιστορήθηκε στα μέσα του 16ου αιώνα.14 Στα τέλη του 14ου αι. η Δυτ. Μακεδονία βρίσκεται υπό οθωμανική κα10

Για τα μνημεία των Σερβίων Ξυγγόπουλος, Τα μνημεία των Σερβίων, ό.π., και Τσιλιπάκου, Σέρβια, ό.π. Ε. Τσιγαρίδας, «Οι τοιχογραφίες του ναού του Αγίου Μηνά», Μακεδονικά 29 (199394) 16-28. Ανδρονίκη Τσιλιπάκου, «Παλαιότερες και νεότερες ειδήσεις για το ναό της Παναγιάς στην Αιανή Κοζάνης», Αρχαιολογικόν Δελτίον. Μελέτες 57 (2002), Αθήνα 2010, σ. 365-402. Κ. Οικονόμου, Η αρχιτεκτονική της Κοίμησης Θεοτόκου στην Αιανή Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 2003, σ. 75-116. Μαρίζα Τσιάπαλη – Π. Ανδρούδης, «Επανεξέταση του βυζαντινού ναού του Αγίου Δημητρίου Αιανής: Αρχιτεκτονική και ζωγραφικός διάκοσμος», 29ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα 15-17.5.2009, τχ Περιλήψεων, σ. 118-119.

21_TSIAPALI_A_381-388:PROTYPH_KOZANH

384

5/15/14

10:23 AM

384

ΜΑΡΙΖΑ ΤΣΙΑΠΑΛΗ

τοχή.15 Ορισμένοι οικισμοί εγκαταλείπονται,16 ενώ οι χριστιανοί συσπειρώνονται και σταδιακά αναπτύσσονται πόλεις, όπως η Σιάτιστα, τα Γρεβενά, η Κοζάνη. Η τελευταία δημιουργήθηκε με τις μετοικεσίες που συνέβαιναν στην περιοχή τον 14ο-15ο αιώνα. Μετά την κατάληψη των Σερβίων από τους Οθωμανούς, χριστιανικές οικογένειες εγκαθίστανται στον συνοικισμό Τρίδεντρο στην Κοζάνη. Η Κοζάνη βαθμηδόν αναπτύχθηκε πληθυσμιακά και οικονομικά, ενώ στην πόλη εγκαταστάθηκε βοεβόδας.17 Επίσης, η Αιανή παρέμεινε ένα από τα κεφαλοχώρια της περιοχής του Τσιαρτσαμπά, δηλ. της ΝΑ περιοχής της Κοζάνης.18 Την εποχή αυτή υπάρχει έντονη καλλιτεχνική δραστηριότητα. Εκτός από τους ναούς που επισκευάζονται και επιζωγραφίζονται,19 ανεγείρονται νέοι: ο μονόχωρος ναός του Αγίου Νικολάου (1552) και ο ερειπωμένος πλέον ναός του Ταξιάρχη (1549) στην Αιανή, ενώ στην περιοχή του Βελβεντού ο μονόχωρος ναός του Αγίου Νικολάου, που τοιχογραφήθηκε από τον ζωγράφο Νικόλαο το 1588, επίσης ο ναός του Προφήτη Ηλία στο Παλαιογράτσανο –ένα απέριττο μονόχωρο ναΰδριο που κοσμείται με σημαντικές τοιχογραφίες του 16ου αι.–, καθώς και ο ναός του Αγίου Δημητρίου στη Γρατσιάνη, μια τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με τοιχογραφίες του 16ου-17ου αιώνα. Από τον 17ο αι. κ.ε., πόλεις όπως η Κοζάνη και η Σιάτιστα αναπτύσσουν αξιόλογο εμπόριο με τη Βόρεια Βαλκανική και την Κεντρ. Ευρώπη. Ο μόνιμος χαρακτήρας των εγκαταστάσεων και η οικονομική άνεση ευνοούν την ανέγερση πολυτελών αρχοντικών και εκκλησιών, καθώς και την καλλιέργεια των γραμμάτων και των τεχνών. Οικιστικές και οικονομικές αλλαγές συντελούνται κατά το 18ο αι. και σε πολλούς οικισμούς του Βοΐου (Εράτυρα, Κριμήνι, Τσοτύλι).20 Το 1745 η έδρα της επισκοπής μεταφέρεται από τα Σέρβια 15

18 19

Το 1385-86 η Δυτ. Μακεδονία πέφτει στα χέρια του οθωμανού στρατηγού Εβρενός· βλ. Σιαμπανόπουλος, Αιανή, σ. 297. Όπως το Σισάνι, το οποίο ήταν οχυρωμένος βυζαντινός οικισμός και έδρα επισκοπής στη δικαιοδοσία της αρχιεπισκοπής Αχρίδας· βλ. Ι. Αποστόλου, Ιστορία της Σιάτιστας, Αθήνα 1929, σ. 8 κ.ε., και Μαρία-Χριστίνα Χατζηϊωάννου, Η ιστορική εξέλιξη των οικισμών στην περιοχή του Αλιάκμονα κατά την τουρκοκρατία. Ο κώδικας αρ. 201 της Μονής Μεταμόρφωσης του Σωτήρος Ζάβορδας, Αθήνα 2000, σ. 13-14, 28 κ.ε. Ως «Κόζιανη χωρίον» αναφέρεται για πρώτη φορά τον 16ο αι. στον κώδ. Ζάβορδας 201· βλ. Χατζηιωάννου, ό.π., σ. 32-33. Η παλαιότερη αναφορά της Κοζάνης προέρχεται από οθωμανικό κατάστιχο περί το 1500· βλ. Κ. Καμπουρίδης – Γ. Σαλακίδης, Η επαρχία Σερβίων τον 16ο αιώνα μέσα από οθωμανικές πηγές, Θεσσαλονίκη 2013, σ. 121. Στον κώδ. Ζάβορδας 201 αναφέρεται ως «Κάλιανη»· βλ. Χατζηιωάννου, ό.π., σ. 60. Οι βυζαντινοί ναοί που αναφέρθηκαν προηγουμένως φέρουν στρώμα ζωγραφικού διακόσμου του 15ου-16ου αιώνα. Μαρία-Χριστίνα Χατζηϊωάννου, «Η Κοζάνη και η περιοχή της κατά την Τουρκοκρατία», στο: Κοζάνη και Γρεβενά, Ο χώρος και οι άνθρωποι, επιμ. Ν. Καλογερόπουλος, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 168.

21_TSIAPALI_A_381-388:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:23 AM

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ

385

στην Κοζάνη. Οι χριστιανικοί ναοί δε μετατρέπονται σε τζαμιά και συνεχίζουν τη λειτουργία τους μέχρι τον 19ο αι., όταν ο παλαιός οικισμός εγκαταλείπεται.21 Ο προεστός της Κοζάνης Χαρίσης Τράντας θεμελίωσε το 1664 τον μεγαλοπρεπή ναό του Αγίου Νικολάου στο κέντρο της πόλης. Πρόκειται για τρίκλιτη βασιλική, τα κλίτη της οποίας χωρίζονται με τοξωτές κιονοστοιχίες. Ανακαινίστηκε το 1721 και αγιογραφήθηκε το 1730 από γιαννιώτες ζωγράφους. Στις αρχές του 19ου αι. διαμορφώθηκε το παρεκκλήσι Ιωάννου του Προδρόμου στη ΒΑ πλευρά της ανοιχτής στοάς, για να ικανοποιηθούν λειτουργικές ανάγκες (εικ. 4). Το 1855 χτίστηκε το κωδωνοστάσιο σε μικρή απόσταση από το μνημείο. Έχει ορθογώνια κάτοψη, οκτώ ορόφους και στεγάζεται με τρουλίσκο. Η τοιχοποιία είναι συμπαγής και επιμελημένη, από ορθογωνισμένους πωρόλιθους, χτισμένη κατά το ισόδομο σύστημα. Ο 6ος όροφος φέρει 8 τοξωτά ανοίγματα και 8 καμπάνες. Πέτρινα γείσα κοσμούν τα διαζώματα των πατωμάτων. Το 1941 υπέστη φθορές από το βομβαρδισμό του Δημαρχείου. Η έντονη καλλιτεχνική δραστηριότητα συνεχίζεται και σε άλλες περιοχές του νομού Κοζάνης τον 17ο ως τον 19ο αιώνα. Στο Δρυόβουνο χτίστηκε τον 16ο αι. το καθολικό της μονής Μεταμόρφωσης στον τύπο του δικιόνιου σταυροειδούς εγγεγραμμένου. Ο σημαντικός ζωγραφικός του διάκοσμος φιλοτεχνήθηκε από τον αγιογράφο Νικόλαο από το Λινοτόπι στα 1652. Το 1677 ανοικοδομήθηκε ο ναός της Αγίας Παρασκευής στη Σιάτιστα στον τύπο της τρίκλιτης βασιλικής, με υπερυψωμένο νάρθηκα-γυναικωνίτη και χαγιάτι στα νότια, που απολήγει σε παρεκκλήσι στην ανατολική πλευρά του. Ιστορήθηκε το 1679. Στην Εράτυρα ανεγέρθηκαν και ιστορήθηκαν το 1737 ο μονόχωρος ναός του Αγίου Νικολάου και το 1763 η τρίκλιτη βασιλική της Κοιμήσεως της Θεοτόκου.22 Στον Πεντάλοφο χτίστηκε το 1740 ο ναός του Αγίου Αχιλλίου στον τύπο της τρίκλιτης θολωτής βασιλικής, με εξωνάρθηκα και προστώο στη νότια πλευρά. Χιονιαδίτες ζωγράφοι φιλοτέχνησαν το ζωγραφικό διάκοσμο το 1774. Το τέμπλο, ο άμβωνας, τα προσκυνητάρια, ο δεσποτικός θρόνος αποτελούν σημαντικά δείγματα της ξυλογλυπτικής του 18ου αιώνα. Στο Τσοτύλι η τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική του Αγίου Αθανασίου χτίστηκε το 1858. Η είσοδος της δυτικής πλευράς οδηγεί στον γυναικωνίτη, ενώ της νότιας κοσμείται με λιθανάγλυφο υπέρθυρο. Σπαράγματα τοιχογραφιών σώζονται στον χώρο του ιερού.

21 22

Τσιλιπάκου, Σέρβια. Μια βυζαντινή καστροπολιτεία, σ. 8. Μαρίζα Τσιάπαλη – Ελένη Τριβυζά, «Η καλλιτεχνική δραστηριότητα κατά τον 18ο αιώνα στο Νομό Κοζάνης: δυο ναοί της Εράτυρας», 31ο Συμπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης, Αθήνα, 13-15.5.2011, τχ Περιλήψεων, σ. 84-85.

21_TSIAPALI_A_381-388:PROTYPH_KOZANH

386

5/15/14

10:23 AM

386

ΜΑΡΙΖΑ ΤΣΙΑΠΑΛΗ

Η παραπάνω σύντομη καλλιτεχνική «περιήγηση» στα σημαντικότερα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία του νομού Κοζάνης δίνει για μια ακόμη φορά την ευκαιρία να διαπιστώσουμε τον πλούτο της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Η ευθύνη των πολιτών και κυρίως της πολιτείας είναι τεράστια απέναντί τους. Η περιοχή Κοζάνης διαθέτει αξιόλογα μνημεία, που δεν πρέπει να παραμεληθούν και εγκαταλειφθούν, ούτε να τύχουν άστοχων ανθρωπίνων παρεμβάσεων. Με ευαισθησία και συναίσθηση του καθήκοντός μας απέναντι στις ιστορικές στιγμές που αυτά αντικατοπτρίζουν, οφείλουμε να συνδράμουμε στην αποκατάστασή και ανάδειξή τους.

21_TSIAPALI_A_381-388:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:23 AM

387

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΜΝΗΜΕΙΑ

Εικ. 1. Βελβεντό. Ανασκαφή οικοπέδου Καμκούτη.

Εικ. 2. Σέρβια. Ι. Ν. Αγίων Αναργύρων.

387

21_TSIAPALI_A_381-388:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:23 AM

388

ΜΑΡΙΖΑ ΤΣΙΑΠΑΛΗ

388

Εικ. 3. Αιανή. Ι. Ν. Κοιμήσεως Θεοτόκου.

Εικ. 4. Κοζάνη. Ι. Ν. Αγίου Νικολάου.

22_TSIAPALI_B_389-394:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:26 AM

389

Μαρίζα Τσιάπαλη

Ο ΖΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΚΑΙ ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΟΣ ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΡΧΟΝΤΙΚΩΝ ΚΟΖΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΙΑΤΙΣΤΑΣ

Ο εσωτερικός διάκοσμος των αρχοντικών Κοζάνης και Σιάτιστας ακολουθεί την καλλιτεχνική τάση του 18ου αι., που είναι γνωστή ως «τουρκομπαρόκ». Συνδυάζει στοιχεία της ισλαμικής παράδοσης με μπαρόκ-ροκοκό και ορισμένα από τη βυζαντινή παράδοση.1 Η διάδοση του ρυθμού στη Δυτ. Μακεδονία και την Ήπειρο πραγματοποιήθηκε μέσω της οικονομικής και εμπορικής δραστηριότητας των κατοίκων με την Κεντρ. Ευρώπη. Οι λαϊκοί καλλιτέχνες αντλούσαν την έμπνευσή τους από ελληνικές και βαλκανικές χαλκογραφίες, ξηρογραφίες, αγιογραφίες ή απεικονίσεις μονών, μεταπλάθοντας συχνά τα πρότυπά τους.2 Η χρωματική κλίμακα είναι πλούσια και έντονη. Κυριαρχούν οι αποχρώσεις του πράσινου και του κόκκινου, το λαδί, οι ώχρες, το κίτρινο, το πορτοκαλί, το μπλε, το μαύρο. Οι τοίχοι ορισμένων δωματίων στα αρχοντικά είναι αδιακόσμητοι (εμπατή, αποθήκη, μαγαζί, μαγειρειό) ή φέρουν γύψινη διακόσμηση στο άνω μέρος τους: πρόκειται για ορθογώνια διάχωρα, στα οποία εγγράφονται οξυκόρυφα και κυκλικά τόξα, που επιστέφονται με σταυρό. Οι χώροι υποδοχής και ανάπαυσης –ο ντηλιακός και οι οντάδες– φέρουν περίτεχνη διακόσμηση. Τα ταβάνια φέρουν ποικίλα διακοσμητικά μοτίβα: κάνναβο τετραγώνων με εγγεγραμμένα μικρά άστρα, ρομβοειδείς σχηματισμούς με εγγεγραμμένα εξάγωνα, εξάπλευρα, στις πλευρές των οποίων διαμορφώνονται τρίγωνα, ώστε να θυμίζουν εξάκτινα αστέρια. Στο μέσο του ταβανιού υπάρχει ο νουφαλός ή ταβλάς ή κουμπές, που κοσμείται με ρόδακες, ρόμβους, ομόκεντρα εξάγωνα, εξάκτινα αστέρια, κρεμασμένα ρόδια (εικ. 1). Συχνά ο νουφαλός φέρει κορνίζα από διπλό πλαίσιο σε υποχώρηση και σκαλιστό κυμάτιο ανάμεσα στα πλαίσια. Οι νουφαλοί με τα πλούσια αραβουργήματα είναι καθαρά οθωμανικής μορφολογίας και τεχνικής.3 1

Μίλτος Γαρίδης, Διακοσμητική ζωγραφική, Βαλκάνια – Μικρασία 18ος-19ος αιώνας, Αθήνα 1996, σ. 9-14, 17 κ.ε. Ν. Μουτσόπουλος, Παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Μακεδονίας 15ος-19ος αιώνας, Θεσσαλονίκη 1993, σ. 73. Ό.π., σ. 59.

22_TSIAPALI_B_389-394:PROTYPH_KOZANH

390

5/15/14

10:26 AM

390

ΜΑΡΙΖΑ ΤΣΙΑΠΑΛΗ

Τα κανάτια από τις μεσάντρες, τα ντουλάπια εκατέρωθεν του τζακιού, οι πόρτες είναι διακοσμημένες με νταμπλαδάκια, που συχνά διατάσσονται σε μαίανδρο. Πάνω από την πουλίτσα, η οποία διαιρεί κάθετα τον τοίχο, υπάρχουν τα φαρσώματα, οι ξύλινες διακοσμημένες επενδύσεις των τοίχων. Είναι ζωγραφισμένα με φυτικά μοτίβα, ανθοδοχεία με ανθοδέσμες, συχνά πάνω σε τραπεζάκια, φρούτα, βουνά, δέντρα, πουλιά, κτήρια. Η διακόσμηση επηρεάζεται από τον ξυλόγλυπτο διάκοσμο των μεταβυζαντινών τέμπλων, με χρήση στοιχείων μπαρόκ και ροκοκό.4 Εντυπωσιακή είναι η απεικόνιση μοναστηριού σε φάρσωμα του αρχοντικού Πούλκως και του δικέφαλου αετού στο αρχοντικό Νεραντζόπουλου. Ο αετός παριστάνεται κάτω από αυτοκρατορικό στέμμα και διπλό σταυρό.5 Κρατά στα νύχια του σκήπτρο και σπαθί. Στο κάτω μέρος του φαρσώματος σώζεται η απεικόνιση της μονής Μεγίστης Λαύρας. Τα τζάκια των καλών οντάδων είναι περίτεχνα. Συχνά φέρουν ανάγλυφη γύψινη διακόσμηση που σχηματίζει κόγχες, βάζα, λουλούδια ή απλά γραπτή διακόσμηση. Ιδιαίτερη αίγλη προσδίδουν στο αρχοντικό οι φεγγίτες. Είναι ορθογώνιοι και στο άνω μέρος τους διαμορφώνεται τρίλοβη απόληξη ή μουσουλμανικό τόξο. Φέρουν άνθινα μοτίβα, σταυρούς, πλοχμούς, βάζα, δικέφαλους αετούς. Τα διακοσμητικά στοιχεία τους αποδίδονται με λαμπερά, φωτεινά χρώματα, ώστε να διαχέουν με μεγαλοπρέπεια το φως στο εσωτερικό των οντάδων. Σε τοίχους δωματίων, αλλά ακόμα και πάνω από πόρτες, σώζονται ζώνες με τοιχογραφίες. Aπεικονίζονται άνθη, φυτά, δέντρα, γεωμετρικά μοτίβα, κτήρια, πόλεις μεμονωμένες ή ενταγμένες σε τοπία, καθώς και τα περίφημα cartouche. Το cartouche είναι διακοσμητικό μετάλλιο που περιβάλλεται από πολυποίκιλτο πλαίσιο. Είναι συνηθισμένο μοτίβο του στυλ ροκοκό στη Γαλλία (1720-1750).6 Αχλαδόσχημα cartouche, γύρω από τα οποία ξετυλίγονται σχηματοποιημένα φυτικά μοτίβα σε μπλε χρώμα που μιμούνται φύλλα άκανθας, συναντούμε στα αρχοντικά Μαλιόγκα, Μανούση και Τζώνου στη Σιάτιστα. Κοσμούνται με ανθοδέσμες, φρούτα, βάζα και το θέμα του κομμένου καρπουζιού. Το θέμα του κομμένου καρπουζιού από το οποίο λείπει μια φέτα και έχει καρφωμένο πάνω του το μαχαίρι είναι από τα αγαπημένα του νεοελληνικού μπαρόκ. Συμβόλιζε την Αποτομή του Ιωάννη του Προδρόμου, αλλά από τον 18ο αι. έχασε το συμβολικό του περιεχόμενο. Εκτός από τα αρχοντικά της Σιάτιστας, απαντά σε σπίτια της Καστοριάς, της Εράτυρας, του Πηλίου.7 4

5 6

Μίλτος Γαρίδης, «Χαλκογραφικά πρότυπα για την κοσμική διακοσμητική ζωγραφική το 18ο και 19ο αιώνα», Μακεδονικά 22 (1982) 1, 11. Ο δικέφαλος αετός είναι σύμβολο της εκκλησιαστικής γλυπτικής· ό.π. Μένη Κανατσούλη, «Τοιχογραφία στο αρχοντικό Μανούση στη Σιάτιστα», Μακεδονικά 24 (1984) 191-193. Κ. Μακρής, «Το νεοελληνικό μπαρόκ και οι πηγές του», τ. 2, Θεσσαλονίκη 1991, σ. 104.

22_TSIAPALI_B_389-394:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:26 AM

ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΑΡΧΟΝΤΙΚΩΝ ΚΟΖΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΙΑΤΙΣΤΑΣ

391

Εντύπωση προκαλεί μια παράσταση από το αρχοντικό Μαλιόγκα που απεικονίζει την υδρόγειο σφαίρα, έναν αυστριακό ουσάρο –υπάρχει η επιγραφή Le houssare d’ Autriche– και ελάφια (εικ. 2). Πρόκειται για αντιγραφή δυτικής χαλκογραφίας· όμοια παράσταση συναντούμε στο αρχοντικό Νεράντζη-Αϊβάζη στην Καστοριά.8 Συνηθισμένη είναι η απεικόνιση βουκολικού ή παραποτάμιου τοπίου, τειχισμένων παραποτάμιων οικισμών με διώροφα σπίτια, καθώς και η απεικόνιση πόλεων. Στο αρχοντικό Μαλιόγκα απεικονίζεται μια ευρωπαϊκή παραποτάμια πόλη. Σύμφωνα με την επιγραφή, πρόκειται για τη Φραγκφούρτη. Ιστορούνται σπίτια, πύργοι, γέφυρες, βάρκες με κωπηλάτες, ιστιοφόρα πλοία. Η τοιχογραφία αντιγράφει τη χαλκογραφία του Johann Balthassar Probst.9 Στα αρχοντικά Πούλκως και Τζώνου σώζεται η παράσταση της Κωνσταντινούπολης (εικ. 3). Η πόλη είναι σχεδιασμένη σε πανοραμική άποψη από την είσοδο του Βοσπόρου. Χωρίζεται σε τρεις οικισμούς. Στο κέντρο παριστάνεται ένας περιτειχισμένος κήπος και δεξιά η Αγία Σοφία. Στη θάλασσα πλοία, τεράστια ψάρια και το κεφάλι ενός θαλάσσιου δράκου. Πάνω από την πόλη ίπτανται δυο φτερωτοί δράκοντες που την απειλούν, ενώ σεραφείμ την προστατεύουν και ένας παπάς κρατώντας σταυρό ξορκίζει τους δαίμονες. Τα εικονογραφικά στοιχεία παραπέμπουν στις ελπίδες και τις προσδοκίες των Ελλήνων για λύτρωση και απελευθέρωση του συμβόλου του ελληνισμού: της Πόλης και της Αγίας Σοφίας. Διαπιστώνουμε ότι, ενώ πρόκειται για μικρογραφίες, οι σκηνές αποδίδονται με παραστατικότητα, ρεαλισμό, αλλά και σχηματοποίηση. Επιπλέον, πληροφορούμαστε για πολλές λεπτομέρειες της καθημερινής ζωής της εποχής. Ορισμένες φορές οι ζωγράφοι επηρεάζονται από την εκκλησιαστική ζωγραφική. Σε διάχωρο στο αρχοντικό Μαλιόγκα απεικονίζεται βάζο με ανθοδέσμη κάτω από ανασυρμένο βήλο. Παρόμοια απεικόνιση συναντούμε στο θωράκιο του τέμπλου στον ναό Αγίου Χριστοφόρου στη Σιάτιστα (1792). Σε τοιχογραφία του αρχοντικού Πούλκως παριστάνεται πουλί που περιβάλλεται με φύλλα και πλοχμούς. Η απεικόνιση θυμίζει τη διακόσμηση του αρχικού γράμματος του φ. 45r του κώδ. Ξηροποτάμου 85, ο οποίος χρονολογείται τον 17ο αιώνα.10

9 10

Οι ουσάροι ήταν δυνάμεις του ελαφρού ιππικού που έδρασαν στην Ευρώπη από τον 15ο αι.· βλ. Ζωή Γοδόση, Παραστάσεις απόψεων πόλεων και αρχιτεκτονημάτων στην Ελληνική λαϊκή ζωγραφική (Δυτική Μακεδονία 18ος-19ος αιώνας), αδημοσ. διδακτ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 1998, σ. 80. Γαρίδης, «Χαλκογραφικά πρότυπα», σ. 4. Μουτσόπουλος, Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική της Μακεδονίας, σ. 71.

22_TSIAPALI_B_389-394:PROTYPH_KOZANH

392

5/15/14

10:26 AM

392

ΜΑΡΙΖΑ ΤΣΙΑΠΑΛΗ

Συμπερασματικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο ζωγραφικός διάκοσμος των αρχοντικών ακολουθεί τους βασικούς τύπους της μπαρόκ διακόσμησης, όπως αυτή διαμορφώθηκε στα μέσα του 18ου αι., σε συνδυασμό με νεοκλασικά μοτίβα.11 Ταυτόχρονα, δεν εγκαταλείπονται τα παραδοσιακά θέματα που προέρχονται από την Κωνσταντινούπολη.12 Βέβαια, οι ντόπιοι καλλιτέχνες ενσωματώνουν τις προσωπικές τους προτιμήσεις, στοιχεία από τις εθνικές τους καταβολές, καθώς και από την μαθητεία τους στη βυζαντινή ζωγραφική.13 Επίσης, δεν λείπουν και οι περιπτώσεις που ο διάκοσμος μας παρέχει μαρτυρίες για ανοίγματα σε νέες πηγές έμπνευσης και προσανατολισμούς στην κοσμική ζωγραφική του 18ου αιώνα. Έτσι, δημιουργήθηκαν αξιόλογα σύνολα που εμπλουτίζουν την πολιτιστική μας κληρονομιά.

Γαρίδης, Διακοσμητική ζωγραφική. Βαλκάνια-Μικρασία 18ος-19ος αιώνας, Αθήνα 1996, σ. 55-56. Κ. Μακρής, Επιδράσεις του νεοκλασικισμού στην ελληνική λαϊκή ζωγραφική 18801930, Θεσσαλονίκη 1986, σ. 33. Μουτσόπουλος, Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική της Μακεδονίας, σ. 67.

22_TSIAPALI_B_389-394:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:26 AM

393

ΔΙΑΚΟΣΜΟΣ ΑΡΧΟΝΤΙΚΩΝ ΚΟΖΑΝΗΣ ΚΑΙ ΣΙΑΤΙΣΤΑΣ

Εικ. 1. Σιάτιστα. Οροφή από το αρχοντικό Νεραντζόπουλου.

Εικ. 2. Σιάτιστα. Παράσταση από το αρχοντικό Μαλιόγκα.

393

22_TSIAPALI_B_389-394:PROTYPH_KOZANH

394

5/15/14

10:26 AM

394

ΜΑΡΙΖΑ ΤΣΙΑΠΑΛΗ

Εικ. 3. Σιάτιστα. Απεικόνιση της Κωνσταντινούπολης από το αρχοντικό Πούλκως.

Εικ. 4. Κοζάνη. Αρχοντικό Γρηγορίου Βούρκα.

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:32 AM

395

Η Απελευθέρωση της Κοζάνης, 11 Οκτωβρίου 1912

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:32 AM

396

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:32 AM

397

Κωνσταντίνος Διώγος

Ο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΦΟΡΑ ΤΩΝ ΚΟΖΑΝΙΤΩΝ

Ο Μακεδονικός Αγώνας δικαίως αναγνωρίζεται ως μια από τις λαμπρότερες σελίδες της νεότερης ελληνικής ιστορίας, καθώς αποτελεί από τις λίγες εκείνες στιγμές που ο ελληνισμός, σε όλες του τις εκφάνσεις –κρατική εξουσία, κοινωνία, εκπαιδευτικοί και θρησκευτικοί φορείς, ιδιωτική πρωτοβουλία– προσπάθησε να ενώσει και να συντονίσει τις προσπάθειές του για την εξυπηρέτηση ενός κοινού εθνικού σκοπού. Αυτή η πολυετής απόπειρα σύγκλισης, σύμπλευσης και συνεργασίας πολλαπλών φορέων αποτελεί μέχρι σήμερα ένα σταθερό σημείο αναφοράς του μακεδονικού Ελληνισμού και ένα προσδιοριστικό στοιχείο της εθνικής και τοπικής μας ταυτότητας. Ο όρος «Μακεδονομάχος» συγκέντρωνε και συγκεντρώνει τόση αίγλη, που για δεκαετίες μετά το τέλος του Μακεδονικού Αγώνα διεκδικήθηκε από πολλούς, μοιράστηκε απλόχερα από την ελληνική πολιτεία και την επιστημονική ή ερασιτεχνική ιστοριογραφία, μεταφράστηκε σε υλικά ωφελήματα στη διάρκεια του μεσοπολέμου, πολλές φορές, μάλιστα, εξαγοράστηκε και με πολιτικά αξιώματα. Ωστόσο, παρά τις όποιες ιδιοτέλειες, ο Μακεδονικός Αγώνας αποτελεί μέχρι σήμερα μια ανεξάντλητη δεξαμενή εθνικής μνήμης, μέσα από την οποία μπορούμε να αντλήσουμε πρότυπα, αξίες, στάσεις και συμπεριφορές, ώστε να συνδιαμορφώσουμε εκ νέου τη συλλογική μας ταυτότητα και πορεία. Η παρούσα εισήγηση έχει στόχο: α) να διερευνήσει το σημείο σύγκλισης του Μακεδονικού Αγώνα με την τοπική ιστορία της Κοζάνης, β) να ανιχνεύσει την αντανάκλαση των γεγονότων σε τοπικό επίπεδο, και γ) να σκιαγραφήσει, αδρομερώς, τη συμβολή των Κοζανιτών σε αυτά. Στηρίζεται, κατά βάση, στα αρχεία του υπουργείου των Εξωτερικών, αντίγραφα των οποίων βρίσκονται στο Κέντρο Έρευνας Μακεδονικής Ιστορίας και Τεκμηρίωσης (ΚΕΜΙΤ) του Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα (ΜΜΑ) στη Θεσσαλονίκη. Η έρευνα επεκτάθηκε και στα Αρχεία της Διεύθυνσης Εφέδρων Πολεμιστών Αγωνιστών Θυμάτων και Αναπήρων (ΔΕΠΑΘΑ) του υπουργείου Εθνικής Άμυνας, ηλεκτρονικά αντίγραφα του οποίου βρίσκονται στην Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών (ΕΜΣ). Μια εργασία, όμως, με τοπικό χρώμα οφείλει πολλά και στους συγ-

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:32 AM

398

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΙΩΓΟΣ

γραφείς εκείνους που έθεσαν τις βάσεις της τοπικής ιστορίας της Κοζάνης, Παν. Λιούφη, Γ. Καράτζια, Β. Σαμπανόπουλο, Λάζ. Παπαϊωάννου, Γιάν. Κορκά κ.ά.1 Με σεβασμό, λοιπόν, στο ιστοριογραφικό μας παρελθόν καλούμαστε σήμερα να διατυπώσουμε έναν σύγχρονο, επιστημονικό ιστορικό λόγο. Η ένοπλη φάση του Μακεδονικού Αγώνα, ως διακριτή ιστορική περίοδος, εντοπίζεται στα χρόνια 1904-1908. Οι ρίζες του όμως ανάγονται στα 1870, στη δημιουργία της βουλγαρικής εκκλησίας, της Εξαρχίας, που θεωρείται και η ληξιαρχική πράξη γένεσης του Μακεδονικού Ζητήματος. Η θρησκευτική χειραφέτηση των Βουλγάρων από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, που προηγήθηκε της δημιουργίας του βουλγαρικού έθνους-κράτους, εγκαινίασε τη θρησκευτική διαμάχη μεταξύ Εξαρχικών και Πατριαρχικών στη Μακεδονία. Η διαμάχη αυτή σύντομα πήρε εθνικό χαρακτήρα, με την εμπλοκή των εκπαιδευτικών μηχανισμών, των οικονομικών ανταγωνισμών, της διπλωματίας και της προπαγάνδας, μέχρι την ένοπλη κορύφωση της περιόδου 1904-1908.2 Συνεπώς, κάθε προσπάθεια αποτίμησης της προσφοράς μιας τοπικής κοινωνίας στον Μακεδονικό Αγώνα, στην προκειμένη περίπτωση της Κοζάνης, οφείλει να λαμβάνει υπόψιν όλες τις παραπάνω παραμέτρους: εκκλησία, παιδεία, οικονομία, ένοπλη σύγκρουση. Η πόλη της Κοζάνης στις αρχές του 20ου αι. διέθετε συγκριτικά πλεονεκτήματα σε σχέση με άλλα αστικά και ημιαστικά κέντρα της Δυτ. Μακεδονίας. Αποτελούνταν από αμιγή ελληνικό πληθυσμό, που ξεπερνούσε σε αριθμό το μουσουλμανικό στοιχείο. Η βουλγαρική προπαγάνδα δεν είχε κατορθώσει να βρει πρόσφορο έδαφος στην πόλη και περιοριζόταν στις όμορες περιοχές 1

Π. Ν. Λιούφης, Ιστορία της Κοζάνης, Αθήνα 1924· Γ. Θ. Καράτζιας, Άγνωστοι ήρωες της Κοζάνης εις τον Μακεδονικόν Αγώνα, Θεσσαλονίκη 1972· Β. Σαμπανόπουλος, «Η Κοζάνη στο Μακεδονικό Αγώνα», Ελιμειακά 12-1 (Ιούν. 1985) 4 -54· Λάζ. Α. Παπαϊωάννου, «Ο Μακεδονικός Αγώνας στην επαρχία Κοζάνης», Ο Μακεδονικός Αγώνας, Συμπόσιο ΙΜΧΑ-ΜΜΑ, Θεσσαλονίκη 1987, σ. 71- 80· Γιάν. Κορκάς, «Η Κοζάνη κέντρο αμύνης του Μακεδονικού Αγώνα και η ουσιαστική προσφορά των Κοζανιτών», Ελιμειακά 4 (1995) 6 -80. Ι. Κολιόπουλος, «Η Μακεδονία στο επίκεντρο εθνικών ανταγωνισμών (1870-1897)», στο: Ι. Κολιόπουλος – Ι. Χασιώτης (επιμ.), Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία, εκδ. Παπαζήση-Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1990, σ. 490-507. Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα (στο εξής ΙΜΜΑ) / Κέντρο Έρευνας Μακεδονικής Ιστορίας και Τεκμηρίωσης (στο εξής ΚΕΜΙΤ) / Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών (στο εξής ΑΥΕ), 190 , ΑΑΚ/Α2, Γενικό Προξενείο Ελλάδος εν Θεσσαλονίκη, Σκουζές προς πρεσβεία Κωνσταντινουπόλεως, Αρ. 5 , 14 Ιαν. 190 . Σε στατιστική των ελληνικών αρχών του έτους 190 καταγράφονται στον καζά Κοζάνης 16.120 Έλληνες, 1 .850 Μουσουλμάνοι και κανένας Σχισματικός. Μόνο στην περιοχή Καϊλάρια καταγράφονται 1.460 Σχισματικοί.

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:32 AM

399

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

των χωριών της επαρχίας Καϊλαρίων (Πτολεμαΐδα).4 Η Κοζάνη διέθετε μία ισχυρή αστική τάξη, αποτελούμενη τόσο από παραδοσιακές ομάδες ισχύος, όπως οι έμποροι, όσο και από ανερχόμενα δυναμικά στελέχη, γιατρούς, δικηγόρους και δασκάλους. Βρισκόταν στο κέντρο όπου διασταυρώνονταν πολλές αμαξιτές οδοί προς τη Θεσσαλονίκη, τη Βέροια, το Μοναστήρι, τη Σιάτιστα, την Πτολεμαΐδα, τα Γρεβενά, τα Σέρβια, ενώ οι εμπορικές της σχέσεις εξακτινώνονταν και εκτός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, προς την Ελλάδα και την Ευρώπη. Στον τομέα της παιδείας η Κοζάνη είχε να επιδείξει μακρά παράδοση και λαμπρά εκπαιδευτικά ιδρύματα. Στα 1900 λειτουργούσε Νηπιαγωγείο, Παρθεναγωγείο, Αστική Σχολή και Ημιγυμνάσιο, που λίγο αργότερα αναβαθμίστηκε με τη δημιουργία του Βαλταδωρείου Γυμνασίου και την αναγνώρισή του ως ισότιμου με τα γυμνάσια της Ελλάδας.5 Η πόλη διέθετε πλούσια Βιβλιοθήκη, ενώ το 1902 ιδρύθηκε και η φιλαρμονική «Πανδώρα», ένα σωματείο με ξεκάθαρα εθνικό χαρακτήρα. Τα πλεονεκτήματα αυτά αναγνώριζε και εκτιμούσε ο Ίων Δραγούμης. Στο σχέδιο για την οργάνωση ενός δικτύου άμυνας του μακεδονικού ελληνισμού απέναντι στη βουλγαρική επιθετικότητα, το οποίο ο ίδιος προετοίμαζε ήδη από τον Νοέμβριο του 1902 ως προξενικός υπάλληλος στο Μοναστήρι, η Κοζάνη φαίνεται ότι κατείχε σημαντική θέση. Για τον Δραγούμη οι περιοχές της Κοζάνης και της Σιάτιστας αποτελούσαν μια εν δυνάμει δεξαμενή συνεχούς στρατολόγησης ανταρτών και επιτελικών στελεχών.6 Ίσως να υπερεκτιμούσε τον 4

ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1900, ΑΑΚ/Δ, Αναφοραί και εκθέσεις προξενικών αρχών, Πεζάς προς Υπουργείο Εξωτερικών (στο εξής Υπ.Εξ.), αρ. 21 , Ελασσόνα, 24 Απρ. 1900. Ο πρόξενος στην Ελασσόνα Κιουζές Πεζάς, μετά από έρευνα στις μητροπόλεις Ελασσόνας-Κοζάνης και Γρεβενών ανέφερε χαρακτηριστικά: ... εν τη περιφερεία του προξενείου τούτου, ουδείς υπάρχει Ουνίτης ή άλλος σχισματικός Επίσκοπος, ούτε άλλος τις κληρικός επίτροπος της Βουλγαρικής Εξαρχίας. ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1900, ΑΑΚ/Δ, προξενείο Ελασσόνας προς Υπ. Εξ., αρ. 560, 2 Σεπτ. 1900. ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/Αρχείο Ευάγγ. Κωφού, ΑΥΕ/Κ.Υ., 190 , Φάκελος Μοναστηρίου, Δραγούμης προς Κυπραίο, συνημ. στο αρ. 64 , Μοναστήρι, 4 Σεπτ. 190 . Ο Δραγούμης υποστήριζε τη στελέχωση του σώματος του καπετάν Κώττα (Κωνσταντίνος Χρήστου) με άνδρες από την περιοχή της Κοζάνης και της Σιάτιστας, καθώς η στρατολόγηση από τα χωριά που ήλεγχε ο Κώττας εξέθετε τους πληθυσμούς σε βουλγαρικά αντίποινα: ... Σκόπιμον θα ήτο, νομίζω, η ενίσχυσις και η δέσμευσις του Κώτε, διά προσθήκης εις τους άνδρας αυτού ή και αντικαταστάσεως τινών των ανδρών αυτού δι’ Ελλήνων της περιφερείας Κοζάνης και Σιατίστης. Η παρουσία αυτών των ανδρών στο σώμα του Κώττα θα είχε το πλεονέκτημα ότι επρόκειτο για άτομα με ισχυρά ελληνικά φρονήματα, που δεν υπήρχε περίπτωση να δελεαστούν από τις βουλγαρικές εξαγγελίες περί «απελευθέρωσης της Μακεδονίας». Επιπλέον, η παρουσία τους θα δέσμευε οριστικά τον Κώττα στο ελληνικό στρατόπεδο και, παράλληλα, οι

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

400

5/15/14

10:32 AM

400

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΙΩΓΟΣ

βαθμό ετοιμότητας του τόπου, ωστόσο, η προγραμματική σκέψη του, που ενέχει στοιχεία εθνικού οράματος, μας βοηθά να καθορίσουμε τα όρια μεταξύ του τι μπορούσε να γίνει και τι πραγματικά έγινε, τα όρια, δηλαδή, μεταξύ δυνατότητας και πραγματικότητας. Ο Δραγούμης αντιλαμβανόταν ότι στην Κοζάνη υπήρχαν υγιείς εθνικές δυνάμεις, που δεν έπρεπε να χαθούν. Το μόνο που χρειαζόταν ήταν κεντρική καθοδήγηση και υποστήριξη. Τον Αύγουστο του 190 , μετά από περιοδεία στις περιοχές από Μοναστήρι μέχρι Ελασσόνα, έγραφε χαρακτηριστικά: Παρετήρησα ότι οι καθαρώς ελληνικοί πληθυσμοί, όσοι δεν εφάπτονται των αναμείκτων, έχοντες μεν ζωηρότητα, αγνοούσι πώς να εκδηλώσωσιν αυτήν και μαραίνονται εθνικώς.7 Τον Οκτώβριο του ίδιου έτους σημείωνε: Η Κοζάνη είναι σπουδαιότατον και ακμαίον κέντρον· πρέπει να ενισχυθεί όμως και ν’ απορροφήση τους προς βορράν βουλγαροφώνους πληθυσμούς.8 Για τον λόγο αυτό ο Δραγούμης φρόντισε να στρατολογήσει ένα πρόσωπο εμπιστοσύνης, από το οποίο θα ξεκινούσε η οργάνωση εθνικών πυρήνων. Αυτός ήταν ο γιατρός Γεώργιος Μεταξάς. Από την αλληλογραφία γίνεται φανερή η εμπιστοσύνη που τρέφει ο Δραγούμης τόσο στην αναγκαιότητα όσο και στις ικανότητες του συγκεκριμένου προσώπου.9 Ο Μεταξάς, «έντιμος και λαμπρός πατριώτης» σύμφωνα με τον Δραγούμη, άλλοτε μέλος της Εθνικής Εταιρείας, φαίνεται ότι αντιμετώπιζε οικονομικά προβλήματα, που τον έκαναν να σκέφτεται ακόμη και την προοπτική μετανάστευσης στην Αμερική. Με πρωτοβουλία του Δραγούμη παραμένει στην Κοζάνη και ενεργοποιείται με σκοπό «να περιφέρεται ως απόστολος του Ελληνισμού εις τα βουλγαρόφωνα χωριά της περιφερείας». Ως τις αρχές Ιανουαρίου του 1904 ο Μεταξάς είχε ήδη πραγματοποιήσει τρεις περιοδείες στην περιοχή και βρισκόταν σε επικοινωνία με τον Κεντρικό Μακεδονικό Σύλλογο των αδελφών Γερογιάννη στην Αθήνα.10 Από τον Μεταξά, άλλωστε, ξεκίνησε η σύσταση του πρώτου εθνικού πυρήνα στην Κο-

9 10

πληθυσμοί της περιοχής θα έβρισκαν έναν άλλο φορέα προστασίας της ζωής και της περιουσίας τους, που δεν θα τους εξέθετε στα βουλγαρικά αντίποινα. ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/Αρχείο Ευάγγ. Κωφού, ΑΥΕ/Κ.Υ., 190 , Φάκελος Μοναστηρίου, Δραγούμης προς Ράλλη, συνημ. στο αρ. 607, Μοναστήρι, 20 Αυγ. 190 . Μετά την επανάσταση του Ίλιντεν (Ιούλ. 190 ) ο Δραγούμης πραγματοποίησε περιοδεία στις περιοχές από το Μοναστήρι μέχρι την Κοζάνη, τα Σέρβια και την Ελασσόνα. Στις μακροσκελείς αναφορές του προς το υπουργείο Εξωτερικών φανερώνεται το όραμά του για τη δυναμική του ελληνισμού της περιοχής, ο οποίος όμως χρειαζόταν καθοδήγηση και οργάνωση. Ίων Δραγούμης, Τα τετράδια του Ίλιντεν, εισ.-επιμ.-σύνθεση Γ. Πετσίβας, Αθήνα 2000, σ. 51. Πετσίβας (επιμ.), Τα τετράδια του Ίλιντεν, σ. 07, 4 , 51, 69, και 477. ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1900, ΑΑΚ/ΚΒ, Επιτροπή προς ενίσχυσιν ελληνικής εκκλησίας και παιδείας, Μακεδονία-Θράκη, Ενυάλης προς Ρωμάνο, αρ. 12, Ελασσόνα, 8 Ιαν. 1904.

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:32 AM

401

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

401

ζάνη, που γρήγορα διευρύνθηκε με τη συμμετοχή του γιατρού Νικόλαου Μουμουζιά και του γυμνασιάρχη Παναγιώτη Λιούφη.11 Το καταλυτικό γεγονός, όμως, που προσανατόλισε την ελληνική κοινότητα της Κοζάνης στην ιδέα της ένοπλης άμυνας ήταν η επανάσταση του Ίλιντεν, τον Ιούλιο του 190 , και η βίαιη καταστολή της από τον τουρκικό στρατό.12 Δεν ήταν μόνο ο κίνδυνος της επανάστασης που θορύβησε τους Έλληνες, αλλά κυρίως η αντίδραση των Τούρκων, που δεν έκαναν καμία διάκριση μεταξύ Ελλήνων και Βουλγάρων στην προσπάθεια καταστολής της.1 Οι εκθέσεις του προξενείου Ελασσόνας περιγράφουν μια κατάσταση ανεξέλεγκτης ανομίας που ακολούθησε την επανάσταση, με τυφλές πράξεις αντεκδίκησης του τουρκικού στρατού και των ατάκτων που τον ακολουθούσε.14 Η βουλγαρική εξέγερση έπληξε άμεσα και τις παραγωγικές δραστηριότητες του αγροτικού χώρου, διέκοψε τις συγκοινωνίες και νέκρωσε για ένα διάστημα το εμπόριο.15 Το οικονομικό πλήγμα για μια πόλη σαν την Κοζάνη, που ζούσε από τις εμπορικές δραστηριότητες, ήταν μεγάλο και η αβεβαιότητα για το μέλλον απαιτούσε άμεσες δράσεις. Οι επιστολές των Κοζανιτών προς τον πρόξενο Λάμπρο Ενυάλη είναι ενδεικτικές των αισθημάτων απόγνωσης, ανασφάλειας και εγκατάλειψης που επικρατούσαν στους κόλπους της ελληνικής κοινότητας και της εύλογης επιφυλακτικότητάς της απέναντι στη δυνατότητα των τουρκικών αρχών να επιβάλουν την ειρήνευση στην περιοχή και την τάξη.16 11

Γ. Καράτζιας, «Άγνωστοι ήρωες της Κοζάνης στο Μακεδονικό Αγώνα», Δυτικομακεδονικά Γράμματα 6 (1995) 216. Σπ. Σφέτας, «Η πορεία προς το Ίλιντεν, ο αντίκτυπος της εξέγερσης του Ίλιντεν στην Ελλάδα και οι απαρχές της ένοπλης φάσης του Μακεδονικού Αγώνα», Μακεδονικός Αγών. Εκατό χρόνια από το θάνατο του Παύλου Μελά, Επιστημονικό Συνέδριο, 1213 Νοεμβρίου 2004, ΕΜΣ, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 69-86. Β. Κ. Γούναρης, «Ο Μακεδονικός Αγώνας και η προετοιμασία της απελευθέρωσης (190 -1912)» στο: Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία, ό.π., σ. 509-527· ο ίδιος, Ο Μακεδονικός Αγώνας μέσα από τις φωτογραφίες του (1904-1908), εκδ. Έφεσος, Αθήνα 2005, σ. 52-55. ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 190 , ΑΑΚ/Ε, Μακεδονικό Ζήτημα, Εκθέσεις προξενείων–Ίλιντεν, Ενυάλης προς Ράλλη, αρ. 8, Ελασσόνα, 21 Αυγ. 190 . Οι εκκλήσεις του προξένου Ελασσόνας Λάμπρου Ενυάλη προς την ελληνική κυβέρνηση τον Αύγουστο και Σεπτέμβριο του 190 ήταν δραματικές: Οι πάντες, άοπλοι όντες, ευρισκόμεθα τη αληθεία εις δυσχερεστάτην θέσιν, εγκαταλειφθέντες ανυπεράσπιστοι. Ο κίνδυνος μέγας, ουδείς δε προνοεί περί αμύνης και εξευρέσεως μέσων προς απόκρουσιν· Ενυάλης προς Ράλλη, αρ. 69, Ελασσόνα, 20 Σεπτ. 190 . ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/Αρχείο Ευάγγ. Κωφού, ΑΥΕ/Κ.Υ., 190 , Φάκελος Μοναστηρίου, Δραγούμης προς Ράλλη, συνημ. στο αρ. 607, Μοναστήρι, 20 Αυγ. 190 . Βλ. ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 190 , ΑΑΚ/Ε, Ενυάλης προς Ράλλη· βλ. τα τηλεγραφήματα με αρ. 05, 12, 0. 8, 65, 69 των μηνών Αυγ.-Σεπτ. 190 .

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

402

5/15/14

10:32 AM

402

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΙΩΓΟΣ

Παρά το χτύπημα που δέχτηκαν τα βουλγαρομακεδονικά σώματα μετά το Ίλιντεν, η δυναμική του κομιτάτου δεν εξαλείφθηκε, και σύντομα οι Βούλγαροι επανέλαβαν τις προσπάθειες να αποκαταστήσουν το κλονισμένο κύρος τους στις περιοχές της Δυτ. Μακεδονίας.17 Κάποια χωριά της επαρχίας Καϊλαρίων, που το φθινόπωρο του 190 εκδήλωσαν τάσεις επιστροφής στο Πατριαρχείο, γρήγορα υπέκυψαν στις απειλές του βουλγαρικού κομιτάτου.18 Ήταν πλέον φανερό ότι η «πολιτιστική υπεροχή των Ελλήνων», για την οποία έκανε λόγο ο Δραγούμης, το εκκλησιαστικό και εκπαιδευτικό έργο δεν αποτελούσαν, πλέον, ασφαλείς δικλείδες προστασίας για τον ελληνισμό. Από το Δεκέμβριο του 190 σε πολλούς Κοζανίτες είχε ωριμάσει πια η σκέψη για εξοπλισμό των κατοίκων, καθώς η άνοιξη του 1904 προμηνυόταν δυσοίωνη.19 Πράγματι, τον Ιανουάριο του 1904 ο Παναγιώτης Λιούφης «εξ ονόματος ευυπολήπτων πολιτών» ζήτησε από την ελληνική κυβέρνηση να εξετάσει τη δυνατότητα αποστολής 8.000 όπλων για τον εξοπλισμό των κατοίκων της Κοζάνης, για καθαρά αμυντικούς λόγους.20 Εξαιτίας της αδυναμίας του πληθυσμού να ανταποκριθεί στα έξοδα εξοπλισμού, πρότεινε τα όπλα και τα πυρομαχικά να δοθούν στη μισή τιμή. Ο Λιούφης προειδοποιούσε, μάλιστα, σε έντονο ύφος ότι αν η κυβέρνηση είχε αποφασίσει να αφήσει στην τύχη του τον «έξω ελληνισμό», τότε αυτός είχε το δικαίωμα και την υποχρέωση να δράσει, εν ανάγκη και ενόπλως.21 Η νεοεκλεγείσα κυβέρνηση του Γ. Θεοτόκη δεν ήταν, εξ ορισμού, αρνητική στο ενδεχόμενο ένοπλης άμυνας στη Μακεδονία. Αρνήθηκε, όμως, τον εξοπλισμό των Κοζανιτών σε ευρεία βάση, καθώς προέκρινε ότι η άμυνα όφειλε να είναι «λελογισμένη» και σε περιοχές βορειότερα της Κοζάνης, που διέ17

ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 190 , ΑΑΚ/Ε, Ενυάλης προς Ράλλη, αρ. 464, Ελασσόνα, 24 Νοεμ. 190 . ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 190 , ΑΑΚ/Ε, Ενυάλης προς Ράλλη, αρ. 49 , Ελασσόνα, 15 Δεκ. 190 . Οι κάτοικοι του χωριού Ράκιτα (σημ. Ολυμπιάδα) της επαρχίας Καϊλαρίων μετά τα γεγονότα του Ίλιντεν εκδήλωσαν διάθεση να επιστρέψουν στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου, και αναλήφθηκαν πρωτοβουλίες, ώστε να σταλεί έλληνας δάσκαλος. Ωστόσο, το Κομιτάτο των Βουλγάρων εξαπέλυσε απειλές εναντίον των κατοίκων ότι «θα πάθωσι δεινά», γεγονός που λειτούργησε αποτρεπτικά. Ο Ενυάλης σημείωνε: Σπουδαία έλλειψις υπάρχει εν Κοζάνη όπλων προς άμυναν και απόκρουσιν ενδεχομένων κινδύνων. Οι αυτόθι παρακαλούσι να γείνη σκέψη περί τούτου και σύντονα ενέργεια· ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 190 , ΑΑΚ/Ε, Ενυάλης προς Ράλλη, αρ. 49 , Ελασσόνα, 15 Δεκ. 190 . Ο γυμνασιάρχης Παναγιώτης Λιούφης, διδάκτορας της Φιλοσοφικής Σχολής, ανήκε στον αρχικό πυρήνα της Εθνικής Επιτροπής Άμυνας της Κοζάνης. Ήταν ιδρυτικό μέλος της πολιτιστικής αδελφότητας «Πανδώρα» και συνέγραψε την Ιστορία της Κοζάνης (1924), έργο που αποτελεί μέχρι σήμερα σημαντική πηγή για την τοπική ιστορία της πόλης. ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ/Β΄ 1904, ΑΑΚ/Ε-Γ, προξενείο Θεσσαλονίκης, Ενυάλης προς Ρωμάνο, αρ. 4, Ελασσόνα, 4 Ιαν. 1904.

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:32 AM

403

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

τρεχαν αμεσότερο κίνδυνο. Ο υπουργός Εξωτερικών Άθως Ρωμάνος αντιμετώπισε με προσοχή την πρόταση των Κοζανιτών. Αντιλαμβανόταν ότι ο φόβος επανάληψης των εχθροπραξιών από την πλευρά των Βουλγάρων επέβαλλε τη λήψη μέτρων για την προστασία του μακεδονικού ελληνισμού. Ωστόσο, η όποια ανάμειξη της ελληνικής κυβέρνησης δεν έπρεπε να θίξει τις λεπτές ισορροπίες των διπλωματικών σχέσεων με τις Μεγάλες Δυνάμεις και την Οθωμανική Αυτοκρατορία, που τη δεδομένη χρονική περίοδο έκαναν προσπάθειες να εφαρμόσουν το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα της Μυρστέγης. Το πρόγραμμα της Μυρστέγης (Οκτ. 190 ) προέβλεπε, μεταξύ άλλων, τον διορισμό οθωμανού Γενικού Επιθεωρητή με την παρουσία ρώσου και αυστριακού συμβούλου, την οργάνωση της χωροφυλακής από ευρωπαίους αξιωματικούς, υπό την ανώτατη διεύθυνση ιταλού στρατηγού, και διάφορες μεταρρυθμίσεις διοικητικής, δικαστικής και φορολογικής φύσης, με τελικό στόχο την ειρήνευση στη Μακεδονία και την εμπέδωση αισθημάτων ασφάλειας στους πληθυσμούς.22 Η μαζική αποστολή όπλων στη Δυτ. Μακεδονία μπορούσε να εκληφθεί ως προσπάθεια «εξεγέρσεως κατά του καθεστώτος», τη στιγμή που η Ελλάδα έπρεπε να δείξει ότι έχει την πρόθεση να στηρίξει μια νόμιμη λύση του προβλήματος, μέσω και της εμπλοκής των Δυνάμεων.2 Η άρνηση της ελληνικής κυβέρνησης στο αίτημα εξοπλισμού των κατοίκων της Κοζάνης φαίνεται ότι προσανατόλισε κάποιους παράγοντες της πόλης να αναζητήσουν προστασία στην ιδιωτική πρωτοβουλία, στους κύκλους εκείνους της Αθήνας που προωθούσαν μια πιο δυναμική στάση στο μακεδονικό πρόβλημα. Στα τέλη Ιουνίου 1904 δύο πρόσωπα από την Κοζάνη –ο Ν. Μαλούτας στα απομνημονεύματά του αναφέρει τον Ιωάννη Τσιτσεκλή, γραμματέα της εισαγγελίας Λάρισας, όμως στη βιογραφία του Μελά δεν κατονομάζονται– επισκέφτηκαν την οικία του Στέφ. Δραγούμη στην Κηφισιά και παρουσίασαν ένα 22

Στην Κοζάνη τοποθετήθηκε ο βέλγος αξιωματικός Simon (έμεινε γνωστός ως Σιμόν βέης) ως υπεύθυνος για την αναδιοργάνωση της χωροφυλακής και την εφαρμογή των μεταρρυθμίσεων· ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ/Β΄ 1904, ΑΑΚ/Ε-Γ, Ενυάλης προς Ρωμάνο, αρ. 522, Ελασσόνα, 12 Οκτ. 1904. Τον Οκτώβριο του 1906 ο Σιμόν, η μόνη συνεισφορά του οποίου στην αναβάθμιση της οθωμανικής χωροφυλακής ήταν να αλλάξει την εξωτερική της εμφάνιση, προσποριζόμενος ο ίδιος πολλά «μπαχτσίσια», αντικαταστάθηκε από τον ιταλό λοχαγό Castoldi· ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1906, ΑΑΚ/Α, προξενείο Μοναστηρίου προς υπουργείο Εξωτερικών, αρ. 758, Μοναστήρι, 28 Οκτ. 1906. ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ/Β΄ 1904, ΑΑΚ/Ε-Γ, Ρωμάνος προς Ενυάλη, αρ. 220, Αθήνα, 19 Ιαν. 1904. Ο Ρωμάνος εξηγούσε στον Ενυάλη ότι η Ελλάδα ποθεί ειλικρινώς τας μεταρρυθμίσεις, πρόθυμον δε και αμέριστον θα παράσχη την συνδρομήν της εις το έργον του οποίου η Ευρώπη επελάβετο εν Μακεδονία, διότι φρονεί ότι διά της αποκαταστάσεως της τάξεως, της παγιώσεως της δημοσίου ασφαλείας και της εγκαταστάσεως διοικήσεως αγαθού […] θα ωφεληθή το ελληνικόν στοιχείον.

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

404

5/15/14

10:32 AM

404

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΙΩΓΟΣ

υπερβολικό, για τα δεδομένα της εποχής και τον βαθμό ετοιμότητας της περιοχής, σχέδιο «ενεργούς άμυνας».24 Ζήτησαν, μάλιστα, επίμονα την παρουσία του ιδίου του Παύλου Μελά, ο οποίος, αφού πήρε διαβεβαιώσεις για τον βαθμό εκπλήρωσης των προετοιμασιών, ξεκίνησε για την Κοζάνη. Σε γράμμα του προς τη σύζυγό του Ναταλία με ημερομηνία 11 Ιουλ. 1904 έγραφε: Είμαι φοβερά ανυπόμονος να ιδώ τι με θέλουν. Εύχομαι ολοψύχως να είναι κάτι σοβαρόν.25 Ο Μελάς περίμενε ότι στην Κοζάνη θα συναντούσε τους προκρίτους των νοτίων μερών του βιλαετίου Μοναστηρίου και πως ήδη υπήρχαν σώματα έτοιμα για έξοδο στον αγώνα, εξοπλισμένα και συντηρούμενα από την ελληνική κοινότητα. Όταν όμως έφτασε στην Κοζάνη, στις 19 Ιουλίου, διαπίστωσε ότι οι ετοιμασίες δεν είχαν προχωρήσει στον βαθμό που υποστήριζαν οι απεσταλμένοι στην Αθήνα.26 Ο Μελάς αισθάνθηκε παραπλανημένος από τις μαξιμαλιστικές υποσχέσεις που του είχαν δοθεί. Ανεξαρτήτως του ποιος ευθυνόταν, η παρανόηση αυτή αναδείκνυε τις δυσχέρειες διεξαγωγής ενός ανταρτοπολέμου ευρείας μορφής στη Μακεδονία, τις μικρές αντοχές των τοπικών κοινωνιών, την αδυναμία χρηματοδότησης του αγώνα από τοπικούς πόρους, τα στενά όρια κινητοποίησης της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και την ανάγκη ύπαρξης κεντρικής οργάνωσης με τη συμμετοχή όχι πλέον μόνο ιδιωτών αλλά και του ελληνικού κράτους. Ωστόσο, ο Μελάς διέκρινε στις επαφές του με τους Κοζανίτες «πολύ ενθουσιασμό», γεγονός που αναπτέρωσε τις ελπίδες του.27 Στις αλλεπάλληλες συναντήσεις του με την Άμυνα της Κοζάνης «ετέθησαν βάσεις καλές», και σύντομα ο αρχικός πυρήνας διευρύνθηκε με σημαίνοντα στελέχη, όπως τους γιατρούς Ν. Μουμουζιά, Ν. Ρεπανά28 και Ν. Γκιουλέκα, τους εμπόρους Κ. Δρίζη, Εμμ. Στεργίου και Κ. Παπακωνσταντίνου, τον κτηματία Εμμ. Δαρδούφα, τον 24 25

26 27 28

Ν. Μ. Μαλούτας, «Ο Μακεδονικός Αγών», Δυτικομακεδονικά Γράμματα 6 (1995) 114. Ναταλία Π. Μελά, Παύλος Μελάς. Βιογραφία, εκδ. Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα 1992, σ. 272-280. Λάζ. Α. Παπαϊωάννου, «Ο Παύλος Μελάς στην Κοζάνη», Ελιμειακά 24 (Ιούν. 1990) 22-29. Ναταλία Π. Μελά, Παύλος Μελάς, σ. 05. Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών (στο εξής ΕΜΣ) / Αρχείο της Διεύθυνσης Εφέδρων Πολεμιστών Αγωνιστών Θυμάτων και Αναπήρων (στο εξής ΔΕΠΑΘΑ), Φάκελος Νικολάου Ρεπανά. Ο γιατρός Νικόλαος Ρεπανάς, διδάκτωρ ιατρικής του Εθνικού Πανεπιστημίου, αποτέλεσε μέλος του αρχικού πυρήνα της Εθνικής Επιτροπής της Κοζάνης. Μετά τον θάνατο του Παύλου Μελά περιέτρεχε όλα τα καταλύματα στην περιοχή της Κοζάνης, όπου έβρισκαν καταφύγιο μακεδονομάχοι, νοσηλεύοντας και θεραπεύοντας ασθενείς και τραυματίες, άνευ αμοιβής. Έγινε αντιληπτός από την τουρκική αστυνομία –δύο φορές πραγματοποιήθηκε έρευνα στο σπίτι του για όπλα και πολεμοφόδια– και φυλακίστηκε τρεις φορές στην Κοζάνη. Διετέλεσε επίσης έφορος και αντιπρόσωπος των σχολείων της πόλης.

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:32 AM

405

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

405

γραμματέα της μητρόπολης Αστέριο Παπαργυρούδη, τους καθηγητές Παν. Λιούφη, Ν. Μαλούτα κ.ά.29 Ο Μελάς ζήτησε την αύξηση των εθνικών κέντρων, την εξασφάλιση οικονομικής αρωγής με μηνιαίες συνδρομές και την οργάνωση σωμάτων με τη συμμετοχή εντοπίων. Στις συναντήσεις, πράγματι, ο πατριωτισμός δεν έλειψε, ωστόσο οι προσδοκίες που καλλιεργήθηκαν ξεπερνούσαν τις οργανωτικές δυνατότητες της επιτροπής. Τα περιθώρια ευρείας στρατολόγησης από μια αστική περιοχή ήταν στενά και η διάθεση κάποιων μεγαλεμπόρων της Κοζάνης να στηρίξουν οικονομικά τον αγώνα δεν ήταν ούτε εξασφαλισμένη ούτε δεδομένη. Στο σώμα του Μελά, στην τρίτη και μοιραία έξοδο στη Μακεδονία, συμμετείχαν μόνο τρεις Κοζανίτες και δύο Σιατιστινοί. Η προτροπή του Ίωνα Δραγούμη «πάρετε Κοζανίτας, πάρετε Σιατιστείς», που είχε διατυπωθεί ένα χρόνο πριν (17 Αυγ. 190 ), φαινόταν πλέον πολύ μακρινή. 0 Η μοναδική ετοιμοπόλεμη δύναμη από την περιοχή που μπορούσε άμεσα να προωθηθεί στο αγώνα ήταν αυτή του ληστοφυγόδικου Αλέξανδρου Καραλίβανου. 1 Ο Καραλίβανος, αν και από τη Φθιώτιδα, είχε παραμείνει στην Κοζάνη από τον πόλεμο του 1897 και επιδιδόταν σε ληστρικές ενέργειες. Για ένα σύντομο διάστημα υπηρέτησε ως φύλακας στο τουρκικό μονοπώλιο καπνού, γρήγορα όμως βρέθηκε επικηρυγμένος τόσο από τις οθωμανικές όσο και τις ελληνικές αρχές. Το παρελθόν του ήταν ιδιαίτερα βεβαρημένο από την εμπλοκή στην υπόθεση απαγωγής του έλληνα εμπόρου από την Κλεισούρα Σιμώτα. 2 Ο Γερμανός Καραβαγγέλης ήταν αυτός που από το 1901 άρχισε να προσανατολίζει τη δράση του Καραλίβανου προς όφελος και του εθνικού αγώνα. Πάντως, για 29

0 1

ΕΜΣ/ΔΕΠΑΘΑ, Φάκελος Νικ. Μαλούτα. Ο Μελάς διέμεινε στην οικία του καθηγητή θρησκευτικών Νικ. Μαλούτα για επτά ημέρες. Εκεί τέθηκαν οι βάσεις για την οργάνωση του αγώνα στην περιοχή, μέσω συναντήσεων, μυήσεων, κατηχήσεων και ορκωμοσιών όσων επρόκειτο να δραστηριοποιηθούν το αμέσως επόμενο διάστημα. Με προτροπή του Μελά ο Μαλούτας μετέβη στο Μοναστήρι, για να ζητήσει χρηματική ενίσχυση από τον έλληνα πρόξενο. Στις 16 Αυγούστου ο Μαλούτας συναντήθηκε στη Θεσσαλονίκη με τον Λάμπρο Κορομηλά και τον ενημέρωσε για τις κινήσεις του Μελά. Με την επιστροφή του στην Κοζάνη συναντήθηκε, στις 18 Αυγούστου, στη Νάουσα με τον γιατρό Περδικάρη, συστήνοντάς του να μεριμνήσει για τη δημιουργία ανταρτικού σώματος στην περιοχή της Νάουσας. Πετσίβας (επιμ.), Τα τετράδια του Ίλιντεν, σ. 2 . Για βιογραφικά στοιχεία του Καραλίβανου βλ. Αλέξ. Σ. Μπακαΐμης, «Αλέξιος Καραλίβανος (1869-1910)», Ελιμειακά 12-1 (Ιούν. 1985) 21-42. ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1904, ΑΑΚ/Η, προξενείο Μοναστηρίου, Καλλέργης προς Ρωμάνο, αρ. 954, Μοναστήρι, 2 Οκτ. 1904. Αρχείο Μακεδονικού Αγώνα Πηνελόπης Δέλτα: Απομνημονεύματα Γερμανού Καραβαγγέλη, Γεωργίου Δικώνυμου Μακρή, Παναγιώτη Παπατζανετέα, [ΙΜΧΑ], Θεσσαλονίκη 1984, σ. 40-41. Ο Ενυάλης έγραφε στις 11 Οκτ. 1902: ... ο γνωστός Καραλίβανος αφικόμενος εν τη περιοχή διακρίνει τις τα της καταστάσεως της ληστείας

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

406

5/15/14

10:32 AM

406

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΙΩΓΟΣ

τη συμμετοχή του στον αγώνα ο Καραλίβανος εξασφάλισε, ως προαπαιτούμενο, την αμνήστευση από την ελληνική κυβέρνηση όσο και υλικά ωφελήματα. Η χρησιμοποίηση ληστανταρτών αποτελούσε ένα αναγκαίο κακό. Παρά τον αδιαμφισβήτητο ηρωισμό τους, η έλλειψη πειθαρχίας και η ροπή προς τη ληστεία προκαλούσε αντιπάθειες στους εντόπιους πληθυσμούς, η συνεργασία των οποίων ήταν απαραίτητη για τα σώματα. 4 Τον Ιανουάριο του 1905 ο Καραλίβανος, κάτω από παράξενες συνθήκες, συνελήφθη μέσα στην Κοζάνη, ενώ επισκεπτόταν την οικογένειά του. Μαζί του κατασχέθηκαν σειρά εγγράφων, που εξέθεταν την ελληνική πλευρά και ενοχοποιούσαν παράγοντες της περιοχής Βογατσικού και Σιάτιστας. Ο Καραλίβανος είχε τη δυνατότητα να τα καταστρέψει, ωστόσο δεν το έκανε, καθώς η αναγνώριση της εθνικής του δράσης μπορούσε να λειτουργήσει ως ελαφρυντικό στοιχείο, απαλύνοντας το στίγμα του ληστή. Ευτυχώς για την ελληνική πλευρά πράκτορας του προξενείου Μοναστηρίου που εργαζόταν στη διερμηνεία του βιλαετίου κατάφερε να «εξαφανίσει» τα ενοχοποιητικά έγγραφα. 5 Ο Καραλίβανος, μαζί με τον Σωτήριο Βισβίκη και άλλα

και οδεύει προς συμπλοκήν προς βουλγαρικήν ανταρτικήν συμμορίαν εν τη επαρχία Καστορίας· βλ. Γιάν. Αδάμου, «Η Κοζάνη μέσα από τα ανέκδοτα αρχεία του ελληνικού προξενείου Ελασσόνος 1882-1912», Δυτικομακεδονικά Γράμματα 6 (1994) 142. Ο Ιωάννης Καραβίτης σημειώνει χαρακτηριστικά στα απομνημονεύματά του: Αλλ’ ο κλέφτης δεν βρίσκει καταφύγιο εις τα χωριά, διότι τον μισούν οι χωρικοί και τον προδίδουν …· βλ. Γ. Πετσίβας (επιμ.), Ιωάννου Καραβίτη. Ο Μακεδονικός Αγών. Απομνημονεύματα, τ. 1, Αθήνα 1994, σ. 11 . ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1905, ΑΑΚ, προξενείο Μοναστηρίου, Λεβίδης προς Κορομηλά, αρ. 101, Μοναστήρι, 28 Ιαν. 1905. Ο Καραλίβανος, όπως ισχυριζόταν ο ίδιος, μετέβη στην Κοζάνη μετά από διαταγή του καπετάν Βάρδα (Γεώργιος Τσόντος), για να παραλάβει όπλα και πολεμοφόδια. Αντίθετα, ο Βάρδας στα απομνημονεύματά του ισχυρίζεται ότι προσπάθησε να αποτρέψει τον Καραλίβανο, προειδοποιώντας τον ότι κινδύνευε να συλληφθεί. Φύλακες του οθωμανικού μονοπωλίου καπνού της Κοζάνης, όπου εργαζόταν παλιότερα και ο Καραλίβανος, εντόπισαν τις κινήσεις του και ειδοποίησαν τις τουρκικές αρχές, που περικύκλωσαν το σπίτι όπου διέμενε. Ο Καραλίβανος παραδόθηκε «άνευ αντιστάσεως» μαζί με τρεις ακόμη συντρόφους του. Στα έγγραφα που βρέθηκαν στην κατοχή του υπήρχε και επιστολή από την Κοζάνη, η οποία τον προειδοποιούσε να μην παρουσιαστεί στην πόλη, ... διότι εν η περιστάσει αποτολμήση τούτο, θα κινδυνεύση να συλληφθή δια προδοσίας πολλών αυτού εχθρών, οίτινες μαθόντες την μελετωμένην παρ’ αυτού εις Κοζάνην επάνοδον, ετέθησαν εις κίνησιν. Πάντως, γεγονός ήταν ότι η προηγούμενη ληστρική δράση του Καραλίβανου τον είχε καταστήσει στόχο πολλών μέσα στην Κοζάνη. Ο Ευθύμιος Καούδης αναφέρει: ... οι Κοζανίτες παρέδωσαν τον Καραλίβανο με τον Βισβίκη στον στρατόν, διότι οι ίδιοι τον επρόδωσαν, αφού είδαν ότι βρήκαν το μπελά τωνε να τους υποχρεώνει να του μαζεύουν παράδες, δήθεν ότι τα παιδιά θέλουν κάπες, θέλουν τσαρούχια και λπ.· βλ. Ευθύμιος Καούδης, Ένας κρητικός αγωνίζεται για τη Μακεδονία. Απομνημονεύματα (1903-1907), εισ.-επιμ.-σχ. Άγγ. Α. Χοτζίδης, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 95.

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:32 AM

407

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

407

δύο άτομα καταδικάστηκαν σε φυλάκιση και απελευθερώθηκαν μόνο μετά την αμνηστία των Νεοτούρκων το 1908. Από τη σύλληψη διέφυγε ο Κοζανίτης Ιωάννης Ντιούφας ή Κουτσούκης, την ανδρεία του οποίου εξαίρει ο Ιωάννης Καραβίτης στα απομνημονεύματά του. Τρία χρόνια μετά, το 1908, ο Ντιούφας συγκλόνισε το πανελλήνιο με τη θυσία του, όταν κυκλωμένος από τουρκικό στρατό στο χωριό Μπρούσνικ του Μοριχόβου αυτοκτόνησε για να μη συλληφθεί. 6 Το 1905-1906 χαρακτηρίζεται ως η περίοδος της ελληνικής αντεπίθεσης στη Μακεδονία, με άμεσο στόχο την εξισορρόπηση των δυνάμεων του βουλγαρικού κομιτάτου. Η Κοζάνη, στο μέτρο του δυνατού, επάνδρωσε και διοχέτευσε στο αγώνα μια σειρά από οργανωμένες, ομαδικές αποστολές, σε διάστημα τριών ετών. Αυτές ήταν του Εμμανουήλ Τιτέλη, που εντάχθηκε στο σώμα του Γάκη Σπανού, του Ιωάννη Ντιούφα, που έδρασε υπό τους αρχηγούς Λεωνίδα Τσιώρη και Ιωάννη Καραβίτη, του Λάζαρου Μαλούτα, 7 που υπηρέτησε αρχικά στο σώμα Καραβίτη και αργότερα στο Μορίχοβο, στο σώμα του Βασιλείου Παπά (καπετάν Βρόντα) και του Στέφανου Κρικόρη υπό τον αρχηγό Πέτρο Χρήστου. Πολλές ήταν και οι περιπτώσεις μεμονωμένων Κοζανιτών, που με νεανικό ενθουσιασμό εγκατέλειπαν τις εστίες τους και αναζητούσαν το εθνικό κλέος. Ο πρόξενος στο Μοναστήρι Ν. Ξυδάκης, αναφερόμενος στην περίπτωση ενός μαθητή Γυμνασίου που κατατάχθηκε στο σώμα του καπετάν Βρόντα, ανέφερε χαρακτηριστικά: 8 Δεν είναι η μόνη περίπτωσις καθ’ ην νέοι, τέκνα ευπορούντων οικογενειών, εγκαταλείπουσι τας οικογενείας, τα μαθήματα και τας εργασίας των, όπως απέλθουσιν εις τα σώματα και πολεμίσωσιν, ωθούμενοι υπό ζωηρωτάτης φιλοπατρίας.

Η δράση πολλών Κοζανιτών επεκτάθηκε και σε άλλες πόλεις της Μακεδονίας. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις περιπτώσεις του Νικολάου Διάφα, 9 του Μιχαήλ Κανδύλη40 και του Αριστείδη Στοϊκού, που αποτελούσαν μέλη του Εκτε 6

Γ. Πετσίβας (επιμ.), Ιωάννου Καραβίτη. Ο Μακεδονικός Αγών. Απομνημονεύματα, τ. 2, Αθήνα 1994, σ. 717-718, 721, 747. ΕΜΣ/ΔΕΠΑΘΑ, Φάκελος Λάζ. Μαλούτα. Ο Λάζ. Μαλούτας ήταν αδελφός του Ν. Μαλούτα. ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1907, Μητρώα Μακεδονικών Σωμάτων – Αλληλογραφία, Ξυδάκης προς Σκουζέ, αρ. 271, Μοναστήρι, 12 Μαΐου 1907. ΕΜΣ/ΔΕΠΑΘΑ, Φάκελος Νικολάου Διάφα. Ο Δημ. Κάκκαβος πιστοποίησε το 19 6 ότι ο Ν. Διάφας έδρασε ως εκτελεστής στην Καβάλα, εξουδετερώνοντας όργανα της βουλγαρικής προπαγάνδας. ΕΜΣ/ΔΕΠΑΘΑ, Φάκελος Μιχ. Κανδύλη. Ο Μιχαήλ Κανδύλης ήταν ιχθυοπώλης και υπηρέτησε το 1906 στο Εκτελεστικό της Καβάλας.

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

408

5/15/14

10:32 AM

408

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΙΩΓΟΣ

λεστικού Καβάλας, και στη Θεσσαλονίκη την παρουσία τριών οικογενειών με καταγωγή από την Κοζάνη, που συνέδεσαν άρρηκτα το όνομά τους με τον Μακεδονικό Αγώνα και την ίδια την ιστορία της πόλης: την οικογένεια Μάνου,41 την οικογένεια Καπιτζόγλου42 και την οικογένεια Ρώμπαπα. Παράλληλα με τον ένοπλο αγώνα, διεξαγόταν στις πόλεις ένας αγώνας υποδομών, οργάνωσης και επιμελητείας, απαραίτητος για τη στήριξη των σωμάτων.4 Η Κοζάνη, ευρισκόμενη στις παρυφές της ένοπλης σύγκρουσης, αφού οι συγκρούσεις Ελλήνων και Βουλγάρων περιορίζονταν σε βορειότερες περιοχές, κλήθηκε να διαδραματίσει έναν ρόλο οπισθοφυλακής, οργανωτικό και επιμελητείας. Το δίκτυο Άμυνας στην πόλη είχε διαρθρωθεί υποδειγματικά και είχαν κατανεμηθεί ξεκάθαροι ρόλοι.44 Πέρα από την Κεντρική Επιτροπή, που συνεπικουρούνταν από μια ομάδα βασικών στελεχών, είχε δημιουργηθεί ακόμη εποπτικό σώμα, ομάδα συνδέσμων και μεταφορέων, ακόμη και εκτελεστικό, το οποίο μάλιστα σημείωσε σημαντικές επιτυχίες εναντίον στελεχών της βουλγαρικής και ρουμανικής προπαγάνδας που περνούσαν από την πόλη.45 Βα41

ΕΜΣ/ΔΕΠΑΘΑ, Φάκελοι Αθανασίου, Βασιλείου και Νικολάου Μάνου. Τα αδέρφια Αθανάσιος, Βασίλειος και Νικόλαος Μάνος, με καταγωγή από την Κοζάνη, προσέφεραν υπηρεσίες στον Μακεδονικό Αγώνα, σε διάφορες θέσεις. Αργότερα ο Νικόλαος Μάνος διετέλεσε δύο φορές δήμαρχος Θεσσαλονίκης (1929-19 1 και 19 4-19 7). ΕΜΣ/ΔΕΠΑΘΑ, Φάκελος Κων. Καπιτζόγλου. Η οικογένεια Καπιτζόγλου, με καταγωγή από την Κοζάνη, αποτελεί μια μοναδική περίπτωση, κατά την οποία όλα τα μέλη της είχαν σημαντική δράση στον Μακεδονικό Αγώνα στην πόλη της Θεσσαλονίκης. Η μητέρα Μαλαματή Καπιτζόγλου απέκρυβε στην οικία της πολεμοφόδια και πρόσωπα της οργάνωσης και περιέθαλπε τραυματίες των ανταρτικών σωμάτων. Στην πατριωτική της διαπαιδαγώγηση οφείλεται η δραστηριοποίηση όλων των τέκνων της στον αγώνα. Ο Γεώργιος απεστάλη στη Στρώμνιτσα προς ενίσχυση της εκεί μητρόπολης. Ο Χαρίσης διετέλεσε πράκτορας στη Θεσσαλονίκη για την προπαρασκευή, καθοδήγηση και απόκρυψη σωμάτων που έρχονταν από την ελεύθερη Ελλάδα, καθώς και την παρακολούθηση υπόπτων και περισυλλογή πληροφοριών. Ο νεαρότερος Κωνσταντίνος μιλούσε «απάσας τας εν Μακεδονία ομιλουμένας γλώσσας», όπως πιστοποιούσε ο Δημ. Κάκκαβος και είχε καταστεί πολύτιμος παράγοντας για επαφές με τους αλλόγλωσσους πληθυσμούς. Β. Κ. Γούναρης, «Εισαγωγή» στο: Η ελληνική αντεπίθεση στη Μακεδονία. 100 έγγραφα από το Αρχείο του Υπουργείου των Εξωτερικών της Ελλάδας, [Ίδρυμα Μουσείου Μακεδονικού Αγώνα – ΚΕΜΙΤ], Θεσσαλονίκη 2009, σ. 15-29. Βλ. Λάζ. Α. Παπαϊωάννου, Ο Μακεδονικός Αγώνας στους καζάδες Κοζάνης και Σερβίων, [Σύνδεσμος Γραμμάτων και Τεχνών Νομού Κοζάνης], Θεσσαλονίκη 1984, σ. 4 47, όπου καταγράφονται τα ονόματα και οι αρμοδιότητες όλων των προσώπων που συμμετείχαν στον Μακεδονικό Αγώνα στην περιοχή της Κοζάνης. Στις 9 Οκτ. 1906 βούλγαρος ιερέας, «εκ των δραστηριοτάτων οργάνων του βουλγαρικού Κομιτάτου», περνώντας από την Κοζάνη διευθυνόμενος προς το χωριό Εμπόριο, πληγώθηκε καίρια με όπλο Γκρα, ενώ διέμενε σε ξενοδοχείο της πόλης· βλ.

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:32 AM

409

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

409

σικές αρμοδιότητες της επιτροπής Άμυνας ήταν ο ανεφοδιασμός των σωμάτων με όπλα, ρουχισμό και τρόφιμα, η ιατρική περίθαλψη των τραυματιών, η εξασφάλιση της επικοινωνίας με άλλα κέντρα και η είσπραξη συνδρομών από τους εύπορους πολίτες. Πολύτιμος αρωγός στην όλη προσπάθεια ήταν ο μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης Κωνστάντιος Ματουλόπουλος, ένας φλογερός πατριώτης με φανατικά αντιτουρκικά αισθήματα, και οι ηγούμενοι των μονών Αγ. Ιλαρίωνος (Λαριούς) και Ζάβορδας, που αποτελούσαν κέντρα διέλευσης ανταρτών και αποθήκευσης όπλων.46 Το έργο δεν ήταν εύκολο, ούτε πάντοτε επιτυχές και έκρυβε πολλούς κινδύνους, από τη στιγμή μάλιστα που οι τουρκικές αρχές εγκατέλειψαν τη στάση ανοχής που είχαν επιδείξει το πρώτο διάστημα απέναντι στα ελληνικά σώματα. Τον Αύγουστο του 1907, μετά από έρευνα των τουρκικών αρχών σε δώδεκα οικίες ευυπόληπτων Κοζανιτών, βρέθηκαν ενοχοποιητικά έγγραφα στο σπίτι του γιατρού Γκιουλέκα, γεγονός που τον ανάγκασε να εγκαταλείψει κρυφά την πόλη και να εγκατασταθεί με την οικογένειά του στη Θεσσαλία.47 Την ίδια περίοδο συνελήφθη και ο γιατρός Ρεπανάς και μόνο μετά τη μεσολάβηση του εμπόρου Δρίζη προς τον Γενικό Διοικητή Μακεδονίας Χιλμή πασά, με τον οποίο διατηρούσε φιλικές σχέσεις, αφέθηκε ελεύθερος.48 Ο μεγαλέμπορος Δρίζης χρησιμοποιούσε συχνά τον σεβασμό που έτρεφαν οι τουρκικές αρχές στο πρόσωπό του προς όφελος του αγώνα, πολλές φορές όμως συγκέντρωνε και την καχυποψία των συμπολιτών του.49 Όταν τον Ιούλιο

ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1906, ΑΑΚ/Β, πληροφορίες τουρκικής πηγής – προξενείο Ελασσόνος, Ενυάλης προς Σκουζέ, αρ. 45 , Ελασσόνα, 24 Οκτ. 1906. Ηλ. Κ. Λαμπρέτσας, Ο μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης Κωνστάντιος Ματουλόπουλος 1841-1910, [Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης], Κοζάνη 1997, σ. 61-65. ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1907, ΑΑΚ/Δ, Μακεδονικόν Ζήτημα, προξενεία ΜακεδονίαςΘράκης, Ενυάλης προς υπουργείο Εξωτερικών, αρ. , Ελασσόνα, 17 Αυγ. 1907, και αρ. 45, 21 Αυγ. 1907. Κατασχέθηκαν κρυπτογραφικές επιστολές καθώς και η κλείδα. Δύο από αυτές απευθύνονταν προς τον γιατρό στη Δεσκάτη Τριαντ. Μπρόβα, που ειδοποιήθηκε να αποκρύψει κάθε τι επιλήψιμο. Στο σπίτι του Γκιουλέκα υπήρχε και βιβλίο μηνιαίων συνεισφορών των κατοίκων της Κοζάνης, το οποίο, αν ανακαλυπτόταν, θα αποτελούσε σοβαρό ενοχοποιητικό στοιχείο. Διασώθηκε χάρη στην ετοιμότητα της συζύγου του γιατρού, που δήλωσε ότι ήταν κατάλογος ασθενών και ότι τα αναγραφόμενα ποσά αντιστοιχούσαν σε οφειλόμενα των επισκέψεών τους· βλ. και ΕΜΣ/ΔΕΠΑΘΑ, Φάκελος Νικ. Γκιουλέκα. Ο γιατρός Νικόλαος Γκιουλέκας προσέφερε με την ιδιότητα του γιατρού «πλείστας όσας υπηρεσίας» σε διάφορα σώματα, μεταξύ των οποίων του καπετάν Φιλώτα (Φιλόλαος Πηχιών) και του καπετάν Βρόντα (Βασίλειος Παππάς). ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1907, ΑΑΚ/Δ, Ενυάλης προς υπουργείο Εξωτερικών, αρ. 62, Ελασσόνα, 28 Αυγ. 1907, και αρ. 71, Ελασσόνα, 2 Σεπτ. 1907. Ο Κων. Δρίζης γεννήθηκε στη Κοζάνη το 1851 και ασχολήθηκε με εμπορικές και

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

410

5/15/14

10:32 AM

410

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΙΩΓΟΣ

του 1907 μεταστάθμευσε στην πόλη η 6η τουρκική μεραρχία, πολλοί Κοζανίτες θεώρησαν ότι ο Δρίζης, ο Παπακωνσταντίνου και άλλοι έμποροι ευνοούσαν τη συγκεκριμένη απόφαση της τουρκικής διοίκησης για την προώθηση ιδιωτικών οικονομικών συμφερόντων, μέσω της μίσθωσης ακινήτων για την εγκατάσταση του τουρκικού στρατού. Πράγματι, η μεταφορά της μεραρχίας από την Ανασελίτσα στην Κοζάνη δημιούργησε πολλά προβλήματα στον αγώνα, ανέστειλε τις δραστηριότητες της επιτροπής Άμυνας και προκάλεσε κατήφεια και εκνευρισμό στους Κοζανίτες. Ο πρόξενος Ενυάλης, που επισκέφθηκε την πόλη, περιγράφει με δραματικό τρόπο τις συνέπειες αυτής της μεταφοράς, η οποία θεωρήθηκε από την ελληνική κοινότητα ως «δευτέρα υποδούλωσις»:50 Την Κοζάνην εύρον διατελούσαν εν υπολανθάνοντι αναβρασμώ ένεκα της αυτόσε μεταθέσεως της έδρας της Μεραρχίας. Τούτο εθεωρήθη υπό των κατοίκων ως Δευτέρα υποδούλωσις αυτής. Την πρώτην δε εσπέραν της αυτόσε μεταβάσεως ημών, ο ιατρός κ. Ρεπανάς διά λόγου πλήρους πάθους και συγκινήσεως διεξετραγώδησεν το μαύρον και απαίσιον μέλλον της γλυκείας πατρίδος του. Κατά τας πρώτας μάλιστα ημέρας της μεταθέσεως της έδρας της Μεραρχίας εξ όσων αντελήφθην επεκράτησε ταραχή και σύγχυσις, ήτις ηδύνατο να έχη λίαν δυσαρέστους συνεπείας διά την πόλιν, διότι ουδείς υπήρξεν ο δυνάμενος να κρίνη την κατάστασιν μετ’ απαθείας και ψυχραιμίας. Φαίνεται μάλιστα ότι την τοιαύτην σύγχυσιν υπέθαλψαν οι έχοντες καθήκον να κατευνάσωσι τα πνεύματα, αφού το κακόν ήτο αθεράπευτον [...].

Ο πρόξενος Ενυάλης συνέστησε στην ελληνική κοινότητα να επιδείξει σύνεση και μετριοπάθεια, καθώς οποιαδήποτε προσπάθειας αντίστασης δεν επρόκειτο να επιφέρει καμία μεταβολή στην ειλημμένη απόφαση της οθωμανικής στρατιωτικής διοίκησης. Πάντως, οι περισσότεροι Κοζανίτες εξέφρασαν με δυναμικό τρόπο τη δυσαρέσκειά τους, αρνούμενοι να εκμισθώσουν ακίνητα για την εγκατάσταση αξιωματικών. Από το καλοκαίρι του 1907, με την παρουσία πλέον ισχυρού τουρκικού στρατού, η Κοζάνη απώλεσε την ελευθερία δράσης που απολάμβανε τα προηγούμενα χρόνια, με αποτέλεσμα να περιοριστεί και η σημασία της ως Εθνικού Κέντρου. Όπως σημείωνε ο Ενυάλης, οι αποτελού-

βιομηχανικές επιχειρήσεις, σχηματίζοντας μεγάλη περιουσία. Ανέπτυξε κοινωφελές έργο με τη δωρεά χρημάτων και της νεόδμητης οικίας του για τη δημιουργία κοινοτικού νοσοκομείου. Για την προσφορά του η εκκλησία τον ανακήρυξε μέγα ευεργέτη της Κοζάνης· βλ. Γιάν. Μέγας, Η επανάσταση των Νεοτούρκων στη Θεσσαλονίκη, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 200 , σ. 89. Πβ. και Λιούφης, Ιστορία της Κοζάνης, σ. 48- 50. ΙΜΜΑ/ΚΕΜΙΤ/ΑΥΕ, 1907, ΑΑΚ/Δ, Ενυάλης προς Σκουζέ, αρ. 274, Ελασσόνα, 14 Ιουλ. 1907.

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:32 AM

411

ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

411

ντες αυτό ήσαν γνωστοί και εις τα μικρά παιδία και, επομένως, ευρίσκοντο υπό διαρκή κίνδυνον. Το κύμα ερευνών και συλλήψεων που ακολούθησε αποδείκνυε ότι ο κίνδυνος αυτός ήταν πέρα για πέρα πραγματικός, γεγονός που έκανε, σύμφωνα πάντοτε με τον Ενυάλη, πολλούς εύπορους κατοίκους να μη φαίνονται, πλέον, διατεθειμένοι να στηρίξουν οικονομικά τον αγώνα. Για τον λόγο αυτό ο έλληνας πρόξενος προσπάθησε να αναδιοργανώσει τον πυρήνα της Άμυνας στην πόλη, με σκοπό να διαφυλάξει τους ήδη εμπλεκόμενους από τις τουρκικές έρευνες και να εμπεδώσει αισθήματα ασφάλειας στους σημαντικούς οικονομικούς παράγοντες της κοινότητας, ώστε να μην παραιτηθούν από τη στήριξη του αγώνα:51 Παρατηρήσαντες ότι οι αποτελούντες αυτό (εννοεί το Εθνικό Κέντρο Άμυνας) ήσαν γνωστοί και εις τα μικρά παιδία και επομένως ότι ευρίσκοντο υπό διαρκή κίνδυνον, και μάλιστα μετά την αυτόθι εγκατάστασιν της Μεραρχίας, ήτις θα καταβάλη την τέως κρατούσα κατάστασιν, καθ’ ην η πόλις απηύλανε σχετικής ελευθερίας, ενομίσαμεν καλόν να διακανονίσομεν ούτω τα πράγματα, ώστε να καλυφθώσιν οι μέχρι τούδε εργασθέντες, οίτινες και άλλως επί ουδέν ηδύναντο να προβώσι σοβαρόν και αναγκαίως αυστηρόν μέτρον, γνωστοί όντες και ως εκ τούτου διστάζοντες. Πλην τούτο, οι τα πρώτα φέροντες εκ των κατοίκων, λόγω ευπορίας, δεν εφαίνοντο ευδιάθετοι να μετάσχωσι του αγώνος, τουλάχιστον διά των εισφορών αυτών, προβάλλοντες ακριβώς ως επιχείρημα το ακριτόμυθον και την αναφανδόν σχεδόν ενέργειαν των αρμοδίων. Δια του εγκαθιδρυθέντος ήδη συστήματος ελπίζεται ότι θα παύση και η αποχή αυτών ή τουλάχιστον θα αρθεί πάσα ευλογοφανής οπωσδήποτε δικαιολογία της αποχής ταύτης.

Ένα χρόνο μετά, η επανάσταση των Νεοτούρκων έβαζε ένα συμβατικό τέλος στον ένοπλο αγώνα και δημιουργούσε πρόσκαιρες ελπίδες ειρήνευσης.52 Το παιχνίδι μεταφερόταν πλέον στην πολιτική, με προτεραιότητα να εκπροσωπηθεί δυναμικά ο ελληνισμός της Μακεδονίας στο νεοσύστατο οθωμανικό Κοινοβούλιο. Με εντολή του προξενείου Μοναστηρίου η επιτροπή Κοζάνης έστειλε στα «πέραν του Αλιάκμονος χωριά Χάσια» τους καθηγητές Ν. Μαλούτα και Ι. Κίτσιο, διευθυντή της Αστικής Σχολής, για τη διενέργεια προπαγάνδας υπέρ των ελλήνων υποψηφίων στις εκλογές του 1908.5 Με την «κατήχηση» αποτράπηκε η διάσπαση των ψήφων του ελληνικού πληθυσμού, καταπολεμήθηκε

51 52 5

Ό.π. Μέγας, Η επανάσταση των Νεοτούρκων, σ. 147. ΕΜΣ/ΔΕΠΑΘΑ, Φάκελος Νικολάου Μαλούτα.

23_DIOGOS_395-412:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

10:32 AM

412

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΔΙΩΓΟΣ

412

η επιρροή των τοπικών τούρκων μπέηδων και εξασφαλίστηκε η επιτυχία των ελλήνων βουλευτών Γ. Μπούσιου και Κων. Δρίζη στο σαντζάκι Σερβίων. Η Κοζάνη για πέντε ολόκληρα χρόνια, 190 -1908, βρέθηκε στις παρυφές της ένοπλης αναμέτρησης του Μακεδονικού Αγώνα και κλήθηκε να δώσει μία πολυμέτωπη μάχη οπισθοφυλακής. Οι επιτυχίες ήταν πολλές, το ίδιο και οι δυσκολίες και οι απογοητεύσεις. Η πλειοψηφία πάντως των Κοζανιτών συμμετείχε ολόψυχα στον αγώνα με αξιοπρέπεια, αυταπάρνηση και αυτοθυσία. Η δικαίωση των κόπων τους ήρθε τέσσερα χρόνια αργότερα, στις 11 Οκτωβρίου 1912, με την απελευθέρωση της πόλης και κατόπιν ολόκληρης της Μακεδονίας.

Ο Παύλος Μελάς.

24_MANDHLARA_413-424:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:48 AM

413

Άννα Β. Μανδυλαρά

ΟΙ ΕΟΡΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ. Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ, 11 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 1912 Ο πολιτισμός ενός λαού είναι τόσο αναπόσπαστα συνδεδεμένος με τα πατριωτικά σύμβολα, που κάθε κριτική προσέγγιση των μηχανισμών και της λειτουργίας του τείνει να θεωρηθεί ως προδοσία και ιεροσυλία. P. Bourdieu

Ο χρόνος του πολέμου και ο χρόνος των εορτών

Οι πολεμικές περίοδοι θέτουν μεγάλα προβλήματα στους ιστορικούς, για πολλούς λόγους. Καταρχάς, δεν υπάρχει ένας ενιαίος τύπος πολέμου (όπως υπέθετε ο Κλάουζεβιτς στο κλασικό, πια, έργο του Vom Kriege,1 και στο οποίο διατύπωσε τη θεωρία ότι ο πόλεμος είναι η συνέχεια της πολιτικής με άλλα μέσα), ενώ πολύ σημαντικό είναι το γεγονός ότι πίσω από κάθε πόλεμο και τον τρόπο διεξαγωγής του υπάρχει ένας συγκεκριμένος πολιτισμός. Κατά δεύτερον, η συλλογική μας μνήμη, όσον αφορά τα πολεμικά γεγονότα, διαμεσολαβείται από εθνικά στερεότυπα, που έχουν ελάχιστη σχέση με τη ζώσα ιστορία. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι του 1912-1913 μόλις την τελευταία δεκαετία άρχισαν να φεγγίζουν μέσα στο δικό τους αυτόνομο φως και σκοτάδι, γεγονός που μας οδηγεί στην επανατοποθέτηση των επίσημων πηγών σε ένα νέο πλαίσιο, στη διατύπωση καινούργιων ερωτημάτων, αλλά και στην ενσωμάτωση των φαινομενικά ασήμαντων λεπτομερειών της καθημερινής ζωής και θανάτου, όπως αυτές αποτυπώνονται στα ανέκδοτα ημερολόγια και γράμματα, επωνύμων και ανωνύμων στρατιωτών.2 1

C. von Clausewitz, Περί του πολέμου, μτφ. Νατάσα Ξεπουλιά, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 61991, [επανέκδ.: 2 τ., Ελευθεροτυπία – Βάνιας, Αθήνα 2010]. Βλ. ανάμεσα σε άλλα τις σημαντικές εκδόσεις: Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων, [ΕΛΙΑ], Αθήνα 1993, επίσης, Ημερολόγια και Γράμματα από το Μέτωπο. Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-1913, εισ.-επιμ. Λύντια Τρίχα, [ΕΛΙΑ], Αθήνα 21993.

24_MANDHLARA_413-424:PROTYPH_KOZANH

414

5/17/14

2:48 AM

414

ΑΝΝΑ Β. ΜΑΝΔΥΛΑΡΑ

Και αυτό συνέβη, διότι ο Βαλκανικοί πόλεμοι είχαν από την αφετηρία τους σχεδόν μια σημαντική ιδιαιτερότητα. Συνδέθηκαν στη συλλογική μνήμη στην αρχή με την ελληνική Επανάσταση και αργότερα με τη Μικρασιατική εκστρατεία, και αυτό επηρέασε τόσο τον ιστορικό χρόνο, όσο και τον χρόνο των εορτών τους. Οποιοσδήποτε εύλογα θα μπορούσε να αναρωτηθεί πώς είναι δυνατόν να μεταβληθεί ο ιστορικός χρόνος συγκεκριμένων συμβάντων και μάλιστα εθνικής σημασίας. Τα γεγονότα, φυσικά, παρέμειναν τα ίδια, όμως οι μεγάλες αναστατώσεις που ακολούθησαν λίγους μήνες μετά το τέλος των πολέμων, οι ραγδαίες διεθνείς εξελίξεις, ο Α΄ Παγκόσμιος πόλεμος, ο Εθνικός Διχασμός και τέλος η Μικρασιατική Καταστροφή, εξωράισαν, παραμόρφωσαν ή απλώς «ξέχασαν» τους νικηφόρους Βαλκανικούς πολέμους και τις επιπτώσεις τους στην πολιτική, οικονομική και κοινωνική εξέλιξη της χώρας. Ταυτοχρόνως, η εορτή –ως αντικείμενο της ιστορίας– προσκρούει σε αντιξοότητες. Πρώτα απ’ όλα, δεν είναι βέβαιο ότι η ίδια η εορτή παραδίδεται στην ιστορική ερμηνεία, χωρίς να αντιπαραθέτει βουβή αντίσταση. Όχι μόνο εξαιτίας της τεράστιας αβεβαιότητας που πλανιέται επάνω από τις περιοχές της πολιτιστικής ιστορίας, αλλά κυρίως εξαιτίας των ιδιαίτερων δεσμών της με τον χρόνο. Γιατί, ολοφάνερα, το διπλό άνοιγμα του παρόντος της εορτής, πάνω στο παρελθόν και πάνω στο μέλλον, μιλά στον ιστορικό σε μια γλώσσα που, ενώ του είναι οικεία, οφείλει να ξέρει ότι η ιστορία της θα είναι η ιστορία ενός φαινομένου, σε μεγάλο βαθμό, τυφλού απέναντι στην ιστορία.3 3

Για τις εορτές ως νέο αντικείμενο της ιστορίας βλ. το κλασικό, πια, έργο της Mona Ozouf, La fête révolutionnaire, εκδ. Gallimard, Παρίσι 1976, αλλά και τις έρευνες που ακολούθησαν υπό την καθοδήγησή της, Olivier Ihl, La Fete republicaine, εκδ. Gallimard, Παρίσι 1996. Για μια συναφή αλλά θεωρητικότερη προσέγγιση βλ. το έργο E. Hobsbawm – T. Ranger (επιμ.), Η Επινόηση της Παράδοσης, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 2004. Σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, η βιβλιογραφία για τις τελετές είναι ευρεία, αναφέρεται όμως περισσότερο στις μεγάλες πολιτικές τελετουργίες των ναζιστικών και φασιστικών καθεστώτων. Χρήσιμο θεωρητικό πλαίσιο μπορεί να βρει ο ερευνητής στο συνολικό έργο του κοινωνιολόγου Pierre Bourdieu και, κυρίως, στα έργα που αναφέρονται στο κράτος και τη συμβολική του εξουσία· P. Bourdieu, Γλώσσα και Συμβολική Εξουσία, εκδ. Α. Καρδαμίτσας, Αθήνα 1999. Στην ελληνική ιστοριογραφία για το θέμα των εορτών και της πολιτικής τελετουργίας βλ. Παν. Κιμουρτζής – Άννα Μανδυλαρά, «Εορτές και Τελετές στο Ελληνικό Βασίλειο (1830-1862). Συμβολική Εξουσία, συγκρότηση κράτους, εκπαιδευτικοί θεσμοί», στο: Για μια ποιητική του εκπαιδευτικού τοπίου. Δέκα χρόνια μετά… Χαριστήριο στον Ιωσήφ Σολομών, τ. 1, Αθήνα 2011, σ. 190-216· Παν. Κιμουρτζής – Άννα Μανδυλαρά, «Ο Καθρέπτης της Δύσεως: Λόγοι κατά τη Συγκρότηση του Νεοελληνικού Κράτους, 1833-62», Επιστήμες Αγωγής. Πανεπιστήμιο Κρήτης Παιδαγωγικό Τμήμα Δ.Ε. 1 (2011) 21-45· Pan. Kimourtzis – Anna Mandilara, «Fêtes commémoratives et symbolismes d’État, Grèce 1830-

24_MANDHLARA_413-424:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:48 AM

ΕΟΡΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ

415

Στη παρούσα εργασία θα αναλύσουμε την υπόθεση, σύμφωνα με την οποία οι εορτές που τελούνται κατά την απελευθέρωση της Κοζάνης, με όλο τους το τυπικό, επενεργούν, όπως και ο πόλεμος, στο θυμικό, στο μυαλό και στο σώμα όλων των συμμετεχόντων. Και με αυτή τους την ιδιότητα, οι εορτές αποτελούν, όπως και ο πόλεμος, ένα είδος βιο-πολιτικής.4 Σε ένα δεύτερο επίπεδο θα αναδείξουμε και μία άλλη ιδιότητα της εορτής, την οποία στερούνται τα πολεμικά γεγονότα. Η εορτή «ταξιδεύει» μέσα στον χρόνο και συνεχώς ανασημασιοδοτείται. Είναι, κατά μία έννοια, μια επιχείρηση επανόρθωσης της ιστορίας.

Η απελευθέρωση της Κοζάνης: εορτασμοί, λόγοι και η κρατική τελετουργία

Ο ελληνικός στρατός, μπαίνει στη πόλη της Κοζάνης στις 11 Οκτωβρίου 1912, μετά την κρίσιμη μάχη του Σαρανταπόρου. Η υποδοχή από τους κατοίκους είναι πράγματι πολύ ενθουσιώδης, όπως άλλωστε σε όλες τις πόλεις που μπαίνει ο στρατός, από την αρχή των Βαλκανικών πολέμων. Τα τεκμήρια είναι

1860», στο: Κράτος και Οικονομία στην Ελλάδα, 19ος-20ος αιώνας, Τιμητικός τόμος για τον Ιστορικό Γ. Β. Δερτιλή (υπό έκδοση)· Χριστίνα Κουλούρη, Μύθοι και σύμβολα μιας εθνικής επετείου. Πανηγυρικός Λόγος στον επίσημο εορτασμό της 25ης Μαρτίου, Κομοτηνή 1995· η ίδια, «Γιορτάζοντας το ΄Εθνος: Εθνικές Επέτειοι στην Ελλάδα τον 19ο αιώνα», στο: Αθέατες όψεις της Ιστορίας. Κείμενα αφιερωμένα στον Γιάνη Γιανουλόπουλο, επιμ.-εισ. Δέσποινα Ι. Παπαδημητρίου – Σερ. Ι. Σεφεριάδης, εκδ. Ασίνη, Αθήνα 2012, σ. 181-210· Γ. Μαργαρίτης, «Πανεπιστήμιο και Ηρωϊκός Θάνατος (1897-1919). Ιδεολογία, Συμβολισμοί, Τελετουργίες», Πανεπιστήμιο: Ιδεολογία και Παιδεία. Πρακτικά Διεθνούς Συμποσίου, [ΓΓΝΓ/ΙΑΕΝ Ι], Αθήνα 1989, σ. 277-288· Χάρης Εξερτζόγλου, «Πολιτικές Τελετουργίες. Η Μετακομιδή των οστών του Γρηγορίου Ε΄ και η Πεντακονταετηρίδα της Ελληνικής Επανάστασης», Μνήμων 23 (2001) 153-182. Πρώτος ο Μichel Foucault κατά τη δεκαετία του 1970 εισήγαγε την έννοια της βιοπολιτικής, η οποία διέτρεχε, με την ιστορική της διάσταση, πολλά κείμενά του: Μετά την ανατομοπολιτική του ανθρωπίνου σώματος, που δημιουργείται στη διάρκεια του 18ου αι., εμφανίζεται, στα τέλη του ίδιου αιώνα μάλιστα, κάτι διαφορετικό από την ανατομοπολιτική του ανθρωπίνου σώματος, η ‘βιοπολιτική’ του ανθρωπίνου είδους, όπως θα την ονόμαζα· M. Foucault, Για την υπεράσπιση της κοινωνίας, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2002, σ. 298. Τα τελευταία χρόνια, η έννοια βιοπολιτική έχει αποκτήσει μια σημαντική θέση στο έργο πολιτικών φιλοσόφων και κοινωνικών ανθρωπολόγων, ιδιαίτερα μετά την επιτυχία του έργου του ιταλού φιλοσόφου Giorgio Agamben, Homo Sacer. Il potere sovrano e la nuda vita, Giulio Einaudi editore, Τορίνο 1995. Τρία χρόνια αργότερα, το 1998, το έργο μεταφράστηκε στα αγγλικά, με τον τίτλο Homo Sacer. Sovereign Power and Bare Life, Stanford University Press. Το έργο μεταφράστηκε και στα ελληνικά: Giorgio Agamben, Homo Sacer. Κυρίαρχη Εξουσία και γυμνή ζωή, μτφ. Π. Τσιαμούρας, επίμετρο Γ. Σταυρακάκης, εκδ. Scripta, Αθήνα 2005.

24_MANDHLARA_413-424:PROTYPH_KOZANH

416

5/17/14

2:48 AM

416

ΑΝΝΑ Β. ΜΑΝΔΥΛΑΡΑ

πολλά και μάλιστα όλων των ειδών, γεγονός που καθιστά τις διασταυρωμένες πληροφορίες αμερόληπτες: από ημερολόγια και γράμματα ανωνύμων στρατιωτών ή επωνύμων στρατιωτικών μέχρι, βέβαια, τα τηλεγραφήματα του Γενικού Στρατηγείου και του ιδίου του διαδόχου Κωνσταντίνου. Πλήθος κόσμου ξεπροβοδίζει τους στρατιώτες στον σταθμό Λαρίσης και στον Πειραιά. Στον Ισθμό της Κορίνθου τα παιδιά του δημοτικού σχολείου τους τραγουδούν τον εθνικό ύμνο, οι κάτοικοι ζητωκραυγάζουν, σημαιοστολίζουν τις πόλεις τους, γράφουν εθνικά συνθήματα ακόμη και πάνω σε γλυκά, ραίνουν με λουλούδια, με κουφέτα και με ρύζι τους στρατιώτες και προσπαθούν να τους περιποιηθούν με κάθε τρόπο.5 Δυνατή, αλλά λιτή, η περιγραφή της υποδοχής των κατοίκων από τον ταξίαρχο Αλέξανδρο Σούτσο:6 Κοζάνη 12-Χ-12 ώρα 1,35 εσπέρας. Γενικόν Στρατηγείον. Αφίχθην σήμερον εις Κοζάνην. Υποδοχή κατοίκων απερίγραπτος...

ενώ περνάει, αμέσως, σε ουσιαστικότερες, δηλαδή πρακτικότερες περιγραφές:7 Ενταύθα Στρατιωτικά κτίρια εις αρίστην κατάστασιν. Νοσοκομείον τελειότατον, αποθήκαι πλήρεις όπλων, ιματισμού και εφοδίων εν γένει. Προσωρινώς φυλάττω ταύτας. Ανάγκη ταχίστης λήψεως μέτρων προς εξασφάλισιν του πολυτίμου τούτου διά τον Στρατόν υλικού. Οθωμανοί υποτάσσονται, ζητούσι προστασίαν προς παλινόστησιν οικογενειών των. Λαμβάνω προσωρινά τινά μέτρα προς διευκόλυνσιν αυτών, αλλά θεωρώ ταύτα ανεπαρκή αδυνατών να κατανείμω την υπ’ εμέ δύναμιν. Παρακαλώ ληφθώσιν και διά το ζήτημα τούτο επείγοντα και συστηματικά μέτρα. Η παρά χωρικών λεηλασία των χωρίων έσεται επιβλαβεστάτη εις το στράτευμα προ του οποίου ούτω γένηναι το κενόν εις εφόδια και σιτία. Η μέχρις ενταύθα οδός, αμαξιτή Λεωφόρος εν καλίστη καταστάσει. Εις Τζιζιλέρ (Πετρανά) εντός τζαμίου πληθύς κιβωτίων οβίδων. Ταξιαρχία Ιππικού. Σούτσος.

Την ίδια μέρα, στις 12 Οκτωβρίου του 1912, συντάσσεται πρόχειρο σημείωμα, το οποίο προφανώς μοιράζεται στους υπεύθυνους για την οργάνωση της υπο5

Ημερολόγια και Γράμματα από το Μέτωπο. Βαλκανικοί πόλεμοι 1912-1913, εισ.επιμ. Λύντια Τρίχα, [ΕΛΙΑ], Αθήνα 21993, σ. 18. Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης (εφεξής ΔΒΚ), Λ/21688. Ευχαριστώ ιδιαίτερα τη βιβλιοθηκονόμο κ. Ελένη Μαργαρίτη για τη διάθεση υλικού από τη σημαντική συλλογή της ΔΒΚ. ΔΒΚ/Λ21688.

24_MANDHLARA_413-424:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:48 AM

ΕΟΡΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ

417

δοχής του διαδόχου Κωνσταντίνου, ο οποίος φθάνει στην Κοζάνη την επομένη, 13 Οκτωβρίου 1912, όπου και μεταφέρει το Στρατηγείο του. Στο σημείωμα διαβάζουμε όλες τις ακριβείς λεπτομέρειες, σύμφωνα με κάποιο γνωστό πρωτόκολλο, τουλάχιστον στον συντάκτη του:8 Υποδοχή Διαδόχου. Μητροπολίτης συνοδεύεται υπό της επιτροπής και του Δημάρχου προς υποδοχήν, κατά την άφιξιν της Α.Μ. προσφωνεί συντόμως. Μικρά κορασίς προσφέρει ανθοδέσμην. Παράταξις στρατιωτών και μαθητών κανονισθήσεται εκ συνεννοήσεως (Γυμνασιάρχης) μετά των στρατιωτικών. Εν συνοδεία μεταβαίνουν εις εκκλησίαν. Δεξιά του Μητροπολίτου ο διάδοχος, αριστερά το σώμα των αξιωματικών. Έναντι η επιτροπή της υποδοχής και τα σωματεία της πόλεως. Κατάλυμα της Α. Υψηλότητος ορίζεται το πρόσθιον μέρος των Νοσοκομείων. Ώρα παρουσιάσεως των Σωματείων ορισθήσεται υπό της Α. Υψηλότητος. Cocardes.

Την επόμενη μέρα ο διάδοχος Κωνσταντίνος γράφει, σε τηλεγράφημά του, προς το υπουργείο Στρατιωτικών:9 Κοζάνη 13-Χ-12. Υπουργείον Στρατιωτικών Αθήνας. Σήμερον Τετάρτην εσπέρας αφίχθην εις Κοζάνην όπου μετέφερα το Στρατηγείον μου. Εις την είσοδον της Πόλεως με υπεδέχθησαν οι κάτοικοι μετά σημαιών και δαφνών. Εκατέρωθεν της οδού παρετάχθησαν άπαντα τα Σχολεία και ο Λαός μετά του Μητροπολίτου. Υποδοχή ενθουσιώδης και ακράτητος. Αίσθημα Ελληνικόν Αγνόν. Ωδηγήθην υπό του Μητροπολίτου εις την Μητρόπολιν όπου εψάλη Δοξολογία κατανικτικωτάτη και εμνημονεύθη το όνομα του Βασιλέως, και εψάλη το Πολυχρόνιον δια πρώτην φοράν. Ο Μητροπολίτης διά προσλαλιάς του εχαιρέτησεν εμέ και την Στρατιάν σύν τοις άλλοις ειπών ότι «Θαυμασμός και Χαρά και ευγνωμοσύνη πληρούσι τας μέχρι χθες και πρώην αιματωμένας καρδίας μας. Θαυμασμός ότι εν χρονικώ διαστήματι καθ’ ό μόλις δύναται να διανύση πεζοπόρος εξ Αθηνών μέχρις ενταύθα από νίκης εις νίκην εφθάσατε θριαμβευτικώς εις Κοζάνην, τον καθαρόν και αμιγή τούτον Ελληνικόν της Μακεδονίας παράδεισον». Η Δοξολογία ετελείωσεν δια ζητωκραυγών υπέρ του Βασιλέως, του Διαδόχου και του Στρατού. Κωνσταντίνος.

8 9

ΔΒΚ/Λ21691. ΔΒΚ/Λ21687. Όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω, οι ζητωκραυγές περιείχαν και τον Ελευθέριο Βενιζέλο, αλλά ο διάδοχος φαίνεται πως δεν το άκουσε!

24_MANDHLARA_413-424:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:48 AM

418

ΑΝΝΑ Β. ΜΑΝΔΥΛΑΡΑ

418

Ολόκληρη η προσφώνηση του μητροπολίτη έλεγε τα εξής:10 Προσφώνησις εις την Αυτού Βασιλική Υψηλότητα τον Διάδοχον του ελληνικού θρόνου Κωνσταντίνον υπό της Α. Σεβασμιότητος του Μητροπολίτου Σερβίων και Κοζάνης κ.κ. Φωτίου. Βασιλική Υψηλότης, Το όνειρον παντός ανθρώπου, η ελευθερία, την οποίαν απολέσαν το ελληνικόν έθνος, επί πέντε αιώνας έβλεπεν εις τον ύπνον του και η οποία όταν εξύπνα μετεβάλλετο εις όνειρον σκιάς, και την γλυκύτητα αυτού διαδέχετο η πικρία της πραγματικότητος και το έθνος εβυθίζετο πάλιν εις την αθυμίαν, την κατήφειαν και την λύπην, «κι ακαρτέρι κι ακαρτέρι φιλελεύθερη λαλιά», το όνειρον τούτο, τη χάριτι του θεού και τη γενναιότητι του ελληνικού στρατού, έλαβεν από τινων ημερών, σάρκα και οστά, και πνοήν, και ζωήν, το όνειρον δι’ ημάς ενταύθα εγένετο πραγματικότης. Η Υμετέρα Βασιλική Υψηλότης, ο κλεινός διάδοχος του θεόθεν ευλογημένου και ενδόξου ελληνικού θρόνου, ηγούμενος στρατιάς εκ νέων Μαραθωνομάχων, εφυτεύσατε εις το δούλον έδαφος της ημετέρας ενταύθα πατρίδος το αγλαόν δένδρον της ελευθερίας και εποτίσατε αυτό δια των ιδρώτων Υμών και του αίματος των ηρώων της υμετέρας νικηφόρου στρατιάς. Θαυμασμού και χαράς και ευγνωμοσύνης επληρώθησαν αι καρδίαι μας. Θαυμασμού ότι εν χρονικώ διαστήματι, καθ’ ο μόλις δύναται να διανύση ωκύπους πεζοπόρος εξ Αθηνών μέχρις ενταύθα, από νίκης εις νίκην, την μίαν δυσκολωτέραν και ενδοξωτέραν της άλλης, εφθάσατε θριαμβευτικώς εις Κοζάνην, τον καθαρόν και αμιγή τούτον ελληνικόν της Μακεδονίας παράδεισον. Χαράς ότι και αυτού οι ανδρείως και λυσσωδώς πολεμήσαντες υμάς εχθροί εθαύμασαν και εκήρυξαν την γενναιότητα και τας στρατιωτικάς αρετάς του ημετέρου στρατού και την στρατηγικήν τέχνην της Υμετέρας Βασιλικής Υψηλότητος και εκυρώθη διά μυριοστήν ταύτην φοράν το παλαίφατον «ότι πολλάκις και πολέμιος οίδε θαυμάζειν και τιμάν ανδρός αρετήν». Ευγνωμοσύνης ότι την αιδήμονα και γλυκείαν ταύτην ελληνίδα δεσμώτιδα ημετέραν πατρίδα, την επί αιώνας δουλεύουσαν εις φυλήν ξένην, αλλογενή και αλλόθρησκον, εξηγοράσατε ουχί χρυσίω ή αργυρίω, αλλά τιμίω αίματι των υιών της ελευθέρας μητρός Ελλάδος. Είθε, Βασιλική Υψηλότης, είθε ο βάσει σοφίας φιλανθρώπως τα πάντα οικονομών θεός, να ενισχύη αείποτε το ελληνικόν γένος, να ευλογή και καθιστά νικηφόρα και αήττητα τα ελληνικά όπλα και μεγαλύνη και γιγαντώνη το τρυφερόν ανάστημα της ημετέρας φίλης πατρίδος, ης ουδέν εν τω κόσμω γλύκειον. Επί τη θερμή ταύτη ευχή αναφωνώ από βαθέων 10

ΔΒΚ/Λ21689.

24_MANDHLARA_413-424:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:48 AM

ΕΟΡΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ

419

καρδίας Ζήτω ο βασιλεύς ημών. Ζήτω ο κλεινός ένδοξος στρατηλάτης, ο μέλλων βασιλεύς των απανταχού ελλήνων Κωνσταντίνος. Ζήτω ο ελληνικός στρατός. Ζήτω ο ρηξικέλευθος, ο ευθαρσώς και συνετώς σφυριλατήσας την ημετέραν ελευθερίαν, Ελευθέριος Βενιζέλος. Ζήτω το Ελληνικόν έθνος. Εν Κοζάνη, τη 12η Οκτωβρίου 1912.

Η ίδια η προσφώνηση του μητροπολίτη Φωτίου, μετά τη δοξολογία που τελέστηκε στον ναό του Αγ. Νικολάου, μας οδηγεί σε ολόκληρο το πλέγμα ιδεολογιών, κωδικοποιημένων, υπό μορφή κοινών και αποδεκτών τόπων, τόσο από τον βασιλιά όσο και από τον τελευταίο Κοζανίτη που βρισκόταν στην εκκλησία. Για πολλά χρόνια οι ιστορικοί προσπέρασαν αυτού του είδους τις πηγές ως ανάξιες λόγου, ως «βαρετά λιβανιστήρια» μιας τυπικής διαδικασίας, όπως είναι λ.χ. η προσφώνηση ενός μητροπολίτη προς τον βασιλιά της χώρας. Κι όμως, οι επίσημοι δημόσιοι λόγοι έχουν τα τελευταία χρόνια αναλυθεί, όχι βέβαια για την πρωτοτυπία τους, ούτε για τις γνωστές, άλλωστε, αναπαραστάσεις που περιέχουν, αλλά για τη συμβολική επιβολή τους ως των μοναδικών και νόμιμων ορισμών του κοινωνικού κόσμου.11 Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο μητρ. Φώτιος, με τη συγκατάθεση των σωματείων, των σχολείων, του στρατού και του κόσμου, μέσω μιας επίσημης γλώσσας κατεργάζεται τις ομοιότητες από τις οποίες θα απέρρεε η κοινότητα ελληνικής συνείδησης, που ήταν ο συνδετικός κρίκος του έθνους υπό την αιγίδα της συμβολικής εξουσίας του κράτους, δηλαδή του διαδόχου Κωνσταντίνου. Η προετοιμασία της γιορτής πάντρευε την πολιτική με την ψυχολογία, την αισθητική με την ηθική, την προπαγάνδα με τη θρησκεία. Οι εορτές, οι επίσημοι λόγοι, τα διαγγέλματα που απευθύνονται, ειδικά, στην πόλη της Κοζάνης συνεχίζονται τόσο κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων, όσο και κατά τα επόμενα χρόνια. Οι πηγές είναι μεν λίγες και διάσπαρτες στον χρόνο, προσφέρονται όμως για περαιτέρω έρευνα. Διαθέτουμε: • το διάγγελμα του διαδόχου Κωνσταντίνου προς τους κατοίκους της Μακεδονίας, • τηλεγράφημα προς το υπουργείο των Στρατιωτικών για την τελετή υποδοχής του βασιλιά Γεωργίου στην Κοζάνη (14 Οκτωβρίου 1912), • το πρόγραμμα εορτασμού της επετείου απελευθέρωσης της Κοζάνης (7 Οκτωβρίου 1913), • τις οδηγίες του δημάρχου προς τον λαό της Κοζάνης για τον εορτασμό της υπογραφής της συνθήκης του Βουκουρεστίου, 11

P. Bourdieu, Γλώσσα και Συμβολική Εξουσία, εκδ. Α. Καρδαμίτσας, Αθήνα 1999.

24_MANDHLARA_413-424:PROTYPH_KOZANH

420

5/17/14

2:48 AM

420

ΑΝΝΑ Β. ΜΑΝΔΥΛΑΡΑ

• την απόφαση ονοματοδοσίας οδών από τον δήμαρχο Κοζάνης Ν. Γ. Αρμενούλη (12 Ιανουαρίου 1913), • τη σύσταση τοπικής επιτροπής για τον εορτασμό της ονομαστικής εορτής του βασιλιά Κωνσταντίνου (6 Μαΐου 1913), • την πρόσκληση του δημάρχου Κοζάνης για τη δοξολογία της επετείου της απελευθέρωσης (8 Οκτωβρίου 1914), • και την έκκληση προς τον λαό της Κοζάνης για την ενίσχυση εράνου προς ανέγερση ανδριάντα του βασιλιά Κωνσταντίνου στην Αθήνα, στο Πεδίο του Άρεως.

Ελληνική Επανάσταση, Βαλκανικοί πόλεμοι, Μικρασιατική Καταστροφή: Επέτειοι και η ανασυγκρότηση του εθνικού πανθέου

Το θέμα της σύστασης κεντρικής επιτροπής για τον εορτασμό της εκατονταετηρίδας της ελληνικής Επανάστασης έχει συγκροτηθεί ως ερευνητικό αντικείμενο και αναλυθεί από την εργασία της συναδέλφου, ιστορικού της τέχνης, Δώρας Μαρκάτου.12 Εδώ θα μας απασχολήσει το θέμα αυτό μόνο όσον αφορά τη σχέση του με τη συνεχή ανασημασιοδότηση των Βαλκανικών πολέμων. Πρώτος ο Σπυρίδων Λάμπρος το 1899 είχε θέσει το θέμα ενός μεγαλοπρεπούς εορτασμού της εκατονταετηρίδας της ελληνικής Επανάστασης, αλλά αυτό άρχισε να συζητείται περισσότερο κατά την περίοδο των Βαλκανικών πολέμων· άλλωστε, κατά τη διάρκεια των πολέμων του 1912-13 πραγματοποιήθηκαν δεκάδες έρανοι, χρηματοδοτήθηκαν ποιητικοί διαγωνισμοί και εμπεδώθηκε η κρατική αιγίδα της λεγόμενης «πολεμικής τέχνης».13 Μάλιστα, ήταν η εποχή, κατά την οποία στη δημόσια ρητορική οι Βαλκανικοί πόλεμοι συνέχιζαν τη δόξα της ελληνικής Επανάστασης, οι παλαίμαχοι συμβάδιζαν με 12

Ευχαριστώ θερμά, και από τη αυτή τη θέση, την κ. Μαρκάτου για την άμεση διάθεση του έργου της, καθώς και για τις σημαντικές παρατηρήσεις της γύρω από τα θέματα των εορτασμών, της μνημειακής γλυπτικής, των ίδιων των καλλιτεχνών και των τεχνικών τους. Άλλωστε, η πρωτογενής έρευνά της έχει προσφέρει πλούσιο υλικό σε πολλές μεταγενέστερες εργασίες, βιβλιογραφικού κυρίως προσανατολισμού: Δώρα Φ. Μαρκάτου, Τα κατάλοιπα του Ιωάννη Δαμβέργη (1887-1937), [Βιβλιοθήκη ΓΑΚ], Αθήνα 1996· Θεοδώρα Φ. Μαρκάτου, Ο γλύπτης Γεώργιος Μπονάνος (1863-1940). Η ζωή και το έργο του, διδακτ. διατρ., Θεσσαλονίκη 1992. Θεοδώρα Μαρκάτου, «Οι Πανελλήνιοι Έρανοι κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους 19121913. Συλλογή και διαχείριση των εράνων – χρηματοδότηση της ‘πολεμικής τέχνης’», στο: Η Ελλάδα των Βαλκανικών Πολέμων, 1910-1914, [EΛΙΑ], Αθήνα 1993, σ. 429454· Μαρκάτου, Τα κατάλοιπα του Ιωάννη Δαμβέργη, ό.π.

24_MANDHLARA_413-424:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:48 AM

ΕΟΡΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ

421

τους νέους ελευθερωτές, το παρελθόν εύρισκε τη δικαίωσή του στο παρόν του 1912-13.14 Παρότι είχε συσταθεί επιτροπή κατά το 1916, οι περιστάσεις δεν επέτρεψαν τη λειτουργία της. Ωστόσο, τον Φεβρουάριο του 1918 το υπουργικό Συμβούλιο υπέβαλε στη Βουλή των Αντιπροσώπων σχέδιο νόμου, με σκοπό αφενός να εκφραστεί η ευγνωμοσύνη του έθνους προς τους απελευθερωτές του, και αφετέρου να αναδειχθεί το έργο που είχε επιτελεσθεί από τις μετέπειτα γενεές, δηλαδή τη γενιά των νικηφόρων Βαλκανικών πολέμων. Αντίθετα, το 1921, κατά την κρίσιμη χρονιά της Μικρασιατικής εκστρατείας, οι επετειακοί λόγοι για την ελληνική Επανάσταση φαίνεται πως απάλειφαν όχι μόνον, όπως θα ήταν φυσικό, τα «οικεία κακά», δηλαδή τον εσωτερικό διχασμό, αλλά και τους Βαλκανικούς πολέμους· ο κρατικός εθνικός συμβολισμός, επικεντρωνόταν στο ιερό παρόν, στη Μεγάλη Ιδέα, που λίγο έλειπε για να πραγματοποιηθεί.15 Οι Βαλκανικοί πόλεμοι εμφανίζονται ξανά δίπλα στην ελληνική Επανάσταση τον Μάρτιο του 1922, για να τονώσουν τον πατριωτισμό, όταν η εκστρατεία στην Μικρά Ασία, άρχισε να δείχνει τα πραγματικά της όρια. Ο τρομερός αντίκτυπος της Μικρασιατικής Καταστροφής σε ολόκληρη την ελληνική κοινωνία επέβαλε, βέβαια, την αναστολή της λειτουργίας των επιτροπών για την προετοιμασία της εκατονταετηρίδας της ελληνικής Επανάστασης, οι εθνικές εορτές και επέτειοι όμως είχαν αναδειχθεί σε σημαντικό εργαλείο διακυβέρνησης. Στις 15 Ιουλίου 1927 ο υπουργός των Στρατιωτικών Αινιάν Μαζαράκης δημιουργεί μια επιτροπή «εις εκτέλεσιν του Νόμου 3281 και των εκτελεστικών τούτου διαταγμάτων και διά την καλλιτέραν διεξαγωγήν των υπό του Νόμου τούτου προβλεπομένων εργασιών ανεγέρσεως τάφων, μνημείων, Νεκροταφείων κλπ. υπέρ των ενδόξως πεσόντων κατά τους πολέμους 1912-1922».16 Ένα χρόνο μετά, στις 28 Δεκεμβρίου 1928, εκδόθηκε προεδρικό διάταγμα για την ανασύσταση της κεντρικής επιτροπής του εορτασμού της εκατονταετηρίδας της ελληνικής Επανάστασης.17 Για άλλη μια φορά, η εθνική συλλογική μνήμη, υπό την υψηλή συμβολική αξία του κράτους, αποφασίζει ότι χρειάζεται όλους ανεξαιρέτως τους ήρωες. 14

16 17

Μαρκάτου, «Οι Πανελλήνιοι Έρανοι», σ. 454. – Ήταν πάλι ο Σπυρίδων Λάμπρος που σε έναν λόγο του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών στα 1915 συγκροτούσε το κρατικό Πάνθεο των ηρώων. Μαρία Ρεπούση, «Το νέο εικοσιένα. Η ανολοκλήρωτη Ελληνική Επανάσταση στις Δημόσιες Επετειακές Αφηγήσεις της πρώτης Εκατονταετηρίδας της», στο: Αθέατες όψεις της Ιστορίας. Κείμενα αφιερωμένα στον Γιάνη Γιανουλόπουλο, επιμ.-εισ. Δέσποινα Ι. Παπαδημητρίου – Σερ. Ι. Σεφεριάδης, εκδ. Ασίνη, Αθήνα 2012, σ. 166-167. Μαρκάτου, «Οι Πανελλήνιοι Έρανοι», ό.π. Μαρκάτου, Τα κατάλοιπα του Ιωάννη Δαμβέργη, σ. 39.

24_MANDHLARA_413-424:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

422

ΑΝΝΑ Β. ΜΑΝΔΥΛΑΡΑ

422

2:48 AM

Πρώτα Συμπεράσματα

Αρχίσαμε το κείμενό μας από τον αυθόρμητο χαρακτήρα των εορτών της απελευθέρωσης και καταλήξαμε στην ηθελημένη οργάνωση των εορτασμών, στις εθνικές επετείους. Και το ερώτημα που θέταμε σιωπηρώς, «γιατί να ενδιαφερθούμε για τις γιορτές», επανέρχεται επίμονα. Στην ιστορία υπήρξαν πολλές γιορτές: δυναστικές, κορπορατίστικες, θρησκευτικές, λαϊκές, κρατικές. Σήμερα, εάν πιστεύουμε ότι δεν ξέρουμε πια τι σημαίνει να γιορτάζει κανείς, είναι επειδή υπάρχουν πολλές γιορτές. Η ποσότητα και όχι η έλλειψη μας κάνει μεμψίμοιρους. Το σημαντικότερο πλεονέκτημα μιας ιστορικής εργασίας πάνω στις γιορτές είναι ότι η ανάλυσή τους μας προσφέρει έναν καθρέφτη, μέσα στον οποίο μπορεί κανείς να διαβάσει ολόκληρη την εποχή κατά την οποία πραγματοποιούνται. Στη θεωρία του περί γενέσεως κράτους ο κοινωνιολόγος Bourdieu επισημαίνει ότι κατά τη διαδικασία που οδηγεί στη συγκέντρωση διαφόρων ειδών εξουσιών ή κεφαλαίου (νόμιμη βία, φορολογία, νομικό σύστημα, εκπαίδευση κλπ.) από τον εκάστοτε κρατικό σχηματισμό όλα καταλήγουν σε ένα συμβολικό κεφάλαιο αναγνωρίσιμης εξουσίας, το οποίο, ενώ δεν είναι ανεξάρτητο από την πολιτική και την οικονομική εξουσία, παράγει και αυτό πραγματικά αποτελέσματα χωρίς εμφανή δαπάνη ενέργειας.18 Στη Κοζάνη –όπως σε όλες τις περιοχές που καταλαμβάνει ο στρατός– το κράτος δημιουργείται εκ του μηδενός. Η κρατική τελετουργία της βασιλευομένης δημοκρατίας επενεργεί στο πραγματικό, στην αντίληψη της πραγματικότητας, επενεργώντας στην παράσταση του πραγματικού. Αυτό κάνει και η εορτή, η οποία, ενώ εμπεριέχει φυσικά μεγάλο κομμάτι αυθόρμητου ενθουσιασμού και πανηγυρισμού, δεν αφήνεται στην τύχη της. Οργανώνεται από τις αρχές του τόπου (μητροπολίτη, σωματεία, σχολεία) γρήγορα, αλλά με όλη την επισημότητα και τον συμβολισμό μιας επίσημης επίσκεψης. Είναι και αυτή μια «εναρκτήρια πράξη», καταστατική και ιδρυτική. Επενεργεί όμως σε κάτι ακόμη βαθύτερο: στη συλλογική μνήμη, στο θυμικό, ατομικό και συλλογικό, στο μυαλό και στο σώμα. Η εορτή, ο συμβολισμός του τελετουργικού της δοξολογίας, η προσφώνηση, είναι βιο-πολιτική, όπως και ο πόλεμος. Η εορτή έχει όμως και μια άλλη ιδιότητα που δεν έχουν τα πολεμικά γεγονότα: «ταξιδεύει» μέσα στον χρόνο και ανασημασιοδοτείται συνεχώς. Μήπως είναι μια τεράστια επιχείρηση επανόρθωσης της ιστορίας; Εντέλει, δεν είναι αντίφαση να διαπιστώνουμε στην εορτή ταυτόχρονα την ένταξη μέσα στον χρόνο αλλά και την φυγή προς το έξω-χρονικό; Η ιστορία των εορτών στην Ελλάδα μένει να γραφτεί. 18

P. Bourdieu, Πρακτικοί Λόγοι. Για τη θεωρία της δράσης, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 2000, σ. 96-99.

24_MANDHLARA_413-424:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:48 AM

423

ΕΟΡΤΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΕΜΟΙ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ

Εικ. 1. Επιμνημόσυνη δέηση, 10 Οκτ. 1929, στις Πόρτες Σαρανταπόρου, στο μνημείο πεσόντων της μάχης του Σαρανταπόρου. Παρόντες ο νομάρχης Κοζάνης Δ. Σταύρου και ο μητρ. Κοζάνης Ιωακείμ (αρχείο Γιάννη Κορκά).

423

24_MANDHLARA_413-424:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:48 AM

424

ΑΝΝΑ Β. ΜΑΝΔΥΛΑΡΑ

424

Εικ. 2. Το πρόγραμμα του Δήμου Κοζάνης για τον εορτασμό της 50ετηρίδας από την απελευθέρωση (Οκτ. 1962).

Εικ. 3. Το πρόγραμμα του Α΄ Σώματος Στρατού για τον εορτασμό της 50ετηρίδας από την απελευθέρωση (Οκτ. 1962).

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:22 PM

425

Ελένη Μαργαρίτη

Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΕΓΓΡΑΦΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ Από τα έγγραφα της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης (ΔΒΚ) που αφορούν την απελευθέρωση της Κοζάνης –αντιπροσωπευτικά δείγματα παρουσιάζονται εδώ– αναδύονται γεγονότα της σύγχρονης τοπικής ιστορίας περιοχής, μέσα από ομιλίες, τηλεγραφήματα, επιστολές, αποφάσεις πολιτικών, στρατιωτικών και θρησκευτικών αρχών. Η κατάληψη της Κοζάνης από τον ελληνικό στρατό έγινε την Πέμπτη 11 Οκτ. 1912 (παλαιό ημερ). Στις 16.40 εισήλθαν στην Κοζάνη δύο έφιπποι ανιχνευτές αγγελιαφόροι της 1ης Επιλαρχίας και στη συνέχεια άλλοι οκτώ με επικεφαλής τον υπίλαρχο Στάμο Στάικο, ενώ αρχές και λαός, πλήρεις ενθουσιασμού, περίμεναν στην είσοδο της πόλεως τους απελευθερωτές. Η υποδοχή του ελληνικού στρατού περιγράφεται μέσα από μαρτυρίες ανθρώπων οι οποίοι έζησαν τα γεγονότα της απελευθέρωσης,1 ενώ σημαντικές πηγές για τις πολεμικές επιχειρήσεις περιέχονται στις εκδόσεις της Διεύθυνσης Ιστορίας του ΓΕΣ.2 Πληροφορίες επίσης για την απελευθέρωση αντλούνται από έλληνες και ξένους ανταποκριτές εφημερίδων της εποχής,3 επετειακά αφιερώματα,4 καθώς και από τους στρατιώτες και στρατιωτικούς που συμμετείχαν στις πολεμικές επιχειρήσεις. 1

Βλ. Π. Ν. Λιούφης, Η Ιστορία της Κοζάνης, Αθήνα 1924, σ. 170-172· Μιχ. Παπακωνσταντίνου, Μια Βορειοελληνική πόλη στην Τουρκοκρατία, Ιστορία της Κοζάνης (1400-1912), Αθήνα 21998, σ. 398-404· Παύλος-Πάικος Τσουμής, Ο Πάικος, Κοζάνη 1878-1958, [Ινστ. Βιβλίου και Ανάγνωσης], Κοζάνη, 1998· Κων. Τσιτσελίκης, 11 Οκτωβρίου 1912. Συμβολή στη νεωτέρα ιστορία της Κοζάνης (ΔΒΚ/Λ5463). Γενικό Επιτελείο Στρατού / Δ/νση Ιστ. Στρατού, Επίτομη ιστορία Βαλκανικών πολέμων 1912-1913, Αθήνα 1987, σ. 34. Ο Crawford Price ήταν ανταποκριτής των Times· βλ. Κρώφορδ Πράις, Οι βαλκανικοί αγώνες: πολιτική και στρατιωτική ιστορία των εν Μακεδονία Βαλκανικών πολέμων, Αθήνα 1915. Ο Jean Leune υπήρξε ανταποκριτής της γαλλικής L’Illustrasion. Ο πολεμικός ανταποκριτής Σπύρος Μελάς αποτύπωσε τις εμπειρίες του στο βιβλίο του Πολεμικαί σελίδες από τον ελληνοτουρκικόν πόλεμον του 1912, Αθήνα 1913. Η ζωγράφος Θάλεια Φλωρά-Καραβία ήταν ανταποκρίτρια της ελληνικής εφημερίδος της Αιγύπτου Εφημερίς. Η εφημ. Θάρρος, φ. 11.10.1962, είναι αφιερωμένη στα πενηντάχρονα. Σχετικές μαρτυρίες από τους Χιονία Τσιμηνάκη-Τσαδήρα, Ι. Τσιτσελίκη, Δ. Καραλίβανο, Αικατερίνη και Χρυσάνθη Μάνου, βλ. στο Στρ. Ηλιαδέλης, «Μαρτυρίες από την απελευθέρωση της Κοζάνης», Ελιμειακά 20 (Ιούν. 1988) 39-52.

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

426

5/15/14

12:22 PM

426

ΕΛΕΝΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ

Βάσει της περιγραφής των επιχειρήσεων,5 μία επιλαρχία του 1ου Συντάγματος Ιππικού εισήλθε στην Κοζάνη στις 11 Οκτ. 1912 χωρίς αντίσταση, συνεπικουρούμενη από μία επιλαρχία του 3ου Συντάγματος, η οποία κάλυψε την επιλαρχία που εισήλθε στην Κοζάνη από τα πυρά τουρκικού τμήματος, που κατείχε τα υψώματα εκατέρωθεν της οδού στο ύψος του χωριού Βαθύλακκος. Η υπόλοιπη δύναμη της ταξιαρχίας παρέμεινε και διανυκτέρευσε στη γέφυρα του Αλιάκμονα, την οποία διέσωσε ο ταγματάρχης και Μακεδονομάχος Παναγιώτης Παπατζανετέας.6 Την Παρασκευή 12 Οκτ. 1912 ολόκληρη η ταξιαρχία ιππικού συγκεντρώθηκε στην Κοζάνη, και ο διοικητής της υποστράτηγος Αλέξ. Σούτσος απηύθυνε διακήρυξη προς τον λαό της Κοζάνης και της γύρω περιοχής (ΔΒΚ/Λ21684, εικ. 1). Μέσω αυτής κήρυξε εν ονόματι του βασιλέως Γεωργίου την ένωση της Κοζάνης και της περιοχής με την Ελλάδα, δηλώνοντας σεβασμό στις περιουσίες και τη θρησκεία όλων, αξιώνοντας πίστη και υποταγή στο σύνταγμα, τους νόμους του κράτους και στον βασιλιά, και διακηρύσσοντας την ισονομία και ισοπολιτεία προς όλους. Οι Τούρκοι θεωρούνταν πλέον έλληνες πολίτες. Την ίδια μέρα ο Σούτσος απέστειλε τηλεγράφημα προς το Γενικό Στρατηγείο (ΔΒΚ/Λ21688) σχετικά με την κατάληψη της Κοζάνης και την υποδοχή από τους κατοίκους. Αναφέρει ότι τα στρατιωτικά κτήρια είναι σε άριστη κατάσταση, οι αποθήκες πλήρεις ιματισμού, όπλων και εξοπλισμού, ενώ το νεόκτιστο νοσοκομείο είναι καθ’ όλα έτοιμο να υποδεχθεί τους τραυματίες. Ζητεί, επίσης, να ληφθούν μέτρα για την παλιννόστηση των Τούρκων και την προστασία τους, και αναφέρει ότι στα χωριά γίνεται υφαρπαγή και λεηλασίες στις περιουσίες τους.7 Η κατάληψη της Κοζάνης έγινε βέβαια πρώτη είδηση στις αθηναϊκές εφημερίδες (εικ. 2). Την επομένη αναμένεται στην Κοζάνη ο αρχιστράτηγος, διάδοχος Κωνσταντίνος, και οι αρχές της πόλης οργανώνουν την υποδοχή του. Σε σχετικό σημείωμα (ΔΒΚ/Λ21691, εικ. 3) αναφέρεται ότι κατά την άφιξη του διαδόχου ο μητροπολίτης θα συνοδεύεται από την επιτροπή και τον δήμαρχο, θα προσφωνήσει σύντομα, ενώ ένα μικρό κορίτσι θα του προσφέρει ανθοδέσμη. Η παράταξη στρατιωτικών και μαθητών θα κανονιστεί σε συνεννόηση των στρατιωτικών με τον γυμνασιάρχη, ενώ συνοδεύοντας τον διάδοχο θα μεταβούν 5

ΓΕΣ/Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Ο ελληνικός στρατός κατά τους βαλκανικούς πολέμους του 1912-1913, τ. 1: Επιχειρήσεις κατά των Τούρκων στη Μακεδονία και τα νησιά του Αιγαίου, Αθήνα 1988-92, σ. 62-63. Γιάν. Δ. Τζημόπουλος, Η απελευθέρωση της Δυτικής Μακεδονίας από την Τούρκικη σκλαβιά, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 24. Τα δύο τηλεγραφήματα στο Τζημόπουλος, Η απελευθέρωση της Δυτ. Μακεδονίας, σ. 29-30.

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

12:22 PM

427

στον μητρ. ναό του Αγ. Νικολάου – δεξιά του μητροπολίτη ο διάδοχος, αριστερά το σώμα των αξιωματικών, έναντι η επιτροπή της υποδοχής και τα σωματεία της πόλεως. Κατάλυμα του διαδόχου ορίζεται το μπροστινό μέρος του νοσοκομείου. Στις 4 μ.μ. της 13ης Οκτ. 1912 κατέφθασε στην Κοζάνη ο διάδοχος Κωνσταντίνος (εικ. 4), μαζί με μέλη της βασιλικής οικογένειας. Μαζί τους ήταν ό επιτελάρχης Δαγκλής, με τους αξιωματικούς του ελληνικού επιτελείου, Καλλίνσκη και Λεβίδη. Πρίγκιπες και επιτελείς είχαν παρευρεθεί την προηγουμένη στη νεκρώσιμη ακολουθία των Ελλήνων φυλακισμένων στα Σέρβια, οι οποίοι είχαν σφαγιαστεί από τους Τούρκους. Αφίχθησαν με τρία αυτοκίνητα, που έκαναν εντύπωση στους κατοίκους της Κοζάνης και των περιχώρων, οι οποίοι πρώτη φορά αντίκριζαν αυτοκίνητο. Κατά την υποδοχή η 10χρονη μαθήτρια Δεληβάνη απήγγειλε σχετικό ποίημα και προσέφερε ανθοδέσμη στον διάδοχο. Στη συνέχεια τελέσθηκε στον μητρ. ναό του Αγ. Νικολάου δοξολογία, την οποία οι πιο πολλοί Κοζανίτες παρακολούθησαν γονατιστοί.8 Στην προσφώνησή του προς τον διάδοχο (ΔΒΚ/Λ21689, εικ. 5) ο μητροπολίτης, βαθιά συγκινημένος, αναφέρει ότι με τη χάρη του θεού και τη γενναιότητα του ελληνικού στρατού το όνειρο της ελευθερίας έγινε πραγματικότητα και πλέκει το εγκώμιο του διαδόχου και του στρατού. Η προσφώνηση τελειώνει με το ζήτω υπέρ του βασιλέως, του διαδόχου, του Βενιζέλου και του στρατού. Έχει ημερομηνία 12 Οκτ. 1912, διότι προφανώς είχε γραφτεί την προηγούμενη ημέρα της υποδοχής. Ο διάδοχος Κωνσταντίνος ενημέρωσε διά τηλεγραφήματος το Υπουργείο των Στρατιωτικών (ΔΒΚ/Λ21687, εικ. 6) για την άφιξή του στην Κοζάνη, καθώς και για τις εκδηλώσεις των κατοίκων. Με την είσοδο του διαδόχου στην Κοζάνη και τη μεταφορά του Γενικού Στρατηγείου από τα Σέρβια εγκαθίστανται οι πρώτες ελληνικές πολιτικές αρχές και τοιχοκολλείται σε διάφορα σημεία της πόλης το εξής διάγγελμα:9 Αδελφοί Μακεδόνες, Καταλύοντες την Τουρκικήν Διοίκησιν εις τας κατεχομένας Χώρας, φέρομεν την ελευθερίαν, την πρόοδον και τον πολιτισμόν εις πάντας τους κατοίκους της Μακεδονίας. 8 9

Τζημόπουλος, Η απελευθέρωση της Δυτ. Μακεδονίας, σ. 30. Jean Leune, Ελληνοτουρκικός πόλεμος: Μακεδονική εκστρατεία, Αθήνα, 1914 [μτφ. Χ. Νεοκλέους από το Jean Leune, Une revanche une etape, Παρίσι, 1914]. Ο Β. Φόρης μετέφρασε (μέρος) από το πρωτότυπο και το δημοσίευσε στην εφημ. Δυτική Μακεδονία, φ. 10.10.-14.11.1955. Ο Γ. Θ. Λυριτζής το αναδημοσίευσε στην ίδια εφημ. φ. 11.10.20.12.1983 σε μτφ. Χ. Νεοκλέους με δικές του σημειώσεις και σχόλια.

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

428

5/15/14

12:22 PM

428

ΕΛΕΝΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ

Αι πιέσεις, τα κακά που ήγον την Χώραν εις την καταστροφήν, θέλουσι παύσει. Όλοι οι Μακεδόνες είναι αδελφοί μας. Το ίδιον αίμα ρέει εις τας φλέβας μας. Οποιαδήποτε γλώσσαν και αν λαλούν, οποιαδήποτε θρησκείαν και αν πρεσβεύουν, θα απολαύσουν τα αυτά δικαιώματα υπό την Ελληνικήν Διοίκησιν. Οι Μουσουλμάνοι οιασδήποτε αποχρώσεως θα είναι ίσοι προς τους Χριστιανούς και θα ιδούν την Έλληνικήν πρόοδον, την οποίαν η Τουρκία δεν ήδυνήθη να τους έξασφαλίση. Καλούμε όλους τους κατοίκους, να επαναλάβουν τα ειρηνικά των έργα. Δεν έχουν να φοβηθούν καμίαν τιμωρίαν, εφ’ όσον δεν απειθούν εις τας διαταγάς των Ελληνικών Αρχών.

Την Κυριακή 14 Οκτωβρίου αφίχθη στην Κοζάνη ο βασιλιάς Γεώργιος (εικ. 7). Όλοι οι κάτοικοι της Κοζάνης και των περιχώρων είχαν ετοιμασθεί για την υποδοχή. Ο λαϊκός ποιητής Σπύρος Ματσούκας, για να ενθουσιάσει ακόμη περισσότερο τον λαό, άρχισε να απαγγέλλει μερικά από τα ποιήματά του. Ο Ματσούκας συνοδεύονταν από τον κρητικό μητρ. Τρικάλων Άνθιμο Παντελάκη και μερικούς άλλους εθελοντές καλόγερους. Μαζί με αυτούς υπήρχαν και μερικοί ένοπλοι παπάδες. Στον ακράτητο ενθουσιασμό που επικρατούσε με τον έντονο εθνικό παλμό, κατέφθασε ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄, τον οποίο υποδεχόταν ό λαός και οι αρχές της Κοζάνης και των περιχώρων, έχοντας ανάμεσα τους και τον συμπολίτη τους Χαρίσιο Βαμβακά,10 βουλευτή στην οθωμανική Βουλή. Ο πρίγκιπας Νικόλαος ήταν οδηγός του βασιλικού αυτοκινήτου. Ο βασιλιάς, μόλις κατέβηκε από αυτό, τους χαιρέτησε όλους με χειραψία. Στην άφιξη του βασιλιά στην Κοζάνη αναφέρεται το παρακάτω τηλεγράφημα προς το Υπουργείο Στρατιωτικών: Διάδοχος μετά Επιτελείου εξήλθεν προς προϋπάντησιν Α.Μ. αφιχθέντος εις Κοζάνην. Άπασα η πόλις εκκενώθη κατοίκων, οίτινες μέχρις ενός έσπευσαν προς υποδοχήν, εκδηλούντες διά παρατεταμένων ζητωκραυγών τα πατριωτικά των αισθήματα. Μητροπολίτης ανέμενεν Άνακτα εις είσοδον πόλεως εστολισμένης απ’ άκρου εις άκρον διά Σημαιών και αψίδων. Μετά συγκινητικήν δοξολογίαν εν τη Μητροπόλει η Α.Μ. συνωδεύθη κατά ίδιον τρόπον μέχρι καταλύματος αυτού.

Εκτός όμως του τηλεγραφήματος αυτού και ο ίδιος ο βασιλιάς είχε απευθύνει την ημέρα του ερχομού του στην Κοζάνη προς τον πρωθυπουργό Βενιζέλο το ακόλουθο τηλεγράφημα:11 10

Με το σύνταγμα των Νεότουρκων το 1908 οι χριστιανοί εκπροσωπούνται στην οθωμανική Βουλή. Βλ. Τζημόπουλος, Η απελευθέρωση της Δυτ. Μακεδονίας, σ. 33-34. – Στη ΔΒΚ σώζονται περί τα 20 τηλεγραφήματα (πρωτότυπα και αντίγραφα), τα οποία αφορούν όχι

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:22 PM

429

Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

429

Κοζάνη 14 Χ 1912 Κύριον Βενιζέλον – Πρωθυπουργόν – Αθήνας. Σας πέμπω χαιρετισμόν εκ Κοζάνης. Είμαι υπερήφανος δι’ άνδρείαν στρατού μου, όστις υπό την επιτυχή ηγεσίαν του προσφιλεστάτου μου υιού, διαδόχου, εφάνη άντάξιος των προσδοκιών της φιλτάτης Πατρίδος καί όστις πλήρης ενθουσιασμού χωρεί, όπου η τιμή και το καθήκον τον καλεί. Βασιλεύς Γεώργιος.

Στο παραπάνω τηλεγράφημα του βασιλιά ο Βενιζέλος απάντησε: A.M. Βασιλέα – Κοζάνην Βαθέως συγκινημένος εδέχθην το εν Κοζάνη τηλεγράφημα Υμετέρας Μεγαλειότητος. Πέποιθα δε ότι ο γενναίος και νικηφόρος στρατός μας υπό την ηγεσίαν του αξίου αυτού Στρατηλάτου, διαδόχου Κωνσταντίνου, συνεχίζων την ραγδαίαν προέλασίν του, θα δυνηθή ταχέως να δώση χείρα εις τους γενναίους και νικηφόρους συμμάχους στρατούς, ίνα συντριβομένης ούτω τελειωτικώς πάσης αντιστάσεως του εχθρού, κατορθωθή η ανάπλασις της Χριστιανικής Ανατολής, όχι μόνον χάριν των κατοικούντων αυτήν λαών, αλλά και εν τω γενικωτέρω συμφέροντι της Ευρωπαϊκής τάξεως και του πολιτισμού. Ε. Βενιζέλος.

Την επομένη ο μητρ. Κοζάνης απέστειλε στον Βενιζέλο το ακόλουθο τηλεγράφημα: Κοζάνην 15-10-1912 Βενιζέλον, Πρωθυπουργόν – Αθήνας Εξοχώτατε, Μετά θερμότατων αισθημάτων ευγνωμοσύνης δι’ απολύτρωσιν από τυραννίας και νικηφόρον απελευθέρωσιν, προσαγορεύω υμετέραν Εξοχότητα και το Υπουργικόν Συμβούλιον. Δέομαι ύψιστον υπέρ της κατευοδώσεως του μεγάλου έργου και της διηνεκούς επιτυχίας των Ελληνικών όπλων προς δόξαν Ελληνισμού. Ο Θεός σκέποι την Ελλάδα.

Από τα Πρακτικά της Αντιπροσωπείας της 23ης Οκτ. 191212 πληροφορούμαστε ότι σε συνεδρίαση με πρόεδρο τον μητροπολίτη και θέμα τις δαπάνες του ελ-

μόνο στην απελευθέρωση της περιοχής της Κοζάνης αλλά και άλλων πόλεων (νέων χωρών), οι οποίες απελευθερώθηκαν το 1912. Από τα τηλεγραφήματα αυτά ενημερώνονται οι αρχές και ο λαός της Κοζάνης για την έκβαση των επιχειρήσεων και τις νίκες του ελληνικού στρατού αλλά και τις πολιτικές εξελίξεις. Σημαντικά είναι τα τηλεγραφήματα από και προς τον μητρ. Φώτιο, τον Βενιζέλο, τον διάδοχο, τον Στέφ. Δραγούμη, τη βασίλισσα Όλγα. ΔΒΚ, Κώδ. εγγρ. 46, Κώδιξ Αντιπροσωπείας, 5-14.12.1901, σ. 308. – Η Αντιπροσωπεία, ως το ανώτατο και εκλεγμένο όργανο της κοινότητας, διορίζει τα μέλη της εφορείας των σχολείων, την επιτροπή για τα ακίνητα. Πρόεδρος όλων των κοινοτικών σωματείων είναι, αυτοδικαίως, ο μητροπολίτης ή ο αντικαταστάτης του.

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

430

5/15/14

12:22 PM

430

ΕΛΕΝΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ

ληνικού στρατού εγκρίθηκε κονδύλιο 100 λιρών από το ταμείο της δεκάτης για τις ανάγκες του στρατού, ενώ κοινοποιείται στον φρούραρχο (εικ. 8-9). Στις 9 Νοεμ. 1912 ο μητρ. Φώτιος προσκάλεσε τους ιερείς και προεστούς των γύρω χωριών (ΔΒΚ/Λ21630) να παρουσιαστούν αμέσως στη μητρόπολη κατ’ εντολήν του διοικητικού επιτρόπου Χωματιανού προς ενημέρωσιν. Ο μητροπολίτης τονίζει ότι κάθε βραδύτητα και απείθεια από μέρους τους θα έχει σοβαρές συνέπειες. Συμπεραίνουμε ότι ο λόγος της πρόσκλησης αναφέρεται στο παρακάτω σημείωμα του Φωτίου, που έχει σχέση με τη λεηλασία εκ μέρους χριστιανών των περιουσιών των Οθωμανών της περιοχής (εικ. 10). Με το σημείωμα (9 Νοεμ. 1912) ενημερώνει τους ιερείς (ΔΒΚ/Λ21648) των χωριών ότι πρέπει να ειδοποιηθούν οι χριστιανοί που έχουν κλεμμένα από τους Τούρκους γεννήματα και άλλα πράγματα να τα φέρουν στη μητρόπολη και να λάβουν απόδειξη, διότι θα διαβαστούν τα ονόματα όσων έχουν κλεμμένα. Κατά διαταγήν του νομάρχη, αφού εξεταστεί ο καθένας χωριστά, όποιος ευρεθεί κλέφτης θα τουφεκιστεί (εικ. 11). Λίγες μέρες μετά (18 Νοεμ.) ο Βενιζέλος αποστέλλει τηλεγράφημα (ΔΒΚ/Λ21702) προς τον μητρ. Αθηνών Θεόκλητο, ο οποίος είχε επισκεφτεί την Κοζάνη, ακολουθώντας τον ελληνικό στρατό μαζί με τη βασιλική οικογένεια. Ο μητρ. Αθηνών, αφού ευλόγησε τον νεοσύστατο λόχο εθελοντών, ενημέρωσε τον Βενιζέλο, ο οποίος απάντησε συγκινημένος. Ο Θεόκλητος διαβίβασε από τη Θεσσαλονίκη στον Κοζάνης το τηλεγράφημα, το οποίο περιέχει ευχή για τον νεοσύστατο εθελοντικό λόχο Κοζάνης. Στο τηλεγράφημα αναφέρεται ότι παρακαλείται ο μητροπολίτης να ανακοινώσει στους πολίτες το ακόλουθο τηλεγράφημα (εικ. 12): Μετά ευλογίαν Εκκλησίας ευαρεστηθήτω υμετέρα Σεβασμιότης διαβιβάσαι νεοσυστάτω λόχω Κοζάνης ευχή πατρίδος προσδοκούσης ότι αναδειχθή άξιος πρόμαχος αυτής. Βενιζέλος.

Ο λόχος Κοζάνης (εικ. 14) καταρτίστηκε από κοζανίτες εθελοντές, οι οποίοι έτρεξαν να καταταγούν ύστερα από πρόσκληση του δημάρχου. Βασικός στόχος ήταν η περιφρούρηση της πόλης. Αποτελούνταν από δύο τμήματα με 80 οπλίτες και 82 δεκανείς, με επικεφαλής έναν ταγματάρχη και έναν υπολοχαγό και προίκα τέσσερα άλογα.13 Επειδή οι εθελοντές δεν είχαν στρατιωτική εκπαίδευση, τους ανατέθηκαν δευτερεύουσες εργασίες κατά διαταγήν του διαδόχου. Αποστολή τους ήταν να περισυλλέξουν το εγκαταλειμμένο εχθρικό υλικό (22 πυ13

Κ. Τσιτσελίκης, «Το γιατρικό της Παπαδιάς», στο: ο ίδιος, Μακεδονικές εικόνες, Αθήνα 1924, σ. 11.

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

12:22 PM

431

ροβόλα, δέκα χιλιάδες οβίδες και λοιπός εξοπλισμός) από τον Σαραντάπορο και κατά μήκος της οδού έως και την Κοζάνη, και να οδηγήσουν τους αιχμαλώτους από τα Καϊλάρια (Πτολεμαΐδα) στα έμπεδα στην Αθήνα. Η εκπαίδευση διήρκεσε μόνον τρεις ημέρες, ενώ οι εθελοντές εφοδιάστηκαν με στολές και εξοπλισμό από τους εγκαταλελειμμένους τουρκικούς στρατώνες. Για να διακρίνονται, έραψαν λευκό σταυρό στο διπλωμένο φέσι, ενώ έφεραν περιβραχιόνιο με τη λέξη «Κοζάνη». Οι αποστολές τους στέφτηκαν με επιτυχία και ενθουσιασμό.14 Στις 14 Δεκ. 1912 επιτροπή από προμηθευτές του στρατού διαμαρτύρεται για καθυστερήσεις στις πληρωμές, με έγγραφο (ΔΒΚ/Λ8708) προς τον μητρ. Φώτιο και την Αντιπροσωπεία (εικ. 15). Εκεί αναφέρεται ότι κατά την έλευση του ελληνικού στρατού στην Κοζάνη διορίστηκε επιτροπή από τη Δημαρχία, τους προκρίτους και την εμπορική Λέσχη –αποτελούνταν από τους Κ. Ρεπανά, Δ. Μπλιούρα, Κ. Παπακωνσταντίνου–, με την εντολή να προμηθεύσουν τον ελληνικό στρατό με ό,τι χρειάζεται, ενώ οι έμποροι προθυμοποιήθηκαν να παράσχουν εφόδια κατ’ εντολήν της επιτροπής. Η επιτροπή όμως δεν κατόρθωσε να εγγράψει τα διάφορα ποσά της χορηγίας στα αρμόδια βιβλία της επιμελητείας, με αποτέλεσμα όχι απλώς να καθυστερούνται οι πληρωμές, αλλά να μην έχουν εξευρεθεί καν κονδύλια. Στις 12 Ιαν. 1913, με απόφαση του Δήμου Κοζάνης (ΔΒΚ/Λ14781, εικ. 16), αποφασίστηκε ότι σε ανάμνηση της ευτυχούς ημέρας της απελευθέρωσης η οδός από την οποία εισήλθε ο νικηφόρος ελληνικός στρατός στην είσοδο της πόλης –στα σιδηρουργεία μέχρι το κατάστημα των αδελφών Tιάλιου (δίπλα στο σημερινό κατάστημα Aσημόπουλου), έναντι του πλάτανου της αγοράς– να ονομάζεται εφεξής «οδός Κωνσταντίνου διαδόχου».15 14

Η ζωγράφος Θάλεια Φλωρά-Καραβία, η οποία έφτασε στην Κοζάνη στις 10 Νοεμ. ως ανταποκρίτρια της αιγυπτιακής εφημερίδας του συζύγου της, απεικόνισε με τον καλύτερο τρόπο μέσα από στους πίνακες της και μέσα από το βιβλίο της τον λόχο Κοζάνης· βλ. Θάλεια Φλωρά-Καραβία, Εντυπώσεις από τον πόλεμο 1912-1913, Μακεδονία-Ήπειρος, Αθήνα, 1936, σ. 20-23. H πόλη άρχιζε περίπου στα Γύφτικα (Kωδωνάδικα), απέναντι από το νέο κτήριο του OTE. Η οδός από την εμπορική Λέσχη μέχρι την οικία Μιχ. Παπακωνσταντίνου ονομάζεται οδός «Κωνσταντίνου διαδόχου». Η εμπορική Λέσχη βρισκόταν στον 2ο όροφο του κτηρίου στο οποίο βρίσκεται σήμερα το κατάστημα Τσιομπάνου, λίγο πριν από το Δημαρχείο, ενώ η οικία Παπακωνσταντίνου στον σημερινό κινηματογράφο «Ολύμπιον». Η σημερινή οδός Νίκης, γνωστή ως πεζόδρομος, ήταν διευρυμένη στην αρχή και το τέλος. Η οδός από την οικία Γούτσιου Γουγούση έως την οικία του Κων. Δρίζη ονομάζεται οδός «Ελ. Βενιζέλου». Η οικία Γούτσιου Γουγούση βρισκόταν στον πρώην κινηματογράφο «Τιτάνια». Ξεκινούσε από εκεί και συνέχιζε στη σημερινή Παύλου Χαρίση έως την οικία Δρίζη, το σημερινό Δημοτικό Ωδείο. – Ευχαριστώ θερμά τον κ. Ιωάννη Kορκά για τις πληροφορίες σχετικά με την τοπογραφία της πόλης.

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

432

5/15/14

12:22 PM

432

ΕΛΕΝΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ

Μία εβδομάδα αργότερα, στις 19 Ιαν. 1913, ο έφεδρος ανθυπίλαρχος Ηρακλής Α. Τριανταφυλλόπουλος διαμαρτυρήθηκε με έγγραφό του (ΔΒΚ/Λ14782, εικ. 18) προς τον δήμαρχο Κοζάνης, από τον οποίο ζητεί να μεσολαβήσει για μείωση της τιμής των πλυντικών των στολών των στρατιωτών έως 10 λεπτά, καθώς οι πλύστρες κερδοσκοπούν εις βάρος των στρατιωτών και αμείβονται με 30 λεπτά για το πλύσιμο μιας στολής, ενώ οι στρατιώτες αμείβονται με μόλις 1,5 δρχ. μισθό. Στις 6 Μαΐου 1913 συστάθηκε επιτροπή εορτασμού ονομαστικής εορτής του βασιλέως πλέον Κωνσταντίνου –μετά τη δολοφονία του Γεωργίου Α΄–, σύμφωνα με απόφαση της Αντιπροσωπείας (ΔΒΚ/Λ8735, εικ. 19). Η επιτροπή αποτελείται από τους Ν. Γκιουλέκα, Παν. Λιούφη, Γ. Μουμουζιά, Ν. Τσιμινάκη, Δ. Χατζηιωαννίδη, ενώ διατίθενται 20 οθωμανικές λίρες για τον στολισμό όλων των δημόσιων κτηρίων και εκκλησιών με σημαίες και αψίδες. Ο βασιλιάς ηρωοποιείται, γιορτάζονται ακόμη και οι επέτειοι των γάμων του, ενώ ο λαός των Νέων Χωρών υποφέρει και φορολογείται16 σκληρά και διπλά, μη έχοντας τη δυνατότητα ακόμη να εκπροσωπηθεί στο ελληνικό Κοινοβούλιο. Στις 8 Μαΐου 1913 αποστέλλεται επιστολή (ΔΒΚ/Λ8721) εκκλησιαστικής επιτροπής προς την Αντιπροσωπεία περί μη καταβολής ενοικίου για το εκκλησιαστικό χάνι από τον ενοικιαστή λόγω συναυλισμού του στρατού. Ζητείται από την Αντιπροσωπεία να λύσει το ζήτημα και να πληρώσει το ενοίκιο για το διάστημα που ο ελληνικός στρατός χρησιμοποιούσε το εκκλησιαστικό χάνι, έτσι ώστε να μη χάσει η εκκλησιαστική επιτροπή τα έσοδα που εισέπραττε, ακόμη και αν αυτό αφορούσε την ίδια την απελευθέρωση της πόλης (εικ. 20). Στις 27 Ιουλίου 1913 ο δήμαρχος δίνει εγγράφως οδηγίες προς τον λαό της Κοζάνης για τον εορτασμό της υπογραφής της συνθήκης του Βουκουρεστίου (ΔΒΚ/Λ14783, εικ. 21). Έχει προηγηθεί τον Μάιο η υπογραφή της συνθήκης του Λονδίνου, με την οποία οι Νέες Χώρες προσαρτώνται στο ελληνικό κράτος. Υπογράφει ο νέος δήμαρχος Κοζάνης Γ. Μάνος, αφού είχε ήδη αποβιώσει ο δήμαρχος Ν. Αρμενούλης εξαιτίας των κακουχιών που πέρασε το βράδυ πριν από την απελευθέρωση της πόλης.17 Για την υπογραφή της ειρήνης 16

Είναι συχνές οι διαμαρτυρίες των κατοίκων της περιοχής στην εφημερίδα Ηχώ της Μακεδονίας για τη φορολογία και για το φόρο του οινοπνεύματος. Μιμή Παπαδέλη-Παπαναστασίου, «Νικόλαος Αρμενούλης ο πρώτος δήμαρχος της ελεύθερης Κοζάνης». Ελιμειακά 49 (2002) 178-189. – Ο Αρμενούλης, παρότι άρρωστος τις ημέρες της απελευθέρωσης, είχε κατορθώσει μαζί με τις υπόλοιπες αρχές να έρθει σε συμφωνία με τους αρχηγούς των Τούρκων, ώστε να αποφευχθεί η αιματοχυσία. Το κείμενο της συμφωνίας του μητροπολίτη με τον μουφτή στο Leune, ό.π., σ. 60-61, και (σε μτφ.) Β. Φόρης, «Από την απελευθέρωση της Κοζάνης», Ελιμειακά 20 (Ιούν. 1988) 27). Κατά την επέλαση του στρατού υπήρχε διάχυτος ο φόβος και η αγωνία για τη στάση που θα κρατούσαν οι Τούρκοι κατά την υποχώρηση τους, οι

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

12:22 PM

433

αποστέλλουν συγχαρητήριο έγγραφο στον βασιλιά και ο μητρ. Φώτιος και τα σωματεία της Κοζάνης (ΔΒΚ/Λ21655). Εις ένδειξιν ευγνωμοσύνης προς τον Κωνσταντίνο γίνεται έκκληση προς τον λαό της Κοζάνης για ενίσχυση εράνου προς ανέγερση ανδριάντα του στην Αθήνα, Πεδίον του Άρεως. Στο αχρονολόγητο έγγραφο (ΔΒΚ/Λ21649, εικ. 22) αναφέρεται ότι, επειδή δεν επιτράπηκε η κατασκευή του ανδριάντα με δαπάνες της κυβέρνησης, σχηματίστηκε κεντρική επιτροπή στην Αθήνα, η οποία όρισε επιτροπές κατά τόπους, με επικεφαλής τον μητροπολίτη, τον νομάρχη, τον δήμαρχο και τρία εκλεκτά μέλη. Λόγω της οικονομικής εξουθένωσης του κράτους από την εκστρατεία, γίνεται έκκληση από τις αρχές της Κοζάνης με αχρον. επιστολή (ΔΒΚ/Λ21660, εικ. 23) προς τους Κοζανίτες της Ν. Υόρκης για οικονομική ενίσχυση της κυβέρνησης. Από αισθήματα ευγνωμοσύνης προς την πατρίδα τούς παροτρύνει να συλλέξουν κάποιο σεβαστό χρηματικό ποσό από εράνους και να το παραδώσουν στον πρωθυπουργό, το οποίο θα χρησιμεύσει για τη νίκη του ελληνικού στρατού στους αλλεπάλληλους πολέμους και για βοήθεια και αλληλεγγύη στις παθούσες οικογένειες των επιστράτων. Με τη λήξη του πολέμου και την υπογραφή της ειρήνης η Κοζάνη ενσωματώνεται στο ελληνικό κράτος. Έτσι, οι επέτειοι γιορτάζονται μεγαλόπρεπα, αποδίδοντας φόρο τιμής σε εκείνους που θυσιάστηκαν για την ελευθερία. Στη ΔΒΚ ανευρέθησαν 11 λυτά έγγραφα που αφορούν τις εορταστικές επετειακές εκδηλώσεις, από την πρώτη επέτειο (1913) έως και το 1975, κατά την οποία μάλιστα διοργανώθηκε και διαγωνισμός ιστορικού ποιήματος από τον πνευματικό σύλλογο Κοζάνης «Φίλοι της τέχνης». Ενδεικτικά αναφέρουμε κάποια από τα έγγραφα. Στις 7 Οκτ. 1913, το πρόγραμμα του Δήμου Κοζάνης (ΔΒΚ/Λ38163, εικ. 24) για τον εορτασμό 1ης επετείου της απελευθέρωσης περιλαμβάνει: Δοξολογία στη μητρόπολη (Παρασκευή 11 Οκτ.), χοροστατούντος του μητροπολίτη, παρουσία δημοτικών, πολιτικών και στρατιωτικών αρχών καθώς και εκπροσώπων σωματείων και σχολείων αλλά και των πνευματικών αρχηγών των μουσουλμάνων. Υποδοχή στο Δημαρχείο, μαθητική παρέλαση (από την οδό 11ης Οκτωβρίου με κατάληξη το μέγαρο της Νομαρχίας). Το απόγευμα στις 3.30 προσκύνημα στους τάφους των πεσόντων στρατιωτών, στο νεκροταφείο του Αγ. Αθανασίου. Διοργάνωση εσπερίδας προς ενίσχυση απόρων οικογενειών των επιστράτων. Το 1937 το Δημοτικό συμβούλιο Κοζάνης αποφασίζει να γιορτάσει τα 25χρονα (ΔΒΚ/Λ14886) και δύο ακόμα σημαντικά γεγονότα. Την υδροδότηση οποίοι χάρη στη σύνεση του Ταχσίν πασά και στην ευμενή κατάθεση του Αλβανού Μουνίρ μπέη ματαίωσαν τα σχέδια του Ομέρ μπέη για βομβαρδισμό της Κοζάνης, στο πολεμικό συμβούλιο του τουρκικού επιτελείου το πρωί της 11ης Οκτωβρίου.

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:22 PM

434

ΕΛΕΝΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ

434

της πόλης και τα εγκαίνια του Γυμναστηρίου, προσκαλώντας τον βασιλιά και τον πρωθυπουργό της χώρας, οι οποίοι όμως δεν παρευρέθησαν, προς απογοήτευση των αρχών και του λαού της πόλης. Η 50ετηρίδα γιορτάζεται με κάθε επισημότητα, με χωριστό πρόγραμμα εορτασμού από τον Δήμο Κοζάνης (ΔΒΚ/Λ25083, εικ. 25) και το Α΄ Σώμα Στρατού (ΔΒΚ/Λ25083). Τα προγράμματα περιλαμβάνουν τα καθιερωμένα: δοξολογία, κατάθεση στεφάνων, παρέλαση, μαθητικούς χορούς, στρατιωτικές επιδείξεις (με μεταφορά τραυματία από ελικόπτερο), κανονιοβολισμούς, κινηματογραφική προβολή, πυροτεχνήματα, λαϊκό πανηγύρι, κινηματογράφηση των εκδηλώσεων, προσκοπικό παιχνίδι, συναυλία, λαμπαδηδρομία. Οι εκδηλώσεις είχαν διάρκεια και πλήθος αναφορών στον Τύπο της εποχής, με κυριότερη την πανηγυρική έκδοση της εφημ. Θάρρος.18

Από τα παραπάνω έγγραφα προκύπτει ως πρώτο στοιχείο, βέβαια, ο ενθουσιασμός των Κοζανιτών για την απελευθέρωση και η ηρωοποίηση του βασιλιά, που φθάνει έως και σε δουλοπρεπή στάση και υποτέλεια των αρχών και του λαού, η οποία κορυφώνεται με τον εορτασμό της εορτής του βασιλιά (έγγρ. 6ης Mαΐου) αλλά και με τον έρανο για τον ανδριάντα του βασιλέως Kωνσταντίνου. Η υποτέλεια αυτή καλλιεργείται και από τους βασιλείς: ο βασιλιάς Γεώργιος ονομάζει τους στρατιώτες «ο στρατός μου» και ο διάδοχος «η στρατιά μου». Αξίζει να αναφερθεί ότι οι πραγματικοί ήρωες, οι οποίοι ήρθαν στην Κοζάνη πεζοπόροι, από μάχη σε μάχη και από νίκη σε νίκη, χρηματοδοτούνται ελάχιστα· καλύπτονται μόνον οι βασικές τους ανάγκες (τροφή και ρουχισμός). Κάθε στρατιώτης αμείβεται πενιχρά, και η χρηματοδότησή του γίνεται από ιδίους πόρους. Ακόμη και για το πλύσιμο των ρούχων τους πληρώνουν πλύστρες της Κοζάνης, και μάλιστα ακριβά. Η Κοζάνη προσφέρει, βέβαια, στον αγώνα για την απελευθέρωση, τόσο οικονομικά (ενίσχυση στρατού από τον φόρο της δεκάτης, βοήθεια από τους ομογενείς), όσο και έμψυχα (λόχος Κοζάνης). Στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης σώζονται αρκετά έγγραφα, τα οποία ευχής έργον θα ήταν να αποτελέσουν ένα λεύκωμα φωτογραφιών με τεκμηρίωση, που θα συνοδεύεται και από επιστημονική αναφορά στο Χρονικό της απελευθέρωσης, ώστε το υλικό των εγγράφων να είναι προσιτό τόσο στους μελετητές της ιστορίας, όσο και στον απλό αναγνώστη. 18

Πβ. Γ. Χ. Παφίλης, Αναστάσεως ημέρα, η απελευθέρωση της Κοζάνης 11 Οκτωβρίου 1912, Κοζάνη 2012, όπου παρουσιάζονται αναφορές σε εφημερίδες σχετικά με τον εορτασμό των επετείων.

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:22 PM

435

Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

Εικ. 1. Διακήρυξη (αρχ.-τελ.) υποστρατήγου Αλεξ. Σούτσου σχετικά με την κατάληψη της Κοζάνης, Παρασκευή 12 Οκτ. 1912 (ΔΒΚ/Λ21684).

Εικ. 2. Οι εφημ. Πατρίς και Εμπρός, φ. Σαββάτου 13 Οκτωβρίου 1912. Η είδηση της κατάληψης της Κοζάνης.

435

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

436

5/15/14

12:22 PM

436

ΕΛΕΝΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ

Εικ. 3. Σημείωμα για την οργάνωση της υποδοχής του διαδόχου, Παρασκευή 12 Οκτ. 1912 (ΔΒΚ/Λ21691).

Εικ. 4. Ο διάδοχος Κωνσταντίνος με τον μητρ. Κοζάνης Φώτιο μπροστά στο επισκοπείο (φωτ. αρχείο ΔΒΚ).

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:22 PM

437

Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

Εικ. 5. Προσφώνηση διαδόχου από τον μητρ. Φώτιο στη δοξολογία στον μητρ. ναό Αγ. Νικολάου, 13 Οκτωβρίου 1912 (ΔΒΚ/Λ21689).

Εικ. 6. Τηλεγράφημα διαδόχου Κωνσταντίνου προς Υπ. Στρατιωτικών αναγγέλλον την άφιξή του στην Κοζάνη, Σάββατο 13 Οκτ. 1912 (ΔΒΚ/Λ21687).

437

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:22 PM

438

ΕΛΕΝΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ

438

Εικ. 7. Άφιξη βασιλέως Γεωργίου Α΄ στην Κοζάνη. Κυριακή 14 Οκτωβρίου 1912.

Εικ. 8. Η επιτροπή άμυνας Κοζάνης το 1912: Ν. Μουμουζιάς, Ν. Ρεπανάς, Εμμ. Στεργίου, Π. Λιούφης, Χ. Βαμβακάς, Στέργ. Παπαργυρούδης (φωτ. αρχείο ΔΒΚ).

Εικ. 9. Διάθεση 100 λιρών από την Αντιπροσωπεία Κοζάνης υπέρ του στρατού, 23.11.1912 (κώδ. εγγρ. ΔΒΚ 46).

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:22 PM

439

Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

Εικ. 10. Πρόσκληση ιερέων και προεστών εκ μέρους του μητρ. Φωτίου, 9 Νοεμ. 1912 (ΔΒΚ/Λ21630).

Εικ. 11. Σημείωμα μητρ. Φωτίου προς ιερείς για επιστροφή των κλεμμένων, 9 Νοεμ. 1912 (ΔΒΚ/Λ21648).

439

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:22 PM

440

ΕΛΕΝΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ

440

Εικ. 12. Τηλεγράφημα Βενιζέλου προς τον Αθηνών Θεόκλητο, με ευχή για τον λόχο Κοζάνης, 18 Νοεμβρίου 1912 (ΔΒΚ/Λ21702).

Εικ. 13. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος.

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:22 PM

441

Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

Εικ. 14. Ο λόχος Κοζάνης με λάφυρα από τον Σαραντάπορο (φωτ. αρχείο ΔΒΚ).

Εικ. 15. Διαμαρτυρία προμηθευτών στρατού, Δεκ. 1912 (ΔΒΚ/Λ8708).

441

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:22 PM

442

ΕΛΕΝΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ

442

Εικ. 16. Ονοματοδοσία οδών από τον δήμαρχο Κοζάνης Αρμενούλη, 12 Ιαν. 1913 (ΔΒΚ/Λ14781).

Εικ. 17. Ο δήμαρχος Κοζάνης Ν. Γ. Αρμενούλης (φωτ. αρχείο ΔΒΚ).

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:22 PM

Η ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

Εικ. 18. Διαμαρτυρία εφέδρου ανθυπίλαρχου Ηρ. Τριανταφυλλόπουλου για τιμή πλυντικών, 19 Ιαν. 1913 (ΔΒΚ/Λ14782).

Εικ. 20. Επιστολή επιτρόπων περί μη καταβολής ενοικίου για το εκκλησιαστικό χάνι (ΔΒΚ/Λ8721).

443

Εικ. 19. Σύσταση επιτροπής εορτασμού ονοματικής εορτής βασιλέως Κωνσταντίνου, 8.5.1913 (ΔΒΚ/Λ8735).

Εικ. 21. Οδηγίες δημάρχου προς τους Κοζανίτες για τον εορτασμό της υπογραφής της συνθήκης Βουκουρεστίου, 27.7.1913 (ΔΒΚ/Λ14783).

25_MARGARITH_425-444:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:22 PM

444

ΕΛΕΝΗ ΜΑΡΓΑΡΙΤΗ

444

Εικ. 22. Έκκληση προς τους Κοζανίτες για έρανο προς ανέγερση ανδριάντα του βασιλέως Κωνσταντίνου στην Αθήνα (ΔΒΚ/Λ21649).

Εικ. 23. Έκκληση προς τους Κοζανίτες της Ν. Υόρκης, για οικονομική ενίσχυση της κυβέρνησης (ΔΒΚ/Λ21660).

Εικ. 24. Πρόγραμμα Δήμου Κοζάνης για τον εορτασμό της πρώτης επετείου της απελευθέρωσης, 11 Οκτ. 1913 (ΔΒΚ/Λ38163).

Εικ. 25. Πρόγραμμα Δήμου Κοζάνης για τον εορτασμό της 50ετηρίδας της απελευθέρωσης (ΔΒΚ/Λ25083).

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

445

Η ελεύθερη Κοζάνη 1912-2012

ΚΟΙΝΩΝΙΑ – ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

446

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

447

Γιάννης Γκλαβίνας

ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΔΙΧΑΣΜΟΥ 1915-1920: ΚΟΜΜΑΤΑ, ΥΠΟΨΗΦΙΟΙ ΚΑΙ ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΕΣ

Το τέλος των Βαλκανικών πολέμων του 1912-1913 σήμανε για τη Μακεδονία την έναρξη των διαδικασιών ενσωμάτωσης της στις διοικητικές και οικονομικές δομές του ελληνικού κράτους. Παράλληλα, οι Νέες Χώρες θα έπρεπε να ενταχθούν και στην πολιτική σκηνή του ελληνικού βασιλείου, εν μέσω μάλιστα μιας περιόδου, κατά την οποία στον πολιτικό βίο της χώρας κυριαρχεί ο Εθνικός Διχασμός με τον φανατισμό, τις συγκρούσεις και τις εμφύλιες διαμάχες που τον χαρακτηρίζουν. Οι κάτοικοι του νομού Κοζάνης (σημερινοί ν. Κοζάνης και Γρεβενών) και των υπολοίπων Νέων Χωρών θα συμμετάσχουν στον πολιτικό βίο του ελληνικού κράτους για πρώτη φορά στις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915.1 Η χώρα εν τω μεταξύ είχε εισέλθει στη δίνη του Εθνικού Διχασμού. Βενιζέλος και Κωνσταντίνος διαφωνούσαν για την εξωτερική πολιτική που θα έπρεπε να ακολουθήσει η Ελλάδα στο πλαίσιο του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου, αν θα έπρεπε δηλαδή να συνταχθεί με τον συνασπισμό των Αγγλογάλλων της Entente, όπως επιθυμούσε ο Βενιζέλος, ή να τηρήσει ουδετερότητα, όπως ήθελε ο Κωνσταντίνος. Αποτέλεσμα αυτής της διαφωνίας ήταν η παραίτηση της κυβέρνησης Βενιζέλου τον Φεβρουάριο του 1915 και ο σχηματισμός νέας από τον αντιβενιζελικό Δημήτριο Γούναρη.2 1

Γενικά για τις εκλογές της περιόδου 1915-1920 και τη δράση των πολιτικών κομμάτων βλ. G. Hering, Τα πολιτικά κόμματα στην Ελλάδα 1821-1936, τ. 2, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 200 , σ. 853-1003. Ενδεικτικά για την περίοδο του Εθνικού Διχασμού βλ. Γ. Μαυρογορδάτος, Εθνικός Διχασμός και Μαζική Οργάνωση. Οι Επίστρατοι του 1916, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1996· Stillborn Republic. Social coalitions and party strategies in Greece 1922-1936, University of California Press, Καλιφόρνια 1983· Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο 1917-1918, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2000· Ι. Μεταξάς, Η ιστορία του Εθνικού Διχασμού, Αθήνα 1935· Π. Ενεπεκίδης, Η Δόξα και ο Διχασμός (1908-1916), εκδ. Σ. Ι. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 31962· Κ. Ζαβιτσιάνος, Αναμνήσεις

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

448

ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

Για να κατανοηθούν οι ιδιαιτερότητες των εκλογικών αναμετρήσεων στην περιοχή της Κοζάνης θα πρέπει να γίνει αναφορά στα χαρακτηριστικά του πληθυσμού της. Σύμφωνα με στατιστικά δεδομένα του 1920 ο ν. Κοζάνης κατοικούνταν από 183.705 κατοίκους. Από αυτούς οι 118.938 ήταν χριστιανοί ελληνόφωνοι, σλαβόφωνοι ή βλαχόφωνοι, ενώ οι 6 .767 μουσουλμάνοι τουρκόφωνοι ή ελληνόφωνοι.3 Η εθνική, θρησκευτική και γλωσσική αυτή διαφοροποίηση του πληθυσμού του ν. Κοζάνης διαδραμάτισε μείζονα ρόλο στις εκλογικές αναμετρήσεις της περιόδου 1915-1920, αφού αποτέλεσε βασικό παράγοντα στους σχεδιασμούς των κομματικών επιτελείων, στον καταρτισμό των ψηφοδελτίων και στην ανάλυση εκλογικών συμπεριφορών. Εξίσου σημαντικός εκλογικός παράγοντας ήταν και η κοινωνική διαφοροποίηση των κατοίκων. Στην Κοζάνη ήδη, από το 1909, λαός και «τζορμπατζήδες» βρίσκονταν σε έντονη διαμάχη, διαμάχη που δεν τερματίστηκε με τους Βαλκανικούς πολέμους αλλά συνεχίστηκε, αποκτώντας και εκλογικές προεκτάσεις. Η συμμετοχή των Νέων Χωρών στις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915, μόλις δύο χρόνια μετά την απελευθέρωσή τους, καθιστούσε επιτακτική ανάγκη για τα επιτελεία των πολιτικών δυνάμεων της εποχής την άμεση συγκρότηση τοπικών κομματικών μηχανισμών και την ανάδειξη κατάλληλων υποψηφίων βουλευτών. Ήταν φυσικό τα κομματικά επιτελεία να εκμεταλλευτούν τα δίκτυα που δημιουργήθηκαν στις τάξεις του πατριαρχικού χριστιανικού πληθυσμού κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα. Καπετάνιοι, τοπικοί άρχοντες, κληρικοί και όσοι έδρασαν εθνικώς κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού Αγώνα αποτέλεσαν σημαντική δεξαμενή κομματικών στελεχών για βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς.5 Έτσι, και στην περιοχή της Κοζάνης οι υποψήφιοι βουλευτές και τα σημαίνοντα κομματικά στελέχη είχαν να επιδείξουν κάποια δραστηριότητα την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα. Παράλληλα, οι βουλευτές που αναδείχθηκαν στην οθωμανική Βουλή στις εκλογές του 1909 και 1912 ήταν πο-

εκ της ιστορικής διαφωνίας Βασιλέως Κωνσταντίνου και Ελ. Βενιζέλου (1914-1922), 2 τ., Αθήνα 19 6· Γ. Βεντήρης, Η Ελλάς του 1910-1920, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1970· Π. Παναγάκος, Συμβολή εις την ιστορίαν της δεκαετίας 1912-1922, Αθήνα 1961. Γενικά Αρχεία του Κράτους (στο εξής ΓΑΚ), Κ.Υ., Αρχείο Πολιτικού Γραφείου Πρωθυπουργού (στο εξής ΑΠΓΠ), φάκ. 737, Πολιτικό Γραφείο Πρωθυπουργού προς υπουργείο Εσωτερικών, Αθήνα 28. .1923, αρ. εμπ. 105, όπου συνημμένο αντίγραφο της έκθεσης Λεκκού προς τον γενικό διοικητή Μακεδονίας, Θεσ/νίκη 31.3.1923. Βλ. και πίν. Ι του παραρτήματος για τα πλήρη στοιχεία της στατιστικής, όσον αφορά τον νομό Κοζάνης. Π. Ν. Λιούφης, Ιστορία της Κοζάνης, Αθήνα 192 , σ. 151-160, 16 -166, και Β. Γούναρης, «Βουλευτές και καπετάνιοι: πελατειακές σχέσεις στη μεσοπολεμική Μακεδονία», Ελληνικά 1 (1990) 318-319. Αναλυτικά για τη συμμετοχή των Μακεδονομάχων στις εκλογικές αναμετρήσεις του μεσοπολέμου βλ. Γούναρης, ό.π., σ. 313-336.

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

449

λύτιμα στελέχη για τις αντίπαλες παρατάξεις του Εθνικού Διχασμού. Στην περίπτωση της Κοζάνης οι βουλευτές που εξέλεξε η περιοχή στο οθωμανικό Κοινοβούλιο, Γεώργιος Μπούσιος, Κων. Δρίζης και Χαρίσιος Βαμβακάς, ήταν και οι τρεις υποψήφιοι στις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915. Στις εκλογές της 31ης Μαΐου διεκδίκησαν την ψήφο των κατοίκων της Κοζάνης τρία κόμματα: το κόμμα των Φιλελευθέρων, το κόμμα των Ανεξαρτήτων και το κόμμα των Εθνικοφρόνων. Εν τω μεταξύ, με βασιλικό διάταγμα της 25ης Απρ. 1915 ορίστηκε ο αριθμός των βουλευτών για τις εκλογικές περιφέρειες των Νέων Χωρών, ενώ ένα χρόνο νωρίτερα καταρτίστηκαν και οι εκλογικοί κατάλογοι, σύμφωνα με τα αποτελέσματα της απογραφής του 1913.6 Ο ν. Κοζάνης με 180.791 κατοίκους εξέλεγε 11 βουλευτές. Στον συνδυασμό του κόμματος των Φιλελευθέρων, των βενιζελικών δηλαδή, ξεχώριζαν οι υποψηφιότητες των δύο πρώην βουλευτών του οθωμανικού κοινοβουλίου Δρίζη και Βαμβακά, του δημάρχου Κοζάνης Γ. Μάνου και του πρώην υπουργού Ναυτικών στην κυβέρνηση Βενιζέλου Κων. Δεμερτζή.7 Οι βενιζελικοί, σύμφωνα με το στέλεχος του κόμματος Στέφ. Παπακωνσταντίνου, επικρατούσαν στα χριστιανικά αστικά κέντρα της περιοχής πλην των Γρεβενών, υποστηρίζονταν από το 60% του χριστιανικού πληθυσμού του νομού και από τα μέλη των συντεχνιών της Κοζάνης, των λαϊκών, δηλαδή, στρωμάτων της πόλης.8 Το αντιβενιζελικό κόμμα των Ανεξαρτήτων,9 με επικεφαλής του συνδυασμού τον πρώην βουλευτή του οθωμανικού Κοινοβουλίου Μπούσιο, κυριαρχούσε στη γενέτειρα του τελευταίου, τα Γρεβενά,10 και συγκέντρωνε, σύμφωνα

ΦΕΚ 156/25. .1915 «Περί του αριθμού των εξ εκάστης εκλογικής περιφερείας εκλεκτέων βουλευτών». Επίσης, 122/8.5.191 και 38 /15.12.191 βασιλικό διάταγμα «περί του τρόπου καταρτίσεως των εκλογικών καταλόγων». Αναλυτικά οι υποψήφιοι του συνδυασμού των Φιλελευθέρων Κοζάνης στον πίν. ΙΙ του παραρτήματος. Ιστορικό Αρχείο Μουσείου Μπενάκη (στο εξής ΙΑΜΜ), Αρχείο Ελευθερίου Βενιζέλου (στο εξής ΑΕΒ), φάκ. 13, Στέφ. Παπακωνσταντίνου προς Ι. Ηλιάκη, Κοζάνη 17.6.1916. Το μεγαλύτερο μέρος του αρχειακού υλικού που χρησιμοποιήθηκε στην ανακοίνωση είναι διαθέσιμο στην ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μελετών Ελευθέριος Βενιζέλος: www.venizelosarchives.gr. Πολιτική παράταξη που δραστηριοποιούνταν κυρίως στον χώρο της Μακεδονίας, γι’ αυτό και η κοινοβουλευτική ομάδα της αποκαλούνταν «Μακεδονική». Την ηγεσία των «Ανεξαρτήτων» αποτελούσαν ο Ίων Δραγούμης και ο Γεώργιος Μπούσιος, ενώ τις θέσεις του κόμματος εξέφραζε η Πολιτική Επιθεώρηση. Ο Γεώργιος Μόδης, διοικητικός επίτροπος Γρεβενών το 1915, κάνει αναφορά στις αναμνήσεις του στο πάθος με το οποίο οι Γρεβενιώτες στήριζαν τον Μπούσιο, «τον Γεώργη του Ανδρέα», όπως τον αποκαλούσαν· Γ. Μόδης, Αναμνήσεις, εκδ. Πανεπιστημίου Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 200 , σ. 167.

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

450

ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

πάντα με τον Παπακωνσταντίνου, το 35% των χριστιανικών ψήφων. Οι Ανεξάρτητοι είχαν και τη στήριξη της μοναδικής, εκείνη την εποχή, εφημερίδας της Κοζάνης, Ηχώ της Μακεδονίας, ο διευθυντής της οποίας Μιλτιάδης Τζώνης συμμετείχε στον ιδρυτικό πυρήνα του κόμματος στον ν. Κοζάνης.11 Εκτός από τον Μπούσιο, στο συνδυασμό των Ανεξαρτήτων ξεχωρίζουν οι υποψηφιότητες των δικηγόρων Ι. Αντωνιάδη, Σ. Ευθυμιάδη, Κ. Τσιτσελίκη και Θ. Κωτούλα καθώς και του ιατρού Ν. Γκιουλέκα.12 Οι αντιβενιζελικοί του Γούναρη13 είχαν τη στήριξη των μουσουλμάνων του νομού, του σημαντικότερου εκλογικού παράγοντα της περιοχής, αν συνυπολογιστούν η διαίρεση του χριστιανικού στοιχείου σε βενιζελικούς και αντιβενιζελικούς, η συνεχιζόμενη μετανάστευση των χριστιανών και το γεγονός ότι οι μουσουλμάνοι, υπακούοντας στα κελεύσματα της ηγεσίας τους, δεν διασπούσαν τις ψήφους τους.1 Ο αδιαμφισβήτητος εκλογικός παράγοντας των μουσουλμάνων ήταν ο τσιφλικάς στην περιοχή του Σαρίγκιολ, Δερβίς Μπέη Καρατζιλάρ. Η πολιτική ισχύς του Δερβίς ήταν τέτοια που μπορούσε να μεταβαίνει στο οθωμανικό προξενείο της Θεσσαλονίκης για διαβουλεύσεις, όσον αφορά τη στάση που θα κρατούσαν οι μουσουλμάνοι στις εκλογές, να καθορίζει τους εκπροσώπους των μουσουλμανικών κοινοτήτων της Κοζάνης που θα συμμετείχαν στην προεκλογικού περιεχομένου συνέλευση των μουσουλμάνων της Μακεδονίας στη Θεσσαλονίκη, να απευθύνεται στο Πολιτικό Γραφείο Πρωθυπουργού αιτούμενος την παύση δικαστικής του δίωξης, προβάλλοντας τους αγώνες του για την αντιβενιζελική παράταξη και, βεβαίως, να είναι από τους πρώτους που εξορίστηκαν από τους βενιζελικούς μετά το κίνημα της Εθνικής Αμύνης.15 Ο Δερβίς δεν έβαλε ο ίδιος υποψηφιότητα, αλλά ήταν υποψήφιος ο 11

Χρ. Μπέσας, Το χρονικό της Κοζάνης (1914-1919): Η Κοζάνη στα χρόνια του μεγάλου πολέμου, [Ινστ. Βιβλίου και Ανάγνωσης], Κοζάνη 1999, σ. . Για την Ηχώ της Μακεδονίας βλ. Ν. Δελιαλής, Εφημερίδες εκδοθείσαι εν Κοζάνη, Κοζάνη 1959, σ. 13-1 . Αναλυτικά οι υποψήφιοι του συνδυασμού των Ανεξαρτήτων Κοζάνης στις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915 στον πίν. ΙΙΙ του παραρτήματος. Τον πυρήνα της αντιβενιζελικής παράταξης αποτελούσε το κόμμα των Εθνικοφρόνων, με το οποίο συνεργάστηκαν τα υπολείμματα των παλαιών κομμάτων (των κομμάτων που υπήρχαν πριν από την επανάσταση στου Γουδή), αλλά και οι σοσιαλιστές. Για την εκλογική συμπεριφορά των μουσουλμάνων του ν. Κοζάνης βλ. Γ. Γκλαβίνας, «Η εκλογική συμπεριφορά των Μουσουλμάνων του Νομού Κοζάνης την περίοδο 19151923», Πρακτικά ΚΣΤ΄ Πανελληνίου Ιστορικού Συνεδρίου της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 302-320. Ιστορικό Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών (στο εξής ΙΑΥΕ), Κεντρική Υπηρεσία (στο εξής Κ.Υ.), 1915, φάκ. Α/2(3), μοίραρχος Καρατζιλάρ (Δρέπανο) προς Αστυνομική Διεύθυνση Κοζάνης, Καρατζιλάρ 30. .1915, αρ. πρ. 129. ΓΑΚ, Κ.Υ., ΑΠΓΠ, φάκ. 5 2, Δερβίς Αχμέτ Καρατζιλάρ προς πρωθυπουργό Γούναρη, Κοζάνη 10.8.1921, αρ. 65 και

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

451

ανεψιός του Ζουλφικιάρ Ακήφ. Εκτός από τον Ζουλφικιάρ, στον συνδυασμό των αντιβενιζελικών της Κοζάνης συμμετείχαν και άλλοι τρεις μουσουλμάνοι, ενώ οι υπόλοιποι επτά ήταν χριστιανοί.16 Τα εκλογικά αποτελέσματα ανέδειξαν νικητές τους Ανεξάρτητους, που εξέλεξαν επτά βουλευτές (Αντωνιάδη, Μπούσιο, Γκιουλέκα, Κωτούλα, Ζάχο, Οικονόμου και Ευθυμιάδη), και τους μουσουλμάνους που εξέλεξαν τρεις βουλευτές (Ζουλφικιάρ Ακήφ, Κόντσα Χουσεΐν Νεντίμ και Λουτφή Ομέρ), ενώ από τον συνδυασμό του Γούναρη εξελέγη και ένας χριστιανός (Κ. Οικονομίδης).17 Το κόμμα των Φιλελευθέρων, αν και νικητής των εκλογών, δεν κατόρθωσε να εκλέξει βουλευτή στην Κοζάνη, όπως και στην υπόλοιπη Μακεδονία, με εξαίρεση τον ν. Σερρών. Ο Βαμβακάς συγκέντρωσε λιγότερες ψήφους από τον τελευταίο εκλεγμένο βουλευτή, ακολούθησαν Δεμερτζής και Δρίζης. Οι βενιζελικοί της Κοζάνης αμφισβήτησαν έντονα το εκλογικό αποτέλεσμα, καταθέτοντας ένσταση στο εκλογοδικείο με βασικό επιχείρημα τη μη νομιμότητα της συμμετοχής των μουσουλμάνων στις εκλογές, αφού ψήφισαν χωρίς να επιλέξουν πρώτα την ελληνική υπηκοότητα, καθώς και την ανάμειξη των μουφτήδων στον εκλογικό αγώνα, γεγονός ανεπίτρεπτο για δημοσίους υπαλλήλους που όφειλαν να είναι ουδέτεροι.18 Στο επόμενο διάστημα μετά τις εκλογές το χάσμα μεταξύ βενιζελικών και βασιλοφρόνων διευρύνθηκε. Τον Σεπτέμβριο του 1915 ο Βενιζέλος παραιτήθηκε για δεύτερη φορά από πρωθυπουργός μετά από νέα διαφωνία με τον βασιλιά. Ακολούθησε ο διορισμός από τον Κωνσταντίνο των κυβερνήσεων Ζαΐμη και Σκουλούδη, η προκήρυξη εκλογών στις 6 Δεκ. 1915 και η αποχή από αυτές

Πολιτικό Γραφείο Πρωθυπουργού προς Δερβίς Αχμέτ Καρατζιλάρ, Αθήνα 13.8.1921, αρ. πρ. 1273. Ο Δερβίς κατηγορήθηκε για υπόθαλψη της ληστοσυμμορίας του Καρά Αλή, αλλά ύστερα από παρέμβαση του Πολιτικού Γραφείου η δίωξη ανεστάλη. Αναλυτικά οι υποψήφιοι του συνδυασμού των Εθνικοφρόνων Κοζάνης στις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915 στον πίν. ΙV του παραρτήματος. Αναλυτικά για τις ψήφους όλων των υποψηφίων των εκλογών της 31ης Μαΐου βλ. εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, 21.6.1915, όπου δημοσιεύεται και η απόφαση ανακήρυξης των βουλευτών του Πρωτοδικείου Κοζάνης. Εφημ. Εμπρός, 17 και 19.7.1915 και εφημ. Μακεδονία, 16.7.1915. Η επέκταση των εκλογικών νόμων του ελληνικού Βασιλείου και στις Νέες Χώρες έγινε με τον νόμο 258 του 191 , με τη διαφορά όμως ότι για την απόκτηση του εκλογικού δικαιώματος στις Νέες Χώρες δεν ήταν απαραίτητη η ιδιότητα του δημότη, αλλά αρκούσε αυτή του κατοίκου. Με την ψήφιση του νόμου 258 δόθηκε δικαίωμα ψήφου και στους μουσουλμάνους, που σύμφωνα με τη συνθήκη ειρήνης ανάμεσα στην Ελλάδα και την Οθωμανική Αυτοκρατορία (Σύμβαση των Αθηνών 1/1 Νοεμ. 1913) είχαν το δικαίωμα να επιλέξουν την οθωμανική υπηκοότητα μέσα σε τρία χρόνια από την υπογραφή της. Κατά συνέπεια, στους εκλογικούς καταλόγους ήταν εγγεγραμμένοι και μουσουλμάνοι που ψήφισαν στις εκλογές, έστω και αν δεν επέλεξαν την ελληνική υπηκοότητα.

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

452

ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

των Φιλελευθέρων. Εν τω μεταξύ, τον Οκτ. του 1915 στρατιωτικές δυνάμεις της Entente αποβιβάστηκαν στη Θεσσαλονίκη. Στην Κοζάνη η Ένωση Συντεχνιών σε επιστολή της προς τον Βενιζέλο εξέφρασε τη λύπη της για την απόφαση αποχής από τις εκλογές, αλλά και την υπακοή της στη βούληση του αρχηγού.19 Στον χώρο των αντιβενιζελικών οι Ανεξάρτητοι του Μπούσιου και οι οπαδοί του Γούναρη αποφάσισαν τον καταρτισμό κοινού συνδυασμού. Σε ανοικτή επιστολή τους προς τους εκλογείς του ν. Κοζάνης οι βουλευτές των Ανεξαρτήτων που εκλέχθηκαν στις εκλογές της 31ης Μαΐου γνωστοποίησαν την απόφασή καταρτισμού ενιαίου συνδυασμού με το κόμμα του Γούναρη, τονίζοντας τις κοινές απόψεις με τους υπόλοιπους βουλευτές της Κοζάνης, μουσουλμάνους και χριστιανούς.20 Στον ενιαίο αντιβενιζελικό συνδυασμό συμμετείχαν τελικά τέσσερις πρώην βουλευτές των Ανεξαρτήτων (Μπούσιος, Ζάχος, Αντωνιάδης και Ευθυμιάδης) και τρεις πρώην βουλευτές των Εθνικοφρόνων (Οικονομίδης, Ζουλφικιάρ Ακήφ και Ομέρ Λουτφή).21 Μετά την αποχή των βενιζελικών, στην Κοζάνη, όπως και σε άλλες περιοχές της Μακεδονίας, εμφανίστηκε ένα νέο πολιτικό μόρφωμα, ο Εθνικός Συνδυασμός. Ο Εθνικός Συνδυασμός, που αποτελούνταν κυρίως από βενιζελικούς που δεν συμφώνησαν με την απόφαση για αποχή από τις εκλογές αλλά και από δυσαρεστημένους Ανεξάρτητους, προσέδωσε στον προεκλογικό αγώνα χαρακτηριστικά φυλετικής και θρησκευτικής διαμάχης ανάμεσα σε Έλληνες και μουσουλμάνους ψηφοφόρους, καταγγέλλοντας προδοτικές παραχωρήσεις του κόμματος του Γούναρη στους μουσουλμάνους και καλώντας τους χριστιανούς ψηφοφόρους να αγωνιστούν, για να αποτρέψουν την πολιτική κυριαρχία του μουσουλμανικού στοιχείου στη Μακεδονία. Ενδεικτικά αυτού του κλίματος είναι τα δημοσιεύματα της Ηχούς της Μακεδονίας, που αλλάζει πλέον πολιτικό στρατόπεδο. Σε προκήρυξη προς τους Έλληνες χριστιανούς πολίτες του ν. Κοζάνης η Ηχώ αναφέρει:22 Μαύρο εις τους εξευτελίσαντας τον ελληνικόν λαόν του Νομού Κοζάνης διά των υποκλίσεών των προς τους κονιαρέους βέηδες Δερβίς, Ακίφ και

ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 367, ο πρόεδρος της Ένωσης Συντεχνιών Κοζάνης Λάζαρος Κουτέλας προς τον Ελ. Βενιζέλο, Κοζάνη 19.11.1915. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, φάκ. Εσωτερική Πολιτική-υπηρεσιακά υπουργείου Εξωτερικών, «Οι τέως βουλευταί σας Γ. Μπούσιος, Ι. Αντωνιάδης, Ν. Γκιουλέκας, Α. Ζάχος, Θ. Κωτούλας, Δ. Οικονόμου, Σ. Ευθυμιάδης προς τους εκλογείς του Νομού Κοζάνης, Κοζάνη 15 Νοεμ. 1915». Αναλυτικά οι υποψήφιοι του αντιβενιζελικού συνδυασμού της Κοζάνης στις εκλογές της 6ης Δεκεμβρίου 1915 στον πίν. V του παραρτήματος. Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, 1.12.1915.

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

453

Σας. Όποιος δεν αγαπά το Έθνος του και θέλει να αφίνη να κυριαρχήσουν οι Τούρκοι ας ψηφίση τους ψευτογουναρικούς, οι οποίοι συνεμάχησαν με αγάδες, για να ντροπιάσουν τον Ελληνισμόν. Όποιος επιθυμεί, τώρα όπου κυματίζει στη Μακεδονία η Ελληνική Σημαία, να νομισθή ότι κατοικούν μόνο φέσια, ας ψηφίσει τους αντιθέτους μας. Όποιος δε επιθυμεί να παταχθώσιν οι εκμεταλλευταί του λαού και το θράσος των Βέηδων έχει ιεράν υποχρέωσιν, είτε Φιλελεύθερος είνε, είτε Γουναρικός, είτε Ανεξάρτητος, να μη απόσχη των εκλογών, αλλά να περάση από τας κάλπας και ρίψη Άσπρον ψήφο μόνο στο ῾Κλαδί᾽, το σύνθημα του Εθνικού και Χριστιανικού Συνδυασμού.

Στο ψηφοδέλτιο του Εθνικού Συνδυασμού συμμετείχαν οι πρώην βουλευτές των Ανεξαρτήτων Κωτούλας και Οικονόμου, τα στελέχη των βενιζελικών Δεμερτζής, Τάκης Καλαντζόπουλος και Στέφ. Παπακωνσταντίνου, καθώς και ο διευθυντής της Ηχούς Τζώνης.23 Εκτός από τους δύο αυτούς συνδυασμούς, στις εκλογές της 6ης Δεκεμβρίου στον ν. Κοζάνης κατήλθαν και ανεξάρτητοι υποψήφιοι. Νικητής των εκλογών αναδείχθηκε ο αντιβενιζελικός συνδυασμός, που κατόρθωσε να εκλέξει και τους 11 βουλευτές του νομού.2 Ρυθμιστές του εκλογικού αποτελέσματος ήταν σαφέστατα οι μουσουλμάνοι, εξαιτίας της αποχής ενός τμήματος των χριστιανών ψηφοφόρων, που σύμφωνα με την Ηχώ της Μακεδονίας ανήλθε σε 18.000 σε σύνολο 25.000 ψηφοφόρων,25 αλλά και της τυφλής υπακοής του μουσουλμανικού εκλογικού σώματος στις οδηγίες των μουσουλμάνων κομματαρχών. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της τυφλής υπακοής παραθέτει σε επιστολή του ο ένθερμος βενιζελικός μητρ. Σισανίου και Σιατίστης Ιερόθεος (Ανθουλίδης), αναφερόμενος στον μουσουλμάνο υποψήφιο Ναδίρ Ραμαντάν από την Ανασέλιτσα, ο οποίος, αν και ο πλουσιότερος υποψήφιος στις εκλογές του Δεκεμβρίου, δεν είχε τη στήριξη των μουσουλμάνων ψηφοφόρων στις επαρχίες Καϊλαρίων και Κοζάνης, επειδή κατέβηκε ως ανεξάρτητος. Στις επόμενες εκλογές ο Ραμαντάν, έχοντας τη στήριξη του Δερβίς Καρατζιλάρ, θα κατορθώσει να εκλεγεί βουλευτής.26 Μετά την παράδοση του Ρούπελ από την κυβέρνηση Σκουλούδη σε βουλ23

Αναλυτικά οι υποψήφιοι του Εθνικού Συνδυασμού στις εκλογές της 6ης Δεκεμβρίου 1915 στον πίν. VΙ του παραρτήματος. Τα αποτελέσματα ανά εκλογικό τμήμα δημοσιεύονται στην Ηχώ της Μακεδονίας 13.12.1915, 16.12.1915 και 1.1.1916. Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, 9.12.1915. Σύμφωνα με την εφημερίδα, στις εκλογές της 6ης Δεκ. ψήφισαν 16.000 με 17.000 ψηφοφόροι, από τους οποίους οι 10.000 με 11.000 ήταν μουσουλμάνοι. ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 313, μητρ. Σισανίου και Σιατίστης Ιερόθεος προς Ηλιάκη, Σιάτιστα 9.8.1916.

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

454

ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

γαρικά και γερμανικά στρατεύματα και το τελεσίγραφο των δυνάμεων της Entente για παραίτηση της κυβέρνησης και τη διενέργεια εκλογών, η Ελλάδα διένυε το καλοκαίρι του 1916 μια νέα προεκλογική περίοδο που θα οδηγούσε σε εκλογές το φθινόπωρο της ίδιας χρονιάς, αν δεν εκδηλωνόταν το κίνημα της Εθνικής Αμύνης. Στην Κοζάνη τον συντονισμό της προεκλογικής εκστρατείας των Φιλελευθέρων ανέλαβε ο ιδιαίτερος γραμματέας του Βενιζέλου Ι. Ηλιάκης, ο οποίος έφτασε στην πόλη στα τέλη Ιουλίου του 1916.27 Τον Απρίλιο της ίδιας χρονιάς εγκαταστάθηκε στην Κοζάνη ο γάλλος πρόξενος του Μοναστηρίου Jules de Berne Lagarde, μετά την κατάληψη της σερβικής πόλης από τα γερμανοβουλγαρικά στρατεύματα. Πριν αφιχθεί ο Ηλιάκης στην Κοζάνη, ενημερωνόταν μέσω αλληλογραφίας για την πολιτική κατάσταση του νομού από τον Στέφ. Παπακωνσταντίνου. Ο Βενιζέλος ενημερωνόταν με τη σειρά του από τον Ηλιάκη, αλλά και από επιστολές πολιτικών παραγόντων του νομού, όπως του Δεμερτζή, του δικηγόρου Καλαντζόπουλου, του μητρ. Ιερόθεου, του Τζώνη και του Στεφανάκη, ανεψιού του Βενιζέλου και διευθυντή εκπαίδευσης στη Δυτ. Μακεδονία. Οι επιστολές αυτές, που διασώζονται στο αρχείο Βενιζέλου, καθώς και επιστολές στελεχών των Ανεξαρτήτων που βρίσκονται στο αρχείο Μπούσιου, δίνουν πολύτιμες πληροφορίες, για να κατανοηθούν τα προεκλογικά «μαγειρέματα» και οι εκλογικές συμπεριφορές στην περιοχή της Κοζάνης. Ο Ηλιάκης πληροφορούνταν από τον Παπακωνσταντίνου για τις κομματικές ισορροπίες στην Κοζάνη, στις οποίες έγινε αναφορά προηγουμένως, και θεωρούσε ως κρίσιμο σημείο των εκλογών τη στάση των μουσουλμάνων. Οι μουσουλμάνοι ψηφοφόροι είτε θα έπρεπε να διασπαστούν είτε να τρομοκρατηθούν και να απέχουν από τις εκλογές, καθώς, αν συνέπρατταν με τους αντιβενιζελικούς, τότε η ήττα των Φιλελευθέρων θα ήταν βέβαιη. Οι βενιζελικοί, για να διασπάσουν τους μουσουλμάνους, ήρθαν σε επαφή με ορισμένους μουσουλμάνους γαιοκτήμονες, κυρίως Αλβανούς, όπως ο Αλή Ριζά Χαμζά Χουρσίτ. Ο Αλή Ριζά, που ήταν εχθρός του τσιφλικά Δερβίς, είχε μεγάλη επιρροή στα μουσουλμανικά χωριά στα δυτικά τμήματα του νομού και στα χωριά των Καραγιαννίων (τα χωριά της κοιλάδας ανάμεσα στην Κοζάνη και τη Σιάτιστα), εξαιτίας των δανείων που είχε χορηγήσει και εξαιτίας του οικογενειακού του ονόματος – ήταν εγγονός του Χουρσίτ πασά. Οι βενιζελικοί, στην προσπάθειά τους να διασπάσουν τους μουσουλμάνους ψηφοφόρους, προσέγγισαν τους μπεκτασήδες του νομού, που υπολογίζονταν από τον Παπακωνσταντίνου σε 6.000 με 8.000. Έτσι, ο Ηλιάκης ήρθε σε επαφή με τον Κιαζήμ Μπαμπά του 27

Για την ανάληψη της προεκλογικής εκστρατείας των βενιζελικών στην Κοζάνη βλ. Ι. Ηλιάκης, Η ιστορία εξήντα χρόνων, τ. 1, εκδ. Εφεδρικός Αγώνας, Χανιά 19 0, σ. .

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

455

τεκέ της Τζούμας (σημ. Χαραυγή), που ήταν βενιζελικός, ενώ ο Παπακωνσταντίνου πρότεινε, ακόμη, να υποστηρίξουν ως δήμαρχο των Καϊλαρίων τον μπεκτασή Καδίρ Μουσταφά.28 Οι κινήσεις αυτές επιβεβαιώνονται τόσο από τις επιστολές του στελέχους των Ανεξαρτήτων Αστέριου Τέρπου προς τον Μπούσιο όσο και από επιστολές του Ηλιάκη προς τον Βενιζέλο, που αναδημοσιεύτηκαν το 1920 στην αντιβενιζελική εφημερίδα της Κοζάνης Νίκη.29 Ο Ηλιάκης έκρινε απαραίτητη τη συμμετοχή μουσουλμάνων υποψηφίων στον συνδυασμό των Φιλελευθέρων, λόγω και της μεγάλης μετανάστευσης του χριστιανικού στοιχείου.30 Πάντως, φαίνεται ότι πολλοί βενιζελικοί δεν θεωρούσαν δυνατή τη συνεργασία με τους μουσουλμάνους και έκριναν προτιμότερο να αναγκαστούν διά της βίας να απέχουν από τις εκλογές. Ο Παπακωνσταντίνου ως μέσο εκφοβισμού των μουσουλμάνων πρότεινε να συλλάβουν και να εξορίσουν οι Γάλλοι την ηγεσία του νεοτουρκικού κομιτάτου της Κοζάνης, δηλαδή τον μουφτή Καϊλαρίων Μεχμέτ Ταχίρ, τον τσιφλικά Δερβίς καθώς και τον δήμαρχο Καϊλαρίων Ουζείρ Εφέντη.31 Την ίδια θέση εξέφραζε και ο μητρ. Σισανίου και Σιατίστης, που πίστευε ότι, αν συμπεριλαμβάνονταν στο ψηφοδέλτιο των Φιλελευθέρων μουσουλμάνοι υποψήφιοι, δεν θα λάμβαναν την ψήφο των ομοθρήσκων τους, αφού οι μουσουλμάνοι ακολουθούσαν τυφλά τις εντολές «εκ των άνω», που σίγουρα δεν ήταν ευνοϊκές για τους βενιζελικούς.32 Αντίθετοι στη συμμετοχή των μουσουλμάνων στα ψηφοδέλτια των Φιλελευθέρων ήταν, επίσης, ο Δεμερτζής και ο Τζώνης, ενώ διαφορετική άποψη είχαν Δρίζης και Καλαντζόπουλος.33 Εκτός βέβαια από το ζήτημα των μουσουλμάνων, για να επικρατήσουν οι βενιζελικοί στις εκλογές και για να επιτύχει το προαλειφόμενο κίνημα της Εθνικής Αμύνης, Παπακωνσταντίνου και Ηλιάκης συμφωνούσαν ότι έπρεπε να απομακρυνθούν –με τη βοήθεια βέβαια των Γάλλων– οι αντιβενιζελικοί δημόσιοι υπάλληλοι, όπως ο νομάρχης Κοζάνης Δελακοβίας, ο αστυνομικός διευθυντής, ο διευθυντής του τηλεγραφείου, το μεγαλύτερο μέρος των δημοτικών αρχών κ.ά.3 Παράλληλα, ο Ηλιάκης προσπαθούσε να εξομαλύνει τις αρνητικές 28

30 31 32 33

ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 13, Στέφ. Παπακωνσταντίνου προς Ι. Ηλιάκη, Κοζάνη 1.6, 18.6 και 23.6.1916. Ηλιάκης προς Βενιζέλο, Κοζάνη 21.7.1916· η επιστολή δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα της Κοζάνης Νίκη, 11.10.1920· ΕΛΙΑ Θεσσαλονίκης, Αρχείο Γεωργίου Μπούσιου (στο εξής ΑΓΜ), φάκ. 1.3, Αστ. Τέρπος προς Μπούσιο, Κοζάνη 25.7.1916. ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 368, Ηλιάκης προς Βενιζέλο, Κοζάνη 23.7.1916. ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 13, Στέφ. Παπακωνσταντίνου προς Ηλιάκη, Κοζάνη 21.6.1916. ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 313, μητρ. Σισανίου και Σιατίστης Ιερόθεος προς Ηλιάκη, Σιάτιστα 9.8.1916. ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 312, Δεμερτζής προς Βενιζέλο, Κοζάνη .7.1916· φάκ. 368, Τζώνης προς Βενιζέλο, Κοζάνη 27.7.1916· φάκ. 313, Καλαντζόπουλος προς Βενιζέλο, Κοζάνη Αύγ. 1916. ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 368, Ηλιάκης προς Βενιζέλο, Κοζάνη 15.8.1916· φάκ. 13, Στέφ. Παπακωνσταντίνου προς Ηλιάκη, Κοζάνη 21.6.1916.

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

456

ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

για το κόμμα κοινωνικές διαιρέσεις. Οι βενιζελικές συντεχνίες, για παράδειγμα, δυσανασχέτησαν με τη διαφαινόμενη ένταξη στον συνδυασμό του Δρίζη, που εκπροσωπούσε την ανώτερη αστική τάξη της Κοζάνης και είχε καταδικαστεί για το ζήτημα των αλεύρων σε δίμηνη φυλάκιση για αισχροκέρδεια.35 Οι επιστολές των στελεχών των Φιλελευθέρων φανερώνουν, επίσης, τις έντονες εσωκομματικές διαμάχες και τους διαγκωνισμούς στις τάξεις των βενιζελικών της Κοζάνης. Έτσι, ο Καλαντζόπουλος χαρακτήριζε τον Δεμερτζή διαβόητο καιροσκόπο, που «ανακάλυψε» ότι είχε προπάππο από τη Σιάτιστα και τον όψιμο βενιζελικό Τζώνη, «βδέλυγμα», που αρθρογραφούσε στο παρελθόν εναντίον του Βενιζέλου. Ο Δεμερτζής, με τη σειρά του, κατηγορούσε τους συμβούλους του Βενιζέλου στην περιοχή ότι λειτουργούσαν με γνώμονα το προσωπικό τους συμφέρον.36 Εσωκομματικοί αντίπαλοι του Δεμερτζή ήταν, επίσης, ο Στέφ. Παπακωνσταντίνου και ο Δρίζης, σε αντίθεση με τον μητρ. Ιερόθεο που τον στήριζε.37 Αποτέλεσμα αυτών των ζυμώσεων στον χώρο των βενιζελικών ήταν η ίδρυση τον Απρίλιο του 1916 Κέντρου Φιλελευθέρων στην Κοζάνη με πρόεδρο τον ιατρό Νικόλαο Μουμουζιά, ενώ τους επόμενους μήνες ιδρύθηκαν Κέντρα Φιλελευθέρων σε Σιάτιστα, Σέλιτσα, Σέρβια και Βελβενδό.38 Ο Ηλιάκης φρόντιζε για τη χρηματοδότηση αυτής της προσπάθειας, ενώ το γεγονός ότι η ιδιότητα του μέλους των Φιλελευθέρων ισοδυναμούσε με ελευθέρας από τις γαλλικές στρατιωτικές αρχές για τις μετακινήσεις προς τη Θεσσαλονίκη έδωσε την κατάλληλη ώθηση στους βενιζελικούς της περιοχής.39 Οι αντιβενιζελικοί, από την πλευρά τους, προχώρησαν στην ίδρυση Συλλόγου Επιστράτων τον Μάιο του 1916 με επικεφαλής τον Γεώργιο Πολυζούλη, τον μετέπειτα βουλευτή του Λαϊκού Κόμματος στην Κοζάνη. 0 Στο στρατόπεδο των Ανεξαρτήτων το κόμμα κλυδωνιζόταν μετά τη συνεργασία με γουναρικούς και μουσουλμάνους στις προηγούμενες εκλογές. Οι πρώην βουλευτές Κωτούλας 35 36 37

ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 368, Ηλιάκης προς Βενιζέλο, Κοζάνη 1.8.1916. ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 312, Δεμερτζής προς Βενιζέλο, Κοζάνη .7.1916. ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 313, Καλαντζόπουλος προς Βενιζέλο, Κοζάνη 22.7.1916 και Αύγουστος 1916. ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 13, Στέφ. Παπακωνσταντίνου προς Ηλιάκη, Κοζάνη 5. .1916, όπου ανακοινώνει την ίδρυση του Κέντρου Φιλελευθέρων Κοζάνης. Αντιπρόεδροι ήταν ο δικηγόρος Καλαντζόπουλος και ο κτηματίας Αθανάσιος Κατσικάς, ταμίας ο εργοστασιάρχης Νικόλαος Κανδύλης, γενικός γραμματέας ο Στέφ. Παπακωνσταντίνου και επίτιμος πρόεδρος ο Δρίζης. ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 368, Ηλιάκης προς Βενιζέλο, Κοζάνη 1.8.1916 και 15.8.1916, όπου ανακοινώνει ότι το Συμμαχικό Στρατηγείο στη Θεσσαλονίκη συμφώνησε να έχουν ισχύ διαβατηρίου τα πιστοποιητικά μελών των Κέντρων Φιλελευθέρων. Μιχ. Παπακωνσταντίνου, Η πέτρινη πόλη: Αφήγημα, εκδ. Εστία, Αθήνα 1995, σ. 3.

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

457

και Οικονόμου είχαν ήδη αποχωρήσει και βρίσκονταν πολύ κοντά σε συμφωνία συνεργασίας με τους βενιζελικούς. Ο βουλευτής των Ανεξαρτήτων Αντωνιάδης και το στέλεχος του κόμματος Τέρπος διαφωνούσαν με τον Μπούσιο για τα ανταλλάγματα που έπρεπε να δοθούν στον Δερβίς, ώστε να εξασφαλιστεί η συνεργασία του, αν και υπογράμμιζαν ότι συνδυασμός Ανεξαρτήτων χωρίς τη συνεργασία των μουσουλμάνων θα ήταν καταδικασμένος σε αποτυχία. Ούτε βέβαια στον χώρο των αντιβενιζελικών έλειπαν οι εσωκομματικές κόντρες. Αντωνιάδης και Τέρπος κατηγορούσαν τους Κων. Παπακωνσταντίνου, Παπαπαργυρούδη και Οικονομίδη ως «παράσιτα» του κόμματος, που εξυπηρετούσαν τα συμφέροντα των αλευροβιομηχάνων, και ότι επιδίδονταν σε διάφορα ρουσφέτια, διευκολύνοντας όσους επιθυμούσαν να μεταναστεύσουν στις ΗΠΑ. 1 Τον Σεπτ. του 1916 ξέσπασε και στην Κοζάνη το κίνημα της Εθνικής Αμύνης. Η περιοχή της Κοζάνης διαιρέθηκε στην επικράτεια της Προσωρινής Κυβέρνησης, σε μία ουδέτερη ζώνη στο ύψος των Σερβίων, και στην επικράτεια της κυβέρνησης των Αθηνών στην περιοχή των Γρεβενών. Στο διάστημα της βενιζελικής κυριαρχίας ως τις εκλογές του 1920 οι αντιβενιζελικοί της Κοζάνης βρίσκονταν υπό διωγμόν, τρομοκρατούμενοι από γαλλικά στρατιωτικά αποσπάσματα και Κρήτες χωροφύλακες. 2 Οι βασιλόφρονες μητροπολίτες Γρεβενών Αιμιλιανός (Δάγγουλας) και Κοζάνης Φώτιος (Μανιάτης) φυλακίστηκαν και εξορίστηκαν, ο μουφτής Καϊλαρίων Μεχμέτ Ταχίρ εκτοπίστηκε στη Μασσαλία, ο τσιφλικάς Δερβίς και ο βουλευτής Αντωνιάδης στη Λέσβο. Στη φυλακή και την εξορία οδηγήθηκαν, επίσης, οι βουλευτές Ζουλφικιάρ Ακήφ, Οικονομίδης και Γκιουλέκας, ο μουφτής Γρεβενών Ελιάζ Εφέντη, ο δήμαρχος Γρεβενών Ζαρκοδήμος, ο αρχιμανδρίτης Γρεβενών Ευγένιος Ευγενίδης, το στέλεχος των αντιβενιζελικών Αστέριος Τέρπου κ.ά. 3 1

ΕΛΙΑ Θεσσαλονίκης, ΑΓΜ, φάκ. 1.3, Τέρπος προς Μπούσιο, Κοζάνη 25.7.1916, και Αντωνιάδης προς Μπούσιο, Κοζάνη 26.7.1916. Βλ. τις επιστολές του Ηλιάκη προς τον Βενιζέλο τον Ιούλιο του 1916, που δημοσιεύτηκαν στην εφημ. Νίκη, 11, 19 και 26.10.1920, όπου αναφορές στη συγκρότηση αποσπασμάτων με Κρήτες χωροφύλακες, με σκοπό την τρομοκράτηση κυρίως των μουσουλμάνων. Για το κίνημα της Εθνικής Αμύνης και για τις ενέργειες της Προσωρινής Κυβέρνησης στον ν. Κοζάνης βλ. τις πολυσέλιδες εκθέσεις του Ηλιάκη προς την Προσωρινή Κυβέρνηση, που σώζονται στο αρχείο Παύλου Καλλιγά (Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα-Κέντρο Έρευνας Μακεδονικού Αγώνα) και στο αρχείο του Πολιτικού Γραφείου Πρωθυπουργού (ΓΑΚ, Κ.Υ.), καθώς και τα απομνημονεύματά του (Ι. Ηλιάκης, Η ιστορία εξήντα χρόνων, τ. 1, εκδ. Εφεδρικός Αγώνας, Χανιά 19 0). Γενικότερα για τις διώξεις των αντιβενιζελικών από την κυβέρνηση Βενιζέλου βλ. Γ. Λεονταρίτης, Η Ελλάδα, σ. 90-95, 150-18 και Hering, Τα πολιτικά κόμματα, σ. 91 -918. Για τις διώξεις των αντιβενιζελικών της Κοζάνης βλ. Μουσείο Μακεδονικού ΑγώναΚέντρο Έρευνας Μακεδονικού Αγώνα, Αρχείο Παύλου Καλλιγά (στο εξής ΑΠΚ),

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

458

ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

Το εμπόλεμο καθεστώς, ο στρατιωτικός νόμος, η λογοκρισία και η παντοδυναμία των βενιζελικών, δεν άφησαν περιθώρια για κομματικές ζυμώσεις, ιδίως στον χώρο των βασιλοφρόνων. Στο στρατόπεδο των βενιζελικών ο Στέφ. Παπακωνσταντίνου, εκπροσωπώντας την αριστερή-σοσιαλιστική πτέρυγα των Φιλελευθέρων, ανεξαρτητοποιήθηκε, προσπαθώντας να συγκροτήσει ένα αγροτικό κόμμα και εκδίδοντας την εφημερίδα Αγών. Η διαμάχη αυτή στους κόλπους των Φιλελευθέρων διαφαίνεται και από την καυστική αρθρογραφία της βενιζελικής Ηχούς της Μακεδονίας εναντίον της εφημερίδας του Παπακωνσταντίνου. Με τον ελληνικό στρατό να αποβιβάζεται στη Σμύρνη, τη διπλωματία του Βενιζέλου να θριαμβεύει με τη Συνθήκη των Σεβρών, αλλά και τον πόλεμο να συνεχίζεται στη Μ. Ασία, η Ελλάδα εισήλθε το φθινόπωρο του 1920 σε προεκλογική περίοδο. Ο Εθνικός Διχασμός βρισκόταν στο απόγειό του, η δολοφονική απόπειρα εναντίον του Βενιζέλου, η δολοφονία του Ίωνος Δραγούμη και η άσκηση τρομοκρατίας από τα όργανα του κόμματος των Φιλελευθέρων εις βάρος των αντιφρονούντων, συνέθεταν το κλίμα πριν από τις εκλογές του Νοεμ. του 1920, στις οποίες η αντιβενιζελική παράταξη συμμετείχε ως συνασπισμός κομμάτων υπό τον τίτλο «Ηνωμένη Αντιπολίτευσις». 5 Στην Κοζάνη ο προεκλογικός αγώνας ήταν ιδιαίτερα έντονος, εξαιτίας και της έκδοσης της αντιβενιζελικής εφημερίδας Νίκη. 6 Αμέσως ξέ-

Έκθεση του Ηλιάκη προς την Προσωρινή Κυβέρνηση «Η στάσις των αλλοφύλων απέναντι του κινήματος. Δικαίωμα ψήφου», Κοζάνη 11.11.1916, αρ. πρ. 56 · Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Ίωνος Δραγούμη, φάκ. 1, υποφάκ. 3, Αντωνιάδης προς Ι. Δραγούμη, Κοζάνη 2.1.1920. ΓΑΚ, Κ.Υ.· ΑΠΓΠ, φάκ.. 5 2, Δερβίς Αχμέτ Καρατζιλάρ προς πρωθυπουργό Γούναρη, Κοζάνη 10.8.1921, αρ. 65 , όπου αναφορά στην καταδίκη του από στρατοδικείο σε διετή εξορία στη Λέσβο· επίσης, Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή (1915-1920), εκδ. Όλυμπος, Θεσσαλονίκη 2008, σ. 209-228, 29 και 337. Η εφημερίδα Αγών εκδίδεται στην Κοζάνη το 1917 και φέρει υπότιτλο «Εφημερίς Φιλελευθέρων Ιδεών». Πληροφορίες για την έκδοση και την αρθρογραφία της εφημερίδας βλ. στο Δελιαλής, Εφημερίδες, σ. 13-1 . Για τη σοσιαλιστική και αριστερή ιδεολογία του Παπακωνσταντίνου βλ. Μάκης Καραγιάννης, «Η Κοζάνη του Μεσοπολέμου μέσα από τον τοπικό Τύπο της εποχής», Δυτικομακεδονικά Γράμματα, 6 (1996) 133, και Ηχώ της Μακεδονίας 22.12.1929, όπου επικήδειος για τον Παπακωνσταντίνου. Για τη διαμάχη με την Ηχώ βλ. Χρ. Μπέσας, Το χρονικό της Κοζάνης, σ. 108-109. Στο συνασπισμό της Ηνωμένης Αντιπολίτευσης συμμετείχαν το κόμμα των Εθνικοφρόνων, που μετονομάστηκε σε Λαϊκό, το Μεταρρυθμιστικό κόμμα, οι ομάδες Θεοτόκη, Μαυρομιχάλη και Ράλλη, η μακεδονική ομάδα του Μπούσιου, διάφοροι ανεξάρτητοι πολιτευτές και απογοητευμένοι Φιλελεύθεροι. Η Νίκη εκδίδεται στην Κοζάνη το 1920 και φέρει υπότιτλο «Όργανον Λαϊκού Πολιτικού Συλλόγου Κοζάνης». Διευθυντής ήταν ο έμπορος στη Θεσσαλονίκη Λάζαρος Παπαδέλης. Την επόμενη χρονιά το δημοσιογραφικό όργανο των αντιβενιζελικών της Κοζάνης θα είναι η εφημερίδα Σημαία του Στέφ. Παπαγεωργίου. Για τις δύο αυτές εφημερίδες βλ. Δελιαλής, Εφημερίδες, σ. 1 .

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

459

σπασε ένας πόλεμος αλληλοκατηγοριών ανάμεσα στην Ηχώ της Μακεδονίας και την αντιβενιζελική Νίκη. Ο συνδυασμός των Φιλελευθέρων στις εκλογές του 1920 7 περιλάμβανε για πρώτη φορά μουσουλμάνους υποψηφίους, ανάμεσά τους και ο Αλή Ριζά Χαμζά Χουρσίτ, ενώ από τους χριστιανούς ξεχώριζαν οι υποψηφιότητες του πρώην βουλευτή των Ανεξαρτήτων Κωτούλα, των υποψηφίων με τους βενιζελικούς στις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915 Ν. Ζαμκινού, Π. Ζωγράφου, και Ι. Κοντοδίνα, του ιατρού από την Κοζάνη Κ. Τσιμηνάκη κ.ά. Ο συνδυασμός της Ηνωμένης Αντιπολίτευσης 8 αποτελούνταν από τρεις μουσουλμάνους υποψηφίους, από τους πρώην αντιβενιζελικούς βουλευτές Μπούσιο, Τσιτσελίκη, Ζάχο, Αντωνιάδη κ.ά. Εκτός από τους υποψηφίους του βενιζελικού και αντιβενιζελικού συνδυασμού, κατήλθαν στις εκλογές και 16 ανεξάρτητοι υποψήφιοι, ανάμεσά τους και ο Στέφ. Παπακωνσταντίνου. Τα αποτελέσματα των εκλογών ανέδειξαν νικητή την Ηνωμένη Αντιπολίτευση· στον ν. Κοζάνης εκλέχθηκαν βουλευτές και οι 11 αντιβενιζελικοί υποψήφιοι. Σε σχέση με τις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915 αυτή τη φορά η διαφορά των δύο κομμάτων ήταν μεγαλύτερη. Σύμφωνα με τα εκλογικά αποτελέσματα που εντοπίστηκαν στο αρχείο Βενιζέλου, ο μέσος όρος των θετικών ψήφων της Ηνωμένης Αντιπολίτευσης στον ν. Κοζάνης ήταν 15.103, ενώ των Φιλελευθέρων 8.132. 9

Συνοψίζοντας, θα γίνει μία προσπάθεια να ερμηνευτεί η αντιβενιζελική εκλογική συμπεριφορά των ψηφοφόρων της Κοζάνης καθώς και ολόκληρης της Μακεδονίας. Οι κάτοικοι της Κοζάνης και της υπόλοιπης Μακεδονίας ήρθαν για πρώτη φορά σε επαφή με την ελληνική διοίκηση και τους εκπροσώπους της επί κυβερνήσεως Βενιζέλου. Η νοοτροπία και η συμπεριφορά των υπαλλήλων που ήρθαν από την «Παλαιά Ελλάδα» έρχονταν πολλές φορές σε αντίθεση με κοινωνικές συνθήκες και νοοτροπίες των κατοίκων των Νέων Χωρών, ανεξαρτήτως εθνικότητας και θρησκείας, γεγονός που λειτούργησε αρνητικά για τους Φιλελευθέρους. Η εφημερίδα του Παπακωνσταντίνου Αγών θεωρούσε αιτία της παταγώδους αποτυχίας των βενιζελικών στη Μακεδονία στις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915 την αψυχολόγητη διοίκηση που εφάρμοσαν οι υπάλληλοι από την

Αναλυτικά οι υποψήφιοι του συνδυασμού των Φιλελευθέρων στις εκλογές του 1920 στον πίν. VII του παραρτήματος. Αναλυτικά οι υποψήφιοι του συνδυασμού της Ηνωμένης Αντιπολίτευσης στις εκλογές του 1920 στον πίν. VIII του παραρτήματος. ΙΑΜΜ, ΑΕΒ, φάκ. 102 (υπουργείο Εσωτερικών).

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

460

ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

Παλαιά Ελλάδα. Ανάλογες ήταν οι απόψεις του νομάρχη Θεσσαλονίκης Περικλή Αργυρόπουλου και της εφημερίδας Νέα Αλήθεια, που χαρακτήριζαν τη συμπεριφορά των παλαιοελλαδιτών υπαλλήλων αποικιοκρατική.50 Η τυχοδιωκτική και φιλοπόλεμη εξωτερική πολιτική του Βενιζέλου, που απειλούσε την ηρεμία της καθημερινότητας των κατοίκων της Μακεδονίας, οι οποίοι μόλις είχαν εξέλθει από μία μακροχρόνια περίοδο συγκρούσεων και βιαιοπραγιών, σαφέστατα επηρέασε την εκλογική συμπεριφορά των μακεδόνων ψηφοφόρων. Ο Κοζανίτης Πάικος Δελιαλής αναφέρει στις αναμνήσεις του ότι οι συντοπίτες του στρατεύσιμης ηλικίας δεν ψήφισαν τους βενιζελικούς υπό τον φόβο ότι θα στρατευθούν.51 Η άφιξη στη Μακεδονία των Γάλλων και των υπολοίπων συμμάχων της Entente –τους οποίους στη συνείδηση του λαού έφερε ο Βενιζέλος– σηματοδότησε την έναρξη μιας περιόδου τρομοκρατίας και διώξεων εις βάρος όχι μόνο όσων θεωρούνταν ύποπτοι συνεργασίας με τους εχθρούς της Entente, αλλά και όσων δεν είχαν τις αρεστές στους Γάλλους βενιζελικές πολιτικές πεποιθήσεις.52 Στις διώξεις εναντίον των αντιφρονούντων την περίοδο 1916-1920 ήρθε να προστεθεί και η διεφθαρμένη εσωτερική διοίκηση που ασκήθηκε από τις βενιζελικές κυβερνήσεις, οι οποίες εξυπηρέτησαν σκανδαλωδώς τα οικονομικά και προσωπικά συμφέροντα κομματαρχών και υποστηρικτών της βενιζελικής παράταξης. Σε επιστολή ενός κυβερνητικού υπαλλήλου προς το Πολιτικό Γραφείο Πρωθυπουργού επισημαινόταν η κακοδιοίκηση που ασκούνταν από διοικητικούς υπαλλήλους στη Μακεδονία και υπογραμμιζόταν, χαρακτηριστικά, ότι διεξάγεται άσεμνος κομματικός αγών πλείστων κομματαρχίσκων και δι’ επαχθούς συναλλαγής, εις βάρος εννοείται των φιλελευθέρων ιδεών.53 Ο Ηλιάκης, από την πλευρά του, χαρακτήριζε τους υπαλλήλους των υπηρεσιών της Δυτ. Μακεδονίας, που ήρθαν από την Αθήνα ή τη Θεσσαλονίκη, αχρείους, οι οποίοι έπρεπε να μπουν όλοι στις φυλακές για διάφορες κλοπές και αυθαιρεσίες.5 Παρά τους θριάμβους της εξωτερικής πολι50

Εφημ. Αγών, 18.6.1917, και Νέα Αλήθεια, 28.3.1915. Επίσης, Π. Αργυρούπολος, Απομνημονεύματα, τ. 1, Αθήνα 1970, σ. 132. Π. Τσουμής, Ο Πάικος, Κοζάνη 1878-1958, [Ινστ. Βιβλίου και Ανάγνωσης], Κοζάνη 1998, σ. 81. Ο Πάικος Δελιαλής μίσησε τους Γάλλους και τον Βενιζέλο, όταν τον Μάρτιο του 1917, πηγαίνοντας από την Κοζάνη στα Σέρβια, συνελήφθη από τις γαλλικές στρατιωτικές αρχές, φυλακίστηκε για δύο βδομάδες και ξυλοκοπήθηκε κατά τη διάρκεια των ανακρίσεων· Τσουμής, ό.π., σ. 86-87 και σ. 88, όπου αναφορές για λαφυραγωγία σπιτιών από Σενεγαλέζους και για βιασμούς γυναικών. ΓΑΚ, Κ.Υ., ΑΠΓΠ, φάκ. 256, όνομα δυσανάγνωστο προς Πολιτικό Γραφείο Πρωθυπουργού, Αθήνα 6/19.12.1917. Βλ. επίσης, Γούναρης, ό.π., σ. 321. ΙΑΥΕ, Αρχείο Κυβέρνησης Θεσσαλονίκης, 1917, φάκ. Α/21(Ι), Ηλιάκης προς Βενιζέλο, Κοζάνη 15.8.1917.

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

461

τικής του Βενιζέλου, η αυθαιρεσία, η κακοδιοίκηση, οι απηνείς διώξεις των αντιφρονούντων και η κόπωση από τη συνεχή πολεμική προσπάθεια, δημιούργησαν ένα εξαιρετικά αρνητικό κλίμα για τους Φιλελευθέρους και οδήγησαν τελικά στην ήττα στις εκλογές του 1920. Επιπλέον, μπορεί ο Βενιζέλος να ήταν μια προσωπικότητα που ασκούσε τεράστια επιρροή και γοητεία στην Ελλάδα, αλλά το ίδιο συνέβαινε και με τον βασιλιά Κωνσταντίνο, που για τους Μακεδόνες ήταν ο απελευθερωτής από τον τουρκικό ζυγό. Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση του εκλογικού αποτελέσματος στην Κοζάνη και στην υπόλοιπη Μακεδονία διαδραμάτισε το μουσουλμανικό εκλογικό σώμα, που και στις τρεις εκλογικές αναμετρήσεις της περιόδου ψήφισε τους αντιβενιζελικούς συνδυασμούς.55 Οι μουσουλμάνοι των Νέων Χωρών είχαν επιπλέον λόγους να μην επιθυμούν τη σύγκρουση με την Οθωμανική Αυτοκρατορία, με την οποία ήταν συνδεδεμένοι με εθνικούς, θρησκευτικούς και συναισθηματικούς δεσμούς, οι οποίοι για κάποιους ήταν ισχυρότεροι από τους δεσμούς που τους συνέδεαν με το ελληνικό κράτος. Φαίνεται ότι η αντιβενιζελική αυτή εκλογική συμπεριφορά των μουσουλμάνων υπαγορευόταν από Νεότουρκους και Κεμαλικούς, που επιθυμούσαν την ανατροπή της κυβέρνησης Βενιζέλου, είτε για να κερδίσουν οι Γερμανοί και οι σύμμαχοί τους στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, είτε για να ανατραπεί η Συνθήκη των Σεβρών. Στην αρνητική στάση του μουσουλμανικού στοιχείου απέναντι στους Φιλελευθέρους σε μεγάλο βαθμό συνέβαλε η πολιτική των βενιζελικών κυβερνήσεων στο ζήτημα των μεγάλων ιδιοκτησιών της Μακεδονίας, αφού οι εχθρικοί για τη μουσουλμανική γαιοκτησία βενιζελικοί νόμοι απέτρεψαν την ένταξη στο κόμμα των Φιλελευθέρων των μουσουλμάνων κομματαρχών, που στην πλειονότητά τους ήταν τσιφλικάδες. Η Μικρασιατική Καταστροφή και η Ανταλλαγή των Πληθυσμών, που άλλαξε την εθνολογική σύνθεση της χώρας και του ν. Κοζάνης με την απομάκρυνση των μουσουλμάνων και την εγκατάσταση χριστιανών προσφύγων από τη Μ. Ασία και τον Πόντο, μετέβαλε, παράλληλα, μετά το 1923 και τις πολιτικές ισορροπίες στην περιοχή.

Για τους λόγους της αντιβενιζελικής εκλογικής συμπεριφοράς των μουσουλμάνων βλ. Γιάν. Γκλαβίνας, Οι μουσουλμανικοί πληθυσμοί στην Ελλάδα (1912-1923): Αντιλήψεις και πρακτικές της ελληνικής διοίκησης-Σχέσεις με χριστιανούς γηγενείς και πρόσφυγες, διδακτ. διατρ., ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 256-261.

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

462

ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Πίν. Ι. Στατιστική Πέτρου Λεκκού, στοιχεία για τον ν. Κοζάνης.

Έλληνες Βλαχόφωνοι (Ελληνόφρονες) Βλαχόφωνοι (Ρουμανίζοντες) Μουσουλμάνοι (Ελληνόφωνοι Βαλαάδες) Μουσουλμάνοι (Τουρκόφωνοι) Σλαβόφωνοι (τέως Πατριαρχικοί) Σλαβόφωνοι (τέως Σχισματικοί)

Υποδιοίκηση Γρεβενών 30.000 11.500

Υποδιοίκηση Ανασέλιτσας 30.103 0

Υποδιοίκηση Κοζάνης 32.872 0

Υποδιοίκηση Καϊλαρίων 3.798∗ 0

885

.680

7. 08

22.510

30.169

1.79

.578

3.008

Πίν. ΙΙ. Υποψήφιοι συνδυασμού Φιλελευθέρων Κοζάνης στις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915. Κωνσταντίνος Δρίζης

Πρώην βουλευτής οθωμανικού Κοινοβουλίου, μεγαλέμπορος, ευεργέτης Γεώργιος Μάνος Δήμαρχος Κοζάνης Χαρίσιος Βαμβακάς Πρώην βουλευτής οθωμανικού Κοινοβουλίου, δικηγόρος Στέφανος Παπακωνσταντίνου Δικηγόρος από Κοζάνη Ιωάννης Κοντοδίνας Ιατρός από Σέρβια και μετέπειτα δήμαρχος Πέτρος Ζωγράφος Ιατρός από Γρεβενά και μετέπειτα έπαρχος Νικόλαος Ζαμκινός Δικηγόρος από Γρεβενά Δημήτριος Κοντούρης Δικολάβος από Περιβόλι Γρεβενών Γεώργιος Πανταζόπουλος Ιατρός από Τσοτύλι και μετέπειτα δήμαρχος Κωνσταντίνος Δεμερτζής Πρώην υπουργός Ναυτικών στην κυβέρνηση Βενιζέλου με καταγωγή από Σιάτιστα Χαρίσιος Λάμπρου Ιατρός από Βελβενδό και μετέπειτα δήμαρχος *

Συμπεριλαμβάνονται και οι ελληνόφρονες βλαχόφωνοι.

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

463

ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

Πίν. ΙΙΙ. Υποψήφιοι συνδυασμού Ανεξαρτήτων Κοζάνης στις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915. Ιωάννης Αντωνιάδης Στέργιος Δεληβάνης Αριστείδης Ζάχος Σπύρος Ευθυμιάδης Νικόλαος Γκιουλέκας Θεόδωρος Κωτούλας Γεώργιος Μπούσιος Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης Γεώργιος Στοϊκός Δημήτριος Οικονόμου Γεώργιος Παπαπαράσχος

Δικηγόρος από Κοζάνη Κτηματίας, ενοικιαστής του Ρήμνιου Νομικός από τη Σιάτιστα Δικηγόρος από Γρεβενά Ιατρός από Σιάτιστα, καταγωγή από Φούρκα Ηπείρου Δικηγόρος από τη Βλάστη Πρώην βουλευτής οθωμανικού Κοινοβουλίου, κτηματίας από Γρεβενά Δικηγόρος από Κοζάνη Γεωπόνος από Κοζάνη Ιατρός από Σαμαρίνα Δικηγόρος, δήμαρχος Σερβίων

Πίν. IV. Υποψήφιοι συνδυασμού Εθνικοφρόνων Κοζάνης στις εκλογές της 31ης Μαΐου 1915. Ζουλφικιάρ Μπέη Ακήφ Κόντσα Χουσεΐν Νεντίμ Λουτφή Ομέρ Κωνσταντίνος Οικονομίδης Αντώνιος Εξαρχόπουλος ή Τσιαντίκος Πέτρος Κωνσταντινίδης Αναστάσιος Μπέσιος Παναγιώτης Μπούγας Γεώργιος Παπανικολάου Γεώργιος Σακελαρίδης Δερβίς Μπέη Νετζμής

Κονιάρος τσιφλικάς, ανεψιός του Δερβίς Μπέη Καρατζιλάρ Αλβανός δικηγόρος από Γρεβενά Χότζας από Ελασσόνα

Από επαρχία Καϊλαρίων Από Σαμαρίνα Μοίραρχος από Ανασέλιτσα Δικηγόρος από Δεσκάτη

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

464

ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

Πίν. V. Υποψήφιοι συνδυασμού Αντιβενιζελικών Κοζάνης στις εκλογές της 6ης Δεκ. 1915. Ιωάννης Αντωνιάδης Κωνσταντίνος Οικονομίδης Αριστείδης Ζάχος Σπύρος Ευθυμιάδης Νικόλαος Γκιουλέκας

Δικηγόρος από Κοζάνη, πρώην βουλευτής Ανεξαρτήτων Πρώην βουλευτής Εθνικοφρόνων Νομικός από τη Σιάτιστα, πρώην βουλευτής Ανεξαρτήτων Δικηγόρος από Γρεβενά, πρώην βουλευτής Ανεξαρτήτων Ιατρός από Σιάτιστα, καταγωγή από Φούρκα Ηπείρου, πρώην βουλευτής Ανεξαρτήτων Στέργιος Παπαργυρούδης Έμπορος από Κοζάνη Γεώργιος Μπούσιος Πρώην βουλευτής οθωμανικού Κοινοβουλίου και Ανεξαρτήτων, κτηματίας από Γρεβενά Κων. Παπακωνσταντίνου Τραπεζίτης-μεσίτης από Κοζάνη Ομέρ Λουτφή Εφέντης Χότζας από Ελασσόνα Ζουλφικιάρ Μπέη Ακήφ Κονιάρος τσιφλικάς, ανεψιός του Δερβίς Μπέη Καρατζιλάρ Αλή Δεμίρ Μπέη Από Βέροια

Πίν. VΙ. Υποψήφιοι Εθνικού Συνδυασμού Κοζάνης στις εκλογές της 6ης Δεκ. 1915. Κων/νος Δεμερτζής

Νικόλαος Ζαμκινός Τάκης Καλαντζόπουλος Περικλής Λαδάς Γεώργιος Μακεδών Θεόδωρος Κωτούλας

Πρώην υπουργός Ναυτικών στην κυβέρνηση Βενιζέλου με καταγωγή από Σιάτιστα και υποψήφιος με τους βενιζελικούς στις εκλογές της 31ης Μαΐου Δικηγόρος από Γρεβενά και υποψήφιος με τους βενιζελικούς στις εκλογές της 31ης Μαΐου Δικηγόρος στην Κοζάνη, πρώην ειρηνοδίκης Σιατίστης, καταγωγή από Αρκαδία Έμπορος από Γρεβενά

Δικηγόρος από τη Βλάστη, πρώην βουλευτής Ανεξαρτήτων Στέφανος Παπακωνσταντίνου Δικηγόρος από Κοζάνη και υποψήφιος με τους βενιζελικούς στις εκλογές της 31ης Μαΐου Γεώργιος Παπανικολάου Δικηγόρος από Δεσκάτη και υποψήφιος με τον συνδυασμό των Εθνικοφρόνων στις εκλογές της 31ης Μαΐου Γεώργιος Παπαπαράσχου Δικηγόρος, δήμαρχος Σερβίων και υποψήφιος με τους Ανεξάρτητους στις εκλογές της 31ης Μαΐου Δημήτριος Οικονόμου Ιατρός από Σαμαρίνα, πρώην βουλευτής Ανεξαρτήτων Μιλτιάδης Τζώνης Δ/ντής εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, από Εράτυρα

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

465

ΕΚΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΑΜΕΤΡΗΣΕΙΣ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

Πίν. VΙΙ. Υποψήφιοι συνδυασμού Φιλελευθέρων Κοζάνης στις εκλογές του Νοεμβρίου 1920. Ιωάννης Κοντοδίνας

Ιατρός από Σέρβια, μετέπειτα δήμαρχος και υποψήφιος με τους βενιζελικούς στις εκλογές της 31ης Μαΐου Πέτρος Ζωγράφος Ιατρός από Γρεβενά, μετέπειτα έπαρχος και υποψήφιος με τους βενιζελικούς στις εκλογές της 31ης Μαΐου Χρήστος Χατζηαναστασίου Από επαρχία Ανασέλιτσας Αθανάσιος Μακρής Από επαρχία Ανασέλιτσας Κωνσταντίνος Τσιμηνάκης Ιατρός από Κοζάνη Θεόδωρος Κωτούλας Δικηγόρος από τη Βλάστη, πρώην βουλευτής Ανεξαρτήτων και υποψήφιος με τον Εθνικό Συνδυασμό στις εκλογές της 6ης Δεκ. Νικόλαος Ζαμκινός Δικηγόρος από Γρεβενά, υποψήφιος με τους βενιζελικούς στις εκλογές της 31ης Μαΐου και με τον Εθνικό Συνδυασμό στις εκλογές της 6ης Δεκ. Αλή Ριζά Χαμζά Χουρσίτ Μπέης Αλβανός τσιφλικάς από Ανασέλιτσα, εγγονός του Χουρσίτ Πασά Φουάτ Βελή Ρουσδή Αφούζ Τζεβάτ Μπέης Πίν. VIII. Υποψήφιοι συνδυασμού Ηνωμένης Αντιπολίτευσης Κοζάνης. στις εκλογές του Νοεμβρίου 1920. Ιωάννης Αντωνιάδης Κωνσταντίνος Τσιτσελίκης Αριστείδης Ζάχος

Δικηγόρος από Κοζάνη, πρώην βουλευτής Ανεξαρτήτων και αντιβενιζελικών Δικηγόρος από Κοζάνη και υποψήφιος των Ανεξαρτήτων στις εκλογές της 31ης Μαΐου Νομικός από τη Σιάτιστα, πρώην βουλευτής Ανεξαρτήτων και αντιβενιζελικών

Χριστόδουλος Γουλόπουλος Γεώργιος Βαρβούτης Δικηγόρος από Κοζάνη Αλέξανδρος Ιωαννίδης Γεώργιος Μπούσιος Πρώην βουλευτής οθωμανικού Κοινοβουλίου, Ανεξαρτήτων και αντιβενιζελικών, κτηματίας από Γρεβενά Βασίλειος Βύζας Από το Εμπόριο Ναδίρ Ραμαντάν Τσιφλικάς από Ανασέλιτσα Αμπάς Σεΐτ Μπεντρή Γιαγιά Μπέη

26_GLAVINAS_445-466:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:27 PM

466

ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΛΑΒΙΝΑΣ

Εικ. 1. Ο συνδυασμός του κόμματος των Φιλελευθέρων στις εκλογές του 1920 στον ν. Κοζάνης (Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 16.10.1920).

Εικ. 2. Ο ανεξάρτητος και αντιβενιζελικός Γεώργιος Μπούσιος, βουλευτής ΚοζάνηςΓρεβενών στο οθωμανικό Κοινοβούλιο.

Εικ. 3. Ο βενιζελικός Ιωάννης Ηλιάκης, Γενικός διοικητής Δυτ. Μακεδονίας.

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

5/5/14

8:09 PM

467

Θανάσης Καλλιανιώτης

ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ, ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΟΖΑΝΗΣ

Ελευθερία και δεινά του πληθυσμού Πρώτη φορά στη ζωή τους οι χωρικοί και οι αστοί της περιοχής Κοζάνης άκουγαν τακτικούς στρατιώτες να ομιλούν ελληνικά το βροχερό φθινόπωρο του 1912, εμπειρία που δεν είχε αξιωθεί μία ατελείωτη σειρά προγόνων τους στους αιώνες της κυριαρχίας των Οθωμανών. Τα συναισθήματά τους, ωστόσο, ήταν μοιρασμένα: ευφορία για τους χριστιανούς ομιλητές της ελληνικής, σλαβικής, βλάχικης, ή αθιγγανικής, θλίψη για όσους μουσουλμάνους είχαν μητρική γλώσσα την ελληνική (Βαλαάδες). Επικρατούσε όμως συστολή και ολική αγωνία, ιδιαίτερα στην ύπαιθρο, όπου ένοπλοι στρατιώτες, όταν διέφευγαν της κηδεμονίας των προϊσταμένων τους, έπρατταν φορές όσα είχαν προσέλθει να πατάξουν. Στο έρημο λ.χ. κατοίκων ελληνικό οικισμό Λαζαράδες των Καμβουνίων ορέων πεινασμένοι έλληνες στρατιώτες είχαν εμπλακεί σε κινηματογραφικές σκηνές τρυπώντας με τα ξίφη των χοίρους που έτρεχαν με «εντόσθια χυνόμενα».1 Λιγοστά είναι τα διαθέσιμα στοιχεία για τον τρόπο που αντιμετωπίστηκαν οι αλλόθρησκοι, πρώην κατακτητές, από γείτονες και ομοχωρίους των. Φαίνεται όμως πως ένα κύμα βίας σάρωσε οικισμούς Βαλαάδων, οι οποίοι είχαν εμπλακεί σε πολεμικές επιχειρήσεις,2 όπως π.χ. οι χωρικοί της Γιάγκοβας Σιάτιστας, επίκουροι ενόπλων Τούρκων.3 Την ίδια περίοδο εκτελέστηκαν στο τζαμί του Βελβενδού μουσουλμάνοι ικέτες,4 για αιτίες που επακριβώς δεν έγιναν γνωστές. Αντίθετα με την ύπαιθρο, στις αστικές περιοχές η κατάσταση ήταν ελεγχόμενη, γι’ αυτό στην πόλη των Σερβίων δεν επιχειρήθηκαν αντίποινα 1 2

Σοφ. Φαρμακίδης, Η υποχώρησις του Σόροβιτς, εκδ. Φέξης, Αθήνα 1914, σ. 24-25. Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 1.7.1915, σ. 3, και Θεόδ. Τσιαμπαρλής, «Οδυρμοί και κλάματα για τη φυγή των Βαλαάδων του Βοΐου», Βοϊακή Ζωή 161 (Σεπτ.-Οκτ. 1999) 27-28. Επίσης, Γ. Αργυριάδης, «Γ. Χ. Μόδης», Αριστοτέλης 85-86 (1971) 11-136: 32. Χρ. Καπνουκάγιας, «Αι παιδικαί μου αναμνήσεις», Μακεδονικόν Ημερολόγιον 1954, σ. 298 κ.ε.: 299. Αντ. Ζανδές, Μελετήματα για το Βελβεντό, ΜΟΒ, Dot Print, Κοζάνη 2010, σ. 57.

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

468

5/5/14

8:09 PM

468

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ

από τον ελληνικό στρατό, παρά τη μαζική εκτέλεση 70 χριστιανών αμάχων από τους υποχωρούντες Τούρκους.5 Στη δεκαετία του 1910 επιστρατεύονταν από το ελληνικό κράτος προς αρωγήν πολεμικών επιχειρήσεων βοϊδάμαξες με τους οδηγούς των,6 όπως και μεταφορικά ζώα, με προτίμηση τα άλογα,7 χωρίς διάκριση φυλής και θρησκεύματος. Εννοείται πως οι χωρικοί δυστροπούσαν να παραδώσουν στον στρατό υγιή και ρωμαλέα ζώα, απαραίτητα για την επιβίωσή τους, μεταχειριζόμενοι ποικίλα τεχνάσματα:8 τα άφηναν νηστικά και διψασμένα επί μέρες, για να φαίνονται ευπαθή και ασθενή, ή ζητούσαν εκδουλεύσεις από τις κοινοτικές αρχές.9 Εκτός τούτων, το κράτος προχωρούσε σε επιτάξεις περιουσιακών στοιχείων κατοίκων ή και απαιτούσε από αυτούς υπηρεσίες,10 όπως η συμμετοχή στην οδοποιία11 ή άλλου είδους «προσωπική εργασία». Οι χωρικοί μετέφεραν το 1930 υποχρεωτικά υλικά με τα ζώα τους,12 ενώ επί Κατοχής εργάστηκαν αναγκαστικά στη Γερμανία και τη Βουλγαρία 17 Κοζανίτες άνδρες και μία γυναίκα – ανάμεσά τους και χρυσοχόος κάτοικος Αιανής.13 Η εκτίμηση πως 200 άτομα από την περιοχή εργάστηκαν στη Γερμανία και 3.500 εντός της Ελλάδας14 δεν έχει διασταυρωθεί. Η υποχρεωτική εργασία των κατοίκων έλαβε χώραν και επί Εαμοκρατίας, περίοδο κατά την οποία «οι δυστροπούντες» απειλούνταν με «τιμωρία»,15 λέξη που εξέφεραν και οι Γερμανοί μερικούς μήνες νωρίτερα. Σχεδόν αμέσως μετά τον Α΄ Βαλκανικό πόλεμο ξέσπασε ο Β΄ Βαλκανικός 5 6

9 10

12 13

14 15

Εφημ. Εμπρός, φ. 12.10.1912, σ. 1-2. Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης (στο εξής ΔΒΚ), Κ103/ΦΑ, Έγγραφο ταξινόμησης ανθυπασπιστή πεζικού Δ. Βασιλείου, Απρίλιος 1914· επίσης, στο ίδιο, αίτησις Παν. Κερανίκου από Εμπόριο προς Κυβερνητικό Επίτροπο, Κοζάνη 29.01.1917. ΔΒΚ, Κ2/Φ3/Α, Ι. Στεργίου προς Κυβερνητικό Επίτροπο Κοζάνης-Φλωρίνης, Κοζάνη 7.8.1917. Αριστείδης Ομηρίδης-Σκυλίτσης, Η Ελλάς και ο πόλεμος εις τα Βαλκάνια, τ. 1, Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, Αθήναι 1958, σ. 60 [ανατύπ. 1987]. Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 1.01.1915, σ. 1. Παύλος-Πάικος Τσουμής, Ο Πάικος, Κοζάνη 1878-1958, [Ινστ. Βιβλίου και Ανάγνωσης], Κοζάνη 1998, σ. 62· Ομηρίδης, Η Ελλάς, σ. 6, 59. ΔΒΚ, Φ1916/Ζ/γ, Αίτησις Χαφιζέ, συζύγου Ρετζέπ Σουλεϊμάν από Τσαλτζιλάρ, Κοζάνη 22.8.1917· επίσης, στο ίδιο, Αίτησις κατοίκων Αναρράχης προς Κυβερνητικό Επίτροπο, Κοζάνη 4.2.1917. Εφημ. Βόρειος Ελλάς, φ. 6.4.1930, σ. 4. ΔΒΚ, Φ72/268, Κατάστασις εργατών Δήμου Κοζάνης, Κοζάνη 29.9.1945, και Iδιωτική Συλλογή Θανάση Καλλιανιώτη (στο εξής ΙΣΘΚ), Γρηγ. Καλλιανιώτης, λογιστής, αδημοσίευτη συνέντευξη στην Αιανή 30.7.1998. ΔΒΚ, Φ72/214, Δήμαρχος προς ΓΔΔΜ, Κοζάνη 8.11.1945, και ΔΒΚ, Φ70/Γ/71, 214. Εργατοϋπαλληλικό Κέντρο Κοζάνης (στο εξής ΕΚΚ), Ανακοίνωση Δήμου Κοζάνης, αρ. πρ. 2389/325, 2.1.1945.

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

5/5/14

8:09 PM

ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ, ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ

469

κατά της Βουλγαρίας, γεγονός που εξέθετε στα μάτια φιλυπόπτων κρατικών υπαλλήλων διάφορους καιροσκόπους, χρήστες της σλαβομακεδονικής, όπως ονομάστηκε αργότερα μία από τις διαλέκτους που ομιλούσαν κάτοικοι της περιοχής. Ωστόσο, το πλήθος διέπλευσε με άνεση και τα δύσκολα αυτά χρόνια, αφού, θεωρηθέν ανεκπαίδευτο, δεν έλαβε όπλα.16 Στη συντριπτική τους πλειοψηφία οι σλαβόφωνοι δεν επιθύμησαν να εμπλακούν στη σοβούσα διαμάχη και υποστήριζαν την ελληνική πολιτεία με εράνους υπέρ της φανέλας του στρατιώτου.17 Πόσοι αλλόφωνοι ή αλλόθρησκοι18 λόγω των τεταμένων γεγονότων της δεκαετίας είχαν φονευθεί, κρυφτεί ή μεταναστεύσει στην Τουρκία και τη Βουλγαρία ελάχιστοι γνώριζαν. Λίγοι δε έδιναν σημασία σε έλληνες πρόσφυγες, που εξ αιτίας της τουρκικής πίεσης19 άρχισαν να προσέρχονται από τη Θράκη και τη Μ. Ασία, στις κωμοπόλεις συνήθως της περιοχής Κοζάνης,20 ή σε χωριά, όπως το πεδινό Σπάρτο, όπου εγκαταστάθηκε μία ελληνική οικογένεια από την Ανατολική Ρωμυλία.21

Αργές αλλαγές «Πατήρ πάντων» η επιβίωση. Αν η αρχή άλλαξε ξαφνικά, οι αλλαγές αργούσαν: μεγάλα αγροκτήματα ή οικισμοί, όπως οι προαναφερθέντες Λαζαράδες,22 ανήκαν σε τούρκους, αλβανούς ή έλληνες ιδιοκτήτες. Από τους υφιστάμενους φόρους μόνον ο αντίστοιχος των αμαξών (γκαλντιρίμ παρασί) καταργήθηκε,23 ενώ οι υπόλοιποι παρέμειναν ως είχαν μαζί με τους νόμους.24 Όταν το 1914 επεβλήθη νέος φόρος οινοπνεύματος, τριπλασιάζοντας τους ήδη υπάρχοντες οθωμανικούς, κεραυνός κτύπησε τους αμπελοκαλλιεργητές. Δεν είχε εν πολλοίς άδικο κοζανίτης λόγιος στηλιτεύοντας το ελληνικό κράτος για την επιπολάζουσα φορολογία: δεν κουρεύει το πρόβατον διά να πάρη και τον επόμενον έτος το εισόδημα, αλλά το γδαίρνει.25 16 17 18 19 20 21 22 23 24

Ομηρίδης, Η Ελλάς, σ. 9. Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 11.11.1915, σ. 2. Στο ίδιο, φ. 2.11.1914, σ. 4. Ομηρίδης, Η Ελλάς, σ. 23. Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 3.09.1914, σ. 4. Εφημ. Εθνικός Αγών, φ. 6.1.45, σ. 3, όπου το άρθρο «Σπάρτο» του Κ. Καρακώστα. Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 1.10.1914, σ. 4, και Πρωτοπορία, φ. 19.8.1933, σ. 4. ΔΒΚ, Φ158, Έκθεσις Δήμου Κοζάνης, συνεδρία 64/30.10.1915. Κ. Σιαμπανόπουλος, Αιανή. Ιστορία-Τοπογραφία-Αρχαιολογία, Θεσσαλονίκη 1974, σ. 360, και εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 3.09.1914, σ. 1. Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 3.9.1914, σ. 1, και φ. 31.9.1914, σ. 2.

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

5/5/14

8:09 PM

470

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ

470

Το ίδιο έτος ο φόρος πώλησης καυσοξύλων έπληξε τους κομιστές των χωρικούς, παρά τους μεταπωλητές παντοπώλες, αφού τον φόρο απέδιδαν οι πρώτοι.26 Η οικονομική στενότητα οδήγησε σε καταπατήσεις καλλιεργειών, ακόμη και σε κλοπές καύσιμης ύλης από φανοστάτες της Κοζάνης.27 Και φυσικά σε αυξήσεις τιμών, έλλειψη αγαθών και «μαύρη αγορά», γεγονότα γνωστότερα κατά τη διάρκεια της Κατοχής.28 Ένας μεσήλικας εργάτης απαγχονίστηκε το 1915 στα Γρεβενά λόγω ακρότατης ένδειας,29 αλλά ήταν ίσως ο μοναδικός, αφού οι χωρικοί είχαν από αιώνες συνηθίσει τη λιτή ζωή, όπως φανερώνει παλαιό άσμα του χωριού Κρανίδια: εσύ τρώγεις αφρόν ψωμί, κι εγώ τρώγω χουρτάρι, εσύ πίνεις γλυκό κρασί, κι εγώ νερό ’π’ τη μπάρα.30 Η πόλη της Κοζάνης δεν είχε ακόμη αστικοποιηθεί, για να πληγεί, και οι ολίγοι δημόσιοι υπάλληλοί της διαβιούσαν με καθημερινή αρτοδοσία 150 δραμιών.31

Εθνικός Διχασμός Με την έναρξη του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου δημιουργήθηκαν στην περιοχή δύο νοητά στρατόπεδα, ανάλογα με τα συμφέροντα, τις γνώσεις ή την τοποθέτηση των αντιπάλων. Για μερίδα των Κοζανιτών που συνδέονταν εμπορικά με την Κεντρ. Ευρώπη οι Γερμανοί δεν θεωρούνταν αρχικά ως εχθροί. Αλλά, όταν εμφανίστηκε στο πλευρό των τελευταίων η Βουλγαρία, τουλάχιστον για λόγους μνήμης, οι επιστρατευμένοι κάτοικοι της πόλης32 τάχθηκαν απέναντι αμφοτέρων. Οι πολιτικές διαμάχες άρχισαν στα μέσα της δεκαετίας του 1910 να ταλαιπωρούν την περιοχή, με την «κοριβαντιώσα μάζα» των Φιλελευθέρων να αντιτίθεται στους Βασιλικούς, κτυπώντας τενεκέδες, πετώντας πέτρες ή θραύοντας υαλοπίνακες οικιών.33 Για να εξαφανισθούν ή ατονήσουν προσωπικές τοπικές τριβές προσήλθε τότε ως αρχηγός των Φιλελευθέρων ένας κρητικός δικηγόρος. Διορισθείς ολίγον αργότερα κυβερνητικός αντιπρόσωπος Δυτ. Μακεδονίας, προσεταιρίστηκε την εμπορική, δημοσιογραφική και πνευματική ελίτ της Κοζάνης, καλώντας την σε δείπνα. Καλή η Επανάστασις, μα κι καλό το 26 27 28 29 30

31 32 33

Στο ίδιο, φ. 5.10.1914, σ. 2. Στο ίδιο, φ. 1.10.1914, σ. 2. Αθ. Παναγιώτου, Λίγα απ’ όλα, Κοζάνη 2006, σ. 189. Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 1.7.1915, σ. 2. ΙΣΘΚ, Λουκάς Βουρβούρης, τετράδιο Α΄, [φωτοτυπίες ανέκδοτου χειρόγραφου], Κρανίδια 1996, σ. 35. Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 27.09.1917, σ. 1-2, και φ. 10.12.1917, σ. 2. Στο ίδιο, φ. 1.1.1915, σ. 1. Στο ίδιο, φ. 9.3.1916, σ. 1.

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

5/5/14

8:09 PM

ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ, ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ

471

γλέντι, σατίριζε με αντιπολιτευτική διάθεση τις συναντήσεις δημοσιογράφος της πόλης,34 ο οποίος τον βασιλέα Κωνσταντίνο, πρότερο ίνδαλμά του, τον μυκτήριζε τώρα ως «εθνοκτόνο» και «κούτσουρο»!35 Όταν ήρθαν στην Κοζάνη γάλλοι αξιωματικοί και στρατιώτες από την Αφρική και την Ινδοκίνα,36 μαζί με την ελληνική σημαία αναρτιόταν στις εορτές και η γαλλική, ενώ μαθητές έψαλλαν και τον ύμνο της Γαλλίας.37 Στην πόλη ιδρύθηκε γαλλικό προξενείο, με διευθυντή τον Jules de Berne Lagarde, και επίσης γαλλική αστυνομία.38 Αν η τελευταία συνέδραμε την αντίστοιχη ελληνική εναντίον παραγωγών που έκρυβαν τα προϊόντα τους από τη συσταθείσα υπηρεσία επισιτισμού,39 δεν έχει εξακριβωθεί. Ακόμη όμως και με τις δύο αστυνομίες, «αγενείς αισχροκερδείς» έμποροι υπερτιμούσαν το αλεύρι, τη ζάχαρη, τον καφέ, το άλας, ενώ αρτοποιοί και εστιάτορες πωλούσαν ελαφρύτερα ψωμιά.40 Πόσο συνεισέφεραν στο ζήτημα έφηβοι πρόσκοποι, επόπτες μεταφοράς αγροτικών προϊόντων,41 δεν έχει ερευνηθεί. Πιθανώς αυτοί είχαν εντοπίσει τον Αλή Ζουμπέρ Ομέρ από τα «Ιμπελή» (σημ. Ίμερα) με 80 οκάδες λαθραίο καλαμπόκι42 σε πλάτες υποζυγίου. Όταν το οροπέδιο του Τσιαρτσιαμπά διχοτομήθηκε σε δύο ζώνες κατοχής, Φιλελεύθεροι και Βασιλικοί, υιοθετήθηκαν από τους έλληνες επαναστάτες και τους Γάλλους κατασταλτικά μέτρα: απαγορεύσεις συναθροίσεων, κυκλοφορίας και επικρίσεως «των ενεργειών των αρχηγών», υποχρεωτική έκδοση διαβατηρίων και απειλές εκτόπισης. Από τον κατακλυσμό αυτόν θα βγη σωσμένος μόνον εκείνος που έχει υπομονήν και εγκαρτέρησιν,43 δήλωνε ο έλληνας αρχηγός της Επανάστασης. Αργότερα απολογούμενος κατέθεσε πως δρούσε για λογαριασμό του κόμματος των Φιλελευθέρων, με αληθινήν δημοκρατικήν ιδεολογίαν και με αγάπην, συμπληρώνοντας πως κατά το πλείστον του χρόνου της διοικήσεώς μου είχομεν παρόντας τους εξεταστάς,44 τους γάλλους συμμάχους δηλαδή.

34 35 36 37 38 39 40 41

42 43 44

Στο ίδιο, φ. 1.2.1917, σ. 2. Στο ίδιο, φ. 1.1.1917, σ. 1, 3. Τσουμής, Ο Πάικος, σ. 80-82. Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 27.9.1917, σ. 2. Στο ίδιο, φ. 1.2.1917, σ. 2. Στο ίδιο, φ. 27.9.1917, σ. 2. Στο ίδιο, φ. 29.10.1917, σ. 2. Γ. Πατιώς, Χρονικό του προσκοπισμού της Κοζάνης, τ. 1: 1912-1939, [Ινστ. Βιβλίου και Ανάγνωσης], Κοζάνη 2001, σ. 74. Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 29.11.1917, σ. 2. Στο ίδιο, φ. 27.09.1917, σ. 1-2, και φ. 10.12.1917, σ. 2. Ι. Ηλιάκης, Η απολογία ενός Τυράννου, εκδ. Ζαχαριουδάκης, Αθήνα 1921, σ. 21, 23.

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

5/5/14

8:09 PM

472

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ

472

Η ληστεία Τη γενική αναστάτωση συνόδευε η άρνηση στράτευσης και η κατακόρυφη αύξηση της ληστείας στα ορεινά και στις πεδιάδες, με πρωταγωνιστές Χριστιανούς και Οθωμανούς.45 Δρώντας στο φως του ήλιου και χωρίς προσωπίδες, οι ληστές γοήτευαν τη λαϊκή μάζα, που βυθισμένη στην πενία και τις δεισιδαιμονίες δεν είχε τίποτα να χάσει, αφού κύριος στόχος των πρώτων ήταν οι εύποροι.46 Μεγάλο μέρος της λείας μοιραζόταν χωρίς τυμπανοκρουσίες, με ανταλλάγματα τροφή, ύπνο, πληροφορίες, απόκρυψη47 και διαφυγή. Κατά μία αδιασταύρωτη πηγή, παράδειγμα παράξενης συμβίωσης αποτελεί η δωροδοκία έλληνα αξιωματικού από τούρκο λήσταρχο την άνοιξη του 1922 στις όχθες του έλους Σαρί Γκιολ (σημ. Κίτρινη Λίμνη), για να διαφύγει μουσουλμανική συμμορία από τον στρατιωτικό κλοιό.48 Παρόμοια μάλλον πράξη καταγράφτηκε στον οικισμό Καρατζιλάρ (Δρέπανο), όπου στο σπίτι του τοπικού μπέη φονεύτηκαν έλληνες ληστές.49 Αν και είχαν περάσει δεκαετίες από την επανάσταση του 1821, δεν είχαν φαίνεται λησμονηθεί τα παλαιά «καπάκια»50 των ενόπλων αρνητών. Μόνον επί δικτατορίας Μεταξά, εποχή που το κράτος αποφάσισε επίμονα την απάλειψή τους, συνελήφθησαν οι τελευταίοι ληστές των ορέων. Ταλάνιζαν για αιώνες την περιοχή, εξυπηρετώντας ακόμη και πολιτικές αντιθέσεις. Κοινοτικός π.χ. σύμβουλος χωριού των Γρεβενών είχε εξοριστεί ως ληστοτρόφος, αλλά χωριανοί του θεωρούσαν την κατηγορία πλασματική και αποτέλεσμα διαφοράς συμφερόντων.51 Στον ίδιο καμβά, εκτοπισθέντες στον μεσοπόλεμο ως ληστοτρόφοι από την Αιανή ανήκαν σε οικογένειες που είχαν προσωπικές ή επαγγελματικές αντιζηλίες με ηγετικές αντίστοιχες του χωριού,52 διάσταση 45 46 47

49 50

Εφημ. Ηχώ της Μακεδονίας, φ. 29.11.1917, σ. 2. Κ. Τσιτσελίκης, Αγάπη στον Αλιάκμονα, εκδ. Παρέμβαση, Κοζάνη 1995, σ. 28. Ι. Κολιόπουλος, Περί λύχνων αφάς: η ληστεία στην Ελλάδα (19ος αι.), εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1996, σ. 333. Γεννάδειος Βιβλιοθήκη, Αρχείο Φ. Δραγούμη, Φ6/2/88, Ν. Πύρζας ΠρομήθειαιΑσφάλειαι-Αντιπροσωπείαι, 29.5.1922. Εφημ. Σημαία, φ. 25.9.22, σ. 2-4. Β. Γούναρης, «Ο Μακεδονικός Αγώνας και η προετοιμασία της απελευθέρωσης (19031912)», στο: Η νεότερη και σύγχρονη Μακεδονία: Ιστορία-Οικονομία-Κοινωνία-Πολιτισμός: Η Μακεδονία κατά την Τουρκοκρατία, τ. 1, επιμ. Ι. Κολιόπουλος – Ι. Χασιώτης, εκδ. Παπαζήσης-Παρατηρητής, Αθήνα, 1992, σ. 509-527: 526. Γενικά Αρχεία του Κράτους/Παράρτημα Κοζάνης, Φ988, Γραφείον Α΄, φάκελος Δημόσιας Ασφάλειας, 1932, Απ. Πηγατσιώτης προς ΕΔΑ Κοζάνης, 9.1.1931. Επίσης, Φ988, Κοινότης Δεσπότου αρ. πρ. 306/14.12.31. Αρχείο Δικαστηρίων Κοζάνης, Ποινικαί αποφάσεις Τριμελούς Πλημμελειοδικείου Κοζάνης, αρ. 745/8.12.41.

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

5/5/14

8:09 PM

ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ, ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ

473

καθόλου άγνωστη και στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής. Φυσικά, στο κύκλωμα της ληστείας είχαν παρεισφρήσει και πράκτορες της Χωροφυλακής, όπως δύο άνδρες από τα χωριά Μιλοτίνι (Μηλέα) και Καισαρειά, που αυτοονομάζονταν «καπεταναίοι»,53 γι’ αυτό και η ένταξη στο ληστρικό πάνθεον είχε ως απαραίτητο όρο το έγκλημα. 54 Αυτό όμως δεν εμπόδιζε τις διωκτικές αρχές να αμνηστεύουν όσους ληστές κατέδιδαν, παρέδιδαν ή φόνευαν τους συντρόφους των, όπως είχε πράξει ελάσσων ληστής από το Λιβαδερό,55 ή αρκετά αργότερα μετανοημένοι αντάρτες του ΔΣΕ εναντίον συντρόφων τους. Δεν υπήρχε κανένας ανάμεσα στον μεσοπολεμικό εσμό των ληστών να καλύψει με κοινωνικής ή πολιτικής φύσεως μανδύα τις ενέργειές του· η ατυχία γι’ αυτούς ήταν πως αποσύρθηκαν από το πεδίο, χωρίς να εξιλεωθούν πολεμώντας για υποθέσεις κομμάτων ή του ελληνικού έθνους. Ωστόσο, αυτό που πρέπει να αναγνωριστεί στους παλαιούς ληστές είναι η αδιαμφισβήτητη επίδειξη των προσώπων τους, η συγκεκριμένη στοχοθεσία (εύπορη τάξη)56 και η θαρραλέα ωμότητά των.

Θέσεις και αντιθέσεις «Αντεπαναστάτες», «γερμανόπληκτοι» κατά την άποψη των αντιπάλων τους, είχαν χαρακτηριστεί κατά τη διάρκεια του Εθνικού Διχασμού σημαντικοί άνδρες, όπως ο μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης Φώτιος, που περιορίστηκε τελικά στην Αθήνα.57 Ακόμη, οι ευρυμαθείς δικηγόροι58 Κ. Τσιτσελίκης, ιδρυτικό μέλος του Αναγνωστηρίου Κοζάνης το 1915/6, και Ι. Αντωνιάδης από τον Βελβενδό, που όπως αρκετοί χωρικοί γνώρισαν59 τα δεινά της εξορίας. Γι’ αυτό και ο πρώτος, σε κείμενό του για τις αλυσίδες των κοζανιτών καταδίκων 53

54 55 56

57 58

Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου, Αταξινόμητα Έγγραφα, Γραφείο Ασφαλείας προς Εισαγγελέα Πρωτοδικών, αρ. πρ. 990/ι/10, Κοζάνη 2.6.1931, και Νομάρχης προς ΓΑ, αρ. πρ. 22.9.1931. Κολιόπουλος, Περί λύχνων, σ. 308. Αργυριάδης, «Γ. Χ. Μόδης», σ. 78. Γ. Μαστρογιαννόπουλος (επιμ.), Γιαγκούλας – Γκαντάρας... Oι ληστές των Kαμβουνίων (http://www.mikrovalto.gr/index.php?Itemid=206). Τσουμής, Ο Πάικος, σ. 95. Α. Καλλιανιώτης, Οι πρόσφυγες στη Δυτική Μακεδονία (1941-1946), αδημοσ. διδακτ. διατρ. Θεσσαλονίκη 2008, σ. 226 (http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/19183# page/226/mode/2up). ΔΒΚ, 1916/Ζ/2, Κάτοικοι Γκομπλίτσης προς Κυβερνητικόν Επίτροπον, Γκόμπλιτσα 29.8.1917.

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

474

5/5/14

8:09 PM

474

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ

της Οθωμανοκρατίας, υπενθύμιζε πως ο σχετικός τουρκικός ποινικός νόμος είχε μεταφραστεί από τον γαλλικό.60 Ο δεύτερος, καταγγέλλοντας τον κοινοτάρχη του Βελβενδού61 και έναν γάλλο «βάναυσο» και «βάρβαρο» αξιωματικό62 για τον δαρμό της μητέρας του, είχε ζητήσει τον σεβασμόν γυναικοπαίδων τουλάχιστον, άτινα μακραίωνα δουλεία τουρκική ουδέποτε έθιξε!63 Απολάκτιζαν προφανώς οι ειρημένοι άνδρες την «αποικιοκρατική πολιτική» των γάλλων64 και των ελλήνων συμμάχων, γι’ αυτό είχαν αρνηθεί τον «νέο όρκο» που είχε επιβάλει η κυβέρνηση των Φιλελευθέρων, προτρέποντας και άλλους να πράξουν παρομοίως.65 Αντιδρούσαν σθεναρά, επίσης, στις επιτάξεις, τη λογοκρισία, την πείνα, τη δημιουργία της ουδέτερης ζώνης, τις εκτελέσεις και τις φυλακίσεις αντιφρονούντων66 στο 3ο-4ο Δημοτικό Σχολείο της Κοζάνης67 και αλλού. Ακόμη, στο όραμα οπαδών του Βενιζέλου, στο οποίο συμπεριλαμβανόταν και η οικιστική αλλαγή της πόλης προς το ευρωπαϊκότερον με τις κοπές αιωνόβιων δένδρων,68 τα νέα αρχιτεκτονικά σχέδια και τους σκυροδετημένους δημοσίους χώρους. Ένα υποδεκάμετρον στην τζέπη και έτσια ιά θα γίνη η πλατέα, στηλίτευε εξέχων Κοζανίτης τον δήμαρχο,69 ενώ στον ίδιο καμβά περιπλέκονταν και οι δαπάνες μετακίνησης του τελευταίου μέχρι τη Νομαρχία (απόσταση 500 περίπου μέτρων) με άμαξα.70 Ομαλή υπήρξε στο γενικό της πλαίσιο η ανταλλαγή πληθυσμών σύμφωνα με το θρήσκευμα στη δεκαετία του 1920. Στην ανατολική άκρη της πόλης Κοζάνης οικοδομήθηκε προσφυγικός συνοικισμός. Τα παγιωμένα από αιώνες όρια μεταξύ χωριών, μαχαλάδων, οικονομικών δραστηριοτήτων και κοινωνικών επαφών συνέχιζαν σχεδόν απαράλλακτα, αλλά τους οθωμανούς βουλευτές του νομού διαδέχτηκαν έλληνες πρόσφυγες. Ευκρινή εικόνα της αλλαγής αποτελούσε η κατεδάφιση μιναρέδων, η μετατροπή των τζαμιών σε ορθόδοξους 60 61 62 63

66 67 68 69 70

Κ. Τσιτσελίκης, «Η μπράγκα», Ημερολόγιον Δυτικής Μακεδονίας 7 (1938) 129-30. Εφημ. Σημαία, φ. 23.1.22, σ. 2. Ι. Δημόπουλος, Τα παρά τον Αλιάκμονα εκκλησιαστικά, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 145. Χρ. Βήττος, Ο Εθνικός Διχασμός και η Γαλλική Κατοχή (1915-1920), εκδ. Όλυμπος, Θεσσαλονίκη 2008, σ. 296. Ηλ. Γάγαλης, Η Γαλλοκρατία στα Γρεβενά και τη γύρω περιοχή το 1916-1917 (http://greveniotis.gr/index.php/istoria-laografia/2218-i-gallokratia-sta-grevena-kai-tigyro-perioxi-to-1916-1917). ΔΒΚ, Φ1916/Ε/1β, Πρόεδρος Πρωτοδικών προς Κυβερνητικόν Επίτροπο, Κοζάνη 10.2.1917. Θαν. Καλλιανιώτης, Πολιτισμός και Πόλεμος (http://blogs.sch.gr/thankall/?p=544). ΔΒΚ, Φ158, Δήμος Κοζάνης, συνεδρία 13/25.2.1916. Στο ίδιο, 18/31.3.1916. Εφημ. Βόρειος Ελλάς, φ. 20.01.1929, σ. 1, 4. ΔΒΚ, Φ182/Β, Νομαρχία προς Δήμο, Κοζάνη 17.7.1929.

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

5/5/14

8:09 PM

ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ, ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ

475

ναούς, η ενδυμασία των προσφύγων και οι δυσνόητες διάλεκτοι των Ποντίων και των Καππαδοκών. Ολοσχερώς ακατανόητα ήταν στην πόλη της Κοζάνης τα ρωσικά, η δεύτερη γλώσσα των καυκασίων προσφύγων της περιοχής. Οι παλαιές αντιπαλότητες ενισχύθηκαν με την εμφάνιση του ΚΚΕ, του οποίου κύρια πελατεία αποτελούσε το εργατικό δυναμικό. Όροι του πολιτικού του λεξιλογίου υιοθετήθηκαν και από τον αθλητισμό, όπως η ομάδα της πόλης Κοζάνης «Εργατικός Αστέρας», την οποία ίδρυσαν μορφωμένοι νέοι, όπως ο διδάκτορας Νομικής Χαρίσιος Τανής,71 πολιτικός ηγέτης των εθνικιστών της ίδιας πόλης αργότερα. Πιθανόν η νέα ομάδα ήταν αντίβαρο του Γυμναστικού Συλλόγου «Δόξα», ο οποίος ενισχυόταν με κρατικούς πόρους.72 Η απουσία αυτών των χορηγιών ήταν ίσως μία από τις αιτίες που οπαδοί της ποδοσφαιρικής ομάδας «Νίκη» του προσφυγικού χωριού Ποντοκώμη73 είχαν επιλέξει τη μαζική συμπόρευση με την Αριστερά (ΑΚΕ, ΚΚΕ). Η οικονομική κρίση του 1929 Ο λαός της Μακεδονίας φοβείται να πλησιάση τας αρχάς, επηρεασμένος από τη μακραίωνη οθωμανική δουλεία, δήλωνε ο κυβερνητικός αντιπρόσωπος Δυτ. Μακεδονίας,74 προσπαθώντας να εξηγήσει τη δυσαρμονία μεταξύ διοίκησης και λαού – ο τελευταίος θεωρούσε πως αιτία ήταν οι «αρχουντάδις», «συνήθως απρόσιτοι και ακατάδεκτοι».75 Τα προβλήματα αυτά μεταξύ των αστών ωχριούσαν όμως μπροστά στην ένταση των αντίστοιχων της επαρχίας. «Εχθροί της πατρίδος», οι οποίοι θα «διώκονται ποινικώς και αυτεπαγγέλτως»,76 χαρακτηρίζονταν οι διασπορείς φημών για αναποτελεσματικότητα των κρατικών ενεργειών υπέρ του αγρότη, αλλά ελάχιστα πτοούνταν ηγέτες των αγροτών, όπως οι των Γεωργικών Συνεταιρισμών Σερβίων, που δεν παρέλειπαν τα πάρθια βέλη τους εναντίον της ίδρυσης Γεωργικού Επιμελητηρίου στην ίδια κωμόπολη.77 Στο πλαίσιο της σοβαρής διένεξης εγκιβωτίζεται μάλλον ο ψόγος εν έτει 1931 δημοσιογράφου με το ψευδώνυμο «Γράκχος» εναντίον προέδρου ενώσεως αγροτών, ως υπεύθυνου αθέμιτης συναλλαγής με εμπόρους καπνών, που έθιγε οικονομικά τους παραγωγούς.78 71 72 73 74 75

76 77 78

Εφημ. Αγροτική, φ. 15.09.1929, σ. 2. ΔΒΚ, Φ155/Β/3/β, Κατάστασις Δήμου Κοζάνης 20.06.1928. Εφημ. Αγροτική, φ. 19.05.1929, σ. 4. Ηλιάκης, Η απολογία, σ. 24. Λεων. Παπασιώπης, Η παλιά Η Κοζάνη, ποιήματα γραμμένα στο κοζανίτιο γλωσσικό ιδίωμα, Θεσσαλονίκη 1972, σ. 119. Εφημ. Βόρειος Ελλάς, φ. 8.6.1930, σ. 1. Στο ίδιο, φ. 31.03.1929, σ. 2. Εφημ. Μακεδονικόν Βήμα, φ. 2.8.1931, σ. 3, και φ. 1.10.1931, σ. 3.

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

5/5/14

8:09 PM

476

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ

476

Η παγκόσμια κρίση του 1929 άργησε να φθάσει στην περιοχή, λόγω της γεωγραφικής απόστασης και της άργητας των επικοινωνιών. Ωστόσο, η πόλη της Κοζάνης διέθετε αρμονικό αγροτικό περίγυρο, ενώ στην επαρχία, εκτός από ατάσθαλους αιγοβοσκούς που κατέτρωγαν τη χλωρίδα του Μπούρινου,79 δεν έγινε ιδιαίτερα αισθητή. Το έτος 1933, στην καρδιά της κρίσης, 120 δραχμές (δύο ετήσιες συνδρομές εφημερίδας) είχαν ξοδευτεί από τον Δήμο Κοζάνης για μύρτο και δάφνες κατά τη διάρκεια της εορτής του αγ. Γεωργίου.80 Η λιτή ζωή ήταν αιώνιο χαρακτηριστικό των χωριτών, και έπειτα οι εισαγωγές προϊόντων στους οίκους τους, με την εξαίρεση ίσως του αλατιού, ήταν μηδαμινές. Η δημόσια αυτοκτονία ενός εργάτη και οργανοπαίχτη στα Σέρβια τον Φλεβάρη του 1931 σχετιζόταν περισσότερο με την επικρεμάμενη δίκη του για απαλλοτρίωση ενός βοδιού,81 παρά με την πείνα που συνεχώς προφανώς τον τυραννούσε.

Διώξεις αντιφρονούντων Από τις ρωγμές της ανέχειας αναρριχήθηκε στη σκηνή δυναμικά η Αριστερά, με αντίπαλο δέος την υφιστάμενη κρατική διοίκηση, της οποίας προεξάρχων ήταν ο εκάστοτε νομάρχης, αδιάφορα αν είχε διοριστεί από το Φιλελεύθερο ή το Λαϊκό Κόμμα. Γι’ αυτό δεν έπαυεν ούτε στιγμήν να φωνάζη και κρούει τον κώδωνα του κινδύνου82 εναντίον του μπολσεβικισμού το 1930 ο νομάρχης Κοζάνης, πολιτικός επιστήμονας83 και βουλευτής αργότερα των Φιλελευθέρων.84 Ωστόσο, τα αποτελέσματα των διώξεων έως το καλοκαίρι του 1936 που ανέλαβε ο Ιωάννης Μεταξάς ήταν πενιχρά, πιθανώς διότι ήταν βολικό να φορτώνεται στον κομμουνισμό η αναποτελεσματικότητα του κράτους. Η στρατιωτική διακυβέρνηση του Μεταξά έλαβε σκληρά μέτρα. Σχεδόν εν μιά νυκτί κοζανίτες εργάτες και προσφυγικής καταγωγής στην πλειονότητά τους αγρότες των Σερβίων και της Ποντοκώμης υπέγραψαν δηλώσεις προσήλωσης στο αστικό καθεστώς, πρακτική που επεκτάθηκε έως τη δεκαετία του 1970, ακόμη και από ελάχιστα σχετιζόμενους με τον κομμουνισμό, όπως 23 αγρότες του τουρκόφωνου οικισμού Μικρή Αμυγδαλιά (παλαιότερα Κιουτσούκ 79 80 81 82

83 84

Εφημ. Βόρειος Ελλάς, φ. 18.11.1929, σ. 2. ΔΒΚ, Φ87/Α/Α4/β, Κατάστασις πληρωμής Δήμου Κοζάνης, 22.7.1932. Εφημ. Μακεδονικόν Βήμα, φ. 7.2.1932, σ. 4. Ι. Πασσαδάκης, Σύντομος πολιτική απολογία ενώπιον του Κρητικού Λαού διά τα πεπραγμένα του εν Κρήτη επί Κατοχής, Αθήνα 1948. Εφημ. Βόρειος Ελλάς, φ. 23.3.1930, σ. 4. Πασσαδάκης, ό.π.

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

5/5/14

8:09 PM

ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ, ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ

477

Τεκελέρ).85 Πολλές από αυτές ήταν προϊόν υπαγόρευσης, όπως δεικνύει η δήλωση 31χρονου κοζανίτη εργάτη από το «Εθνικόν Αναμορφωτικόν Σχολείον της Μακρονήσου»: μισώ θανασίμως τους Σλαυοδούλους κομμουνιστάς!86 Κατόπιν αυτών εκτοπίστηκαν, εξορίστηκαν ή φυλακίστηκαν, λοιπόν, ελάχιστα στελέχη της Αριστεράς του νομού.87 Την ιδία περίοδο δραστηριοποιήθηκε, «απηλλαγμένη των φθοροποιών και εθνοκτόνων κομμουνιστικών αρχών», η Εθνική Οργάνωσις Νεολαίας (ΕΟΝ), με την υποχρεωτική στήριξη των δημοσίων υπαλλήλων αλλά και την εθελοντική αντίστοιχη δικηγόρων και εμπόρων της πόλης.88 Φορώντας τη στολή της «φαλαγγίτισσας», εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στον δημόσιο βίο τα κορίτσια, εμφανέστερα στις πόλεις και όχι στην αυστηρή επαρχία· π.χ. στον Βελβεντό σε σχετική συγκέντρωση του 1938 απουσίαζαν 139 νεάνιδες.89 Το πείραμα χειραφέτησης των εφήβων με την ΕΟΝ επανέλαβε επί Κατοχής το ΕΑΜ, προσθέτοντας στο ακρωνύμιο το γράμμα Π (ΕΠΟΝ), χωρίς όμως μόνιμη επιτυχία, τουλάχιστον στην ύπαιθρο. Πάντως, η χώρα προετοιμάστηκε από το 1938 έως το 1940 άρτια για πόλεμο, τον οποίο και διεξήλθε νικηφόρα με την Ιταλία, ατυχώς έπειτα με τη Γερμανία.90

Γερμανική Κατοχή Η παρουσία των Γερμανών στην περιοχή το 1941-44 επανέφερε στη θύμηση μεσήλικων και ηλικιωμένων την αντίστοιχη «συμμαχική» (γαλλική) της δεκαετίας του 1910. Μόνο στους νέους φαινόταν περίεργη η απαγόρευση κυκλοφορίας από τις 9 το βράδυ έως τις 5 το πρωί, εντός και σε ακτίνα δύο χιλιομέτρων από την πόλη,91 και η ελεγχόμενη είσοδος ή έξοδος.92 Εκτός των Γερ85 86

87 88 89

91 92

Εφημ. Ο Εθνικός Στρατός, φ. 3.8.1947, σ. 3. ΔΒΚ, Φ77, Επιστολή προς Δήμαρχον Κοζάνης, ΑΕΤΟ/ΕΣΑΙ, 2ον Συγκρότημα, ΣΤΓ 902β [Αύγ. 1949]. ΔΒΚ, Φ126/α. ΔΒΚ, Φ88/Β, Σταύρος Σαμαράς προς Νομάρχη, Κοζάνη 20.12.1938. ΔΒΚ, Φ88/Β, Ε. Τσίντζιλη, αρχηγός νεανίδων Βελβενδού προς Επόπτη ΕΟΝ Νεανίδων, Βελβενδός 19.7.1938. Θαν. Καλλιανιώτης, «Η Ελλάδα κατά την περίοδο 1940-1941», στο: Εμείς οι Έλληνες, πολεμική Ιστορία της Σύγχρονης Ελλάδας, Από την Μικρασιατική Καταστροφή στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και την Κατοχή, τ. 2, επιμ. Θάνος Βερέμης – Μιχ. Κατσίγερας, εκδ. Σκάι, Αθήνα 2008, σ. 54-88. ΔΒΚ, Φ70/Γ/227, Διοικητής Κράις-Κομαντατούρ προς Δήμαρχο, Κοζάνη 7.3.1944. ΔΒΚ, Φ70/Γ/227, Νομαρχία προς Δήμο και Κοινότητες ν. Κοζάνης, εξαιρετικά επείγουσα, Κοζάνη 9.9.1944.

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

478

5/5/14

8:09 PM

478

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ

μανών, άδειες για πολυήμερα ταξίδια παραχωρούσε στους Κοζανίτες και η Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωση της πόλης,93 εις απάντησιν προφανώς της αντίστοιχης πρακτικής του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ για όποιον κυκλοφορούσε εντός ή εκτός της ζώνης των ανταρτών.94 Έλεγχο κυκλοφορίας στην ύπαιθρο εφήρμοσε και ο ΔΣΕ επί κυρίως Εμφυλίου πολέμου, αφού η έξοδος κατοίκων από τη ζώνη κυριαρχίας του χωρίς άδεια τιμωρούνταν με θανατική ποινή. Παρόμοια συνέχεια υπήρξε ως προς την κατοχή πολεμικών όπλων. Απαγορευόταν επί ποινή θανάτου από τους Γάλλους τρεις δεκαετίες νωρίτερα. Από τον κανόνα δεν εξαιρέθηκαν ούτε οι έφηβες αδελφές Ματίνα και Ελένη Ζήγρα, που εκτελέστηκαν από τους Γερμανούς έξω από το στρατόπεδο της Κοζάνης τον Σεπτέμβριο του 1944.95 Καμία απόπειρα συλλογής οικονομικών πόρων δεν εξέπληξε την ιδία περίοδο τους πρεσβύτερους, ακόμη και ο επισήμως αιτηθείς έρανος μάλλινων ειδών υπέρ του μαχόμενου Γερμανού Στρατιώτη,96 αφού είχε προηγηθεί αντίστοιχος του 1915 για τη Φανέλα Του (Έλληνος) Στρατιώτου. Σε ερανική στήριξη είχαν καταφύγει νωρίτερα η νεολαία της ΕΟΝ,97 ο Ερυθρός Σταυρός το 1942,98 η Μαθητική Πρόνοια99 και τα Λαϊκά Συσσίτια το επόμενο έτος.100 Χρήματα ζητούσε από τους κατοίκους και η οργάνωση των Εθνικιστών της πόλης το καλοκαίρι του 1944,101 λίρες ή σίτο οι επαναστάτες του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ τον χειμώνα του 194445.102 Ο έρανος και οι εισφορές, όταν δεν σκόπευαν στην τιμωρία, ήταν μέσο ελέγχου, διάδοσης ή διατήρησης του δικτύου εξουσίας της εκάστοτε ηγεσίας, μία υλικής φύσης ενταξιακή ταυτότητα, παρά πραγματική ανάγκη. Τη λογοκρισία των Γάλλων του 1918 εφήρμοσαν και οι Γερμανοί, κατάσχοντας τα 120 ραδιόφωνα που λειτουργούσαν στην πόλη της Κοζάνης.103 Εξαιρέθηκαν αυτά της μητρόπολης, της νομαρχίας, του εστιατορίου, όπου μάλλον γευμάτιζαν ή δειπνούσαν, και της Λέσχης Δημοσίων Υπαλλήλων, με τον όρο της μη ακρόασης συμμαχικών ραδιοσταθμών.104 Γι’ αυτό ελάχιστα ραδιόφωνα είχαν 93 94 95

96 97 98 99 100 101 102 103 104

ΔΒΚ, Φ70/Β/59, ΕΣΟ, Κοζάνη 14.4.1944. ΔΒΚ, Φ72/88, Γραφείο Λαϊκής Προστασίας προς Δήμο, Κοζάνη 31.1.1945. Ληξιαρχείο Δήμου Κοζάνης, Ληξιαρχικές Πράξεις Θανάτου 19, 20/1945 και Πρωτοδικείο Κοζάνης, Βούλευμα 53/31.12.48, τ. Γ΄. ΔΒΚ, Φ70/Γ/13, Νομαρχία προς Κοινότητες ν. Κοζάνης, Κοζάνη 18.2.1942. ΔΒΚ, Φ135/Α, Δημόσιο Ταμείο προς Νομαρχία, Κοζάνη 17.8.1938. ΔΒΚ, Φ154/Α/Ε12/11, Νομαρχία προς Δήμο, Κοζάνη 7.2.1942. ΔΒΚ, Φ150Α/100/4β, Νομαρχία προς ΥΠ.ΕΣ., Κοζάνη 26.6.1943. ΔΒΚ, Φ154/Α/Ε12/4, Νομαρχία προς Κοινότητες, Κοζάνη 24.7.1942. ΔΒΚ, Φ70/Β/34, Δ. Παπούλιας προς Νομάρχη, Κοζάνη 13.6.1944. ΔΒΚ, Φ70/Α, Απόφασις Δημοτικού Συμβουλίου, Κοζάνη 16.11.1944. ΔΒΚ, Φ135/Β, Δήμος προς Υφυπουργείον Τύπου και Τουρισμού, Κοζάνη 1.8.1939. ΔΒΚ, Φ105/Α/17/12 και 18, Δήμος προς Γερμανικό Φρουραρχείο, Κοζάνη 14.8.1942.

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

5/5/14

8:09 PM

ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ, ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ

479

στη διάθεσή τους οι αντάρτες του ΕΛΑΣ, και αυτά απαλλοτριωμένα από όσα είχαν αφεθεί κατά τη συμμαχική υποχώρηση τον Απρίλιο του 1941.105 Η έλλειψή τους ήταν προφανώς ένας από τους λόγους που οι έλληνες αντάρτες χρησιμοποιούσαν το βρετανικό δίκτυο ασυρμάτων για την εσωτερική και εξωτερική τους επικοινωνία. Πόσοι ακροώνταν το ραδιόφωνο του ΔΣΕ, που εξέπεμπε από το εξωτερικό106 κατά τη διάρκεια του κυρίως Εμφυλίου πολέμου, είναι άγνωστο. Ούτε οι επιτάξεις κτηρίων και δωματίων107 θεωρήθηκαν πρωτότυπες στα μέσα του 20ου αι., καθώς αποθήκες της πόλης108 και πανδοχεία, όπως του χωριού Ισικλάρ (Λεβέντης), για να ελέγχεται η στενωπός του Πολυμύλου,109 είχαν καταληφθεί παλαιότερα από Γάλλους. Οικίες της Κοζάνης επέτασσε η Ελληνική Πολιτεία το 1943-44 για τη στέγαση πυροπαθών, εξαιτίας της δράσης των κατακτητών ή των ανταρτών.110 Σε παρόμοιες επιτάξεις προχώρησαν και οι αντάρτες, όταν έφυγαν οι Γερμανοί,111 συμπεριλαμβάνοντας εστιατόρια112 και τον κινηματογράφο «Τιτάνια» για διεξαγωγή ομιλιών, εορτών και συγκεντρώσεων.113 Το αντίτιμο των μισθωμάτων δεν έχει εξακριβωθεί. Κατά μία αδιασταύρωτη μαρτυρία, «ουδ’ οβολόν» δεν άφησαν οι Γάλλοι για τη χρήση του ειρημένου πανδοχείου.114 Σύμφωνα με νεότερη μαρτυρία, 32 δύο κιλά σιτάρι ως μηνιαίο ενοίκιο οικίας στην Κοζάνη είχαν υποσχεθεί ένοπλοι αντικομουνιστές χωρικοί το 1944, τα οποία όμως τελικώς δεν παραδόθηκαν.115 Οι ιδιοκτήτες, πάντως, των οικιών επιβαρύνονταν με λογαριασμούς ρεύματος και νερού που δεν είχαν καταναλώσει οι ίδιοι αλλά οι «φιλοξενούμενοί» τους. Κλιμάκιο της 4ης Ινδικής Ταξιαρχίας κατηγορήθηκε ότι δεν πλήρωσε ηλεκτρικό ρεύμα 14 KW σε σπίτι της πόλης όπου διέμενε το 1946,116 πράγμα παράξενο, αφού οι Βρετανοί τιμολογούσαν τη διαμονή τους με 60 δρχ. για τους αξιωματικούς και 20 για τους στρατιώτες.117 105 106

107 108 109 110

111 112 113 114 115 116 117

ΙΣΘΚ, Γρηγ. Καλλιανιώτης, συνέντευξη, ό.π. Βάσω Ψιμούλη, «Η φωνή του κόμματος στα πέτρινα χρόνια», Αρχειοτάξιο 1 (Ιούν. 1999) 14-23. Γρηγ. Καλλιανιώτης, συνέντευξη, ό.π. ΔΒΚ, Φ1916/Ζ/δ, Άννα Χαλκιά προς Κυβερνητικό Επίτροπο, Κοζάνη 15.7.1917. ΔΒΚ, Φ1916/Ζ/δ, Μ. Καράτζιας, ξενοδόχος, Κοζάνη 20.2.1917. ΔΒΚ, Φ87/Α/Α/4, Νομάρχης προς Στρατιωτικήν Διοίκησιν, Κοζάνη 1.12.1945, και ΔΒΚ, Φ70/Α/90, Κατάστασις Κοινότητος Ξηρολίμνης προς Δήμαρχον, Ξηρολίμνη 24.9.1944. ΔΒΚ, Φ72/149, Θρ. Πασχαλίδης προς Δήμο, Κοζάνη 6.3.1945. ΔΒΚ, Φ72/110, Ι. Τσιόπτσιας προς Δήμο, Κοζάνη 29.1.1945. ΕΚΚ, ΑΚΕ προς Εργατικό Κέντρο, 22.1.1945, και ΔΒΚ, Φ72/1137. ΔΒΚ, Φ1916/Ζ/δ, ό.π. ΔΒΚ, Φ70/Γ/38, Κ. Μήλιος, Κοζάνη 17.11.44. ΔΒΚ, Φ153/Β/8, Συνεδρία Δήμου Κοζάνης [1946]. ΔΒΚ, Φ72/227, Ανακοίνωσις ΓΕΣ, 4.3.1945.

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

5/5/14

8:09 PM

480

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ

480

Αν υπολογίσει κανείς πως σε κρίσιμες περιόδους συμβαίνουν παρεκτροπές, πώς εξηγούνται τα παράπονα των ιδιοκτητών του ξενοδοχείου «Ερμιόνιον» της Κοζάνης ότι η Γενική Διοίκηση Δυτ. Μακεδονίας, η οποία το είχε επιτάξει ως έδρα της την ήρεμη περίοδο 1945-46, λησμόνησε να αποπληρώσει το ενοίκιο;118

Εμφύλιος Αιματηρά για πρώτη φορά διχάστηκε η περιοχή το 1943-44, με αποτέλεσμα να χάσουν τις οικίες των, να βασανιστούν, να φυλακιστούν στους στρατώνες της πόλης119 και αλλού, χιλιάδες άνδρες και γυναίκες, επίσης, να εκτελεστούν ή φονευθούν σε μάχες120 περισσότεροι από 3.000 άνδρες, γυναίκες και παιδιά.121 Ένοπλοι ορεινοί πολίτες εναντίον ενόπλων πεδινών αντίστοιχων, ιδιαίτερα σε στρατηγικές ζώνες, όπως οι δρόμοι, τα περάσματα και οι συγκοινωνιακοί κόμβοι. Στους πρώτους προσέφεραν την αρωγή τους –αρκεί να πολεμούσαν κατά των κατακτητών– οι Βρετανοί με ηθικούς και υλικούς πόρους. Οι δεύτεροι, όχι λιγότερο πατριώτες, ενάντιοι, εξαιτίας ισχυρών προσωπικών αντεκδικήσεων, οξειών πολιτικών διαμαχών ή επιθυμίας αποφυγής απτών γερμανικών αντιποίνων. Όπως σε όλους τους καιρούς, την πόλη δεν άγγιξε πολύ η λαίλαπα, είτε επειδή ελάχιστοι είχαν ενταχθεί σοβαρά στα δύο στρατόπεδα,122 είτε διότι οι αστοί διατηρούσαν καλύτερους διαύλους επικοινωνίας μεταξύ των. Γι’ αυτό στο κύριο μνημείο της πόλης Κοζάνης, στη θέση Νταμάρια, από τους 43 εκτελεσθέντες από τους Γερμανούς την 26η Ιαν. 1944 αναγράφονται δύο μόνον Κοζανίτες.123 Κύριο πεδίο αντιπαράθεσης ήταν η ύπαιθρος, όπου ελάμβαναν χώραν κανονικές ή έξαφνες επιστρατεύσεις, όπως στην Ποντοκώμη.124 Κατά τη διάρκεια του κυρίως Εμφυλίου πολέμου (1946-49) η πόλη της 118 119

120 121 122 123

124

ΔΒΚ, Κ.10/Θ, Αίτησις ιδιοκτητών Ερμιονίου προς ΓΔΔΜ, Κοζάνη 13.5.1946. Κ. Κωνσταντινίδης, Στάθης Θ. Κωνσταντινίδης, Χασιλάς, ένας αλλιώτικος καπετάνιος. Η κατοχή και ο «Εμφύλιος Πόλεμος» στη Δυτική Μακεδονία», εκδ. Κυριακίδης, Θεσσαλονίκη 2010, σ. 260. Αρχείο Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας, Φ415/23/8/123, Άγγελος προς ΜΓ, 2.9.1944. Καλλιανιώτης, Οι Πρόσφυγες, σ. 230. Δημοτική Βιβλιοθήκη Θεσσαλονίκης, ΦΕΚ 3.3.47/Β/27, σ. 132. Δήμος Κοζάνης (στο εξής ΔΚ), Ληξιαρχείο, Ληξιαρχικές Πράξεις Θανάτου (ΛΠΘ) από 26.1.1944 κ.ε. Ανδρ. Αθανασιάδης – Χρ. Μιχαηλίδης, Γεννηθείς εις Καύκασον Ρωσίας, εκδ. Ινφογνώμων, Αθήνα 2010, σ. 326-328.

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

5/5/14

8:09 PM

ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ, ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ

481

Κοζάνης κατακλύστηκε για πρώτη φορά στην ιστορία της από χιλιάδες αγρότες και ποιμένες, που εγκατέλειψαν τις εστίες τους εθελοντικά ως πυροπαθείς125 ή (κυρίως) διά της βίας, για να μην παρέχουν στους αντάρτες τροφές και εφεδρείες. Εγκαταστάθηκαν μαζικά στη Γεωργική Σχολή, και ατομικά σε οικίες της πόλης,126 υπόθεση ανυπόφορη για τους ριζωμένους στην ύπαιθρο άνδρες ξωμάχους, απολαυστική μάλλον για τις έφηβες, αφού, με εξασφαλισμένη καθημερινή δωρεάν διατροφή127 και χωρίς τις δυναστείες του χωριού, είχαν την ευκαιρία να γευτούν την καθημερινή «βόλτα» στο κέντρο της Κοζάνης.128 Οι βάσεις της αστυφιλίας είχαν τεθεί επιτυχώς, για να γιγαντωθούν μετέπειτα. Συχνή κίνηση στρατιωτών στα σοκάκια, αλλά αδύναμες οιμωγές κρατουμένων στα υπόγεια του σημερινού Δημοτικού Σχολείου Χαρίσιος Μούκας, που μαζί με το βυρσοδεψείο του Δημοξένου χρησιμοποιούνταν ως παραρτήματα των ποινικών φυλακών.129 Ορισμένοι από τους έγκλειστους, θεωρούμενοι συμμέτοχοι σε βιαιότητες ή ακόμη και απλοί υποστηρικτές των ανταρτών του ΔΣΕ, εκτελούνταν έξω από το νεκροταφείο του Αγ. Γεωργίου, μία αλλαγή τοπίου, αφού ολίγα χρόνια νωρίτερα οι Γερμανοί τυφέκιζαν έξω από τους στρατώνες προς το Βατερό.130 Τις αναπόδραστες σκηνές εγκαινίασε ένας 57χρονος καυκάσιας καταγωγής δάσκαλος από τους Αναργύρους Αμυνταίου, που εκτελέστηκε τον Αύγουστο του 1946.131 Όμοια τύχη είχαν 150 ονομαστικά καταγραμμένοι αντιφρονούντες εξ όλης της Δυτ. Μακεδονίας, στον ίδιο τόπο από πυρά στρατιωτικών αποσπασμάτων, μέχρι το καλοκαίρι του 1949.132 Πόσοι έχασαν τη ζωή τους στην ύπαιθρο την ίδια περίοδο δεν έχουν ακόμη αριθμηθεί, σίγουρα όμως είναι υπέρμετρα περισσότεροι. Έκτοτε η περιοχή ηρέμησε από πολέμους, ενώ εδραιώθηκε πάλι ο κοινοβουλευτισμός, με εναλλαγή στη εξουσία των δύο μεγάλων κομμάτων, την οποία διέκοψε ένα σχετικά σύντομο διάλειμμα στρατιωτικής διακυβέρνησης το 1967-74.

125

126

127

128 129

130 131 132

Γ. Καζαντζής, Για να θυμούνται οι παλιοί και να μαθαίνουν οι νέοι, (http://giorgoskaza.blogspot.gr/2010/11/24-11-6-2008.html), και εφημ. Ο Εθνικός Στρατός, φ. 10.10.1948. Χαρίσειος Γεωργική Σχολή (http://www.lefkovrisi.gr/wt/syllogos-Xariseios_ Georgiki_Sxoli.php). ΕΚΚ, Επιθεώρησις Εργασίας προς Σωματείον Εκφορτωτών, αρ. πρ. 187, Κοζάνη 9.7.1947. ΔΒΚ, Ο Εθνικός Στρατός, φ. 26.10.1948, σ. 2. ΔΒΚ, Φ92/Δ/12, 16, Νομάρχης προς Δήμο, Κοζάνη 11.1.1947, και Δήμος προς Εργοστάσιο Ηλεκτροφωτισμού, Κοζάνη 2.1.1947. Ι. Κορκάς, Κοζανίτικες εικόνες. Από τη μνήμη στη νοσταλγία, Κοζάνη 2001, σ. 216. ΔΚ, Ληξιαρχείο, ΛΠΘ 54/1947. ΔΚ, Ληξιαρχείο, ΛΠΘ 44/1947 έως 159/1949.

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

482

5/5/14

8:09 PM

482

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ

Εικ. 1. Τετραήμερη άδεια κυκλοφορίας του 24χρονου κοζανίτη εμπόρου Κων. Τσιώρα, εκδοθείσα από την Υπηρεσία Ασφαλείας του Γαλλικού Στρατού της Ανατολής, Λάρισα 18.6.1917 (ιδιωτική συλλογή Κων. Ν. Τσιώρα [εγγονού]).

Εικ. 2. Μεσοπολεμικό διδακτήριο της επαρχίας Κοζάνης, στο οποίο φοιτούσαν, όταν δεν συμμετείχαν σε οικογενειακές εργασίες, οι υιοί αγροτών και ποιμένων (πηγή: ΓΑΚ Ν. Κοζάνης).

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

5/5/14

8:09 PM

483

ΜΕΣΟΠΟΛΕΜΟΣ, ΚΑΤΟΧΗ ΚΑΙ ΕΜΦΥΛΙΟΣ

Εικ. 3. Έφεδροι στρατιώτες το φθινόπωρο του 1940 στο στρατόπεδο Κοζάνης, έτοιμοι για το μέτωπο. Όρθιος από αριστερά ο Ιωάννης Στάμος (Γιαννάκης) από την Αιανή, μπροστά του οκλαδόν ο συντοπίτης του Αθανάσιος Κύρινας (αρχείο Θανάση Καλλιανιώτη).

Εικ. 4. Αναμνηστική φωτογραφία το 1942 από τα συσσίτια του Δήμου Κοζάνης: Στο μέσον ο μητρ. Κοζάνης Ιωακείμ, ο δήμαρχος Κοζάνης και γερμανοί αξιωματικοί. Ο γερμανός φρούραρχος, δίπλα στον Ιωακείμ, αποκαλούνταν περιπαικτικά από τους Κοζανίτες «κακοχυμένος λουκουμάς» (αρχείο Γιάννη Κορκά).

483

27_KALIANIOTIS_467-484:PROTYPH_KOZANH

484

5/5/14

8:09 PM

484

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΛΛΙΑΝΙΩΤΗΣ

Εικ. 5. Έκδοση ταυτοτήτων στην πλατεία της Αιανής τη 15η Μαΐου 1943. Διακρίνονται κάτοικοι του χωριού, έλληνες χωροφύλακες και γερμανοί αξιωματικοί (αρχείο Θανάση Καλλιανιώτη).

Εικ. 6. Υπάλληλοι, αξιωματικοί και στρατιώτες του 123 Στρατολογικού Γραφείου Κοζάνης στο Βατερό κατά τη διάρκεια του κυρίως Εμφυλίου πολέμου το 1946. Στο κέντρο όρθιος ο Γρηγόριος Καλλιανιώτης από την Αιανή (αρχείο Θανάση Καλλιανιώτη).

28_PELAGIDIS_485-496:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:32 PM

485

Στάθης Πελαγίδης

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ ΤΟΥ 1923 ΣΤΗΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΚΑΙ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

Εισαγωγικά. – Φυσική ιδιομορφία της περιοχής Κατά την περίοδο που εξετάζουμε στον νομό Κοζάνης (έκταση 6.362τχ) υπάγονταν οι επαρχίες Κοζάνης, Ανασελίτσας, Εορδαίας, Γρεβενών. Σχετικά με την υδρογραφική κατάσταση γενικά της Δυτ. Μακεδονίας, η περιοχή ήταν γεμάτη από λίμνες (ν. Φλώρινας) και από ελώδεις εκτάσεις και καλαμώνες, με υδροχαρή φυτά (ν. Κοζάνης, ν. Φλώρινας), όπως δείχνει ο παρακάτω πίνακας:

ΝΟΜΟΙ ΚΟΖΑΝΗΣ ΦΛΩΡΙΝΑΣ

ΕΛΗ (στρεμ.) 45.160 15.520

ΛΙΜΝΕΣ (στρεμ.) – 284.000

Από την υδρογραφική αυτή κατάσταση δημιουργήθηκαν συνθήκες αυξημένης νοσηρότητας, λόγω ελονοσίας, ιδιαίτερα για τους πρόσφυγες.

ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

ΠΟΣΟΣΤΟ ΘΝΗΣΙΜΟΤΗΤΑΣ (ΙΟΥΛ. 1925 – ΙΟΥΝ. 1926) ΝΤΟΠΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ 1923 1924 1923 1924 0/00 0/00 0/00 0/00 33,14 25,63 60,19 49,90

ΠΟΣΟΣΤΟ ΘΝΗΣΙΜΟΤΗΤΑΣ Μέσα σε αυτό το φυσικό περιβάλλον, με τις αρνητικές υδρογραφικές και υγιεινές συνθήκες και την, επίσης, δυσμενή κοινωνικοπολιτιαστική κατάσταση του χώρου, όπως θα δούμε, συμβιούσαν στον ν. Κοζάνης 113.472 ντόπιοι και 53.051 πρόσφυγες, μετά την αναχώρηση των 68.268 Τούρκων και Βουλγάρων. Παρά τις δεδομένες και, αρχικά, αξεπέραστες δυσκολίες, η συνύπαρξη και η συμ-

28_PELAGIDIS_485-496:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:32 PM

486

ΣΤΑΘΗΣ ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ

486

βίωση του εντεύθεν και εκείθεν Αιγαίου Ελληνισμού οδήγησαν στα μεγάλα άλματα που σημαδεύουν την πρόοδο αυτής της περιοχής στον οικονομικό, κοινωνικό και δημογραφικό τομέα. Κατά τους παράγοντες της ΕΑΠ, η πρόοδος αυτή είναι ιδιαίτερα αισθητή και ορατή στην περιοχή της Δυτ. Μακεδονίας.

Ανάπτυξη στον οικονομικό τομέα

Για να εκτιμήσουμε το μέγεθος της οικονομικής ανάπτυξης της πόλης και επαρχίας Κοζάνης μετά το 1923, πρέπει να δούμε την οικονομική της κατάσταση στην προηγούμενη δεκαετία. Επειδή επίσημα στατιστικά στοιχεία διαθέτουμε μόνο μετά το 1917, αναγκαστικά, για την προηγούμενη περίοδο θα στηριχτούμε σε υπηρεσιακή έκθεση του γεωπόνου Γ. Παλαμιώτη. Η έκθεση δημοσιεύτηκε το 1914 και τα πορίσματά της καλύπτουν, κατά μ.ό. την ετήσια γεωργοκτηνοτροφική παραγωγή της Δυτ. και Ανατ. Μακεδονίας. Από τη Δυτ. Μακεδονία, δίνονται οικονομικά στοιχεία για τους καζάδες Σερβίων, Κοζάνης, Ανασελίτσας, Καϊλαρίων, Φλώρινας. 1.1. Καζάς Κοζάνης 1914-1922 Πλεονεκτούν οι καλλιέργειες των σιτηρών, του κρόκου και της πατάτας. Ακολουθούν οι βιομηχανικές καλλιέργειες του καπνού, του βαμβακιού, του γλυκάνισου, των αμπελιών. Σε ανάπτυξη βρίσκεται και η βυρσοδεψία. Οι μεγάλες ιδιοκτησίες είναι πολύ περιορισμένες. Στην έκθεση απουσιάζουν συγκεκριμένα αριθμητικά στοιχεία για την ετήσια παραγωγή.1 Από τα στοιχεία που παραθέσαμε για το διάστημα 1914-1922 εξάγονται τα εξής συμπεράσματα: • Η οικονομία στην επαρχία και στον ν. Κοζάνης είναι κυρίως γεωργοκτηνοτροφική πρωτογενούς παραγωγής. • Η καλλιέργεια του καπνού και των άλλων βιομηχανικών προϊόντων είναι πολύ περιορισμένη, σε αντίθεση με την εκτεταμένη καλλιέργεια των δημητριακών. • Η ετήσια παραγόμενη ποσότητα των γεωργικών και κτηνοτροφικών προϊόντων κυμαίνεται σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Ο κύριος όγκος προορίζεται για οικιακή χρήση. Η εμπορική εκμετάλλευση είναι πολύ περιορισμένη. 1

Γ. Παλαμιώτης, Γεωργική έρευνα της Μακεδονίας. Ήτοι μελέτη της γεωργικής κατάστασης, του κτηνοτροφικού πλούτου, των δασών και της βιομηχανικής παραγωγής κατά περιφερείας ..., [Ελληνική Γεωργική Εταιρεία], Αθήνα 1914.

28_PELAGIDIS_485-496:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:32 PM

487

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

487

1.2. Καζάς Κοζάνης 1923-1930 Θα παραθέσoμε οικονομικά δεδομένα για το διάστημα 1923-1930, που αποτελεί την κύρια φάση του προσφυγικού προβλήματος. Τα στοιχεία προέρχονται από τη Στατιστική Υπηρεσία. ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ 1923 1929 ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΑΞΙΑ ΕΚΤΑΣΕΙΣ ΑΞΙΑ (στρεμ.) ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ (στρεμ.) ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ (δρχ.) (δρχ.) 400.135 164.987.654 681.888 252.879.777 (+74%) (+53,30%) ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 1.885.177 4.418.079 (+134,35%)

Ειδικότερα, η παραγωγή και η αξία του ΚΑΠΝΟΥ στο ίδιο διάστημα εμφανίζουν την παρακάτω κλιμάκωση: ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ 1923 1929 ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΞΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΑΞΙΑ (οκάδες) (δρχ.) (οκάδες) (δρχ.) 282.876 17.192.175 1.199.924 41.852.180 (+324%) (+143,40%) ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 8.936.840 1.358.296.714 18.295.068 1.214.160.907 (+65,37%)

Όσο για την αξία του παραγόμενου κρασιού, παρατηρούμε μια προοδευτική ακανόνιστη άνοδο, με κάποια κάμψη το 1929 και 1930, και κορύφωση το 1928, όπως δείχνει ο παρακάτω πίνακας: ΑΞΙΑ ΠΑΡΑΓΟΜΕΝΟΥ ΚΡΑΣΙΟΥ (δρχ.) ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ 1924 1928 11.508.780 19.467.855 (+69,15%)

Στα παραπάνω να προσθέσουμε και την εντυπωσιακή αύξηση του ζωικού κεφαλαίου στον ν. Κοζάνης, όπου η αύξηση αυτή ξεπερνά το 100% στα περισ-

28_PELAGIDIS_485-496:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:32 PM

488

ΣΤΑΘΗΣ ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ

488

σότερα από τα ζώα των αγροτών και παρέχει ευρύτερες δυνατότητες ανάπτυξης στην αγροτική οικονομία. Επίσης αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η εγκατάσταση των προσφύγων δρομολογεί αύξηση ακόμη και στις παραδοσιακές καλλιέργειες των δημητριακών, από χρόνο σε χρόνο, στις αρχές της προσφυγιάς: ΕΤΟΣ 1924 1925 1926

ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΣΙΤΗΡΩΝ (τόνοι) ΠΑΝΕΛΛΑΔΙΚΑ 118.286 171.824 (+45,26%) 189.927 (+10,53%)

Από τα στοιχεία της περιόδου 1923-1930 συνάγεται ότι ο ν. Κοζάνης και η Δυτ. Μακεδονία γνωρίζουν σε αυτό το διάστημα πραγματική απογείωση στον τομέα της αγροτικής οικονομίας. Αυτό δεν προκύπτει μόνο από την ανιούσα πορεία της παραγωγής και της αξίας της. Φαίνεται και από τις νέες καλλιέργειες βιομηχανικών προϊόντων (καπνοκαλλιέργειας, αμπελοκαλλιέργειας κ.ά.). Θα λέγαμε ότι η αγροτική οικογενειακή οικονομία μετεξελίσσεται σε επιχειρησιακή απασχόληση. Σε αυτό, βέβαια, συνέβαλαν και τα σύγχρονα καλλιεργητικά μέσα. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν η μηχανική καλλιέργεια και τα λιπάσματα. Να θυμίσουμε εδώ την ευρύτερη χρήση των λιπασμάτων: Οι 5.480 τόνοι του 1920 αυξάνονται σε 49.100 το 1929 (+796%). 1.3. Συσπείρωση των προσφύγων Αλλά και η συσπείρωση των προσφύγων στις Ενώσεις Γεωργικών Συνεταιρισμών μαρτυρεί, από την πλευρά της, ωρίμανση συνεταιριστικής συνείδησης και αντίληψη παραγωγικότερης συνεταιριστικής δράσης. Εντυπωσιάζουν τα απανωτά υπομνήματα των Γεωργικών Συνεταιρισμών προς το Υπουργείο Γεωργίας για εκκρεμή αγροτικά ζητήματα αλλά και για ίδρυση Αγροτικής Τράπεζας, η οποία θα συνέβαλλε σημαντικά στην αποκατάσταση των προσφύγων και στην άμβλυνση των προβλημάτων των αγροτών, γενικά. Τελικά, οι συντονισμένοι αγώνες ντόπιων και προσφύγων καρποφορούν και οδηγούν στην ίδρυση της ΑΤΕ (Ιούν. 1929). Η συμμετοχή του αγροτικού κόσμου της Κοζάνης στις κινητοποιήσεις για ίδρυση αυτής της τράπεζας ήταν σημαντική. Από αυτήν την περιοχή υποβλήθηκαν τα παρακάτω υπομνήματα για προσφυγικά θέματα: 9-11-1928 Για αντιπροσφυγική συμπεριφορά υπαλλήλων του Εποικισμού 29-10-1928 Διαμαρτυρία της Ένωσης Ποντίων για το ίδιο θέμα 8-7-1928 Παράπονα προσφυγικών συλλόγων και κοινοτήτων στην εφημερίδα 15-12-1929 Ηχώ της Μακεδονίας κατά υπαλλήλων και για εκκρεμή προσφυγικά ζητήματα

28_PELAGIDIS_485-496:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:32 PM

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

489

Ανάπτυξη στον κοινωνικό τομέα

Η περίοδος 1923-1930 σημαδεύεται από κινητοποιήσεις των προσφύγων για προσφυγικά και οικονομικά αιτήματα. Στο πλαίσιο αυτών των κινητοποιήσεων οι πρόσφυγες του ν. Κοζάνης αναπτύσσουν έντονες δραστηριότητες: 1. Ίδρυση Συλλόγων. Από πολύ νωρίς ιδρύονται σύλλογοι προσφυγικοί («Καρτερία» Πτολεμαΐδας) και σύλλογοι/επιτροπές τοπικού χαρακτήρα, οι οποίοι ρυθμίζουν θέματα διανομών αποζημιώσεων κ.ά. Εντυπωσιάζει το γεγονός ότι, ήδη τον Αύγουστο του 1923, ιδρύεται ο Κεντρικός Σύνδεσμος Προσφύγων Κοζάνης «Η Ελπίς». Στο 1ο άρθρο του Καταστατικού σημειώνεται: Συνιστάται Σωματείον με έδραν την Κοζάνην υπό των εκ Μικράς Ασίας, Θράκης, Πόντου και Καυκάσου καταφυγόντων προσφύγων εν τη περιφερεία Κοζάνης (εικ. 1-2). 2. Έκδοση εφημερίδας. Παρόλο που υπήρχε η καθαρά φιλοπροσφυγική Ηχώ της Μακεδονίας, ωστόσο, οι πρόσφυγες προχώρησαν στην έκδοση της δικής τους εφημερίδας Η Αγροτική, εβδομαδιαίας και μαχητικής. Η αντίδραση του προσφυγικού κόσμου της Κοζάνης και διαφόρων επαγγελματικών οργανώσεων, από τις στήλες αυτής της εφημερίδας, στην αποφασισμένη μετάθεση του πόντιου μητρ. Ιωακείμ στην αρχιεπισκοπή Αυστραλίας, ανάγκασε το Πατριαρχείο να αποφασίσει την παραμονή του στην Κοζάνη. 3. Συνέδρια. Στο συνέδριο της Κοζάνης (Σεπτ. 1925) πήραν μέρος 3 εκπρόσωποι από κάθε προσφυγική κοινότητα. Συζητήθηκαν τα καυτά θέματα: α) Αγροτική αποκατάσταση προσφύγων, β) Αστική-επαγγελματική αποκατάσταση, γ) Συνεταιριστική Οργάνωση, δ) Ανάγκη συγκρότησης Ομοσπονδίας, ε) Μέτρα βελτίωσης προσφύγων. 4. Ίδρυση Γεωργικού Επιμελητηρίου Κοζάνης. Εγκαινιάστηκε στις 17 Μαρτ. 1929. Πολύ σημαντικό το έργο που ανέλαβε μέχρι τον Δεκ. 1929. Πραγματοποίησε 3 τακτικές γενικές συνελεύσεις, με στόχο την προώθηση των κοινωνικών αιτημάτων του αγροτικού κόσμου, μέσω των 16 τμημάτων δράσης του. 5. Πολιτικές διεκδικήσεις. Στο διάστημα 1922-1932 έχουν εκλεγεί στον ν. Κοζάνης 4 πρόσφυγες βουλευτές: Λάζ. Ανδρεάδης, Ηλ. Παπαδόπουλος, Γ. Κακουλίδης, Κων. Ταλιαδούρης. Σε κάθε περίπτωση, οι βουλευτές αυτοί αναλαμβάνουν την εκλογική και πολιτική υποστήριξη της βενιζελικής παράταξης, είτε για κυβέρνηση, είτε για πρόεδρο Δημοκρατίας. 2.1. Ντόπιοι και πρόσφυγες Σίγουρα είναι πολύ σημαντικά τα βήματα που σημειώθηκαν στον νομό στο πρόβλημα της εξομάλυνσης των σχέσεων μεταξύ ντόπιων και προσφύγων. Ουσιαστικά, πρόκειται για πρόβλημα ένταξης των προσφύγων στην κοινωνία των

28_PELAGIDIS_485-496:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:32 PM

490

ΣΤΑΘΗΣ ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ

490

ντόπιων ομοεθνών τους. Θεωρούμε πολύ χρήσιμο για την κατανόηση αυτού του προβλήματος να έχουμε την εικόνα της κοινωνικής-πολιτιστικής κατάστασης αυτού του χώρου, όπου συμβιούσαν ντόπιοι και πρόσφυγες: ΝΟΜΟΣ ΚΟΖΑΝΗΣ: ΝΤΟΠΙΟΙ – ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΑΣΤΙΚΟΣ ΑΓΡΑΜΜΑΤΟΙ ΓΕΩΡΓΟΙΠΛΗΘΥΣΜΟΣ (%) ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΟΙ (%) (%) 14,7 45,1 58,6

Αντιλαμβανόμαστε από τον παραπάνω πίνακα ότι οι κοινωνικοπολιτιστικές προϋποθέσεις για τη λειτουργική προσέγγιση ντόπιων και προσφύγων στον ν. Κοζάνης ήταν εξαιρετικά δυσοίωνες. Και όμως η συμφιλίωση που επήλθε υπήρξε αξιοθαύμαστη, και μάλιστα στην πρώτη 10ετία (1923-1930). Τα δυο βασικά αίτια που έφεραν σε διαμάχη τους ντόπιους με τους πρόσφυγες, δηλ. οι οικονομικές και κομματικές αντιθέσεις (βενιζελικοί οι πρόσφυγες, αντιβενιζελικοί οι ντόπιοι, από την άλλη, αποκλειστικοί διεκδικητές της ανταλλάξιμης μουσουλμανικής περιουσίας οι πρόσφυγες), λειτούργησαν και στον ν. Κοζάνης, όπως και σε όλη τη Δυτ. Μακεδονία. Το οξύτατο και πολυεδρικό αυτό πρόβλημα απασχολεί ιδιαίτερα τον νομάρχη Κοζάνης Ιωάννη Κοζύρη, ο οποίος ζει από κοντά όλη την κατάσταση των προστριβών και συγκρούσεων. Το σπουδαιότερο: είναι ότι ο μόνος που θεωρεί ότι το θέμα, πέρα από τις αντικειμενικές του διαστάσεις, έχει και την ανθρώπινη πλευρά, στην οποία χωρεί η σωστή διδαχή και ενημέρωση. 2.2. Τρεις εγκύκλιοι Κοζύρη (1924) Με στόχο καθαρά ενωτικό και συμφιλιωτικό, ο Κοζύρης εκδίδει 3 εγκυκλίους: 1η εγκύκλιος (Αύγ. 1924): Καλείται ο λαός της περιοχής του, από τη μία, να αγνοεί όσους υποδαυλίζουν τα μίση μεταξύ ντόπιων και προσφύγων και, από την άλλη, να κατανοήσει ότι οι πρόσφυγες έγιναν πια Μακεδόνες και ότι μόνο ενωμένοι με τους ντόπιους θα μπορέσουν να ευημερήσουν. 2η εγκύκλιος (Αύγ. 1924): Στιγματίζει, πρώτα, τους αλληλοεκτοξευόμενους χαρακτηρισμούς, παρά τις γλωσσικές διαφορές ντόπιων και προσφύγων. Έπειτα, επειδή πέτρα του σκανδάλου αποτελούν τα αμφισβητούμενα κτήματα των μουσουλμάνων που έφυγαν, εξαίρει την ευφορία της μακεδονικής γης και την επάρκειά της για όλους. 3η εγκύκλιος (Νοέμ. 1924): Αφορμή για την εγκύκλιο ήταν τα αιματηρά γεγονότα του Κιούπκιοϊ (Πρώτης) Σερρών. Στη συνέχεια, απευθύνεται χωριστά στους παράγοντες αυτού του προβλήματος:

28_PELAGIDIS_485-496:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

12:32 PM

491

• Οι πρόσφυγες: Οφείλουν να κατανοήσουν ότι το κράτος δεν μπορεί να αφήσει χωρίς χωράφια και σπίτια τους ντόπιους γεωργούς, οι οποίοι αγωνίστηκαν στους πρόσφατους πολέμους (Βαλκανικοί, Α΄ Παγκόσμιος, Μικρασιατικός). • Οι ντόπιοι: Πρέπει να καταλάβουν ότι αποκλειστικοί κληρονόμοι της ανταλλάξιμης μουσουλμανικής περιουσίας είναι οι πρόσφυγες, οι οποίοι άφησαν πολύ περισσότερα από όσα πήραν. • Ντόπιοι και πρόσφυγες:: Να λείψει πια η διάκριση ντόπιων και προσφύγων. Όλοι είναι αδέρφια.

Πράγματι, το όραμα της συμφιλίωσης βρήκε απήχηση στον λαό και, σε ελάχιστο διάστημα, άρχισε να υλοποιείται. Το πρώτο φωτεινό παράδειγμα δίνεται από τους νέους των Σερβίων, ντόπιους και πρόσφυγες: Με δική τους πρωτοβουλία πραγματοποιήθηκε ο χριστουγεννιάτικος χορός του 1923 για την ενίσχυση του προσφυγικού συσσιτίου. Το κοινό τίμησε την εκδήλωση με αθρόα συμμετοχή.2

Ο ρόλος της παιδείας

Ο ρόλος της παιδείας στο ζήτημα της συμφιλίωσης υπήρξε αποφασιστικός. Πέρα από τα δημοτικά σχολεία και νηπιαγωγεία που ιδρύονται σε αμιγείς προσφυγικούς οικισμούς, ή ενισχύονται σε μεικτούς, στο ίδιο διάστημα ιδρύονται το Γυμνάσιο Πτολεμαϊδας, το Ημιγυμνάσιο Νεάπολης και το Διδασκαλείο Νηπιαγωγών Κοζάνης. Έτσι, η παιδεία είχε ιδιαίτερη λειτουργία προς μια γόνιμη και ουσιαστική συμφιλίωση ντόπιων και προσφύγων, λαμβανομένου, μάλιστα, υπόψιν ότι τα ιστορικά Γυμνάσια της περιοχής (Τσοτυλίου, Σιάτιστας, Βαλταδώρειο Κοζάνης) και το Διδασκαλείο Αρρένων Κοζάνης (από το 1914) άρχισαν να ενισχύονται από τότε με προσφυγικό μαθητικό και σπουδαστικό δυναμικό.

Δημογραφικές εξελίξεις

Σημαντικές ήταν και οι δημογραφικές εξελίξεις. Αρκεί να ληφθεί υπόψιν ότι τα 5 εκατ. κατοίκων της χώρας (1920) αυξάνονται σε 6.204.684 (1925), από 2

Για τις ενέργειές του προς συμφιλίωση ντόπιων και προσφύγων, διατυπώνω την πρόταση, το όνομα του νομάρχη Κοζάνης Ιωάννη Κοζύρη να δοθεί σε μια κεντρική οδό της πόλης.

28_PELAGIDIS_485-496:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:32 PM

492

ΣΤΑΘΗΣ ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ

492

τους οποίους οι πρόσφυγες ανέρχονται σε 1.221.849 άτομα. Αυτό σημαίνει ότι το προσφυγικό στοιχείο αποτελεί το 196,92‰ των κατοίκων όλης της χώρας και το 452‰ των κατοίκων της Μακεδονίας. Όσον αφορά τον ν. Κοζάνης, από τον παρακάτω πίνακα φαίνεται το ποσοστό αύξησης του πληθυσμού, μετά την αναχώρηση των Τούρκων και Βουλγάρων και την εγκατάσταση των προσφύγων:

ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ 1920 ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ 1928 Ολικός Αναχωρήσαντες Υπόλοιποι Ολικός Πρόσφυγες Ντόπιοι ΤούρκοιΒούλγαροι Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ 163.004 68.268 94.736 166.523 53.051 113. 472 (56,98% (56,98% Δ.Μ.) Δ.Μ.) (+75,77%) Επαρχίες Ανασελίτσας 32.783 7.330 25.453 34.652 5.446 29.206 Γρεβενών 35.143 5.632 29.511 42.397 5.896 36.501 Εορδαίας 40.343 30.611 9.732 36.853 23.285 13.568 Κοζάνης 54.735 24.695 30.040 52.621 18.424 34.197 Δ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ 286.044 101.193 184.851 292.245 72.156 220.089

ΝΟΜΟΣ ΕΠΑΡΧΙΕΣ

Πρόσφυγες έμποροι και επαγγελματίες στην πόλη και την επαρχία Κοζάνης

Η οικονομική και πολιτιστική ζωή στην πόλη της Κοζάνης αλλά και στην επαρχία της μεταμορφώνεται χάρη στους πρόσφυγες. Καταρχάς, πρόσφυγες πρώτης γενιάς συνέβαλαν στην μεταμόρφωση του οικονομικού και επαγγελματικού τοπίου της πόλης και επαρχίας με νέες άγνωστες βιοτεχνικές και επαγγελματικές δραστηριότητες, τις οποίες ασκούσαν στην Ανατολή, κυρίως στην Κωνσταντινούπολη, προ του ξεριζωμού. Συγκεκριμένα, η κοινωνία και η αγορά της Κοζάνης γνώρισαν, για πρώτη φορά, τη βιοτεχνία και εμπορία της εφαπλωματοποιίας κωνσταντινοπολίτικης προέλευσης, με κύριο υλικό το βαμβάκι. Και αυτό χάρη σε πρόσφυγες πρώτης γενιάς.

28_PELAGIDIS_485-496:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:32 PM

493

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΣΙΑΛΒΑΡΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΤΣΙΡΑΝΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΡΧΑΡΙΔΗΣ ΤΣΑΛΙΚΙΔΗΣ ΙΩΣΗΦΙΔΗΣ ΑΝΔΡΟΝΙΚΙΔΗΣ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΙΔΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΔΗΣ ΜΙΧΑΛΗΣ ΚΑΛΟΓΙΑΝΝΙΔΗΣ ΙΣΑΑΚ

493

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΤΕΤΡΑΛΟΦΟΣ ΛΕΥΚΟΒΡΥΣΗ ΛΕΥΚΟΒΡΥΣΗ ΑΓ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΑΓ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΤΕΤΡΑΛΟΦΟΣ ΣΚΗΤΗ ΑΛΩΝΑΚΙΑ ΑΛΩΝΑΚΙΑ κ.ά.

Όλοι οι παραπάνω (ασφαλώς υπήρχαν και άλλοι) διατηρούσαν ειδικά εργαστήρια στα χωριά τους και, παράλληλα, περιέρχονταν καθημερινά τα σοκάκια και τις γειτονιές της Κοζάνης, με το δοξάρι, το κύριο εργαλείο τους, αλλά και τα γύρω χωριά, προκειμένου να πάρουν παραγγελίες ή να εκτελέσουν εργασίες κατ’ οίκον. Ορισμένοι, όμως, άνοιξαν και καταστήματα στην Κοζάνη, όπου ασκούσαν αυτή τη βιοτεχνία, την οποία συνέχισαν μετά το 1950 τα παιδιά τους (Σιαλβάρας, Παρχαρίδης κ.ά.). Ήταν τα πρώτα καταστήματα αυτού του είδους που «έγραψαν» την πρώτη σελίδα στην εμπορία της εφαπλωματοποιίας στην περιοχή· δηλ. στην εμπορία ενός άγνωστου και πολύτιμου πολιτιστικού αγαθού, προϊόντος καλλιτεχνικής χειροποίητης βιοτεχνίας εξ Ανατολών. Οι βιοτεχνίες τους «φάνταζαν» σαν καλλιτεχνικά εργαστήρια σε όλη την αγορά. Ιδιαίτερη είναι η περίπτωση του Γεωργίου Τσιρανίδη από τη Λευκόβρυση: Πέρα από το εργαστήρι στο σπίτι του και τις καθημερινές περιοδείες ανά τας ρύμας της πόλης με το δοξάρι, συνεργαζόταν και με τα καταστήματα εμπορίας υφασμάτων της Κοζάνης των αδελφών Κική, Χρ. Βαλταδώρου και Δ. Μητιάκη. Το αγοραστικό κοινό γνώριζε ότι στα καταστήματα αυτά δίνονταν παραγγελίες για προίκες, παπλώματα και στρώματα κωνσταντινουπολίτικα («γεργάνε» και «τουσιέκια») με προορισμό το εργαστήρι του Τσιρανίδη. Επίσης, είναι σημαντικό στοιχείο ότι, ήδη το 1931, οι παρακάτω πρόσφυγες φέρονται να ασκούν το επάγγελμα του εμπόρου, ή του γιατρού στην πόλη της Κοζάνης με διάφορες ειδικότητες:

28_PELAGIDIS_485-496:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:32 PM

494

ΣΤΑΘΗΣ ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ

494

ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΕΜΠΟΡΟΙ ΚΟΖΑΝΗΣ (1931) ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΠΑΣΧΑΛΙΔΗΣ ΘΡΑΣΥΒΟΥΛΟΣ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΙΕΣ/ ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΟΔΟΧΟΣ 2. ΑΔΕΛΦΟΙ ΠΑΣΜΑΤΖΙΔΗ ΝΕΩΤΕΡΙΣΜΟΙ 3. ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ ΣΑΒΒΑΣ ΤΑΠΗΤΟΥΡΓΙΑ 4. ΤΣΟΠΟΥΡΙΔΗΣ ΣΩΚΡΑΤΗΣ ΥΦΑΣΜΑΤΕΜΠΟΡΟΣ 5. ΠΑΡΤΣΑΛΙΔΗΣ ΠΕΤΡΟΣ ΥΦΑΣΜΑΤΕΜΠΟΡΟΣ 6. ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΙΑΤΡΟΣ ΑΦΡΟΔΙΣΙΟΛΟΓΟΣ Επιμελητήριο Κοζάνης, Ιστορία – Το έργο – Τα πρόσωπα, 2006, σ. 42-44.

α/α 1.

Την ίδια περίοδο λειτουργούσαν και τα «Αρτοποιεία» Ιορδανίδη και Πεσιρίδη, σε κεντρικά σημεία της πόλης, και έβγαζαν ψωμί με ανατολίτικη νοστιμιά. Η εισαγωγή, ωστόσο, ενός νέου εμπορικού κλάδου στην αγορά και στην κοινωνία της πόλης, όπως ήταν η εμπορία των κωνσταντινουπολίτικων παπλωμάτων και στρωμάτων, όπως προαναφέρθηκε, ήταν πολύ σημαντικότερη. Έτσι, η κουλτούρα της Κοζάνης μπολιάστηκε με την κουλτούρα της Ανατολής.

Η πνευματική ακτινοβολία προσφύγων εκπαιδευτικών στην επαρχία Κοζάνης

Το στίγμα των ξεριζωμένων προσφύγων ήταν ορατό και στον πνευματικό τομέα. Δεν ήταν λίγοι οι πρόσφυγες απόφοιτοι περιώνυμων Σχολών της Ανατολής (Μεγάλη του Γένους Σχολή, Φροντιστήρια Τραπεζούντας και Αργυρούπολης, Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης, Γυμνάσιο Κυδωνιών, Γυμνάσιο Αδριανούπολης κ.ά.), οι οποίοι υπηρετούσαν σε Δημοτικά Σχολεία της επαρχίας και της πόλης Κοζάνης μετά τον ξεριζωμό (1923 κ.ε.): α/α 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΙ ΤΣΑΓΚΑΛΙΔΗΣ ΙΑΣΩΝΙΔΗΣ ΔΕΛΗΓΙΑΝΝΗΣ ΚΩΝ/ΝΙΔΗΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΣΑΝΤΕΤΣΙΔΗΣ ΚΥΝΗΓΟΠΟΥΛΟΣ ΤΑΡΝΑΝΙΔΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΛΑΠΑΡΙΔΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ

ΔΗΜΟΤΙΚΑ ΣΧΟΛΕΙΑ ΑΓ. ΘΕΟΔΩΡΩΝ ΒΟΣΚΟΧΩΡΙΟΥ ΑΓ. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ΤΕΤΡΑΛΟΦΟΥ ΑΓ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΑΓ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΣΟΦΟΥΛΑΡ ΠΟΛΥΜΥΛΟΥ ΚΟΙΛΑΔΑΣ

28_PELAGIDIS_485-496:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:32 PM

495

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18 19.

ΤΟΓΚΟΣ ΚΥΦΩΝΙΔΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ ΠΕΤΡΟΣ ΚΕΧΑΪΔΗΣ ΧΡΙΣΤΟΦΟΡΙΔΗΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΓΕΡΑΣΙΜΙΔΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗΣ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ Ξ. Β. ΣΑΛΛΑΠΑΣΙΔΗΣ

495

ΑΚΡΙΝΗΣ ΠΟΝΤΟΚΩΜΗΣ ΚΛΕΙΤΟΥ ΚΛΕΙΤΟΥ ΚΛΕΙΤΟΥ ΞΗΡΟΛΙΜΝΗΣ ΑΛΩΝΑΚΙΩΝ-ΞΗΡΟΛΙΜΝΗΣ ΚΟΙΛΑΔΑΣ ΛΙΒΕΡΑ ΚΟΖΑΝΗΣ κ.ά.

Οι εργάτες αυτοί της εθνικής παιδείας ήρθαν, πρόσφεραν, παρήλθαν, χωρίς να έχει προβληθεί το έργο και η προσφορά τους. Οι πρόσφυγες εκπαιδευτικοί διέθεταν • βαθιά εθνική και θρησκευτική παιδεία, • ασάλευτη προσήλωση στα ιδεώδη του Γένους, • συνεπή και αυστηρή παιδαγωγική της Αγάπης, • ιεραποστολική ηθική και κοινωνική αγωγή που πρόσφεραν στα παιδιά, • μαγεία του παραδείγματος ζωής στο κοινωνικό τους περιβάλλον. Με δύο λόγια: Δίδασκαν γράμματα στα παιδιά, αλλά, παράλληλα, ήταν και δάσκαλοι όλης της κοινωνίας. Έτσι, μεταλαμπάδευαν με το παράδειγμά τους την πολιτιστική παράδοση της Ανατολής στο ελλαδικό περιβάλλον της επαρχίας Κοζάνης. Μάλιστα, συνέχιζαν αυτόν τον παιδευτικό τους ρόλο και ως συνταξιούχοι. Τέλος, άφησαν αξιόλογο συγγραφικό έργο, στο οποίο συμπυκνώνουν τον πολύτιμο θησαυρό του λαϊκού πολιτισμού και της ιστορίας των αλησμόνητων πατρίδων. Μνημονεύω ενδεικτικά: Παντ. Μελανοφρύδης, Οι Κλωστοί, Γ. Κανδηλάπτης, Εαρινόν Ρόδον, Δ. Παπαδόπουλος, Γενεαλογικοί κώδικες Σταυρίν, κ.ά.

Επιλογικά Ο ν. Κοζάνης δέχτηκε συμπαγείς προσφυγικούς πληθυσμούς. Οι οικονομικοί, κοινωνικοί και δημογραφικοί μετασχηματισμοί που προέκυψαν από την εγκατάσταση των προσφύγων δρομολογούν τη σύγχρονη ιστορία της περιοχής. Το ντόπιο και το προσφυγικό στοιχείο επέτυχαν ειρηνική συμβίωση, ώστε να παρατηρείται μπόλιασμα του ελληνισμού της περιοχής από τον ελληνισμό της Ανατολής. Η συνύπαρξη και συνεργασία ντόπιων και προσφύγων στην Κοζάνη έδωσε ώθηση στην οικονομική, κοινωνική και πολιτιστική ανάπτυξη της περιοχής.

28_PELAGIDIS_485-496:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:32 PM

496

ΣΤΑΘΗΣ ΠΕΛΑΓΙΔΗΣ

496

Εικ. 1.

Εικ. 2.

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

497

Παναγιώτης Ι. Καμηλάκης

ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΜΑΣΤΟΡΟΥΣ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ*

Στους παλαιούς μαστόρους της Γαλατινής, που πρώτοι μου δημιούργησαν το ενδιαφέρον και την εκτίμηση στους μαστοροκαλφάδες της Δυτικής Μακεδονίας

Το δυτικό τμήμα του νομού Κοζάνης, που το αποτελεί η ορεινή επαρχία Βοΐου, η γνωστή ως Ανασελίτσα στην Τουρκοκρατία και τους πρώτους μεταπελευθερωτικούς χρόνους, είναι η πιο ομοιογενής πληθυσμιακά, γλωσσικά, πολιτισμικά και κοινωνικά επαρχία όχι μόνο του νομού, αλλά ολόκληρης της Δυτικής Μακεδονίας. Οι κάτοικοί της, σχεδόν στο σύνολό τους, είναι ελληνόφωνοι.1 Συγχρόνως, είναι η περιοχή που έχει τις λιγότερες –σε σχέση με τις άλλες δυτικομακεδονικές επαρχίες– εγκαταστάσεις και εποικισμούς προσφύγων μετά το 1922 ή και άλλων επήλυδων πριν και μετά το έτος αυτό. Έτσι και ο λαϊκός πολιτισμός, όπως και τα γλωσσικά ιδιώματα της περιοχής, παρουσιάζει γενικά ομοιογένεια και ενότητα, σπάνια για περιοχές όπως η Μακεδονία, καθώς και επιβιώσεις στοιχείων λαϊκού βίου παλαιότερων εποχών, στοιχείων που ανάγονται ώς την ελληνική αρχαιότητα σε διάφορες εθιμικές κ.ά. εκδηλώσεις της ζωής των κατοίκων. Γι’ αυτό και ο λαϊκός πολιτισμός του Βοΐου είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρων και πολυσήμαντος, με πτυχές γνωστές στην έρευνα αλλά και άλλες που δεν έχουν μελετηθεί επαρκώς μέχρι σήμερα, προσφέροντας έτσι ένα ευρύτατο πεδίο μελέτης στον λαογράφο ερευνητή. Στη μελέτη αυτή θα περιοριστούμε στην αναφορά και εξέταση ορισμένων *

Η μελέτη αυτή αποτελεί ένα πρώτο, εν πολλοίς εισαγωγικό, μικρό μέρος της μονογραφίας που ετοιμάζουμε για τους μαστόρους και τα μαστοροχώρια του Βοΐου και ολόκληρης της Δυτ. Μακεδονίας. Μετά την υπαγωγή μεταπολεμικά των λίγων δίγλωσσων (ελληνόφωνων και σλαβόφωνων) χωριών της επαρχίας Βοΐου (χωριά Ανθηρό, Σπήλιος, Κερασώνα, Αηλιάς, Νόστιμο, Βέλος και Διαλεκτό) στον νομό Καστοριάς, η επαρχία Βοΐου δεν έχει σλαβόφωνους ή βλαχόφωνους κατοίκους.

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

498

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ

πτυχών του λαϊκού πολιτισμού της επαρχίας Βοΐου, και μάλιστα του «υλικού βίου» των κατοίκων της, που είναι όχι μόνο σημαντικές αλλά και χαρακτηριστικές για την περιοχή, καθώς έχουν επηρεάσει καίρια την οικονομία, τη ζωή, την ίδια την επιβίωση των κατοίκων (και κατ’ επέκταση τον όλο πολιτισμό τους) των ορεινών προπαντός –και λιγότερο των ημιορεινών– χωριών της για αιώνες. Με επίκεντρο κυρίως τα γνωστά σε ολόκληρο σχεδόν τον στεριανό ελληνικό χώρο και ονομαστά τους τελευταίους αιώνες (1 ο-20ο) μαστοροχώρια του ορεινού Άνω Βοΐου,2 θα αναφερθούμε πολύ συνοπτικά στη δράση των Ανασελιτσιωτών (Βοϊωτών) μαστόρων της πέτρας (κτιστών), του ξύλου και γενικά της οικοδομής, στους περιώνυμους, συχνά επώνυμους και περιζήτητους άλλοτε «καλφάδες» (πρακτικούς αρχιτέκτονες-πρωτομαστόρους, μεταγενέστερα εργολάβους)3 του Βοΐου, που με τα αρχιτεκτονικά δημιουργήματά τους κατέχουν επίζηλη θέση μεταξύ των φορέων της νεοελληνικής και ευρύτερα της βαλκανικής αρχιτεκτονικής. Θα κάνουμε λόγο ιδιαίτερα για τις αποδημίες τους, τα επαγγελματικά δηλαδή ταξίδια τους, που γίνονταν παλαιότερα κυρίως περιοδικά σε ευρύτατες περιοχές της εκτεταμένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας προπαντός και μετά το 1 30 και σε στεριανές περιοχές του νεοελληνικού κράτους. Οι αποδημίες αυτές –που αποτελούν τον πιο εκτεταμένο και διαδεδομένο επαγγελματικό «νομαδισμό» στον χώρο της Μακεδονίας, αλλά και από τους πιο μαζικούς ολόκληρου του ελληνικού χώρου – έδωσαν στους κατοίκους τη δυνατότητα όχι μόνο να επιβιώσουν σε πολύ δύσκολους καιρούς και σε 2

Ως Άνω Βόιο προσδιορίζεται η περιοχή της επαρχίας που βρίσκεται δυτικά και πάνω από το Τσοτύλι και περιλαμβάνει ορεινά και πολύ ορεινά χωριά μέχρι τα σύνορα με τους νομούς Καστοριάς και Γρεβενών. Είναι η περιοχή με τα περισσότερα και πιο ονομαστά μαστοροχώρια ολόκληρης της Μακεδονίας. «Κάλφας» στη Δυτική Μακεδονία, όπως και στην Κωνσταντινούπολη (από όπου φαίνεται ότι προήλθε η χρήση της λέξεως), είναι ο πρακτικός-λαϊκός αρχιτέκτονας, ο οποίος, αν και αυτοδίδακτος, αναλαμβάνει την εκτέλεση μεγάλων έργων, δημόσιων και ιδιωτικών, και την κατασκευή σπιτιών, αρχοντικών κλπ., που έχουν συχνά σήμερα μνημειακό χαρακτήρα. Στις περισσότερες περιοχές, αντίθετα, και στη νεοελληνική γλώσσα κάλφας είναι ο βοηθός του μάστορα σε μια τέχνη, ιδίως στην υποδηματοποιία και τη ραπτική. Κάλφας όμως μπορεί μερικές φορές να λέγεται και ο ολοκληρωμένος τεχνίτης· βλ. Ευαγγελή Αρ. Ντάτση, Τα ισνάφια μας τα βασιλεμένα. Τα Γιάννινα των μαστόρων και των καλφάδων, Μουσείο Μπενάκη – εκδ. Γαβριηλίδης, Αθήνα 2006, κυρίως σ. 161. Μόνο η Ήπειρος με τους αντιστοίχους ονομαστούς επίσης μαστόρους της στα μαστοροχώρια προπαντός της Κόνιτσας και των Τζουμέρκων, αλλά και με το πλήθος των άλλων μετακινούμενων και πλανόδιων επαγγελματιών της, μπορεί να συγκριθεί με το Βόιο και τη Δυτ. Μακεδονία για τη μαζικότητα, κινητικότητα κλπ. των τεχνιτών και ποικίλων άλλων επαγγελματιών της. Για τον επαγγελματικό νομαδισμό στη Μακεδονία βλ. ενδεικτικά Κ. Φαλτάιτς, «Ο μακεδονικός βιοτεχνισμός. Συμβολή εις την μακεδονικήν λαογραφίαν», Ημερολόγιον Θεσσαλονίκης (Μ. Τσιώμου), έτ. 7 (1929) 21 .

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ

499

χωριά με μικρή, λόγω του περιορισμένου, ορεινού και άγονου εδάφους, γεωργοκτηνοτροφική παραγωγή, αλλά και να δεχτούν στοιχεία πολιτισμού, αντιλήψεις, συνήθειες και τρόπους ζωής που γνώρισαν στους τόπους αποδημίας και εργασίας, στα μεγάλα ιδίως αστικά κέντρα που εργάζονταν. Τέτοια στοιχεία δέχτηκαν προπαντός στην πολυεθνική και πολυάνθρωπη Κωνσταντινούπολη, τον σημαντικότερο από κάθε άποψη προορισμό των μαστοροκαλφάδων του Βοΐου για αιώνες και ώς τον μεσοπόλεμο. Τα στοιχεία αυτά τους επηρέασαν, τα αποδέχτηκαν και συχνά τα μετέφεραν και τα μεταλαμπάδευσαν, κατά κάποιο τρόπο, στον λαϊκό πολιτισμό των χωριών τους κατά τον 19ο και 20ο αιώνα. Θα αναφερθούμε σύντομα και σε κάποια από αυτά τα πολιτιστικά στοιχεία, των οποίων φορείς έγιναν οι μαστόροι και στη συνέχεια μεταφορείς τους στις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Οι παρατηρήσεις-επισημάνσεις που ακολουθούν στηρίζονται σε στοιχεία και πληροφορίες τόσο της μακρόχρονης (από το 1975 κ.ε.) επιτόπιας έρευνάς μας στην περιοχή –και σε ολόκληρη σχεδόν τη Δυτ. Μακεδονία– όσο και στην υπάρχουσα ενδιαφέρουσα, σκόρπια εν πολλοίς, βιβλιογραφία.

Όπως είναι γνωστό, η αποδημία είναι σύμφυτη με τη ζωή και την ιστορία των Ελλήνων από την πρώιμη ήδη αρχαιότητα. Έτσι, αν το «φιλαπόδημο» του Έλληνα αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό του, η αποδημία για τους Δυτικομακεδόνες5 και προπαντός για τους κατοίκους του Βοΐου δεν ήταν απλώς σημαντική, αλλά καίρια και ζωτική για τον καθημερινό βίο και τον πολιτισμό τους στους νεότερους χρόνους ώς σήμερα.6 Η αποδημία αυτή είχε δύο βασικούς τύπους: 1) την εφήμερη, προσωρινή, συχνά εποχική και συνήθως περιοδική μετανάστευση προς αναζήτηση εργασίας μέσα στα όρια της οθωμανικής επικράτειας, η οποία ήταν σχεδόν αποκλειστικά ανδρική αποδημία, ιδίως σε 5

Για την αποδημία και τη μετανάστευση στη Δυτ. Μακεδονία υπάρχει πλούσια βιβλιογραφία, που δεν είναι δυνατόν να αναφερθεί εδώ. Ενδεικτικά αναφέρουμε από την παλαιότερη βιβλιογραφία τις σχεδόν άγνωστες μελέτες Εμμ. Β. Μάνος, «Η μετανάστευσις εν τη επαρχία Κοζάνης», στο: Η ελληνική μετανάστευσις: Μελέται των δευτεροετών φοιτητών, Αθήνα 1917, σ. 33 -3 , και Αλέξ. Γ. Παπαζήσης, «Η μετανάστευσις εν τη επαρχία Ανασελίτσης», στο ίδιο, σ. 3 9-35 , στις οποίες εξετάζονται οι απαρχές, τα αίτια και τα αποτελέσματα της μετανάστευσης στην Τουρκοκρατία προς περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και τη Μεσευρώπη και αργότερα, στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ου αι., και προς την Αμερική. Για τους απόδημους Κοζανίτες στην Κεντρ. και ΝΑ Ευρώπη βλ. την εργασία του Ίκαρου Μαντούβαλου στον παρόντα τόμο, όπου και βιβλιογραφία.

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

500

5/15/14

12:44 PM

500

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ

παλαιότερες εποχές (1 ο-19ο αι.), που οι μετακινήσεις και αποδημίες ήταν δύσκολες συγκοινωνιακά και επικίνδυνες από πολλές απόψεις, και 2) τη μακρόχρονη και πολυετή αποδημία, που συνοδεύεται από μηχανισμούς οργανωμένης συνήθως εποίκησης, στην περίπτωση της περιοχής που αναφερόμαστε προς τις χώρες κυρίως των Βαλκανίων και της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης και με πρωταγωνιστές κυρίως εμπόρους και λογίους.7 Αυτός, άλλωστε, ο τύπος αποδημίας αποτελεί την πραγματική μετανάστευση. Αντίθετα, στην περίπτωση της εποχικής και πρόσκαιρης μετανάστευσης κύριοι πρωταγωνιστές είναι οι βιοτέχνες, τεχνίτες, εργάτες κ.ά., γνωστοί συνοπτικά ως «κουρμπετζήδες». Μεταξύ αυτών οι κτίστες και γενικά οι μαστόροι (τεχνίτες της οικοδομικής) ήταν οι πολυπληθέστεροι και μάλλον οι κινητικότεροι. Στην περίπτωση ειδικότερα της επαρχίας Βοΐου κύριοι, πολυπληθέστεροι και σημαντικότεροι από κάθε άποψη φορείς της αποδημίας υπήρξαν οι μαστόροι (χτίστες, λιθογλύπτες, μαραγκοί, σοβατζήδες, ξυλογλύπτες, αγιογράφοι κλπ., γενικά οι τεχνίτες της οικοδομικής). Βέβαια, και ποικίλοι άλλοι τεχνίτες, όπως υλοτόμοι, γανωτές, χαλκουργοί, υποδηματοποιοί (ιδίως «μπαλωματήδες»), μυλωνάδες, κεραμοποιοί, χρυσικοί (ασημουργοί) κ.ά., αποδημούσαν ως «κουρμπετζήδες» τόσο από το Βόιο όσο και από άλλες ορεινές προπαντός περιοχές της Κοζάνης και γενικά της Δυτ. Μακεδονίας, κουβαλώντας μαζί τους στα συνήθως μακρινά ταξίδια τους και τα απαραίτητα εργαλεία της τέχνης τους.9 Πρέπει εδώ να τονίσουμε ότι –πέραν της συνήθους και ευρύτατα διαδεδομένης εποχικής και περιοδικής– και στην περίπτωση της μακρόχρονης και μόνιμης, σε έναν βαθμό, αποδημίας και εγκατάστασης σε νέο τόπο αξιοσημείωτη υπήρξε η συμβολή και των Ανασελιτσιωτών ιδίως και γενικότερα των δυτικομακεδόνων μαστόρων, όπως και άλλων τεχνιτών και επαγγελματιών. Για παράδειγμα, στη σερβική πόλη Κραγκούγιεβατς κατά τη δεκαετία του 1 20 (προφανώς και λόγω των οδυνηρών συνεπειών της ελληνικής Επανάστασης στη Μακεδονία) εγκαταστάθηκαν μακεδόνες άποικοι, που ήταν τεχνίτες (κυρίως κτίστες, βυρσοδέψες και υποδηματοποιοί) και έμποροι από τη Σέλιτσα (σημ. 7

Βλ. και Α. Τάμης, «Αποδημία των κατοίκων [Κοζάνης και Γρεβενών] (17ος-19ος αι.)», στο: Κοζάνη και Γρεβενά. Ο χώρος και οι άνθρωποι, επιμ. Ν. Καλογερόπουλος, [Νομαρχ. Αυτοδιοικήσεις Κοζάνης και Γρεβενών], University Studio Press, Θεσσαλονίκη 200 , σ. 177. Τάμης, ό.π. Η λ. κουρμπετζής (από «κουρμπέτι», τουρκ. gurbet: ξενιτειά αλλά και εξορία· Γ. Μπαμπινιώτης, Ετυμολογικό λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Αθήνα 22011, σ. 723) σημαίνει τον άνθρωπο που αποδημεί, ξενιτεύεται στο κουρμπέτι, στη σκληρή και δύσκολη και ζωή, της ξενιτειάς για να «καζαντίσει», να αποκτήσει δηλ. χρηματικό κυρίως πλούτο. Βλ. και Τάμης, ό.π., σ. 177-17 .

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ

501

Εράτυρα) και τη Σιάτιστα Βοΐου, τα Γρεβενά, την Κλεισούρα και τη Μιλόβιστα Μοναστηρίου.10 Πριν αναφερθούμε ιδιαίτερα στους καλφάδες και τους μαστόρους του Βοΐου, σημειώνουμε ότι η κατεξοχήν ορεινή αυτή επαρχία της Κοζάνης χωρίζεται γεωφυσικά-γεωγραφικά, αλλά σε έναν βαθμό και πολιτισμικά, σε δύο ζώνες: α) στο Άνω Βόιο, με τα χωριά των μαστόρων, που βρίσκονται από το Τσοτύλι και πάνω μέχρι τον Πεντάλοφο, τον Βυθό και τον Αυγερινό καθώς και τα ομότεχνά τους γειτονικά χωριά των Γρεβενών, που ανήκουν πολιτισμικά και γεωγραφικά στην ομάδα των μαστοροχωρίων του Βοΐου στις παρυφές της Βόρειας Πίνδου (Καλλονή, Δασύλλιο, Άγιος Κοσμάς, Κυπαρίσσι κ.ά.), τα οποία και εκκλησιαστικά ανήκουν, μερικά, στη μητρόπολη Σισανίου και Σιατίστης κατά μακρά παράδοση, β) στο Κάτω Βόιο, χαμηλότερα από το Τσοτύλι και με επίκεντρο τη Νεάπολη, διοικητικό και στρατιωτικό κέντρο του καζά (επαρχίας) Ανασελίτσας άλλοτε. Στα χωριά του Κάτω Βοΐου, κυρίως γεωργικά και λιγότερο κτηνοτροφικά, υπήρχαν παλαιότερα ελάχιστοι ή καθόλου μαστόροι κ.ά. τεχνίτες. Από τα τελευταία χωριά 1 κατοικούνταν από «Βαλαάδες» (δηλ. ήταν γεωργικά χωριά εξισλαμισμένων ελληνόφωνων κατοίκων, όπως και 17 χωριά των Γρεβενών), 12 ήταν αμιγώς μουσουλμανικά και 6 μεικτά, κατοικούνταν δηλ. από μουσουλμάνους Βαλαάδες, αλλά και χριστιανούς Έλληνες, που διατηρούσαν εκκλησίες συνήθως στις άκρες των οικισμών ή και εκτός αυτών, όπως στην Πλάζουμη (Ομαλή). Και το ίδιο το κεφαλοχώρι Τσοτύλι, με την ακμαία άλλοτε εμποροπανήγυρη, είχε στις αρχές του 20ου αι. μεικτό πληθυσμό από 150 περίπου οικογένειες Βαλαάδων και μόλις 0 χριστιανών.11 Στα ημιορεινά χωριά των Βαλαάδων μετά το 1922, με την ανταλλαγή των πληθυσμών, εγκαταστάθηκαν πρόσφυγες από τα παράλια και το εσωτερικό της Μ. Ασίας, τον Πόντο, τον Καύκασο, την Ρωσία κλπ.12 Σημαντικά μαστοροχώρια υπάρχουν και στο ανατολικό τμήμα της επαρχίας, στις παρυφές του όρους Σινιάτσικου (Ασκίου), όπου ξεχωρίζει το κεφαλοχώρι Γαλατινή,13 μεγάλο πληθυσμιακά μαστοροχώρι αλλά και σημαντικός 10

Τάμης, ό.π., σ. 17 . Βλ. και Απ. Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, Θεσσαλονίκη 1969, σ. 357. Λάζ. Παπαιωάννου, «Οι Βαλαάδες», Πρακτικά Α΄ Συμποσίου Ιστορίας, Λαογραφίας, Γλωσσολογίας Δυτικομακεδονικού χώρου (Βοΐου-Γρεβενών-Κοζάνης), Θεσσαλονίκη, 2-3 Οκτ. 1976, Θεσσαλονίκη 1976, σ. 2. Βλ. για τους Βαλαάδες του Βοΐου και Ι. Ν. Φωτόπουλος, Ιστορίας της Σελίτσης-Ερατύρας, Αθήνα 1939, σ. 67-69. Βίκτ. Νέτας, «Η πρόσφυγες στο Βόιο», Πρακτικά Α΄ Συμποσίου Ιστορίας, Λαογραφίας, ό.π., σ. 72. Η Γαλατινή είχε μαζί με τον Πεντάλοφο τους περισσότερους και ίσως κινητικότερους

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

502

5/15/14

12:44 PM

502

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ

γεωργοκτηνοτροφικός οικισμός (εικ. 1-3). Συγχρόνως, η γειτονική Εράτυρα1 ήταν εστία σημαντική μαστόρων και καλφάδων στην Κωνσταντινούπολη προπαντός, αλλά και ποικίλων βιοτεχνών και πολλών αγιογράφων-τοιχογράφων με επίκεντρο την εκεί μονή του Αγίου Αθανασίου, όπου, φαίνεται, υπήρχε ένα είδος σχολής αγιογραφίας.15 Αγιογράφους είχαν αναδείξει από τον 1 ο αι. του-

μαστόρους του Βοΐου. Τα δύο μεγάλα αυτά μαστοροχώρια του Βοΐου παρουσιάζουν ομοιότητα και στο ότι, εκτός από τον μεγάλο αριθμό μαστόρων, είχαν και σημαντική κτηνοτροφία. Αξιόλογη επίσης κτηνοτροφία είχε ο Αυγερινός, τουλάχιστον μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο. Ο Ευθ. Γρηγορίου, «Γενικά περί του πολιτισμού των αμέσων προγόνων Ανασελίτσης- Γρεβενών», εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 5, 1931-32, αρ. φύλλ. 253, 20-3-1932, σ. 2, αναφέρει ως τόπους αποδημίας των μαστόρων Βοΐου και Γρεβενών τις Κωνσταντινούπολη, Ραιδεστό, Χαριούπολη, Σαράντα Εκκλησιές και Αδριανούπολη Ανατ. Θράκης, το Άγιον Όρος και τη Μ. Ασία (Προύσα, Σμύρνη κ.ά.), όπου εργάζονταν ως κτίστες προπαντός και μαραγκοί και έπειτα ως ξενοδόχοι, κάπηλοι, καφετζήδες, μπακάληδες και «πιστικοί» (τσοπάνηδες). Βέβαια το πιο σημαντικό σε σχέση με την κτηνοτροφία χωριό του Βοΐου ήταν μάλλον η Γαλατινή, η οποία είχε βραβευθεί προπολεμικά και στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης για εκλεκτά γαλακτοκομικά προϊόντα της. Οι Γαλατινιώτες εκτός από την οικοδομική ασχολούνταν στο χωριό τους όσο και στους τόπους αποδημίας και με αγροτικές εργασίες. Έτσι, για παράδειγμα, στους κάμπους της Ανατ. Μακεδονίας και Θεσσαλίας, όπου συνήθιζαν να αποδημούν και μεταπολεμικά, την περίοδο του θερισμού των δημητριακών, οπότε οι οικοδομικές εργασίες περιορίζονταν, εργάζονταν και ως θεριστές. Για τους μαστόρους της Γαλατινής βλ. Ν. Κ. Γκαντώνας, Ιστορικά-λαογραφικά Δυτ. Μακεδονίας. Γαλατινή, Θεσσαλονίκη 19 7, σ. 290-293, όπου και για τα «κουδαρίτικα», τη συνθηματική-επαγγελματική γλώσσα των μαστόρων. Βλ. κυρίως Γ. Π. Τσότσος, Γαλατινή Βοΐου Κοζάνης. Ανθρωπογεωγραφική-λαογραφική προσέγγιση Δυτικομακεδονικού χώρου, Θεσσαλονίκη 199 , ιδίως σ. 12 κ.ε., 16 κ.ε. και 1 5-1 9. Η επέκταση της γουνοποιίας της Σιάτιστας κυρίως μετά το 1970 και στη Γαλατινή επέφερε δραστική μείωση του αριθμού των μαστόρων, που ενώ προπολεμικά ήταν τουλάχιστον το ένα τρίτο των ανδρών –αν και όλοι οι άνδρες, αγρότες, κτηνοτρόφοι, επαγγελματίες, επιστήμονες κ.ά., είχαν τουλάχιστον κουβαλήσει λάσπη με το «πηλοφόρι» στην οικοδομή–, στη δεκαετία του 19 0 είχαν περιοριστεί μόλις σε 50-60 μαστόρους. Σήμερα είναι πολύ λιγότεροι, καθώς οι νέοι έχουν στραφεί πρωταρχικά στην πιο εύκολη και πιο προσοδοφόρα εργασία της γουνοποιίας (Γκαντώνας, ό.π., σ. 10 ). Το 1953 ιδρύθηκε το Σωματείο των οικοδόμων της Γαλατινής (Γκαντώνας, ό.π., σ. 100). Και οι μαστόροι της Εράτυρας, όπως και της Γαλατινής (Τσότσος, ό.π., σ. 127-12 ), εργάζονταν τον 19ο αι. κυρίως στην Κωνσταντινούπολη, αληθινή μητρόπολη τότε των μαστοροκαλφάδων του Βοΐου· βλ. Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας (στο εξής ΚΛ), χφ 3 03, σ. 3: Εράτυρα, Παν. Καμηλάκης, 1975. Και εδώ οι πρώτοι κάτοικοι ήταν κτηνοτρόφοι (ΚΛ, χφ 3 03, σ. 1). Για τους μαστόρους της Εράτυρας βλ. και Φωτόπουλος, ό.π., σ. 1 , 112-115, 120, και Α. Γιομπλάκης, Η Εράτυρα, Θεσσαλονίκη 19 5, κυρίως σ. 3 , 59-63. Ο Φωτόπουλος, ό.π., σ. β΄, σημειώνει ότι τον 19ο αι. το 0% των Ερατυραίων ξενιτεύονταν ως κτίστες σην Πόλη και μετά το 1 0 εστάφησαν και σε άλλα, σύγχρονα, επαγγέλματα. Α. Βαρσαμίδης, «Αγιογράφοι Ανασελίτσας Κοζάνης (17 -1935)», Χρονικά της Μακεδονικής Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητος 7 (19 7- ) 1 2-1 .

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ

503

λάχιστον ώς το 19 0 και άλλα μαστοροχώρια του Βοΐου, όπως το Κριμίνι με δύο τουλάχιστον αγιογράφους και άλλους ζωγράφους, το Δίλοφο (τέως Λιμπόχοβο) με τον αγιογράφο «Αναγνώστου τον Λιμποχοβίτη», η Μόρφη με τον κινητικότατο αγιογράφο και ξυλογλύπτη Κ. Μπέλτσιο, η Σιάτιστα, ο Πεντάλοφος, το Ανθοχώρι, αλλά και ο γεωργοκτηνοτροφικός κυρίως Πελεκάνος με δύο τουλάχιστον αγιογράφους.16 Μαστοροχώρι σε έναν βαθμό ήταν και η εμπορική, βιοτεχνική και αμπελουργική παλαιότερα Σιάτιστα.17 Το μεγαλύτερο και ονομαστότερο μαστοροχώρι του Άνω Βοΐου και από τα σημαντικότερα όχι μόνο της Βόρειας Πίνδου στην ανατολική (Δυτ. Μακεδονία) και στη δυτική πλευρά της (Κόνιτσα-Τζουμέρκα), αλλά και σε ολόκληρο τον ελληνικό χώρο, ήταν το πολύ ορεινό (υψόμ. 1.0 0 μ.) κεφαλοχώρι Ζουπάνι (ο σημερινός Πεντάλοφος) στις πλαγιές του όρους Βοΐου, αληθινή μητρόπολη των μαστοροχωρίων της Μακεδονίας. Οι Ζουπανιώτες μαστόροι και πελεκάνοι ήταν γνωστοί και περιζήτητοι όχι μόνο στη Μακεδονία,1 στη Θεσσαλία, όπου συχνά, ιδίως στο Πήλιο, λέγονταν και Ζαπανιώτες,19 στην Ανατ. Στερεά 16

Βαρσαμίδης, ό.π., σ. 129-1 2. Βλ. και Φ. Παπανικολάου, Ιστορία του Κριμινίου, Θεσσαλονίκη 1 59, σ. 7. Βλ. ενδεικτικά για τη Σιάτιστα Παν. Γράβας, «Τα κουδαρίτικα της Σιάτιστας», Λαογραφία 12 (193 -19 ) 29- 7, και Ν. Κ. Μουτσόπουλος, «Τα αρχοντικά της Σιάτιστας», Επιστημονική Επετηρίς της Πολυτεχνικής Σχολής ΑΠΘ 1 (1961-196 ) 57, 122. Σύμφωνα με τον Εκλογικό Κατάλογο της υποδιοικήσεως Ανασελίτσης, Θεσσαλονίκη 1915, σ. 1-3 , η Σιάτιστα είχε τότε τουλάχιστον 61 κτίστες και 1 «τέκτονα» (κάλφα προφανώς), σύνολο 62 μαστόρους, ποσοστό 3% επί του συνόλου των ανδρών ψηφοφόρων κατοίκων της. Οι Ζουπανιώτες μαστόροι στον χώρο της Δυτ. Μακεδονίας είχαν χτίσει και πολλές εκκλησίες και αρχοντικά. Στα βλαχοχώρια των Γρεβενών, για παράδειγμα, είχαν χτίσει εκκλησίες στην Αβδέλλα και τη Σαμαρίνα τον 1 ο και 19ο αιώνα. Στην Αβδέλλα είχαν χτίσει το 1721 (ή το 1751) την κεντρική εκκλησία, που κάηκε αργότερα. Βλ. Alan J. B. Wace – M. S. Thompson, Οι νομάδες των Βαλακανίων. Περιγραφή της ζωής και των εθίμων των Βλάχων της Βόρειας Πίνδου, εισ.-σχ. Νίκος Κατσάνης, μτφ. Πάνος Καραγιώργος, Θεσσαλονίκη 19 9, σ. 17 · βλ. στις σ. 72, 93 για την παρουσία τους γενικά στα χωριά της Πίνδου. Στην Εράτυρα έκτισαν το 1 τον κεντρικό ναό του Αγ. Γεωργίου «τέκτονες Ζουπανιώται», σύμφωνα με εντοιχισμένη επιγραφή (Φωτόπουλος, ό.π., σ. 90). Υπάρχει μέχρι σήμερα στην περιοχή Βόλου, Λάρισας κλπ. το επώνυμο Ζαπανιώτης, Ζουπανιώτης. Για τους Ζουπανιώτες στο Πήλιο και τα σπουδαία έργα που έχτισαν εκεί (αρχοντικά, πολλές εκκλησίες, βρύσες, γεφύρια, καλντερίμια κ.ά.) βλ. κυρίως Κίτσος Α. Μακρής, Ο καπετάν Στέργιος Μπασδέκης και ο γλύπτης Μήλιος, Αθήνα 1955· ο ίδιος, Αρχιτέκτων Δήμος Ζιπανιώτης, ανάτ. από την «Επιθεώρηση Τέχνης», Αθήνα 1957· (κυρίως) ο ίδιος, Η λαϊκή τέχνη του Πηλίου, Αθήνα 1976, σ. , 56, 61, 6 , 66, 67, 71, 13013 , 13 , 1 0, 210, 265, 275, 27 -2 0. Βλ. επίσης Βικτωρία Νικήτα-Σκαρτάδου, Ο γλύπτης Μίλιος στον τόπο του, ανάτ. από το περιοδ. Αρμολόι, αρ. -5, Οκτ.-Δεκ. 1977.

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

504

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ

Ελλάδα20 και στην Πελοπόννησο,21 ιδίως στην ανατολική από τον Κοριν20

Στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα οι Ζουπανιώτες μαστόροι είχαν ιδιαίτερη προτίμηση και πυκνή παρουσία μέχρι πρόσφατα στη Βοιωτία προπαντός, με επίκεντρο την περιοχή Λειβαδιάς-Ορχομενού. Η Σκριπού (περιοχή Ορχομενού) ήταν βάση εξορμήσεως για τους Πενταλοφίτες, καθώς και για μαστόρους άλλων χωριών της επαρχίας Βοΐου για την εξεύρεση εργασίας στα χωριά της ευρύτερης περιοχής. Αλλά και στα χωριά των Θηβών εργάζονταν, φτάνοντας μέχρι και την Εύβοια. Όταν βρίσκονταν στους τόπους εργασίας την περίοδο που γινόταν κάποιο πανηγύρι στο χωριό τους, συνήθιζαν την ημέρα της γιορτής να μην εργάζονται και να γιορτάζουν όλοι μαζί, γλεντώντας στους τόπους της ξενιτειάς. Την ίδια συνήθεια είχαν και οι μαστόροι των άλλων χωριών του Βοΐου, όταν βρίσκονταν για εργασία στην ξενιτειά. Έτσι, για παράδειγμα, το έτος 193 οι εργαζόμενοι στο χωριό Κόκκαλο Θηβών Πενταλοφίτες και Διλοφίτες μαστόροι γιόρτασαν το πανηγύρι του Πενταλόφου της Γεννήσεως της Θεοτόκου ( Σεπτ.) με «γλέντι τρικούβερτο, τραγούδι και χορό αλλά πατρίδα, που συνεχίστηκαν έως το πρωί της Κυριακής… ευχηθέντες του χρόνου να εορτάσουν στην πατρίδα… Το γενικόν πρόσταγμα (στο γλέντι) είχε ο αρχιμάστορας κ. Ν. Κογιόπουλος, ο οποίος μας συνόδευσε στο καφενείο…, όπου ο ρητινίτης έρρευσεν άφθονος μέχρι πρωίας» («Κόκκαλο (Θηβών). Οι ξενιτεμένοι Πενταλοφίται» [επιστολή-ανταπόκριση, που στέλνει ο μάστορας της πενταλοφίτικης παρέας Γ. Λότσιος], εφημ. Βόρειος Ελλάς, Κοζάνη, έτ. (193 ), αρ. φύλλ. 3 , 23.9.193 , σ. 2). Ανάλογη επιστολή-ανταπόκριση στέλνει ο, μάλλον Κριμινιώτης, μάστορας Απ. Κουλούσιας από τα Τρίκαλα Κορινθίας, όπου 1 ξενιτεμένοι μαστόροι γιόρτασαν με γλέντι («με μια στέρφα [προβατίνα] στο σουβλί») και με τραγούδια (όπως «Γέρασα ο μαύρος, γέρασα») του τόπου τους την Παναγία τον Δεκαπενταύγουστο (Απ. Κουλούσιας, «Τρίκαλα (Κορινθίας)», εφημ. Βόρειος Ελλάς, ό.π., αρ. φύλλ. 3 0, 26. .193 , σ. 2). – Στη Λοκρίδα οι Ζουπανιώτες, όπως και μαστόροι της Σέλιτσας (Εράτυρας) και της Κλεισούρας Καστοριάς, έχτισαν με μακεδονικά μορφολογικά και άλλα χαρακτηριστικά στοιχεία μακεδονικής λαϊκής αρχιτεκτονικής τα σπίτια, το σχολείο και τις εκκλησίες των Μακεδόνων προσφύγων, που εγκαταστάθηκαν εκεί μετά τη δημιουργία του ελληνικού κράτους (1 3 ), δημιουργώντας τον οικισμό της Νέας Πέλλας Αταλάντης. Σε πέτρινη πλάκα στο προαύλιο της εκκλησίας της Παναγίας στη Νέα Πέλλα υπήρχε η επιγραφή: «Έκτισαν τώδε Ζ. Κάλφας από Σέλιτσα και Ν. Ζιουμπανιώτης ΚΑ Απρίλιο 1 3 »· βλ. Γρηγ. Βέλκος, «Ο συνοικισμός των Μακεδόνων προσφύγων “Νέα Πέλλα” Αταλάντης», Πρακτικά Γ΄ Συνεδρίου Ιστορίας Λαογραφίας, Θεσσαλονίκη 19 2, σ. 6 . ΚΛ, χφ 3 1 , σ. 3 (Πολυκάστανο Βοΐου, Θεοδόσ. Πράππας, 196 ), όπου γίνεται λόγος και για τις καλύτερες κλιματικές συνθήκες στη Νότια Ελλάδα, που ευνοούσαν τις οικοδομικές εργασίες ολόκληρο το έτος. Έτσι, από τα μακρινά ταξίδια, ιδίως για τις συγκοινωνιακές συνθήκες παλαιότερων εποχών, όταν οι μαστόροι αποδημούσαν με τα φορτηγά ζώα τους (ιδίως μουλάρια) ή και πεζοί μέχρι την Πελοπόννησο, επέστρεφαν στα χωριά τους για λίγους μήνες στην καρδιά του χειμώνα ή περνούσαν και ολόκληρα χρόνια (συνήθως δυο τρία ή και περισσότερα, ανάλογα με τις αποστάσεις και την ύπαρξη οικοδομικών εργασιών), για να γυρίσουν στις οικογένειές τους. Οι γυναίκες των οικογενειών των ξενιτεμένων μαστόρων (σύζυγοι, αδελφές, μητέρες κλπ.) εξωτερίκευαν τον πόνο τους για τον αποχωρισμό των ανδρών με τα τραγούδια της

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ

505

θιακό μέχρι το Ταίναρο,22 αλλά και σε πιο μακρινές περιοχές κατά την Τουρκοκρατία, όπως στην Κωνσταντινούπολη και αλλού. Υπήρξαν για τρεις και πλέον αιώνες χτίστες των μακρινών ταξιδιών –ειδικά οι Ζουπανιώτες–, των μεγάλων και πολυήμερων μετακινήσεων, οι οποίες τους κρατούσαν για χρόνια στους τόπους αποδημίας και εργασίας, δημιουργοί από τον 1 ο τουλάχιστον αιώνα μεγάλων και μνημειακών έργων, ιδίως μεταβυζαντινών και νεώτερων εκκλησιών, γεφυριών, αρχοντικών κλπ.23 Μια και μόνο μεγάλη κομπανία (παρέα, που ήταν και το συνηθέστερο στο Βόιο, συντροφιά, μπ’λούκι κλπ.),

ξενιτειάς, ιδιαίτερα προσφιλή και διαδεδομένα στο Βόιο και σε ολόκληρη τη Δυτ. Μακεδονία· βλ. ενδεικτικά Δ. Γ. Γκαβανάς, Τραγούδια ξενιτειάς, δημοτικά Δυτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1977, όπου και τραγούδι για μαστορόπουλο που αποχωρίζεται τη μάνα του, για να ακολουθήσει την παρέα των μαστόρων στην ξενιτειά (σ. 20, αρ. 15), και άλλο για μαστόρους που ξενιτεύονται με διαταγή του σουλτάνου (σ. 21, αρ. 16), καθώς και τραγούδι για εργατικό ατύχημα μαστόρων του Ροδοχωρίου Βοΐου στην Κωνσταντινούπολη το έτος 1 3 (σ. 22, αρ. 1 ). Η Πελοπόννησος, και προπαντός η Λακωνία, ήταν από τους πιο συνηθισμένους, θα λέγαμε από τους πιο δημοφιλείς, για πολλές δεκαετίες τον 19ο και 20ο αι. τόπους αποδημίας των Ζουπανιωτών μαστόρων. Μάλιστα, στη Σπάρτη στο τέλος του 19ου αι. οι Ζουπανιώτες μαστόροι αδελφοί Κατσίκα άκουσαν τους ντόπιους, οι οποίοι πρώτοι τότε από όλους τους Πελοποννήσιους μετανάστευσαν στην Αμερική, ότι κερδίζουν εκεί αρκετά χρήματα και έτσι πρώτοι οι τολμηροί Ζουπανιώτες άνοιξαν τον δρόμο της Αμερικής για τους κατοίκους του Βοΐου και των Γρεβενών. Στην αρχή τους Ζουπανιώτες μιμήθηκαν στα υπερπόντια ταξίδια μεμονωμένα άτομα από τα γειτονικά χωριά των Γρεβενών, αργότερα και πολλοί άλλοι· βλ. Ευθ. Γρηγορίου, «Γενικά περί του πολιτισμού των αμέσων προγόνων Ανασελίτσης-Γρεβενών», εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. Ε΄, 1931-32, αρ. φύλλ. 253, 20.3.1932, σ. 2). Εντυπωσιακός είναι ο αριθμός των εκκλησιών που έκτισαν οι Ζουπανιώτες σε διάφορες περιοχές, και προπαντός στο Πήλιο, στο δεύτερο ήμισυ στο 1 ου και στις αρχές του 19ου αι.· είναι μακρύς ο σχετικός κατάλογος. Οι ίδιοι ήταν κατασκευαστές και πολλών γεφυριών. Ο Σπ. Μαντάς, Το γεφύρι κι ο Ηπειρώτης. 24 οδοιπορικά, τομές στα Ηπειρώτικα γεφύρια, Αθήνα 19 7, σ. 1 2 κ.ε., θεωρεί ότι τα περισσότερα γεφύρια στην ευρύτερη περιοχή Βοΐου τα έκτισαν Ζουπανιώτες και Βυθηνοί· βλ. και στο ίδιο, σ. 1 -152, όπου συμφωνητικό μεταξύ της κοινότητας Μα(γ)έρης (σημ. Δασυλλίου) και Ζουπανιωτών μαστόρων για την κατασκευή εκεί γέφυρας το 1910. Για τα γεφύρια της Μακεδονίας βλ. ειδικότερα τη μελέτη Γ. Π. Τσότσος, Μακεδονικά γεφύρια. Τοπογραφία, αρχιτεκτονική, ιστορία, λαογραφία, Θεσσαλονίκη 1997, όπου (σ. 26-2 ) και για τους Ζουπανιώτες και γενικά τους μαστόρους της ευρύτερης περιοχής στην κατασκευή γεφυριών στη Μακεδονία. – Για τη συμβολή των Ζουπανιωτών μαστόρων και πελεκάνων στην κατασκευή αρχοντικών αναφέρουμε ενδεικτικά τη συμβολή τους στην ανέγερση των αρχοντικών της Σιάτιστας· βλ. σχετικά Μουτσόπουλος, «Τα αρχοντικά της Σιάτιστας», σ. 121 κ.ε. Στο Πήλιο και αλλού κατασκεύασαν και ωραίες βρύσες με σπουδαίες λιθανάγλυφες διακοσμήσεις. Βλ. Γ. Θωμάς, Οι λαϊκές βρύσες του Πηλίου, [Εταιρεία Θεσσαλικών Ερευνών], Βόλος 2011, σ. 56.

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

506

5/15/14

12:44 PM

506

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ

που πέρασε από τα χωριά του Πηλίου στα τέλη του 1 ου αι. που άκμαζαν τότε, αυτή του Δήμου Ζηπανιώτη, έκτισε περίπου δέκα ονομαστές εκκλησίες σε ισάριθμα χωριά, με πλούσιο λιθόγλυπτο και ξυλόγλυπτο διάκοσμο.2 Ίσως αυτόν είχε υπόψιν του ο δημοτικός ποιητής του πηλιορείτικου τραγουδιού:25 Μάστορα, πρωτομάστορα και πρώτε στους μαστόρους, πού ’ρθες από τα Γιάννενα να χτίσεις εκκλησία, κάν’ την τρανή, κάν’ την ψηλή, κάν’ την στα δυό στα τρία…

Όπως γενικά στην προφορική παράδοση του Πηλίου αλλά και στην υπάρχουσα σχετική βιβλιογραφία26 γίνεται λόγους για ηπειρώτες μαστόρους που εργάστηκαν στην περιοχή, έτσι και στο τραγούδι αυτό αναφέρεται μάστορας από τα Γιάννενα, επειδή ίσως θεωρούνταν ότι το Ζουπάνι ανήκει στην Ήπειρο, ενώ βέβαια συνορεύει με αυτή και με τα μαστοροχώρια της Ηπείρου στην Κόνιτσα, αλλά ανήκει γεωγραφικά και διοικητικά στη Δυτ. Μακεδονία και το Βόιο.27 Το Ζουπάνι ακολουθούν σε φήμη ο γειτονικός Βυθός (τ. Ντόλος) (εικ. ), ο οποίος παλαιότερα θεωρούνταν συνοικία («μαχαλάς») του Πενταλόφου και όχι χωριστό χωριό, με τους περίφημους «Ντολιανάτες»2 μαστόρους του (εικ. 5), 2

Βλ. Κίτσος Α. Μακρής, Η λαϊκή τέχνη του Πηλίου, ό.π., και Κώστας Λιάπης, «Χτιστάδες στο παλιό Πήλιο κι έθιμα της δουλειάς τους», Θεσσαλικό Ημερολόγιο 1 (19 0) 92. Λιάπης, ό.π. Ολόκληρο το παραπάνω εργατικό τραγούδι, καταγραμμένο στην Αγριά Βόλου το 1952, βλ. στη μεγάλη συλλογή του Κώστα Λιάπη, Το δημοτικό τραγούδι στη Μαγνησία, τ. 2, [ΕΚΠΟΛ Νομαρχ. Αυτοδιοίκησης Μαγνησίας], Βόλος 2009, σ. 313, αρ. 1. Ο Μακρής, ό.π., σ. , κάνει λόγο, εσφαλμένα, για ηπειρώτες μαστόρους στο Πήλιο. Ο Λιάπης, ό.π., σ. 91, αναφέρεται σε Δυτικομακεδόνες (και μάλιστα Ζουπανιώτες ή Ζαπανιώτες), αλλά και σε Ηπειρώτες παλαιότερα (1 ος-19ος αι.) στο Πήλιο. Για τους μαστόρους του Πενταλόφου έχει ανακοινωθεί η έκδοση στη Θεσσαλονίκη προσεχώς του βιβλίου Σωτ. Κάσσιος, Ζουπανιώτες κουδαραίοι (πληροφορία του φιλολόγου και συγγραφέα Αλέξ. Μπακαΐμη από τη Δαμασκηνιά Βοΐου, τον οποίο ευχαριστώ και για τις πληροφορίες και γόνιμες συζητήσεις που είχαμε κατά καιρούς για τους μαστόρους του Βοΐου). Για τους μαστόρους του Βυθού βλ. ΚΛ, χφ 56, σ. 13-1 , 20-30 (Βυθός, Παν. Καμηλάκης, 19 ), όπου για τα ταξίδια και τις εργασίες τους στη Θεσσαλία (κάμπο της Λάρισας), Λειβαδιά-Ορχομενό και χωριά της περιοχής, στην Ανατ. Μακεδονία και αλλού. Το 1939 παρέα Βυθηνών μαστόρων γιόρτασε το Πάσχα στον τόπο εργασίας τους, στον Παράδεισο Καβάλας, στις όχθες του Νέστου ποταμού, με εξοχικό γλέντι με σουβλιστό αρνί, χορούς αργότερα στην πλατεία του χωριού με τη βοήθεια γραμμοφώνου, που είχε ο μάστορας της παρέας (και τοπικός λόγιος μεταγενέστερα) Ι. Παπατσιούμας. Χόρεψαν τότε οι μαστόροι και ευρωπαϊκούς χορούς· βλ. «Παράδεισος (Καβάλας)», εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 13 (1939- 0), αρ. φύλλ. 620, 1 .5.1939, σ. 2) [ανταπόκριση που έστειλε στην εφημερίδα ένας από τους μαστόρους].

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ

507

που στον μεσοπόλεμο έφτασαν ώς τη μακρινή Περσία,29 την Κεντρική Αφρική (Κονγκό, Σουδάν) και αλλού, αλλά κατά βάση ακολουθούσαν παλαιότερα τα συνηθισμένα δρομολόγια των γειτόνων τους Ζουπανιωτών μαστόρων, με τους οποίους συχνά συνεργάζονταν σε κοινές παρέες προς την Ανατ. Στερεά Ελλάδα (ιδίως Βοιωτία30) και Πελοπόννησο (ιδίως Αρκαδία και Λακωνία). Ταξίδευαν δηλαδή οι κτίστες των χωριών αυτών, όπως και των περισσότερων μαστοροχωριών του Βοΐου, προς τη νοτιότερη Ελλάδα, «στο Ελληνικό ή Ρωμαίικο» ή την «Παλιά Ελλάδα», όπως την έλεγαν οι παλαιότεροι, εννοώντας τις ελεύθερες μετά το 1 30 περιοχές κυρίως Στερεάς Ελλάδας και Πελοποννήσου και γενικότερα την Ελλάδα ως το 1912. Γνωστό μαστοροχώρι είναι, επίσης, το Δίλοφο (τ. Λιμπόχοβο) με διαφορετικά σε σχέση με τον γειτονικό Πεντάλοφο καθιερωμένα δρομολόγια των μαστόρων του, ιδίως παλαιότερα, με κύριο πεδίο εργασίας των Διλοφιτών μέχρι το 1912 προπαντός την Κωνσταντινούπολη,31 όπου κυρίως ερ29

Για την αποδημία τριάντα και πλέον Βυθηνών μαστόρων στην Περσία το 1932-1936, την εργασία τους στην κατασκευή σιδηροδρομικών γραμμών (του Υπεριρανικού Σιδηροδρόμου) και τις περιπέτειές τους εκεί, βλ. ΚΛ, χφ 56, σ. 17, 25-30. Οι έλληνες μαστόροι που πήγαν τότε στην Περσία (κυρίως από τον Βυθό, την Πυρσόγιαννη Κόνιτσας και την Κάρπαθο) κατασκεύαζαν μόνο γέφυρες και γαλαρίες της γραμμής, όπου δούλευαν και πελεκάνοι Ιταλοί και Πέρσες, οι οποίοι πελεκούσαν τα «μπουλώνια» (αγκωνάρια), για να μπουν ως κλειδιά στη μέση των γαλαριών (στο ίδιο, σ. 2 ). Το μεροκάματο των ελλήνων μαστόρων ήταν εκεί υπερδεκαπλάσιο σε σχέση με την Ελλάδα ( 0 περσικά ριάλια, ήτοι 00 ελληνικές δρχ. προπολεμικές, ενώ στην Ελλάδα ήταν τότε μόλις 60- 0 δρχ.)· στο ίδιο, σ. 29. Για τους μαστόρους της Κόνιτσας, που δούλεψαν τότε εκεί και στο Κονγκό, Σουδάν και Αιθιοπία, βλ. Αργ. Π. Πετρονώτης – Β. Γ. Παπαγεωργίου, Μαστόροι-Χτίστες από τα Μαστοροχώρια της Κόνιτσας, τ. 1, [Νομαρχ. Αυτοδ. Ιωαννίνων], Ιωάννινα 200 , σ. 700 κ.α. Το 1937 αρκετοί Βυθηνοί μαστόροι δούλευαν σε τεχνικά και οικοδομικά έργα στην περιοχή της Κωπαΐδας, όπου μάθαιναν τα νέα του τόπου τους από την τοπική εφημερίδα της Κοζάνης Βόρειος Ελλάς, στην οποία και οι ίδιοι έστελναν, όπως συνέβαινε και με τους μαστόρους άλλων χωριών του Βοΐου, συχνές ανταποκρίσεις κατά τον μεσοπόλεμο· βλ.«Κωπαΐς Βοιωτίας. Οι ξενιτεμένοι πατριώται», εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 11 (1937-3 ), αρ. φύλλ. 519, 6.6.1937, σ. 2. Για τους μαστόρους του Διλόφου (τ. Λιμποχόβου) βλ. ΚΛ, χφ 56, σ. 363-375, όπου και για τους μεγάλους Λιμποχοβίτες καλφάδες στην Πόλη, οι οποίοι ήταν μεταξύ των πρωτεργατών στην ίδρυση της ιστορικής Μακεδονικής Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητας (κάλφας Ζήσης Αντωνίου ή Σιούτας στο παρατσούκλι, κάλφας Θεόδ. Μπίμπος, αρχιτέκτονας Αθαν. Γιάκας κ.ά.). Ονομαστοί ήταν και οι καλφάδες Γ. Τζιούφας, που δούλεψε και στην Κωνστάντζα της Ρουμανίας, Κοσμάς Πρίτσος, Α. Φίκας, Γ. Καρανίκος κ.ά. Οι λεγόμενοι «Πολίτες», οι ξενιτεμένοι δηλ. στην Πόλη Λιμποχοβίτες μαστόροι και καλφάδες κατά κύριο λόγο (και λιγότεροι διάφοροι επαγγελματίες όπως καφετζήδες, κάπηλοι κλπ.), ήταν η πρώτη και η πλουσιότερη από τις

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

508

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ

γάστηκαν και οι μαστόροι και καλφάδες από τα χωριά Κριμίνι,32 Ροδοχώρι

τρεις «τάξεις» των κατοίκων του χωριού (στο ίδιο, σ. 363). Πάντως, και στο «Ρωμαίικο», όπως έλεγαν επίσης οι υπόδουλοι ώς το 1912 Μακεδόνες την ελεύθερη Ελλάδα, δούλευαν παλαιότερα, λιγότεροι όμως σε σχέση με την Πόλη, όπως στην περιοχή Λάρισας, όπου μεταξύ άλλων έχτισαν τότε και τον σιδηροδρομικό σταθμό, στην Καρδίτσα, στα Τρίκαλα, στον Αλμυρό Μαγνησίας και την περιοχή του, στη Χαλκίδα και τα χωριά της (Αρτάκη, Ψαχνά κ.ά.)· στο ίδιο, σ. 371, 373. – Διλοφίτες μαστόροι, όπως και άλλοι Βοϊώτες, συχνά δούλευαν και σε δημόσια έργα του τουρκικού κράτους, όπως στην κατασκευή νοσοκομείου στην Πόλη και δημόσιου δρόμου από την Πέργαμο προς το εσωτερικό της Μ. Ασίας (στο ίδιο, σ. 369-370). Δεν είναι λίγες και οι επιγραφικές μαρτυρίες για σημαντικά έργα των Λιμποχοβιτών μαστόρων, όπως είναι οι εκκλησίες. Αναφέρω ενδεικτικά τον ναό του Αγίου Γεωργίου της συνοικίας Βαρόσι της πόλεως Γρεβενών, ο οποίος κατασκευάστηκε από το συνεργείο Λιμποχοβίτη πρωτομάστορα, σύμφωνα με έμμετρη κτιτορική επιγραφή στο υπέρθυρο της εισόδου του, διατυπωμένη σε λόγια γλώσσα, στην οποία στο τέλος αναγράφεται: «1 37 Ιουνίου 3. ΜΑΣΤΡΟ-ΝΙΚΟΣ ΛΙΜΠΟΧΟΒΙΤΗΣ»· βλ. Χ. Σ., «Τα Γρεβενά εκκλησιαστικώς. Ναός Αγίου Γεωργίου Γρεβενών», εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 2 (192 ), αρ. φύλλ. 77, .11.192 , σ. 2. Για τον Ζήση Κάλφα, μεγάλο ευεργέτη της Μακεδ. Φιλεκπαιδ. Αδελφότητας, βλ. Α. Γιομπλάκης, Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης. Κωνσταντινούπολις 1871-1924, Θεσσαλονίκη 1924-1977, τ. 1, Θεσσαλονίκη 197 , σ. 16, όπου και φωτογραφία του. Οι μαστόροι του Κριμινίου, όπως και των γειτονικών και συγγενικών πολιτισμικά χωριών Ροδοχωρίου, Βουχωρίνας και Λούβρης, αποδημούσαν για εργασία κυρίως στην Πόλη, όπου εργάζονταν ως εργολάβοι, καλφάδες και λίγοι ως χτίστες και μαραγκοί, οι οποίοι απέκτησαν τον 19ο και στις αρχές του 20ου αι. σημαντικό πλούτο, ώστε να κατασκευάσουν στα προοδευμένα από τότε χωριά τους (που έχουν στοιχεία αστικού πολιτισμού μεταφερμένα από την Πόλη) ωραία σπίτια, διώροφα σχολεία, κρήνες, αξιόλογες εκκλησίες με ψηλά καμπαναριά και με τρίηχες καμπάνες φερμένες από τη Βασιλεύουσα· βλ. Ν. Μητσιάδης, «Ο θρυλικός Δέμκας των Βαλαάδων και το άδοξον τέλος του», εφημ. Καστοριάς Καστορία, έτ. ΙΕ΄ (193 ), αρ. φύλλ. 771, 11.9.193 , σ. 2. Οι Κριμινιώτες και Ροδοχωρίτες μαστόροι αποδημούσαν και στην «Εντρινέ» (Αδριανούπολη Ανατ. Θράκης). Αρχικά οι Κριμινιώτες ξενητεύονταν στο Άγιον Όρος όπως και οι τεχνίτες άλλων χωριών ιδίως της περιοχής Τσοτυλίου, όπως του Ανθοχωρίου, όπου ανέπτυξαν ιδίως τη λεπτουργική-ξυλουργική καθώς και τη χρυσοχοΐα. Αργότερα φαίνεται ότι στράφηκαν προς την Κωνσταντινούπολη, όπου διακρίθηκαν και «επί φιλογενεία και φιλομουσία» («Κριμίνιον», Λεύκωμα νομού Κοζάνης, εκδ. εφημ. Βόρειος Ελλάς, Κοζάνη 1930, σ. 16 ). Ας σημειωθεί ότι την ανέγερση του διδακτηρίου και του οικοτροφείου της Σχολής της Μακεδ. Φιλεκπαιδ. Αδελφότητας στο Τσοτύλι είχε αναλάβει ο Κριμινιώτης αρχιτέκτονας Παν. Βασιλειάδης με γραπτό συμβολαιογραφικό συμφωνητικό (Γιομπλάκης, Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης, τ. 1, σ. 35). Για τη συμβολή των Κριμινιωτών μαστόρων, προπαντός των καλφάδων, στην ίδρυση και λειτουργία της Μακεδ. Φιλεκπαιδ. Αδελφότητας βλ. Παπανικολάου, Ιστορία του Κριμινίου, σ. 55-56, . Πάντως, είχαν φήμη κυρίως ως άριστοι ξυλουργοί και λεπτουργοί και λιγότερο ως κτίστες (Μακεδονικόν Ημερολόγιον, έτ. ΣΤ´, 1913, σ. 72).

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ

509

(εικ. 6),33 Βουχωρίνα3 και Λούβρη (εικ. 7).35 Με την τέχνη του κτίστη της πέτρας κατά κύριο λόγο ασχολούνταν και οι κάτοικοι των χωριών Χρυσαυγή,36 Κορυφή,37 Μόρφη,3 Αγία Σωτήρα 33

36 37

Για τους Ροδοχωρίτες μαστόρους βλ. Δ. Γ. Γκαβανάς, Ροδοχώρι Βοΐου, Θεσσαλονίκη 1999 [με επίμετρο του Ν. Καλογερόπουλου, σ. 133 κ.ε. Το βιβλίο του Γκαβανά εκδόθηκε αρχικά το 197 ], σ. 0, όπου για την Αδελφότητα «Η Ζωοδόχος Πηγή» των ξενιτεμένων στην Πόλη Ροδοχωριτών, σ. 59, όπου για τον κάλφα Τσούκαρη στην Πόλη, χορηγό της κατασκευής της ομώνυμης γέφυρας στον ορμητικό παραπόταμο του Αλιάκμονα στο Βόιο, την Πραμόριτσα, σ. 6 -69, όπου για τις αποδημίες τους στην Πόλη, Προύσα, Βουκουρέστι, Χαρτούμ καθώς και στο Άγιον Όρος (όπου ιδίως ταξίδευαν ως μαραγκοί, οι οποίοι μάθαιναν εκεί την τέχνη), και σ. 15 -157 και 162-16 του επιμελητή της επανέκδοσης. Βλ. επίσης Ν. Καλογερόπουλος, Ραντοβίστι-Ροδοχώρι, 1750-2000, Θεσσαλονίκη 2001, κυρίως σ. 162-166. Από τη Βουχωρίνα καταγόταν ο ονομαστός κάλφας της Πόλης Θεοχάρης Γεωργίου, γνωστός ως Θεοχάρης Κάλφας, ολιγογράμματος, αλλά περιζήτητος πρακτικός αρχιτέκτονας για τις μεγάλες τεχνικές ικανότητες και την τιμιότητά του, ο οποίος αναδείχτηκε σε μόνιμο εργολήπτη-κάλφα του σουλτάνου, ώστε να αποκτήσει σημαντικό πλούτο, με τον οποίο βοήθησε στην ίδρυση και δραστηριοποίηση της Μακεδονικής Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητας και της Σχολής της στο Τσοτύλι. Συγχρόνως υπήρξε ο πρώτος ταμίας της Αδελφότητας· βλ. Γιομπλάκης, Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης, τ. 1, σ. 9-10. Ο Κώστας Κάλφας από τη Λούβρη κατασκεύασε στην Πόλη, μεταξύ άλλων, τον ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Τεκφούρ Σαράι Κωνσταντινουπόλεως το 1 37, σύμφωνα με σχετική επιγραφή: «… Μνήσθητί μου Κ(ύρι)ε τον δούλον σου … από χωρίον Λούβρι Κώστα Κάλφα …»· βλ. Ευστρ. Ι. Δράκος, Εκκλησιαστικαί σελίδες, ήτοι Σμύρνης ιεράρχαι…, τχ Α΄, Αθήνα 1 91, σ. 3. Καλφάδες και μαστόροι της Λούβρης εργάστηκαν την ίδια περίοδο και σε εργασίες του πατριαρχικού ναού του Αγίου Γεωργίου στο Φανάρι. Μαστόροι της Λούβρης δούλεψαν στα μέσα του 1 ου αι. και στο κτίσιμο αρχοντικών της Σιάτιστας, όπως στο αρχοντικό του Κ. Αλεξίου στη συνοικία Γεράνεια, στο οποίο υπάρχει η επιγραφή: «Ο ΠΑΡΟΝ ΟΙΚΟΣ ΕΚΤΗΣΘΕΙ … ΔΙΑ ΧΕΙΡΟΣ ΤΟΥ ΜΙΧΑΗΛ ΕΚ ΚΟΜΕΩΣ ΛΟΥΒΡΟΥ ΕΝ ΕΤΕΙ 1760 Ιουλήο 10»· βλ. Μουτσόπουλος, «Τα αρχοντικά της Σιάτιστας», σ. 93. Για τους μαστόρους της Χρυσαυγής βλ. ΚΛ, χφ 56, κυρίως σ. 613-622. Για τους μαστόρους της Κορυφής βλ. ΚΛ, χφ 56, σ. 775-7 1, και Λάζ. Αθ. Παπαϊωάννου, Η Κορυφή Βοΐου (το χωριό μου), Θεσσαλονίκη 1973, σ. 31-32, όπου αναφέρονται ως συνήθεις τόποι αποδημίας και εργασίας τους η Κωνσταντινούπολη, η Βλαχία και Μολδαβία, η Θεσσαλία και η Βοιωτία. Στην Κωνσταντινούπολη είχε ιδρυθεί το 1 5 από τους εκεί εγκατεστημένους Μπορσιώτες (Κορυφιώτες) μαστόρους η «Αγαθοεργός Αδελφότης των εν Κωνσταντινουπόλει Μπορσιωτών» (Μπόρσια, το παλαιό όνομα της Κορυφής), που επέδειξε μεγάλη κοινωφελή δραστηριότητα επί προεδρίας του κάλφα Στέργιου Χάτσιου, ο οποίος προΐστατο και της ελληνικής κοινότητας Φαναρίου και είχε στενές σχέσεις με το Πατριαρχείο και την Υψηλή Πύλη (Παπαϊωάννου, ό.π., σ. 59). Περίπου το ίδιο έτος ίδρυσαν στην Πόλη αδελφότητα και οι μαστόροι της γειτονικής Μόρφης. Οι παλαιοί Μπορσιώτες μαστόροι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας αποδημούσαν κυρίως στη Λειβαδιά, Λακωνία, «Δικίρδα» (από το τουρκικό όνομα της Ραιδεστού Ανατ. Θράκης, Τεκίρ Ντάγ) και Κωνσταντινούπολη (ΚΛ, χφ 56, σ. 777). Για τους μαστόρους της Μόρφης (τέως Μιρασάν’) βλ. ΚΛ, χφ 56, σ. 7 1-751, όπου

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

510

5/15/14

12:44 PM

510

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ

(εικ. ).39 Η τελευταία, προπαντός, είχε σπουδαίους μαστόρους, που δούλευαν κυρίως στην Ανατ. Θράκη (ιδίως στη Ραιδεστό, όπου αποδημούσαν σχεδόν μαζικά 0) και Κωνσταντινούπολη αλλά και στο Χαρτούμ του Σουδάν. Τα γει-

γίνεται λόγος και για τα δρομολόγιά τους. Αρχικά αποδημούσαν στην Κωνσταντινούπολη και αργότερα, προς το τέλος του 19ου αι., και στο «Ρωμαίικο» και κυρίως στην Πελοπόννησο. Στην Πόλη κατοικούσαν συγκεντρωμένοι στο Φερεντιέ Σοκάκ, που το έλεγαν και Ντουβαρτζή Σοκάκ, επειδή εκεί έμεναν μαζεμένοι πολλοί κτίστες (τουρκ. ντουβαρτζήδες) από μαστοροχώρια κυρίως του Βοΐου αλλά και των Γρεβενών (ΚΛ, χφ 56, σ. 7 1-7 2). Και στην Κωνστάντζα Ρουμανίας αποδήμησαν λίγοι Μιρασανιώτες μαστόροι (και περισσότεροι έμποροι). Την περίοδο 1 5-1909 αποδημούσαν και στο Χαρτούμ του Σουδάν, όπου εργάστηκαν και από ορισμένα άλλα χωριά του Βοΐου, όπως ο Αυγερινός. Στο Σουδάν μετέβησαν από την Πόλη, όπου εργάζονταν και από όπου τους πήραν Άγγλοι και τους μετέφεραν για εργασία στην αγγλοκρατούμενη τότε χώρα της Αφρικής (ΚΛ, χφ 56, σ. 7 -7 9). Για τους μαστόρους της Μόρφης βλ. και Β. Τζώρτζης, Μόρφη, το χωριό μου, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 73- 5, 1 5-1 9. Η Αγία Σωτήρα (τ. Σβόλιανη) είναι από τα σημαντικότερα μαστοροχώρια του Βοΐου τόσο για την υψηλή ποιότητα την έργων των μαστόρων της (πράγμα που φαίνεται μέχρι σήμερα και στην ιδιαίτερη επιμέλεια και τέχνη, με την οποία είναι κτισμένα τα πέτρινα σπίτια του χωριού), όσο και για το γεγονός ότι παραδοσιακά, ώς και τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, το μέγιστο μέρος των ανδρών ήταν μαστόροι. Το 1930, π.χ., στο χωριό αυτό δεν υπήρχε σχεδόν κανείς γεωργός, μόνο 5-6 μικροί κτηνοτρόφοι. Με τις γεωργοκτηνοτροφικές εργασίες –πολύ περιορισμένες λόγω του άγονου και πετρώδους εδάφους και της πολύ μικρής εδαφικής και καλλιεργήσιμης έκτασης της κοινότητας– ασχολούνταν οι γυναίκες των μαστόρων, όπως συνήθως συνέβαινε και σε άλλα μαστοροχώρια της περιοχής (ΚΛ, χφ 56, σ. 6 1). Οι μαστόροι της Αγίας Σωτήρας από το 1935 περίπου, όταν ιδρύθηκε το Σωματείο Οικοδόμων Πενταλόφου με 700 μέλη από τον Πεντάλοφο και να γύρω «Ζουπανοχώρια» του Βοΐου και των Γρεβενών που συνορεύουν με τον Πεντάλοφο (όπως το Δασύλλιο), ήταν οργανωμένοι σε αυτό (60 μέλη) (ΚΛ, χφ 56, σ. 6 7-6 ). Οι Σβολιανίτες μαστόροι σχημάτιζαν και κοινές παρέες με τους ομότεχνους γείτονές τους Πενταλοφίτες, ιδίως στις περιπτώσεις που οι παρέες ήταν πολυμελείς, όπως το 1907-190 στο Ανατ. και Δυτ. Πήλιο, όπου παρέα 13 μαστόρων από τα δύο χωριά έχτισε πολλά σπίτια (ΚΛ, χφ 56, σ. 6 9). Οι μαστόροι της Αγίας Σωτήρας τον 19ο αι. δούλευαν συνήθως, εκτός από την Ανατ. Θράκη, και στην Πελοπόννησο (μέχρι την Αχαΐα, Ηλεία, Μεσσηνία κ.α.). Επίσης, γύρω στο 1900 εργάστηκαν για χρόνια Σβολιανίτες (μια παρέα), όπως και από ορισμένα άλλα χωριά του Βοΐου, στην Αβυσσηνία, στο κτίσιμο των ανακτόρων του αυτοκράτορα Μενελίκ στην Αντίς Αμπέμπα. Στην Κωνσταντινούπολη αποδημούσαν πολλοί παλαιότερα κυρίως, κατά τον 19ο αι., ενώ στην Περσία πήγαν λίγοι Σβολιανίτες μαστόροι γύρω στο 1935, όπως και -5 μαστόροι στη Γαλλία γύρω στο 192 -1929 για 3- χρόνια σε μεγάλα έργα (ΚΛ, χφ 56, σ. 650651). Για τους Σβολιανίτες μαστόρους βλ. και Αλέξ. Κ. Αδαμίδης, Η Αγία Σωτήρα Βοΐου Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 19 , σ. 0- 1, όπου για τους καλφάδες στην Κωνσταντινούπολη και γι’ αυτούς που αποδήμησαν στο Σουδάν, όταν χτιζόταν η πρωτεύουσά του Χαρτούμ, από όπου μερικοί μετέβησαν στη συνέχεια στην Αντίς Αμπέμπα. Τα ταξίδια τους στη μακρινή Αφρική διαρκούσαν περισσότερο από 5 ή 6 χρόνια (Αδαμίδης, ό.π., σ. 0). Η Ραιδεστός, ακμαία πόλη-λιμάνι εξαγωγικό των πλούσιων προϊόντων, γεωργικών,

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ

511

τονικά επίσης χωριά των Γρεβενών Καλλονή, Δασύλλιο, Κυπαρίσσι, Άγιος Κοσμάς, Εκκλησιές, Δοτσικό κ.ά. υπήρξαν σημαντικά μαστοροχώρια. Τα περισσότερα από τα παραπάνω χωριά χτίστηκαν κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο, γύρω στον 17ο-1 ο αιώνα. Μαστοροχώρια ήταν και η Δαμασκηνιά 1 (εικ. 9) και ο Αυγερινός, 2 ενώ

κτηνοτροφικών και βιοτεχνικών, της ενδοχώρας της Ανατ. Θράκης (και της Βόρειας Θράκης πριν κατασκευαστεί ο σιδηρόδρομος) στην Προποντίδα, υπήρξε ο προσφιλέστερος τόπος αποδημίας των Σβολιανιτών μαστόρων ώς τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Όταν τον Σεπτέμβριο του 19 επισκεφτήκαμε για επιτόπια λαογραφική έρευνα την Αγία Σωτήρα, όλοι οι παλαιοί, ηλικιωμένοι τότε, μαστόροι είχαν κάτι να διηγηθούν για τις τακτικές αποδημίες στη «Δικέρδα», δηλ. τη Ραιδεστό, που για τον γράφοντα ήταν τότε ένα μυστηριώδες τοπωνύμιο. Για την εμπορική και γενικότερη ακμή της Ραιδεστού ώς το 1922 βλ. ενδεικτικά [Ευστρ. Ζήσης], «Θρακικά αναγνώσματα», περιοδ. Η Συζήτησις 3 (193 -1939) 30. Η Κωνσταντινούπολη και η Αδριανούπολη ήταν παλαιότερα τα κέντρα αποδημίας των Δαμασκηνιωτών. Στον 20ο αι. βρήκαν διέξοδο στη μετανάστευση στην Αμερική και πιο πρόσφατα, μεταπολεμικά, στην Αυστραλία και τη Γερμανία κυρίως (ΚΛ, χφ 3 77, σ. 5: Δαμασκηνιά Βοΐου, Ιφιγένεια Βρανάκη, 1969). Ο γλωσσολόγος Σταύρος Μάνεσης σε «Έκθεση γλωσσικής αποστολής στο Βόιο και την περιοχή Καστοριάς» το 1953 σημειώνει ότι το 0% των Δαμασκηνιωτών γνωρίζουν «μαστορική» και το 30% αναχωρεί κατά τον Μάρτιο-Απρίλιο, για εργασία στην Ανατ. Μακεδονία και Θεσσαλία, ενώ πριν από το 1912 έφθαναν ως κτίστες στην Αδριανούπολη, Σαράντα Εκκλησιές και Κωνσταντινούπολη. Κατά τον Νοέμβριο επέστρεφαν στο χωριό τους· βλ. Κέντρο Νεοελληνικών Διαλέκτων και Ιδιωμάτων – ΙΛΝΕ, στο εξής ΙΛ, χφ 6 1Β΄, σ. 20-21). Ειδήσεις για τους Αυγερινιώτες (Κωσταντσιώτες) μαστόρους βλ. Κίμων Χαρίσης, «Αφιέρωμα στη μνήμη του Μπαρμπαχρήστου Κωσταντσιώτη, πρωτομάστορα», Βοϊακή Ζωή, τχ 33 (Ιούν. 197 ) 22. Βλ. και ΚΛ, χφ 2 9 , σ. 6 (Αυγερινός, Κίμων Χαρίσης, 1962). Προπολεμικά ο Αυγερινός εκτός από κτίστες είχε και αρκετούς κτηνοτρόφους, ενώ οι γεωργοί ήταν λίγοι (Ι. Γκάσης, «Αυγερινός», Λεύκωμα νομού Κοζάνης, ό.π., σ. 160). Και οι Αυγερινιώτες παλαιότερα αποδημούσαν μαζικά στην Κωνσταντινούπολη ως κτίστες και καλφάδες στα σεράγια των τούρκων πασάδων και του ίδιου του σουλτάνου. Από το 1 50 περίπου ταξίδευαν στο Σουδάν και την Αίγυπτο, μετά το 1900 και στο Κονγκό (ΚΛ, χφ 2 9 , σ. 2). Ένας από τους ονομαστούς καλφάδες στην Πόλη ήταν ο Β. Πασχαλόπουλος († 1939) (εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 13, 1939-19 0, αρ. φύλλ. 616, 16. .1939, σ. 2). Μετά τη διακοπή των ταξιδιών προς Κωνσταντινούπολη πολλοί Αυγερινιώτες πήγαιναν κατά τον μεσοπόλεμο για κτίσιμο στην Πελοπόννησο και προπαντός στην Κορινθία. Ο εργολάβος, π.χ., Χρ. Κρανιώτης ήταν πασίγνωστος στην Κορινθία και ιδίως στην περιοχή Στυμφαλίας, όπου είχε κτίσει με την παρέα του ιδιωτικά και δημόσια κτήρια, όπως σχολεία κ.ά. («Εκ Κορίνθου. Εργολαβίαι Κοζανιτών κτιστών», εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 6, 1932-33, αρ. φύλλ. 279, 1 .9.1932, σ. 2). Το 1932 παρέα 10 Αυγερινιωτών μαστόρων, που δούλευε στο Καστράκι Νεμέας, γιόρτασε εκεί το πανηγύρι του τόπου τους, της Αγ. Τριάδας, με εξοχικό γλέντι (Χρ. Α. Γκίνης, «Καστράκι Νεμέας. Ο εορτασμός της Αγίας Τριάδας υπό πατριωτών μας», εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 6 (1932-33), αρ. φύλλ. 26 , 3.7.1932, σ. 2).

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

512

5/15/14

12:44 PM

512

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ

στα νεότερα χρόνια (τέλος 19ου-20ος αι.) είχαν αναδειχθεί σε έναν βαθμό σε μαστοροχώρια και τα γεωργοκτηνοτροφικά κυρίως χωριά που βρίσκονται ανάμεσα στα δυο παραπάνω κεφαλοχώρια, προς την οροσειρά των Οντρίων (περιοχή Καστανοχωρίων) και την Καστοριά, όπως η Ζώνη, 3 η Δάφνη, η Δραγασιά, 5 η Κλεισώρια 6 κ.ά. καθώς και το Πολυκάστανο, το οποίο είχε και πολλούς μετακινούμενους μυλωνάδες. 7 Στην Αιθιοπία, όπως και στην Πόλη και 3

Ήδη στον μεσοπόλεμο οι κάτοικοι της Ζώνης ήταν ως επί το πλείστον κτίστες κ.ά. τεχνίτες που ταξίδευαν, ενώ ήταν λίγοι οι γεωργοί και οι κτηνοτρόφοι (Ευάγγ. Σίσκος, «Ζώνη Βοΐου», εφημ. Καστορία, έτ. ΙΓ΄, 1935-1936, αρ. φύλλ. 635, 12.1.1936, σ. ). Ο Στ. Μάνεσης αναφέρει ότι από τους 50 κατοίκους τότε (1953) 100 επαγγέλλονταν τον κτίστη, ενώ προπολεμικά το χωριό είχε 300 κτίστες (ΙΛ, χφ 6 1Β΄, σ. 25). Ας σημειωθεί ότι στη Ζώνη εγκαταστάθηκαν στην Τουρκοκρατία οικογένειες από την Κορυτσά Β. Ηπείρου, από το Κεράσοβο (Αγία Παρασκευή, γνωστό μαστοροχώρι της Κόνιτσας) και την Πυρσόγιαννη της Κόνιτσας καθώς και από τη Χρυσή Καστοριάς, δηλ. από τόπους με παράδοση στο επάγγελμα του κτίστη («Η Ζώνη (Ζάντσικο)», Βοϊακή Ζωή, τχ 1 , [Ιαν.-Φεβρ. 1976] 9). Πιθανόν αυτοί οι έποικοι να έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη στροφή των κατοίκων από τη γεωργία και κτηνοτροφία προς την οικοδομική. Για την εργασία των πελεκάνων (λιθογλυπτών) της Ζώνης βλ. ΚΛ, χφ 2 99, σ. 1 -15 (Ζώνη Βοΐου, Αριστ. Μπακαΐμης, 196 ). Και οι μαστόροι της Δάφνης ήταν φημισμένοι κτίστες και καλφάδες στην Πόλη, δουλεύοντας και σε τούρκους ανώτατους αξιωματούχους (ΚΛ, χφ 2 97, σ. 5, Γνωριμία με τον νομόν Κοζάνης, [Νομαρχία Κοζάνης], Θεσσαλονίκη 1970, σ. 319). Και μεταπολεμικά πολλοί Δραγασιώτες ήταν κτίστες ξενιτεμένοι σε διάφορες πόλεις και χωριά της Ελλάδας· βλ. Αλέξ. Αδαμίδης, Ιστορικά Δραγασιάς Βοΐου Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1977, σ. 12). Και άλλα χωριά του Βοΐου, που δεν είναι τόσο γνωστά ως μαστοροχώρια, είχαν αναδείξει σπουδαίους μαστόρους, όπως το Ανθοχώρι (τ. Τσακνοχώρι) Τσοτυλίου, από όπου ήταν ο κάλφας Κ. Στεργιάδης, ο οποίος έκτισε το αρχοντικό του 19ου αι. του Σοφ. Δώσσα στο Τσοτύλι. Ο ίδιος είχε εργαστεί επί χρόνια ως ονομαστός κάλφας στην Πόλη και είχε κτίσει αρχοντικά και στη Βέροια (Κ. Κοκόλης, «Το αρχοντικό του Σοφ. Δώσσα στο Τσοτύλι», Βοϊακή Ζωή, τχ 36, Δεκ. 197 , 6). Και από το Αγίασμα είχαν αναδειχθεί στα χρόνια της Τουρκοκρατίας αρκετοί ονομαστοί καλφάδες στην Πόλη, όπου είχαν ιδρύσει και πατριδοτοπική Αδελφότητα· βλ. Αλέξ. Δαφνής, «Το Αγίασμα (Λατόριστα)», Βοϊακή Ζωή, τχ 3 (Μάρτ.-Απρ. 1979) 19-20. Το 1939 τρεις μαστόροι από την Ανθούσα που δούλευαν στο Κοκκώνι Κορινθίας ζητούν αναβολή των κοινοτικών εκλογών του χωριού τους, όπως έπραξαν και οι Πενταλοφίτες και Διλοφίτες, για τους χειμερινούς μήνες, οπότε δεν αποδημούσαν, επειδή τον υπόλοιπο χρόνο ήταν σκορπισμένοι ανά την Ελλάδα ως κτίστες· βλ. «Επιστολαί. Κοκκώνι (Κορινθίας)», εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 7 (1933-3 ) αρ. φύλλ. 320, 25.6.1933, σ. 2. Οι κάτοικοι του Πολυκάστανου ασχολούνταν, και εξακολουθούν σε μικρότερο βαθμό, με την οικοδομική, την υλοτομία, την επεξεργασία του ξύλου (κατασκευή πλήθους ξύλινων γεωργικών εργαλείων, οικιακών σκευών, αργαλειών κ.ά.) και την κτηνοτροφία· ΚΛ, χφ 3657, σ. 5, 7. Πολυκάστανο Βοΐου, Βασίλ. Γιτσούλης, 1973, και ΙΛ, χφ 6 1Β΄, σ. 5- 6. Βλ. και Θεόδ. Β. Παπαδόπουλος, Αγναντέματα απ’ του Κλέψιου την

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ

513

στη Ρουμανία, είχαν δουλέψει και καλφάδες του Αηδονοχωρίου. Είναι αξιοσημείωτο για τη γρήγορη προσαρμογή των μαστόρων στις συνθήκες κάθε τόπου που ξενιτεύονταν και για τις ικανότητές τους να τις αξιοποιούν, όταν ήταν πρόσφορες, το γεγονός ότι πολλοί μαστόροι της Αγίας Σωτήρας, αφού απέκτησαν στη Ραιδεστό τον 19ο αι. αρκετά χρήματα από την τέχνη τους, άφησαν την οικοδομική και στράφηκαν στο πιο προσοδοφόρο εμπόριο, 9 που τότε ανθούσε στην πόλη-λιμάνι της Προποντίδας, από όπου εξαγόταν, όπως προαναφέρθηκε, ο κύριος όγκος των γεωργοκτηνοτροφικών ιδίως προϊόντων (σιτηρών προπαντός, ξυλείας κ.ά.) της ανατολικοθρακικής ενδοχώρας.

κορ’φή: Πολυκάστανο, αναδρομή στο χρόνο. Συμβολή στην ιστορία της Δυτ. Μακεδονίας, [Αθήνα] 19 5, σ. 1 3-1 5, 217-21 , όπου και για τις αποδημίες των μαστόρων στον Πύργο και τη Βάρνα της Βουλγαρίας. Για τα «κουδαρίτικα» του Πολυκαστάνου βλ. στο ίδιο, σ. 305-310. Οι μαστόροι αποδημούσαν στην «Παλιά Ελλάδα» και κυρίως στην Πελοπόννησο. Το 1935 μια παρέα μαστόρων δούλευε στο Βέλλο Κορινθίας, με πρωτομάστορα-αρχηγό της παρέας τον Σωτ. Λιάτο, ώς τα Χριστούγεννα, οπότε «εξεκαθαρίσθησαν οι αναμεταξύ μας (μεταξύ των μελών της παρέας) λογαριασμοί και εξεποιήθησαν τα εργαλεία διά πλειοδοτικής δημοπρασίας αποδόσαντα το σεβαστόν ποσόν των 150 δρχ. Ο αρχηγός του συνεργείου μας συνηντήθη εις Λάρισαν με τους ετέρους αρχηγούς (των συνεργείων) της Ρούμελης αδελφούς Γιτσοπούλου, με τους οποίους ετράβηξε για το Πολυκάστανον. Τους ευχόμεθα καλάς εορτάς»· βλ. «Βέλλον (Κορινθίας). Η αναχώρησις του αρχηγού μας», εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 9, (1935-36), αρ. φύλλ. 5, 7.1.1936, σ. 2· βλ. επίσης στο ίδιο, αρ. φύλλ. 7, 19.1.1936, σ. 2, για τους μαστόρους της ίδιας παρέας, που δεν πήγαν μαζί με τον πρωτομάστορα στο χωριό τους τα Χριστούγεννα, αλλά τα γιόρτασαν στο Βέλλο μαζί με μάστορα από τη Ζώνη Βοΐου, που τους φιλοξένησε. Στην παραπάνω ανταπόκριση, που στέλνει ο μάστορας Απόστ. Λιάτος στην εφημερίδα Βόρειος Ελλάς, εκδηλώνουν, όπως συνήθως έπρατταν οι μαστόροι του Βοΐου, το ενδιαφέρον τους για τα κοινοτικά πράγματα και την πρόοδο του χωριού τους. Με τα πρώτα χιόνια επέστρεφαν στο Πολυκάστανο οι μαστόροι στον Μοριά κ.α., όπως η εννεαμελής παρέα του Γ. Δώσσα το 1933, για να περάσουν στο χωριό τον χειμώνα και του αγίου Γεωργίου να φύγουν πάλι ταξίδι (εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. 7, 1933-3 , αρ. φύλλ. 3 6, 2 .12.1933, σ. 2). Εκτός από τους μαστόρους ταξίδευαν και οι αρκετοί μυλωνάδες του Πολυκάστανου στη Θεσσαλία, Στερεά Ελλάδα κ.α., όπου ενοικίαζαν για χρόνια νερόμυλους. Στην Κωνσταντινούπολη είχαν αναδειχθεί και 3- αξιόλογοι καλφάδες από το Αηδονοχώρι· βλ. Αλέξ. Αδαμίδης, Το Αηδονοχώρι Βοΐου Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 19 9, σ. 16. Και άλλα γεωργοκτηνοτροφικά χωριά της περιοχής Τσοτυλίου και Κάτω Βοΐου είχαν αναδείξει σημαντικούς καλφάδες στην Κωνσταντινούπολη, όπως η Περιστέρα, η Ασπρούλα και ο Μεσόλογγος. Αναφέρουμε ενδεικτικά από τον Μεσόλογγο τους σπουδαίους καλφάδες στην Πόλη Κοσμά Κάλφα, που έκτισε το Μπλε-σεράι και τη Σχολή Ευελπίδων της Κωνσταντινούπολης, τον Θωμά-Κάλφα Καράπαπα, τον Στέργιο-Κάλφα Μπίρδα, τον Χαρίση-Κάλφα Χαριζόπουλο κ.ά. (Βοϊακή Ζωή, τχ 2, Νοέμ.-Δεκ. 1979, σ. 20). Αδαμίδης, Η Αγία Σωτήρα Βοΐου Κοζάνης, σ. 0. Το ίδιο έκαναν, μόλις αποκτούσαν κάποια χρήματα, και πολλοί μαστόροι της Εράτυρας στην Κωνσταντινούπολη· Γιομπλάκης, Η Εράτυρα, σ. 10 .

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

514

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ

Σημαντική μερίδα μαστόρων από τα χωριά κοντά στο Τσοτύλι, όπως από το Ανθοχώρι, αλλά και από μαστοροχώρια των Γρεβενών, είχαν στραφεί από τον 19ο τουλάχιστον αιώνα προς το Άγιον Όρος κυρίως, όπου εκτός από κτίστες εργάστηκαν αρκετοί ως μαραγκοί, ξυλογλύπτες-λεπτουργοί, αγιογράφοι κλπ. Από τους αγιογράφους του Βοΐου των νεότερων χρόνων (τέλος 1 ου αι. ώς τον μεσοπόλεμο) αρκετοί είχαν μαθητεύσει, εκτός από το Άγιον Όρος, σε άλλα μέρη και προπαντός στην Κωνσταντινούπολη.50 Η οικοδομική τέχνη στα μαστοροχώρια του Βοΐου φαίνεται ότι είναι τόσο παλαιά όσο και οι οικισμοί αυτοί, που δημιουργήθηκαν, φαίνεται, στους πρώτους κυρίως αιώνες της Τουρκοκρατίας. Ο αρχαιολόγος, καθηγητής και ακαδημαϊκός Αντώνιος Κεραμόπουλλος, από τους παλαιότερους ανασκαφείς του δυτικομακεδονικού χώρου, με βάση αρχαιολογικά δεδομένα που συγκέντρωσε από την περιοχή, υποστηρίζει την άποψη ότι «οι κάτοικοι των χωρίων [του Βοΐου] εκατέρωθεν του Αλιάκμονος προσέφυγον εις το επάγγελμα του κτίστου ασκούντες αυτό εις την προσιτήν περίχωρον εντός ή εκτός του κράτους οιονδήποτε και αν ήτο τούτο κατά το παρελθόν». Και συνεχίζει: «Ασκούν δε το επάγγελμα τούτο από χιλιετηρίδων, ως απέδειξαν ανασκαφαί μου παρά το Τσοτύλιον (Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας, 1934, σ. 77- 0)».51 Στο συμπέρασμα αυτό καταλήγει από τα δεδομένα προπολεμικών ανασκαφών του στην περιοχή Τσοτυλίου.52 Βρέθηκαν τότε εκεί είκοσι περίπου ρωμαϊκοί τάφοι της εποχής του Χριστού, από τους οποίους τέσσερις περιείχαν ως κτερίσματα οικοδομικά εργαλεία (πριόνια, σμίλες με κρίκο στη λαβή, πήλινη διάτρητη στάθμη, καρφιά, σκεπάρνι, διπλή σκαπάνη, δηλ. κασμάς, σιδερένιο τρυπάνι, κοινώς «ματουκάπι», σιδερένιο σκαρπέλλο και άλλα). Αναλογιζόμενος ότι οι μισοί τάφοι ανήκαν σε γυναίκες και από τους υπόλοιπους δέκα οι έξι πιθανότατα ήταν τάφοι νεανιών, οι οποίοι δεν πρόλαβαν να γίνουν κτίστες, συ50

Βλ. Βαρσαμίδης, Αγιογράφοι Ανασελίτσας Κοζάνης, r. 133, 136. Απαρίθμηση μαστοροχωρίων του Βοΐου κάνει και ο Κ. Φαλτάιτς, «Οι κουδαραίοι», Ελληνικά Γράμματα 5 (1929) 306. Αντ. Κεραμόπουλλος, «Η Δυτική Μακεδονία», εφημ. Καστοριάς Ορεστιάς, έτ. Δ΄ (19 9-50), αρ. φύλλ. 179, 16. .1950, σ. 1. Βλ. Αντ. Δ. Κεραμόπουλλος, «Ανασκαφαί και έρευναι εν Μακεδονία», Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας του έτους 1934, Αθήνα 1935, σ. 77- 0, όπου σημειώνει (σ. 79): «Σήμερον και πρώην, όσον ενθυμούνται οι άνθρωποι, οι κάτοικοι της πέραν του Αλιάκμονος επαρχίας Βοΐου επαγγέλλονται το επάγγελμα του κτίστου και το συναφές του ξυλουργού. Επειδή τάφοι τοιούτων τεχνιτών μεταξύ 20 περίπου ανασκαφέντων είναι ισχυρά μοίρα, συνάγομεν ότι και οι παλαιοί κάτοικοι ησχολούντο ομοίως εις τα αυτά επαγγέλματα και αγόμεθα εις το προφανές πόρισμα ότι αι επαγγελματικαί ασχολίαι των σημερινών κατοίκων είναι πατροπαράδοτοι εκ παλαιών χρόνων. Το πόρισμα τούτο δεικνύει την συντηρητικότητα του ορεινού τούτου λαού…».

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ

515

μπεραίνει από τους τέσσερις υπόλοιπους τάφους ότι το σύνολο των ανδρών ήταν τέκτονες, δηλ. κτίστες και ξυλουργοί συγχρόνως, όπως ήταν άλλωστε παλαιότερα οι παραδοσιακοί μαστόροι, ασκημένοι σε όλες λίγο-πολύ τις κύριες οικοδομικές ειδικότητες.53 Ο ίδιος προσθέτει την άποψη ότι στα χρόνια του Χριστού η οικοδομική τέχνη της περιοχής πρέπει να είχε αναπτυχθεί πλήρως και ότι η πρόοδός της προφανώς άρχισε πολύ νωρίτερα, ώστε στα χρόνια του Χριστού να υπάρχει εκεί το αρχαίο έθιμο της τοποθέτησης των εργαλείων της τέχνης του αποθανόντος στον τάφο του.5 Οι παράγοντες που συνετέλεσαν στην στροφή των κατοίκων του Βοΐου των νεότερων χρόνων προς τα οικοδομικά επαγγέλματα ήταν γεωγραφικοί, οικονομικοί και ιστορικοί: ορεινό και άγονο έδαφος σε μεγάλα τμήματα της επαρχίας, όπου τα κάπως παραγωγικότερα εδάφη κατείχαν οι μουσουλμάνοι Βαλαάδες κατά παραχώρηση των οθωμανών κυριάρχων, έλλειψη παντελής και μακροχρόνια αγροτικής και γενικότερης ασφάλειας για τους χριστιανούς ιδίως, συχνά και για τους ίδιους τους Βαλαάδες από τις λεηλασίες και καταστροφές προπαντός των ομοθρήσκων τους Τουρκαλβανών, πολύ μικρός γεωργικός κλήρος πολλών χωριών, βαρείς τακτικοί και έκτακτοι φόροι και άλλα. Ας σημειωθεί σχετικά με τις καλλιεργούμενες εκτάσεις ότι πολλά –τα περισσότερα από τα πιο ορεινά– χωριά του Βοΐου είχαν και εξακολουθούν να έχουν έκταση μόλις 5-10 ή 15 χιλ. στρεμμάτων,55 που είναι άλλωστε στο μεγαλύτερο μέρος της ορεινή και εντελώς άγονη. 53

Αντ. Κεραμόπουλλος, Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας, 193 , ό.π., σ. 79, και ο ίδιος, εφημ. Ορεστιάς, ό.π. Την άποψη ότι το οικοδομικό επάγγελμα «επιχωριάζει από δύο τουλάχιστον χιλιετηρίδων» στο Βόιο, με βάση τα παραπάνω αρχαιολογικά δεδομένα, επαναλαμβάνει λίγο αργότερα ο Αντ. Κεραμόπουλλος, Τι είναι οι Κουτσόβλαχοι, Αθήνα 1939, σ. 56, όπου και για τους οικονομικούς παράγοντες που οδήγησαν τους Βοϊώτες στην οικοδομική και στην αποδημία. Κεραμόπουλλος, εφημ. Ορεστιάς, ό.π. Παλαιότερη βιβλιογραφία για την αρχαιολογία της Δυτ. Μακεδονίας, τις ανασκαφές κλπ. βλ. Δ. Σαμσάρης, «Από το μελλοντικό σύνταγμα (corpus) αρχαίων επιγραφών της Δυτικής Μακεδονίας», Πρακτικά Γ΄ Συνεδρίου Ιστορίας, Λαογραφίας, ό.π., σ. -90. Βλ. και 12 -12 . Για παράδειγμα, το χωριό Αγία Σωτήρα έχει εδαφική έκταση μόλις 5 τετρ. χιλιομέτρων με ελάχιστη καλλιεργήσιμη γη μόλις 0, τ.χλμ., όπως και το Κριμίνι (0,3 τ.χλμ. καλλιεργ. γη) και η Δάφνη (0,6 τ.χλμ. καλλιεργ. γη), η Λούβρη 6 τ.χλμ. έκταση με 0, τ.χλμ. καλλιεργ. γη, η Μόρφη 7 τ.χλμ. με 1 τ.χλμ. καλλιεργ. γη, το Ροδοχώρι τ.χλμ. με 0,5 τ.χλμ. καλλιεργ. γη, η Βουχωρίνα 9 τ.χλμ. με 1 τ.χλμ. καλλιεργ. γη, η Χρυσαυγή 12 τ.χλμ. με 1 τ.χλμ. καλλιεργ. γη, το Δίλοφο 15 τ.χλμ. με μόλις 0,2 τ.χλμ. καλλιεργ. γη, η Κορυφή 17 τ.χλμ. με 0, 9 τ.χλμ. καλλεργ. γη, ο Βυθός 25 τ.χλμ., αλλά μόλις 0,1 τ.χλμ. καλλιεργ. γη, ο Πεντάλοφος 36 τ.χλμ. με επίσης 0,1 τ.χλμ. καλλιεργ. γη (!) κ.ο.κ.· βλ. Γνωριμία με τον νομόν Κοζάνης, ό.π., σ. 220-229, 319. Από τα στοιχεία αυτά διαπιστώνει κανείς ότι και στα χωριά όπου δεν ήταν πολύ μικρή η εδαφική τους έκταση (της κοινότητας), αλλά κάπως ικανοποιητική, πάντως όχι μεγάλη, όπως ο

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

516

5/15/14

12:44 PM

516

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ

Οι μαστόροι του Βοΐου στα πυκνά επαγγελματικά ταξίδια τους στην ηπειρωτική Ελλάδα κατά βάση ταξίδευαν και εργάζονταν στα ανατολικά της Πίνδου, ενώ οι Ηπειρώτες ομότεχνοί τους στη δυτική πλευρά της.56 Υπάρχουν όμως και περιπτώσεις, κατά τις οποίες διαπερνούσαν και οι μεν και οι δε κάθετα την Πίνδο, τόσο στο βόρειο όσο –και προπαντός– στο νότιο τμήμα της. Κονιτσιώτες, για παράδειγμα, μαστόροι εργάστηκαν και στην ίδια την επαρχία Βοΐου,57 ενώ στα γειτονικά Γρεβενά ηπειρώτες μαστόροι.5 Αντίστοιχα, βοϊώτες μαστόροι και καλφάδες δούλεψαν κατά καιρούς, ιδίως στα χρόνια του Αλή πασά, στην Ήπειρο. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον Σιώμο Μοιρασάνη, κάλφα ονομαστό στην υπηρεσία του σατράπη της Ηπείρου, ο οποίος είχε βοηθήσει πολλούς συμπατριώτες του με τις γνωριμίες που διέθετε, αλλά και με χρήματα κλπ., όπως στην εξαγορά του χωριού Ροδοχώρι, που ήταν πριν τσιφλίκι.59 Επίσης, Κριμινιώτες μαστόροι έκτισαν τον ναό του Αγ. Αθανασίου στη Μοσχόπολη το 172 .60 Ας ανα-

Βυθός, ο Πεντάλοφος, ο Αυγερινός (με τ.χλμ. και 2,3 τ.χλμ. καλλιεργ. γη) και η μεγαλύτερη σε κοινοτική έκταση Γαλατινή (5 τ.χλμ.), η καλλιεργήσιμη έκταση ήταν δυσανάλογα πολύ μικρή. Σε μερικά μάλιστα, όπως ο Πεντάλοφος και ο Βυθός, που ήταν παλαιότερα από τα μεγαλύτερα χωριά του Βοΐου σε πληθυσμό, η καλλιεργήσιμη έκταση ήταν ελάχιστη, μάλλον μηδαμινή για τις διατροφικές ανάγκες των κατοίκων. Έτσι βρήκαν σταδιακά διέξοδο, με την αύξηση προπαντός του πληθυσμού, προς τα οικοδομικά κυρίως επαγγέλματα. Παράλληλα με την οικοδομική στα τρία μεγαλύτερα σε έκταση χωριά (Γαλατινή, Αυγερινός, Πεντάλοφος) πολλοί στράφηκαν και στην κτηνοτροφία, αφού αυτά διέθεταν ικανοποιητικές εκτάσεις με θερινές κυρίως βοσκές. Βλ. και Αργ. Πετρονώτης, «Τα τοπικά οικοδομικά εργαστήρια της νεοελληνικής παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στην Πελοπόννησο», Αρμολόι (περιοδ. για τα μαστοροχώρια της Κόνιτσας, Λάρισα-Θεσσαλονίκη), τχ 10 (Δεκ. 19 0) 57, 59. Στο κτίσιμο των αρχοντικών της Σιάτιστας εργάστηκαν και μαστόροι από την Κόνιτσα, όπως ο μαστρο-Νάκος, που συχνά το όνομά του απαντά σε επιγραφές σιατιστινών αρχοντικών (όπως: «Αν ρωτάτε, άρχοντες, ποιος μάστορας το έχτισε, Νάκος τ’ όνομα απ’ την Κόνιτσα»). Φαίνεται ότι με την ηπειρώτικη παρέα του εργάστηκε πολύ στη Σιάτιστα (Μουτσόπουλος, «Τα αρχοντικά της Σιάτιστας», σ. 121). Σε χωριά των Γρεβενών, όπως ο Άγιος Γεώργιος (τ. Τσούρχλι), το οποίο εκτός από γεωργοκτηνοτροφικό ήταν και χωριό μαστόρων, που αποδημούσαν κυρίως στην Πόλη, δούλευαν παλαιότερα και χτίστες του Βοΐου (από Πεντάλοφο, Μόρφη, Βουχωρίνα, Αυγερινό κ.ά. χωριά), αλλά και της Ηπείρου (ΚΛ, χφ 36 6, σ. 5. Άγιος Γεώργιος Γρεβενών, Μενέλ. Καραμεσίνης, 1972). Αλέξ. Σ. Μπακαΐμης, Μαστόροι και καλφάδες της Δ. Μακεδονίας και η συμβολή τους στην εθνική αφύπνιση των συμπατριωτών τους, [Σύλλογος Δυτικομακεδόνων Τρικάλων], Τρίκαλα 19 2, σ. 19. Βλ. και Γ. Α. Μέγας, «Ο λεγόμενος κοινός βαλκανικός πολιτισμός. Η δημώδης ποίησις», Επετηρίς του Λαογραφικού Αρχείου 6 (1950-51) 300. Βλ. A. J. B. Wace – M. S. Thompson, The Nomads of the Balkans, Λονδίνο 191 [και ελλην. μτφ. Θεσσαλονίκη 19 9], σ. 72· πβ. Αλεξάνδρα Παραφεντίδου, «Λαογραφικές ομοιότητες Βοΐου-Δυτικής Μακεδονίας και Ηπείρου», Πρακτικά Α΄ Συμποσίου Ιστορίας, Λαογραφίας, ό.π., σ. 115.

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ

517

φερθεί ότι βοϊώτες μαστόροι δούλεψαν και στο κέντρο του Μοριά, στη Γορτυνία, πολύ κοντά στο μεγάλο μαστοροχώρι της Πελοποννήσου, στα Λαγκάδια, χτίζοντας σπίτια, στα οποία σκάλισαν εξωτερικά στην πρόσοψη και σχετικές επιγραφές, δηλωτικές της εκεί παρουσίας τους: «Κτίσται Μακεδόνες».61 Η κινητικότητα των παραδοσιακών συνεργείων των μαστόρων ήταν μεγάλη και οι επιλογές τους ως προς τον τόπο εργασίας αρκετές φορές διέφεραν από τα καθιερωμένα και πατροπαράδοτα ταξίδια τους.62 Αποδημούσαν δηλαδή και προς περιοχές, όπου δεν σύχναζαν συνήθως, εφόσον εκεί εύρισκαν εργασία. Οι καλφάδες και μαστόροι της επαρχίας Βοΐου επιστρέφοντας στα φτωχά χωριά τους δεν έφερναν μόνο χρήματα και άλλα υλικά αγαθά, αλλά γίνονταν φορείς και μεταφορείς ξένου για τον τόπο τους πολιτισμού. Εισεκόμιζαν ποικίλες εντυπώσεις, παραστάσεις, νέες ιδέες και εμπειρίες, προϊόντα του νεότερου αστικού ιδίως πολιτισμού, που μετέδιδαν στον τόπο τους. Έτσι, οι αποδημίες τους έφερναν στα ορεινά και απόμερα χωριά τους έναν αέρα ανώτερου πολιτισμού, ακόμη και εθνικής αφύπνισης.63 Δεν έλειπαν, βέβαια, και υλικότερα πράγματα, όπως οικιακά σκεύη, μικροέπιπλα, ρούχα, τρόφιμα, γλυκίσματα κ.ά. πολλά,6 που έφερναν από τα ταξίδια τους, ιδίως από τα μεγάλα 61

Τέτοιες επιγραφές εντοπίσαμε σε σπίτια της Βυτίνας κ.ά. χωριών της Γορτυνίας. Και ο Πετρονώτης, «Τα τοπικά οικοδομικά εργαστήρια», σ. 55, δημοσίευσε μια παρόμοια επιγραφή του 1900 από την εκκλησία Αγίας Ελεούσας στη Βλεχέρνα Αρκαδίας, η οποία στο τέλος της γράφει: «Η ΚΤΙΣΤΕ ΜΑΚΕΔΟΝΙ», τους οποίους θεωρεί Ζουπανιώτες· βλ. και στο ίδιο, σ. 56-59. Ακριβώς για να τονίσουμε αυτή την έντονη κινητικότητα, αναφερθήκαμε κάπως εκτενέστερα στα δρομολόγια των μαστόρων του Βοΐου. Ιδίως σε περιόδους έλλειψης οικοδομικών εργασιών, σε εποχές οικονομικής κρίσης, αναστατώσεων κλπ., οι μαστόροι αναγκάζονται να αναπροσαρμόσουν τα ταξίδια και τις αποδημίες τους, παρεκκλίνοντας από τα πατροπαράδοτα δρομολόγιά τους και κατευθυνόμενοι και σε τόπους συχνά πολύ μακρινούς (όπως η Περσία, το Σουδάν ή η Αβυσσηνία) από όπου τους ζητούσαν για εργασία ή τουλάχιστον ήλπιζαν ότι θα βρουν εκεί. Βλ. ενδεικτικά Μπακαΐμης, Μαστόροι και καλφάδες Δ. Μακεδονίας, ιδίως σ. 12 κ.ε. Από την πλούσια βιβλιογραφία για τη Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα της Πόλης και τη συμβολή των εκεί καλφάδων του Βοΐου στην ίδρυση, το έργο της και τη δημιουργία της σχολής της στο Τσοτύλι, βλ. ενδεικτικά Γ. Αποστολόπουλος, Το Γυμνάσιον και το Οικοτροφείον Τσοτυλίου, Κοζάνη 193 · Χρ. Β. Τσώτσης, Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης και το Γυμνάσιον Τσοτυλίου, Θεσσαλονίκη 1971· Γιομπλάκης, Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης, ό.π. Βλ. και στην παρούσα μελέτη σε διάφορες υποσημειώσεις, όπως στις σημ. 31-32. Μέχρι σήμερα υπάρχουν σε σπίτια στα μαστοροχώρια, που είχαν καλφάδες και μαστόρους με βασικό προορισμό εργασίας την Πόλη, όπως το Δίλοφο, σκεύη, σερβίτσια, έπιπλα κλπ., που προέρχονται από εκεί. Από εκεί φαίνεται ότι ήρθαν και τα πρώτα τζάμια, που μπήκαν στα παράθυρα των σπιτιών, οι πρώτες σόμπες για θέρμανση, αλλά και χρυσοκέντητοι επιτάφιοι, καμπάνες εκκλησιών με μελωδικό ήχο κ.ά. (πλη-

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

518

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ

αστικά κέντρα, όπως η Κωνσταντινούπολη, ή έστελναν με τους γνωστούς «αμανετζήδες» (ιδιωτικούς ταχυδρόμους, οι οποίοι μετέφεραν επιστολές και «αμανάτια», δηλαδή συσκευασμένα δέματα προπαντός, χρήματα κ.ά.), που έκαναν τακτικά δρομολόγια ιδίως προς και από την Πόλη.65 Οι μαστόροι και ιδίως οι ονομαστοί καλφάδες του Βοΐου στην Πόλη, προπαντός οι πιο εύποροι, δεν περιορίστηκαν μόνο στα σπουδαία οικοδομικά έργα των χεριών τους. Ανέπτυξαν παράλληλα και αξιοζήλευτη κοινωνική, κοινοτική και φιλεκπαιδευτική δραστηριότητα και συνέβαλαν αποφασιστικά στη βελτίωση των δυσμενών όρων διαβίωσης στα χωριά τους και ευρύτερα στη Δυτ. Μακεδονία, προπαντός στα δύσκολα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Έτσι, πρόσφεραν χρήματα, συχνά και εργασία, και συνέβαλαν στη ίδρυση σχολείων, στη μισθοδοσία διδασκάλων και αγορά βιβλίων και εποπτικών οργάνων, στην οικονομική ενίσχυση αριστούχων και φτωχών μαθητών κλπ.66 Οι μεγάλοι καλφάδες-πρακτικοί αρχιτέκτονες στην Πόλη με τις γνωριμίες που είχαν από τις εργασίες τους σε ανάκτορα, τζαμιά και άλλα δημόσια κτήρια, σε σουλτάνους, βεζίρηδες και πασάδες, όπως ο Γκρόζος από τη Μπάνια (Αγία Παρασκευή Αγιάσματος) Βοΐου, ο Καρακίτσιος από τη Μαγέρη (Δασύλλιο) Γρεβενών και ο Κοσμά Κάλφας από τον Μεσόλογγο Βοΐου, κατόρθωναν να αποσπάσουν σουλτανικά φιρμάνια για την ίδρυση και ανέγερση σχολείων, εκκλησιών, εξαγορά χωριών που είχαν γίνει τσιφλίκια, απελευθέρωση αιχμαλώτων από ληστές, σωτηρία καταδίκων από τους Τούρκους κ.ά.67 Κορυφαίο παράδειγμα αυτής της δραστη-

ροφορία Αλέξ. Μπακαΐμη· βλ. και Τζώρτζης, Μόρφη, σ. 1 6). Ας σημειωθεί ότι παλαιότερα πολλοί από τους ξενιτεμένους στην Πόλη φορούσαν «σιαλβάρια», δηλ. φαρδιές βράκες, όπως οι νησιώτες και οι Θρακιώτες, κατεσκευασμένες με γυαλιστερό μαύρο ύφασμα, που έμοιαζε με φόδρα, γιλέκο σταυρωτό με χοντρά κουμπιά υφασμάτινα καθώς και γούνα, ενώ άλλοι φορούσαν παλτό (Φωτόπουλος, ό.π., σ. 113). Οι αμανετζήδες της Κωνσταντινούπολης προπαντός αποτελούν ξεχωριστό κεφάλαιο του δυτικομακεδονικού γενικότερα αποδημητισμού και συνδέονται και με το παραδοσιακό επάγγελμα του αγωγιάτη (κιρατζή), στο οποίο δεν θα αναφερθούμε εδώ. Η λέξη είναι τουρκικής προέλευσης, όπως και το αμανάτι ή αμανέτι, από την οποία προέρχεται. Αμανετζής, βέβαια, λέγεται και ο τραγουδιστής αμανέδων, παθητικών και συνήθως ερωτικών τραγουδιών. Για τους αμανετζήδες του Βοΐου, οι οποίοι ήταν αγωγιάτες («κιρατζήδες»), που έκαναν τέσσερις φορές κάθε έτος το ταξίδι μεταξύ Βοΐου και Κωνσταντινούπολης, βλ. Φωτόπουλος, ό.π., σ. 11 -115, Τζώρτζης, ό.π., σ. 6 -65. Βλ. ενδεικτικά Μπακαΐμης, Μαστόροι και καλφάδες Δ. Μακεδονίας, σ. 12-13, 20 κ.ε.· βλ. και προηγούμενη βιβλιογραφία για τη Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα και το Γυμνάσιο Τσοτυλίου, σημ. 63. Ο κάλφας στην Κωνσταντινούπολη Γκρόζος από την Μπάνια Βοΐου (σημ. Αγία Παρασκευή τ. κοινότητας Αγιάσματος, η οποία δεν κατοικείται τις τελευταίες δεκαετίες) μαζί με τον κάλφα Κίτσιο (Καρακίτσιο) από τη Μαγέρη (Δασύλλιο) Γρεβενών κατάφεραν να πείσουν τον σουλτάνο να απαλλάξει τα χωριά του Βοΐου και των Γρεβενών

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ

519

ριότητάς τους, και μάλιστα σε συλλογικό επίπεδο, είναι η ίδρυση στην Κωνσταντινούπολη το 1 71 της ιστορικής Μακεδονικής Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητας για τη διάδοση των φώτων της ελληνικής παιδείας, την κοινωνική πρόοδο και την πνευματική και εθνική αφύπνιση των κατοίκων στη Δυτ. Μακεδονία και ευρύτερα. Το επόμενο έτος η Αδελφότητα ίδρυσε την ονομαστή στις επόμενες δεκαετίες σχολή Τσοτυλίου. Συνέβαλε και σε άλλα έργα, όπως ήταν η ίδρυση από τους τουρκαλβανούς μπέηδες, που είχαν κάνει τα περισσότερα χωριά τσιφλίκια τους. Έτσι, κατά την παράδοση, εκδόθηκε σουλτανική διαταγή οι τουρκαλβανοί μπέηδες να πάρουν τα χρήματά τους πίσω και να φύγουν, ενώ όσα χωριά τα είχαν «πλακωμένα», δηλ. τα είχαν αρπάξει και τα έκαναν τσιφλίκια με τη βία και την τρομοκρατία, να τα εγκαταλείψουν. Μόνο δύο χωριά, η Μπάνια, η γενέτειρα του Γκρόζου, από αδράνεια των κατοίκων που ζήλευαν τον ισχυρό χωριανό τους στην Πόλη, και το Λείψι, από παράλειψη του Γκρόζου, έμειναν τότε τσιφλίκια (Γρηγορίου, «Γενικά περί του πολιτισμού αμέσων προγόνων Ανασελίτσης-Γρεβενών», ό.π.). Κατά άλλη εκδοχή –πιθανόν να ισχύουν και οι δύο– οι δύο καλφάδες της Πόλης ενήργησαν το 1 73 αυτοπροσώπως στον σουλτάνο, με τη μεγάλη φήμη και το κύρος που διέθεταν και στον ίδιο τον σουλτάνο, ώστε να ακυρώσουν τη διαταγή του για διακοπή των εργασιών ανέγερσης του Γυμνασίου της Μακεδονικής Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητος στο Τσοτύλι, την οποία είχαν προκαλέσει με συκοφαντίες ισχυροί μπέηδες και τσιφλικάδες της Ανασελίτσας. Οι τελευταίοι ανέφεραν στον σουλτάνο ότι οι ραγιάδες δεν χτίζουν στο Τσοτύλι σχολή, αλλά στρατώνα, για να κηρύξουν στην συνέχεια επανάσταση. Έτσι, με νεότερο φιρμάνι ξανάρχισαν κανονικά οι οικοδομικές εργασίες και το 1 7 η σχολή (διδακτήριο και οικοτροφείο) είχε ολοκληρωθεί. Από τότε η σχολή Τσοτυλίου έγινε φάρος της παιδείας και των γραμμάτων σε ολόκληρη τη Δυτ. Μακεδονία. Την προσφορά αυτή των δύο γενναίων καλφάδων, οι οποίοι έβαλαν ως εγγύηση στον σουλτάνο τα κεφάλια τους, μέχρι να εκδικαστεί η καταγγελία των μπέηδων, η Αδελφότητα, μάλλον για λόγους σκοπιμότητας, την αποσιώπησε. Όμως την πικρία των δύο καλφάδων αποκατέστησε η συλλογική μνήμη των κατοίκων της Δυτ. Μακεδονίας με το περίφημο τετράστιχο, που κυκλοφόρησε τότε στην Πόλη και στην Ανασελίτσα: Ο Καρακίτσος από τη Μαέρ’, που έφερε καλό χαμπέρ’ κι ο Γκρόζος απ’ τη Μπάνια, που μας φέρνει τα φιρμάνια. (Μίν. Β. Παπανικολάου, «Παλιές ιστορίες με τους καλφάδες. Ο Γκρόζος και τα φιρμάνια», Βοϊακή Ζωή, τχ 37, Ιαν.-Φεβρ. 1979, σ. 10, και Μπακαΐμης, Μαστόροι και καλφάδες Δ. Μακεδονίας, σ. 20). — Άλλος ονομαστός σουλτανικός κάλφας, ο Κοσμάς Κάλφας από τον Μεσόλογγο Βοΐου, είχε απαλλάξει τους συμπατριώτες του Ανασελίτσας και Γρεβενών από δύο φοβερούς μουσουλμάνους ληστές της περιοχής με παρέμβασή του στον σουλτάνο Αβδούλ Αζίζ Β΄, ο οποίος του είχε δώσει τον τίτλο του αρχικάλφα και τον είχε παρασημοφορήσει για την τέχνη του στην κατασκευή των δημοσίων κτηρίων που του είχε αναθέσει· βλ. σχετικά Μπακαΐμης, ό.π., σ. 20-21· βλ. και σ. 2122, για άλλη περίπτωση απαλλαγής από ληστές το έτος 1 29, έπειτα από παρέμβαση δυτικομακεδόνων καλφάδων στην Πόλη με προσβάσεις στα σουλτανικά ανάκτορα.

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

520

5/15/14

12:44 PM

520

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ

στην Πόλη του Κυριακού Σχολείου του Λαού6 το 1 73 για τα μαστορόπουλα που ξενιτεύονταν πρόωρα εκεί, ώστε να μάθουν τουλάχιστον τα στοιχειώδη γράμματα τις Κυριακές, που δεν εργάζονταν στις οικοδομές. Στην όλη δραστηριότητα της Αδελφότητας ουσιαστική ήταν η συμβολή της πολυπληθούς τάξης των μαστόρων του Βοΐου (που υπολογίζονταν σε περίπου 2.000 μετά το 1 70),69 οι οποίοι, σημειωτέον, ήταν συνήθως συγκεντρωμένοι και εγκατεστημένοι σε ορισμένες συνοικίες της Πόλης, όπως προαναφέρθηκε. Λίγο αργότερα, το 1 75, οι Κριμινιώτες καλφάδες της Πόλης κατόρθωσαν να αποσπάσουν από τις τουρκικές αρχές άδεια και να κυκλοφορήσουν ειδικό λαχείο, όπως αναφέρεται, «εκ λιρών οθωμανικών διακοσίων προς όφελος της εν Κριμίνη Σχολής, επαρχίας Σισανίου».70 Από τον κύκλο των εθίμων της ξενιτειάς, που συνδέονται με την αποδημία των μαστόρων, είναι χαρακτηριστικά τα έθιμα, αλλά και τα τραγούδια, οι προλήψεις και οι δεισιδαιμονίες που σχετίζονται τόσο με την αναχώρηση όσο και με την επιστροφή στα χωριά τους, μετά από ολιγόμηνη ή και πολυετή απουσία στους τόπους εργασίας.71 Συμβατικά και μάλλον συμβολικά 6

Για το Κυριακό Σχολείο, που συνέστησε η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότητα και είχε μαθητές κυρίως μαστορόπουλα της Δυτ. Μακεδονίας (Βοΐου προπαντός και Γρεβενών), τα οποία, αμούστακα παιδιά, πριν φοιτήσουν ή τελειώσουν το κατώτερο σχολείο, ξενιτεύονταν για να δουλέψουν με τους συμπατριώτες τους μαστόρους στις οικοδομές της Πόλης, βλ. Γιομπλάκης, Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης, σ. 39- 2, και Μπακαΐμης, Μαστόροι και καλφάδες Δ. Μακεδονίας, σ. 15. Ας σημειωθεί ότι λίγα χρόνια μετά (1 75) η γνωστή λέσχη «Μνημοσύνη» του Φαναρίου της Πόλης ίδρυσε και άλλο Κυριακό Σχολείο «διά την εργατικήν τάξιν διαφόρων εθνικοτήτων. Η λέσχη υπεβοηθήθη εν τω έργω τούτω παρά της Μακεδονικής Αδελφότητος…»· βλ. «Διάφορα», εφημ. Θεσσαλονίκης Ερμής, έτ. Α΄ (1 75-76), αρ. φύλλ. 6 , 6.1.1 76, σ. 2. Ο Γιομπλάκης, Η Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης, σ. 11, εκτιμά ότι οι βοϊώτες μαστόροι στην Πόλη τότε ήταν περισσότεροι από χίλιους. Μπακαΐμης, ό.π., σ. 16-17. Ο Κριμινιώτης κάλφας της Πόλης Κ. Δελιβός, μέλος του πρώτου προεδρείου της Μακεδ. Φιλεκπ. Αδελφότητας, κατασκεύασε μεταξύ άλλων και το υδραγωγείο Κριμινίου με τρεις βρύσες μέσα στο χωριό (Φ. Παπανικολάου, ό.π., σ. ). Βλ. ενδεικτικά Παν. Ι. Καμηλάκης, «Ο Μάρτης του ξενιτεμού. Το “μαρτιάτικο” ταξίδι των μαστόρων. Προετοιμασία και έθιμα της αναχώρησης», Επτά Ημέρες, ένθετο εφημ. Καθημερινή, φ. .3.2001 [αναδημοσίευση στο: Οι 12 μήνες: άνοιξη, εκδ. Καθημερινή, τ. ΜΗ΄ των Επτά Ημερών, Αθήνα 2002, σ. 30-31]· ο ίδιος, «Ο Αϊ-Δημήτρης της επιστροφής [των μαστόρων]», Επτά Ημέρες, εφημ. Καθημερινή, φ. 7.10.2001, σ. 30-31· Μπακαΐμης, ό.π., σ. 6-7· Δ. Ελλαδίτης [= Γκαβανάς], «Η ξενητειά τραγουδισμένη», εφημ. Βόρειος Ελλάς, έτ. (193 -35), αρ. φύλλ. 377, 29.7.193 , σ. 3. Βλ. και Κ. Κοκόλης, «Τεχνίτες και τεχνοτροπία μοστόρων Δυτικής Μακεδονίας», Πρακτικά Α΄ Συμποσίου Ιστορίας, Λαογραφίας, ό.π., σ. 160, όπου και άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία για τους μαστόρους του Βοΐου· Τζώρτζης, ό.π., σ. 7 - 0.

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ

521

θεωρείται ότι αναχωρούσαν του αγ. Γεωργίου και επέστρεφαν του αγ. Δημητρίου. Ενδεικτικά, αναφέρουμε ότι κατά την αναχώρηση μιας οργανωμένης παρέας, η οποία είχε συγκροτηθεί νωρίτερα, στις αρχές της άνοιξης ή και τον χειμώνα κατά τη διαχείμασή τους στο χωριό, μετά από γλέντι την παραμονή της αναχώρησης, πρωί-πρωί αναχωρώντας από το σπίτι τους οι μαστόροι έριχναν μια τουφεκιά για το κατευόδιο και έχυναν με το δεξί τους πόδι ένα δοχείο («γκιούμι») με νερό, το οποίο είχε μέσα ένα φλουρί, που έπαιρναν στο ταξίδι. Πίστευαν, κατά αναλογική μαγική σκέψη, ότι όπως τρέχει το νερό θα τρέξει και η τύχη του μάστορα και θα «καζαντίσει», ώστε να επιστρέψει στην οικογένειά του με πολλά φλουριά. Το έθιμο κατά παρόμοιο μαγικό τρόπο γινόταν και στα Μαστοροχώρια της Κόνιτσας κ.α. Τόπος του αποχωρισμού ήταν συγκεκριμένο σημείο του χωριού με θέα, συνήθως στα σύνορά του και πάντως καίριο σημείο της οργάνωσης του κοινοτικού χώρου. Τα τοπωνύμια που συνδέονται με το σημείο αυτό (Κλαψόδεντρο(ς), Κλαψοράχη, Κλαψότοπος, Κλαψογκορτσιά, Ανδροχωρίστρα72 κ.ά.) στη Δυτ. Μακεδονία και τα αντίστοιχα (Κλαψοχώραφο, Ανάθεμα, Πικροκέρασος, Ντέρτι κ.ά.) στην Ήπειρο73 συμπυκνώνουν και συμβολίζουν την ψυχολογική διάσταση της αποδημίας, της ξενιτειάς, όπως την τραγούδησε ο λαός, και παράλληλα υποδηλώνουν τη μεγάλη έκταση που είχε προσλάβει παλαιότερα το φαινόμενο της ομαδικής αποδημίας.7

Εποχική, περιοδική και πρόσκαιρη αποδημία και μονιμότερη μετανάστευση κατέχουν δεσπόζουσα θέση στη ζωή και τον πολιτισμό των χωριών του Βοΐου, όπως προαναφέρθηκε. Σε αυτές στηρίχτηκε για αιώνες η επιβίωση των ορεινών προπαντός χωριών της επαρχίας, η παιδεία, η κοινοτική, κοινωνική και πολιτισμική τους συγκρότηση και ανάπτυξη.75 Ο ομαδικός επαγγελμα72

73 7

Παν. Ι. Καμηλάκης, «Ο Μάρτης του ξενιτεμού…», σ. 31, Μπακαΐμης, Μαστόροι και καλφάδες Δ. Μακεδονίας, σ. 7, 31. Το τοπωνύμιο Ανδροχωρίστρα (εννοεί καστανιά που υπήρχε εκεί) αναφέρεται στον τόπο, όπου τους μαστόρους της Δαμασκηνιάς αποχωρίζονταν συγγενείς και φίλοι, που τους ξεπροβόδιζαν προς το χωριό Νόστιμο (πληροφ. Αλέξ. Μπακαΐμη). Παν. Ι. Καμηλάκης, «Ο Μάρτης του ξενιτεμού…», ό.π. Το ίδιο γινόταν κατά την αναχώρηση των στρατευσίμων, οπότε όλο το χωριό συνόδευε τους κληρωτούς μέχρι τα σύνορά του, όπως στην περίπτωση της Γαλατινής, στη στροφή του δρόμου, την Κλαψοστροφή (πληροφ. Χαρίτων Καρανάσιος). Αν η πρόσκαιρη αποδημία συνετέλεσε στην επιβίωση των μαστοροχωριών του Βοΐου για αιώνες, η μακρόχρονη και μόνιμη μετανάστευση, ιδίως κατά τον 20ο αι. προς τα αστικά προπαντός κέντρα, αλλά και προς τις χώρες του εξωτερικού, υπήρξε η βασική

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

522

5/15/14

12:44 PM

522

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ

τικός νομαδισμός και η υψηλή οικοδομική τέχνη, την οποία αυτός εξυπηρετούσε, αποτελούν ουσιαστικά γνωρίσματα του πολιτισμού των κατοίκων και στοιχεία σημαντικά της τοπικής τους ταυτότητας μέχρι σήμερα. Οι μαστοροκαλφάδες της περιοχής Ανασελίτσας με τα έργα τους, κατασκευασμένα με αληθινή μαστοριά, μεράκι και φιλόκαλη διάθεση –με τα οποία θα ασχοληθούμε σε άλλη εκτενέστερη μελέτη– έγιναν πραγματικοί δάσκαλοι και για τους σύγχρονους αρχιτέκτονες.76 Τα αρχιτεκτονήματά τους αποτελούν μια από τις πιο σημαντικές υλικές εκφάνσεις της πολιτιστικής μας κληρονομιάς, κορυφαία δημιουργήματα της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του τόπου μας.

Εικ. 1. Το καμπαναριό της Αγίας Παρασκευής στη Γαλατινή (έτ. 1907), ένα από τα λίγα εναπομείναντα δείγματα της τέχνης των Γαλατινιωτών μαστόρων (πηγή: Γ. Τσότσος, Γαλατινή Βοΐου Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 199 , σ. 129).

αιτία μαρασμού, παρακμής, μέχρι και δημογραφικής κατάρρευσης πολλών μαστοροχωριών. Ακμαία χωριά, τουλάχιστον μέχρι τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, όπως η Αγία Σωτήρα, η Μόρφη, η Κορυφή, το Δίλοφο κ.ά., έχουν σήμερα λίγες δεκάδες κατοίκων, ενώ άλλα, όπως η προαναφερθείσα Αγία Παρασκευή Αγιάσματος, έχουν εντελώς ερημωθεί. Ο Β. Δ. Ζώτος-Μολοσσός, Ηπειρωτικαί μελέται, τ. , τχ 3, Αθήνα 1 7, σ. 253, επισημαίνει ότι οι μαστόροι του Βοΐου «περιέρχονται όλην την Τουρκίαν κτίζοντες οίκους λαμπρούς, γνωστοί με το όνομα μαστόροι Άνω Σελιτσιώταις, κατά β΄ λόγον έχουσι φήμην οι Κονιτσιώτες και κατά γ΄ οι Κολωνιάρηδες [περιοχή Κολώνιας Βορ. ΗπείρουΝότ. Αλβανίας] και Κορτσαλίδες».

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

523

ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ

Εικ. 2. Γαλατινιώτες μαστόροι που εργάζονταν στις Καρυές Λάρισας το 19 7 (αρχείο Παναγιώτη Ι. Καμηλάκη).

Εικ. 3. Παρέα Γαλατινιωτών μαστόρων στα Λεχώνια Πηλίου το 1957 (πηγή: Τσότσος, ό.π., σ. 13 ).

523

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

524

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ

Εικ. . Γενική άποψη του Βυθού, ενός από τα σημαντικότερα μαστοροχώρια της Δ. Μακεδονίας (πηγή: Βοϊακή Ζωή, τχ 20, Ιαν. 196 , σ. 11).

Εικ. 5. Μαστόροι του Βυθού στον Άγ. Ανδρέα Κυνουρίας το έτ. 192 (πηγή: Σπ. Ι. Μαντάς, Το γεφύρι κι ο Ηπειρώτης, Αθήνα 19 7, σ. 1 3).

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:44 PM

ΤΑ ΜΑΣΤΟΡΟΧΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΠΑΡΧΙΑΣ ΒΟΪΟΥ

525

Εικ. 6. Μεγάλη παρέα μαστόρων του Ροδοχωρίου στη Νικήσιανη Παγγαίου Καβάλας (πηγή: Ν. Καλογερόπουλος, Ραντοβίτσι-Ροδοχώρι 1750-2000, Θεσσαλονίκη 2001, σ. 165).

Εικ. 7. Κτιτορική επιγραφή στο αρχοντικό του Κ. Αλεξίου στη συνοικία Γεράνεια της Σιάτιστας, στην οποία μνημονεύεται ο μάστορας Μιχαήλ από την κώμη Λούβρη Βοΐου (πηγή: Μουτσόπουλος, «Τα αρχοντικά της Σιάτιστας», ό.π., σ. 93).

29_KAMILAKIS_497-526:PROTYPH_KOZANH

526

5/15/14

12:44 PM

526

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣ

Εικ. . Γενική άποψη της Αγίας Σωτήρας, περ. 1965-70 (αρχείο Παναγιώτη Ι. Καμηλάκη).

Εικ. 9. Η οικία του κάλφα της Δαμασκηνιάς Χρήστου Ευθυμιάδη στα Ταταύλα της Πόλης, έργο δυτικομακεδόνων μαστοροκαλφάδων, κατεδαφισμένη από χρόνια (πηγή: Μπακαΐμης. Μαστόροι και καλφάδες της Δ. Μακεδονίας, σ. 27).

30_NEGRAPONTH_527-536:PROTYPH_KOZANH

5/7/14

1:04 AM

527

Μαρία Νεγρεπόντη-Δελιβάνη

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΧΑΜΕΝΕΣ ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ*

Εισαγωγικά, θα υπενθυμίσω ορισμένα, ίσως λησμονημένα, ζητήματα, που αφορούν την περιφερειακή ανάπτυξη:1 i. Αποτελεί, τμήμα της εθνικής ανάπτυξης, αλλά δεν ταυτίζεται με αυτήν. Επιδιώκει την όσο γίνεται πιο ομοιόμορφη ανάπτυξη όλων των περιφερειών μιας οικονομίας, με περιορισμό των διαφορών στο κατά κεφαλήν εισόδημα, στον όγκο της απασχόλησης/ανεργίας/μετανάστευσης, στις επενδύσεις κατά κεφαλήν, στον ρυθμό εισαγωγής της τεχνικής προόδου, στην παραγωγικότητα κατά απασχολούμενο, στη διάρθρωση των τομέων παραγωγής κ.ά. ii. Όπως δεν υπάρχει επικρατούσα θεωρία εθνικής ανάπτυξης, δεν υπάρχει και γενικά αναγνωρισμένη θεωρία περιφερειακής ανάπτυξης. Υπάρχουν, όμως, πολυάριθμες υποδείξεις, με τη βοήθεια των οποίων πιστεύεται ότι διευκολύνεται σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό η περιφερειακή ανάπτυξη. Αναφέρω μερικές από αυτές στη συνέχεια: Η συμβολή του Κράτους για την έναρξη και την επιτυχή συνέχιση της ανάπτυξης μιας περιφέρειας είναι εξαιρετικά σημαντική. Και από την άποψη *

Εκφράζω τις ευχαριστίες μου προς τους εμπνευστές και τους διοργανωτές του Συνεδρίου για την πρόσκληση, που μου έδωσε τη δυνατότητα να ασχοληθώ και πάλι με θέμα που ήταν στα άμεσα ενδιαφέροντά μου πριν από μερικά χρόνια, με πολλές δημοσιεύσεις και εισηγήσεις σε συνέδρια. Επίσης, τους συγχαίρω, όχι μόνο για την άψογη οργάνωση και υψηλού επιπέδου φιλοξενία, όχι μόνο για την κατάρτιση ενός προγράμματος «μαμούθ», που περιλαμβάνει επιστήμονες και ερευνητές του προβλήματος της περιφερειακής ανάπτυξης, από κάθε οπτική και πολυπολιτισμική γωνία, αλλά, ναι, και για το θάρρος τους. Γιατί, στην πραγματικότητα, το Συνέδριο αυτό ανασύρει, θα έλεγα, από τη λήθη έναν προβληματισμό που έχει, δυστυχώς, αυτά τα τελευταία χρόνια υπερκαλυφθεί από άλλους, με τον χαρακτήρα του κατεπείγοντος. Δηλαδή, η αναπτυξιακή διάσταση, γενικά, μαζί με την συμπληρωματική της περιφερειακή παραμελήθηκαν, καθώς παραχώρησαν αναγκαστικά τη θέση τους σε θέματα εθνικής επιβίωσης. Έτσι, έχω την αίσθηση ότι το θέμα αυτού του Συνεδρίου μας επαναφέρει σε μια ιδεατή ομαλότητα, και εύχομαι ολόψυχα καλή επιτυχία και κατάληξη σε εποικοδομητικά συμπεράσματα. Μαρία Νεγρεπόντη-Δελιβάνη (με τη συνεργασία της Βάσως Πορταρίτου-Κρεστενίτη, Η περιφερειακή ανάπτυξη στην Ελλάδα στα πλαίσια της ΕΟΚ, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1986 (1ο Βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών).

30_NEGRAPONTH_527-536:PROTYPH_KOZANH

1:04 AM

528

ΜΑΡΙΑ ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗ-ΔΕΛΙΒΑΝΗ

5/7/14

αυτή, αποτελεί πρόβλημα η επικράτηση της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας, που θέλει όσο γίνεται μικρότερο και, κυρίως, μη παρεμβατικό Κράτος. Πράγματι, η ανάπτυξη μιας περιφέρειας αρχίζει, συνήθως, με τη διενέργεια κρατικών επενδύσεων, στο πλαίσιο των οποίων, εκτός από τα έργα υποδομής, θα πρέπει να επιλεγεί τοποθέτηση τέτοια που να δημιουργήσει ευνοϊκές προοπτικές, και να προετοιμάσει έτσι την προσέλκυση ιδιωτικών επενδύσεων. Εξυπακούεται ότι το κέντρο του βάρους θα πρέπει να δοθεί στην τυχόν ύπαρξη αναπτυξιακών δυνατοτήτων της περιοχής, όπως τουρισμός, εξόρυξη, ενέργεια, ιδιότυπα γεωργικά προϊόντα κ.ά. Η ταχύρρυθμη ανάπτυξη μιας περιφέρειας, όταν αρχίσει με επιτυχία, δεν αφήνει περιθώρια αμφιβολιών. Και αυτό, γιατί αδιάψευστο κριτήριο αποτελεί η προσέλκυση συντελεστών παραγωγής προς τη συγκεκριμένη περιφέρεια, δηλαδή εργασίας, κεφαλαίου, μεταναστών, αύξηση της ζήτησης και των εισαγωγών από άλλες περιοχές της χώρας ή και του εξωτερικού. Μια περιφέρεια που αναπτύσσεται με ρυθμούς ταχύτερους από τους αντίστοιχους της χώρας λειτουργεί ως μαγνήτης. Για πολλές δεκαετίες γινόταν δεκτό ότι η ανάγκη ανάπτυξης των λιγότερο αναπτυγμένων οικονομιών μιας χώρας ή, ακόμη, και της ΕΕ ανήκε στον κοινωνικό χώρο, στην προσπάθεια δηλαδή περιορισμού των διαφορών διαβίωσης, με στόχο την επίτευξη μεγαλύτερης δικαιοσύνης. Επιτέλους, πριν από περίπου από δύο δεκαετίες, η ανάγκη περιορισμού των περιφερειακών διαφορών αναγνωρίστηκε ως καθαρά οικονομικό πρόβλημα, όπως και είναι. Και τούτο, ακριβώς, επειδή οικονομία με λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές εμφανίζει σημαντικές αναπτυξιακές δυνατότητες, όταν αρχίσει η αναπτυξιακή τους διαδικασία. Η ύπαρξη, σε μια οικονομία ή στα πλαίσια οικονομικής ένωσης, περιοχών με ανεκμετάλλευτες αναπτυξιακές δυνατότητες, πέρα από την οικονομική καθυστέρηση, είναι μια σοβαρή υπόσχεση για ταχύρρυθμη ανάπτυξη. Έτσι, οι καθυστερημένες περιοχές της ΕΕ, πέρα από το πρόβλημα της υπανάπτυξης, περικλείουν σημαντικά αναπτυξιακά περιθώρια, τα οποία θα είναι σε θέση, για αρκετές δεκαετίες, να εξαφανίσουν ή να περιορίσουν τα φαινόμενα γήρανσης και οικονομικής ωριμότητας του ευρωπαϊκού Βορρά. Πράγματι, «η πρόοδος πραγματοποιείται όπου υπάρχει χάσμα ανάμεσα στις δυνατότητες και στις ευκαιρίες».2 Αναγνωρίζεται, γενικά, ότι, για να έχει αποτέλεσμα μια πολιτική περιφερειακής ανάπτυξης –το ίδιο και εθνικής–, απαιτείται η δαπάνη για

W. A. Lewis, «The State of Development Theory», The American Economic Review 74 (Mάρτ. 1984) 8.

30_NEGRAPONTH_527-536:PROTYPH_KOZANH

5/7/14

1:04 AM

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

529

επενδύσεις να είναι σημαντική, αλλά και να κατευθυνθεί προς μία –και όχι προς πολλές– επενδύσεις, ώστε να προκαλέσει οριζόντια και κάθετα πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα.3 Θα πρέπει, ιδιαίτερα, να μας απασχολήσει η έννοια του «κρίσιμου σημείου ανάπτυξης», το οποίο, όταν και αν ένα κέντρο το ξεπεράσει, και αυτό είναι συνήθως η περιοχή της πρωτεύουσας –βλ. Αθήνα-Πειραιάς–, πριν να έχουν αναπτυχθεί αρκετά άλλες περιφέρειες της χώρας, για να τη διαδεχθούν, περιορίζεται ο ρυθμός ανάπτυξης της συγκεκριμένης οικονομίας. Πράγματι, η υπερβολική συγκέντρωση δραστηριοτήτων σε μια περιφέρεια επιφέρει μερικό κορεσμό των αναπτυξιακών ροπών, για ζήτηση, επένδυση και αποταμίευση. Δυστυχώς, οι ανησυχίες γύρω από την ανάπτυξη και την περιφερειακή ανάπτυξη ελαχιστοποιούνται, ακριβώς όταν υπάρχει μεγαλύτερη ανάγκη γι’ αυτές, δηλαδή σε περιόδους ύφεσης και κρίσης. Η κρατική παρέμβαση θεωρείται απαραίτητη για τη δημιουργία διάδοχων κέντρων. Σύμφωνα με τον νόμο του Zipf,4 η ιδανική κατανομή του πληθυσμού στις πόλεις θα πρέπει να είναι ως εξής: η δεύτερη σε σπουδαιότητα πόλη να αντιπροσωπεύει περίπου το 1/2 του πληθυσμού της πρώτης, η τρίτη, το 1/3 της πρώτης –που συνήθως είναι η πρωτεύουσα–, η τέταρτη το 1/4 της πρώτης κ.ο.κ., ώστε να αποφεύγονται φαινόμενα γιγαντισμού και επιβράδυνσης της προόδου. iii. Η σε ισχύ στις σύγχρονες οικονομίες, φιλοσοφία του μικρού Κράτους και, κυρίως, του μη παρεμβατικού, αποτελεί σημαντική τροχοπέδη για την περιφερειακή ανάπτυξη, για δύο βασικούς λόγους: Πρώτον, επειδή η εμπειρία δείχνει ότι απαιτείται προγραμματισμός για την έναρξη και για τη συνέχιση της περιφερειακής ανάπτυξης, και Δεύτερον, επειδή η σμίκρυνση του Κράτους, που απαιτεί μεταξύ άλλων και μείωση φόρων, καταλήγει αναγκαστικά στην ανεπάρκεια δημοσίων επενδύσεων, που είναι το κυρίαρχο μέσο προώθησης νέων αναπτυξιακών κέντρων. iv. Τέλος, να υπογραμμίσω την ύπαρξη πολλών ερωτηματικών σχετικά με τη διαχρονική αποτελεσματικότητα των μέτρων περιφερειακής ανάπτυξης σε εθνικό και σε κοινοτικό επίπεδο, δεδομένου ότι: Ο περιορισμός των περιφερειακών ανισοτήτων, απολύτως εμφανής για την περίοδο 19 0-70, φαίνεται να συνδέεται περισσότερο με τους τα3 4

H. Leibenstein, Economic Backwardness and Economic Growth, Νέα Υόρκη 21967. Ο «νόµος του Zipf», µια ειδική περίπτωση «νόµου» εκθετικής δύναµης (power law / νόμος των δυνάμεων), έχει παρατηρηθεί στο «µέγεθος των πόλεων». Νεγρεπόντη-Δελιβάνη – Πορταρίτου-Κρεστενίτη, ό.π., σ. 171 κ.ε., και πίν. 48.

30_NEGRAPONTH_527-536:PROTYPH_KOZANH

5/7/14

1:04 AM

530

ΜΑΡΙΑ ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗ-ΔΕΛΙΒΑΝΗ

χείς ρυθμούς προόδου των επιμέρους ευρωπαϊκών οικονομιών, και λιγότερο ή και καθόλου με τις ad hoc εθνικές πολιτικές περιφερειακής ανάπτυξης. Ακόμη σημαντικότερη είναι η διαπίστωση ότι ο περιορισμός των περιφερειακών ανισοτήτων φαίνεται να είναι η συνέπεια μετακινήσεων πληθυσμού και όχι πραγματικής επιτόπιας ανάπτυξης. Επίσης, το γεγονός ότι ο περιορισμός του ρυθμού εθνικής ανάπτυξης, μετά το 1973, στην ΕΟΚ και ΕΕ, όχι μόνο δεν επέτρεψε τον περιορισμό των περιφερειακών ανισοτήτων, αλλά, με βάση ορισμένες μετρήσεις, τις ενίσχυσε.6

Μετά από αυτές τις εισαγωγικές παρατηρήσεις θα προχωρήσω στην ανάλυση του θέματός μου, στo πλαίσιo δύο παραγράφων. Στην πρώτη θα αναφερθώ στην αναπτυξιακή φυσιογνωμία του νομού Κοζάνης, ενώ στη δεύτερη τι θα έπρεπε να γίνει –που δεν έγινε– για την αξιοποίησή του.

Ι.

Αναπτυξιακές δυνατότητες του νομού Κοζάνης

Ο νομός Κοζάνης ανήκει, αναμφισβήτητα, στις περιφέρειες της χώρας που διαθέτουν ισχυρές αναπτυξιακές δυνατότητες,7 οι οποίες τη διαχωρίζουν σαφώς από τις –ας πούμε– παραδοσιακές της υπόλοιπης Ελλάδας, χάρη σε εξειδικευμένες δραστηριότητες, με πρώτη αυτήν του εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Είναι πολύ σημαντικό, την περίοδο αυτή της αστάθειας της τιμής του πετρελαίου, το γεγονός ότι αυτό το εργοστάσιο λειτουργεί με τη φθηνή πρώτη ύλη του παραδοσιακού λιγνίτη, που θα μπορούσε να συνδυαστεί με φυσικό αέριο, και καλύπτει γύρω στο 6% των συνολικών αναγκών της χώρας. Η δημιουργία και η λειτουργία Πανεπιστημίου και ΤΕΙ, μεγάλου αριθμού εξειδικευμένων Ινστιτούτων και Ερευνητικών Κέντρων, καθώς και η Εγνατία Οδός, προσδίδουν αυξημένες αναπτυξιακές προοπτικές στον νομό, ο οποίος επιπλέον συγκρατεί ή και αυξάνει ελαφρώς τον πληθυσμό του μεταξύ των απογραφών. Ακόμη, σε πείσμα της υψηλής του ανεργίας, κατορθώνει να 6

B. Milanovic, «Global Inequality: From Class to Location, from Proleterian to Migrants», Έρευνα της World Bank (2012). Για τα συνοπτικά συμπεράσματα αυτής της μελέτης βλ. Chrystia Freeland, «For workers a growing global gap», International Herald Tribune, φ. 2.12.2011. ΒΙΟ.ΠΑ. Πτολεμαΐδας – Μελέτη Σκοπιμότητας-Βιωσιμότητας, κυρίως 3.8. Συμπεράσματα-Διαπιστώσεις· επίσης, πιο σύγχρονη μελέτη ΠΥΛΗ-Συλλεκτικό Τεύχος 2008.

30_NEGRAPONTH_527-536:PROTYPH_KOZANH

5/7/14

1:04 AM

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

531

εμφανίζεται ως ο μοναδικός νομός της περιφέρειας που εξασφαλίζει –τουλάχιστον ως το 2001– κατά κεφαλήν εισόδημα υψηλότερο του αντίστοιχου μέσου της χώρας. Δεν θα πρέπει, φυσικά, να παραβλεφθούν οι εξαιρετικές ευκαιρίες κλίματος, φυσικής ομορφιάς και ειδικών γεωγραφικών χαρισμάτων, που προσφέρονται για την ανάπτυξη χειμερινού τουρισμού, θήρας, παραλίμνιων περιπάτων, που όμως όλα αυτά θα πρέπει να προβληθούν δεόντως, για να γίνουν ευρύτερα γνωστά και στο εσωτερικό, αλλά κυρίως στο εξωτερικό. Αλλά και στον πρωτογενή τομέα η περιοχή έχει να επιδείξει κάποια πρωτότυπα προϊόντα, όπως τον κρόκο, τα μανιτάρια, τα εξαιρετικής ποιότητας φασόλια. Θα πρέπει να αναγνωριστεί ότι ο ν. Κοζάνης δεν άφησε αδιάφορο το ελληνικό κράτος, το οποίο, αντιθέτως, έκανε αρκετές διερευνητικές κινήσεις καθώς και προσπάθειες για την ανάπτυξή της περιοχής.8 Ωστόσο, το ενδιαφέρον αυτό φαίνεται ότι ήταν περιπτωσιακό, χωρίς να βασίζεται σε ένα γενικότερο πρόγραμμα με συγκεκριμένες διαχρονικές προτεραιότητες και, κυρίως, χωρίς να έχει συνέχεια και συνέπεια. Και ως τις αρχές του 2000 οι εγγενείς αναπτυξιακές δυναμικές της περιοχής της Κοζάνης εξασφάλιζαν μια αυτοδύναμη, θα έλεγα, πορεία προς τα εμπρός, και από άποψη πληθυσμιακής συγκέντρωσης και από άποψη του κατά κεφαλήν εισοδήματος, που υπερτερούσε του αντίστοιχου συνόλου χώρας, αλλά και από αυτήν την άποψη της παραγωγικότητας κατ’ απασχολούμενο, που ήταν ελαφρώς ανώτερη της αντίστοιχης συνόλου χώρας, αν και όχι θεαματική. Ήταν η στιγμή που θα έπρεπε, χωρίς αργοπορία, να παρέμβει η Πολιτεία και να εμπεδώσει αυτό που είχε αρχίσει, αλλά που δεν θα μπορούσε να συνεχιστεί χωρίς κρατική στήριξη, κυρίως λόγω της στραγγαλιστικής επιρροής της περιοχής Αθηνών-Πειραιώς. Το ελληνικό Κράτος, δυστυχώς, δεν ήταν παρόν στην περίπτωση της Κοζάνης, όπως άλλωστε, γενικά, και σε πολλές άλλες περιπτώσεις. Οι κυριότεροι λόγοι της απουσίας του ήταν: Η επικράτηση της νεοφιλελεύθερης θεώρησης στη δεκαετία του ’70, η οποία αποκρούει την κρατική παρέμβαση, υποστηρίζοντας ότι η ιδιωτική πρωτοβουλία είναι αρκετή, και πρέπει να αφεθεί ανενόχλητη για να μεγαλουργήσει. Έτσι, περιορίστηκε σταδιακά το ενδιαφέρον για περιφερειακή ανάπτυξη, και εξαιτίας της κατάργησης του Υπουργείου Συντονισμού, το οποίο κατάρτιζε αναπτυξιακά προγράμματα, κατά περιφέρειες, στο πλαίσιο των τοπικών υπηρεσιών περιφερειακής ανάπτυξης. Η επιβράδυνση της ανάπτυξης, η έλευση της δεύτερης μεγάλης οικονομικής κρίσης του 2007 και, τέλος, το πρόβλημα υπερχρέωσης της Ελλάδας –και όχι μόνον αυτά– εμφάνιζαν, κάκιστα βέβαια, ως δήθεν πολυτελή την ενασχόληση με προβλήματα περιφερειακής ανάπτυξης. 8

Ό.π.

30_NEGRAPONTH_527-536:PROTYPH_KOZANH

5/7/14

1:04 AM

532

ΜΑΡΙΑ ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗ-ΔΕΛΙΒΑΝΗ

Ο έμπρακτος περιορισμός του ενδιαφέροντος για αποτελεσματική περιφερειακή ανάπτυξη και εκ μέρους της ΕΕ. Αυτή επιχειρείται μέσω των γνωστών «πακέτων», τα οποία διατίθενται αποκλειστικά για έργα υποδομής στις λιγότερο αναπτυγμένες ευρωπαϊκές περιφέρειες. Τα μέχρι σήμερα σχετικά αποτελέσματα δεν υπήρξαν ικανοποιητικά, εφόσον οι διαφορές έχουν την τάση διεύρυνσης και όχι περιορισμού.

ΙΙ.

Χαμένες ευκαιρίες

Το μεγάλο αγκάθι στην ελληνική περιφερειακή ανάπτυξη υπήρξε, χωρίς αμφιβολία, ο υδροκεφαλισμός της περιφέρειας της πρωτεύουσας, που απομύζησε και εξακολουθεί να απομυζεί κάθε ικμάδα από την ελληνική περιφέρεια. Η ανεξέλεγκτη αυτή διεύρυνση της περιοχής της πρωτεύουσας άρχισε και συνεχίστηκε με μια ακατάσχετη πληθυσμιακή συγκέντρωση: το 1961 απορροφούσε το 30% του ενεργού πληθυσμού της χώρας, το 1971 το 34%, το 198 το 39%, το 2001 γύρω στο 40%. Ίσως, ως το κυριότερο αρνητικό χαρακτηριστικό για την όλη προσπάθεια περιφερειακής ανάπτυξης, και σε επίπεδο Ελλάδας αλλά και σε επίπεδο Ευρώπης, θα πρέπει να αναγνωριστεί η έλλειψη μιας, γενικά, αναγνωρισμένης θεωρίας. Ακόμη σοβαρότερη είναι η ανέκαθεν αμφιβολία γύρω από τον βαθμό αποτελεσματικότητας των διαφόρων θεωριών περιφερειακής ανάπτυξης, καθώς άλλοτε η εφαρμογή ορισμένων από αυτές κατέληγε σε θετικά αποτελέσματα, αλλά συχνά σε ουδέτερα ή και κάποτε αρνητικά. Αν προσπαθούσα να προβάλω ένα κυρίαρχο πρόβλημα που λειτούργησε ως σημαντικό εμπόδιο στην περιφερειακή ελληνική ανάπτυξη, αυτό θα ήταν η αδυναμία δημιουργίας διαδόχων στον γιγαντισμό της περιοχής της πρωτεύουσας. Η δημιουργία διαδόχων προϋποθέτει την ύπαρξη ενός προγράμματος, αρκετά μακροχρόνιου, το οποίο, με βάση τις επιδόσεις των διαφόρων περιφερειών συγκεκριμένης οικονομίας, να τις κατατάσσει με αύξοντα αριθμό, ο οποίος φυσικά να μπορεί να μεταβάλλεται σε περίπτωση εμφάνισης απρόβλεπτων εξελίξεων, όπως λ.χ. της εξεύρεσης πλουτοπαραγωγικών πηγών σε μια από αυτές, της προσέλκυσης σημαντικών ιδιωτικών επενδύσεων, ελληνικών ή ξένων κλπ. Η πρώτη και σημαντικότερη επίδοση μιας περιφέρειας για την επιλογή της ως διαδόχου θα πρέπει να θεωρείται η αυξητική τάση του επιτόπιου πληθυσμού της, η προσέλκυση επενδύσεων, η αύξηση της παραγωγικότητας κατ’ απασχολούμενο, η δυνατότητα ανάπτυξης νέων οικονομικών δραστηριοτήτων κ.ά. Με τον κατάλογο αυτό προτεραιότητας των επιμέρους περιφερειών, θα επιλέγεται η περιφέρεια που έχει σειρά για ανάπτυξη. Με κύριο και αρχικό

30_NEGRAPONTH_527-536:PROTYPH_KOZANH

5/7/14

1:04 AM

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

533

μέσο τις δημόσιες επενδύσεις,9 η εκάστοτε επιλεγμένη για διάδοχος περιφέρεια θα πρέπει να επιδοτείται με ποσοστό δημόσιων επενδύσεων σημαντικά ανώτερο του αντίστοιχου του πληθυσμού της μέσα στον συνολικό πληθυσμό της χώρας. Σημασία, βέβαια, έχει και η επιλογή του είδους των επενδύσεων, καθώς, αν και γενικά πρόκειται για έργα υποδομής, υπάρχει και σε αυτά η ανάγκη επιλογής τους με κριτήρια που να προωθούν τους στόχους της περιφερειακής ανάπτυξης, δηλαδή τον περιορισμό των διαφορών μεταξύ περιφερειών. Η επιλογή, συνεπώς, του είδους των δημοσίων επενδύσεων θα πρέπει να καθιερώνει, να συμπληρώνει, να ενισχύει, να τυποποιεί και να ωραιοποιεί τα αναπτυξιακά χαρακτηριστικά και τις αναπτυξιακές δυνατότητες της περιφέρειας, έτσι ώστε να μπορέσουν στη συνέχεια να επιβληθούν και να εξασφαλίσουν αυτοδύναμη ανάπτυξη, πριν αποφασιστεί η έναρξη διαδικασίας για την ανάδειξη του επόμενου διαδόχου. Η ιδέα της δημιουργίας διαδοχικών πόλων ως πολιτική περιφερειακής ανάπτυξης προέρχεται από τον συνδυασμό της θεωρίας των πόλων έλξης του Perroux,10 μέσω της οποίας επιδιώκεται η προσέλκυση συντελεστών παραγωγής από τις πέριξ περιοχές κάθε πόλου, καθώς και από τις θεωρίες για την καλύτερη χρήση της γης.11 Τα αποτελέσματα, εκεί όπου εφαρμόστηκε η θεωρία των διαδοχικών πόλων έλξης –κυρίως στη Γαλλία–, δεν ήταν πάντοτε θετικά. Ωστόσο, για την ελληνική περίπτωση θα έπρεπε να επιχειρηθεί με κάθε κόστος και κάθε θυσία η αποσυμφόρηση της περιοχής Αθηνών-Πειραιώς, η οποία εξακολούθησε να διευρύνεται, να προσελκύει συντελεστές παραγωγής από ολόκληρη την Ελλάδα, ακόμη και αφού προσπέρασε το κρίσιμο σημείο ανάπτυξης, πέρα από το οποίο η απόδοση επενδύσεων και η παραγωγικότητα περιορίζονται. Στον υδροκεφαλισμό αυτό της περιοχής της πρωτεύουσας συντέλεσε, αποφασιστικά, και το γεγονός ότι συνεχίστηκε η ροή των δημοσίων επενδύσεων προς αυτήν, ενώ θα έπρεπε να ελαχιστοποιηθεί και να επιδιωχθεί αναζωογόνηση διαδοχικών πόλων ανάπτυξης, ανάμεσα στους οποίους, αναμφισβήτητα, και η περιοχή της Κοζάνης.

10 11

Μaria Negreponti-Delivanis, «La contribution des investissements publics au développement régional de la Grèce», Ανωτάτη Βιομηχανική Σχολή Θεσσαλονίκης. Επιστημονική Επετηρίς 1 (1968-69) 8 -98. F. Perroux, «Note sur la notion des ῾pôle de croissance᾽», Economie Appliquée 19 , αρ. 1-2. Βλ. Maria Negreponti-Delivanis, «Les conséquences socio-économiques de la mauvaise utilisation de l’Espace (le cas de la Grèce)», Analyse spatiale et utilisation du sol, Actes du colloque 1980 de l’A.S.R.D.L.F. Dijon, 23e année, Nο 1, 1981· W. H. Richardson, Regional Economics, Location Theory, Urban Structure and Regional Change, Λονδίνο 1969.

30_NEGRAPONTH_527-536:PROTYPH_KOZANH

5/7/14

1:04 AM

534

ΜΑΡΙΑ ΝΕΓΡΕΠΟΝΤΗ-ΔΕΛΙΒΑΝΗ

Οπωσδήποτε, μετά το 197 ,12 στον χώρο της πολιτικής περιφερειακής ανάπτυξης υπερτερεί η άποψη ότι το πρόβλημα του περιορισμού των περιφερειακών ανισοτήτων στην Ευρώπη από εθνικό αναγνωρίζεται ως κοινοτικό. Αναμφίβολα, αυτή η παραδοχή περικλείει έμμεσα και την αναγνώριση της αποτυχίας της πολιτικής σε εθνικό επίπεδο. Η ευρωπαϊκή πολιτική περιορισμού των περιφερειακών ανισοτήτων δεν ακολούθησε κάποιο θεωρητικό υπόδειγμα, και απλώς διέθεσε αρκετά ποσά στις λιγότερο αναπτυγμένες της περιοχές για τη διενέργεια έργων υποδομής. Παρότι τα αποτελέσματα των ευρωπαϊκών αυτών επενδύσεων είναι ορατά, π.χ. στην Ελλάδα η κατασκευή οδικών αρτηριών, που βελτίωσαν θεαματικά την πρόσβαση σε πολλές πόλεις, ωστόσο, δεν συνέβαλαν στον περιορισμό των περιφερειακών διαφορών, που είναι και ο τελικός στόχος της περιφερειακής ανάπτυξης.

Γενικά Συμπεράσματα 1.

Η είσοδος της Ελλάδας στην ΕΟΚ-ΕΕ, αλλά και στην ευρωζώνη υπήρξε πρόωρη, όχι τόσο εξαιτίας του χαμηλότερου βαθμού ανάπτυξής της, αλλά κυρίως εξαιτίας των ανορθόδοξων κοινωνικοοικονομικών της δομών, σε περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. Αυτές, ακριβώς, οι δομές εμπόδισαν την περιφερειακή σύγκλισή της, σε εθνικό αλλά και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Είναι δύσκολο, για να μην πω αδύνατο, να συζητούμε στο πλαίσιο του Συνεδρίου για περιφερειακή ανάπτυξη, ενόσω η Ελλάδα βιώνει την πέμπτη συνεχή χρονιά βαθιάς ύφεσης. Οπωσδήποτε, όμως, θα πρέπει να διαφυλαχθούν, ως κόρη οφθαλμού, και να αναβιώσουν τα όποια συμπεράσματα αυτού του Συνεδρίου, προκειμένου να τεθούν επί τάπητος, όταν η λαίλαπα θα έχει περάσει. Η ύπαρξη αναπτυξιακού κενού που υπάρχει σε ολόκληρη την Ελλάδα,13 αλλά κατεξοχήν και στην ευρύτερη περιοχή της Κοζάνης, αποτελεί τη μεγαλύτερη εγγύηση για μελλοντική ταχύρρυθμη ανάπτυξη. Αυτήν θα πρέπει να εκμεταλλευθούμε, χρησιμοποιώντας όλα τα διαθέσιμα μέσα: δημόσιες επενδύσεις, κίνητρα για ιδιωτικές επενδύσεις, προβολή των ειδικών αναπτυξιακών χαρακτηριστικών της Κοζάνης. Maria Negreponti-Delivanis, «The impact of EEC regional policy on the development of Mediterranean areas», [Università degli Studi di Bari], Quadrani 7, Economia del Bacino Mediterraneo, Caccuci Editore, Bari 1994, σ. 1 -167. Μαρία Νεγρεπόντη-Δελιβάνη, Το σωσίβιο της Ευρώπης είναι οι καθυστερημένες της περιοχές, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1986 (και στα αγγλικά από τον ίδιο εκδοτικό οίκο).

30_NEGRAPONTH_527-536:PROTYPH_KOZANH

5/7/14

1:04 AM

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΕΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

535

Η πολιτική περιφερειακής ανάπτυξης δεν υπήρξε επιτυχής, όχι μόνο στη Ελλάδα, αλλά και στο πλαίσιο της ΕΕ. Πράγματι, τα σχετικά στατιστικά δεδομένα αποδεικνύουν ότι για τις χρονικές περιόδους ταχείας ανάπτυξης των επί μέρους εθνικών οικονομιών διαπιστώνεται τάση περιορισμού των περιφερειακών ανισοτήτων. Οι οποίες, όμως, επανέρχονται δριμύτερες σε περιόδους ύφεσης, εξέλιξη που πιθανότατα σημαίνει ότι η καθ’ εαυτή περιφερειακή ανάπτυξη έχει, σε μακροχρόνια περίοδο, ουδέτερα αποτελέσματα.

30_NEGRAPONTH_527-536:PROTYPH_KOZANH

5/7/14

1:04 AM

536

Το φυτό κρόκος, που καλλιεργείται στην Κοζάνη.

31_KARLOPOULOS_537-546:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:49 PM

537

Αντώνιος Τουρλιδάκης – Ευάγγελος Καρλόπουλος

ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΛΙΓΝΙΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ

Τα τελευταία εξήντα χρόνια η ιστορία της Κοζάνης, αλλά και της ευρύτερης περιοχής, καθορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από την ανάπτυξη και εξέλιξη της ηλεκτροπαραγωγής. Η οικονομική, κοινωνική και αναπτυξιακή πορεία της πόλης ακολούθησε την πορεία της εκμετάλλευσης των κοιτασμάτων λιγνίτη. Κυρίως λόγω της έκτασης και του μεγέθους της λιγνιτικής βιομηχανίας –πρακτικά: της ΔΕΗ ΑΕ–, οι επιπτώσεις στην αναπτυξιακή πορεία του Δήμου Κοζάνης υπήρξαν διαχρονικά πολυδιάστατες και μελλοντικά ιδιαίτερα απαιτητικές. Στόχο της παρούσας εργασίας αποτελεί η αποτύπωση των διαδραστικών σχέσεων μεταξύ της λιγνιτικής βιομηχανίας και της τοπικής κοινωνίας καθώς και η διατύπωση προτάσεων αναφορικά με το μέλλον της περιοχής απέναντι στη νομοτέλεια της μεταλιγνιτικής εποχής.1

Σύντομο ιστορικό της λιγνιτικής βιομηχανίας στη Δυτική Μακεδονία Μέχρι το 1938, η χρήση των λιγνιτών στη Δυτ. Μακεδονία παρουσίαζε ενδιαφέρον μόνο για τους κατοίκους της ευρύτερης περιοχής, ως υποκατάστατο του ξύλου, κυρίως για ανάγκες οικιακής θέρμανσης. Το 1939, με τη δημοσίευση της έκθεσης του γερμανού καθηγητή F. Kegel, εκδηλώνεται η πρώτη σοβαρή προσπάθεια αξιοποίησης των λιγνιτών σε βιομηχανική κλίμακα. Ο Kegel, με τα πενιχρά τεχνικά μέσα εκείνης της εποχής, εκτίμησε το μέγεθος των λιγνιτικών αποθεμάτων σε 6 δις τόνους. Την περίοδο εκείνη η χώρα μας κάλυπτε το 95% των ενεργειακών της αναγκών από εισαγωγές. 1

Τα στοιχεία που παραθέτουμε στη συνέχεια στηρίζονται στις εργασίες: Προσδιορισμός και οριοθέτηση της μεταλιγνιτικής εποχής για τον ενεργειακό άξονα της Δυτικής Μακεδονίας, [ΤΕΕ/τμήμα Δυτικής Μακεδονίας], Σεπτ. 2012· Εκτίμηση του κόστους μετάβασης της Δυτικής Μακεδονίας σε καθεστώς χαμηλής λιγνιτικής παραγωγής, [ΤΕΕ/τμήμα Δυτικής Μακεδονίας], Ιούλ. 2012· Ευάγγ. Καρλόπουλος, «Ορθές Πρακτικές Βιώσιμης Συνεργασίας Λιγνιτικής Βιομηχανίας και Τοπικής Κοινωνίας», O Λιγνίτης στη Δυτική Μακεδονία, Ημερίδα Δήμου Κοζάνης, 26 Φεβρ. 2010.

31_KARLOPOULOS_537-546:PROTYPH_KOZANH

538

5/15/14

12:49 PM

538

ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΤΟΥΡΛΙΔΑΚΗΣ – ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΑΡΛΟΠΟΥΛΟΣ

Τη δεκαετία του 1950 ξεκινά εκτεταμένη μεταλλευτική έρευνα, με στόχο την αναζήτηση και αξιολόγηση των λιγνιτικών κοιτασμάτων, και το 1956 οριοθετείται επίσημα η έναρξη της λιγνιτικής εποχής για τη Δυτ. Μακεδονία. Τον Σεπτέμβριο του 1956 η εταιρεία ΛΙΠΤΟΛ ΑΕ (ΛΙγνιτωρυχεία ΠΤΟΛεμαΐδας), με πρόεδρο τον κ. Μποδοσάκη, υπογράφει σύμβαση με τη γερμανική εταιρεία KHD Industrieanlagen AG για την κατασκευή του πρώτου σταθμού παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας με καύσιμο λιγνίτη, ισχύος 10MW. Στη συνέχεια, στην προσπάθεια εξηλεκτρισμού της χώρας, οι ατμοηλεκτρικοί σταθμοί πολλαπλασιάζονται με ταχείς ρυθμούς, ενώ νέα ορυχεία ανοίγονται συνεχώς στον άξονα Αμυνταίου-Πτολεμαΐδας-Κοζάνης. Σήμερα, στον ενεργειακό άξονα του λεκανοπεδίου εξορύσσονται ετησίως περίπου 50 εκατομμύρια τόνοι λιγνίτη, οι οποίοι τροφοδοτούν τους 5 ατμοηλεκτρικούς σταθμούς του λεκανοπεδίου, συνολικής εγκατεστημένης ισχύος 4.270MW.

Αλληλεπίδραση λιγνιτικής βιομηχανίας και τοπικής κοινωνίας Η λειτουργία των λιγνιτικών βιομηχανιών συνδέεται με άμεσες, έμμεσες και δευτερογενείς οικονομικές επιδράσεις προς την τοπική κοινωνία, όπως ενδεικτικά παρουσιάζεται στο Σχήμα 1 (στο τέλος της εργασίας). Πέραν των μισθών που καταβάλλει η λιγνιτική βιομηχανία στους εργαζόμενους, σημαντική οικονομική επίδραση πυροδοτούν οι κάθε είδους λειτουργικές ανάγκες, προμήθειες και υπηρεσίες που καλύπτονται από τις επιχειρήσεις και τους επαγγελματίες της ευρύτερης περιοχής. Εκτός, βέβαια, από την άμεση οικονομική επίδραση, η λιγνιτική βιομηχανία προσφέρει σημαντικά σε υποδομές και τεχνογνωσία, τα οποία σαφώς και αποτελούν μετρήσιμους οικονομικούς παράγοντες. Η ανάπτυξη της λιγνιτικής βιομηχανίας στη Δυτ. Μακεδονία ακολούθησε μια συγκεκριμένη διαδρομή, η οποία, σε γενικές γραμμές, δεν διαφέρει από αυτή των άλλων χωρών-παραγωγών στερεών ορυκτών καυσίμων, όπως εποπτικά παρουσιάζεται στον παρακάτω πίνακα.

31_KARLOPOULOS_537-546:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:49 PM

539

ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΛΙΓΝΙΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ

539

Πίν. 1. Φάσεις συμβίωσης λιγνιτικής βιομηχανίας και τοπικής κοινωνίας.

Χαρακτηριστικά Φάση 1 Φάση 2

Φάση 3

Αρχή της μονοδιάστατης ανάπτυξης Αλλοίωση των χαρακτηριστικών τοπικού συγκριτικού πλεονεκτήματος Συνθήκες Αναπτυξιακής Παθογένειας

Ενδεικτικός χρονικός προσδιορισμός για τη Δυτ. Μακεδονία 1960-1990 1990-2002

2002-20ΧΧ

Αναλυτικά, η εξέλιξη των τριών φάσεων για την περιοχή μας έχει ως ακολούθως: Φάση 1. Αρχή της μονοδιάστατης ανάπτυξης. Στη φάση αυτή τα λιγνιτικά αποθέματα εξορύσσονται με ταχείς ρυθμούς, το εκβιομηχανιστικό εγχείρημα βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, διαμορφώνοντας για την ευρύτερη περιοχή συνθήκες σημαντικού συγκριτικού πλεονεκτήματος, το οποίο καθορίζει το σύνολο σχεδόν της περιφερειακής αναπτυξιακής πορείας. Περιορίζονται σημαντικά παραδοσιακές επαγγελματικές δραστηριότητες. Αγρότες μετατρέπονται σε ανειδίκευτους εργάτες. Το τοπικό εργατικό δυναμικό δεν μπορεί να καλύψει τις ανάγκες της λιγνιτικής βιομηχανίας. Εμφανίζεται σημαντική κινητικότητα εργατικού δυναμικού από όμορες και μη περιοχές. Διαμορφώνονται συνθήκες υψηλού βιοτικού επιπέδου, η οποία συμπαρασύρει όλες τις οικονομικές δραστηριότητες της περιοχής (ενοίκια, κόστος ακινήτων, παροχή υπηρεσιών κλπ.). Η αναπτυξιακή εξειδίκευση εδραιώνεται. Φάση 2. Αλλοίωση των χαρακτηριστικών τοπικού συγκριτικού πλεονεκτήματος. Στη δεύτερη φάση, εξωτερικοί αλλά και εσωτερικοί παράγοντες αλλοιώνουν τα χαρακτηριστικά του συγκριτικού τοπικού πλεονεκτήματος. Η χρόνια εξειδίκευση γύρω από τη λιγνιτική βιομηχανία χωρίς εναλλακτικούς διεξόδους δημιουργεί ασφυκτικό πλαίσιο στην αναπτυξιακή πορεία της ευρύτερης περιοχής. Η είσοδος ανταγωνιστικών καυσίμων στο εθνικό ενεργειακό μίγμα και η αδυναμία της δεσπόζουσας εταιρείας να παρακολουθήσει και να προσαρμοστεί έγκαιρα στις εξελίξεις διευρύνουν το πρόβλημα και αποδυναμώνουν τις προοπτικές. Η αγορά εργασίας εμφανίζεται τρομερά ευάλωτη στις επιλογές της λιγνιτικής βιομηχανίας, η έλλειψη καινοτομίας και το μακροχρόνιο περιβάλλον χαμηλής ανταγωνιστικότητας εντείνουν το πρόβλημα. Το τοπικό συγκριτικό πλεονέκτημα έχει αλλοιωθεί σε σημαντικό βαθμό.

31_KARLOPOULOS_537-546:PROTYPH_KOZANH

540

5/15/14

12:49 PM

540

ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΤΟΥΡΛΙΔΑΚΗΣ – ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΑΡΛΟΠΟΥΛΟΣ

Φάση 3. Συνθήκες Αναπτυξιακής Παθογένειας. Στη φάση αυτή το συγκριτικό τοπικό πλεονέκτημα έχει μετατραπεί πλήρως σχεδόν σε αναπτυξιακή παθογένεια. Δημιουργείται με έντονους ρυθμούς πλεονάζον εργατικό δυναμικό, το οποίο κινείται προς εσωτερική και εξωτερική μετανάστευση. Η βιομηχανία λιγνίτη αδυνατεί να χρηματοδοτήσει νέες λιγνιτικές μονάδες. Αδυνατεί να δώσει ρυθμό και ώθηση στην αναπτυξιακή προοπτική της τοπικής οικονομίας. Η βιομηχανία λιγνίτη στερείται οράματος και δεν αποτελεί εθνική προτεραιότητα. Η αναπτυξιακή παθογένεια έχει εδραιωθεί, η Μεταλιγνιτική Εποχή γίνεται ανιχνεύσιμη με τον πλέον βιωματικό τρόπο. Σύμφωνα επομένως με τα έως τώρα δεδομένα, το 2002 αποτέλεσε κομβικό σημείο στη λιγνιτική παραγωγή της περιοχής μας. Έκτοτε, η παραγωγή βαίνει μειούμενη, ενώ το 2021, σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα απόσυρσης των λιγνιτικών μονάδων, αναμένεται μια σχεδόν κάθετη μείωση της παραγωγής, με ισχυρή επίπτωση στην απώλεια θέσεων εργασίας και εισοδημάτων. Παράλληλα, αποτελεί πραγματικότητα για την περιοχή μας ότι η λιγνιτική βιομηχανία συνεισφέρει όλο και λιγότερο καθοριστικά στην τοπική απασχόληση και, κυρίως, σε νέες θέσεις εργασίας ακόμη και εποχιακής απασχόλησης. Αυτό σημαίνει ότι, αν δεν ληφθούν μέτρα και πιλοτικές, τα οποία το 2021 θα πρέπει να βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη, ώστε να δράσουν ως αναπτυξιακές σφήνες, οι οποίες θα σταθεροποιήσουν την τοπική οικονομία λόγω της ισχυρής μείωσης της λιγνιτικής παραγωγής, η περιοχή μας θα οδηγηθεί σε μη αναστρέψιμη αναπτυξιακή παθογένεια.

Οριοθέτηση της μεταλιγνιτικής εποχής Λαμβάνοντας υπόψιν τα ιστορικά δεδομένα εξόρυξης λιγνίτη στην περιοχή της Δυτ. Μακεδονίας για την περίοδο από το 1960 μέχρι σήμερα, προκύπτει το ακόλουθο διάγραμμα παραγωγής: Για την περίοδο 2002-2054 η παραγωγή λιγνίτη εκτιμήθηκε με βάση το πρόγραμμα της ΔΕΗ ΑΕ αναφορικά με την απόσυρση ή/και ένταξη λιγνιτικών μονάδων στο σύστημα. Όπως φαίνεται από το Σχήμα 4, το σημείο κορύφωσης της παραγωγής εμφανίστηκε το 2002 και αφορά την παραγωγή 55,8 εκατομμυρίων τόνων. Τα δύο όμως πεδία (I και ΙΙ), πριν και μετά το σημείο κορύφωσης, περικλείουν μεν τις ίδιες ποσότητες λιγνίτη αλλά, σε εντελώς διαφορετικό περιβάλλον εκμετάλλευσης:

31_KARLOPOULOS_537-546:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:49 PM

ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΛΙΓΝΙΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ

541

Α.

Συνθήκες εκμετάλλευσης λιγνίτη την περίοδο 1960-2002. • Συνεχώς αυξανόμενη συμμετοχή του λιγνίτη στο εθνικό ενεργειακό μίγμα. • Μηδενική έως ελάχιστη συμμετοχή ανταγωνιστικών καυσίμων (π.χ. φυσικό αέριο). • Ελάχιστη έως χαμηλή συμμετοχή των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ). • Αξιοποίηση του λιγνίτη από καθετοποιημένη κρατική εταιρεία σε συνθήκες φυσικού μονοπωλίου. • Απουσία ανταγωνισμού, παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας σε ελεγχόμενο περιβάλλον, έλλειψη οικονομικού ρίσκου. • Απουσία περιβαλλοντικών δεσμεύσεων και ενσωμάτωσης των δικαιωμάτων εκπομπών στο κόστος της λιγνιτικής kWh.

Β.

Συνθήκες εκμετάλλευσης λιγνίτη την περίοδο 2002-2054. • Κλιμακούμενη μείωση του ποσοστού συμμετοχής του λιγνίτη στο εθνικό ενεργειακό μίγμα. • Αυξημένη συμμετοχή του φυσικού αερίου στην ηλεκτροπαραγωγή. • Αυξημένη συμμετοχή των στοχαστικών ΑΠΕ, κυρίως των αιολικών, δυσκολία συνεργασίας των εγκατεστημένων μονάδων λιγνίτη σε αυξομειώσεις της ζήτησης. • Υψηλό ποσοστό υπέργηρων λιγνιτικών μονάδων χαμηλής απόδοσης, αλλά με μηδενικό κόστος απόσβεσης. • Μη ρυθμιζόμενα τιμολόγια, συνθήκες ανταγωνισμού των παραγωγών ενέργειας. • Επιβάρυνση της λιγνιτικής kWh με τα δικαιώματα εκπομπών ρύπων. • Συνθήκες και οικονομικό περιβάλλον ασφυκτικής δημοσιονομικής πίεσης. • Συμμετοχή ιδιωτών στην εξόρυξη λιγνίτη και στη λειτουργία λιγνιτικών μονάδων ηλεκτροπαραγωγής.

Από όλα τα παραπάνω προκύπτει το εύλογο ερώτημα, κατά πόσον οι συνθήκες αυτές θα διαμορφώσουν ένα θετικό περιβάλλον, το οποίο θα επιτρέψει μια ομαλή μετάβαση της Δυτ. Μακεδονίας σε καθεστώς χαμηλής λιγνιτικής εξάρτησης, κυρίως μετά το 2021, όταν και θα έχει μειωθεί σημαντικά η λιγνιτική παραγωγή στην περιοχή μας. Ιδιαίτερα, μάλιστα, όταν οι επενδύσεις στον χώρο της ενέργειας και η ασφάλεια του ενεργειακού εφοδιασμού δεν θα αποτελούν πλέον υπόθεση των κρατικών μονοπωλίων αλλά πεδίο ανταγωνισμού των αγορών. Έστω και κατά συνθήκη, η έναρξη της μεταλιγνιτικής εποχής οριο-

31_KARLOPOULOS_537-546:PROTYPH_KOZANH

542

5/15/14

12:49 PM

542

ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΤΟΥΡΛΙΔΑΚΗΣ – ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΑΡΛΟΠΟΥΛΟΣ

θετείται στο 2002 και ολοκληρώνεται το 2021, θεωρώντας, βέβαια, ως μεταλιγνιτική εποχή το χρονικό διάστημα μέσα στο οποίο η εκμετάλλευση του λιγνίτη διατηρεί την απαραίτητη δυναμική, ώστε να στηρίξει βιώσιμα την είσοδο της Δυτ. Μακεδονίας σε καθεστώς χαμηλής λιγνιτικής εξάρτησης.

Μελλοντικές προοπτικές Τα αποθέματα λιγνίτη και κυρίως τα οικονομικά απολήψιμα, αποτελούν κρίσιμο αλλά όχι κυρίαρχο παράγοντα στην προσπάθεια οριοθέτησης της μεταλιγνιτικής εποχής. Οι αναδυόμενες τεχνολογικές εξελίξεις και πρακτικές, όπως για παράδειγμα η εκτεταμένη μεικτή καύση λιγνίτη και βιομάζας και κυρίως η λειτουργία θερμοηλεκτρικών μονάδων με υψηλό βαθμό απόδοσης, μπορούν να παρατείνουν το συνολικό χρόνο αξιοποίησης των δεδομένων αποθεμάτων. Από την άλλη πλευρά, η εκτεταμένη είσοδος ανταγωνιστικών καυσίμων στην ηλεκτροπαραγωγή και η πίεση των αυστηρών περιβαλλοντικών περιορισμών, με παράλληλη οικονομική αδυναμία τεχνολογικής προσαρμογής και αναβάθμισης των λιγνιτικών μονάδων, θα οδηγήσει σαφέστατα σε μια πρώιμη έως βίαια κλιμακούμενη μεταλιγνιτική εποχή, πολύ πριν εξαντληθούν τα απολήψιμα αποθέματα. Σε κάθε περίπτωση, υπάρχουν διαθέσιμα μια σειρά από μέτρα, παρεμβάσεις και πρακτικές, οι οποίες μπορούν να μετατοπίσουν σημαντικά τα χρονικά όρια εισόδου της περιοχή μας σε καθεστώς χαμηλής λιγνιτικής εξάρτησης, αλλά και να διασφαλίσουν μια ομαλή και βιώσιμη μετάβαση σε καθεστώς μεταλιγνιτικής εποχής: • Κατασκευή σύγχρονων λιγνιτικών μονάδων. • Συνδυασμένη χρήση λιγνίτη και φυσικού αερίου. • Ανάπτυξη συστημάτων μεταφοράς και αποθήκευσης διοξειδίου του άνθρακα (CCS). • Στροφή σε συστήματα δέσμευσης και χρήσης διοξειδίου του άνθρακα (CCU). • Εξωηλεκτρική χρήση του λιγνίτη σε προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας. • Βελτίωση περιβαλλοντικών όρων. • Χρήση ηπιότερων και καθαρότερων μορφών εκμετάλλευσης των αποθεμάτων λιγνίτη. • Στροφή στην ανάπτυξη και εφαρμογή σύγχρονων ενεργειακών τεχνολογιών και έμφαση στις ΑΠΕ.

31_KARLOPOULOS_537-546:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:49 PM

543

ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΛΙΓΝΙΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ

543

• Ανάπτυξη ήπιων μορφών τουρισμού. • Ενίσχυση εκπαιδευτικών και ερευνητικών υποδομών. Τα παραπάνω θα προσφέρουν σχετικά μικρό αριθμό θέσεων εργασίας (περ. 1.000). Για την αντιμετώπιση του σοβαρότατου προβλήματος της ανεργίας στην περιοχή απαιτείται άμεση μετάλλαξη του παραγωγικού ιστού και άμεση στροφή στον πρωτογενή τομέα. Απαιτείται, επομένως, μια συγκροτημένη πολιτική αποκατάστασης των εδαφών, παραχώρηση εκτάσεων για καλλιέργεια σε νέους που ζουν ή κατάγονται από την περιοχή, εκπόνηση σοβαρού σχεδιασμού και στροφή σε νέες μορφές καλλιεργειών.

Συμπεράσματα Υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι η Δυτ. Μακεδονία έχει εισέλθει σε καθεστώς μεταλιγνιτικής εποχής. Με σημείο κορύφωσης το 2002, η παραγωγή λιγνίτη βαίνει έκτοτε συνεχώς μειούμενη. Η εκμετάλλευση των διαθέσιμων αποθεμάτων θα πραγματοποιηθεί στο μέλλον σε συνθήκες εντελώς διαφορετικές από αυτές των προηγούμενων δεκαετιών. Το περιβάλλον αυτό χαρακτηρίζεται από εκτεταμένη είσοδο ανταγωνιστικών καυσίμων, μεγάλη διείσδυση των στοχαστικών ΑΠΕ, επιβάρυνση της λιγνιτικής παραγωγής με τα δικαιώματα εκπομπών ρύπων, υψηλό ποσοστό υπέργηρων λιγνιτικών μονάδων και ασφυκτικό οικονομικό περιβάλλον. Η έναρξη της μεταλιγνιτικής εποχής οριοθετείται στο 2002 και ολοκληρώνεται το 2021, όταν και αναμένεται μια σχεδόν κάθετη μείωση της παραγωγής, με ισχυρή επίπτωση στην απώλεια θέσεων εργασίας και εισοδημάτων για την τοπική κοινωνία. Ως μεταλιγνιτική εποχή θεωρείται το χρονικό διάστημα μέσα στο οποίο η εκμετάλλευση του λιγνίτη διατηρεί την απαραίτητη δυναμική, ώστε να στηρίξει βιώσιμα την είσοδο της Δυτ. Μακεδονίας σε καθεστώς χαμηλής λιγνιτικής εξάρτησης και εναλλακτικών αναπτυξιακών διεξόδων. Η κατασκευή σύγχρονων λιγνιτικών μονάδων, η έλευση του φυσικού αερίου στη Δυτ. Μακεδονία, η αξιοποίηση των τεχνολογιών δέσμευσης, αποθήκευσης και αξιοποίησης του διοξειδίου του άνθρακα αλλά και η εκμετάλλευση του λιγνίτη σε προϊόντα υψηλής προστιθέμενης αξίας, αποτελούν αναγκαία και ικανή συνθήκη για να οριοθετήσουν μια νέα ενεργειακή εποχή για τη Δυτ. Μακεδονία.

31_KARLOPOULOS_537-546:PROTYPH_KOZANH

544

5/15/14

12:49 PM

544

ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΤΟΥΡΛΙΔΑΚΗΣ – ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΚΑΡΛΟΠΟΥΛΟΣ

Σχήμα 1. Συνέργειες λιγνιτικής βιομηχανίας και τοπικής οικονομίας.

Σχήμα 2. Αρχή της μονοδιάστατης ανάπτυξης (Φάση 1).

31_KARLOPOULOS_537-546:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:49 PM

545

ΒΙΩΣΙΜΟΤΗΤΑ ΛΙΓΝΙΤΙΚΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΣ

Σχήμα 3. Αλλοίωση των χαρακτηριστικών τοπικού συγκριτικού πλεονεκτήματος – Συνθήκες Αναπτυξιακής Παθογένειας (Φάση 2 & 3).

Σχήμα 4. Παραγωγή λιγνίτη στον ενεργειακό άξονα της Δυτ. Μακεδονίας [6].

545

31_KARLOPOULOS_537-546:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:49 PM

546

32_PAPAKOSTA_547-562:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:53 PM

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

547

32_PAPAKOSTA_547-562:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:53 PM

548

32_PAPAKOSTA_547-562:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:53 PM

549

Αγνή Παπακώστα

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ: ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ, ΘΕΑΤΡΟ, ΜΟΥΣΙΚΗ

Η ανίχνευση της πολιτιστικής ταυτότητας μιας πόλης, οι παράγοντες που τη συνδιαμόρφωσαν, οι όροι και οι προϋποθέσεις της όποιας σχηματοποίησης δέχτηκε κατά το πέρασμα του χρόνου, προσκρούει σε μια σειρά υποθέσεων, διερευνήσεων και συστηματικής αναζήτησης, προκειμένου να μιλήσει κανείς με ασφάλεια και από τη σκοπιά του έγκυρου μελετητή. Το ερώτημα που τίθεται είναι εάν και κατά πόσο το σώμα της κοζανίτικης γραμματείας ή των άλλων εκφάνσεων της πολιτιστικής ζωής της πόλης τα τελευταία εκατό χρόνια είναι αποτέλεσμα μιας άρρηκτης χρονικής διαδοχής, που άφησε τα αποτυπώματά της στο πολιτιστικό γίγνεσθαι, ή συμπίλημα διαφορετικών αισθητικών αναφορών, τις οποίες ομαδοποιεί απλώς και μόνο η κοινή χωροταξική προέλευση και καταγωγή. Μια τέτοια οπτική όμως θα ξεπερνούσε τα όρια της φιλοδοξίας μιας εισήγησης/εργασίας συνεδρίου· εδώ, λοιπόν, απλώς διατυπώνουμε έναν γόνιμο προβληματισμό, μια μελλοντική υπόθεση εργασίας. Η λογοτεχνική παραγωγή στην Κοζάνη Η «αισθητική της ιθαγένειας», όρος που εύστοχα υιοθέτησε ο Μάκης Καραγιάννης στην ομώνυμη μελέτη του,1 αποτελεί αφενός μια οριζόντια κατάσταση με κυρίαρχο άξονα και σημείο αναφοράς τη γεωγραφία του χώρου, ο οποίος με τη σειρά του ασκεί καθοριστική επιρροή και στην ανθρώπινη γεωγραφία: κοινός τόπος, ίδια κουλτούρα, δεδομένο λαογραφικό πλαίσιο, διαμορφωμένη κοινωνιολογική βάση. Είναι αδύνατο, ωστόσο, να αγνοηθούν οι κάθετες παράμετροι διαφοροποίησης του ομοιογενούς πυρήνα: ιστορικός παράγοντας, το αμείλικτο πέρασμα του χρόνου, που προσδιορίζει την πολιτιστική ταυτότητα, η προσωπικότητα και οι επιδράσεις που δέχτηκε και αφομοίωσε κάθε δημιουργός, η περιρρέουσα ατμόσφαιρα κάθε εποχής. 1

Μάκης Καραγιάννης, Η αισθητική της ιθαγένειας. Λογοτεχνία και τόπος. Η περίπτωση της Κοζάνης, εκδ. Παρέμβαση, Κοζάνη 2011.

32_PAPAKOSTA_547-562:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:53 PM

550

ΑΓΝΗ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ

Με δεδομένες τις παραπάνω επισημάνσεις και εξειδικεύοντάς τες στην περίπτωση της Κοζάνης, επαληθεύεται πως ό,τι αποτέλεσε τη μετέπειτα πολιτιστική, λογοτεχνική κυρίως κίνησή της, τουλάχιστον στα αρχικά στάδια μετά την απελευθέρωση, εδράζεται σε στέρεες πνευματικές βάσεις του παρελθόντος. Η σύνδεση της πόλης με την ύστερη φάση του κινήματος του νεοελληνικού Διαφωτισμού, η Σχολή της Κοζάνης, η Βιβλιοθήκη της, η έντονη εκδοτική δραστηριότητα και η ευτυχής συγκυρία της συνάντησης πνευματικών ανθρώπων που εκπροσωπούν διαφορετικές εκφάνσεις του κοινωνικού βίου της πόλης αποτελούν παραμέτρους μιας αδιάψευστης πολιτιστικής κίνησης ανωτέρου επιπέδου. Ενδεικτικό της σπουδαιότητας των συγγραμμάτων της περιόδου αυτής είναι το γεγονός ότι ο Κ. Θ. Δημαράς, σε δυο μελέτες του, σταθμούς στις νεοελληνικές σπουδές, στην Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας και στο Νεοελληνικός Διαφωτισμός, αναγνωρίζει ότι οι Νύχτες του Γεωργίου Σακελλάριου από τη συλλογή Ποιημάτια (Βιέννη 1817) «αποτελούν την πρώτη μεθοδική προσπάθεια του προρομαντισμού στη νεοελληνική λογοτεχνία»,2 ή ότι «η σατιρική αλληγορία Ερμήλος ή Δημοκριθηράκλειτος του Μιχαήλ Περδικάρη (Βιέννη 1817) συνετέλεσε με το ανεξάρτητο και καινοτόμο πνεύμα του στην αποδέσμευση των ελληνικών συνειδήσεων».3 Μια επιγραμματική ιστορική αναδρομή στην πνευματική παραγωγή των λογίων της Κοζάνης στις αρχές του 19ου αι., που κρίνεται επιβεβλημένη για καθαρά μεθοδολογικούς σκοπούς, ώστε να γεφυρωθεί ομαλά η χρονική απόσταση από την Τουρκοκρατία στη μετά την απελευθέρωση εποχή, θα καταδείκνυε ότι η ποίηση που εκπροσωπήθηκε κυρίως από τον Γ. Σακελλάριο και τον Μιχ. Περδικάρη, τα θεατρικά έργα του Γεωργίου Λασσάνη και η μετάφραση ξένου θεάτρου από τον Γ. Σακελλάριο, τη γυναίκα του Μητιώ και τον Γεώργιο Ρουσιάδη, καθώς και η απόπειρα συγγραφής της πρώτης ποιητικής από τον Χαρίσιο Μεγδάνη, αποτελούν όψεις μιας πνευματικής άνθησης, που καθιστά την πόλη κέντρο κοσμοπολιτισμού, μέσω της επαφής των κοζανιτών λογίων με τα ευρωπαϊκά γράμματα, και δίαυλο για την επαφή με το λογοτεχνικό κίνημα του ρομαντισμού, με τον Σαίξπηρ, τον Γιουνγκ ή τον Γκολντόνι. Η αφετηρία της νεότερης, μεταπελευθερωτικής λογοτεχνικής κίνησης της πόλης τοποθετείται στις αρχές της δεκαετίας του 1920, με κύρια χαρακτηριστικά γνωρίσματα τη στροφή προς την ηθογραφία, την απόδοση των τοπικών 2

Κ. Θ. Δημαράς, Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 197 , σ. 17 . Βλ. και Κ. Θ. Δημαράς, «Οι νύχτες του Γιουγκ στην Ελλάδα του 1817», στο: ο ίδιος, Ελληνικός Ρωμαντισμός, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1982, σ. 3- 9. Κ. Θ. Δημαράς, Νεοελληνικός Διαφωτισμός, εκδ. Ερμής, Αθήνα 1977, σ. 98.

32_PAPAKOSTA_547-562:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:53 PM

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

551

εθίμων, τις πολεμικές αναμνήσεις και τις λαϊκές μνήμες. Η κυρίαρχη αυτή τάση, που υπηρετήθηκε με συνέπεια από τους περισσότερους λογοτεχνικούς εκπροσώπους της περιόδου, δικαιολογείται εν μέρει από το γεγονός ότι ιδεολογικά επικράτησε η αντίληψη πως ήταν αναγκαία η αναζήτηση της ταυτότητας των «Νέων Χωρών» μέσω της στροφής προς τη λαογραφία. Για τον λόγο αυτό ο τόπος διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο στη δόμηση του αφηγηματικού υλικού και τις περισσότερες φορές είναι ανιχνεύσιμος ήδη από τους τίτλους των διηγημάτων ή ποιημάτων της περιόδου. Οι βασικότεροι εκφραστές της ροπής αυτής είναι ο Κων. Τσιτσελίκης και ο Κων. Παπακωνσταντίνου. Αμφιβάλλω αν μια ενδεικτική αναφορά στο έργο του Κων. Τσιτσελίκη (1882-1938) θα ήταν δυνατόν να καταδείξει έστω και στο ελάχιστο την προσφορά του στη διαμόρφωση της μετέπειτα λογοτεχνικής ταυτότητας της πόλης. Νομικός με ευρεία μόρφωση για τα δεδομένα της εποχής, ευρέως αναγνωρίσιμη και αποδεκτή προσωπικότητα στους κύκλους της Κοζάνης αλλά και σε κεντρικό επίπεδο, ο Τσιτσελίκης, παράλληλα με τις πολυσχιδείς επιστημονικές και πολιτικές δραστηριότητές του, επιδόθηκε και στη διηγηματογραφία, δημοσιεύοντας τα έργα του (π.χ. Ένα ξερίζωμα και Mακεδονικές εικόνες, Αθήνα 192 ) σε περιοδικά των Αθηνών και της Θεσσαλονίκης: στο Μακεδονικό Ημερολόγιο του Σφενδόνη και στη Νέα Εστία. Γραμμένα στη δημοτική της εποχής με ενσωματωμένο το κοζανίτικο ιδίωμα στους διαλόγους, τα διηγήματά του αποτελούν ψηφίδες της ζωής της πόλης με ετερόκλητους, περιθωριακούς συνήθως ανθρώπους διαφορετικών εθνοτήτων, τους οποίους συνδέει ο ίδιος τόπος, η Κοζάνη. Το γεγονός αυτό διαμορφώνει ένα πεδίο με ιστορικές και κοινωνιολογικές προεκτάσεις, που δίνει τη δυνατότητα στον κριτικό να ανιχνεύσει την έννοια της ετερότητας, του «άλλου», στη λογοτεχνία, μέσω των εθνικών διαφοροποιήσεων και της συνύπαρξης ανθρώπων με διαφορετικές κουλτούρες και καταβολές. Το διήγημά του, μάλιστα, Η Ελενίτσα αποτελεί μια σπάνια πηγή, από τις λιγοστές που υπάρχουν, για τη ζωή στην Κοζάνη κατά τα έτη της γαλλικής κατοχής 1916-1918. Εξάλλου, η έμφαση στην ετερότητα ως τάση ανιχνεύεται έντονα και στο διηγηματογραφικό έργο του Κων. Παπακωνσταντίνου. Σε πολλές περιπτώσεις, ωστόσο, τα διηγήματα του Τσιτσελίκη αποκτούν λυρικές προεκτάσεις, ή αφήνουν έντονη την αίσθηση του τραγικού, ενώ στο τελευταίο έργο του, τη μικρή νουβέλα Αγάπη στον Αλιάκμονα, μια έντονη ψυχογραφική διείσδυση τον απομακρύνει από τη στεγνή ηθογραφία, και το

Πρώτη δημοσίευση του έργου στην Εφημερίδα των Αθηνών το 1937. Από τον Μάιο του 1938 και μετά τον θάνατο του Τσιτσελίκη (1. .1938) δημοσιεύεται σε συνέχειες στην εφημ. Βόρειος Ελλάς, ενώ από το 19 0 κ.ε. στην εφημ. Δυτική Μακεδονία του Ι. Ζηκόπουλου. Νέα έκδοση: Παρέμβαση, Κοζάνη 199 .

32_PAPAKOSTA_547-562:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:53 PM

552

ΑΓΝΗ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ

κείμενό του αποκτά εσωτερικότητα, καθώς φωτίζει τις ψυχικές αντιδράσεις των ηρώων, που σκιαγραφούνται καλύτερα μέσω του αφηγηματικού τεχνάσματος της ημερολογιακής καταγραφής. Το 192 , εξάλλου, σηματοδοτεί και την εποχή της ποιητικής έκφρασης που εκπροσωπείται από τον Διονύσιο Μανέντη. Στις ποιητικές του γραμμές ανιχνεύεται μια τάση εξιδανίκευσης της πόλης μέσω της παρουσίασης των άμεσα αναγνωρίσιμων στοιχείων της αρχιτεκτονικής της, της καθημερινότητας των κατοίκων της, του ηθικού τους κώδικα, των εθίμων, του σκληρού τοπίου της («πέτρινη πόλη» θα τη χαρακτηρίσει αργότερα ο Μιχ. Παπακωνσταντίνου), των καιρικών της συνθηκών. Χαρακτηριστικοί της τάσης αυτής είναι οι παρακάτω στίχοι από το ποίημά του Κοζάνη: Και το χειμώνα το βαρύ το χιόνι ως πέφτει το πολύ Ό,τι δικό σου άγαλμα σε μια νυχτιά το φκιάνει. Σαν μια νεράιδα ξωτική σα μια νυφούλα ντροπαλή Παραμυθένια γίνεσαι στα μάτια μας Κοζάνη.

Ιδιαίτερη περίπτωση στην κοζανίτικη γραμματεία αποτελεί η συγγραφική συμβολή του Λεωνίδα Παπασιώπη, από την άποψη ότι συνιστά μια απόπειρα διάσωσης και πεδίο έρευνας του κοζανίτικου ιδιώματος, καθώς οι συλλογές των πεζών και των ποιημάτων του υπό τους ενδεικτικούς τίτλους (έκδ. στη Θεσσαλονίκη) Η παλιά η Κοζάνη (1972), Τότι κι τώρα (1973), Απ’ ό,τι απόμνιν (1977) και Αδουκήθκα (1988), αποδίδουν φωνογραφικά τη ζωή της παλιάς Κοζάνης σε μια προσπάθεια να αναδειχθεί η ιδιαίτερη φυσιογνωμία της, η σάτιρα και το χιούμορ ως πηγαία εκδήλωση και έκφραση της κοζανίτικης νοοτροπίας, που αποτυπώνεται κυρίως μέσω της γλώσσας. Με τον ιστορικό ορίζοντα του αφηγηματικού του υλικού προσανατολισμένο στις δεκαετίες του 1920, ’30, ’ 0, ο Μιχ. Παπακωνσταντίνου ξετυλίγει την τριλογία του Η γιαγιά μου η Ρούσα (199 ), Η πέτρινη πόλη (199 ) και Το χρονικό της μεγάλης νύχτας (1999). Συνεχίζοντας μια απόπειρα ιστορικής καταγραφής που είχε επιχειρήσει με το έργο του Μια βορειοελληνική πόλη στην Τουρκοκρατία. Ιστορία της Κοζάνης 1400-1912 (Αθήνα 1992), παρακολουθεί την εξέλιξη της ιστορικής προοπτικής της πόλης με μυθιστορική ματιά, αναπλάθοντας μέσω της δημιουργικής φαντασίας πραγματικά πρόσωπα ή γεγονότα, για να φτάσει περίπου ως το τέλος του Εμφυλίου. Η λογοτεχνική αναδίπλωση αυτών των κρίσιμων για την ιστορική ταυτότητα της πόλης δεκαετιών συνιστά ένα ντοκουμέντο για τη ζωή της Κοζάνης με λογοτεχνικές αξιώσεις υψηλού επιπέδου.

Καραγιάννης, Η αισθητική της ιθαγένειας, σ. 12 .

32_PAPAKOSTA_547-562:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:53 PM

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

553

Τα βιβλία της τριλογίας σηματοδοτούν διαδοχικά τη μετάβαση από την παλιά στη νέα τάξη πραγμάτων, γύρω από την κομβική μορφή της γιαγιάς Ρούσας, στη συνείδηση της οποίας ήταν ριζωμένη η παλιά Κοζάνη, τον απόηχο των γεγονότων της ταραγμένης δεκαετίας του 1930, με φόντο την ιστορία δύο ερωτευμένων νέων, και το χρονικό της δραματικής δεκαετίας του 19 0, μέσα από την οπτική του συγγραφέα με την καταγραφή πραγματικών περιστατικών και προσώπων, όπως τα έζησε και τα θυμάται ο ίδιος, ή μέσω της έρευνας που έκανε για την περίοδο, γεγονός που διαφοροποιεί το βιβλίο αυτό από τα άλλα δύο, που αποτελούν ιστορικές μυθιστορίες, κατά τη δήλωση του ιδίου του συγγραφέα.6 Και ενώ ο Παπακωνσταντίνου εκδίδει την τριλογία του στη δεκαετία του 1990, κάνοντας αυτή τη μακρινή αναδρομή στο παρελθόν, που ως προς τον χρόνο της αφήγησης τον καθιστά χρονολογικά συνεχιστή της παράδοσης του Τσιτσελίκη, με διαφορετικούς βέβαια όρους, στην Κοζάνη των νεότερων πια χρόνων τα πολιτιστικά δρώμενα αποκτούν μια πρωτοποριακή διάσταση, που οφείλεται κατά βάση στην έκδοση και ανελλιπή παρουσία μέχρι σήμερα περιοδικών που γράφουν τη δική τους ιστορία και αφήνουν ανεξίτηλα τα σημάδια τους στο πολιτιστικό γίγνεσθαι. Πρόκειται για τα Δυτικομακεδονικά Γράμματα του Συνδέσμου Γραμμάτων και Τεχνών, ενός πολιτιστικού σωματείου, ψυχή του οποίου υπήρξε ο αείμνηστος Κων. Σιαμπανόπουλος, θεμε6

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει να μελετήσει κανείς τις εισαγωγές που προτάσσει ο ίδιος ο συγγραφέας σε κάθε ένα από τα τρία βιβλία του. Αναλυτικότερα, στο πρώτο, Η γιαγιά μου η Ρούσα, εκδ. Εστία, σ. 11, αναφέρει χαρακτηριστικά: Τα κύρια πρόσωπα γύρω απ’ τη γιαγιά τη Ρούσα κινούνται μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας. Πρόθεσή μου είναι να ζωντανέψω κυρίως τη ζωή στην Κοζάνη του 1920 και ν’ αφηγηθώ τα γεγονότα που σημάδεψαν την εποχή τους ... Άλλωστε, πρόκειται για μυθιστόρημα ή μυθιστορία. Κοζανίτικος μύθος και ιστορία, βέβαια. Στο δεύτερο βιβλίο, Η πέτρινη πόλη, εκδ. Εστία, σ. 9, αναφέρει: Η πέτρινη πόλη είναι η περιγραφή της Κοζάνης στη δεκαετία του 1930. Ιστορική μυθιστορία και τούτη, με υπαρκτά πρόσωπα αλλά και με φανταστικά, με τα ιστορικά γεγονότα εκείνης της περιόδου αλλά και με επεισόδια της φαντασίας και με περιπέτειες που άλλοτε συμπίπτουν με την πραγματικότητα κι άλλοτε είναι απλά κατασκευάσματα. Τέλος, στο τρίτο βιβλίο, Το χρονικό της μεγάλης νύχτας, εκδ. Εστία, σ. 12, διαφοροποιείται: Το παρόν βιβλίο είναι διαφορετικό, δεν είναι αφήγημα, θα μπορούσα να το χαρακτηρίσω ως χρονικό, το χρονικό της ταραγμένης δεκαετίας του 1940, όπως όμως εγώ πραγματικά την έζησα. Δεν είναι πραγματικά μόνο τα γεγονότα που αναφέρω, είναι και τα πρόσωπα υπαρκτά, καθόλου φανταστικά, και τα παρουσιάζω με τα ονόματά τους, όσα τουλάχιστον θυμάμαι και με φωτογραφίες τους, όσες κατόρθωσα να βρω στο αρχείο μου ή να μαζέψω από φίλους. Είναι ενδεικτική, λοιπόν, η τάση του συγγραφέα να λειτουργεί άλλοτε ως λογοτέχνης κι άλλοτε ως χρονικογράφος, με βασική πάντως μέριμνά του την πριμοδότηση του ιστορικού παράγοντα, που καθόρισε τη φυσιογνωμία της πόλης του, της Κοζάνης.

32_PAPAKOSTA_547-562:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:53 PM

554

ΑΓΝΗ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ

λιωτής του μουσείου Μακεδονικού Αγώνα στον Μπούρινο, με περιεχόμενο κυρίως ιστορικό, λαογραφικό, αρχαιολογικό. Επίσης, τα Ελιμειακά, προϊόν του δραστήριου συλλόγου Κοζανιτών Θεσσαλονίκης, του οποίου βασικός εκπρόσωπος μέχρι σήμερα είναι ο Στράτος Ηλιαδέλης, και, τέλος, από το 198 η Παρέμβαση, πνευματική επιθεώρηση Κοζάνης του Β. Π. Καραγιάννη. Στα τεύχη της φιλοξενήθηκαν ποιητές και πεζογράφοι, άνθρωποι των γραμμάτων και της τέχνης από την Κοζάνη ή το κέντρο, μέσω των σελίδων της αρθρώθηκε επιστημονικός κριτικός λόγος, παρουσιάστηκε πρωτότυπη λογοτεχνική παραγωγή, συνδυάστηκε η εγχώρια πολιτιστική κίνηση με ευρύτερες πνευματικές αναζητήσεις. Κομβικής σημασίας γεγονός αποτέλεσε και η λειτουργία του ΙΝΒΑ (Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης), καθώς η Κοζάνη επελέγη να εκπροσωπήσει στο «Πολιτιστικό δίκτυο πόλεων» τον χώρο του βιβλίου υπό τη διεύθυνση αρχικά του δικηγόρου, εκδότη και λογοτέχνη Β. Π. Καραγιάννη και μετέπειτα του Κων. Ντίνα, καθηγ. γλωσσολογίας στο πανεπιστήμιο Δυτ. Μακεδονίας, του οποίου η συμβολή υπήρξε καθοριστική στη μελέτη και επιστημονική προσέγγιση του κοζανίτικου ιδιώματος. Ο συνδυασμός Παρέμβασης και ΙΝΒΑ έκανε την πόλη γνωστή σε καταξιωμένους συγγραφείς από το πανελλήνιο, που ήρθαν στην Κοζάνη για να παρουσιάσουν το έργο τους, επίσης, αποτέλεσε το έναυσμα για τη διοργάνωση λογοτεχνικών εκδηλώσεων και συνεδρίων, ενώ συνέβαλε σε μια έντονη εκδοτική δραστηριότητα και ανανέωσε την πολιτιστική κίνηση της πόλης. Ο Β. Π Καραγιάννης, εξάλλου, διεκδικεί με επιμονή και αυθεντικότητα ένα ζωντανό κομμάτι της σύγχρονης λογοτεχνικής παραγωγής της πόλης. Με μια πληθώρα βιβλίων, που κυμαίνονται σε ένα εύρος λογοτεχνικών ειδών, από την ποίηση και το μικρό αφήγημα-διήγημα έως το χρονογράφημα, αιφνιδιάζει με το ιδιότυπο ύφος, την πρωτότυπη λεξιπλασία, που παραπέμπει σε ένα εύρος παιδείας, και τον εσωτερικό φωτισμό, που διυλίζει ακόμη και τα εξωτερικά πρόσωπα ή γεγονότα μέσα από το πρίσμα ενός περιφερειακού αλλά ταυτόχρονα και διεισδυτικού βλέμματος που εδραιώνει την κυριαρχία του υποκειμενικού και βιωματικού στοιχείου. Στη συνέχεια, ο Μιχάλης Πιτένης με μια αμεσότητα αφηγηματική ξεκινά από τη σύντομη φόρμα του διηγήματος, με κεντρικό άξονα δράσης τη γενέθλια πόλη, για να φτάσει σταδιακά με σταθερά βήματα, πιστοποιώντας τη δυναμική συνέχειά του στον χώρο, στην ευρύτερη σύνθεση, το μυθιστόρημα, που βαθμιαία απομακρύνεται στο τελευταίο του βιβλίο από το δεδομένο τοπικό πλαίσιο, για να απλωθεί σε ένα ευρύτερο γεωπολιτισμικό χώρο, μέσα στον οποίο όμως έχει τελικά κομβική θέση και η Κοζάνη και το σύμβολο της πνευματικής αναφοράς της, η ιστορική Δημοτική Βιβλιοθήκη της Κοζάνης. Αξιοσημείωτη είναι, επίσης, και μια ακόμη ιδιότητά του, αυτή του θεατρικού συγγραφέα.

32_PAPAKOSTA_547-562:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:53 PM

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

555

Η καταγραφή της λογοτεχνικής ταυτότητας της πόλης θα ήταν ελλιπής, αν δε γινόταν, έστω και ονομαστικά, η επισήμανση δημιουργών που γεννήθηκαν στην ευρύτερη περιοχή της Κοζάνης, αλλά ζουν μακριά της. Στην κατηγορία αυτή ανήκει ο Π. Β. Πάσχος, ο Θαν. Μαρκόπουλος, η Αφροδίτη Κοΐδου, που ασχολήθηκαν με την ποίηση, και ο Μάκης Καραγιάννης με την πεζογραφία. Επιχειρώντας μια κριτική προσέγγιση των τάσεων που καταγράφονται στη λογοτεχνική απόπειρα αυτής της περιόδου, διαπιστώνεται πως τα πρώτα χρόνια μετά την απελευθέρωση ανιχνεύεται η παραδοσιακή φάση της κοζανίτικης γραμματείας μέσω μιας ομάδας πνευματικών ανθρώπων με ευρεία παιδεία και πολυσχιδείς δραστηριότητες, από τη νομική ή την ιατρική έως και την πολιτική, που αποτύπωσαν με ηθογραφικούς όρους τη ζωή σε μια περιοχή άγνωστη στο ευρύτερο κοινό των περιοδικών όπου δημοσίευαν το έργο τους, με στόχο να υπηρετήσουν μια ιδεολογική ταυτότητα που προέτασσε τη δημιουργία μιας πνευματικής παραγωγής με βάση τα εθνικά και βυζαντινά ιδεώδη, σε αντίθεση προς την Αθήνα, που μιμείται κακότεχνα ξενόφερτα πρότυπα. Παρουσιάζουν μια συνέπεια θεωρητικών απόψεων και λογοτεχνικής παραγωγής, ενώ το έργο τους περιστρέφεται αμιγώς γύρω από την έννοια του τόπου, της μικρής πόλης. Το γεγονός ότι περιπτώσεις όπως του Τσιτσελίκη δεν προκάλεσαν το ενδιαφέρον της κριτικής οφείλεται κυρίως στο γεγονός ότι το πνευματικό κλίμα της γενιάς του ’30 στην Αθήνα και η δυναμική παρουσία της Σχολής της Θεσσαλονίκης γύρω από το περιοδικό Μακεδονικές Ημέρες, με τον αέρα της πρωτοπορίας που απέπνεαν, δεν ευνόησαν τη μελέτη συγγραφέων που στρέφονταν αποκλειστικά στο παρελθόν. Η άλλη ανιχνεύσιμη τάση, κυρίως στην περίπτωση του Παπασιώπη, είναι η αγωνία να διασωθεί το γλωσσικό ιδίωμα της περιοχής, προφανώς σε μια εποχή που η λαίλαπα των εξελίξεων και η υποτιθέμενη πρόοδος σταδιακά το έφερναν στα πρόθυρα της ανυποληψίας. Όταν ο Παπακωνσταντίνου εμφανίζεται στα λογοτεχνικά πράγματα, είναι ήδη δεδομένο το ενδιαφέρον του για την ιστορία, και, έτσι, παρουσιάζεται ως ο συνεχιστής της πρώτης τάσης, της λογοτεχνικής απόδοσης των ιστορικών γεγονότων, καλύπτοντας με το έργο του το συγγραφικό κενό των δεκαετιών από το 19 0 έως το 1980. Η οπτική του όμως γίνεται πιο εσωτερική με την πρωτοπρόσωπη αφήγηση και την ανάμειξη ιδιωτικού-φανταστικού, γεγονός που τον καθιστά συνδετικό κρίκο ανάμεσα στην παραδοσιακή τάση που προηγήθηκε και την νεωτερική που ακολούθησε. Η ανανέωση προέρχεται από τους σύγχρονους κοζανίτες λογοτέχνες, στους οποίους, εκτός των βασικών χαρακτηριστικών που επισημάνθηκαν, ενδιαφέρον παρουσιάζει να τονιστεί και ο ρόλος που εξασφαλίζουν στον τόπο τους, την Κοζάνη, μέσω του έργου τους. Στον Καραγιάννη η αντιμετώπιση του

32_PAPAKOSTA_547-562:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:53 PM

556

ΑΓΝΗ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ

τόπου επενδύεται βιωματικά, λειτουργεί, όπως η Θεσσαλονίκη του Γ. Ιωάννου, ως έναυσμα για ενδοσκόπηση, ως εκκίνηση για πνευματικούς συσχετισμούς που ξεπερνούν τα τοπικά πλαίσια με νεωτερικούς όρους. Στον Πιτένη η πόλη λειτουργεί ως το σκηνικό που διαμορφώνει μεν τα δρώμενα, αλλά η προσωπική περιπέτεια των ηρώων είναι αυτή που κινεί πια τα νήματα. Το πέρασμα στον ιδιωτικό χώρο αποτελεί γεγονός και έπεται και συνέχεια.

Το θέατρο στην Κοζάνη Για τις μεταφράσεις θεατρικών έργων του Γκολντόνι γνωστή είναι, βέβαια, η Μητιώ Σακελλαρίου στις αρχές του 19ου αι., όπως επίσης και ο Γεώργιος Λασσάνης, ο οποίος υπήρξε από τους πρώτους νεοέλληνες θεατρικούς συγγραφείς πριν και μετά την ελληνική Επανάσταση. Όσον αφορά τη θεατρική κίνηση που καταγράφεται στην πόλη για τα χρόνια αμέσως μετά την απελευθέρωση, οι πρώτες πληροφορίες προέρχονται από τον Τύπο της εποχής, που επισημαίνει ότι υπήρξε μια υποτυπώδης θεατρική δραστηριότητα με περιοδεύοντες θιάσους, οι οποίοι αρχίζουν να επισκέπτονται την Κοζάνη, ανεβάζοντας ένα ευρύ φάσμα παραστάσεων, το οποίο κυμαίνεται ως προς τη θεματολογία ανάμεσα σε πατριωτικά δράματα με ιστορικά θέματα (Παύλος Μελάς, Κανάρης, Μαρία Πενταγιώτισσα) και έργα μεταφρασμένα από το ξένο ρεπερτόριο ή έργα ελλήνων θεατρικών συγγραφέων, όπως του Γρ. Ξενόπουλου ή του Παντελή Χορν. Οπερέτες και επιθεωρήσεις συμπληρώνουν το θεατρικό γίγνεσθαι, που λαμβάνει χώρα στα καφενεία της εποχής, στου Βαμβακά, του Καραδήμου, του Καραβά, ενώ, παράλληλα, και μια σειρά ερασιτεχνικών θιάσων της πόλης, με πιο γνωστό τον «Όμιλο Ερασιτεχνών Ευεργετών», καλύπτουν τις θεατρικές ανάγκες του κοζανίτικου κοινού και προκαλούν το σχόλιο της εφημερίδας Ηχώ που τονίζει την ανάγκη ιδρύσεως θεάτρου. Μια σημαντική χρονιά για την εξέλιξη των θεατρικών δεδομένων ήταν το 197 , όταν ιδρύεται ο σύλλογος «Φίλοι της Τέχνης», ο οποίος δύο χρόνια μετά θα αποσπάσει διθυραμβικές κριτικές για τη θεατρική παράσταση που ανέβασε στην Κοζάνη καθώς και στο φεστιβάλ θεάτρου Ιθάκης με το έργο Οι καρέκλες του Ιονέσκο σε σκηνοθεσία Χρήστου Μπέσα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 επιχειρείται μια οργανωμένη απόπειρα θεατρικής παρουσίας στην πόλη από μια ομάδα νέων, που συγκροτούν τη θεατρική ομάδα «Θεατροδρόμιο». Διαθέτει αυτάρκεια ως προς το ανθρώπινο δυναμικό που το πλαισιώνει και τα τεχνικά μέσα που απαιτούνται, και δίνει παραστάσεις με έργα που γράφουν τα μέλη του με παραδοσιακή θεματολογία και στο τοπικό ιδίωμα. Η συμβολή του έγκειται κυρίως στο γεγονός ότι συ-

32_PAPAKOSTA_547-562:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:53 PM

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

557

ντήρησε τη θεατρική κίνηση και πέτυχε να συσπειρώσει ανθρώπους του θεάτρου, που μετέδωσαν τη φλόγα αυτή και τον ενθουσιασμό τους για μια θεατρική κουλτούρα. Παρομοίως εκτιμάται και η συμβολή της ερασιτεχνικής ομάδας των «Οχληρών». Κομβική στα θεατρικά πράγματα υπήρξε η ίδρυση του «Δημοτικού Περιφερειακού Θεάτρου» (ΔΗΠΕΘΕ Κοζάνης), το οποίο από το 199 αποτελεί πολιτιστικό πυρήνα της πόλης με διαρκή παρουσία όχι μόνο στον χώρο του θεάτρου αλλά και με δράσεις που αγκαλιάζουν την τοπική κοινωνία, ενσωματώνουν την πολιτιστική της ιδιαιτερότητα και προάγουν την πνευματική της στάθμη. Κλείνοντας την αναφορά στο θέατρο, κρίνεται σκόπιμο να επισημανθεί και μια ιδιαίτερη θεατρική παράδοση άμεσα συνυφασμένη με την κοζανίτικη αποκριά. Πρόκειται για μια πρωτότυπη θεατρική παραγωγή που λαμβάνει χώρα την περίοδο αυτή κάθε χρόνο, με παραστάσεις που αφορμώνται από την επικαιρότητα και αποδίδουν στο κοζανίτικο ιδίωμα την ιδιότυπη αίσθηση του κοζανίτικου χιούμορ και της σάτιρας. Στην κατεύθυνση αυτή κινείται και το θεατρικό έργο του Γ. Παφίλη, που αποτελεί μια ηθογραφική καταγραφή της κοζανίτικης κοινωνίας με την αποτύπωση του μικρόκοσμου και των χαρακτηριστικών ανθρώπινων τύπων της. Μέσα από μια πολυετή συνεργασία με το ΔΗΠΕΘΕ Κοζάνης, ο Γ. Παφίλης διαμόρφωσε τη δική του θεατρική ταυτότητα, με κορυφαίο δείγμα το τελευταίο του έργο Αναστάσεως Ημέρα, προϊόν της πολυετούς έρευνας του συγγραφέα, που συνέλεξε άγνωστο υλικό και παρουσιάζει γλαφυρά τον τρόπο με τον οποίο οι απλοί ανώνυμοι Κοζανίτες βίωσαν το μεγάλο γεγονός της απελευθέρωσης. Το ηθογραφικό στοιχείο στο έργο αυτό, διαπλεκόμενο με την ιστορία, αναδεικνύει μια νέα πτυχή της θεατρικής του παραγωγής.

Η μουσική παράδοση στην Κοζάνη Ως προς τη μουσική, μετά την απελευθέρωση τα μουσικά δρώμενα είναι αρχικά περιορισμένης εμβέλειας και οι πληροφορίες που έχουμε γι’ αυτά προέρχονται και πάλι από τον Τύπο της εποχής. Αξιοσημείωτο γεγονός αποτελεί η ίδρυση του «Μουσικού Συλλόγου», που διοργανώνει συναυλίες την εποχή της γαλλικής κατοχής. Τη δεκαετία του 1920, και συγκεκριμένα το 192 , επανιδρύεται η φιλαρμονική «Πανδώρα», της οποίας η ιδρυτική πράξη υπογράφεται το 1902, αλλά περνά σε μια μεγάλη περίοδο αδράνειας. Η επανεμφάνισή της, υπό τη διεύθυνση του Σασαρόλη, ανανεώνει σημαντικά τη μουσική σκηνή της πόλης ως και τις μέρες μας, υπό τη διεύθυνση και εμβληματική παρουσία του Πάρη Καραχάλιου.

32_PAPAKOSTA_547-562:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:53 PM

558

ΑΓΝΗ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ

Η επόμενη δεκαετία του 1930 αποτελεί έναν σημαντικό σταθμό στην εξέλιξη των μουσικών πραγμάτων της πόλης, καθώς όλοι οι μουσικοί πυρήνες της (Πανδώρα, Διδασκαλείο Αρρένων, Στρατιωτική Μουσική και Δημοτικό Ωδείο, που ιδρύεται το 1936) βρίσκονται σε μια αγαστή συνεργασία, με αποτέλεσμα τη διοργάνωση συναυλιών και ρεσιτάλ, τη διαμόρφωση μιας ιδιαίτερης μουσικής κουλτούρας και την παρουσία σημαντικών δασκάλων της μουσικής. Μέσα σε ένα τέτοιο κλίμα αναδείχτηκαν προσωπικότητες της μουσικής, όπως ο Κώστας Λιόντας, τενόρος στην όπερα της Βουδαπέστης, ο Νίκος Πάικου Δελιαλής στο βιολί και ο μουσικοσυνθέτης Γιάννης Δόδουρας, που έφυγε πρόωρα από τη ζωή σε ηλικία μόλις 30 ετών, του οποίου η σημαντικότερη συμβολή ήταν οι διασκευές με την προσωπική του σφραγίδα των δημοτικών τραγουδιών. Στα χρόνια της Κατοχής ο Γιάννης Δόδουρας, ο Νίκος Λιούφης, ο Αλέκος Ιωαννίδης και ο Τάσος Χρυσοχόου συστήνουν το κουαρτέτο εγχόρδων και δίνουν το φθινόπωρο του 19 0 και 19 1 αρκετές συναυλίες. Τον Αύγουστο του 19 ο εκπολιτιστικός όμιλος Κοζάνης «Αισθητικές Χαρές» με συντελεστές τον Μάκη Μουμουζά, τον Νίκο Λιούφη και τον Τάσο Χρυσοχόου παρουσιάζει στο κοζανίτικο κοινό στην αίθουσα του κινηματογράφου «Τιτάνια» τη δραματική οπερέτα Ανοιξιάτικα όνειρα, που γνώρισε μεγάλη επιτυχία. Το «Δημοτικό Ωδείο Κοζάνης», που ιδρύθηκε το 1936 και συνέβαλε, όπως προαναφέρθηκε, στη θεμελίωση της μουσικής παιδείας, απέκτησε μια νέα δυναμική και έναν πρωτοπόρο προσανατολισμό με την ανάθεση της διεύθυνσής του στον Δ. Δημόπουλο, δεξιοτέχνη του πιάνου. Στην εποχή του το Ωδείο γίνεται το επίκεντρο της μουσικής ζωής της πόλης, εμπλουτίζεται η ποιότητα των μουσικών σπουδών και φιλοξενούνται διάσημες μουσικές προσωπικότητες της εποχής. Με την ίδια φιλοσοφία διοργανώνεται και το σεμινάριο μουσικής από τη μητρόπολη Σερβίων και Κοζάνης, με την έμπνευση του μακαριστού μητρ. Διονυσίου Ψαριανού (†1997), που συσπειρώνει μαθητές, δασκάλους της μουσικής και ξένους καλλιτέχνες σε ρεσιτάλ υψηλής μουσικής ποιότητας. Η ίδια σημαντική μουσική παραγωγή συνεχίζεται στις μέρες μας με μουσικούς όπως ο Τζούκας, ο Κιουρτσόγλου και ο Παναγιώτης Δημόπουλος.

Από τη συνοπτικότατη αυτή αναφορά στην πολιτιστική κίνηση στην Κοζάνη, κυρίως μετά την απελευθέρωση, προκύπτει ότι η Κοζάνη και η περιοχή της έχει να δείξει από την εποχή των Φώτων ως το παρόν αξιόλογη παραγωγή. Με εξαίρεση τους σημαντικούς κατά την εποχή του νεοελληνικού Διαφωτισμού λο-

32_PAPAKOSTA_547-562:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:53 PM

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

559

γίους Καρακάσση, Σακελλάριο, Μεγδάνη, Λασσάνη, Περδικάρη, η περιοχή Κοζάνης δεν διαθέτει μεγάλα ονόματα. Ωστόσο, σημαντικό είναι το γεγονός ότι τόσο η λογοτεχνία όσο και το θέατρο και η μουσική καλλιεργούνται στην πόλη συνεχώς από το τέλος του 19ου αι., με αυξανόμενη τάση παραγωγής έργου, αλλά κυρίως με αυξανόμενο ενδιαφέρον και συμμετοχή του κοινού. Τέλος, να σημειωθεί η ικανοποιητική αναγνωσιμότητα μαθητών/τριών, που καταγράφεται στη Δημοτική Βιβλιοθήκη, επίσης, η φοίτηση πολλών νέων στα ωδεία της Κοζάνης, καθώς και η μεγάλη ανταπόκριση των νέων στις συχνές θεατρικές παραστάσεις από το ΔΗΠΕΘΕ αλλά και από ερασιτεχνικά σχήματα.

32_PAPAKOSTA_547-562:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:53 PM

560

ΑΓΝΗ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ

Εικ. 1. Ο Κ. Τσιτσελίκης (πηγή: ΓΑΚ Ν. Κοζάνης).

Εικ. 2. Η γιαγιά μου η Ρούσα (199 ) του Μιχ. Παπακωνσταντίνου.

32_PAPAKOSTA_547-562:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:53 PM

561

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

Εικ. 3. Από την παράσταση του ΔΗΠΕΘΕ Κοζάνης «Αγάλματα της πόλης».

Εικ. . Από την παράσταση του ΔΗΠΕΘΕ Κοζάνης «Αγάλματα της πόλης».

32_PAPAKOSTA_547-562:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:53 PM

562

ΑΓΝΗ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑ

Εικ. . Η «Πανδώρα» μπροστά στο Βαλταδώρειο Γυμνάσιο, έτ. 190 (πηγή: N. Π. Δελιαλής, Kατάλογος εντύπων Δημοτικής Βιβλιοθήκης Kοζάνης, τ. 2, Θεσσαλονίκη 196 , πίν. XΧΧI).

Εικ. 6. Μέλη ορχήστρας της Κοζάνης το 1931 (αρχείο Γιάννη Κορκά).

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:57 PM

563

Δημήτριος Γ. Σκρέκας

ΤΟ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΣΕΡΒΙΩΝ ΚΑΙ ΚΟΖΑΝΗΣ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΨΑΡΙΑΝΟΥ (1957-1997)

Καὶ μέν’ ἀλήθεια χαίρεται ἡ ψυχή μου, ὅταν διαβάζω κι ὅταν ἐπάνω στὸ χαρτὶ τὴ σκέψη μου χαράζω1

Στη συνείδηση των Κοζανιτών και των κατοίκων της Ι. Μητρόπολης Σερβίων και Κοζάνης επί σαράντα χρόνια επιβλήθηκε με την παρουσία και τη βιοτή του ο Επίσκοπός τους, ο λόγιος άνδρας της ευάνδρου νήσου Άνδρου, κυρός Διονύσιος Λ. Ψαριανός. Στην παρούσα ανακοίνωση παρουσιάζεται το εκδεδομένο συγγραφικό του έργο. Τα βιογραφικά του στοιχεία μπορούν να συνοψισθούν ως εξής: Ο μακαριστός ιεράρχης γεννήθηκε στον Πιτροφό της Άνδρου το 1912, και το κατά κόσμον όνομά του ήταν Νικόλαος (Νικολός) Ψαριανός. Υπήρξε ο πρωτότοκος γιος του Λεωνίδη και της Μαριγώς. Η οικογένειά του ήταν λευιτική εκατέρωθεν. Τα πρώτα γράμματα τα διδάχτηκε στο νησί του. Αργότερα, παρακούοντας την επιθυμία της οικογένειάς του να ασχοληθεί με τα καράβια, βρέθηκε στην Αθήνα. Εκεί, στα 1927-1931 φοίτησε στη Βαρβάκειο, όπου είχε δασκάλους, ανάμεσα σε άλλους, τον Ι. Μαργαζιώτη, τον Π. Ζούκη (περίφημο για το Αναγνωστικό του). Χαρακτηριστικά, ο ίδιος o επίσκοπος έλεγε: ᾽ξεκίνησα τὸ 1927 γιὰ ἱερέας καὶ δάσκαλος, κινδύνευσα τὸ 1931 νὰ γίνω πλοίαρχος καὶ τὸ 1952 ἡ Ἐκκλησία μὲ ἔκανε ἐπίσκοπο.2 1

Απόσπασμα από το ποίημα του μακαριστού μητροπολίτη Ἡ προκοπὴ (1981), όπως εκδόθηκε από τον Π. Β. Πάσχο, «Τεχνῶν τοῦ λόγου διάκονος. Σχέδιο εἰσαγωγῆς στὸ ὑμνογραφικὸ-λογοτεχνικὸ ἔργο τοῦ σεβ. μητροπολίτου Σερβίων καὶ Κοζάνης Διονυσίου», στο: Οἰκοδομὴ καὶ Μαρτυρία, Ἔκφρασις ἀγάπης καὶ τιμῆς εἰς τὸν Σεβ. Μητροπολίτην Σερβίων καὶ Κοζάνης Διονύσιον, τ. 1, Κοζάνη 1991, σ. 165. Βλ. Νικόλαος Δρόσος μητρ. Καρπενησίου, «Διονύσιος Λ. Ψαριανός, Μητροπολίτης Κοζάνης», στο: Οἰκοδομὴ καὶ Μαρτυρία, ό.π., σ. 6, όπου και η πληρέστερη βιογραφική παρουσίαση του Διονυσίου. Βλ. επίσης Άνθιμος Δ. Ρούσας μητρ. Αλεξανδρουπόλεως, Προσφορὰ Μνήμης, Τιμῆς καὶ Ὀφειλῆς ὁ Ἀοίδιμος Μητροπολίτης Κοζάνης Διονύσιος (1957-1997), Αλεξανδρούπολη 2001. Αξιόλογη και η πρόσφατη συμβολή του Ανδριώτη Γ. Πίππα, «Διονύσιος Ψαριανός Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης», Νήσος Άνδρος Παράδοση, Πολιτισμός, Περιβάλλον, Ανάπτυξη, Κοινωνία, 4 (2010) 103-119.

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:57 PM

564

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΣΚΡΕΚΑΣ

564

Ενώ υπηρετούσε στο ναυτικό στον Πόρο (1933-1934) γνωρίζεται με τον τότε αρχιμανδρίτη Διονύσιο Παπανικολόπουλο, αργότερα μητρ. Ιερισσού και Αγ. Όρους και στη συνέχεια Εδέσσης και Πέλλης. Αυτή η γνωριμία ήταν αποφασιστικής σημασίας, ώστε να καρεί μοναχός σε ηλικία 22 ετών στην Ι. Μ. Ζωοδόχου Πηγής στον Πόρο. Η διακονία του στην εκκλησία συνεχίζεται με τη χειροτονία του σε διάκονο, και εν συνεχεία σε αρχιμανδρίτη, την τοποθέτησή του ως πρωτοσυγκέλλου στην Τρίπολη και Αθήνα, αλλά και στην εκλογή του σε βοηθό επίσκοπο Ρωγών επί αρχιεπισκόπου Σπυρίδωνος Βλάχου. Με τον θάνατο του τελευταίου, η διάδοχη κατάσταση ήταν μάλλον δυσμενής για τον επίσκοπο Ρωγών, αλλά αυτός θα αδράξει την ευκαιρία να μελετήσει περισσότερο. Καρπός αυτής της περιόδου υπήρξε η συστηματική μελέτη των πατέρων της εκκλησίας και η αποδελτίωση του πολύτομου περιοδικού του Οικουμενικού Πατριαρχείου Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια. Τo 1938 εγγράφεται στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, από όπου και θα αποφοιτήσει μετά από κάποια χρόνια. Το 1957 εκλέγεται μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης, περιοχή την οποία ποίμανε θεοφιλώς μέχρι την ημέρα της οσιακής κοίμησής του (7 Δεκ. 1997). Σε πρώιμη ηλικία, 16-20 ετών, πρωτοφανερώθηκε και η κλίση του Νικολού στη λογοτεχνία, όπου προσέφευγε όταν ήθελε να αναφερθεί σε γεγονότα σύγχρονά του, να τα σχολιάσει και να τα υπομνηματίσει, συνήθεια που κράτησε ως τα τέλη του βίου του. Για το λογοτεχνικό του έργο, που περιλαμβάνει διηγήματα, ποιήματα πολυποίκιλα, ακόμη και παραϋμνογραφήματα, έχει ομιλήσει και δημοσιεύσει σχετικώς ο Π. Β. Πάσχος.3 Το έργο αυτό στη συντριπτική του πλειοψηφία παραμένει βέβαια ανέκδοτο. Παραθέτω ένα χαρακτηριστικό ποίημά του (1970):4 Ἐν ἡμέρᾳ ἀποφάσεως. Νά’ χῃς τὴ δύναμη νὰ σιωπᾷς, ἡ σιωπὴ εἶναι δύναμη μεγάλη. Καὶ νά ’χης τὴ δύναμη νὰ φεύγῃς, εἶναι τὸ ἴδιο κ’ ἡ φυγὴ μεγάλη δύναμη. Ἄκρη μὲ τοὺς ἀνθρώπους δὲν θὰ βρῇς ποτέ, ὅσο καλὴ κι ἂν εἶναι ἡ θέλησή σου. Ἡ καλωσύνη σου γι’ αὐτούς, ἀδυναμία κ’ ἡ κάποια δύναμή σου, εὐκαιρία γιὰ ν’ ἀνεβῇ ὁ καθεὶς τὰ σκαλοπάτια 3 4

Πάσχος, «Τεχνῶν τοῦ λόγου διάκονος», ό.π., σ. 107-178. Ό.π., σ. 165-166.

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:57 PM

565

ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΨΑΡΙΑΝΟΥ

565

τοῦ συμφέροντος καὶ τῆς φιλοδοξίας. Σώπα καὶ φεῦγε τοὺς ἀνθρώπους, νὰ ζημιωθῇς δὲν ἔχεις καὶ νὰ χάσῃς. Κι ἂν θά ’σαι ἀπὸ τοὺς ἄλλους μακριά, θά ’σαι κοντὰ στὸν ἑαυτό σου. Εἶναι κάποιες στιγμές, ποὺ δὲν τὸ ξέρεις τί ’ναι καλά-καλὰ ὅ,τι πᾶς νὰ κάμης. Μὴ ψάχνεις συμβουλάτορα νὰ βρῇς σὲ τοῦτες τὶς στιγμὲς καὶ μὴ γυρεύῃς μ’ ἄλλους νὰ μοιραστῇς τὸ βάρος τῆς εὐθύνης· τράβα μπροστὰ καὶ πᾶρε ἀπάνω σου καὶ τὸ καλὸ καὶ τὸ κακὸ ποὺ σὲ προσμένει. Κανεὶς ποτὲ δὲν ξέρει σὰν καὶ σένα ὅ,τι ὁρίζει μέσα σου τὸ χρέος. Μπορεῖ καὶ νὰ πλανιέσαι, μὰ δὲ βλάφτει· μπροστὰ στὸ ψέμα κάλλιο ἡ πλάνη.

Πολύ εύστοχα έχει γραφεί ότι: Τὸ συγγραφικό του ἔργο δὲν εἶναι μόνο κηρυγματικό. Ὑπάρχουν ἕνα πλῆθος μελέτες μικρὲς καὶ μεγάλες σὲ μία μεγάλη ποικιλία θεμάτων· Ἐγκύκλιοι, Ὑπομνήματα, Ἄρθρα στὶς ἐφημερίδες, Ἐκθέσεις, Ἐπιστολές πρὸς τοὺς ἱερεῖς, πρὸς τοὺς μαθητάς, Ἐπικήδειοι, Ὁμιλίες ἑόρτιες (ὅπως στὴν Κυριακὴ τῆς Ὀρθοδοξίας), Βιβλιοκρισίες, Πρόλογοι, Ὕμνοι, Μετάφρασις τῆς Θ. Λειτουργίας, Μεταφράσεις ὕμνων, Ποιήματα, Περιστατικὰ κείμενα, Ἀκολουθίες καὶ τὸ Προσωπικό του Ἡμερολόγιο, σὲ ... τόμους, κάτι πολυτιμότατο μὲ κρίσεις καὶ σκέψεις πολὺ προσωπικές, μὲ πληροφορίες γιὰ πρόσωπα καὶ πράγματα.5 Ξεχωριστή θέση κατέχει ασφαλώς και η τρίτομη έκδοση Επετηρίδος (1958-1960), έργο πρωτοποριακό για μητρόπολη της εκκλησίας, που προσεπιβεβαιώνει το ήθος και την καλλιέργεια του εκδότη, ως μαρτυρία σε μια φιλόκαλη πόλη. Από το πολυσχιδές του έργο, κηρυγματικό κατά βάσιν, ξεχωρίζουμε τα ακόλουθα δημιουργήματα, επισημαίνοντας ότι ο λόγος του προοδευτικά εξελίσσεται σε δοκιμιακό. 5

Νικόλαος Δρόσος, «Διονύσιος Ψαριανός», σ. 17. Η πληρέστερη καταγραφή του έργου του ως το 1990 παραδίδεται από τη Στέλλα Ψαριανού-Δημοπούλου, «Μητροπολίτου Σερβίων καὶ Κοζάνης Διονυσίου Λ. Ψαριανοῦ, Μείζονες καὶ ἐλάσσονες συγγραφαὶ (1934-1990). Ἀναγραφή», στο: Οἰκοδομὴ καὶ Μαρτυρία, ό.π., σ. 23-54 (ειδικά για την εκδεδομένη και ανέκδοτη εργογραφία του Διονυσίου ως μητρ. Σερβίων και Κοζάνης σ. 31 κ.ε.). Σε αυτόν τον κατάλογο, αλλά και στην ολοπρόθυμη συμπαράσταση της κ. Ψαριανού-Δημοπούλου, βασίζεται και η παρούσα συμβολή.

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:57 PM

566

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΣΚΡΕΚΑΣ

566

Σε ομιλία του το 1959, απευθυνόμενος στους εργάτες κατά τον εορτασμό της Ημέρας του Εργάτου, ανάμεσα στα άλλα θα πει τα εξής:6 Ὁ ἱερεὺς δὲν εἶναι ἐκεῖνος ποὺ θὰ λύσῃ τὸ μέγα ἐργατικὸν πρόβλημα καὶ διότι δὲν ἠμπορεῖ –καὶ δὲν πρέπει νὰ ἠμπορῇ– ἀλλὰ καὶ διότι τοῦτο δὲν εἶναι ἰδικόν του ἔργον. Ἔργον ὅμως τοῦ ἱερέως εἶναι νὰ κηρύξῃ καὶ νὰ διδάξῃ τοὺς ἀνθρώπους, τὸ πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας, καὶ τοὺς ἐργοδότας καὶ τοὺς ἐργάτας, τὴν ὑψηλὴν ἀντίληψιν ποὺ πρέπει νὰ ἔχουν περὶ τῆς ἐργασίας, ὡς χριστιανοί. Οἱ ἐργοδότες, διὰ νὰ ἐκτιμοῦν καὶ σέβωνται τὸν ἀνθρώπινον μόχθον, καὶ οἱ ἐργάται, διὰ νὰ πιστεύουν ὅτι ὁ μόχθος των δὲν εἶναι ῾δουλειά’, ἐξωτερικὸς δηλαδὴ καταναγκασμός, ἀλλὰ ‘ἑργασία᾽, ἐσωτερικὴ δηλαδὴ καὶ ἐλευθέρα ἐνέργεια, ὄχι ἀτόμων εἰς τὴν κοινωνικὴν μάζαν, ἀλλὰ προσώπων εἰς τὴν ζωήν.

Όπως εύστοχα έχει παρατηρηθεί, πριν τη δεκαετία του ᾽60 ο λόγος του μητροπολίτη Κοζάνης, προφορικός και γραπτός, ήταν μια εκπλήσσουσα εξαίρεση για το καθιερωμένο στην Ελλάδα επίπεδο ηθικολογικού κηρύγματος.7 Στη συνέχεια θα παρατεθούν τα αντιπροσωπευτικότερα έργα του, που εκδόθηκαν μετά την ενθρόνισή του στην Κοζάνη, συνοδευόμενα από βραχύ σχολιασμό. Σε όλα του αυτά τα έργα υπάρχει κατατοπιστικότατος πρόλογος και ευρετήριο θεμάτων και εννοιών, συνταγμένο είτε από τον ίδιο είτε από ανθρώπους που ο ίδιος επέλεγε με πολλή προσοχή.8

Έργα Διονυσίου 1. Οἰκοδομή. Επρόκειτο για εβδομαδιαίο γραπτό κήρυγμα Κυριακών και μεγάλων εορτών. Η Οἰκοδομὴ κυκλοφόρησε αρχικά επί τέσσερα συνεχόμενα έτη (1959-1962). Αυτή ήταν και η α´ περίοδος. Το κήρυγμα αυτό τυπωνόταν κάθε εβδομάδα με υποδειγματικό τρόπο σε 6.000 φύλλα (σχήμα 32ο), τα οποία διανέμονταν δωρεάν σε όλους τους ναούς της μητρόπολης. Τα τεύχη αυτά στη συνέχεια δένονταν και απάρτιζαν ξεχωριστό τόμο. Στη β´ περίοδο η Οἰκοδομὴ κυκλοφόρησε μόνο το 1965. Πρόκειται και πάλι για ομιλίες στις ευαγγελικές 6

7 8

Διονύσιος [Ψαριανός] μητρ. Σερβίων καὶ Κοζάνης, «Ἡ ἐργασία ὑπὸ ἔννοιαν χριστιανικήν», στο: Οἰκοδομὴ καὶ Μαρτυρία, ό.π., σ. 330. Χρ. Γιανναράς, Ὀρθοδοξία καὶ Δύση στὴ Νεώτερη Ἑλλάδα, Αθήνα 1992, σ. 479. Για τις κομβικής σημασίας έννοιες «χρέος» και «ευθύνη» στο έργο του βλ. αρχιμ. Αυγουστίνος Γ. Μύρου, «Το ῾χρέος᾽ και η ῾ευθύνη᾽ στο λόγο του Μητροπολίτου Σερβίων και Κοζάνης κυρού Διονυσίου Λ. Ψαριανού», Δυτικομακεδονικά Γράμματα 10 (1999) 249-274.

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:57 PM

ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΨΑΡΙΑΝΟΥ

567

περικοπές του έτους, στο ίδιο σχήμα με την α´ περίοδο. Εκεί ξεχωρίζουν διαυγέστατα κριτήρια διάκρισης της ορθόδοξης εκκλησιαστικής εμπειρίας από τα θρησκευτικά ιδεολογήματα της εκδυτικισμένης ευσέβειας. 2. Δημοσιογραφικά (1961). Επιφυλλίδες δημοσιευμένες στον τοπικό Τύπο της εποχής. Η γλωσσική μορφή εδώ είναι καθαρεύουσα. Διακρίνονται για την ισομετρία και την ιδεολογική καθαρότητα. Είναι το πρώτο έργο του μητροπολίτη που κυκλοφορεί από εκδοτικό οίκο της Αθήνας (εκδ. Αστήρ). Ο δημιουργός τους για τον τίτλο που επέλεξε παρατηρεί: Κάθε ἄλλος τίτλος, ἀπὸ τοὺς ὡραίους ἐκείνους τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας βιβλιογραφίας, παρμένος ἀπὸ τὴ θεία Γραφὴ ἢ ἀπὸ τὰ συγγράμματα τῶν ἱερῶν Πατέρων, θὰ ἦταν πολὺ βαρύς. Ἄρθρα, ποὺ μυρίζουν πολὺ δημοσιογραφικὸ μελάνι, δὲν ἀντέχουν σὲ τίτλους, ποὺ εὐωδιάζουν θυμίαμα.9 Επίσης ο ίδιος γράφει σε μια του επιφυλλίδα: Κι ὅμως ὑπάρχει ὁ φόβος καὶ ἡ ἀγωνία. ῾Τίς δείξει ἡμῖν τὰ ἀγαθά;᾽ Ποῦ θὰ βροῦμε, ποιὸς θὰ μᾶς δώσῃ ὅ,τι χρειάζεται; Τὸ ροῦχο, τὸ ψωμί, ἡ στέγη ... Κανεὶς δὲν τ᾽ ἀρνεῖται τοῦτα στὸν ἄνθρωπο. Εἶναι οἱ ἀνάγκες τοῦ ῾σκήνους᾽, ποὺ μήτε ὁ Χριστὸς τὶς ἀρνήθηκε μήτε οἱ Ἅγιοι δὲν τὶς ἔχουν.10 Η σειρά των Δημοσιογραφικών θα συνεχιστεί και με δύο επιπλέον κύκλους ως Μαρτυρία Χριστοῦ (1963): Δημοσιογραφικῶν κύκλοι β´ και γ΄. 3. Μικρὸς συναξαριστής (1960). Ένα από τα ευπώλητα έργα του επισκόπου Κοζάνης, μοναδικό και πρωτοποριακό στο είδος του, περιλαμβάνει 365 βασικές σελίδες, όσες και οι ημέρες του έτους, με λιτά συναξαριακά κείμενα αφιερωμένα στον άγιο, την αγία ή τους αγίους της ημέρας. Τα κείμενα αυτά πρωτοαναγνώσθηκαν το 1960 ως καθημερινά κηρύγματα στον Ραδιοφωνικό Σταθμό της Κοζάνης, μετά την εωθινή προσευχή. Το έργο επανεξεδόθη από την Αποστολική Διακονία και από τότε κυκλοφορεί ανελλιπώς, έχοντας γνωρίσει αλλεπάλληλες επανεκδόσεις. Το έργο είναι πρωτοποριακό: ο λόγος βραχύς, προσεγμένος, περιεκτικός. Χαρακτηριστική η προτίμηση του επισκόπου πλέον στη δημοτική γλώσσα. Εδώ παρατίθεται το σχετικό κείμενο για τον άγιο της 29ης Σεπτεμβρίου:11 29 Σεπτεμβρίου. Εἶναι διαπιστωμένο ἀπὸ τὴν ἱστορία τῶν Ἁγίων καὶ τὸ ὁμολογεῖ καὶ ἡ Ἐπιστήμη, πὼς ἡ ἐγκράτεια καὶ ἡ ἠθικὴ καθαρότης εἶναι οἱ μεγάλοι παράγοντες σωματικῆς ὑγείας καὶ μα9 10 11

Δημοσιογραφικά (Κύκλος Α´), εκδ. Αστήρ, Αθήνα 1961, σ. 5. Ό.π., σ. 73. Η επιλογή της ημέρας δεν υπήρξε τυχαία, αλλά συνέπιπτε με την ημέρα εκφώνησης της παρούσης ομιλίας στο πλαίσιο του Συνεδρίου για την Κοζάνη.

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

568

5/15/14

12:57 PM

568

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΣΚΡΕΚΑΣ

κροβιότητος τῶν ἀνθρώπων. Οἱ περισσότερες σωματικὲς ἀρρώστειες, ποὺ κατατρύχουν καὶ γεράζουν πρόωρα τοὺς ἀνθρώπους, εἶναι συνέπεια καὶ ἀποτέλεσμα ἠθικῶν παρεκτροπῶν καὶ καταχρήσεων στὸν βίο. Ἀντίθετα ἄνθρωποι ποὺ ἔζησαν μὲ τάξη τὸν βίο τους, ποὺ σεβάστηκαν τὸ σῶμα τους σὰν ἔμψυχο ναὸ τοῦ Θεοῦ, ποὺ δὲν ὑποδουλώθηκαν σὲ πάθη ποὺ ντροπιάζουν καὶ φθείρουν σωματικὰ καὶ ψυχικά, τέτοιοι ἄνθρωποι ἔζησαν γεροὶ κι ἀπέθαναν θαλεροὶ σὲ βαθειὰ γεράματα. Τέτοιος εἶναι ὁ ὅσιος Κυριακὸς ὁ ἀναχωρητής, τοῦ ὁποίου ἡ Ἐκκλησία σήμερα γιορτάζει τὴν μνήμη. Ἦταν ἕνας ὡραῖος ἄνδρας κι ἔζησε κι ἀπέθανε σὲ ἡλικία ἑκατὸν ἐννέα ἐτῶν, χωρὶς καμμιὰ βλάβη σὲ κανένα μέλος καὶ ὄργανο τοῦ σώματός του. Ἡ ὑγεία πάει κοντὰ μὲ τὴν ἁγνότητα. 4. Λόγος Παρακλήσεως. Τα κηρύγματα των ετών 1965-1966 πρωτοεκδόθηκαν το 1968, και αργότερα (1995) σε επανέκδοση με νέα στοιχειοθεσία από τον Ν. Παναγόπουλο. Εδώ ο λόγος είναι απλός, όχι όμως και απλοϊκός, μιμούμενος τον άγ. Κοσμά τον Αιτωλό, στον οποίο και αφιερώνει τούτο το έργο. Χαρακτηριστική και πάλι η πρόκριση της δημοτικής γλώσσας: ὅσο μποροῦμε νὰ τὴν ξέρουμε καὶ νὰ τὴν χρησιμοποιοῦμε μὲ χάρη,12 ομολογεί ο ίδιος ο συγγραφέας. 5. Οἰκοδομὴ καὶ παράκλησις (1969-1973). Κυριακὸν Ἐγκύκλιον ἐπ’ Ἐκκλησίαις Κήρυγμα. Λόγοι στις ευαγγελικές και αποστολικές Περικοπές, σε δημοτική γλώσσα. Όσα κηρύγματα έκρινε ότι μπορούσαν να υπάρξουν αυτοτελώς σε ενιαίο θέμα (π.χ. γάμος, οικογενειακή ζωή, κοινωνικά και άλλα ζητήματα) τα εξέδιδε σε τόμους ξεχωριστούς κατ’ εκλογήν: Εδώ εντάσσεται το Εἰς βοήθειαν καὶ διαδοχὴν τοῦ γένους τῶν ἀνθρώπων (1974), που μεταγενέστερα εκδίδεται ως Τὸ σπίτι μας. Είναι γραπτά κηρύγματα από την Οἰκοδομή, πάνω σε θέματα του οικογενειακού βίου, συνηγμένα εἰς ἕν, πρὸς ἀπλανῆ ὁδηγίαν καὶ πνευματικὴν ὠφέλειαν τῶν χριστιανῶν, όπως πληροφορεί τον αναγνώστη ο επεξηγηματικός υπότιτλός τους. Στην ίδια φιλοσοφία της επιλογής κηρυγμάτων από την Οἰκοδομὴ υπάγονται και τα Κοινωνικὰ καὶ πολιτικά (1980). 6. Θεία Λειτουργία. Η ερμηνεία ευαγγελικών και αποστολικών περικοπών θα συνεχιστεί με το έργο Λόγος Οἰκοδομῆς 1980, 1981. Του 1982 ο Λόγος Οἰκοδομῆς αφιερώθηκε στην ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας που εκδόθηκε σε ξεχωριστό τόμο σε συνεχή κεφάλαια ως Ἡ Θεία Λειτουργία. Και αυτό το έργο 12

Λόγος Παρακλήσεως, εκδ. Ν. Παναγόπουλος, Αθήνα 21995, σ. 30.

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:57 PM

569

ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΨΑΡΙΑΝΟΥ

569

επρόκειτο να έχει τεράστια απήχηση, ώστε να γνωρίσει ευρεία διάδοση και αλλεπάλληλες επανεκδόσεις από την Αποστολική Διακονία. Το μεταφρασμένο κείμενο του τόμου αυτού στάθηκε η αφορμή να καταπιαστεί o μακαριστός Κοζάνης και με μια μετάφραση της Θείας Λειτουργίας, την οποία δώρισε στην Αποστολική Διακονία, και κυκλοφόρησε σε ξεχωριστό τεύχος παράλληλα με το πρωτότυπο κείμενο. Eξ όσων γνωρίζω όμως, ουδέποτε ο ίδιος χρησιμοποίησε τη μετάφραση για λατρευτικούς λόγους. 7. Μνήσθητι, Κύριε, τῆς ἐκκλησίας σου (1986). Επίκαιρες ραδιοφωνικές ομιλίες αναφερόμενες στις σχέσεις εκκλησίας και πολιτείας, με αφορμή τη συζήτηση για τη ρύθμιση της εκκλησιαστικής περιουσίας, που αποπειράθηκε η τότε κυβέρνηση. Είναι χαρακτηριστική η μετριοπαθής, αλλά καθ᾽ όλα εκκλησιαστική στάση του μακαριστού επισκόπου. Υπήρξε αρκετά αυστηρός με τους συνεπισκόπους του τότε, γεγονός που αντικατοπτρίζεται και στο ακόλουθο απόσπασμα ανέκδοτου ποιήματος, γραμμένου εκείνα τα χρόνια: Γιὰ μᾶς δὲν εἶναι οἱ φωνὲς κι’ ὁ δρόμος ὁ ὄχλος, οἱ βρισιὲς καὶ οἱ κατάρες ἐμεῖς εἰμάστενε γιὰ νὰ εὐλογοῦμε κι’ ὅταν ἀκόμα ὁ κόσμος μᾶς σταυρώνῃ [...].

8. Ἐπὶ πτερύγων ἀνέμων: 65 ραδιοφωνικὲς ὁμιλίες (1988). Ο λόγος του εδώ είναι μάλλον δοκιμιακός. Ο Κοζάνης δεν τρέφει αυταπάτες· ξέρει να προλαβαίνει ακόμη και τις όποιες κατηγορίες. Το ακόλουθο απόσπασμα καταδεικνύει τη μοναδική ενάργεια του διδασκάλου Διονυσίου.13 Φοβούμαστε ὅμως μὴν πῇ κάποιος πὼς κι ἐμεῖς τώρα τεχνολογοῦμε. Γι᾽ αὐτὸ θὰ χαμηλώσουμε τὸ λόγο καὶ θὰ προσπαθήσουμε νὰ ἐξετάσουμε ζητήματα τοῦ καιροῦ μας, ποὺ ἀφοροῦν στὴν Ἐκκλησία, ὅπως θέλουνε νὰ τὴ βλέπουν οἱ ἄνθρωποι τὴν Ἐκκλησία σήμερα. Ἀνθρώπους ἐδῶ ἐννοοῦμε χριστιανούς, τοὺς δικούς μας ἀνθρώπους, τὰ μέλη τοῦ σώματος τῆς Ἐκκλησίας, ποὺ δὲν ἔχουν ξεκαθαρισμένη γνώμη καὶ πίστη γιὰ τὴν Ἐκκλησία. Καὶ δὲν εἶναι λίγοι, αὐτοὶ εἶναι πολλοί. Καὶ δὲν τὸ ἀγνοεῖ ἡ Ἐκκλησία, γι᾽ αὐτὸ καὶ λυπεῖται καὶ ἀγωνιοῦν οἱ ἱεροὶ ποιμένες, γιατὶ δὲν ξέρουν τί πιστεύουν οἱ Χριστιανοὶ καὶ τί φρονοῦν γιὰ τὴν Ἐκκλησία. Ἀλλ᾽ ὅταν ἡ Ἐκκλησία εἶναι τὸ μέγα πέλαγος τῆς σοφίας καὶ τῆς γνώσης τοῦ Θεοῦ, ἀπὸ ποῦ λοιπὸν νὰ ἀρχίσῃ ὁ λόγος καὶ ποῦ νὰ τελειώσῃ, θέλοντας νὰ διδάξῃ καὶ νὰ οἰκοδομήσῃ τοὺς ἀνθρώπους τῆς Ἐκκλησίας; Γιατὶ ἕνας καὶ μόνο εἶναι ὁ σκοπὸς τοῦ κηρύγματος τῆς 13

Ἐπὶ πτερύγων ἀνέμων, Κοζάνη 1988, σ. 29-32.

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

570

5/15/14

12:57 PM

570

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΣΚΡΕΚΑΣ

Ἐκκλησίας, ἡ οἰκοδομὴ τοῦ σώματος. ... Ὅταν λοιπὸν ἡ Ἐκκλησία ὁμιλῇ καὶ ἀπευθύνεται στοὺς δικούς της, αὐτὸς εἶναι ὁ σκοπός της, νὰ τοὺς οἰκοδομήσῃ. Κι αὐτὸ πολὺ περισσότερο στὸν καιρό μας, ποὺ εἶναι πραγματικὰ καιρὸς πολὺ κρίσιμος, μιὰ ἐποχὴ γενικὰ μεγάλης σύγχυσης ἐννοιῶν καὶ πραγμάτων. Ἡ Ἐκκλησία ἔχει νὰ κάμῃ μὲ ἀνθρώπους, ἄλλους μὲν ποὺ ἀγνοοῦν τὴν πίστη, ἄλλους ποὺ τὴν ἐκμεταλλεύονται, κι ἄλλους ποὺ τὴν ἀρνιοῦνται καὶ τὴν πολεμοῦν. Ποιό τάχα εἶναι τὸ χειρότερο; Ἀφήνοντας ἐκείνους ποὺ ἀγνοοῦν, γιὰ τὴν ἄγνοια τῶν ὁποίων εὐθύνονται οἱ ἱερεῖς καὶ ποιμένες, πρέπει νὰ ὁμολογήσουμε ὅτι οἱ πιὸ ἐπιζήμιοι εἶν᾽ ἐκεῖνοι ποὺ ἐκμεταλλεύονται τὴν πίστη, ποὺ παρουσιάζονται προστᾶτες καὶ φύλακες τῆς πίστης, ἐπειδὴ τὸ βρίσκουν βολικὸ νὰ στηρίζουν τὴν παρανομία τους ἐπάνω στὰ ὅσια καὶ ἱερὰ τῆς Ἐκκλησίας. Εἶναι ὁ κόσμος ποὺ τὸν σηκώνει ἡ Ἐκκλησία κι ἀγωνίζεται νὰ τὸν ἀναγεννήσῃ καὶ νὰ τὸν μεταμορφώσῃ, καὶ γιὰ τὸν ὁποῖο πληρώνει διαρκῶς ἁμαρτίες, μέχρι ποὺ νὰ φαίνεται πὼς τάχα ἡ Ἐκκλησία ἔχασε τὴν ταυτότητά της καὶ ἀλλοτριώθηκε ἀπὸ τὴν πίστη τοῦ Εὐαγγελίου. Αὐτὲς εἶναι οἱ κατηγορίες ἐκείνων, ποὺ ἀρνιοῦνται καὶ πολεμοῦν τὴν πίστη, ἐναντίον τῆς Ἐκκλησίας, ποὺ τὴν βλέπουν μόνο σὰν ἀνθρώπινη ὀργάνωση, σὰν ἱστορικὸ θεσμό, σὰν ἱεραρχία καὶ ἱερατικὸ κατεστημένο. Αὐτὴ εἶναι ἡ κένωση τῆς Ἐκκλησίας, ὁ Σταυρὸς τοῦ πάθους καὶ τοῦ μαρτυρίου της, ποὺ τὸν σηκώνει καὶ χλευάζεται, ὅσο περισσότερο πιστεύει στὴν Ἀνάσταση καὶ στὴ φανέρωση τῆς δόξας τοῦ Θεοῦ. Οἱ ἄνθρωποι ξεγελιοῦνται· βλέπουν τὰ φαινόμενα καὶ μένουν σ᾽ αὐτά. Βλέπουν τὴν ὁρατὴ ὄψη τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως μέχρι πρὶν λίγα χρόνια βλέπαμε ἀπὸ τὴ γῆ τὴν ὄψη τῆς σελήνης ποὺ εἶναι στραμμένη πρὸς ἐμᾶς. Ἔπρεπε νὰ πετάξουν οἱ ἀστροναῦτες, νὰ βγοῦν ἔξω ἀπὸ τὰ ὅρια τῆς γῆς καὶ νὰ πατήσουν ἐπάνω στὴ σελήνη, γιὰ νὰ γνωρίσουμε τὰ μυστικά της. Εἶναι ἀνάγκη νὰ ἀπαλλαγοῦμε ἀπὸ τὸ βάρος πολλῶν προκαταλήψεων, νὰ πετάξουμε πολὺ ψηλὰ μὲ τὴν πίστη, γιὰ νὰ μάθωμε καὶ προπάντων γιὰ νὰ ζήσουμε τὴν Ἐκκλησία. Ἡ Ἐκκλησία δὲν εἶναι μόνο ἡ ὁρατὴ ὄψη της ποὺ βλέπουμε, ὅπως ὁ Χριστὸς δὲν εἶναι ἕνας κατάδικος, ποὺ πεθαίνει στὸ Σταυρό. Ὁ Πιλᾶτος βλέπει μόνο τὴν κένωση τοῦ Σταυροῦ καὶ βάζει τὴν ἐμπαικτικὴ γραφή: ῾Ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων’. Ἡ πίστη βλέπει τὴν Ἀνάσταση ποὺ ἔρχεται καὶ βάζει τὴ δική της ἐπιγραφή ῾Ὁ βασιλεὺς τῆς δόξης᾽. Καὶ βλέπει καλὰ ἡ πίστη· πολὺ πλατύτερα καὶ καθαρώτερα ἀπ᾽ ὅ,τι βλέπουν τὰ φυσικὰ μάτια καὶ ὁ λογισμός. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι ἡ θεϊκὴ πραγματικότητα, ποὺ φανερώνεται καὶ μπαίνει στὴν ἱστορία τοῦ κόσμου μὲ τὸν Ἰησοῦ Χριστό. Ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς δὲν εἶναι ἱδρυτὴς θρησκείας οὔτε κἂν ὁ ἱδρυτὴς τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλὰ ἐκεῖνος ποὺ φανέρωσε στὸν κόσμο τὸ μυστήριο τῆς Ἐκκλησίας.

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:57 PM

ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΨΑΡΙΑΝΟΥ

571

9. Ἑξαπλᾶ (1989). Κυριακάτικες μικρές ομιλίες, δισέλιδες, 6 παραγράφων, των ετών 1983-1984. Ακόμη και ο τίτλος εδώ μαρτυρεί την καλλιέργεια του Κοζάνης, που δεν διστάζει να φέρει στο προσκήνιο την αναφορά στα Εξαπλά του Ωριγένη. Η επιμέλεια στη γλώσσα και ειδικά στην παρουσίασή της υπήρχε μονάχη έγνοιά του. Δε συμβιβάστηκε ποτέ με την αδυναμία του στοιχειοθέτη να χωρίζει τις λέξεις σύμφωνα με τους κανόνες της Δημοτικής, ενώ ο ίδιος επέμενε στους κανόνες της αρχαίας ελληνικής, κάτι που υπονοεί και στον πρόλογό του. Η καλαισθησία του ενοχλήθηκε από κάτι που έγινε παρά τη θέληση των επιμελητών, αλλά και φυσικά του ιδίου. Το εξώφυλλο, παρά τις υποδείξεις να είναι λιτό, υπήρξε μάλλον το αντίθετο, και μια νεόκοπη απεικόνιση του ῾Καλού Σπορέως᾽ τυπώθηκε εκεί. Ο εμπειρότατος επίσκοπος αμέσως έδωσε τη λύση, τουλάχιστον σε όσα αντίτυπα είχε στην επαρχία του. Τύπωσε ειδικό κάλυμμα σε λευκό χαρτί, και το τοποθέτησε ώστε να καλυφθεί η αγιογραφία.

Οι μετά θάνατον εκδόσεις Μετά τον θάνατό του (1997) εξεδόθησαν τα ακόλουθα έτοιμα έργα του, με τη φροντίδα της αδελφής του κ. Στέλλας Ψαριανού-Δημοπούλου, του (πρώτον Αλεξανδρουπόλεως και νυν) Θεσσαλονίκης κ. Ανθίμου, και σε ουκ ευάριθμα με τη συνδρομή του συνεργάτη του π. Γεωργίου Σκρέκα. 10. Εἰκόνες ἔμψυχοι (2000). Κηρύγματα εξαπλά (το καθένα σε έξι παραγράφους όπως και τα προηγηθέντα Ἑξαπλᾶ) αφιερωμένα στους αγίους του εορτολογίου. 11. Ποιμαντικὰ κείμενα (2001). Το μέτρο και η μετριοπάθεια διακρίνονται και εδώ, ενώ ξεχωρίζει για τον καίριο λόγο της η Ἐπιστολὴ Δ: Τὸ χρέος μας στὰ σύγχρονα ζητήματα (1987), όπου μεταξύ άλλων προτρέπει τους ιερείς της μητροπόλεως αλλά και τον πιστό λαό (σ. 168): Γι᾽ αὐτὸ εὔχομαι καὶ παρακαλῶ πάλι ὁ διάδοχός μου νὰ μὴν ἔχῃ ἀντίρρηση, γιατὶ ἀλλιῶς εἶσθε ὑποχρεωμένοι νὰ ὑπακούσετε τὴ γνώμη του, πρᾶγμα ποὺ σᾶς τὸ συνιστῶ καὶ γιὰ τὸ ὁποῖο σᾶς παρακαλῶ. 12. Λόγος τοῦ Θεοῦ, Α΄-B΄ (2007). Εδώ συγκεντρώνονται οι προσωπικές ομιλίες του επισκόπου στις ακίνητες (τ. Α΄) αλλά και στις κινητές εορτές του εκκλησιαστικού έτους (τ. Β΄). Είναι δοσμένες με περισσή λεπτομέρεια ως προς τον τόπο εκφώνησής τους και τους τυχόν επιπλέον εκφωνητές τους, βάσει των σημειώσεων που ο ίδιος προσέθετε κάθε φορά που αναγινώσκονταν.

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:57 PM

572

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΣΚΡΕΚΑΣ

572

13. Ἐπὶ πτερύγων ἀνέμων A, Β, Δ (2011-2013). Τα κείμενα ραδιοφωνικών ομιλιών που αναγνώσθηκαν από τον π. Δημήτριο Χαρισίου περιλαμβάνονται στη σειρά που φέρει τον τίτλο Ἐπὶ πτερύγων ἀνέμων. Μέχρι στιγμής έχουν εκδοθεί τρεις τόμοι, εκτός του τόμου που εξεδόθη ζώντος του επισκόπου (1988), και έπεται συνέχεια: Ἐπὶ πτερύγων ἀνέμων A΄ (2011). Ἐπὶ πτερύγων ἀνέμων Β΄ (2012), Ἐπὶ πτερύγων ἀνέμων Δ΄ (2013).14

Η γλώσσα του Διονυσίου Ο επίσκοπος Διονύσιος έγραψε σε περιόδους κατά τις οποίες η χρήση της ελληνικής γλώσσας υπέστη αλλαγές μέχρι την καθιέρωση της Κοινής Νέας Ελληνικής. Έτσι, αρχίζει με τη χρήση της καθαρεύουσας της εποχής του, αλλά παρατηρείται σταδιακά μια μετατόπιση προς τη δημοτική, από όπου όμως δεν απουσιάζουν ποτέ τύποι παλαιότερων μορφών ή και ιδιωματικοί. Χαρακτηριστικά, γράφει για τις ομιλίες του Β΄ και Γ΄ τόμου του Ἐπὶ πτερύγων ἀνέμων ο π. Γεώργιος Σκρέκας σε εισαγωγικά σημειώματα που θα συνοδεύουν τον υπό έκδοση Γ΄ τόμο της σειράς: Ἡ γλώσσα τῶν κειμένων αὐτῶν εἶναι ἡ νεοελληνική, μακριὰ ἀπὸ ἀκρότητες καὶ ἐκζητήσεις πρὸς τὴ μιὰ (καθαρεύουσα) ἢ τὴν ἄλλη μορφὴ (δημοτική). Ὁ ἴδιος γνώριζε καλὰ σύνολη τὴν ἑλληνικὴ γλώσσα στὴ διαχρονία της ἀρχαία, μεσαιωνική, καθαρεύουσα, νεοελληνικὴ καὶ ἔγραφε σὲ ὅλες τὶς μορφές της μὲ μεγάλη εὐχέρεια. Ἀπὸ νωρὶς εἶχε σταθεροποιήσει τὸν νεοελληνικό του λόγο, τὴ στιγμὴ μάλιστα ποὺ πολλοὶ τῆς ἐποχῆς του γλωσσικὰ ἀμφιταλατεύονταν ἀνάμεσα στοὺς γραμματικοὺς τύπους τοῦ παρελθόντος καὶ τοῦ παρόντος, ὁ Ἐπίσκοπος Διονύσιος χειριζόταν τὴ νεοελληνικὴ σταθερὰ καὶ ὁμοιόμορφα. Ἔτσι, τὰ κείμενά του ἀξίζει νὰ μελετηθοῦν καὶ ἀπὸ αὐτὴ τὴν πλευρά, τὴ γλωσσική. Βεβαίως διατηρεῖ/υἱοθετεῖ τὴν ἱστορικὴ λεγομένη ὀρθογραφία, ὄχι μόνο τὶς καταλήξεις τῶν κλιτῶν λέξεων, ἀλλὰ καὶ στὸ θέμα τῶν λέξεων, ὅπως σώζονται στὰ ἀρχαῖα κείμενα. Γιὰ παράδειγμα γράφει: ῾σὲ γιερὴ βάση᾽ (ὁμιλ. 37) καὶ ὄχι σὲ ῾γερὴ βάση᾽, ὅπως γράφουν οἱ νεώτεροι, ἀπὸ τὸ ἀρχαῖο ῾ὑγιηρός᾽. Προσφιλείς του υπήρξαν αναφορές σε αρχαίους έλληνες αλλά και λατίνους συγγραφείς, εκτός από τους πατέρες της εκκλησίας. Η μουσική του ιδιότητα επηρέασε και τον λόγο του, ώστε να φέρει έκτυπα στοιχεία ρυθμού, μέτρου και εν γένει αρμονίας. Η προετοιμασία του κάθε φορά που επρόκειτο να ομιλήσει υπήρξε πολυήμερη και κοπιώδης. Γράφει και πάλι ο συνεργάτης του π. Σκρέκας: Ποτὲ δὲν ὁμίλησε ἀπροετοίμαστος. Γιὰ νὰ ὁμιλήση τὴν Κυριακή, ἄρχιζε νὰ γράφη 14

Ο Γ΄ τόμος βρίσκεται ήδη στο τυπογραφείο.

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:57 PM

ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΨΑΡΙΑΝΟΥ

573

τὸ κήρυγμα ἀπὸ τὴν Δευτέρα. Τὸ ἔγραφε πρῶτα πρόχειρα ἀπὸ ἕνα σχεδιάγραμμα ποὺ εἶχε κάνει. Ἄνοιγε τὰ δελτία του καὶ τὰ ἱερὰ κείμενα τῆς Θείας Γραφῆς καὶ τῶν ἁγίων Πατέρων. Ὕστερα τὸ καθαροέγραφε καλλιγραφημένο μὲ ὅλους τοὺς κανόνες τῆς χειρόγραφης ἑλληνικῆς παράδοσης. Δύο πράγματα ἦταν πάντα στὸ νοῦ του, ὅπως ὁ ἴδιος ἔλεγε· ῾πῶς θὰ λειτουργήσω, καὶ τί θὰ κηρύξω᾽.15 Τις εκδόσεις των έργων του μακαριστού επισκ. Διονυσίου επιμελείται η αδελφή του, πνευματική κληρονόμος, κ. Στέλλα Ψαριανού-Δημοπούλου,16 η οποία εργάζεται και για την ανάδειξη των πηγών του επισκόπου, οι οποίες παρατίθενται υπό μορφήν υποσημειώσεων. Ευχής έργον θα ήταν να διαδοθεί ο λόγος του όσο το δυνατόν πληρέστερα, με τη χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας. Αναγκαία θεωρείται και η μετάφραση σε ξένες γλώσσες κομβικών έργων του, όπως η Θεία Λειτουργία και ο Μικρὸς Συναξαριστής, αλλά και η δημιουργία κατάλληλης ιστοσελίδας στο διαδίκτυο, προκειμένου εκεί να γίνεται επιμελημένη ανάρτηση του ανέκδοτου κυρίως έργου του.17 Επίσης, σε πανεπιστημιακά ιδρύματα εκπονούνται μελέτες και διατριβές για το έργο του, γεγονός που πιστοποιεί την αξία του ανδρός.18 Τα πράγματα θα ήταν ευχερέστερα από κάθε άποψη, εάν είχε δημιουργηθεί και ένα Ίδρυμα Εκδόσεων Απάντων Επισκόπου Σερβίων και Κοζάνης Διονυσίου Λ. Ψαριανού, που θα περιλαμβάνει και το μουσικό-μελοποιητικό του έργο. Ο μακαριστός επίσκοπος υπήρξε λόγιος με ισχυρή βούληση, θέληση και παρουσία. Δεν δίσταζε να εκφράσει τις απόψεις του, ακόμη και όταν ερχόταν σε σύγκρουση με καθεστηκυίες τάξεις και νοοτροπίες.19 Επισφράγισμα αυτής 15

Δημοσιεύουμε στο τέλος και δείγματα ιδιόγραφων προσωπικών επιστολών του επισκόπου Διονυσίου προς τον π. Γεώργιο Σκρέκα σε σχέση με το γραπτό κήρυγμα και τη μορφή του· όπως ομολογεί ο συντάκτης τους: Μὲ βασανίζει πάντα τὸ γραπτὸ κήρυγμα. Την ευχαριστώ θερμά για την ολοπρόθυμη διάθεσή της να προσφέρει ανέκδοτο υλικό του μακαριστού Διουνυσίου καθώς και πολύτιμες σχετικές πληροφορίες. Υπάρχει και το πρόσφατο προηγούμενο, με τη δημιουργία φορέων και ιστοσελίδας που παρέχει δωρεάν πρόσβαση στα έργα του μακαριστού αρχιεπισκόπου Αθηνών κυρού Χριστοδούλου υπό μορφήν ηλεκτρονικών βιβλίων (pdf). Πβ. Ανθούλα Γ. Καραθανάση, Η εκκλησιαστική παράδοση στο έργο του Μητροπολίτη Σερβίων και Κοζάνης Διονυσίου Ψαριανού, αδημοσ. διδακτ. διατρ., Θελογική Σχολή ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη 2012. Χαρακτηριστικό το περιστατικό που μνημονεύει ο Πίππας, ό.π., σ. 117 με τη σύγκρουση του Κοζάνης με τον στρατιωτικό διοικητή, ο οποίος κατά τη δικτατορία μίλησε στην Κοζάνη για την ανάγκη κάθαρσης της Εκκλησίας της Ελλάδος, αλλά και του σεβασμού ή και φόβου προς τον Κοζάνης εκ μέρους του Στ. Παττακού, που έκλεισε το θέμα με το παροιμιώδες ῾Άστον αυτόν᾽. Αξιομνημόνευτες και μοναδικές για την

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:57 PM

574

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΣΚΡΕΚΑΣ

574

της συνεπούς παρουσίας και ολοπρόθυμης αφιέρωσης στον λαό της Κοζάνης ήταν να δωρίσει μαζί με το σώμα του ό,τι πολυτιμότερο διέθετε: την πολύτομη και πολύτιμη προσωπική βιβλιοθήκη του, που απαρτίζεται από 15.000 και πλέον τόμους ποικίλου περιεχομένου και προέλευσης.

Το μέγεθος του λόγιου άνδρα Διονυσίου Λ. Ψαριανού, ο οποίος φώτισε και ενέπνευσε με τον λόγο, τη βιοτή και το έργο του το ποίμνιο της μητρόπολης Σερβίων και Κοζάνης, υπερβαίνει τα όρια της περιοχής και τον καταξιώνει ως έναν από τους σύγχρονους πατέρες της εκκλησίας. Εν κατακλείδι, εις μνημόσυνον του μεγάλου ανδρός, παραθέτω υμνογραφήματα του καθηγ. Γρ. Στάθη, τα οποία ο γράφων (μόλις δέκα ετών) συνέψαλε από κοινού με τον δημιουργό τους στο επισκοπείο Κοζάνης στα ονομαστήρια του επισκόπου.20 Χαίροις τῆς νήσου Ἄνδρου βλαστός, τῆς ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἀγλάϊσμα, Σερβίων τε καὶ Κοζάνης ἀρχιερεὺς ὁ κλεινὸς καὶ ἐν διδασκάλοις Διονύσιος. Τὴν γλῶτταν χρυσόλεκτος, τὸν δὲ νοῦν ἀετόπτερος, Τὸ ἦθος πάλιν ταπεινὸς ἐν πραότητι, Καὶ τὸ φρόνημα ὑψηλὸς καὶ ἰσάγγελος Τέττιξ ὁ μουσικώτατος, κιννύρα τοῦ πνεύματος, Τῆς παραδόσεως λύρα, χρυσοῦν πολύφθογγον ὄργανον ...................................................................................... Χαίροις ἱεραρχῶν καλλονή, Πατέρων κλέος, διδασκάλων ἐντρύφημα, ἁπάντων δὲ συγγραφέων κανὼν καὶ μέτρον χρυσοῦν, αὐλῳδὸς σῆς ποίμνης ὁ γλυκύτατος, Ὁ λόγος ὡς ζέφυρος, καὶ ὡς αὔρα ὁ φθόγγος σου, ὡς ὑετὸς δὲ διδαχαί σου αἱ ζείδωροι καὶ τὰ ἔργα σου ὡς ἀμπέλου οἱ βότρυες [...]

παρρησία και ενάργειά τους οι επιστολές που απέστειλε στον τότε αρχιεπίσκοπο Αθηνών Σεραφείμ για το λεγόμενο εκκλησιαστικό ζήτημα, οι οποίες εκδόθηκαν μετά θάνατον: Ἐπιστολές, ἤτοι προσπάθεια πρὸς ἐπίλυσιν τοῦ Ἐκκλησιαστικοῦ, ἐπιμ. Δέσπω Α. Λιάλιου, Θεσσαλονίκη 1998. Γρ. Θ. Στάθης, «Διονύσιος Λ. Ψαριανὸς ὁ μουσικώτατος Μητροπολίτης Σερβίων καὶ Κοζάνης» στο: Οἰκοδομὴ καὶ Μαρτυρία, ό.π., σ. 201.

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:57 PM

575

ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΨΑΡΙΑΝΟΥ

Εικ. 1-2. Επιστολές Διονυσίου προς π. Γ. Σκρέκα (Μάρτ. 1989).

575

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

576

5/15/14

12:57 PM

576

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΣΚΡΕΚΑΣ

Εικ. 3-4. Αυτόγραφες σημειώσεις σχεδίων κηρύγματος.

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:57 PM

ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΨΑΡΙΑΝΟΥ

577

Εικ. 5. Στην Ι. Μ. Αγ. Νικάνορος Ζάβορδας (23.8.1975). Πίσω ο Ν. Δελιαλής και ο φύλακας της μητρόπολης Αργύρης. Στον μητρ. Διονύσιο οφείλεται η ανακάλυψη του Λεξικού του Φωτίου στη Ζάβορδα.

Εικ. 6. Η χειροτονία σε πρεσβύτερο του ιερομονάχου Ιλαρίωνα στην Ι. Μ. Λαριούς (6.6.1977).

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

578

5/15/14

12:57 PM

578

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΣΚΡΕΚΑΣ

Εικ. 7. Ι. Ν. Αγ. Κωνσταντίνου 28.1.1979. Χειροτονία του αρχιμ. Νικολάου Δρόσου σε επίσκοπο Καρπενησίου. Για πρώτη φορά στην Κοζάνη χειροτονείται επίσκοπος. Συλλειτούργησαν οι Αλεξανδρουπόλεως Άνθιμος, Ελασσόνος Σεβαστιανός, πρώην Ζακύνθου Απόστολος, Κιλκισίου Αμβρόσιος, Γρεβενών Σέργιος και Βεροίας Παύλος.

Εικ. 8. Χειροθεσία του πρωτοψάλτη του μητρ. ναού του Αγ. Νικολάου Β. Γούναρη σε Άρχοντα πρωτοψάλτη της Αγιωτάτης Αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως κατά τον εσπερινό της εορτής του Αγ. Διονυσίου (16.12.1982).

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:57 PM

579

ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΔΙΟΝΥΣΙΟΥ ΨΑΡΙΑΝΟΥ

Εικ. 9. Ο Κοζάνης Διονύσιος και ο Φλωρίνης Αυγουστίνος.

Εικ. 10. Από την αναγόρευση του μητρ. Διονυσίου σε επίτιμο διδάκτορα της Θεολογικής Σχολής (Προπύλαια του Πανεπ. Αθηνών, 3.12.1990).

579

33_SKREKAS_563-580:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

12:57 PM

580

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ Γ. ΣΚΡΕΚΑΣ

580

Εικ. 11. Ακολουθία της Αποκαθηλώσεως στον Άγ. Νικόλαο (1990).

Εικ. 12. Στη βάφτιση του Παναγιώτη Ματιάκη.

34_AYGMYROU_581-592:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

1:02 PM

581

ἀρχιμ. Αὐγουστῖνος Γ. Μύρου

ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ: ΑΝΑΧΡΟΝΙΣΤΙΚΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ Ἢ ΠΑΡΑΔΕΔΟΜΕΝΟ ΑΠΟΚΑΛΥΠΤΙΚΟ ΓΕΓΟΝΟΣ ΥΠΑΡΞΙΑΚΗΣ ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΙΑΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΔΟΜΗΣ;

Εἶναι προφανὴς ἀλλὰ καὶ καλὰ μαρτυρημένη ἡ ἀδιάκοπη παρουσία τῆς τοπικῆς ἐκκλησίας καθ’ ὅλη τὴν ἱστορικὴ πορεία τῆς ἀνθρωπίνης κοινωνίας τοῦ οἰκισμοῦ τῆς Κοζάνης. Ἀρκεῖ νὰ ὑπενθυμίσω τοὺς βυζαντινοὺς καὶ μεταβυζαντινοὺς ἱεροὺς ναοὺς τῆς πόλεως,1 μαζὶ μὲ ἄλλα ἱερὰ κτίσματα, ὅπως τὸ ἐπισκοπεῖο2 καὶ τὸ κωδωνοστάσιο,3 ἀλλὰ καὶ τὶς πολύτιμες μαρτυρίες, οἱ ὁποῖες εἶναι ἀποθησαυρισμένες σὲ τόμους τῆς Δημοτικῆς της Βιβλιοθήκης, μαζὶ μὲ τὰ ποικίλα ἐκκλησιαστικὰ κειμήλια ποὺ ἐκτίθενται στὸ Λαογραφικὸ μουσεῖο τῆς πόλεως. Μετὰ τὴ διαπίστωση αὐτή, τίθεται τὸ κρίσιμο ἐρώτημα: Ποιά εἶναι ἡ ἀξία καὶ ἡ ἰδιαίτερη σημασία τῆς ἀδιάκοπης παρουσίας τῆς τοπικῆς ἐκκλησίας ἐπὶ ἕξι αἰῶνες στοὺς κατοίκους καὶ στὴν κοινωνία τῆς πόλεως Κοζάνης, καὶ γιὰ περισσότερους ἀπὸ δεκαέξι αἰῶνες στὴν εὐρύτερη περιοχή της;4 Ἀπαραίτητη προϋπόθεση γιὰ νὰ ἀπαντηθῆ ὀρθὰ τὸ παραπάνω ἐρώτημα ἀποτελεῖ ὁ ὅσον τὸ δυνατὸν ἀκριβέστερος προσδιορισμὸς τῆς ταυτότητος τῆς τοπικῆς ἐκκλησίας. 1

3 4

Μαρτυρεῖται ἡ ὕπαρξη καὶ λειτουργία τῶν ἱερῶν Ναῶν Ἁγ. Δημητρίου καὶ Ἁγ. Ἀθανασίου κατὰ τὸν 14ο αἰ.· βλ. Π. Ν. Λιούφης, Ἱστορία τῆς Κοζάνης, Ἀθήνα 1924, σ. 21-34. Ἀπὸ τὰ μέσα περίπου τοῦ 17ου αἰ. μέχρι καὶ σήμερα κέντρο τῆς ἐκκλησιαστικῆς καὶ κοινοτικῆς ζωῆς τῆς Κοζάνης καθίσταται ὁ Ι. Ναὸς τοῦ Ἁγ. Νικολάου· βλ. Λιούφης, Ἱστορία τῆς Κοζάνης, σ. 47. Γιὰ τὴν ἱστορία τοῦ ἐπισκοπείου βλ. Λιούφης, Ἱστορία τῆς Κοζάνης, σ. 51· Ι. Δημόπουλος, Τὰ παρὰ τὸν Ἁλιάκμονα ἐκκλησιαστικά, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 12-14. Γιὰ τὴν ἱστορία τοῦ κωδωνοστασίου βλ. Λιούφης, Ἱστορία τῆς Κοζάνης, σ. 103. Στὸ Λαογραφικὸ μουσεῖο Κοζάνης φυλάσσεται μαρμάρινη ἐπιτύμβια ἐπιγραφή, ἡ ὁποία ἀναφέρεται στὴν ἐκδημία τοῦ μητροπολίτου Καισαρείας Μακεδονίου κατὰ τὸν 4ο αἰώνα. Περισσότερα σχετικὰ μὲ τὸ θέμα βλ. Ἡμερολόγιον 2012 τῆς Ι. Μητροπόλεως Σερβίων καὶ Κοζάνης, σ. 8-12. Γιὰ τὴν ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία στὴν περιοχὴ Κοζάνης βλ. τὴν ἐργασία Αναστ. Δάρδας, «Συνόψιση εκκλησιαστικής ιστορίας σε Σέρβια, Κοζάνη και Σιάτιστα», στὸν παρόντα τόμο.

34_AYGMYROU_581-592:PROTYPH_KOZANH

582

5/15/14

1:03 PM

582

ἀρχιμ. ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ Γ. ΜΥΡΟΥ

Τί εἶναι δηλαδὴ στὴν πραγματικότητα ἡ τοπικὴ ἐκκλησία καὶ κατ’ ἐπέκτασιν αὐτὴ ἡ Ὀρθόδοξη ἐκκλησία, στὴν ὁποία ἀνήκει κάθε τοπικὴ ἐκκλησία; Μία ἀπὸ τὶς συνηθισμένες ἐκδοχές, ποὺ ἀβασάνιστα ἀποδέχονται πολλοί, ἐκλαμβάνει τὴν ἐκκλησία ὡς «λαϊκὴ παράδοση». Ἡ ἐκτίμηση αὐτὴ ξεκινᾶ ἀπὸ τὴν ἐπιπόλαια καὶ μονομερῆ παρατήρηση ὅτι οἱ ἐκκλησιαστικὲς ἀξίες, ἱεροτελεστίες καὶ τὰ ἐκκλησιαστικὰ ἔθιμα, παραδίδονται ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν λαὸ ἀπὸ γενεὰ σὲ γενεά. Καὶ ἐπειδὴ ἡ παράδοση ἐκλαμβάνεται –περιορισμένα καὶ μόνον ἐνδοκοσμικά– ἁπλῶς ὡς μεταφορὰ καὶ διατήρηση ἀνθρωπίνων ἀρχῶν καὶ συνηθειῶν παλαιοτέρων ἐποχῶν,5 εὔκολα ἡ ἐκκλησία ὡς «λαϊκὴ παράδοση» χαρακτηρίζεται καὶ ἀναχρονιστική. Ποιά ὅμως εἶναι ἡ πραγματικότητα, ἡ ἀλήθεια γιὰ τὴν τοπικὴ ἐκκλησία; Αὐτὴν ὀφείλουμε νὰ τὴν ἀναζητήσουμε στὴν αὐτοσυνειδησία τῆς ἴδιας τῆς ἐκκλησίας, ὅπως αὐτὴ ἐκφράζεται στὴ ζωή της καὶ στὰ μνημεῖα της, γραπτὰ6 καὶ ἄλλα.7 Σύμφωνα μὲ αὐτά, ἡ τοπικὴ ἐκκλησία τῆς Κοζάνης, εἴτε ὡς ἐνορία, ὅπως λειτουργοῦσε τοὺς πρώτους αἰῶνες, εἴτε ὡς ἕδρα ἐπισκοπῆς, ὅπως λειτουργεῖ ἀπὸ τὸ 1745 μέχρι καὶ σήμερα, εἶναι ἡ παρουσία τῆς ὅλης Ὀρθόδοξης ἐκκλησίας, τῆς μιᾶς, ἁγίας, καθολικῆς καὶ ἀποστολικῆς ἐκκλησίας, σὲ συγκεκριμένο τόπο καὶ χρόνο, στὸν οἰκισμὸ τῆς Κοζάνης τὸ τελευταῖο χρονικὸ διάστημα τῶν 600 ἐτῶν ἢ τῶν 1.600 τουλάχιστον ἐτῶν γιὰ τὴν εὐρύτερη περιοχή της. Ἡ Ὀρθόδοξη ἐκκλησία κατὰ τὴν αὐτοσυνειδησία της δὲν εἶναι ἕνας ἁπλὸς ἀνθρώπινος σύλλογος τοῦ κόσμου τούτου. Εἶναι «τὸ μυστήριον τὸ ἀποκεκρυμμένον ἀπὸ τῶν αἰώνων ἐν τῷ Θεῷ»,8 τὸ «σῶμα Χριστοῦ»,9 δηλαδή, ἡ ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι ἕνωση καὶ ἑνότητα τῶν πιστῶν στὴ θεωμένη ἀνθρωπότητα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ὁ θεάνθρωπος Ἰησοῦς Χριστὸς καὶ ἡ ἐκκλησία ἀποτελοῦν ἑνότητα ἀδιάσπαστη καὶ ἀσύγχυτη, ἤ, ὅπως διαφορετικὰ τὸ λέγει ὁ ἅγιος Χρυσόστομος, «γένος ἓν Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων».10 Κατὰ 5

8 9 10

Ἕνας ἀπὸ τοὺς συνήθεις ὁρισμοὺς παρατίθεται στὸ ἔργο Ν. Πανταζόπουλος, Ὁ ἑλληνικὸς κοινοτισμὸς καὶ ἡ νεοελληνικὴ κοινοτικὴ παράδοση, ἐκδ. Παρουσία, Ἀθήνα 1993, σ. 33: «Παράδοση εἶναι τὸ σύνολο τῶν πολιτιστικῶν ἀγαθῶν (ἠθικῶν, πνευματικῶν, καλλιτεχνικῶν), βιωμάτων καὶ ἀξιῶν τῶν γενεῶν ποὺ προηγήθηκαν, τὰ ὁποῖα παραδέχονται καὶ ἀκολουθοῦν οἱ ἑπόμενες». Αὐθεντικὰ γραπτὰ μνημεῖα τῆς ἐκκλησίας εἶναι οἱ ἅγιες Γραφές (Παλαιὰ καὶ Καινὴ Διαθήκη), οἱ Ὅροι καὶ οἱ Κανόνες τῶν οἰκουμενικῶν καὶ τοπικῶν συνόδων καὶ τὰ συγγράμματα τῶν ἁγίων πατέρων τῆς ἐκκλησίας. Ἄλλα μνημεῖα τῆς ἐκκλησίας ἀποτελοῦν οἱ ἱεροὶ ναοί, οἱ ἱερὲς εἰκόνες, τὰ ἱερὰ σύμβολα, τὰ ἱερὰ σκεύη καὶ καλύμματα, καὶ γενικώτερα ἡ ἐκκλησιαστικὴ λατρευτικὴ ζωὴ τῶν πιστῶν της. Ἐφεσ. 3.9 καὶ 3.3. Α΄ Κορ. 12.27. Ἰωάννης Χρυσόστομος, Εἰς τὴν Ἀνάληψιν, 16, PG 52,789.

34_AYGMYROU_581-592:PROTYPH_KOZANH

ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

5/15/14

1:03 PM

583

τὴν ἔκφραση τοῦ μακαριστοῦ μητρ. Σερβίων καὶ Κοζάνης Διονυσίου Ψαριανοῦ, «ἡ ἐκκλησία εἶναι ὁ χῶρος τῆς ὑπερφυσικῆς ἀποκαλύψεως τοῦ Θεοῦ».11 Αὐτὴ ἡ Ὀρθόδοξη ἐκκλησία διαθέτει ὡρισμένα ἰδιαίτερα χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα, ἀπαρατήρητα ἀπὸ τοὺς πολλοὺς ἀλλὰ πραγματικά, τὰ ὁποῖα ἀποτυπώνουν καὶ τὴν ταυτότητά της καὶ καθορίζουν τὴν ἀξία της. α) Εἶναι ἀρχαιότερη καὶ μακροβιότερη ἀπὸ ὅλη τὴν ὑλικὴ δημιουργία. Ἡ ἐκκλησία δὲν ἱδρύθηκε τὴν ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς, ὅπως νομίζουν οἱ πολλοί, ἀλλὰ «πρὸ καταβολῆς κόσμου»,12 ὡς ἄκτιστη δόξα καὶ βασιλεία καὶ ὡς κοινωνία τῶν ἀγγελικῶν δυνάμεων μὲ τὸν ἐν Τριάδι Θεό. Τὴν ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς ἡ ἐκκλησία «‘συγκροτεῖται’ ἁγιοπνευματικὰ καὶ φανερώνεται ὡς ‘σῶμα Χριστοῦ’, γιατὶ ἡ ἀνθρώπινη φύση τοῦ Χριστοῦ εἶναι παροῦσα καὶ ὁ Χριστὸς εἶναι ἑνωμένος ὁλόκληρος μὲ κάθε μέλος τοῦ Σώματός του, ‘μεριζόμενος ἀμερίστως ἐν μεριστοῖς’».13 Ὡς πρὸς δὲ τὴ μελλοντική της προοπτικὴ ἡ ἐκκλησία εἶναι αἰώνια, διότι, ὅπως μᾶς διαβεβαίωσε ὁ ἴδιος ὁ θεάνθρωπος, «πύλαι ᾅδου οὐ κατισχύσουσιν αὐτῆς».14 β) Ἡ ἐκκλησία εἶναι εὐρύτερη ἀπὸ τὴν κτίση. Ἐφ’ ὅσον ὁ θεάνθρωπος, ὁ συνδημιουργὸς τοῦ κόσμου, «ὁ ἀχώρητος παντί»,15 εἶναι ἡ κεφαλὴ τοῦ σώματος τῆς ἐκκλησίας,16 εἶναι ἑπόμενο οἱ διαστάσεις τῆς ἐκκλησίας νὰ ξεπερνοῦν αὐτὲς τοῦ κτιστοῦ κόσμου. Ἔτσι ἐξηγεῖται καὶ ὁ χαρακτηρισμὸς τῆς Παναγίας, ποὺ εἰκονίζει τὴν ἐκκλησία, ὡς «πλατυτέρας τῶν οὐρανῶν».17 Μὲ αὐτὲς τὶς προϋποθέσεις ἡ «οἰκουμενικότητα» τῆς ἐκκλησίας ὑπερβαίνει κατὰ πολὺ τὰ ὅρια τοῦ γνωστοῦ φυσικοῦ κόσμου, ἐκτείνεται δηλαδὴ ὄχι μόνον στὸν γνωστὸ κόσμο, ἀλλὰ περιλαμβάνει ὁλόκληρη τὴν κτίση. γ) Ἡ ἐκκλησία εἶναι «στῦλος καὶ ἑδραίωμα τῆς ἀληθείας»,18 ὅπως ἀποκαλύπτεται ἀπὸ τὸν θεόπνευστο ἀποστολικὸ λόγο. Κι αὐτὸ συμβαίνει, ἐπειδὴ ὁ θεάνθρωπος Ἰησοῦς Χριστὸς ὡς κεφαλή της εἶναι αὐτὴ ἡ ἀλήθεια, ὅπως ὁ ἴδιος τὸ διακήρυξε: «Ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή».19 Ἡ ἐκκλησία

12 13

14 15 16 17 18 19

Μητρ. Διονύσιος Ψαριανός, «Κυριακὴ Στ΄ Ματθαίου», Οἰκοδομὴ καὶ Παράκλησις, ἔτ. Α΄, φ. 47, τχ 26.7.1970 [Ι. Μητρ. Σερβίων καὶ Κοζάνης], σ. 188. Ματθ. 25.34. π. Γ. Μεταλληνός, Ἐνορία, ἡ μεγάλη μας οἰκογένεια, ἐκδ. Ὀρθ. Κυψέλη, Θεσσαλονίκη 1985, σ. 5. Πβ. καὶ Μ. Ἀθανάσιος, Περὶ ἐνανθρωπήσεως, 12, PG 26,1004: Ἡ ἐκκλησία «πρότερον κτισθεῖσα, μετὰ ταῦτα γεννᾶται ἐκ Θεοῦ». Ματθ. 16.18. Κάθισμα ἀπὸ τὸν Ὄρθρο τῶν Χριστουγέννων. Κολασ. 1.18. Ἀπὸ τὴν εὐχὴ τοῦ Μικροῦ Ἀποδείπνου, «Ἐπὶ σοὶ χαίρει κεχαριτωμένη ...». Α΄ Τιμ. 3.15. Ἰωάν. 14.6.

34_AYGMYROU_581-592:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

1:03 PM

584

ἀρχιμ. ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ Γ. ΜΥΡΟΥ

584

εἶναι τὸ ἀποκεκαλυμμένο μυστήριο τῆς ἀληθείας, τὸ ὁποῖο παραμένει ἀναλλοίωτο καὶ παραδίδεται μὲ ἀδιάκοπη συνέχεια. Ἡ ἐκκλησιαστικὴ παράδοση διαφέρει ριζικὰ ἀπὸ τὴ γνωστὴ παράδοση τοῦ κόσμου. Ὅπως εὔστοχα παρατηρεῖ ὁ π. Γεώργιος Φλορόφσκυ, «ἡ (ἐκκλησιαστικὴ) παράδοση δὲν σημαίνει μόνον συμφωνία μὲ τὸ παρελθόν, ἀλλὰ κατὰ ἕναν ὁρισμένο τρόπο ‘ἐλευθερία’ ἀπὸ τὸ παρελθόν ... Ἡ ἐκκλησία φέρει τὴ μαρτυρία τῆς ἀληθείας, ὄχι δυνάμει τῆς ἀναμνήσεως, ἢ δυνάμει τῶν λόγων ποὺ ἄλλοι εἶπαν, ἀλλ’ ἀπὸ τὴν ἴδια τὴ ζωή, τὴν ἀκατάπαυστη ἐμπειρία, ἀπὸ τὴν καθολική της πληρότητα. Αὐτὸ ἀποτελεῖ τὴν παράδοση τῆς ἀληθείας (traditio veritatis), γιὰ τὴν ὁποία ἔχει μιλήσει ὁ ἅγιος Εἰρηναῖος».20 Ἡ ἐκκλησία, ὅπως ὁμολογεῖται στὸ Σύμβολο τῆς Πίστεως, εἶναι «μία, ἁγία, καθολικὴ καὶ ἀποστολική». Γι’ αὐτὸ καὶ γίνεται ὁ αὐθεντικὸς ἐκφραστὴς τῆς ἀληθείας καὶ ἑνότητας, τῆς τελειότητας, τῆς καθολικότητας καὶ τῆς αὐθεντικότητας μέσα στὸν κτιστὸ κόσμο. Αὐτῆς τῆς ἐκκλησίας φανέρωση σὲ σμικρογραφία ἀποτελεῖ ἡ κάθε τοπικὴ ἐκκλησία, ἑπομένως καὶ ἡ τοπικὴ ἐκκλησία τῆς Κοζάνης. Ὡς πρὸς τὴν οὐσία της, λοιπόν, ἡ τοπικὴ ἐκκλησία εἶναι ὄχι μία «ἀναχρονιστικὴ λαϊκὴ παράδοση», ἀλλὰ τὸ παραδεδομένο ἀποκαλυπτικὸ Γεγονὸς ὑπερκοσμίων διαστάσεων καὶ ἀνυπολόγιστης σημασίας γιὰ τὴν τοπικὴ κοινωνία. Ἀπὸ ὅλες τὶς παραμέτρους τῶν σχέσεών της μὲ τὴν τοπικὴ κοινωνία ἐπιλέγω δύο: α) τὴ σημασία της γιὰ τὴν ὑπαρξιακὴ αὐτοσυνειδησία τῶν μελῶν της, καὶ β) τὴ σημασία της γιὰ τὴ δομὴ τῆς κοινωνικῆς της ὀργάνωσης.

Ὑπαρξιακὴ αὐτοσυνειδησία

Ὑπαρξιακὴ αὐτοσυνειδησία εἶναι ἡ αὐτοεπίγνωση ἀπὸ τὸν συγκεκριμένο ἄνθρωπο τῆς ὑπάρξεώς του μὲ σαφῆ καὶ ὀρθὸ προσδιορισμὸ τῆς ταυτότητός του. Ὁ προσδιορισμὸς αὐτὸς ἀπαιτεῖται νὰ γίνη μὲ ἀναφορὰ σὲ ὅσο τὸ δυνατὸν πιὸ σταθερὰ πρόσωπα καὶ γεγονότα. Μὲ αὐτὲς τὶς προϋποθέσεις προσδιορίζεται ἡ ταυτότητα ἑνὸς μέλους τῆς τοπικῆς ἐκκλησίας. Ἡ ἀφετηρία γιὰ τὸν προσδιορισμὸ αὐτὸ εὑρίσκεται στὴν προσέγγιση τοῦ ἀνθρώπου ὡς προσώπου, ὄχι ὅμως μὲ τὴν ἀνθρωποκεντρικὴ φιλοσοφική του ἔννοια. «Στὴν ὀρθόδοξη διδασκαλία δεχόμαστε ὅτι ἡ ὀντολογία τοῦ προσώπου βρίσκεται στὸ ἀρχέτυπό του, στὸν Θεὸ ποὺ τὸ δημιούργησε, ἀφοῦ εἶναι κατ’ εἰκόνα Θεοῦ πλασμένο»,21 20

π. Γεώργιος Φλωρόφσκυ, Θέματα Ὀρθοδόξου Θεολογίας, ἐκδ. Ἄρτος Ζωῆς, Ἀθήνα 21989, σ. 200-201. Ἱερόθεος Βλάχος μητρ. Ναυπάκτου, Τὸ πρόσωπο στὴν Ὀρθόδοξη παράδοση, Λιβαδειά 42005, σ. 80.

34_AYGMYROU_581-592:PROTYPH_KOZANH

ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

5/15/14

1:03 PM

585

ἀλλὰ καὶ μὲ κύριο σκοπὸ τὴν ἕνωση μαζί του, τὴ θέωση.22 Ὅπως παρατηρεῖ ὁ μητρ. Περγάμου Ἰωάννης Ζηζιούλας, τὸ πρόσωπο ἔχει τρία βασικὰ γνωρίσματα: τὴν ἐλευθερία, τὴν ἀγάπη καὶ τὴν ἀνεπανάληπτη ὀντότητα. Αὐτά, βέβαια, ὑπάρχουν σὲ ἀπόλυτο βαθμὸ καὶ κατὰ φύσιν στὸν Θεό. «Ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νὰ γίνη πρόσωπο ἀποκτώντας τὰ παραπάνω γνωρίσματα κατὰ χάριν».23 Πρόσωπα ἀναφορᾶς γιὰ τὸν προσδιορισμὸ τῆς ταυτότητος ἑνὸς μέλους τῆς τοπικῆς ἐκκλησίας εἶναι τὰ πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος, καὶ κατ’ ἐξοχὴν τὸ πρόσωπο τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, ποὺ εἶναι «ὁ ὤν, ὁ ἦν καὶ ὁ ἐρχόμενος»,24 «τὸ Α καὶ τὸ Ω, ἡ ἀρχὴ καὶ τὸ τέλος, ὁ πρῶτος καὶ ὁ ἔσχατος»,25 ποὺ ἔλαβε ὁλόκληρη τὴν ἀνθρώπινη φύση μὲ τὴν ἐνανθρώπηση, καὶ παρέμεινε γνωστὸς ὡς Ἰησοῦς Χριστός. Γι’ αὐτὸ καὶ τὸ κυρίαρχο γενικὸ ὄνομα τῶν μελῶν τῆς τοπικῆς ἐκκλησίας εἶναι «χριστιανός», δηλαδή αὐτὸς ποὺ εἶναι τοῦ Χριστοῦ, αὐτὸς ποὺ προσδιορίζεται ὡς ὕπαρξη ἀπὸ τὴν παρουσία τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ ἔχει τὴν ἀναφορά του σὲ αὐτόν. Συγχρόνως, ἡ ταυτότητα τοῦ συγκεκριμένου προσώπου προσδιορίζεται καὶ ἀπὸ δύο σταθερὰ σημεῖα τῆς ἱστορίας, ἀπὸ τὴν ἀρχὴ καὶ τὸ τέλος, ἀπὸ τὴ Δημιουργία καὶ τὰ Ἔσχατα. Αὐτὸ καταδεικνύεται σὲ σχετικὲς ἀναφορὲς τῶν ἀκολουθιῶν τῶν μυστηρίων τοῦ βαπτίσματος,26 τοῦ γάμου,27 τῆς θείας εὐχαριστίας28 καὶ αὐτὴν τῆς κηδείας.29 Κατ’ αὐτὸν τὸν τρόπο, τὸ ἀνθρώπινο πρόσωπο τοποθετεῖται ὡς ὕπαρξη σὲ συνάρτηση μὲ τὸν ἄκτιστο ἐν Τριάδι Θεό, μὲ τὸ ἱστορικὸ πρόσωπο τοῦ θεανθρώπου Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ μὲ τὰ ὅρια τοῦ κτιστοῦ

24 25 26

Πβ. Ἱερόθεος Βλάχος, ὅ.π., σ. 86: «Ἑπομένως ὁ ἄνθρωπος διασώζεται ὡς πρόσωπο μόνον στὴν ἐμπειρία τῆς θεώσεως». Ἰωάννης Ζηζιούλας μητρ. Περγάμου, «Ἀπὸ τὸ προσωπεῖον εἰς τὸ πρόσωπον», Χαριστήρια εἰς τιμὴν τοῦ Μητροπολίτου Γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος, [Πατρ. Ἵδρ. Πατερ. Μελ.], Θεσσαλονίκη 1976, σ. 300-308. Ἀποκ. 1.4. Ἀποκ. 22.13. «Δέσποτα, ὁ Θεὸς ἡμῶν, ὁ τῇ εἰκόνι σου τιμήσας τὸν ἄνθρωπον ἐκ ψυχῆς λογικῆς καὶ σώματος εὐπρεποῦς κατασκευάσας αὐτὸν ...» (εὐχὴ εἰς τριχοκουρίαν). «Καὶ ἀξίωσον αὐτὸν εἰς τὴν ζωὴν τὴν αἰώνιον καὶ εἰς τὴν σὴν εὐαρεστίαν» (εὐχὴ ἀπολούσεως). «Ὁ Θεὸς ὁ ἄχραντος καὶ πάσης κτίσεως δημιουργός, ὁ τὴν πλευρὰν τοῦ προπάτορος Ἀδὰμ διὰ τὴν σὴν φιλανθρωπίαν εἰς γυναῖκα μεταμορφώσας καὶ εὐλογήσας αὐτοὺς ...» (ἀπὸ τὴν πρώτη εὐχὴ τοῦ γάμου). «Καὶ εὐαρεστήσαντες ἐνώπιόν σου, λάμψωσιν ὡς φωστῆρες ἐν οὐρανῷ» (ἀπὸ τὴ δεύτερη εὐχὴ τοῦ γάμου). «Σὺ ἐκ τοῦ μὴ ὄντος εἰς τὸ εἶναι ἡμᾶς παρήγαγες καὶ παραπεσόντας ἀνέστησας πάλιν καὶ οὐκ ἀπέστης πάντα ποιῶν ἕως ἡμᾶς εἰς τὸν οὐρανὸν ἀνήγαγες καὶ τὴν βασιλείαν σου ἐχαρίσω τὴν μέλλουσαν» (εὐχὴ τῆς ἀναφορᾶς). «Ἀρχή μοι καὶ ὑπόστασις τὸ πλαστουργόν σου γέγονε πρόσταγμα ... Διό, Χριστέ, τὸν δοῦλον σου ἐν χώρᾳ ζώντων ἐν σκηναῖς δικαίων ἀνάπαυσον» (νεκρώσιμον ἰδιόμελον).

34_AYGMYROU_581-592:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

1:03 PM

586

ἀρχιμ. ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ Γ. ΜΥΡΟΥ

586

κόσμου, τὴν ἀρχὴ καὶ τὸ τέλος. Δὲν εἶναι, θὰ λέγαμε, ἕνα ἀνεξάρτητο, ἀλλὰ ἕνα ἐξαρτημένο «τοπογραφικό» μὲ ἀληθινὰ σταθερὲς συντεταγμένες. Ἰδιαίτερη σημασία γιὰ τὴν αὐτοσυνειδησία καὶ τὴν ταυτότητα τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου ἔχει τὸ χριστιανικὸ ὄνομα, τὸ ὁποῖο κατὰ τὸν Schmemann «εἶναι τὸ μυστήριο τοῦ προσώπου, ἡ φανέρωση, τὸ δῶρο τῆς ἴδιας τῆς οὐσίας του».30 Τὸ ὄνομα, ποὺ τὸ ἀκούει ὁ μέλλων νὰ βαπτισθῆ τὴν ὀγδόη ἡμέρα ἀπὸ τὴ γέννησή του ἢ τὴν ἡμέρα τῆς βαπτίσεως, διακρίνει τὸν συγκεκριμένο ἄνθρωπο ἀπὸ ὅλους τοὺς ἄλλους καὶ διαβεβαιώνει τὴ μοναδικότητά του. Τὸ ὄνομα προσδιορίζει τὸ συγκεκριμένο πρόσωπο σὲ σχέση μὲ τὸ παρόν, τὸ παρελθὸν καὶ τὸ μέλλον, καὶ μὲ ἀναφορὰ στὸν ἐν Τριάδι Θεό, στὸ πρόσωπο τοῦ θεανθρώπου Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ στὸν προστάτη τελειωθέντα ἅγιό του. Μὲ τὸ συγκεκριμένο χριστιανικὸ ὄνομα ὁ πιστὸς εἶναι καταγεγραμμένος στὴ βίβλο τῆς ζωῆς.31 Μὲ αὐτὸ τὸ ὄνομα συμμετέχει σὲ ὅλα τὰ μυστήρια καὶ μνημονεύεται σὲ ὅλες τὶς περιπτώσεις. Μὲ αὐτὸ δέχεται τὴν ἀπολυτρωτικὴ χάρη τοῦ Βαπτίσματος, τὴ δύναμη τοῦ Χρίσματος, τὴν εὐλογία γιὰ τὴν ἔννομη συζυγία, τὴ μετάδοση τῆς θείας Κοινωνίας. Μὲ αὐτὸ ἑορτάζεται. Δὲν εἶναι τυχαῖο τὸ γεγονὸς ὅτι στὴν ὀρθόδοξη παράδοση παραμένει ἄγνωστη ἡ ξενόφερτη τὰ τελευταῖα χρόνια στὸν τόπο μας γιορτὴ τῶν γενεθλίων, ἐνῶ ὅλη ἡ βαρύτητα δίδεται στὴν ἑορτὴ τοῦ ὀνόματος.32 Μὲ τὸ ὄνομά του ὁ χριστιανὸς δέχεται τὴν ἐκκλησιαστικὴ προσευχὴ γιὰ τὴν ἀνάπαυσή του στὴν ἐξόδιο ἀκολουθία καὶ στὰ ἱερὰ μνημόσυνα. Ἀκόμη καὶ μετὰ τὸν θάνατο δὲν σβήνεται τὸ ὄνομά του ἀπὸ τὸ βιβλίο τῆς ἐκκλησίας. Ἁπλῶς, μεταφέρεται στὰ ἴδια δίπτυχα ἀπὸ τὴ στήλη τῶν ζώντων στὴ στήλη τῶν κεκοιμημένων.

Κοινοτικὴ κοινωνικὴ δομὴ

Ἀπαραίτητη προϋπόθεση γιὰ τὴν ὁμαλὴ καὶ εὔρυθμη διαβίωση τῶν μελῶν μιᾶς ἀνθρώπινης κοινωνίας εἶναι ἡ κατάλληλη ὀργάνωσή της. Ἡ ὀργάνωση αὐτὴ ἔχει 30

31 32

Alex. Schmemann, Ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος, μτφ. Ἰωσὴφ Ροηλίδης, ἐκδ. Δόμος, Ἀθήνα 1984, σ. 195. Βλ. ἐπίσης στὸ ἴδιο, σ. 194-195: «Ἐν Χριστῷ τὸ ὄνομα κάθε ἀνθρώπινης ὕπαρξης φανερώνεται ὡς τὸ ὄνομα ἑνὸς παιδιοῦ τοῦ Θεοῦ, δημιουργημένου καὶ προορισμένου γιὰ μιὰ προσωπικὴ σχέση μὲ τὸν Θεό, γιὰ μιὰ προσωπικὴ συμμετοχὴ στὴν αἰώνια Βασιλεία τοῦ Θεοῦ». Φιλιππησ. 4.3· Ἀποκ. 3.5, 20.15. Εἶναι ἀκόμη νωπὲς οἱ μνῆμες τῶν μεγαλυτέρων στὴν ἡλικία ἀπὸ τὸν καθολικὸ στὴν Κοζάνη ἑορτασμὸ τῆς ὀνοματικῆς ἑορτῆς μὲ τὴν προσφορὰ δώρων στὴν ἐκκλησία (προσφόρου, νάματος κεριῶν, θυμιάματος) καὶ δώρων πρὸς τὸν ἑορτάζοντα μὲ τὶς ἀπαραίτητες ἐπισκέψεις.

34_AYGMYROU_581-592:PROTYPH_KOZANH

ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

5/15/14

1:03 PM

587

πάντα κάποια δομή, ἡ ὁποία εἶναι ἀνάλογη μὲ τὰ πιστεύματα, τὴ φιλοσοφία καὶ τὰ παραδεκτὰ πρότυπα τῶν ὀργανωτῶν. Ἡ κοινωνία τῆς Κοζάνης παρουσιάζεται ὀργανωμένη σὲ ὅλη της τὴν ἱστορικὴ πορεία, μὲ κυρίαρχο δομικὸ στοιχεῖο τὸ γνωστὸ κοινοτικὸ σύστημα.33 Ἡ ὀργανωτικὴ αὐτὴ δομὴ περιέχει, βέβαια, κάποια στοιχεῖα ἀπὸ τὴν ἀρχαιοελληνικὴ ἐκκλησία τοῦ δήμου,34 ἀλλὰ εἶναι καταλυτικὰ ἐπηρεασμένη ἀπὸ τὴ δομὴ τῆς ὀρθόδοξης ἐκκλησιαστικῆς ἐνορίας καὶ τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ συνοδικοῦ συστήματος. Ἔχει δειχθῆ ἀπὸ σχετικὲς μελέτες ὅτι ἡ κοινότητα στὶς μεταβυζαντινὲς ἐλληνικὲς κοινωνίες ἀποτελεῖ συνέχεια καὶ ἐπέκταση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐνορίας.35 Ἡ ἐνορία ἀποτελεῖ τὴ μικρότερη ὁλοκληρωμένη ὀντότητα τῆς μιᾶς, ἁγίας, καθολικῆς καὶ ἀποστολικῆς ἐκκλησίας σὲ συγκεκριμένο τόπο καὶ χρόνο. Ἀφετηρία, κέντρο καὶ πηγὴ ἐμπνεύσεως γιὰ τὴ δομικὴ ὀργάνωση τῆς ἐνορίας, ἀποτελεῖ τὸ μυστήριο τῆς θείας εὐχαριστίας, ποὺ τελεῖται στὴ θεία λειτουργία. Ὅλα στὴν ἐνορία ξεκινοῦν ἀπὸ τὴ θεία λειτουργία καὶ ὅλα καταλήγουν σὲ αὐτήν. Ὅλα σὲ αὐτὴν σχεδιάζονται καὶ ὀργανώνονται μὲ τέτοιο τρόπο, ὥστε νὰ κατευθύνουν τὰ μέλη της στὴ συμμετοχὴ τῆς θείας λειτουργίας. Γι’ αὐτὸ ὁ ἱερὸς ναὸς κτίζεται στὸ κέντρο τοῦ οἰκισμοῦ, ὅπως τὸ καθολικὸ στὰ μοναστήρια. Κοντὰ στὸν ἱερὸ ναὸ τοποθετεῖται τὸ ἐπισκοπεῖο ἢ ὁ ἐφημερικὸς οἶκος, ὅπου διαμένει ὁ προεστὼς τῆς τοπικῆς ἐκκλησίας, ὁ ἐπίσκοπος ἢ ὁ πρεσβύτερος ὡς ἀντιπρόσωπός του, γιὰ νὰ διευκολύνεται στὴ διακονία του. Ὁ προεστὼς τῆς τοπικῆς ἐκκλησίας, εἴτε ὁ ἐπίσκοπος, εἴτε ὁ πρεσβύτερος ὡς ἀντιπρόσωπος τοῦ ἐπισκόπου, διακονεῖ τὴν ἐνορία πρωτίστως ὡς λειτουργὸς τῆς θείας εὐχαριστίας καὶ ἔπειτα ὡς διοικητής. Ὁ ἐπίσκοπος διοικεῖ τὴν τοπικὴ ἐκκλησία, συμπαραστατούμενος ἀπὸ τὸ σῶμα τῶν πρεσβυτέρων, ὅπως καὶ ὁ ἡγούμενος τοῦ μοναστηριοῦ βοηθούμενος ἀπὸ τὸ συμβούλιο/σύναξη τῶν γερόντων, κυρίως καὶ πρωτίστως ὡς πνευματικὸς πατέρας ὅλων τῶν πιστῶν καὶ ὄχι ὡς ἐξουσιαστής. Καὶ κάθε χριστιανός, ὡς μέλος τῆς συγκεκριμένης ἐνορίας, βιώνει τὴν ἐκκλησία ὡς πνευματική του οἰκογένεια, τὸν κληρικὸ ὡς πνευματικό του πατέρα καὶ τοὺς ἄλλους χριστιανοὺς ὡς πνευματικοὺς ἀδελφούς. Στὴν τοπικὴ ἐκκλησία ἡ θεία λειτουργία διαποτίζει ὅλους τοὺς το33

34 35

Γιὰ τὴν ἱστορία τοῦ κοινοτικοῦ συστήματος βλ. Πανταζόπουλος, Ὁ ἐλληνικὸς κοινοτισμός, ὅ.π. Βλ. Πανταζόπουλος, Ὁ ἐλληνικὸς κοινοτισμός, σ. 21 κ.ε.. Βλ. π. Γ. Μεταλληνός, Ἐνορία, σ. 32: «Ἡ κοινοτικὴ ὀργάνωση τῆς ὑπόδουλης Ρωμηοσύνης δὲν ἦταν κάτι νέο. Ἦταν ὁ ὀρθόδοξος κοινοτισμὸς μὲ θεμέλια καθαρὰ πνευματικὰ καὶ ὄχι ὀρθολογικά». Ἐπίσης, ὁ I. Κοκκώνης καὶ ὁ Κ. Παπαρρηγόπουλος ὑποστηρίζουν ὅτι οἱ ρίζες τοῦ κοινοτισμοῦ ἐπὶ Τουρκοκρατίας ἀνευρίσκονται στὴ βυζαντινὴ περίοδο· βλ. σχετικά, Πανταζόπουλος, Ὁ ἐλληνικὸς κοινοτισμός, σ. 49.

34_AYGMYROU_581-592:PROTYPH_KOZANH

588

5/15/14

1:03 PM

588

ἀρχιμ. ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ Γ. ΜΥΡΟΥ

μεῖς καὶ ὅλες τὶς ἐκφάνσεις τοῦ ἀνθρωπίνου βίου. Γι’ αὐτὸ καὶ ὅλες οἱ βιοτικὲς ἐκδηλώσεις τῶν μελῶν τῆς τοπικῆς ἐκκλησίας συνδέονται μὲ τὴ θεία λειτουργία (γέννηση, γάμος, θάνατος, παιδεία, ἐμπόριο, πολιτισμός, πανηγύρεις). Μὲ βάση αὐτὴν ἀκριβῶς τὴ φιλοσοφία γιὰ τὴν ὀργάνωση τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἐνορίας δομεῖται ὅλο τὸ κοινοτικὸ σύστημα, καὶ διαμορφώνεται ἡ κοινωνικὴ ζωὴ τῆς κοινότητος τῆς Κοζάνης. Καὶ πρῶτα-πρῶτα, ἀρκετὰ ἀπὸ τὰ ὀνόματα τῶν ἐξουσιῶν καὶ τῶν ἀρχόντων στὴν κοινότητα ἔχουν προέλευση ἐκκλησιαστική, ἢ τοὐλάχιστον εἶναι φορτισμένα στὸ περιεχόμενό τους ἀπὸ ἀντίστοιχους ἐκκλησιαστικοὺς ὅρους. Ἡ κοινότητα στὴ μεταβυζαντινὴ περίοδο ἔχει τὴν ἀναφορά της στὴν πρώτη χριστιανικὴ ἀδελφότητα τῶν Ἱεροσολύμων, ὅπου «πάντες οἱ πιστεύοντες ἦσαν ἐπὶ τὸ αὐτὸ καὶ εἶχαν ἅπαντα κοινά».36 Ὁ προεστὼς εἶναι καθιερωμένος ἐκκλησιαστικὸς ὅρος ἀπὸ τὰ χρόνια τῆς Καινῆς Διαθήκης.37 Ἡ γερουσία ἀποτελεῖ τὸ σῶμα τῶν γερόντων, οἱ ὁποῖοι ἐπίσης εἶναι γνωστοὶ καὶ καθιερωμένοι στὴν ἐκκλησιαστικὴ ζωὴ ἀπὸ τὰ πρῶτα χριστιανικὰ χρόνια ἕως καὶ σήμερα.38 Ἡ δημογεροντεία ἕλκει βέβαια τὴν καταγωγή της ἀπὸ τὴν ἀρχαία Ἐλλάδα, ἀλλὰ ὁπωσδήποτε εἶναι ἐπηρεασμένη καὶ ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴ χρήση τοῦ ὅρου γέρων. Εἶναι ἐπίσης ἀξιοπρόσεκτο ὅτι στοὺς κατὰ καιροὺς συνταχθέντες κανονισμοὺς τῆς κοινότητος τῆς Κοζάνης τίθεται ἐπικεφαλῆς ὁ ἑκάστοτε μητροπολίτης, ὁ ὁποῖος «ἐπιβεβαιοῖ»39 αὐτοὺς καὶ «κατὰ φυσικὸν λόγον καὶ κατὰ νόμον ... προεδρεύει παντὸς σωματείου, ὑπὸ τῆς κοινότητος ἐκλεγομένου».40 Ἐπίσης, κατὰ τοὺς ἰδίους κανονισμούς: «Ἡ κοινότης Κοζάνης περιλαμβάνει τοὺς ὀρθοδόξους χριστιανοὺς ... καὶ μονίμους κατοίκους τῆς πόλεως ταύτης καὶ ὑπαγομένους ὑπὸ τὴν πνευματικὴν δικαιοδοσίαν τῆς ἱερᾶς Μητροπόλεως Σερβίων καὶ Κοζάνης, ὑπαγομένης καὶ ταύτης ὑπὸ τὴν ἀνωτάτην πνευματικὴν δικαιοδοσίαν τῆς Μεγάλης τοῦ Χριστοῦ ἐκκλησίας».41 Ἡ μεγάλη ὅμως καὶ ἀνεκτίμητη προσφορὰ τῆς Ὀρθόδοξης ἐκκλησίας στὴ δομὴ τῆς κοινωνικῆς ὀργάνωσης τῆς τοπικῆς κοινωνίας δὲν εἶναι μόνον καὶ τόσον σὲ θεσμικὸ ἐπίπεδο, ὅσον καὶ κατ’ ἐξοχὴν σὲ πνευματικό. Ἡ τοπικὴ ἐκκλησία εἶναι αὐτὴ ποὺ ἔδωσε καὶ δίνει πνοὴ στὸ κοινοτικὸ σῶμα. Τὴν πνοὴ τῆς ἑνότητας καὶ τῆς ἐλευθερίας, τῆς γνήσιας ἀλληλεγγύης καὶ θυσιαστικῆς προσφορᾶς, τῆς ἀληθινῆς ζωῆς. 36 37

38 39 40 41

Πράξ. 2.44· πβ. καὶ Πράξ. 4.32. Α΄ Τιμ. 5.17· Ἰωάννης Χρυσόστομος, Εἰς Ματθαῖον 36.6 καὶ Εἰς Τιμόθεον Α΄ 14.3· Διονύσιος Ἀλεξανδρείας, παρὰ Εὐσεβίῳ Καισαρείας, Ἐκκλησιαστικὴ Ἱστορία 7.5.1. Βλ. Π. Β. Πάσχος, Τὸ Γεροντικόν, ἐκδ. Ἀστήρ, Ἀθήνα 1961 (Πρόλογος). Κανονισμὸς τῆς Ὀρθοδόξου Κοινότητος Κοζάνης, Κωνσταντινούπολη 1895, σ. 3. Ὅ.π., σ. 3. Ὅ.π., σ. 3.

34_AYGMYROU_581-592:PROTYPH_KOZANH

ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

5/15/14

1:03 PM

589

Κέντρο τοῦ βίου τῶν μελῶν τῆς κοινότητος Κοζάνης ἀποτελεῖ ὁ καθεδρικὸς τοῦ Ἁγ. Νικολάου,42 καὶ γιὰ τὶς ἐπὶ μέρους ἐνορίες ὁ κεντρικὸς ἱερὸς ναός, μὲ κύριο γεγονὸς ἀναφορᾶς τὴν τέλεση τῆς θείας λειτουργίας. Γι’ αὐτὸ καὶ τὰ παλαιότερα χρόνια ὅποιος κατὰ συνήθεια δὲν ἐκκλησιαζόταν χαρακτηριζόταν «ἀλειτούργητος». Ἐκεῖ, στὸν ἱερὸ ναό, τὰ μέλη τῆς κοινότητος κάθε φορὰ ἀνανεώνουν τὴν ἑνότητα, τὴ συσσωμάτωσή τους στὸ κυριακὸ σῶμα, ἀλλὰ καὶ στὸ κοινοτικὸ σῶμα.43 Ἐκεῖ, τὰ μέλη τῆς κοινότητος ἀναζωογονοῦν τὴν αὐτοσυνειδησία τους, ὅτι δηλ. ἀνήκουν σὲ μία εὐρύτερη πνευματικὴ οἰκογένεια καὶ εἶναι ὅλοι, ἄρχοντες καὶ ἀρχόμενοι, μεταξύ τους ἀδελφοί, ὅπως καὶ προσφωνοῦνται.44 Ἐκεῖ, οἱ πιστοὶ προσεύχονται γιὰ τοὺς ἄρχοντες: «ὑπὲρ πάσης ἀρχῆς καὶ ἐξουσίας».45 Ἀλλὰ καὶ οἱ ἄρχοντες μαθαίνουν νὰ πορεύονται μὲ τὴ συναίσθηση ὅτι ἔλαβαν τὴν ἐξουσία ὄχι γιὰ νὰ «κατακυριεύουν»,46 ἀλλὰ γιὰ νὰ διακονοῦν, ἔχοντας ὡς πρότυπο τὸν ἴδιο τὸν Ἰησοῦ Χριστό, ὁ ὁποῖος «οὐκ ἦλθεν διακονηθῆναι, ἀλλὰ διακονῆσαι».47 Ὅλα τὰ σημαντικὰ γεγονότα τοῦ βίου τους ἔχουν ἀναφορὰ στὴν ἐκκλησιαστικὴ λατρεία καὶ ζωή. Ἡ γέννηση μὲ τὶς εὐχὲς τῆς πρώτης καὶ τῆς ὀγδόης ἡμέρας, μὲ τὸν σαραντισμὸ καὶ μὲ τὸ μυστήριο τοῦ βαπτίσματος. Ὁ γάμος μὲ τὴν ἀκολουθία τοῦ ἀρραβῶνος καὶ τὸ μυστήριο τοῦ γάμου. Ὁ θάνατος μὲ τὴν ἀκολουθία τῆς κηδείας καὶ τὴν τέλεση τῶν ἱερῶν μνημοσύνων. Ἡ παιδεία μὲ τοὺς ἁγιασμοὺς καὶ τὸν ἐκκλησιασμὸ τῶν μαθητῶν. Ἡ ἀπόδοση τῆς δικαιοσύνης μὲ τὴ λειτουργία τοῦ μεικτοῦ ἐκκλησιαστικοῦ δικαστηρίου.48 Ἡ γεωργία καὶ ἡ κτηνοτροφία μὲ τοὺς ἁγιασμοὺς καὶ τὶς εἰδικὲς εὐχὲς γιὰ τὶς ἀσθένειες τῶν ζώων καὶ τῶν καρπῶν. Τὸ ἐμπόριο μὲ τὸν ἐκκλησιαστικὸ σύνδεσμο ποὺ δημιουργοῦν οἱ συντεχνίες, μὲ προστάτη τους ἕνα ἄγιο τῆς ἐκκλησίας καὶ μὲ τὴν τέλεση θείας λειτουργίας κατὰ τὸν 42

43 44

45 46

47 48

Κ. Γουναρόπουλος, «Κοζανικά», Πανδώρα 22 (1872) 493: «Κεῖται δὲ οὗτος [= ναὸς Ἁγ. Νικολάου] κατὰ τὸ κέντρον τῆς πόλεως καὶ τῆς ἀγορᾶς, ἔχει κτίριον ἀσφαλές, καὶ περίβολον λιθόκτιστον, ὅπως κελλία τινά, ἡ ἑλληνικὴ Σχολή, ἡ βιβλιοθήκη, καί τινες τάφοι ἐπισήμων ἀνδρῶν». Αὐτὸ τὸ διαπιστώνει κανεὶς καλύτερα στὶς ὀρθόδοξες κοινότητες τῆς Διασπορᾶς. «Τὸ 1835 ὁ Κωνσταντῖνος Οἰκονόμου θὰ παρατηρήσει μὲ παράπονο, ὅτι ἡ νέα κουλτούρα τῆς Εὐρώπης παραμέρισε τὸ ‘ἀδελφέ’, εἰσάγοντας στὴ ζωὴ τῶν Ρωμηῶν τὸ φράγκικο ‘κύριε’»· π. Γ. Μεταλληνός, Ἐνορία, σ. 32. Ἀπὸ τὰ Εἰρηνικὰ τῆς θείας λειτουργίας Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου. Ματθ. 20.25: «οἴδατε ὅτι οἱ ἄρχοντες τῶν ἐθνῶν κατακυριεύουσιν αὐτῶν καὶ κατεξουσιάζουσιν αὐτῶν». Ματθ. 20.28. Πβ. Αναστασία Γ. Παληού, «Παράλληλη δικαιοδοσία δικαστικών οργάνων επί γαμικών διαφορών στην Κοζάνη στα τέλη του 19ου αι.», Επετηρίς του Κέντρου Ερεύνης της Ιστορίας του Ελληνικού Δικαίου Ακαδημίας Αθηνών 42 (2010) 237-268.

34_AYGMYROU_581-592:PROTYPH_KOZANH

590

5/15/14

1:03 PM

590

ἀρχιμ. ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΣ Γ. ΜΥΡΟΥ

ἑορτασμὸ τῆς μνήμης του.49 Οἱ ἑορτὲς καὶ οἱ πανηγύρεις τους, ποὺ στὴν προέλευσή τους εἶναι ἐκκλησιαστικὲς καὶ ἔχουν πάντοτε ὡς κέντρο τους τὴν τέλεση τῆς θείας λειτουργίας. Τὰ ἔκτακτα ἱστορικὰ γεγονότα, ὅπως ἡ ἀπελευθέρωση τῆς πόλεως μὲ ἐπίσημες ἐκκλησιαστικὲς δοξολογίες, ἡ σωτηρία της ἀπὸ τὴ φοβερὴ γρίπη τοῦ 1918, ὕστερα ἀπὸ τὴ μεταφορὰ τῆς κάρας τοῦ ἁγίου Νικάνορος50 μὲ νηστεία καὶ συμμετοχὴ στὴ θεία λειτουργία, ἡ ἀπαλλαγὴ τῆς πόλεως καὶ τῆς περιοχῆς ἀπὸ τὴ φοβερὴ ἀπειλὴ τοῦ σεισμοῦ τοῦ 1995 μὲ θεία λειτουργία καὶ λιτανεία. Ἀξιομνημόνευτος εἶναι ὁ σύνδεσμος τῆς τοπικῆς κοινωνίας μὲ τοὺς ἁγίους, τοὺς ὁποίους τιμᾶ πάνδημα μὲ τὴν παρουσία ὅλων τῶν τοπικῶν ἀρχῶν, ὅπως ἡ ἑορτὴ τοῦ πολιούχου ἁγ. Νικολάου καὶ ἡ ὑποδοχὴ τῆς εἰκόνος τῆς Παναγίας τῆς Ζιδανιώτισσας. Ἰδιαίτερα πρέπει νὰ σημειώσουμε τὸν αἰωνόβιο σεβασμὸ τοῦ λαοῦ τῆς Κοζάνης καὶ τῶν περιχώρων πρὸς τὴν Ι. Μ. τοῦ Ἁγίου Νικάνορος μὲ ἔμπρακτα δείγματα.51 Ἡ Ὀρθόδοξη ἐκκλησία εἶναι αὐτὴ ποὺ σφυρηλατεῖ τὸ ἀληθινὰ ἐλεύθερο καὶ «δημοκρατικὸ» φρόνημα στὸν πιστὸ λαό. Ὅπως παρατήρησε ὁ Πανταζόπουλος, ὁ ἀντιπροσωπευτικὸς κοινοτισμὸς ἀντιτίθεται στὸ δυτικὸ ἀπολυταρχικὸ καὶ συγκεντρωτικὸ κράτος,52 τὸ ὁποῖο κράτος, προσθέτουμε ἐμεῖς, ἔχει τὶς ρίζες τῆς ὀργάνωσής του στὴ φιλοσοφία τῶν ποικίλων αἱρέσεων τῆς Δύσεως. Ἡ Ὀρθόδοξη ἐκκλησία ἐνέπνευσε καὶ ἐμπνέει τὸν εὐεργετισμό,53 μὲ τὸν ἐπαναστατικὸ ἐκεῖνο λόγο τοῦ Χριστοῦ, «μακάριόν ἐστι μᾶλλον διδόναι ἢ λαμβάνειν».54 Μέσα στὸ ἀποκαλυπτικὸ φῶς τῆς ὀρθοδόξου πίστεως οἱ οἰκονομικὲς σχέσεις, σὲ ἀντίθεση μὲ τὴ βαρβαρότητα καὶ ἀπανθρωπία τῶν τοκογλύφων, «καταξιώνονται σὲ φιλανθρωπία, ποὺ κυριαρχεῖται ἀπὸ τὴν ἀνιδιοτέλεια»55 καὶ τὴ δίψα γιὰ δικαιοσύνη. Μαζὶ μὲ τὸ πλῆθος τῶν κοζανιτῶν εὐεργετῶν,56 49

50 51

52 53

54 55

Βλ. Μιχ. Καλινδέρης, Αἱ Συντεχνίαι καὶ ἡ Ἐκκλησία ἐπὶ Τουρκοκρατίας, ἐκδ. Ἀποστολικῆς Διακονίας, Ἀθήνα 1973. Βλ. Χρ. Μπέσας, Τὸ χρονικὸ τῆς Κοζάνης (1914-1919), Κοζάνη 1999, σ. 150. Στὴν Ι. Μονὴ Ζάβορδας εἰκονίζεται ὁ ἅγιος Νικάνωρ μὲ δύο Κοζανίτες, οἱ ὁποῖοι προσέφεραν ἱκανὰ χρηματικὰ ποσά· βλ. Ἀπ. Παπαδημητρίου, Ἱστορία τῶν Γρεβενῶν, τ. 1, Γρεβενὰ 2002, σ. 179. Πανταζόπουλος, Ὁ ἐλληνικὸς κοινοτισμός, σ. 41, 54. Δ. Γ. Μυλωνᾶς, Οἱ εὐεργέτες τῆς Κοζάνης, Κοζάνη 2010· Ν. Π. Δελιαλῆς, Διαθῆκαι εὐεργετῶν τῆς Κοζάνης, 1970. Πράξ. 20.35. π. Γ. Μεταλληνός, Ἐνορία: Ὁ Χριστὸς ἐν τῷ μέσῳ ἡμῶν, ἐκδ. Ἀποστολ. Διακονίας, Αθήνα 1990, σ. 57. Βλ. Μυλωνᾶς, Οἱ εὐεργέτες τῆς Κοζάνης, ὅ.π.· Εὐανθία Παπαϊωάννου, Οἱ Ἕλληνες εὐεργέτες ἀπὸ τὴν περιοχὴ τῆς Κοζάνης, πτυχ. ἐργασία Τμ. Βιβλιοθηκονομίας ΤΕΙ Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2001.

34_AYGMYROU_581-592:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

1:03 PM

ΤΟΠΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

591

ἀξίζει ἐδῶ νὰ μνημονευθῆ ὁ ξεσηκωμὸς τοῦ λαοῦ τῆς πόλεως τῆς Κοζάνης στὰ χρόνια τῆς Κατοχῆς ἀπὸ τὸν τότε ἱεροκήρυκα π. Αὐγουστῖνο Καντιώτη, γιὰ νὰ στηριχθοῦν τὰ συσσίτια ἐπιβίωσης, ποὺ παρεῖχαν καθημερινὰ περσσότερες ἀπὸ 8.000 μερίδες φαγητοῦ.57 Τέλος, «μέσα στὴ ζωὴ τῆς ἐνορίας ἡ ἐπιστήμη γίνεται προφητικὴ μαρτυρία ὡς διαρκὴς ψηλάφηση τῶν ἀκτίστων ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ μέσα στὴ φύση καὶ ἐξαγγελία τῶν θαυμασίων τοῦ Θεοῦ στὸν κόσμο»,58 ὅπως μᾶς τὸ βεβαιώνει ἡ βιοτὴ καὶ τὸ ἐπιστημονικὸ ἔργο τοῦ γνωστοῦ μας Εὐγενίου Βουλγάρεως,59 ἀλλὰ καὶ πολλῶν ἄλλων λογίων ποὺ σχετίζονται μὲ τὴν κοινότητα τῆς Κοζάνης.60

Ἡ τοπικὴ ἐκκλησία τῆς Κοζάνης, μὲ τὴν ἀποκαλυπτική της ὀντότητα ὡς σῶμα Χριστοῦ καὶ μὲ τὴν ἀδιάκοπη παρουσία της στὴν ἱστορία τῆς πόλεως καὶ ὅλης τῆς περιοχῆς, ἀποτελεῖ τὸν πιὸ σημαντικὸ καὶ σταθερὸ παράγοντα στὴ διαμόρφωση τῆς ὑπαρξιακῆς αὐτοσυνειδησίας τῶν μελῶν της, ἀλλὰ καὶ τὴν ἀκένωτη δεξαμενὴ προτύπων γιὰ τὴν ἐπιτυχημένη ὀργάνωση τῆς τοπικῆς κοινωνίας. Ἡ τεκμηριωμένη αὐτὴ διαπίστωση ἐπιφορτίζει ὅλους ἐμᾶς τοὺς συνεχιστὲς τῆς κοζανίτικης ἱστορίας μὲ βαρύτατες εὐθύνες γιὰ κάθε μας ἐπιλογή.

57 58 59

Βλ. Παν. Μύρου, Ἡ ἀντίστασι τῆς ἀγάπης, Θεσσαλονίκη 21991. Μεταλληνός, Ἐνορία, σ. 58 (βλ. ἀνωτέρω, σημ. 55). Γιὰ τὴ διδασκαλία τοῦ Βουλγάρεως στὴν Κοζάνη βλ. Χαρ. Καρανάσιος, «Ὁ Εὐγένιος Βούλγαρις καὶ ἡ Κοζάνη», Ἐλιμειακὰ 60-61 (2008) 48-58. Πβ. Χαρ. Καρανάσιος, «Ἡ Σχολὴ τῆς Κοζάνης κατὰ τὸν 18ο αι. βάσει χειρογράφων, ἐγγράφων καὶ ἐντύπων τῆς Δημοτικῆς Βιβλιοθήκης Κοζάνης», ῾Νεοελληνικὸς Διαφωτισμός᾽, Πρακτικὰ Πανελληνίου Συνεδρίου Κοζάνη 8-10 Νοεμβρίου 1996, Κοζάνη 1999, σ. 143-179· ὁ ἴδιος, «Εκπαίδευση, λόγιοι και εκδόσεις κατά την περίοδο 14531813», στο: Κοζάνη και Γρεβενά. Ο χώρος και οι άνθρωποι, επιμ. Ν. Καλογερόπουλος, Θεσσαλονίκη 2004, σ. 447-456.

34_AYGMYROU_581-592:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

1:03 PM

592

Ο λαός της Κοζάνης στο επισκοπείο (αρχείο Γιάννη Κορκά).

Ο σεβ. μητροπολίτης Περγάμου κ. Ιωάννης Ζηζιούλας, περιστοιχισμένος από ιερείς και το ποίμνιο καθ’ οδόν προς τον Άγ. Νικόλαο για τον εσπερινό της Αγάπης (αρχείο Γιάννη Κορκά).

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:52 AM

593

Ζωή Ν. Μάργαρη

ΛΑΪΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΣΙΑΡΤΣΙΑΜΠΑ. ΤΕΛΕΣΤΙΚΗ (ΑΝΑ)ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ, (ΑΝΑ)ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗ ΚΑΙ (ΑΝΑ)ΔΗΛΩΣΗ ΤΩΝ ΤΟΠΙΚΩΝ ΚΟΙΝΟΤΗΤΩΝ

Όπως είναι γνωστό, τα λαϊκά εθιμικά δρώμενα και οι τελετουργίες που λαμβάνουν χώρα ακόμη και σήμερα στον ελλαδικό χώρο αποτελούν εξαιρετικά ενδιαφέροντα ερευνητικά αντικείμενα, καθώς η μελέτη τους παρέχει πολλαπλές πληροφορίες για τις κοινότητες στις οποίες αυτά πραγματοποιούνται. Σύμφωνα μάλιστα με τις σύγχρονες θεωρίες προσέγγισης των λαϊκών δρωμένων ως «τελεστικών» (acted) εκφάνσεων της κοινωνικής ζωής,1 είμαστε πλέον σε θέση να εντοπίζουμε και να αναλύουμε τις πολλαπλές πληροφορίες που εγγράφονται σε αυτά, προκειμένου να μελετήσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι συν‒τελεστές τους, μέσα σε ένα πλέγμα κοινά αποδεκτών κανόνων, αυτο‒ και ετερο‒προσδιορίζονται, συμ‒βιώνουν και συν‒εργούν. Τα λαϊκά δρώμενα της ευρύτερης περιοχής Κοζάνης αποτελούν σύνθετα κοινωνικά φαινόμενα, που απηχούν τη σύγχρονη φυσιογνωμία της και αντανακλούν την ιστορική της διαδρομή. Υπό αυτό το πρίσμα, τα δρώμενα, ως τελεστικές εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής οι οποίες ιστορούν τις ενδο‒ και εξω‒κοινοτικές πρακτικές διαμόρφωσης και διαχείρισης των πολλαπλών πολιτισμικών ταυτοτικών μορφωμάτων που συναντούμε στην ευρύτερη περιοχή, θέτουν τη βάση για την προσέγγιση των αμφίδρομων πολιτισμικών σχέσεων που αναπτύσσονται σε αυτή, τις οποίες και θα επιχειρήσουμε να παρουσιάσουμε. Για την πραγμάτωση της παραπάνω σύλληψης, αξιοποιώντας τα ευρήματα της χρόνιας επιτόπιας έρευνας στην Κοζάνη και τον Τσιαρτσιαμπά, θα επικεντρωθούμε στην παραδειγματική μελέτη δύο λαϊκών «διαβατήριων ευετηρικών» δρωμένων, τα οποία τοπικά και υπερτοπικά θεωρούνται χαρακτηριστικές πολιτισμικές εκφάνσεις της ανθρωπογεωγραφικής ενότητας της περιοχής Κοζάνης και συνδέονται άρρηκτα με τις πρακτικές (ανα)συγκρότησης

Ε. Goffman, The Presentation of Self in Everyday Life, εκδ. Anchor, Νέα Υόρκη 1959.

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:52 AM

594

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

και (ανα)δήλωσης των κοινοτήτων που τα τελούν. Όπως είναι γνωστό, κατά την εθιμική επιτέλεσή τους τα λαϊκά ευετηρικά δρώμενα, όπως αυτά των εθιμικών Φανών της αποκριάς της Κοζάνης και των Λαζαρίνων των χωριών του Τσιαρτσιαμπά, στα οποία πρόκειται να εστιάσουμε το ενδιαφέρον μας στην παρούσα μελέτη, αποτελούν κομβικά σημεία της κοινωνικής ζωής των κοινοτήτων στις οποίες πραγματοποιούνται. Συνδέονται με την ύπαρξη και τη διασφάλιση της κοινότητας και, παρά τις μεταλλάξεις και τους μετασχηματισμούς, διατηρούν την ιδιάζουσα ευετηρική φυσιογνωμία τους. Ο ευετηρικός χαρακτήρας τους, που εκφράζεται και λεκτικά μέσα από τη φράση «τα κάνουμε για το καλό» –την οποία συνηθίζουν ακόμη και σήμερα να χρησιμοποιούν οι τελεστές τους–, διέπει την επιτελεστική τους πρακτική. Έτσι, μολονότι τα εθιμικά δρώμενα των αποκριάτικων φανών και των Λαζαρίνων διαφοροποιούνται σημαντικά ως προς την έκφραση της λατρευτικής διάστασής τους, φαίνεται να ενέχουν ακόμη και σήμερα πολλά στοιχεία δραματοποιημένης ιεροπραξίας,2 τα οποία συμβάλλουν στην τόνωση του παραστατικού χαρακτήρα τους. Τοιουτοτρόπως, φαίνεται να συνεργούν στην εκφραζόμενη αλλά και διαπραγματεύσιμη κάθε φορά ευετηρική πτυχή τους, την οποία εμφατικά σημειώνει η επιστήμη της Λαογραφίας,3 υπογραμμίζοντας την άρρηκτη σύνδεσή της με τον παραστατικό εθιμικό τους χαρακτήρα. Η παραστατική εθιμική φυσιογνωμία τους εξαίρεται, ενώ προσεγγίζονται ως πρωτοβάθμιες μορφές λαϊκού θεάτρου,5 επαναφέροντας έτσι το ζήτημα της ιερότητάς τους και της δυσκολίας της ανθρωπολογικής διαφορικής διάγνωσής του.6 2

Τα λαϊκά δρώμενα χαρακτηρίζονται αρχικά από τη λατρευτική διάστασή τους και ορίζονται α. ως «δραματοποιημένη ιεροπραξία» και β. ως «οργανωμένο ιερό θέαμα δραματοποιημένο»· βλ. Κατερίνα Κακούρη, «Εισαγωγή σε μεθόδους και θεωρίες της γενετικής έρευνας του θεάτρου», Εποπτεία 35 (1979) 83- 99. Δ. Λουκάτος, Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών, εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα 1979, σ. 3 -38. Έτσι, σύμφωνα με τον Μιχ. Μερακλή, τα δρώμενα ταυτίζονται με τα «παραστατικά έθιμα» (που περιλαμβάνουν απλές ή/και σύνθετες θεατρικές πράξεις με τελετουργική και ημερολογιακή δέσμευση)· βλ. Μιχ. Γ. Μερακλής, Ελληνική λαογραφία, Λαϊκή Τέχνη Ελληνική Λαογραφία, τ. 3, εκδ. Οδυσσέας, Αθήνα 1992, σ. 217. Βάλτερ Πούχνερ, Θεωρία του Λαϊκού Θεάτρου. Κριτικές παρατηρήσεις στο γενετικό κώδικα της θεατρικής συμπεριφοράς του, [Δελτίο της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας, Παράρτημα 9], Αθήνα 1985, σ. 38- 1, . Έτσι, σύμφωνα με τον Πούχνερ, η ανθρωπολογία ονομάζει «δρώμενον» (ritus) κάθε πράξη που ακολουθεί ένα τυπικό, επαναλαμβάνεται σε τυποποιημένη μορφή ή ανήκει σε ολόκληρη καθορισμένη εθιμοτυπία, είτε θρησκευτικού, είτε μαγικού περιεχομένου, είτε χωρίς κανένα έκδηλο νόημα· βλ. Βάλτερ Πούχνερ, «Θεατρικά στοιχεία στα δρώμενα του Βορειοελλαδικού χώρου», Πρακτικά Δ΄ Συμποσίου Λαογραφίας Βορειοελλαδικού χώρου (Ήπειρος-Μακεδονία-Θράκη), Ιωάννινα, 10-12 Οκτ. 1979, [ΙΜΧΑ], Θεσσαλονίκη 1983, σ. 225-273: 227.

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

ΛΑΪΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

2:52 AM

595

Σε εξέλιξη αυτών, επισημαίνεται7 η επιτελεστική (performative) διάσταση των δρωμένων και προτείνεται η εφαρμογή της θεωρίας της επιτέλεσης (performance) στη μελέτη τους, προκειμένου να καταστεί εφικτή η εμβάθυνση στις συνθήκες παραγωγής τους, ώστε να εντοπισθούν και να αναλυθούν οι μεταβλητές διαμόρφωσης των ιδιαίτερων συνθηκών της δυναμικής ισορροπίας που αναπτύσσεται κατά περίπτωση ανάμεσα στις διάφορες επιτελεστικές πτυχές τους. Εφορμώντας από τις παραπάνω τοποθετήσεις και αναζητώντας τις πληροφορίες που βρίσκονταν στις επιτελεστικές πτυχές των δρωμένων, επιχείρησα την πρώτη επιτόπια έρευνα στην ευρύτερη περιοχή της Κοζάνης το 1995. Πρωταρχικός στόχος η καταγραφή των εθιμικών δρωμένων του προεαρινού και του εαρινού κύκλου και η συλλογή πολιτισμικού υλικού που θα επέτρεπε την αναλυτική και ερμηνευτική προσέγγισή τους. Αξιοποιώντας τις πηγές αλλά και τα πρώτα ευρήματα της έρευνας, εστίασα το ενδιαφέρον μου στα λαϊκά εθιμικά δρώμενα των φανών στην Κοζάνη και των Λαζαρίνων του Τσιαρτσιαμπά, τα οποία, όπως προέκυψε από τις μαρτυρίες των πληροφορητών, θεωρούνται τα πιο γνωστά αλλά και τα σημαντικότερα έθιμα του κύκλου του χρόνου. Επικεντρωμένη στη μελέτη των άυλων εκφάνσεων του λαϊκού πολιτισμού, με στόχο τον εντοπισμό και την πραγμάτευση των παραμέτρων που επενεργούν στη μετάλλαξή τους, από τα πρώτα στάδια της επιτόπιας έρευνας διαπίστωσα την έμφαση που απέδιδαν οι πληροφορητές στην επιτελεστική διάσταση των εθιμικών δρωμένων, τα οποία φάνηκε πως θεωρούν ζώσες εκφάνσεις της πολιτιστικής κληρονομιάς τους. Υπό αυτό το πρίσμα συνέχισα την επιτόπια έρευνα, πραγματοποιώντας επιτόπιες αποστολές για την καταγραφή των λαϊκών δρωμένων των φανών της αποκριάς καθώς και των Λαζαρίνων και της πρωτομαγιάς, που πραγματοποιούνται σε όλα σχεδόν τα χωριά της περιοχής, με στόχο τη μελέτη των κοινωνικών αναπαραστάσεων στις πολιτισμικές πρακτικές. Η επιτόπια έρευνα ανέδειξε τη μεταβλητότητα των τελεστικών γεγονότων ως κοινωνική και πολιτική στρατηγική των κοινωνικών υποκειμένων, σε επίπεδο ατόμων και συλλογικοτήτων. Παράλληλα όμως ανέδειξε και την αναστοχαστική διάθεση των τελεστών ως προς τη μετάλλαξη των ενσώματων τελετουργικών εθιμικών πρακτικών και έθεσε κρίσιμα ερωτήματα ως προς την παράδοση και τη νεωτερικότητα. Σε εξέλιξη αυτών, τον Μάιο του 2010, μετά από πρόσκληση της Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού Αθλητισμού και Κοινωνικής Πολιτικής Δήμου Κοζάνης (ΔΕΠΑΚΠΚ), με την επιστημονική ευθύνη του Κέντρου Ερεύνης της Ελληνικής 7

Π. Κάβουρας, «Τα δρώμενα από εθνογραφική σκοπιά: μέθοδοι, τεχνικές και προβλήματα καταγραφής», στο: Δρώμενα: σύγχρονα μέσα και τεχνικές καταγραφής τους, [Κέντρο Λαϊκών Δρωμένων], Κομοτηνή 1997, σ. 5-80.

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

596

5/17/14

2:52 AM

596

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

Λαογραφίας (ΚΕΕΛ) της Ακαδημίας Αθηνών, εργάστηκα για τον σχεδιασμό και την υλοποίηση ενός πιλοτικού ερευνητικού προγράμματος, που θα ήταν αφιερωμένο στην τοπική ιστορία και τον πολιτισμό του Τσιαρτσιαμπά. Η στοχοθεσία του προγράμματος προέβλεπε αρχικά τον σχεδιασμό και τη διενέργεια δράσεων διεπιστημονικής και συγκριτικής έρευνας στην περιοχή σε συνεργασία με εξειδικευμένους φορείς και ειδικούς επιστήμονες και, κατόπιν, τη διοργάνωση επιστημονικών συναντήσεων, εκδόσεων, εκθέσεων και καλλιτεχνικών εκδηλώσεων που θα συνέβαλλαν στην ανάδειξη της ιδιαίτερης πολιτισμικής φυσιογνωμίας της περιοχής.8 Η εν λόγω πρόσφατη επιτόπια έρευνα στον Τσιαρτσιαμπά και το σύνθετο δίκτυο των διαδραστικών και διαντιδραστικών σχέσεων που αναπτύχθηκε στο πλαίσιο του προαναφερθέντος διεπιστημονικού ερευνητικού προγράμματος μου επέτρεψε, αφενός, να επικαιροποιήσω το συλλεχθέν ερευνητικό υλικό και, αφετέρου, να μοιραστώ νέες πολιτισμικές εμπειρίες με τους πληροφορητές αλλά και τα μέλη της ερευνητικής ομάδας, γεγονός που συνέβαλε στην εξέλιξη της προσωπικής έρευνας, εμπλουτίζοντάς την με νέα, σημαντικότατα δεδομένα για τη μελέτη του πολιτισμικού φαινομένου των κοινοτήτων της ευρύτερης περιοχής. Στη συνέχεια θα αναφερθούμε στη σύγχρονη ιδιαίτερη φυσιογνωμία των εθιμικών δρωμένων της Κοζάνης και του Τσιαρτσιαμπά υπό το πρίσμα των αυτο‒ και ετερο‒προσδιοριστικών διαδικασιών (ανα)συγκρότησης, (ανα)διαπραγμάτευσης και (ανα)δήλωσης των σύνθετων πολιτισμικών ταυτοτικών μορφωμάτων των κατοίκων τους, που διαδραματίζει σημαντικό ρόλο 8

Για την πραγμάτωση των παραπάνω στόχων, με την αμέριστη συμπαράσταση της Αικ. Πολυμέρου-Καμηλάκη, διευθύντριας τότε του ΚΕΕΛ, την οποία και θερμότατα ευχαριστώ, υπό την αιγίδα του ΚΕΕΛ, συγκροτήθηκε η επιστ. επιτροπή του προγράμματος, στην οποία συμμετείχαν οι: Αικ. Πολυμέρου-Καμηλάκη, Κ. Ντίνας (καθηγ. γλωσσολογίας Πανεπ. Δυτ. Μακεδονίας), Κ. Καμπουρίδης (ΓΑΚ ν. Κοζάνης), Γεωργία Καραμήτρου-Μεντεσίδη (διευθύντρια Αρχαιολογικού Μουσείου Αιανής), Κ. Τσαχουρίδης (εθνομουσικολόγος, λέκτορας Πανεπ. Δυτ. Μακεδονίας) και η γράφουσα. Η ερευνητική ομάδα στελεχώθηκε από τους Κων. Τσαχουρίδη, Ευαγγελία Παπαδοπούλου, Ελπίδα Σκούφαλου, Όλγα Κούρτογλου, Κων. Βαγιώτα και τη γράφουσα. Την περίοδο Ιουν.-Σεπτ. 2010 η ομάδα πραγματοποίησε έξι πολυήμερες λαογραφικές αποστολές σαρωτικού τύπου, οι οποίες απέφεραν εξαιρετικής σημασίας ευρήματα, ενώ παράλληλα υπό την εποπτεία Κέντρου ξεκίνησε το έργο της ψηφιοποίησης και της ηλεκτρονικής καταλογογράφησης αρχειακού υλικού φορέων και ιδιωτών της περιοχής, με στόχο τη δημιουργία πολυμεσικής βάσης δεδομένων και εκδόσεων. Τέλος, με την υποστήριξη της ΔΕΠΑΚΠΚ πραγματοποιήθηκε στις 8.9.2010 η εναρκτήρια παρουσίαση του προγράμματος, που διορθωνόνταν συμπληρωματικά από έντυπη έκδοση συνοπτικών επιστημονικών κειμένων για τον Τσιαρτσιαμπά, επίσης έκθεση φωτογραφικού υλικού της περιοχής και εθνοσκηνολογική παρουσίαση εθνογραφικού υλικού, με την σκηνοθετική επιμέλεια της Ελπίδας Σκούφαλου.

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

ΛΑΪΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

2:52 AM

597

στην (ανα)νοηματοδότηση αλλά και τη διαχείριση της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας της τοπικότητας.

Οι Φανοί της Κοζάνης Θα ξεκινήσω από την παραδειγματική περίπτωση των αποκριάτικων δρωμένων της Κοζάνης, με κορυφαίο αυτό των φανών, που αποτελούν το γνωστότερο ίσως στο ευρύ κοινό εθιμικό δρώμενο της περιοχής. Οι φανοί, ταυτισμένοι σήμερα με την Κοζανίτικη Αποκριά, σύμφωνα με τις γραπτές πηγές αλλά και τις προφορικές μαρτυρίες των κατοίκων, φαίνεται να συνδέεται με τις εθιμικές εκδηλώσεις του δωδεκαημέρου που λαμβάνουν χώρα ακόμη και σήμερα σε κάποιες από τις κοινότητες του Τσιαρτσιαμπά. Στην τοπική βιβλιογραφία9 υποστηρίζεται ότι οι καρναβαλικές εκδηλώσεις των Κοζανιτών έλκουν την καταγωγή τους από τις δωδεκαημερίτικες εθιμικές μεταμφιέσεις, τα «Ρογκάτσια», οι οποίες στο πέρασμα των χρόνων συνδέονται με τα καρναβαλικά δρώμενα και εθιμικές πυρές. Η πρώτη γνωστή αναφορά στις εθιμικές μεταμφιέσεις του δωδεκαημέρου στην Κοζάνη, «τα ρογκατσάρια», γίνεται το 17 7 στον κώδ. εγγρ. 1 της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης («ιερός κώδικας της επισκοπής Κοζάνης», ετών 17 6-1890),10 γεγονός που φαίνεται να βασίζεται στον χαρακτήρα της τελετουργικής επαιτείας των δρωμένων, τα έσοδα των οποίων συνήθως –όπως και στη συγκεκριμένη περίπτωση– προσφέρονταν στην εκκλησία. Προφανώς τα ρογκατσάρια θα υπήρχαν και παλαιότερα, δεν σώζονται όμως αρχεία της 9

Β. Σαμπανόπουλος, Το χρονικό της καζανίτικης αποκριάς, Κοζάνη 1968, σ. 2-5, και Κ. Σιαμπανόπουλος, Αποκριάτικα Κοζάνης. [Παλιά και σημερινά]. Καρναβάλια – Φανοί – Μπέντια – Τραγούδια, [Σύνδ. Γραμμ. & Τεχνών Ν. Κοζάνης], Θεσσαλονίκη 1983, σ. 35-38. Βλ. Αντ. Σιγάλας Από την πνευματικήν ζωήν των ελληνικών κοινοτήτων της Μακεδονίας. Α΄. Αρχεία και Βιβλιοθήκαι Δυτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1939, σ. 7 . Η συγκεκριμένη αναφορά εκδίδεται στο Ν. Π. Δελιαλής, «Συμβολαί εις την εκκλησ. ιστορίαν της Κοζάνης. Δ΄: Τα οικονομικά του Αγίου Νικολάου Κοζάνης των ετών 17 61782», Οικοδομή. Επετηρίς εκκλησιαστική και φιλολογική [Ι. Μητρ. Σερβίων και Κοζάνης], έτος Β΄ (1959), Κοζάνη 1960, σ. 221: 1747 Δεκεμβρ. α΄: ἀνεδέχθην ἐγὼ ὁ ὑποκάτωθεν γεγραμμένος οἰκονόμος [Γεώργιος] τὴν ἐπιτροπὴν τῆς ἐνταῦθα ἐκκλησίας τοῦ ἁγί(ου) Νικολά(ου), καὶ ἰδοὺ σημειῶ τὰ ὅσα ἔλαβον μέχρι τοῦ 1749 ἔτους Ἰανουαρίου 1 … ἀπὸ τῶν ρογκατζαρίων τοῦ παρόντος ἔτους [17 7] 5.400 [παράδες]· πβ. Β. Π. Καραγιάννης, «Οι φανοί στην Κοζάνη. Το παμπάλαιο έθιμο είναι η κορυφαία εκδήλωση της αποκριάς στην πόλη», στο: Αφιέρωμα στην Αγροτική Αποκριά, εφημ. Καθημερινή, Επτά Ημέρες, φ. 1.3.1998, επιμ. Ελευθερία Τράιου, σ. 16.

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

598

5/17/14

2:52 AM

598

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

επισκοπής Κοζάνης ή άλλες πηγές πριν από το 17 6. Λίγα χρόνια αργότερα νέα αναφορά γίνεται από τον Κοζανίτη Χαρίσιο Μεγδάνη, το 1812, στο έργο του Ελληνικόν Πάνθεον. Στην ενότητα «Περί της Εμπούσης» (σ. 73- 75), ο Μεγδάνης σημειώνει πως: … κατὰ τὰς λεγομένας λυτὰς νύκτας, αἱ ὁποῖαι εἶναι ἐκ τῶν Χριστουγέννων ἕως τῶν Φώτων· … Ὁμοίως τῆς παλαιότητος εἶναι λείψανον … καὶ ἤδη ἐπικρατοῦσα συνήθεια εἰς πολλοὺς τόπους τῆς Ἑλλάδος, ὅτι οἱ παῖδες κατ’ αυτὰς τὰς ἡμέρας νὰ περιπατῶσι τοὺς οἴκους, καὶ νὰ τραγουδῶσιν, ἔχοντες ἕνα, ἢ πλείους τῆς συνοδείας των, τραγικῶς μεμορφωμένους μὲ προσωπίδας, καὶ κώδωνας, καὶ οὐρὰς ἀλωπέκων, καὶ ἄλλα παρόμοια εἰς εἶδος ἀλλόκοτον, καὶ τερατῶδες, καθὼς ἐκεῖνο τῶν Ἐμπουσῶν· τοὺς ὁποίους εἰς τὴν πατρίδα μου τὴν Κοζάνη καὶ Ἐμπουσαρίους ὀνομάζουσι, διασωθείσης καὶ ἕως ἤδη τῆς προσηγορίας κατὰ τὸ σημαινόμενόν των.

Μολονότι η επωνυμία «Εμπουσάριοι» απαντά μόνο στον Μεγδάνη, αναφορές στα δρώμενα των δωδεκαμερίτικων εθιμικών μεταμφιέσεων της ευρύτερης περιοχής γίνονται σε όλες τις γνωστές μελέτες της περιόδου 1903-1912,11 κατά την οποία τα συναντούμε ως «μπιμπουσάρια», «παμπουσάρια», «ρουγατσάρια», «ρουγκατσάρια», δίχως όμως να εντοπίζονται διαφοροποιήσεις στα δομικά αλλά και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά τους.12 Σύμφωνα με τον Μέγα,13 οι θίασοι των μεταμφιεσμένων περιφέρονται εἰς τὰς ὁδοὺς τοῦ χωρίου ἢ καὶ γειτονικῶν χωρίων, ἐπισκέπτονται τὰ σπίτια, τραγουδοῦν καὶ μαζεύουν δῶρα. Χαρακτηριστικαὶ 11

Ενδεικτικά αναφέρουμε τις μελέτες: G. F. Abbott, Macedonian Folklore, Cambridge University Press, Cambridge 1903, σ. 80-83· A. J. B. Wace, «North Greek Festivals and the Worship of Dionysos», The Annual of the British School at Athens 16 (1909-10) 232253· ο ίδιος, «Mumming Plays in the Southern Balkans», The Annual of the British School at Athens, 19 (1912-13) 2 8-265· Ν. Πολίτης, Μελέται περί του Βίου και της Γλώσσης του Ελληνικού Λαού. Παραδόσεις. Μέρος Β΄, Αθήνα 1905, σ. 1272-127 . Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η άποψη του Abbott, Macedonian Folklore, σ. 80, 88, σχετικά με την ονοματοθεσία των δρωμένων, καθώς, κατά τη γνώμη του, προέρχεται από τα κουδούνια που φέρουν οι μεταμφιεσμένοι, τα οποία είναι γνωστά ως «μπιμπουσάρια» (bibousaria). Ο Πολίτης επισημαίνει τη σχέση μεταξύ «εμπουσαρίων» και «μπιμπουσαρίων», υπογραμμίζει όμως πως ἀγνοεῖ τὴν παραγωγὴν τῆς λέξεως μπιμπουσάρι, και ως εκ τούτου δὲν δύναται ν’ ἀποφανθεῖ ἂν ἡ ἀπὸ τοῦ Ἔμπουσα ἐτυμολογία τοῦ Μεγδάνη εἶναι ὀρθὴ ἢ ἐσφαλμένη· βλ. Πολίτης, Μελέται περί του Βίου και της Γλώσσης του Ελληνικού Λαού, σ. 127 . Γ. Μέγας, Ελληνικαί Εορταί και έθιμα της Λαϊκής Λατρείας, Αθήνα 1956, σ. 3.

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

ΛΑΪΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

2:52 AM

599

εἶναι καὶ αἱ συγκρούσεις, ποὺ λαμβάνουν χώραν μεταξὺ τῶν ἐνόπλων αὐτῶν ὁμάδων. Ὅταν δηλ. δύο ὅμιλοι Ρογκατσαραίων συναντηθοῦν καθ’ ὁδόν, τότε διεξάγεται πάλη μεταξύ των, ἕως ὅτου ἡ μία ὁμὰς ὑποβάλῃ τὴν ἄλλην εἰς ὑποταγήν. Οἱ ὑποτασσόμενοι ὀφείλουν νὰ περάσουν κάτω ἀπὸ δύο κοντάρια ποὺ διασταυρώνουν οἱ καπετάνηδες τῆς ἄλλης ὁμάδος. Ὑπάρχουν τοπωνύμια εἰς τὴν Μακεδονίαν καὶ Θεσσαλίαν ποὺ φανερώνουν ὅτι κάποτε διεξήχθη ἐκεῖ μάχη μεταξὺ Ρογκατσαραίων δύο γειτονικῶν χωρίων.

Ανάλογα τελεστικά επεισόδια με αυτά που περιγράφει ο Μέγας εντοπίζουμε ακόμη και σήμερα στο πλαίσιο των εθιμικών δωδεκαμερίτικων δρωμένων του Τσιαρτσιαμπά, με μόνη διαφορά την απουσία της τελετουργικής πάλης μεταξύ ομίλων μεταμφιεσμένων. Η εν λόγω διαφορά, που οφείλεται στο γεγονός της ύπαρξης ενός και μόνο ομίλου ρογκατσαραίων σε κάθε χωριό σήμερα αλλά και στην παραμονή του εντός των γεωγραφικών ορίων της κοινότητας, ενδέχεται να συνδέεται και με το τραυματικό γεγονός θανάτου δύο νεαρών ανδρών κατά την τελετουργική επιτέλεση του δρωμένου στην Κοζάνη το 1860. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες των πληροφορητών αλλά και την τοπική βιβλιογραφία,1 το 1860 κατά το τελεστικό επεισόδιο της πάλης μεταξύ δύο ομάδων «ρογκατσαραίων» δύο αδέλφια που συμμετείχαν στο δρώμενο ως μέλη διαφορετικών ομίλων μεταμφιεσμένων έχασαν τη ζωή τους. Σύμφωνα με τις πηγές, η ταφή των αδελφών, γιων της Μπήλιως, σηματοδοτεί τη διακοπή τέλεσης του εθίμου·15 τα μνήματά τους ονοματοθετούν συγκεκριμένη περιοχή Κοζάνης, γνωστή με το τοπωνύμιο «της Μπήλιως τα νημόρια». Ενώ λοιπόν, σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας, οι εθιμικές μεταμφιέσεις εξακολουθούν να τελούνται στα γύρω χωριά, στην Κοζάνη σταματούν για τριάντα περίπου χρόνια. Αναβιώνουν16 το 1890 την περίοδο της αποκριάς με την ονομασία «καρναβάλια», κατά τη διάρκεια των οποίων17 στα δρώμενα εντοπίζονται αγροτικού και αστικού τύπου καρναβαλικές δράσεις, με τις ζωόμορφες μεταμφιέσεις των κωδωνοφόρων ρογκατσαριών να συνυπάρχουν και να συνδιαλέγονται με θεματικές μεταμφιέσεις, εμπνευσμένες από την ελληνική 1

15 16

Σαμπανόπουλος, Το χρονικό της κοζανίτικης αποκριάς, σ. 2-5· Σιαμπανόπουλος, Αποκριάτικα Κοζάνης. σ. 35-38. Σιαμπανόπουλος, Αποκριάτικα Κοζάνης. σ. 36-37. Ο όρος “αναβιώνουν” χρησιμοποιείται εδώ με τη νοηματοδότηση των Nilsson και Felföldy για φαινόμενα τα οποία ξαναζούν, ενώ είχαν «πεθάνει» ή λησμονηθεί· βλ. Μ. Nilsson – L. Felföldy, «Dedication», στο: L. Felföldy – T. Buckland (επιμ.), Authenticity: Whose Tradition?, [European Folklore Institute], Βουδαπέστη 2002, σ. vii. Σύμφωνα με το Σαμπανόπουλος, Το χρονικό της κοζανίτικης αποκριάς, σ. 5-6, και το Ζ. Πιτένης, Κουζανιώτ’κα Μπέντια, Αθήνα 1971, σ. 2 3.

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

600

5/17/14

2:52 AM

600

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

ιστορία και τη μυθολογία.18 Ανάλογες μεταβολές στη χρονική στιγμή τέλεσης των εθιμικών δρωμένων των ρογκατσαριών συναντούμε ήδη από τις αρχές του 20ου αι. και σε άλλες κοινότητες της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, προκειμένου να αποκοπούν από τον εορταστικό κύκλο του δωδεκαημέρου και να ενταχθούν σε αυτόν της αποκριάς. Τοιουτοτρόπως, με τη σημαντική επιρροή της κρατικής εξουσίας και τη συμβολή της εκκλησιαστικής, οι εθιμικές μεταμφιέσεις διατηρούν συνήθως τα τελεστικά επεισόδια που απηχούν τον μαγικοθρησκευτικό ευετηρικό χαρακτήρα τους και μετακυλίονται στα χρονικά πλαίσια του καρναβαλιού.19 Στην περίπτωση της Κοζάνης, βαθμιαία τα τελεστικά επεισόδια των αναβιωμένων ρογκατσαριών, ή εμπουσαριών κατά τον Μεγδάνη, περιορίζονται και περιθωριοποιούνται, ενώ παράλληλα εστιάζεται η τελεστική δράση στα εθιμικά τελεστικά γεγονότα των φανών και γενικεύεται η συμμετοχή τελεστών και των δύο φύλων. Τοιουτοτρόπως, αποκαθίσταται η προϋπάρχουσα της αναβίωσης εθιμική τάξη, καθώς οι πυρές ουδέποτε αποτελούσαν τελεστικό επεισόδιο των δωδεκαμερίτικων ρογκατσαριών. Μολονότι, όπως σημειώνει ο Μεγδάνης,20 το πρόσωπο της Εμπούσης ἐλάμπετο ἀπὸ πῦρ, καμία νύξη δεν γίνεται στην ύπαρξη, παράλληλων έστω, δρωμένων εθιμικών πυρών στο πλαίσιο των ρογκατσάρικων λατρευτικών εκδηλώσεων του δωδεκαημέρου. Αντιθέτως, οι αποκριάτικες ιερές πυρές των φανών, που τελετουργικά άναβαν την Κυριακή της Κρεοφάγου και την Κυριακή της Τυρινής στην Κοζάνη, ως αυθύπαρκτα αποκριάτικα εθιμικά δρώμενα που προϋπήρχαν της αναβίωσης, συνδυάζονται πλέον υποχρεωτικά, μέσω αυτής, με τα κωδωνοφόρα ρογκάτσια χωροχρονικά, δίχως όμως να παρουσιάσουν θεμελιώδεις τελεστικές μεταβολές που θα αναδείκνυαν την ουσιαστική μετάλλαξή τους. Έτσι, οι φανοί, που μέσω του φωτολατρικού πυρήνα τους εστίαζαν στην ενδυνάμωση αλλά και την κυριαρχία της φύσης και απηχούσαν την αγωνία του λαϊκού ανθρώπου να την κατανοήσει, αλλά και να κανονίσει την ζωή του μέσα σε αυτή, εξακολουθούν να συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον τον τελεστών. Οι κοζανίτικοι φανοί, ως κομβικό σημείο των αποκριάτικων εθιμικών πρακτικών, σύμφωνα με τις πηγές αλλά και τις προφορικές μαρτυρίες των κατοίκων, αποτελούσαν την κορύφωση της προετοιμασίας που ξεκινούσε από τη «μικρή αποκριά», κατά την οποία οι νέοι κάθε γειτονιάς πραγματοποιούσαν την επιβεβλημένη τελετουργική επαιτεία προς συγκέντρωση των απα18 19

Σιαμπανόπουλος, Αποκριάτικα Κοζάνης. σ. 38. Wace, «North Greek Festivals and the Worship of Dionysos», σ. 232-253· ο ίδιος, «Mumming Plays in the Southern Balkans», σ. 2 8-265. Χαρίσιος Μεγδάνης, Ελληνικόν Πάνθεον, τυπ. Ματθία Τράτνερ, Πέστη 1812, σ. 7 .

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

ΛΑΪΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

2:52 AM

601

ραίτητων προσφορών για την αγορά δαδιού, ενώ παράλληλα στήνονταν, σε καθιερωμένο σημείο κάθε συνοικίας, ένα κυλινδρικό πεζούλι ως ένα είδος «βωμού», καμωμένου από λιθάρια, πάνω στο οποίο έκαιγαν –ως προοίμιο του φανού που άναβε την επόμενη Κυριακή– τσάκνα και ξερόκλαδα και ρίζες από καντηλίνα (φασκόμηλο).21 Η Κυριακή της Τυρινής ξεκινούσε με το τελετουργικό «συγχώριο»,22 προκειμένου όλοι να έχουν λάβει και δώσει συγχώρεση, πριν μετάσχουν στα εθιμικά δρώμενα των φανών, που οδηγούσαν στην περίοδο της μεγάλης Τεσσαρακοστής και της νηστείας. Το τελετουργικό άναμμα του φανού αναλάμβανε ο πιο ηλικιωμένος και σεβάσμιος άνδρας της συνοικίας, που με τη γνώση, τη σοφία αλλά και την εμπειρία του καθοδηγούσε τη φανική κοινότητα. Σύμφωνα με τις μαρτυρίες, το τελετουργικό ορχηστικό δρώμενο γύρω από την πυρά ξεκινούσε αμέσως μετά το άναμμα του φανού και συνεχιζόταν μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες, «μέχρι να φέξει καλά η μέρα», όταν οι τελεστές θα έσβηναν τον φανό23 και οι αγρότες της γειτονιάς θα αποχωρούσαν με την ιερή τέφρα του για τα χωράφια τους. Εκεί θα έριχναν προσεκτικά τη στάχτη του φανού στη γη, «για ν’ αυγατίσει η σοδειά»,2 και θα επέστρεφαν στο σπίτι με την ικανοποίηση της πλήρωσης του εθιμικού χρέους και την ελπίδα της επίτευξης του μαγικοθρησκευτικού στόχου της αναγεννητικής επίδρασης του φανού στον κύκλο της βλάστησης και της καρποφορίας. Τα χρόνια περνούν και τα εθιμικά αποκριάτικα δρώμενα, ακολουθώντας την πορεία της πόλης, απηχούν τις κοινωνικοοικονομικές μεταβολές που συντελούνται. Έτσι, την περίοδο του μεσοπολέμου οι εθιμικές πυρές των φανών και τα τελετουργικά τελεστικά επεισόδιά τους συνυπάρχουν, δίχως όμως να υπάρχουν σαφείς ενδείξεις πολιτισμικής αλληλόδρασης, με χορευτικά δρώμενα, όπως το γαϊτανάκι, με παραστάσεις λαϊκού θεάτρου και με αυτοσχέδιες παρελάσεις.25 Η διεύρυνση των αποκριάτικων πολιτισμικών τελεστικών πρα21

2 25

Σιαμπανόπουλος, Αποκριάτικα Κοζάνης, σ. 56-57· Νάσης Αλευράς, Ο Φανός στην Κοζάνη. Λαογραφική μελέτη με όλα τα τραγούδια απ’ το Φανό, τυπ. Π. Τζώνος, Κοζάνη 1962, σ. 5. Για περισσότερες πληροφορίες βλ. Μέγας, Ελληνικαί Εορταί και έθιμα της Λαϊκής Λατρείας, σ. 110, και ο ίδιος, Ζητήματα της Ελληνικής Λαογραφίας, Τεύχος Τρίτον, Αθήνα 1975, σ. 8 [Ανάτυπον εκ της Επετηρίδος του Λαογραφικού Αρχείου, 19 2-19 319 5-19 9]. Ο Σιαμπανόπουλος, Αποκριάτικα Κοζάνης, σ. 61, παραθέτει το κάτωθι χαρακτηριστικό δίστιχο, που περιγράφει την παλιά εθιμική πρακτική: Τουν Φανό πρέπ’ να σβήσ’ν’ / πρώτα αφού τουν κατουρήσ’ν’. Ό.π., σ. 61. Βλ. Ι. Κορκάς, «Το καρναβάλι του Μεσοπολέμου», εφημ. Κοζάνης Ο Χρόνος, φ. 15.1.1995, σ. 5, και Ι. Α. Ζήρας, «Κοζανίτικα Καρναβάλια. Η εύθυμη λαϊκή μούσα: Μια σειρά από ωραία παληά τραγούδια», εφημ. Θεσσαλονίκης Φως, φ. 8.3.1938, σ. .

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

602

5/17/14

2:52 AM

602

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

κτικών φαίνεται να οδηγεί το 1938 τη Δημοτική Αρχή στην προσπάθεια διαμόρφωσης ενός συγκροτημένου πλαισίου διοργάνωσης των καρναβαλικών εκδηλώσεων. Με απόφαση του δημοτικού συμβουλίου και του δημάρχου Αστερίου Τέρπου ο Δήμος Κοζάνης συγκροτεί «Ειδική Επιτροπή» για τη διοργάνωση των αποκριάτικων εκδηλώσεων, που έχουν ως κύριο στόχο την αναβίωσιν του Παλαιού εν Κοζάνη Καρναβαλιού και των παλαιών εν γένει εθίμων και ευθύμων παραδόσεων.26 Την περίοδο της Κατοχής και του Εμφυλίου οι αποκριάτικες γιορτές διακόπτονται, και το 1950, με πρωτοβουλία του πολιτιστικού συλλόγου «Λασσάνης» επί προεδρίας του Γ. Τιάλιου, «αναβιώνουν» εκ νέου. Είκοσι χρόνια αργότερα ο Δήμος Κοζάνης συστήνει εκ νέου «Ειδική Επιτροπή», η οποία αναλαμβάνει τη διοργάνωση των αποκριάτικων εκδηλώσεων. Έτσι, από το 1970 τα τελεστικά δρώμενα της αποκριάς υπό τον τίτλο «Λαογραφικές Εκδηλώσεις» εντάσσονται στις επίσημες πολιτιστικές πρακτικές της δημοτικής αρχής. Δέκα χρόνια μετά, επειδή το έθιμο τον φανών είχε αρχίσει να ατονεί,27 ο Δήμος το θέτει πλέον επίσημα υπό την αιγίδα του. Από το 1981 η δημοτική αρχή αναλαμβάνει την οικονομική, καλλιτεχνική και υλικοτεχνική υποστήριξη φορέων αλλά και ιδιωτών που μετέχουν στις φανικές εκδηλώσεις, με στόχο τη διατήρησή τους. Παράλληλα όμως, υπό την επιμέλεια και με τον οργανωτικό συντονισμό του Δήμου, φροντίζει ώστε να μετέχουν ενεργά στον σχεδιασμό και την υλοποίηση των αποκριάτικων εκδηλώσεων οι πολιτιστικοί φορείς που δραστηριοποιούνται στην πόλη με επικεφαλής τις φανικές ομάδες. Σήμερα οι φανοί θεωρούνται πλέον το κορυφαίο τελεστικό γεγονός της Κοζανίτικης Αποκριάς, συγκεντρώνοντας το ενδιαφέρον ντόπιων και ξένων. Σύμφωνα με τα ευρήματα της έρευνας, οι κοζανίτικοι φανοί φαίνεται να αποτελούν τη σύγχρονη τελεστική έκφραση (ανα)διαπραγμάτευσης, (ανα)συγκρότησης και (ανα)δήλωσης της τοπικής κοινότητας, η οποία γύρω από την εστιακή πυρά ισχυροποιεί τους δεσμούς που συνδέουν τα μέλη της. Ο φανός της κεντρικής πλατείας, που στήνεται μπροστά από τον ναό του πολιούχου της πόλης Αγίου Νικολάου και ανάβεται τελετουργικά από τον δήμαρχο της πόλης, συνενώνει, μετά την καθιερωμένη πλέον παρέλαση στην οποία μετέχουν τα μέλη όλων των φανικών ομάδων της Κοζάνης, ορχηστικά όλη την κοινότητα. Μετά την τελεστική σύμπραξη γύρω από τον κεντρικό φανό, οι φανικές ομάδες θα μεταλαμπαδεύσουν την ορχηστική τελετουργία στις γειτονιές της πόλης, ενώ παράλληλα φανοί θα ανάψουν και σε άλλα δημοτικά διαμερίσματα και τοπικές κοινότητες του Τσιαρτσιαμπά, που ανήκουν πλέον στον Δήμο Κοζάνης, όπως η Αγία Παρασκευή, η Αιανή, η Άνω και Κάτω Κώμη, η Καισαρειά, η Καρυ26 27

Δήμος Κοζάνης, Πρόγραμμα Εορτής Καρναβαλιού, Κοζάνη 1938. Σιαμπανόπουλος, Αποκριάτικα Κοζάνης, σ. 60.

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

ΛΑΪΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

2:52 AM

603

δίτσα, η Κερασιά, ο Κήπος, ο Κρόκος, το Κτένι, η Λευκοπηγή, η Μεταμόρφωση, η Μηλιά, η Ροδιανή και το Χρώμιο. Στην Κοζάνη οι φανικές εθιμικές εκδηλώσεις, που εκκινούν από την πλατεία, θα συνεχισθούν μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες στους φανούς της πόλης, όπου ντόπιοι αλλά και ξένοι επισκέπτες θα βιώσουν την ευετηρική τελετουργία της γιορτής. Οι φανοί Άι-Δημήτρης, Άι-Θανάσης, Αλώνια, Αριστοτέλης, Γιτιά, Κασμιρτζήδις, Κεραμαριό, Κρεβατάκια, Λάκκους τ’ Μάγγαν’, Μπουντανάθκα, Π. Μελάς, Πηγαδ’ απ’ του Κεραμαριό, Πλατάνια, Πλατεία Λασσάνη, Σκ’ρκα, θα ανάψουν και σε ένα νέο, σύνθετο τελεστικό πλαίσιο. Τα μέλη τους θα (ανα)συγκροτηθούν επιτελεστικά, για να μεταβούν, μέσω της διαβατήριας τελετής του δρωμένου, με επιτυχία από τον χειμώνα στην άνοιξη. Έτσι, οι φανοί, που αποτελούνται από τους χορευτές και τον πρωταγωνιστή που σέρνει το χορό,28 σε συνδυασμό με το άναμμα της φωτιάς, το τραγούδι, την οινοποσία και τον χορό που στήνεται, φαίνεται να συνθέτουν ένα ιδιαίτερα πολυεπίπεδο σύστημα κοινωνικής διαδραστικής και διαντιδραστικής διαλεκτικής σύμπραξης. Ντόπιοι και ξένοι συν‒τελεστές θα συνευρεθούν γύρω από την πυρά και θα συμβάλουν στην ανάδειξη της ιδιαιτερότητας της Κοζανίτικης Αποκριάς, που «δεν φοβάται την ύπαρξη και τη συνέχειά της».29 Συνενώνει γύρω από τη φωτιά, σημείο αναφοράς κάθε φανού,30 μέσα από τη ορχηστική επιτέλεση όλες τις φανικές ομάδες που (ανα)συγκροτούν τελεστικά την κοζανίτικη κοινότητα, (ανα)βιώνοντας την τελετουργία της γιορτής. Σύμφωνα με τα ευρήματα της επιτόπιας έρευνας, η συμμετοχή των Κοζανιτών σε αυτή, ως θεμελιώδης κοινωνική πράξη,31 φαίνεται να συντελεί ουσιαστικά 28 29

Βλ. Χ. Τιτέλης, «Ου Φανός», Ημερολόγιον Δυτικής Μακεδονίας, 1961, σ. 20 -205. Η χαρακτηριστική έκφραση ανήκει στον Χάρη Γελαδάρη, πρόεδρο της Κοινωφελούς Επιχείρησης Πολιτισμού Δήμου Κοζάνης, που έχει την ευθύνη της διοργάνωσης των αποκριάτικων εκδηλώσεων, η οποία φαίνεται να απηχεί την άποψη των Κοζανιτών για τα εθιμικά φανικά δρώμενα. Παραθέτουμε το σχετικό απόσπασμα: (Στην Κοζάνη) Η Αποκριά δε φοβάται για την ύπαρξή της και τη συνέχειά της. Δίνει σε μια κοινωνία συνοχής δύναμη απ’ τη δύναμή της και «φωτιά» από τη «φωτιά» της. Σήμερα μοιραζόμαστε απλόχερα τη χαρά με χιλιάδες Συν-Έλληνες, που τιμούν την πόλη μας, με τον ερχομό τους. Η Αποκριά της Κοζάνης δεν έχει θεατές. Έχει μόνο συμμετέχοντες· Χάρης Π. Γελαδάρης, «Χαιρετισμός Πρόεδρου Κοινωφελούς Επιχείρησης Πολιτισμού», στο: Κοζανίτικη Αποκριά. Άνθρωποι, ιστορία, φανοί, γλέντι, κασμέρια, [Δήμος Κοζάνης, Κοινωφελής Επιχείρηση Πολιτισμού Κοζάνης], Κοζάνη, Φεβρ. 2011, σ. 2. Βλ Ματίνα Μόμτσιου-Τσικριτζή, Αποκριά στην Κοζάνη – από μέσα απ’ το χορό..., [Δήμος Κοζάνης – Δημοτική Επιχείρηση Πολιτισμού Κοζάνης], Κοζάνη 2000, σ. 5-6. Για τον όρο θεμελιώδης κοινωνική πράξη βλ. σχετικά R. A. Rappaport, «Ritual», στο: R. Bauman (επιμ.), Folklore, cultural performances, and popular entertainments. A communications-centered handbook, Oxford University Press, Νέα Υόρκη, Οξφόρδη 1992, σ. 2 9-260.

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:52 AM

604

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

στην ανανέωση αλλά και την ενίσχυση των κοινωνικών δεσμών. Ο ευετηρικός πυρήνας του εθιμικού δρωμένου, παρά τις όποιες αλλαγές έχουν συντελεσθεί, διατηρείται αλλά και διαχέεται. Η εισροή των χιλιάδων ξένων επισκεπτών που φιλοξενούνται στην πόλη την περίοδο της αποκριάς υπογραμμίζει τη διάθεση των ντόπιων τελεστών να «μυήσουν» αλλά και να παρασύρουν μέσω της σύμπραξης τους μη Κοζανίτες στην τελετουργική μέθεξη των φανών. Η εν λόγω πρακτική, που αναδεικνύει τη δυναμική της τοπικής κοινότητας, η οποία δεν φαίνεται να διακατέχεται από φοβίες και ανασφάλειες για την ύπαρξή της στο παρόν αλλά και για τη διαιώνισή της στο μέλλον, έχει αναγάγει τα εθιμικά δρώμενα των φανών στο κορυφαίο πολιτιστικό, κοινωνικό και οικονομικό γεγονός για την πόλη αλλά και την ευρύτερη περιοχή.32 Ο ανοικτός χαρακτήρας των φανών, που αποτυπώνεται τόσο στις δράσεις της δημοτικής αρχής, όσο και σε αυτές των φανικών ομάδων, που μέσω ηλεκτρονικών αλλά και έντυπων εκδόσεων προσκαλούν τους μη Κοζανίτες να βιώσουν από κοινού τη γιορτή, υπογραμμίζει την εκσυγχρονισμένη ειδή των εθιμικών δρωμένων. Η επικαιροποιημένη εκδοχή τους, μολονότι θα μπορούσε να αντανακλά την αποτελετουργοποίησή33 τους, όπως θα ήταν αναμενόμενο λόγω της τουριστικοποιημένης σύγχρονης μορφής τους, απηχεί τις δράσεις της (ανα)νοηματοδότησής τους που διασφαλίζουν τη μετάδοση ακόμη και στους «ξένους» συν-τελεστές της «αίσθησης του θείου».3 Τοιουτοτρόπως, μολονότι η εισροή χιλιάδων «ξένων» επισκεπτών και δεκάδων τηλεοπτικών συνεργείων που φιλοξενούνται στην πόλη, για να παρακολουθήσουν ή/και να καταγράψουν τα εθιμικά δρώμενα των φανών, συμβάλλει ουσιαστικά στην (ανα)μόρφωσή τους, δεν ματαιώνει τον τελετουργικό χαρακτήρα τους.35 Η συν‒ένωση36 που επιτελείται κατά τελετουργική ορχηστική –ιερουργικά παραβατική– λεκτική και κινητική σύμπραξη γύρω από τον φανό επενεργεί καταλυτικά, τόσο στους «ξένους» όσο και στους Κοζανίτες. Ο μυσταγωγικός 32

Εναρκτήρια φράση σε τέσσερις θεματικές ενότητες που αφορούν την Κοζανίτικη Αποκριά στον σχετικό ιστοχώρο Κοζανίτικη Αποκριά. Άνθρωποι, ιστορία, φανοί, γλέντι, κασμέρια του Δήμου Κοζάνης (http://apokries-kozanis.gr/). Για την αποτελετουργοποίηση των εθιμικών δρωμένων βλ. Β. Wilson, Religion in sociological perspective, Oxford University Press, Οξφόρδη 1982, σ. 1 8-179. Για τη νοηματοδότηση του όρου «αίσθηση του θείου» βλ. σχετικά R. A. Rappaport, «Ritual, Time, and Eternity», Zypn 27/1 (Μάρτ. 1992) 5-30: 28. Βλ. Ζωή Ν. Μάργαρη, «Αποκριάτικες εθιμικές πυρές: Η περίπτωση των ῾Φανών᾽ της Κοζάνης» Πρακτικά του Επιστημονικού Συνεδρίου Η φωτιά πηγή ζωής δύναμης και καθαρμού, [Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης], Αθήνα 2013, σ. 123-128: 127-128. Η χρήση του όρου με τη νοηματοδότηση αυτού από τον R. Jenkins, Social Identity, εκδ. Routledge, Λονδίνο 1996, σ. 116.

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

ΛΑΪΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

2:52 AM

605

χαρακτήρας της εθιμικά επιβεβλημένης αποκριάτικης ορχηστικής αισχρολογίας-πορνολογίας37 με τα βωμολοχικά, τα πέρα για πέρα ξετσίπωτα (…) αισχρολογικά [τραγούδια], που και ο Αριστοφάνης θα ωχριούσε μπροστά τους,38 αλλά και με τους αντίστοιχους χορούς, όπως το «Πιπέρι», αντί να τρομάξει και να αποδιώξει τους μη μυημένους, μέσα από την ιερουργική (ανα)βίωση των Κοζανιτών παρασύρει μυητικά τους επισκέπτες στην τελετουργική επιτέλεση των εθιμικών δρωμένων. Ως εκ τούτου, εν αντιθέσει με ό,τι συνήθως συναντούμε σε ανάλογα καρναβαλικά δρώμενα που παρουσιάζουν αντίστοιχα υψηλά ποσοστά τουριστικής ανάπτυξης με αυτά της Κοζάνης και τα οποία χάνουν τον τελετουργικό χαρακτήρα τους, στην περίπτωση των φανών,39 σύμφωνα με τα ευρήματα της επιτόπιας έρευνας, φαίνεται να διασφαλίζεται όχι μόνο η τέλεση, αλλά και η (ανα)νοηματοδότηση των εθιμικών τελετουργικών επεισοδίων. Συνοψίζοντας για τους φανούς, η εκσυγχρονιστική διάσταση της επικαιροποιημένης αναβίωσης τελετουργικών εθίμων που παρατηρείται στην Ευρώπη 0 παρουσιάζει στην υπό μελέτη έκφανση των κοζανίτικων φανών ιδιαίτερα ενδιαφέροντα στοιχεία· αφενός, διότι αντανακλά την άποψη της κοζανίτικης κοινότητας για την ιστορικότητα των εθίμων της, αφετέρου, επειδή απηχεί τη δυναμική μετάλλαξή τους. Έτσι παραδειγματικά, παρά την επικρατούσα στην τοπική κοινότητα άποψη, σύμφωνα με την οποία οι αποκριάτικες εθιμικές εκδηλώσεις –μεταξύ των οποίων και οι φανοί– συνδέονται με τα αναβιωμένα ραγκουτσάρια ή εμπουσάρια του δωδεκαημέρου, επειδή σύμφωνα με τα εθιμολογικά δεδομένα διαφέρουν, μπορούμε αλλά και οφείλουμε να επισημάνουμε και να μελετήσουμε μέσω αυτής τη διαμόρφωση των τοπικών αντιλήψεων ως πεδίο αναδιαπραγμάτευσης και αναδιατύπωσης των «συλλογικών αναπαραστάσεων» 1 της κοινότητας για τα δρώμενα. 37

38 39

Δ. Λουκάτος, Συμπληρωματικά του χειμώνα και της Άνοιξης, εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα 1985, σ. 1 9. Τιτέλης, «Ου Φανός», σ. 20 -205. Πβ. C. Poppi, «Building difference: the political economy of tradition in the Ladin carnival of the Val di Fassa», στο: J. Boissevain (επιμ.), Revitalizing European rituals, εκδ. Routledge, Λονδίνο 1992, σ. 113-136. Πβ. J. Boissevain, «Introduction», στο: ο ίδιος (επιμ.), Revitalizing European rituals, εκδ. Routledge, Λονδίνο 1992, σ. 1-19. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το ζήτημα των συλλογικών αναπαραστάσεων βλ. ενδεικτικά: J. C. Abric (εκδ.), Pratiques sociales et représentations, Presses Universitaires de France, Παρίσι 199 · M. W. Bauer – G. Gaskell, «Towards a Paradigm for Research on Social Representations», Journal for the Theory of Social Behaviour 29/2 (1999) 163-186· C. Bonardi – N. Roussiau (εκδ.), Les Représentations sociales, εκδ. Dunod, Παρίσι 1999· E. Durkheim, «Représentations individuelles et représentations

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

606

5/17/14

2:52 AM

606

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

Όπως είναι γνωστό, σε καμία εκ των δημοσιευμένων μελετών για τα ραγκουτσάρια δεν αναφέρονται τελεστικά επεισόδια εθιμικών πυρών, που αποτελούν το κομβικό σημείο των εθιμικών αποκριάτικων δρωμένων της Κοζάνης. Μολαταύτα, στο πλαίσιο της πολιτισμικής κοινωνικής τους αναπαράστασης, που διαπνέεται από την προσπάθεια της τοπικής κοινότητας να διερευνήσει αλλά και να αναδείξει την ιστορικότητά της, οι καρναβαλικές εκδηλώσεις φαίνεται να αποτελούν τελεστική έκφανση των (ανα)βιωμένων ραγκουτσαριών. Είναι αλήθεια πως η αναμφίβολη χρονική μετάθεση των ραγκουτσαριών την περίοδο της αποκριάς συμβάλλει στην τελεστική σύνδεση των ιερών πυρών με τα κωδωνοφόρα καρναβάλια, δίχως όμως αυτό να σημαίνει πως οι φανοί δεν προϋπήρχαν αυτής. Αντιθέτως, όπως προκύπτει από τα ευρήματα της επιτόπιας έρευνας, σε κοινότητες της ευρύτερης περιοχής στις οποίες δεν συντεcollectives», Revue de métaphysique et de morale 6 (1898) 273-302· G. Duveen G. – B. Lloyd (εκδ.). Social representations and the development of knowledge, Cambridge University Press, Cambridge 1990· R. M. Farr – S. Moscovici (εκδ.), Social Representations, Cambridge University Press, Cambridge 198 · B. Höijer, «Social Representation Theory», Nordicom Review 32 (2011) 3-16· C. Howarth, «Identity in whose eyes? The role of representations in identity construction», Journal for the Theory of Social Behaviour 32/2 (2002) 1 5-162· D. Jodelet (εκδ.), Les Représentations Sociales, Presses Universitaires de France, Παρίσι 1989· S. Jovchelovitch, «In defence of representations», Journal for the Theory of Social Behaviour 26 (1996) 121-136· S. Jovchelovitch, Knowledge in Context: Representations, community and culture, εκδ. Routledge, Λονδίνο 2007· S. Moscovici, La psychanalyse son image et son public. Etude sur la représentation sociale de la psychanalyse, Presses Universitaires de France, Παρίσι 1961· S. Moscovici, «The phenomenon of social representations», στο: Farr, R. M. – Moscovici S., (εκδ.), Social Representations, Cambridge University Press, Cambridge 198 , σ. 3-69· S. Moscovici, «Notes towards a description of social representations», Journal of European Social Psychology 18/3 (1988) 211-250· S. Moscovici, «Des représentations collectives aux représentations sociales: éléments pour une histoire», στο: D. Jodelet (εκδ.), Les représentations sociales, Presses Universitaires de France, Παρίσι 1989, σ. 62-86· S. Moscovici, «Why a Theory of Social Representations?», στο: K. Deaux – G. Philogène (εκδ.), Representations of the Social, εκδ. Blackwell, Οξφόρδη 2001, σ. 8-35· S. Moscovici – G. Duveen (εκδ.), Social Representations. Explorations in social psychology, Polity Press, Cambridge 2000· W. Wagner, «Queries about social representation and construction», Journal for the Theory of Social Behaviour 26 (1996) 95-120· W. Wagner – N. Hayes, Everyday Discourse and Common-Sense: The Theory of Social Representation, εκδ. Palgrave Macmillan, Νέα Υόρκη 2005· Φωτεινή Τσιμπιρίδου, «Η ετερότητα ως μηχανισμός ταυτότητας στις συλλογικές αναπαραστάσεις», στο: Ανθρωπολογική προσέγγιση της ετερότητας, [Εταιρεία Εθνολογίας], Αθήνα, Μάρτιος 1996· Χρυσούλα Κωνσταντοπούλου – Λάουρα Μαράτου-Αλιπράντη – Δ. Γερμανός – Θόδ. Οικονόμου (επιμ.), «Εμείς» και οι «άλλοι». Αναφορά στις τάσεις και τα σύμβολα, [ΕΚΚΕ], εκδ. Τυπωθήτω, Αθήνα 2000· Μ. Wetherell (επιμ.), Ταυτότητες, ομάδες και κοινωνικά ζητήματα, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2005.

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

ΛΑΪΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

2:52 AM

607

λέσθηκε ανάλογη μετακύλιση των εθιμικών δρωμένων του δωδεκαημέρου στην αποκριά, όπως το χωριό Μεταμόρφωση, τόσο τα ρογκατσάρια όσο και τα αποκριάτικα δρώμενα των φανών εξακολουθούν να τελούνται δίχως να συγχέονται ή να συνδυάζονται από τα μέλη της κοινότητας. Στην περίπτωση της Κοζάνης η προειρημένη σύνδεση, που αποτυπώνεται στην τοπική βιβλιογραφία 2 αλλά αναπαράγεται τόσο σε μεταγενέστερες εκδόσεις όσο και στις σύγχρονες προφορικές μαρτυρίες, φαίνεται να (ανα)νοηματοδοτεί αλλά και να εκφράζει υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες τη σύγχρονη αντίληψη για την ιστορία του καρναβαλιού της Κοζάνης, και βέβαια των φανών, που είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με αυτό. Εμπλουτισμένη από τις μεταλλασσόμενες αντιλήψεις των Κοζανιτών και διατηρώντας τον ευετηρικό πυρήνα των εθιμικών δρωμένων, συνδυάζει και επαυξάνει τη συμβολική σημασία τους για την ύπαρξη της κοινότητας. Η δυναμική της, η οποία της επιτρέπει να προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα και να (ανα)συγκροτείται αλλά και να (ανα)δηλώνεται μέσα σε αυτά, στοιχειοθετεί την ικανότητά της να (ανα)μορφώνει την πολιτισμική της κληρονομιά στο πλαίσιο των σύγχρονων πολιτισμικών πρακτικών της. Οι νεοφανείς πολιτισμικές εκφάνσεις της, αποτέλεσμα των περίπλοκων διεργασιών συλλογικής πολιτισμικής αναπαράστασής της, υπογραμμίζουν την κοινωνική της συνοχή, που επιτρέπει την αβίαστη αλληλόδραση των μελών της κοινότητας με τους «ξένους».

Οι Λαζαρίνες του Τσιαρτσιαμπά Εκκινώντας από την παραπάνω διαπίστωση, εντοπίσαμε πως ανάλογα ζητήματα προκύπτουν και από τη μελέτη των εθιμικών λαζαρίτικων δρωμένων, που λαμβάνουν χώρα στα χωριά του Τσιαρτσιαμπά. Σύμφωνα με προγενέστερες εκτενείς μελέτες που κατέγραψαν αναλυτικά τα τελεστικά επεισόδια των εν λόγω δρωμένων, 3 οι νεαρές γυναίκες που πρωταγωνιστούσαν σε αυτά με 2

Σαμπανόπουλος, Το χρονικό της κοζανίτικης αποκριάς, σ. 2-5, και Σιαμπανόπουλος, Αποκριάτικα Κοζάνης, σ. 35-38. Για τα εθιμικά δρώμενα των Λαζαρίνων βλ. ενδεικτικά: Κ. Σιαμπανόπουλος, Οι Λαζαρίνες, [Σύνδ. Γραμμ. & Τεχνών Ν. Κοζάνης], Θεσσαλονίκη 1973, σ. 11-18· Κ. Ρωμαίος Κοντά στις ρίζες, Έρευνα στον ψυχικό κόσμο του ελληνικού λαού, εκδ. αδελφοί Γ. Ρόδη, Αθήνα 21980, σ. 50-56· Δ. Λουκάτος Δ., Πασχαλιάτικα, εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα 1980, σ. 1-52· Δ. Λουκάτος, Συμπληρωματικά του χειμώνα και της Άνοιξης, εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα 1985, σ. 152-176· Μαρία Μιχαήλ-Δέδε, Γιορτές, έθιμα και τα τραγούδια τους, εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα 1987, σ. 71-77· Μιχ. Γ. Μερακλής, Λαογραφικά Ζητήματα, εκδ. Μπούρα, Αθήνα 101989, σ. 2 7-261· Φ. Παπανικολάου, Λαογραφικά

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

608

5/17/14

2:52 AM

608

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

τείχαν αλλά και διαμόρφωναν τις λαϊκές εορταστικές εκδηλώσεις. Οι προετοιμασίες εκκινούσαν από την Παρασκευή του Ακαθίστου Ύμνου, κορυφώνονταν το Σάββατο του Λαζάρου και την Κυριακή των Βαΐων και ολοκληρώνονταν, σε ορισμένες περιπτώσεις, την πρώτη Μαΐου. Όπως προκύπτει από την επιτόπια έρευνα στην περιοχή του Τσιαρτσιαμπά, τα λαζαρίτικα εαρινά δρώμενα, που εθιμικά πραγματοποιούνται συνήθως με τη συμβολή των τοπικών πολιτιστικών συλλόγων και σωματείων, παρουσιάζουν μία σειρά αναμενόμενων μεταλλάξεων. Χαρακτηριστικά αυτών των μεταλλάξεων αποτελούν η διεύρυνση της ομάδας των τελεστριών με ερμηνεύτριες που παλαιότερα απείχαν των «μπουλουκιών» (όπως οι έγγαμες γυναίκες) και η σύνδεση των δρωμένων με σεμιναριακού ή/και συνεδριακού χαρακτήρα εκδηλώσεις, που θέτουν νέα δεδομένα στην επιτελεστική πράξη. Ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα περίπτωση μετάλλαξης των τελεστικών δεδομένων, που αναδεικνύει τη σύγχρονη δυναμική τους, συναντούμε στα λαζαρίτικα δρώμενα της Λευκοπηγής. Τα εν λόγω δρώμενα με την ουσιαστική συμβολή του τοπικού Εκπολιτιστικού Μορφωτικού Αθλητικού Συλλόγου (ΕΜΑΣ) «Μέγας Αλέξανδρος» αποτελούν πόλο έλξης για χορευτές και χοροδιδασκάλους που ενδιαφέρονται για τον λαϊκό πολιτισμό της περιοχής. Ο ΕΜΑΣ, σε εξέλιξη των εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων του με αντικείμενο τον λαϊκό πολιτισμό, από το 2006 διοργανώνει σεμινάρια παραδοσιακού χορού, με έμφαση στην τοπική χορευτική παράδοση. Τα σεμινάρια, που πραγματοποιούνται έκτοτε ανελλιπώς, απευθύνονται κυρίως σε χοροδιδασκάλους αλλά και χορευτές «παραδοσιακών χορών» που επιθυμούν να διευρύνουν το δεξιοτεχνικό επίπεδο και τη γνωσιολογική τους κατάρτιση, μαθαίνοντας, όπως λένε, «επί τόπου και από ντόπιους τους χορούς της περιοχής». Τα σεμινάρια, την επιμέλεια των οποίων έχουν ο χοροδιδάσκαλος και τα μέλη της χορευτικής ομάδας του συλλόγου, μολονότι επικεντρώνονται στη διδασκαλία χορών του τοπικού αλλά και του υπερτοπικού ρεπερτορίου, στοχεύουν και στην παρουσίαση στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού της περιοχής, με κορυφαίο γεγονός τη συμμετοχική παρατήρηση των εθιμικών δρωμένων των Λαζαρίνων από τους συμμετέχοντες στο σεμινάριο. Ειδοποιός διαφορά των συγκεκριμένων σεμιναρίων που τα καθιστά ιδιαίτερα σημαντικά είναι η συνδιοργάνωση της «Ημερίδας Πολιτισμού και Παράδοσης» (σε συνεργασία με τον Δήμο Κοζάνης), στην οποία μετέχουν επιστήμονες του αντικειμένου, αλλά και η βιωματική σύμπραξη διοργανωτών, επιστημόνων, συμμετεχόντων στο σεμινάριο και ντόπιων κατά την τέλεση των λαζαρίτικων δρωμένων. Βοΐου, [Σύλλογος Ροδοχωριτών «Η πρόοδος» – Ινστ. Βιβλίου και Ανάγνωσης], Κοζάνη 1999, σ. 136-1 · Παν. Παπαδόπουλος, Καισαρειά. Ένας ιστορικός οικισμός της Δυτικής Μακεδονίας, Κοζάνη 2002, σ. 215-222.

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

ΛΑΪΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

2:52 AM

609

Η περίπτωση της Λευκοπηγής, η οποία ως και σήμερα παραμένει η μοναδική στην Ελλάδα που συνδυάζει την τέλεση των εθιμικών δρωμένων με τη διαμόρφωση οργανωμένου πλαισίου παροχής πολιτιστικών υπηρεσιών, όπως το σεμινάριο παραδοσιακών χορών, καταδεικνύει την ευρηματικότητα των διοργανωτών, οι οποίοι, γνωρίζοντας την αγοραστική απήχηση των σεμιναρίων, προτείνουν μία νέα, καινοτόμο εφαρμογή τους. Έτσι, η τοπική κοινότητα της Λευκοπηγής, σύμφωνα με τους κοινωνικούς μετασχηματισμούς, κατορθώνει να μεταλλάξει δημιουργικά το πλαίσιο των κοινωνικών αναπαραστάσεών της. Τοιουτοτρόπως, τα λαζαρίτικα δρώμενα, ως έκφραση της τοπικής κουλτούρας, άρρηκτα συνδεδεμένα με παλαιότερες κοινωνικές συνθήκες και αντιλήψεις, δεν «χάνονται», ούτε «µουσειοποιούνται». Αντιθέτως, μέσα από τη συλλογική δράση μεταλλάσσονται σύμφωνα με τους μηχανισμούς της κοινωνικής εξέλιξης. Το νέο τελεστικό πλαίσιο, ως αποτέλεσμα ορθολογικής αλλά και συναισθηματικής επιλογής, αποτυπώνει τα νέα δεδομένα, ενώ συνάμα διαπραγματεύεται, ορίζει τους νέους κανόνες και θέτει τους νέους στόχους στρατηγικών συγκρότησης της λευκοπηγιώτικης πολιτισμικής ταυτότητας. Οι επιδιώξεις των κοινωνικών υποκειμένων αναμορφώνονται και –στοχεύοντας στην επίτευξη των ατομικών αλλά και των συλλογικών στόχων για υπερτοπική αναγνώριση και καταξίωση– συμβάλλουν στην μετάλλαξη των εθιμικών δρωμένων αλλά και στην παγιοποίηση των μεταλλάξεων. Έτσι, παρότι στις σύγχρονες επιτελέσεις εντοπίζονται πολλές διαφορές σε σχέση με τις παλαιότερες, όπως αυτές αποτυπώνονται στις λαογραφικές περιγραφές του εθίμου, διαμέσου των νέων κοινωνικών πρακτικών πραγματοποιείται σταδιακά η συγκρότηση ενός νέου, κοινά αποδεκτού κιναισθητικού συστήματος για τα εθιμικά δρώμενα των Λαζαρίνων. 5 Οι αλλαγές στους κινητικούς και τελεστικούς ρόλους των τελεστριών, ως ακόλουθα διαλεκτικής πολιτισμικής ανακατασκευής, 6 βαθμιαία αναδιαμορφώνουν το δρώ

Ζωή Ν. Μάργαρη, «Πολιτιστικοί Σύλλογοι και «Παράδοση»: Θεσμοποιώντας το Νεωτερισμό», Πρακτικά 1ου Παγκόσμιου Επιστημονικού Συνεδρίου Λαϊκός Πολιτισμός και Πολιτιστικοί Φορείς, [International Organization οf Folk Art – IOV UNESCO], Αθήνα 2007, σ. 179-191: 186. Για τη συλλογιστική διαδρομή βασιζόμαστε στις απόψεις των Πασχαλίδη και Prynenty, σύμφωνα με τις οποίες οι ταυτότητες ως συνισταμένη ενός τρίπτυχου που περιλαμβάνει θεσμικά, φαντασιακά και συμβολικά στοιχεία βρίσκονται σε αέναο μετασχηματισμό μέσα από αυτο- και ετερο-προσδιοριστικές διαδικασίες· βλ. Γ. Πασχαλίδης, «Η πολιτισμική ταυτότητα ως δικαίωμα και ως Απειλή η Διαλεκτική της ταυτότητας και η Αμφιθυμία της Κριτικής» στο: Χρ. Κωνσταντοπούλου κ.ά. (επιμ.), «Εμείς» και οι «άλλοι», ό.π., σ. 73-83: 73· Ζ. Prynenty, «Πολιτισμική Ταυτότητα: Μεταξύ Μύθου και Πραγματικότητας», στο: Χρ. Κωνσταντοπούλου κ.ά. (επιμ.), «Εμείς» και οι «άλλοι», ό.π., σ. 9-50. Με τον όρο «ανακατασκευή» αναφερόμαστε στους τρόπους με τους οποίους η δια-

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:52 AM

610

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

610

μενο, η μετάλλαξη του οποίου αποτελεί μία από τις πολλαπλές εκφάνσεις (ανα)διαπραγμάτευσης και (ανα)δήλωσης της τοπικής πολιτισμικής ταυτότητας.

Συνοψίζοντας, οι παρουσιασθείσες παραδειγματικές περιπτώσεις των αποκριάτικων φανών της Κοζάνης και των λαζαρίτικων εθιμικών δρωμένων της Λευκοπηγής αναδεικνύουν τη δυναμική της «παράδοσης» στην ευρύτερη περιοχή. Όπως προέκυψε από τη χρόνια επιτόπια έρευνα που πραγματοποιήσαμε παλαιότερα αλλά και πρόσφατα στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος για την τοπική ιστορία και τον πολιτισμό του Τσιαρτσιαμπά, ανάλογα μοντέλα (ανα)βίωσης και (ανα)νοηματοδότησης του λαϊκού πολιτισμού συναντούμε σε όλη την περιοχή. Λαϊκά εθιμικά δρώμενα λιγότερο γνωστά στο ευρύ κοινό αλλά πολύ σημαντικά για τις τοπικές κοινότητες, όπως τα προαναφερθέντα Ρογκατσάρια ή Λιουγκατσάρια της Μεταμόρφωσης, τα Σούρβα στην Άνω Κώμη, το εθιμικό δρώμενο του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στη Λευκοπηγή, ο πασχαλινός Διπλός χορός της Μηλιάς, τα Χελιδονίσματα της Αιανής και πολλά άλλα, αποτελούν σύγχρονες εκφάνσεις της ζώσας παράδοσης της ευρύτερης περιοχής. Αυτά, όπως και τα εθιμικά δρώμενα που εμφανίζονται με ιδιοτοπικές παραλλαγές σε κάθε κοινότητα, για παράδειγμα τα προεαρινά και εαρινά δρώμενα της Αποκριάς, των Λαζαρίνων και της Πρωτομαγιάς, τα εθιμικά δρώμενα που συνδέονται με τον Άγιο Νικάνορα και λαμβάνουν χώρα ακόμη και σήμερα σε όλα τα χωριά της περιοχής, καθώς επίσης και τα τοπικά πανηγύρια προς τιμήν πολιούχων αγίων, παρουσιάζουν ανάλογες μεταλλάξεις με αυτές που ανέφερα στις παρουσιασθείσες παραδειγματικές περιπτώσεις των κοζανίτικων φανών και των λευκοπηγιώτικων λαζαρίτικων δρωμένων. Οι εν λόγω μεταλλάξεις, άρρηκτα συνδεδεμένες με τη δράση των τοπικών πολιτιστικών συλλόγων και σωματείων που δραστηριοποιούνται στην περιοχή αλλά και του Δήμου Κοζάνης, αναδεικνύουν τη δυναμική των τοπικών κοινοτήτων. Οι πολιτιστικοί σύλλογοι ως σύγχρονα κοινωνικά κύτταρα, με αφορμή λεκτική με τη μορφοποιητική –σημασιολογικά και ερμηνευτικά– διάστασή της επιδρά, σύμφωνα με τις απόψεις των Maclntyre, Myerhoff και Jung, στις τελεστικές τέχνες, όπως η μουσική και ο χορός· βλ. Α. Maclntyre, After Virtue: A Study in Moral Theory, Notre Dame Indiana 198 · Α. Maclntyre, Whose Justice? Which Rationality?, Notre Dame Indiana 1988· Β. Myerhoff, «Life not Death in Venice: Its Second Life», στο: V. Turnrer – E. Bruner, (επιμ.), The Anthropology of Experience, University of Illinois Press, Σικάγο 1986· H. Y. Jung, «Being, Praxis and Truth: Towards a Dialogue between Phenomenology and Marxism», Dialectical Anthropology 12 (1988) 307-328.

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

ΛΑΪΚΑ ΔΡΩΜΕΝΑ ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ

2:52 AM

611

την τέλεση των δρωμένων, παρέχουν στα κοινωνικά υποκείμενα νεογενείς χώρους επικοινωνίας και έκφρασης. Με κύριο στόχο τη διατήρηση και τη διάδοση της τοπικής κουλτούρας, συσπειρώνουν μέσα από μία σειρά δράσεων συλλογής και διάχυσης πολιτισμικού υλικού την τοπική κοινότητα. Οι συλλογικές δράσεις, επικεντρωμένες συνήθως στις εθιμικές επιτελέσεις των ευετηρικών δρωμένων της κάθε κοινότητας, συμβάλλουν, σύμφωνα με τους τελεστές, αφενός στη διατήρηση πολιτισμικών εκφάνσεων της, αφετέρου στην επικαιροποιημένη (ανα)νοηματοδότησή τους στο πλαίσιο των σύγχρονων κοινωνικών αναπαραστάσεών της. Τοιουτοτρόπως, τα λαϊκά δρώμενα στον πυρήνα της αμφίσημης σχέσης παράδοσης-νεωτερικότητας αντανακλούν τις επάλληλες διαπραγματεύσεις και διαχειρίσεις των τοπικών συλλογικών πολιτισμικών ταυτοτήτων, όπως αυτές διαμορφώνονται στο πέρασμα του χρόνου.

35_MARGARH_593-612:PROTYPH_KOZANH

612

5/17/14

2:52 AM

612

ΖΩΗ Ν. ΜΑΡΓΑΡΗ

Εικ. 1. Ο φανός στο Κεραμαριό (αρχείο Γιάννη Κορκά).

Εικ. 2. Λαζαρίνες του Τσιαρτσιαμπά (αρχείο ΚΕΕΛ/Ακαδημία Αθηνών).

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

613

Μαρίνα Βρέλλη-Ζάχου

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ ΣΤΟ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ*

1. Εισαγωγικά: Πηγές-Σκοπός εργασίας Οι παραδοσιακές φορεσιές της πόλης της Κοζάνης και της ευρύτερης περιοχής είναι γνωστές, ως έναν βαθμό, α) από την παρουσία τους σε μουσειακές συλλογές 1. της Αθήνας (Εθνικό Ιστορικό Μουσείο,1 Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης,2 και Μουσείο Ιστορίας της Ελληνικής Ενδυμασίας [Ιματιοθήκη Λυκείου * 1

Η ανακοίνωσή μου αφιερώνεται στους Κοζανίτες/ίτισσες φοιτητές/τριές μου, για τις γόνιμες ώρες της συνεργασίας μας. Πρόκειται: για α) δύο γυναικείους επενδύτες από τον Πεντάλοφο Κοζάνης (αρ. εισ. 7750 και 8587), που αγοράστηκαν το 1986 και το 1989, αντίστοιχα, από τον παλαιοπώλη Ν. Τσιμπλάκη. Κατά την περιγραφή του Δελτιοκαταλόγου του μουσείου, ο πρώτος είναι: σιγκούνα (φλοκάτα) γυναικείας ενδυμασίας από τον Πεντάλοφο Κοζάνης. Από μαύρο μάλλινο υφαντό, στολίζεται σε όλα του τα ανοίγματα με μάλλινα γαϊτάνια κόκκινα και γαλάζια. Στριφτά βαμβακερά κορδόνια και πολύχρωμες φούντες στολίζουν τα μπροστινά φύλλα και τα πλαϊνά ανοίγματα. Στην πλάτη υπάρχουν δύο ταινίες από χρυσά και μάλλινα γαϊτάνια και χρυσά στριφτά κορδόνια. Μια κόκκινη ταινία από μάλλινο ύφασμα περιτρέχει τα τελειώματα της σιγκούνας και ταινίες από γαλάζιο μάλλινο ύφασμα καλύπτουν εσωτερικά τα ανοίγματα των εμπρός φύλλων· ο δεύτερος: σιγκούνι από μαύρο σαγιάκι του αργαλειού της γυναικείας παραδοσιακής φορεσιάς από τον Πεντάλοφο Κοζάνης, στολισμένο με κόκκινα και μπλε γαϊτάνια και χρυσοκέντημα· β) μια ανδρική φορεσιά από τη Βλάστη Κοζάνης (αρ. εισ. 10782), αγορασμένη επίσης από τον ίδιο παλαιοπώλη το 1993, την οποία, κατά τον Δελτιοκατάλογο του μουσείου, αποτελούν: 1) φαρδύ παντελόνι από μαύρο σαγιάκι, 2) γιλέκο σταυρωτό αχειρίδωτο από μαύρο σαγιάκι με δυο σειρές μαύρα γαϊτάνια ολόγυρα, 3) αμπαδόκαλτσες από άσπρο μάλλινο σαγιάκι, 4) αχειρίδωτος επενδύτης από μαύρο σαγιάκι στολισμένος ολόγυρα και στις τσέπες με μάλλινα γαϊτάνια. – Ευχαριστώ θερμά την κ. Ε. Παπασπύρου, διευθύντρια του ΕΙΜ, καθώς και την επιμελήτρια κ. Αγγέλα Βιδάλη για την ενημέρωση που μου παρείχαν κατά την ερευνητική μου εργασία. Στις συλλογές του ΜΕΛΤ συγκαταλέγονται τα εξής αντικείμενα (ενδύματα και κοσμήματα), τα οποία έχουν καταγραφεί στους Δελτιοκαταλόγους του μουσείου ως προερχόμενα από την περιοχή της Κοζάνης: α) ανδρικό σώβρακο, Κοζάνη, Σιάτιστα (αρ. εισ. 5838), β) πουκάμισο ανδρικό, Κοζάνη, Σιάτιστα (αρ. εισ. 5839), γ) γιλέκο

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

614

ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ

Ελληνίδων]),3 2. της Θεσσαλονίκης (Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας), 3. από τη συλλογή του Ιστορικού και Λαογραφικού Μουσείου Κοζάνης,5 καθώς και . από τις συλλογές των μουσείων των κοινοτήτων6 Αιανής, Βελβενδού, Εράτυρας, Πτολεμαΐδας,7 Σερβίων8 και Σιάτιστας, καθώς και τις

γυναικείο, ζιπούνι, Κοζάνη, Σιάτιστα (αρ. εισ. 666 ), δ) γυναικεία φορεσιά αποτελούμενη από οκτώ μέρη, Κοζάνη, Κρόκος (αρ. εισ. 6856), ε) επενδύτης γυναικείος, σεγκούνα, Κοζάνη (αρ. εισ. 13208), στ) φουστάνι νυφικό, Κοζάνη, Βελβενδός (αρ. εισ. 1590 ), ζ) φουστάνι, Κοζάνη, Βελβενδός (αρ. εισ. 15905), η) κάπα («κόζα»), Κοζάνη, Σέρβια (αρ. εισ. 16326), θ) γουρουνοτσάρουχα, Κοζάνη, Σέρβια (αρ. εισ. 163 0), και ι) σκουλαρίκια, Κοζάνη (αρ. εισ. 87 3), ια) τεπελίκι, κόσμημα κεφαλόδεσμου, Κοζάνη (αρ. εισ. 8569), ιβ) σκουλαρίκια, Κοζάνη (αρ. εισ. 8809), ιγ) αετός, κόσμημα μέσης, Κοζάνη, ιδ) χαϊμαλί, φυλακτό, Κοζάνη (αρ. εισ. 8911). – Ευχαριστώ θερμά το προσωπικό του ΜΕΛΤ και ιδιαίτερα την κ. Ελένη Μελίδη, αναπλ. προϊσταμένη, για την ενημέρωση και το υλικό (και σε ψηφιακή μορφή), που έθεσαν στη διάθεσή μου. Η συλλογή της Ιματιοθήκης του Λυκείου Ελληνίδων περιλαμβάνει μία ενδυμασία από τη Σιάτιστα (δωρεά Μποδοσάκη, 7.2.1958) καθώς και ενδυμασίες (πλήρη σύνολα με συνοδά κοσμήματα) από την Αιανή, τον Κρόκο (αρ. εισ. 6888, 6889, δωρεά Ι. Παπαντωνίου) και γενικά την περιοχή Τσιαρσαμπά. Για την Ιματιοθήκη του Λυκείου των Ελληνίδων βλ. Νάντια Μαχά-Μπιζούμη, «Η ιματιοθήκη του Λυκείου των Ελληνίδων (1911-2000). Ιστορική προσέγγιση στον τρόπο συγκρότησης και διαχείρισης μιας ενδυματολογικής συλλογής», στο: Έφη Αβδελά (επιμ.), Το Λύκειον των Ελληνίδων. 100 χρόνια, [Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς], Αθήνα 2010, σ. 193-231 (ιδιαίτερα σ. 221, 223, όπου αναφορά στον Κρόκο). Στο Λαογραφικό και Εθνολογικό Μουσείο Μακεδονίας-Θράκης (ΛΕΜΜ-Θ) η συλλογή που αφορά την περιοχή της Κοζάνης περιλαμβάνει 5.80 αντικείμενα (ψηφιοποιημένα), από τα οποία 1.681 εντάσσονται στην κατηγορία «Ενδυμασία και εξαρτήματα» και 97 στην κατηγορία «Αργυροχοΐα-κοσμήματα». – Ευχαριστώ θερμά τον κ. Ζ. Σκαμπάλη, προϊστάμενο δ/νσης του ΛΕΜΜ-Θ, καθώς και την κ. Ελένη Μπίντση, λαογράφο του ΛΕΜΜ-Θ, για την ενημέρωση και την προθυμία τους να με εξυπηρετήσουν στην ερευνητική μου εργασία. Βλ. Κ. Σιαμπανόπουλος, Το Ιστορικό-Λαογραφικό και Φυσικής Ιστορίας Μουσείο της Κοζάνης και το Μουσείο του Μακεδονικού Αγώνα στο Μπούρινο, Κοζάνη 2003, όπου, εκτός από 60 τοπικές ενδυμασίες, φυλάσσεται και φωτογραφικό ενδυματολογικό υλικό, ενώ σε αναπαράσταση παρουσιάζονται εργαστήρια άσκησης τεχνών και επαγγελμάτων συναφών προς την ένδυση (υφαντικής, ραπτικής, γουναρικής, επεξεργασίας μεταξιού, υποδηματοποιίας, χρυσοχοΐας κλπ.). – Ευχαριστώ θερμά τον μουσειολόγο κ. Ευθ. Σκόδρα, επιμελητή του μουσείου, για την ξενάγηση στη διάρκεια της ερευνητικής εργασίας μου και την κατατοπιστική ενημέρωση. Κατά το Κ. Σιαμπανόπουλος, Ο νομός Κοζάνης στο χώρο και στο χρόνο, Κοζάνη 1993, σ. 68, τα περισσότερα μουσεία και συλλογές στον νομό Κοζάνης ιδρύθηκαν μετά το έτος 1968. Η ενδυματολογική συλλογή του Μουσείου Πτολεμαΐδας προς το παρόν δεν εκτίθεται. – Ευχαριστώ την υπεύθυνη κ. Βαρβάρα Γκέκα για τη γενικότερη ενημέρωση. Το ενδυματολογικό υλικό του μουσείου αποτελείται από αντίγραφα τοπικών ενδυμασιών,

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

615

μικρές συλλογές των κοινοτήτων Διλόφου, Εμπορίου, Κριμηνίου, Πενταλόφου, Ροδιανής, Σκαλοχωρίου [Νεάπολης], Χορηγού9 κ.ά.10 Επίσης, β) από τη δημοσιευμένη βιβλιογραφία, δηλ. 1. δημοσιεύματα με αμιγώς κοζανίτικο ενδυματολογικό περιεχόμενο, ολιγάριθμα ωστόσο και ολιγοσέλιδα,11 2. δημοσιεύματα με γενικότερο ενδυματολογικό περιεχόμενο, στα οποία αποθησαυρίζονται αναφορές και στην περιοχή της Κοζάνης,12 3. μονογραφίες, άρθρα και άλλα δημοσιεύματα, με ιστορικό-λαογραφικό περιεχόμενο τοπικού χαρακτήρα, όπου αποθησαυρίζονται πολύτιμες, άλλοτε εκτενείς και άλλοτε σκόρπιες, ενδυματολογικές αναφορές.13 Το υλικό προέρχεται, κατεξοχήν, από τα τελευταία

τα οποία έγιναν σύμφωνα με προφορικές μαρτυρίες μελών της τοπικής κοινωνίας, καθώς και σύμφωνα με το φωτογραφικό υλικό που συγκεντρώθηκε με κόπο, μετά την πυρκαγιά που κατέστρεψε την κοινότητα ολοσχερώς το 19 3. – Ευχαριστώ την υπεύθυνη της συλλογής κ. Χρυσάνθη Καραγιαννίδου για την ενημέρωση. Η συλλογή στον Χορηγό αποτελείται από 10 τοπικές ενδυμασίες και μία ενδυμασία από την κοινότητα του Αυγερινού. – Ευχαριστώ την υπεύθυνη της συλλογής κ. Κλεονίκη Φωτοπούλου για την ενημέρωση. Προσθέτω ότι, από όσο γνωρίζω, ενδυματολογικό υλικό φυλάσσεται και σε συλλογές ιδιωτών, όπως π.χ. του Κ. Γούλα στο Εμπόριο, του Κ. Καλπακίδη στην Πτολεμαΐδα κ.ά. Βλ. Αικατερίνη Τσιτρουλή, «Γυναικεία ενδυμασία Τσιαρσαμπά Κοζάνης», Μακεδονική Ζωή τχ 62 (1971) 27-29· Αλεξάνδρα Παραφεντίδου, «Η καταφυγιώτικη γυναικεία φορεσιά», Ελληνική Λαϊκή Τέχνη 7 (1972) 80-8 . Βλ. Αγγελική Χατζημιχάλη, Ελληνικαί εθνικαί ενδυμασίαι, Αθήνα 19 8, σ. 1 , όπου αναφορά στην τοπική ενδυμασία της Σιάτιστας και παραλληλισμός της με αυτή της Νάουσας· Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, Τα υφαντά της Μακεδονίας και της Θράκης, [ΕΟΕΧ], Αθήνα 1965, σ. 21 (εξαγωγικό εμπόριο υφαντών Κοζάνης και Βελβενδού), σ. 27 (μαντίλια με τα ψαλίδια), σ. 70 (βαφή με το φυτό κρόκος). Βλ. ακόμη, Ελένη Καρασταμάτη, «Εθνικές φορεσιές στον βορειοελλαδικό χώρο», Πρακτικά Α΄ Συμποσίου Λαογραφίας Βορειοελλαδικού χώρου, Θεσσαλονίκη 1975, σ. 125-126 (χρήση φουστανέλας στη Δυτ. Μακεδονία), σ. 130 (συμβολισμοί στοιχείων γυναικείας φορεσιάς Βελβενδού)· Ιωάννα Παπαντωνίου, «Φορεσιές της Μακεδονίας», Μακεδονική Ζωή τχ 96 (197 ) 2 31 (γυναικεία φορεσιά Κρόκου, σ. 26)· η ίδια, «Συμβολή στη μελέτη της γυναικείας ελληνικής παραδοσιακής φορεσιάς», Εθνογραφικά 1 (1978) 16 (φουστάνι και φούστα με γιλέκο Τσιαρσαμπά), σ. 32 (φουτόσι Σιάτιστας), σ. 33 (γκουργκούλι Βελβενδού), σ. 35 (μαΐσια μαντίλια Κρόκου)· η ίδια, «Το βορειοελλαδικό πουκάμισο σε σχέση με τα πουκάμισα του υπόλοιπου ελληνικού χώρου», Πρακτικά Γ΄ Συμποσίου Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού χώρου, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 570 (πουκάμισα με πλαϊνό φύλλο στη Μακεδονία)· η ίδια, Μακεδονικές φορεσιές, [Πελοποννησιακό Λαογραφικό Ίδρυμα], Ναύπλιο 1992, σ. 1 -15 (φορέματα Κοζάνης, Σιάτιστας, Τσιαρσαμπά). Ενδεικτικά βλ. Μιχ. Α. Καλινδέρης, Τα λυτά έγγραφα της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Κοζάνης, 1676-1808, Θεσσαλονίκη 1951, σ. 90-102 («Εγκύκλιοι της Επισκοπής Σερβίων και Κοζάνης αφορώσαι εις συνηθείας στολισμού των γυναικών και εις θεσμούς αρραβώνος, γάμου κλπ.», έτ. 1789, 1803), σ. 1 9-151 («Πίναξ λέξεων και πραγμάτων», όπως αποθησαυρίζονται σε όλα τα έγγραφα)· ο ίδιος, Αι συντεχνίαι της Κοζάνης επί

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

616

5/15/14

3:46 PM

616

ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ

χρόνια του 19ου αι. και τις προπολεμικές δεκαετίες του 20ου αι., ενώ για παλαιότερες εποχές οι αναφορές στην ενδυματολογική εικόνα της περιοχής είναι ελλιπείς, αλλά οπωσδήποτε αξιοπρόσεκτες και χρήσιμες.1 Ολοκληρωμένη ενδυματολογική μελέτη για την Κοζάνη και την περιοχή της δεν υπάρχει, τα δε παραπάνω δημοσιεύματα δεν εξαντλούν το θέμα. Αντίθετα, το αναδεικνύουν σε ένα από τα ζητούμενα της λαογραφικής-ενδυματολογικής έρευνας και προσκαλούν σε συστηματική εργασία (αναζήτηση, έρευνα, αξιολόγηση και σύγκριση όλων των πηγών) προς αποκατάσταση, καταρχάς, της μορφολογίας των κοζανίτικων ενδυμασιών, ώστε να ακολουθήσει η ερμηνεία της κοινωνικής λειτουργίας τους στο πλαίσιο κάθε κοινότητας, μέσα στο γενικότερο ιστορικό-πολιτισμικό γίγνεσθαι της Δυτ. Μακεδονίας των νεότερων χρόνων. Η ενδυματολογική έρευνα δηλαδή βρίσκεται ακόμη στην αρχή.

Τουρκοκρατίας, Θεσσαλονίκη 1958, σ. 27-33 (συντεχνία γουναράδων), σ. 63-72 (υφαντάδων), σ. 81-82 (κουρέων), σ. 82-8 (υποδηματοποιών), σ. 8 -85 (ραπτών)· επίσης, Μηνάς Μαλούτας, Τα Σέρβια. Ιστορική και λαογραφική επισκόπηση, Θεσσαλονίκη 1956, σ. 161-16 · Δ. Ν. Παπαναούμ, Λαογραφικά Σιατίστης, Θεσσαλονίκη 1968, σ. 12 (ενδύματα προίκας), σ. 1 -15 (καλλυντικά νύφης)· Αθηνά Τζινίκου-Κακούλη, Λαογραφικοί αντίλαλοι Βελβενδού, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 197-206· Κ. Σιαμπανόπουλος, Οι Λαζαρίνες (Αιανής Κοζάνης), Θεσσαλονίκη 1973· ο ίδιος, Ο νομός Κοζάνης στο χώρο και στο χρόνο. Φύση-Ιστορία-Παράδοση, Κοζάνη 1993, σ. 29 -312· Α. Γιομπλάκης, Η Εράτυρα, Θεσσαλονίκη 1985· Γ. Τσότσος, Γαλατινή Βοΐου Κοζάνης: Ανθρωπογεωγραφική-Λαογραφική Προσέγγιση Δυτικομακεδονικού Χώρου, Κοζάνη 1998, σ. 09 19· Κ. Ντίνας, Το γλωσσικό ιδίωμα της Κοζάνης, Κοζάνη 2005 (ενδύματα στο τοπικό ιδίωμα). Βλ. ακόμη, Θ. Νάτσινας, Οι Μακεδόνες πραματευτάδες εις τας χώρας Αυστρίας και Ουγγαρίας, Θεσσαλονίκη 1939· Ελευθερία Παπαδάκη, Λαογραφικά της Σιάτιστας, Θεσσαλονίκη 1973, σ. 32-35· Λάζ. Νάνος, Το Βελίστι (Ιστορία-Λαογραφία), Θεσσαλονίκη 1985· Ι. Π. Νασιόπουλος, Λαογραφικά της Εράτυρας, Θεσσαλονίκη 1993· Έφη Νίκου-Γιωλτζόγλου, Η λαϊκή μας παράδοση, επιμ. Σταύρ. Γιωλτζόγλου, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 59-69· Λάζ. Δάλλας, «Προικοσύμφωνο του 1895», Δυτικομακεδονικά Γράμματα 12 (2001) 3. Βλ. σχετικές ειδήσεις για την πόλη της Κοζάνης στο Καλινδέρης, Τα λυτά έγγραφα, ό.π., και Αι συντεχνίαι της Κοζάνης, ό.π.· βλ. επίσης τις παρατηρήσεις για την ενδυματολογική συμπεριφορά των γυναικών της Σιάτιστας του περιηγητή Pouqueville (Κυρ. Σιμόπουλος, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. Γ2: 1810-1821, Αθήνα 1975, σ. 353). Επίσης, ενδύματα κτητόρων/δωρητών σε τοιχογραφίες ναών του 18ου αι. της ευρύτερης περιοχής Κοζάνης (ναός Αναλήψεως, Αγ. Νικολάου Εράτυρας, Ταξιαρχών και Τριών Ιεραρχών Σιάτιστας κ.ά.) αποτελούν αξιοπρόσεκτα σημεία αναφοράς για τους μελλοντικούς μελετητές των κοζανίτικων ενδυματολογικών τρόπων· βλ. και Ι. Φωτόπουλος, Ιστορία της Σελίτσης-Εράτυρας, Αθήνα 1939, σ. 9 -95· Α. Ζ. Βαρσαμίδης, Συμβολή στη μελέτη της λαϊκής ζωγραφικής-λαϊκής αγιογραφίας (Δυτικής Μακεδονίας-Ηπείρου-Θεσσαλίας, 18ου-19ου αιώνα), Θεσσαλονίκη 1990, σ. 62-6 .

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

617

Στο Πανεπ. Ιωαννίνων τα τελευταία 30 χρόνια, στο πλαίσιο διδασκαλίας των γνωστικών αντικειμένων του Τομέα Λαογραφίας, τα οποία εξετάζουν το λαογραφικό-πολιτισμικό περιεχόμενο του ενδύματος διαχρονικά,15 οι φοιτητές ασκούνται στην επιτόπια λαογραφική έρευνα, συλλέγοντας πρωτογενές ενδυματολογικό υλικό, κατά κανόνα από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Οι μαρτυρίες αυτές, επεξεργασμένες και συγκροτημένες σε αυτοτελείς εργασίες, κατατίθενται στο Λαογραφικό Αρχείο (ΛΑΠΙ), το οποίο ανήκει στον Τομέα Λαογραφίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπ. Ιωαννίνων.16 H παρούσα ανακοίνωση έχει ως σκοπό να γνωστοποιήσει και να σχολιάσει τις αδημοσίευτες αυτοτελείς εργασίες του ΛΑΠΙ με το πρωτογενές προϊόν της επιτόπιας έρευνας των φοιτητών/τριών, οι οποίες προσφέρουν ενδυματολογικές μαρτυρίες για την πόλη και τις κοινότητες της Περιφερειακής Ενότητας 15

Για τη διδασκαλία της Ενδυματολογίας στο Πανεπ. Ιωαννίνων βλ. Μαρίνα Βρέλλη-Ζάχου, «Ενδυματολογία: Διδασκαλία και έρευνα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων», περ. Διαβάζω, αρ. 2 5, 5.9.90, σ. 5 -59· η ίδια, Χειρόγραφα Ενδυματολογικής Λαογραφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Συλλογή Φοιτητών, 1964-1992), [Επιστ. Επετ. Φιλοσ. Σχ. Πανεπ. Ιωαννίνων, Παράρτημα 5 ], Ιωάννινα 199 , σ. 13-18· η ίδια, «Επτανησιακά χειρόγραφα Λαογραφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Συλλογή Φοιτητών, 196 -1992. Οι ενδυματολογικές ειδήσεις από την Κέρκυρα», Δωδώνη 27 (1998, τχ 1) 163-208 (20 φωτ.)· η ίδια, «Η διδασκαλία και η έρευνα της ενδυμασίας στο πλαίσιο του λαϊκού πολιτισμού: Oι εργασίες των φοιτητών στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων (1992-2001)», στο: ῾Θητεία᾽. Τιμητικό αφιέρωμα στον καθηγητή Μ. Γ. Μερακλή, [Πανεπ. Αθηνών και Ιωαννίνων], Αθήνα 2002, σ. 183-205· η ίδια, «Η διδασκαλία της Λαογραφίας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, 196 -2009», Λαογραφία 2 (2010-2012) [Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου ῾1909-2009. 100 Χρόνια Ελληνικής Λαογραφίας᾽, Πανεπ. Αθηνών, 11-13 Μαρτίου 2009, επιμ. Μ. Α. Αλεξιάδης – Γ. Χ. Κούζας], Αθήνα 2013, σ. 171-192· η ίδια, «Η διδασκαλία της Λαϊκής Τέχνης και τα αδημοσίευτα χειρόγραφα των φοιτητών στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων», Πρακτικά του Συνεδρίου προς τιμήν της Πόπης Ζώρα, Αθήνα, 1-5.11.2006 [υπό έκδοση]. Το ΛΑΠΙ οφείλει τη σύσταση και τη συγκρότησή του, με σκοπό τη συγκέντρωση, διαφύλαξη, μελέτη και έκδοση του φιλολογικού και μουσειακού υλικού του ελληνικού παραδοσιακού πολιτισμού, στους καθηγητές της Φιλοσ. Σχ. Δ. Λουκάτο (196 -1969), N. Παναγιωτάκη (1969-197 ) και Mιχ. Mερακλή (1975-1990). Tο πρωτογενές χειρόγραφο λαογραφικό υλικό που κατέθεταν οι φοιτητές αποτελούσε και αποτελεί φροντιστηριακή ή σεμιναριακή άσκηση στα μαθήματα Λαογραφίας. Στους σκοπούς, εξάλλου, του ΛAΠI, στο οποίο σήμερα αριθμούνται αρκετοί τόμοι με αδημοσίευτο χειρόγραφο λαογραφικό υλικό, ήταν και είναι η γνωστοποίηση αυτού του υλικού για την περαιτέρω επιστημονική αξιοποίησή του. Έχουν ήδη δημοσιευτεί άρθρα που αξιοποιούν και σχολιάζουν το πληροφοριακό υλικό χειρογράφων, καθώς και αυτοτελείς εργασίες, που παρουσιάζουν το περιεχόμενο ενός μέρους του Aρχείου και χρησιμεύουν ως εργαλεία λαογραφικής έρευνας (βλ. ενδεικτικά Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης, Ηπειρώτικα χειρόγραφα λαογραφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Συλλογή φοιτητών 1964-1974, Ιωάννινα 1980, και ακόμη ό.π., σημ. 15).

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

618

ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ

618

Κοζάνης, συμβάλλοντας στο αίτημα της αποκατάστασης του παραδοσιακού ενδυματολογικού τοπίου της περιοχής και δείχνοντας τη χρησιμότητα τέτοιων συλλογών, ακόμη και ως προς τη διερεύνηση ειδικότερων ζητημάτων. 2.

Οι συλλογές κοζανίτικης ενδυματολογικής ύλης στο ΛΑΠΙ

2.1. Το υλικό και οι συλλογείς του Στο ΛΑΠΙ φυλάσσονται 15 εργασίες με κοζανίτικο ενδυματολογικό περιεχόμενο, χειρόγραφες οι παλαιότερες, δακτυλογραφημενες ηλεκτρονικά από το 2000 κ.ε., βιβλιοδετημένες σε πανόδετους ή δερματόδετους τόμους, ή αυτοτελώς σε πανόδετα κυτία. Οι συλλογείς αυτού του υλικού είναι οι: Γραμματική Γούλα, Κ. Ζαγάρας, Κατερίνα Καλαμπούκα, Αλεξάνδρα Καρούτα, Μαριάνθη Καψάλη, Κυριακή Κοντού, Μαρία Κουτσάκη, Ζαχαρούλα Λάππα, Σοφία Μητκάνη, Ελπίδα Σπυριδέλη, Βασιλική Τσιάμη, Αλεξάνδρα Τσιώνη, Γεωργία Φλώρου, Ευαγγελία Φτάκα, Δήμητρα Χατζηστεργίου και Μαρία Χουντάση. Θα πρέπει να προστεθεί εδώ και ο Φώτης Μαυρομάτης, που κατέθεσε την εργασία του πρόσφατα στο ΛΑΠΙ. Οι εργασίες προέρχονται: 1. από την πόλη της Κοζάνης,17 2. από την Αιανή και τις γειτονικές κοινότητες Αγία Παρασκευή, Άνω και Κάτω Κώμη (πρώην Βάνιτσα),18 3. από τη Σιάτιστα και τις κοινότητες Εράτυρα, Πεντάλοφος και Αυγερινός της ευρύτερης περιοχής Βοΐου,19 . από το Βελβενδό,20 και 5. από 17

Γραμματική Γούλα, «Η γυναικεία φορεσιά της Κοζάνης», ΛΑΠΙ, Νέα Σειρά, 19821983, Α-Γ, σ. 375- 31. Ευαγγελία Φτάκα, «Αναστήλωση της παραδοσιακής φορεσιάς της Λαζαρίνας (περιοχή Αιανής Κοζάνης)», ΛΑΠΙ, Φροντιστήριο Μ. Βρέλλη-Ζάχου, τ. 25, 1991-1992 (εαρινό εξάμηνο), Τσι-Ω, σ. 165-251, Κυριακή Κοντού, «Η γυναικεία παραδοσιακή ενδυμασία στην Κάτω Κώμη Κοζάνης», ΛΑΠΙ, ό.π., 2008-2009 (εαρ. εξάμ.), Κατερίνα Καλαμπούκα, «Η φορεσιά της Αγίας Παρασκευής Κοζάνης (συνεντεύξεις και φωτογραφικό υλικό)», ΛΑΠΙ, ό.π., 2009-2010 (εαρ. εξάμ.), Φώτης Μαυρομάτης, «Η επιβίωση της τοπικής φορεσιάς της Άνω Κώμης Κοζάνης (1930-1970) και η αναβίωσή της (τέλ. 20ου αι. – αρχ. 21ουαι.) μέσα από άγνωστο φωτογραφικό υλικό», Φροντιστήριο Μ. Βρέλλη-Ζάχου, 2012-2013 (εαρ. εξάμ.). Αλεξάνδρα Τσιώνη – Γεωργία Φλώρου, «Η παραδοσιακή φορεσιά της Σιάτιστας», ΛΑΠΙ, ό.π., 1993-9 , Βασιλική Τσιάμη, «Η παραδοσιακή φορεσιά της Εράτυρας του νομού Κοζάνης», ΛΑΠΙ, ό.π., 200 -2005 (χειμ. εξάμ.), Αλεξάνδρα Καρούτα, «Η παραδοσιακή γυναικεία φορεσιά στον Πεντάλοφο Κοζάνης», ΛΑΠΙ, Νέα Σειρά, 1983198 , Γ-Λ, σ. 331- 7, Δήμητρα Χατζηστεργίου, «Η γυναικεία παραδοσιακή φορεσιά στο χωριό Αυγερινός του νομού Κοζάνης», ΛΑΠΙ, Φροντιστήριο Μ. Βρέλλη-Ζάχου, 198 -1986, τ. 2, Τ-Ω, σ. 03- 85. Μαριάνθη Καψάλη, «Παραδοσιακές ενδυμασίες Βελβεντού Κοζάνης», ΛΑΠΙ, ό.π.,

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

619

την Καρδιά Πτολεμαϊδας (πρώην Τρέμπενο) της περιοχής Εορδαίας.21 Τέλος, μία εργασία πραγματεύεται την τέχνη των κοζανιτών γουναράδων –μια τέχνη που άμεσα συνδέεται με την ένδυση22–, και μία ακόμη πραγματεύεται τις μεταμφιέσεις των Μωμόγερων της Αποκριάς στο προσφυγικό ποντιακό χωριό Πρωτοχώρι.23 Στη παρούσα ανακοίνωση λαμβάνεται επίσης υπόψιν και το αδημοσίευτο πρωτογενές κοζανίτικο ενδυματολογικό υλικό των χειρόγραφων συλλογών κοζανίτικης λαογραφικής ύλης του Αρχείου του Σπουδαστηρίου Λαογραφίας της Φιλοσ. Σχ. Πανεπ. Αθηνών (ΣΛΠΑ),2 οι οποίες χρησίμευσαν όχι μόνο για την αποθησαύριση σημαντικών μαρτυριών, αλλά και επειδή οι μαρτυρίες τους αποτέλεσαν, γενικότερα, και ένα μέτρο σύγκρισης της αξιοπιστίας των εργασιών του ΛΑΠΙ.25

2005-2006 (χειμ. εξάμ.), Ζαχαρούλα Λάππα, «Τοπική ενδυμασία Βελβεντού», ΛΑΠΙ, ό.π., 2005-2006 (εαρ. εξάμ.), Μαρία Κουτσάκη, «Παραδοσιακές ενδυμασίες στο Βελβενδό Κοζάνης», ΛΑΠΙ, ό.π., 2008-2009 (εαρ. εξάμ.), Ελπίδα Σπυριδέλη και Μαρία Χουντάση, «Οι τοπικές φορεσιές στο Βελβενδό Κοζάνης. Μελετώντας οικογενειακές φωτογραφίες», ΛΑΠΙ, ό.π., 2008-2009, (εαρ. εξάμ.). Σοφία Μητκάνη, «Η ενδυμασία στην Καρδιά Πτολεμαϊδας», ΛΑΠΙ, ό.π., 200 -2005 (χειμ. εξάμ.). Κ. Ζαγάρας, «Οι γουναράδες στην περιοχή της Κοζάνης», ΛΑΠΙ, ό.π., τ. 9, 20022003, (χειμ. εξάμ.). Έφη Τριανταφύλλου-Κατσόγιαννου, «Η ενδυμασία των Μωμόγερων στο Πρωτοχώρι Κοζάνης (1927-2010)», ΛΑΠΙ, Φροντιστήριο Μ. Βρέλλη-Ζάχου, 2010-2011, ό.π. Παραθέτω εδώ τα πλήρη στοιχεία των χειρόγραφων συλλογών του ΕΚΠΑ, κατά χρονική σειρά κατάθεσής τους στο Αρχείο του Σπουδαστηρίου Λαογραφίας: Χφ 13 1 (Αγία Παρασκευή), συλλ. Γ. Καραλίγκας, 1971. – Χφ 13 2 (επαρχία Βοΐου), συλλ. Αναστασία Βόζιου, 1971. – Χφ 2519 (Μεσόλογγος Βοΐου), συλλ. Θωμάς Μιχαηλίδης, 1975. – Χφ 2520 (Κοζάνη, πόλη), συλλ. Μαρία Κρανιώτη, 1975. – Χφ. 2521 (Κοζάνη, πόλη), συλλ. Αναστασία Τσούκα, 1975. – Χφ 3306 (Μεταξάς), συλλ. Ειρήνη Πιστόλα, 1976. – Χφ 3 0 (Κλεψίστι ή Πολυκάστανο), συλλ. Ι. Μπορνής, 1978. – Χφ 35 (επαρχία Βοΐου), συλλ. Παρασκευή Παπαευθυμίου, 1981. – Χφ 3639 (Βελβενδό), συλλ. Μαγδαληνή Καζόλη, 1985. – Χφ 3672 (Κοζάνη/Σκ'ρκα), συλλ. Άννα Ευσταθιάδου, 1991. – Ευχαριστώ θερμά τον καθηγ. Λαογραφίας κ. Μηνά Αλεξιάδη, δ/ντή του ΣΛΠΑ, που έθεσε στη διάθεσή μου προς μελέτη τα κοζανίτικα χειρόγραφα, καθώς και τις κκ. Βασιλική Χρυσανθοπούλου, λέκτορα του ΕΚΠΑ, και Κάτια Ανδριανού, υποψ. διδάκτ. Πανεπ. Ιωαννίνων, για τη συνδρομή τους στην ερευνητική εργασία μου στο ΕΚΠΑ. Στο ΛΑΠΙ αριθμούνται, επίσης, γενικές συλλογές κοζανίτικης λαογραφικής ύλης ή συλλογές για άλλα ειδικά ζητήματα του κοζανίτικου λαϊκού πολιτισμού. Πρόκειται για τις εξής εργασίες: Ιωάννα Αποστόλου, «Λαογραφία του Βελβεντού Κοζάνης», ΛΑΠΙ, Χειρόγραφα Πρωτοετών Φοιτητών, 1965-1966· Γ. Κιζλάρης, «Λαογραφική Συλλογή από τη Μεταμόρφωση Κοζάνης και Λαγκαδίκια Θεσσαλονίκης (έθιμα αποκριάς, σποράς, γάμου, τραγούδια, παροιμίες)», ΛΑΠΙ, Χειρόγραφα Πρωτοετών Φοιτητών,

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

620

ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ

620

2.2. Θεωρητικό πλαίσιο των εργασιών Oι ενδυματολογικές αρχές που υποδείχτηκαν και εφαρμόστηκαν κατά τη συλλογή του υλικού και τη σύνταξη των εργασιών αναπτύχθηκαν πάνω στη θέση ότι οι παραδοσιακές τοπικές ενδυμασίες δεν υπήρξαν και δεν στάθηκαν μετέωρες, στατικές και αναλλοίωτες στον χρόνο. Αντιθέτως, καθώς εξέφρασαν σε ικανό βαθμό διαφορετικά κατά εποχή ιστορικά δεδομένα, διαπλεκόμενες οικονομικές-κοινωνικές σχέσεις και, ακόμη, διαφορετικές αισθητικές αντιλήψεις, διήνυσαν κάποιες μορφολογικές διαδρομές, που θα πρέπει να λαμβάνονται σοβαρά υπόψιν, προκειμένου να αποφεύγονται αόριστες, ενθουσιώδεις και αφελείς κάποτε παρουσιάσεις τους –σήμερα και αναπαραστάσεις τους–, που παραποιούν τις ενδυματολογικές πραγματικότητες και δίνουν ψευδείς εικόνες του λαϊκού πολιτισμού.26 2.3. Δομή των εργασιών Οι συλλογείς αναφέρουν πάντοτε –συνήθως στον Πρόλογο της εργασίας– τα ονόματα των πληροφορητών τους και συχνά τον τόπο γέννησης και διαμονής τους, την ηλικία τους, το μορφωτικό τους επίπεδο και την επαγγελματική τους απασχόληση. Οι κοζανίτες πληροφορητές, κατά κανόνα, είναι υπερήλικες, αγρότες/ισσες, αγράμματοι ή με στοιχειώδη μόρφωση. Κάποτε υπάρχουν όμως μαρτυρίες και από εγγράμματους πληροφορητές, ενώ σπανιότερα καταγράφονται μαρτυρίες και από τοπικούς λογίους. Ορισμένες φορές, επίσης, χάρη στον ζήλο των συλλογέων υπάρχουν και φωτογραφίες των πληροφορητών/τριών.

1965-1966· Ειρήνη Λιλή, «Λαογραφική συλλογή από τη Βλάστη Κοζάνης (έθιμα γάμου, δοξασίες αργαλειού, η μαγεία του λύκου)», ΛΑΠΙ, Χειρόγραφα Πρωτοετών Φοιτητών, 1965-1966· Αναστασία Στεργίου, «Αρραβώνας-Γάμος στο Βελβενδό Κοζάνης», ΛΑΠΙ, Χειρόγραφα Πρωτοετών Φοιτητών, 1965-1966. – Κοζανίτικο λαογραφικό υλικό με γενικότερο ενδιαφέρον φυλάσσεται στο Λαογραφικό Αρχείο του Τμ. Ιστ. και Εθνολ. ΔΠΘ, στο Λαογραφικό Φροντιστήριο του Γ. Α. Μέγα (χφ 1020, έτ. 196 , του Αριστείδη Σωτ. Μπακαΐμη, «Λαογραφικοί αντίλαλοι Ζώνης Κοζάνης», στο: Μ. Γ. Βαρβούνης – Γ. Χ. Κούζας, Το Αρχείο του Λαογραφικού Φροντιστηρίου του Γ. Α. Μέγα, Αθήνα 2007), καθώς και στο ΚΕΕΛ της Ακαδημίας Αθηνών. Προσήκουσα σε μια λαογραφική/ενδυματολογική μελέτη θεωρείται: α) η άρτια αναστήλωση μιας παραδοσιακής τοπικής ενδυμασίας, με την κατά το δυνατό σωστή τοποθέτησή της στον τόπο και τον χρόνο, με τη σύνδεσή της με την κοινωνική ηλικία, το κοινωνικό στρώμα και την περίσταση που φορέθηκε, καθώς και με την αναζήτηση και παρουσίαση των συνθηκών της κατασκευής της και, ακόμη, των ατόμων που αναλάμβαναν και διεκπεραίωναν όλα αυτά, είτε στον οικιακό χώρο είτε σε οργανωμένα εργαστήρια· και β) η επισήμανση και ο σχολιασμός των ομοιοτήτων αλλά και των διαφορών στις ενδυμασίες των κατοίκων μιας και της αυτής γεωγραφικής περιοχής, αν αυτό είναι επίσης δυνατό.

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

621

Στην Εισαγωγή οι συλλογείς εξηγούν τους λόγους που επέλεξαν το θέμα τους, αναφέρονται με ειλικρίνεια στις πηγές τους, και γενικότερα στις συνθήκες και τις δυσκολίες που αντιμετώπισαν κατά την πρώτη τους άσκηση στην επιτόπια λαογραφική έρευνα. Ακόμη, στις εργασίες εισαγωγικά γίνονται αναφορές στον τόπο, χρόνο, ιστορικό, οικονομικό/κοινωνικό πλαίσιο κάθε κοινότητας, βασισμένες στη γνωστή δημοσιευμένη βιβλιογραφία και εμπλουτισμένες, ορισμένες φορές, με την παράθεση επιπλέον πληροφοριών, παρατηρήσεων και σχολίων. Οι εργασίες προσφέρουν μαρτυρίες για γυναικείες ενδυμασίες κυρίως –οι μαρτυρίες για ανδρικές ενδυμασίες είναι λιγοστές27– των προπολεμικών δεκαετιών και των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών του 20ου αι., τις οποίες είτε οι ίδιες οι πληροφορήτριες των συλλογέων φόρεσαν στη νεότητά τους, ή είδαν να τις φορούν δικά τους πρόσωπα,28 ενώ αναφορές σε παλαιότερες μορφές των κοζανίτικων ενδυμασιών αποφεύγονται· άλλωστε, η επιτόπια έρευνα αδυνατεί να προσφέρει τέτοιο υλικό, η δε λεπτομερής έρευνα και σύγκριση των πηγών δεν είναι έργο ενός περιορισμένου πανεπιστημιακού εξαμήνου.29 Η παλαιότερη, πάντως, ενδυματολογική πληροφορία επισημαίνεται σε προικοσύμφωνο του 1900, που προσκόμισε φοιτήτρια από την Εράτυρα. Οι μαρτυρίες παρουσιάζονται κατά κεφάλαια, επεξεργασμένες από τους συλλογείς, ενώ, όταν κρίνεται απαραίτητο, παρατίθενται καταγεγραμμένες και στο τοπικό γλωσσικό ιδίωμα. Οι εργασίες πλαισιώνονται με πολλαπλά χρήσιμο φωτογραφικό υλικό με επεξηγηματικές λεζάντες (φωτογραφημένα παλαιά ενδύματα και φωτογραφίες του παρελθόντος σε ανατύπωση, ή και φωτοτυπημένες φωτογραφίες), το οποίο όχι μόνο τεκμηριώνει τα κείμενα, αλλά και προσφέρεται για περαιτέρω έρευνα. Συμπληρώνονται, τέλος, με επεξηγηματικά γλωσσάρια και ευρετήρια όρων, χάρτες και πίνακες περιεχομένων.30 27

Η διαπίστωση αυτής της έλλειψης επισημαίνει και την αναγκαιότητα μιας ενδελεχούς μελέτης των ελληνικών παραδοσιακών ανδρικών ενδυμασιών, γενικότερα. Πρόκειται για την τελευταία περίοδο χρήσης των τοπικών ενδυμασιών, με σταδιακή την εγκατάλειψη του παραδοσιακού τους χαρακτήρα (ένα-ένα τα αστικά στοιχεία του δυτικού βιομηχανικού πολιτισμού τις αλλοιώνουν, όπως διαπιστώνεται από τις περιγραφές και επιβεβαιώνεται από το εξαιρετικά ενδιαφέρον φωτογραφικό υλικό, το οποίο, σχεδόν κατά κανόνα, σε όλες τις εργασίες συνοδεύεται από επεξηγηματικές πληροφορίες, τόσο για τα αντικείμενα όσο και για τα εικονιζόμενα πρόσωπα). Η επιτόπια έρευνα, ωστόσο, δεν αποτελεί το μοναδικό εργαλείο του λαογράφου για την ενδελεχή μελέτη του λαϊκού πολιτισμού του παρελθόντος. Έτσι, επιβάλλεται η αναζήτηση και συνεξέταση αρχειακών και άλλων πηγών. Παραθέτω ενδεικτικά τον Πίνακα Περιεχομένων της εργασίας της Αλεξ. Καρούτα (ενδυμασία Πενταλόφου): Πρόλογος. Πληροφορητές. Εισαγωγή. Ιστορικό-κοινωνικό πλαίσιο της περιόδου 1920-1950. 1. Τα υλικά. Η επεξεργασία τους. Οι ραφτάδες. 2. Η φορεσιά της ανύπαντρης και της παντρεμένης. Η καθημερινή φορεσιά: πουκάμισο -

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

3:46 PM

622

ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ

622

5/15/14

Παρατηρήσεις

Αν και ολιγάριθμες, οι κοζανίτικες εργασίες στο ΛΑΠΙ, συνυπολογιζομένων και των μαρτυριών των χειρογράφων του Αρχείου ΣΛΠΑ, δείχνουν ότι στο κλείσιμο των παραδοσιακών τρόπων ζωής στη διάρκεια του προπολεμικού 20ου αι. στην περιοχή της Κοζάνης σχηματίζονται και συνυπάρχουν τρεις βασικοί τρόποι γυναικείας ενδυματολογικής έκφρασης και συμπεριφοράς, οι οποίοι εν πολλοίς συνδέονται με τα οικονομικά και κοινωνικά συμφραζόμενα της εποχής: Ι. Μία ομάδα περιλαμβάνει τις ενδυμασίες των πόλεων Κοζάνης και Σιάτιστας, κέντρων εμπορικής ακμής με εύπορο πληθυσμό, κατά το 18ο και 19ο αι. και επικοινωνία με την Ευρώπη,31 ενδυμασίες γνωστές για τη λαμπρότητά τους και με ευδιάκριτες επιρροές του δυτικού μπαρόκ και ροκοκό,32 όπως ήδη η έρευνα έχει επισημάνει,33 και με ομοιότητες προς τη γενικότερη αισθητική αντίληψη των ενδυμασιών αστικών κέντρων της Δυτ. και Κεντρ. Μακεδονίας.3 Οι ενδυμασίες αυτές επιβίωσαν, ως έναν βαθμό, ως και τις αρχές του 20ου αι., με συνεχιζόμενο τον γνωστό από τα οθωμανικά χρόνια αντικατοπτρισμό της

33 3

φούστα - ποδιά - κουντούσια - μαντίλι ή νταρτμάς - τσουράπια - τσαρούχια - γουρουνοτσάρουχα. Η γιορτινή φορεσιά: πουκάμισο - φουστάνι - κουντούσια - ποδιά μαντίλι - τσουράπια. 3. Η νυφιάτικη φορεσιά: πουκάμισο - πάρτα - φουστάνι - ποδιά - κλόσσες - σκέπη - τσουράπια - υποδήματα - κοσμήματα. Η νυφιάτικη φορεσιά πριν από το 1920. Η νυφιάτικη φορεσιά κατά την περίοδο 19 0-1950. . Η φορεσιά της παντρεμένης: κουντούσια - κάπα - ποδιά - κόμμωση - τσουράπια - στόφα. Η αλατζένια φορεσιά. Η καθημερινή φορεσιά της παντρεμένης. 5. Η φορεσιά της ηλικιωμένης. 6. Η εξέλιξη της φορεσιάς μετά το 1950. Αλλαγές. Μεταχείριση. Φωτογραφίες. Γλωσσάρι. Περιεχόμενα. Βλ. Απ. Βακαλόπουλος, Ιστορία της Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1969, σ. 03, όπου αναφορά στους 200 εμπορικούς οίκους που είχε η Σιάτιστα στο εξωτερικό τον 18ο αι., μια τόσο πλούσια πόλη, που οι κάτοικοι της γύρω περιοχής την ονόμαζαν φλωροχώρι και τις γυναίκες της φλωρούδες· βλ. Α. Γ. Λάμπρου, «Σιάτιστα», Μακεδονικόν Ημερολόγιον 3 (1910), σ. 7· Ι. Αποστόλου, Ιστορία της Σιάτιστας, Αθήναι 1929, σ. 7. Βλ. Σιμόπουλος, ό.π., τ. Γ2, σ. 353, όπου και η παρατήρηση του Pouqueville για τους βελούδινους επενδύτες που φορούσαν οι σιατιστινές κυράδες, με γαϊτάνια και κεντήματα από μικρά κομμάτια ύφασμα, που παρίσταναν διάφορα αντικείμενα (μια κινέζικη γέφυρα, ένα κυπαρίσσι, ένα κιόσκι, σπίτια και δέντρα). Βλ. Μιχ. Γ. Μερακλής, Λαϊκή Τέχνη, Αθήνα 1992, σ. 99. Βλ. π.χ. Αγγελική Χατζημιχάλη, ό.π., σ. 1 , πίν. 17, όπου επισημαίνονται ομοιότητες της σιατιστινής ενδυμασίας με τις ενδυμασίες της Καστοριάς και της Νάουσας. Για τις κοινές, εξάλλου, ενδυματολογικές συμπεριφορές που παρατηρούνται στα αστικά κέντρα της Βαλκανικής κατά το 19ο αι. βλ. A. Dragoslav, «Common elements in the town costume worn in Serbia and Greece in the 19th century», Balkan Studies 2 (1983) 3 3-353.

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

623

κοινωνικής διάρθρωσης σε αυτές, διά των σχημάτων των ενδυμάτων, και κυρίως διά των υλικών της κατασκευής τους και τη διακόσμησή τους.35 Οι πληροφορήτριες της Κοζάνης αναφέρουν στις συλλογείς του υλικού τα «μπρουζικέινα» ολομέταξα «συντρόφια» των πλουσίων· το «βαστιάτ’κο π’καμ’σο», το υφασμένο «ίσον» ή «κρεμασμένο» (αφενός το βαμβακερό «χίντικο» των ταπεινών, αφετέρου το βαμβακομέταξο «ασπρισμένο» των μεσαίων τάξεων, αλλά και το ολομέταξο «μπρουτζικέινο» των οικονομικά επιφανών). Αναφέρουν ακόμη την εσωτερική κόκκινη «φούστα» (με τις φαρδιές, «ίσα με μια πιθαμή», βελούδινες, μεταξοκεντημένες λωρίδες και τα σιρίτια), η οποία ενίσχυε και έδινε επιθυμητή άπλα στη «στιόφα» (το εξωτερικό –νυφιάτικο και γιορτινό– ποδήρες, μακρυμάνικο, πλατύχωρο μεταξωτό, «γυαλιστερό» φόρεμα, τόσο φαρδύ, κατά την πληροφορήτρια, που αν κανείς ξήλωνε τη σούρα από τη μέση, μπορούσε να κάνει ολόκληρο πάπλωμα,36 διακοσμημένο επίσης με βελούδινη «μπορντούρα», στον ποδόγυρο και με χάντρες επίρραπτες στην επιφάνειά της). Πρόκειται για μια βαριά, μεγαλόπρεπη φορεσιά, συμπληρωμένη με πολλά συνοδά άλλα ενδύματα, όπως η «λιμαρά», η «φύρτα» (η μεταξωτή ποδιά), η «φέλιμαρ», ο «λιμπαντές», ο χειμωνιάτικος «γουνιασμένος σάκκος», και ακόμη η χρυσοκεντημένη «μπούντα», ο επενδύτης με τη γνωστή, σε μορφολογικές και διακοσμητικές παραλλαγές, χρήση στα αστικά κέντρα της Βαλκανικής, και την αξιοπρόσεκτη, διαφορετική κατά τόπους, ονοματολογία («πιρπιρί» στα Γιάννενα, «τσουμπές» στην Πρέβεζα κλπ.).37 35

36 37

Βλ. σχετικά Καλινδέρης, Τα λυτά έγγραφα, σ. 90-93 («Εγκύκλιοι της Επισκοπής Σερβίων και Κοζάνης αφορώσαι εις συνηθείας στολισμού των γυναικών και εις θεσμούς αρραβώνος, γάμου κλπ.», έτ. 1789), σ. 99-102 («Εγκύκλιος περί στολισμού των γυναικών», έτ. 1803). Γραμματική Γούλα, πόλη της Κοζάνης (πληρ. Μαρία Ψαλλίδα). Παραθέτω εδώ απόσπασμα και από τη μαρτυρία κοζανίτισσας γερόντισσας, όπως τη σταχυολογώ, καταγεγραμμένη στο τοπικό ιδίωμα, σε χφ του ΣΛΠΑ, η οποία αναλυτικά και παραστατικά δίνει τη σύνθεση της κοζανίτικης φορεσιάς και όλη τη διαδικασία της ένδυσης: Τότι οι γυναίκες έβαναν δυο βρακιά, ιένα βαμπακιρό απ’ που ακουμπούσιν στου τσιτσί [στη σάρκα] κι ένα μαλλίτ’κου απού πάν’. Τα στιρέουναν σ’ μέσ’ όχ’ μι κουμπιά, αλλά μι ζώνις, που τ’ς έλιγαν βρακοζούνις, κι σιακάτ’ [κάτω] στουν αστράγαλου τα έδιναν μι λουριά, τα πουδουνάρια. Ύστιρα έβαναν ένα μακρύ υφαντό π’κάμ’σου άσπρου. Ουπάν’ απ’ του π’κάμ’σου του φρανέλ’ υφαντό άσπρου κι αυτό αλλά χουντρότιρου. Κι ουπάν’ απ’ του φρανέλ’ του φουστάν’. Του καθημιρ’νό ήταν απού αλατζιά, του γιουρτιάτ’χου [γιορτινό] από καλό ύφασμα. Του καλουκιριάτ’κου ήταν τσιτάκι, του χειμουνιάτ’κου υφαντό. Σ’ μέσ’ έδιναν μια ζών’ απού φαρδύ κιντημένου ύφασμα που μπρουστά κούμπουνι μι τα θ’λύκια. Του χειμώνα ουπάν’ απού τα ρούχα έβαναν του σάκκου ή τ’ πόλκα. Ήταν μαλλίτ’κους ου σάκκους κι είχι απού μέσα γούνα, όπους έχ’ν τόρα τ’ φόδρα. Απ’ όξου μπρουστά

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

624

ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ

ΙΙ. Μια δεύτερη ομάδα συγκροτούν τα ενδυματολογικά σύνολα των κατά βάση γεωργοκτηνοτροφικών, αλλά και με κάποιες πρώιμες αστικές δραστηκι αλόϋρα [ολόγυρα] είχιν γαρνιτούρα, άλλ’ καλύτερ’ γούνα. Του καλοκαίρ’ αντί για σάκκου είχαν του πανουφόρ’ χουρίς μανίκια κι σ’ ανοιχτό χρώμα. Οι γυναίκις έβαναν τότι τα σκ’φούνια, κάλτσις πλιχτές. Ήταν γραμμένα τα σκ’φούνια. Έτσια τάλιγαν, γιατί είχαν ουραία χρουματιστά σχέδια στ’ς μύτις κι στ’ς πατούσις. Του καλουκαίρ’ τσ’ έπλικάμι μι νήμα, του χειμώνα μι μαλλί. Όταν γένουνταν γιουρτές κι πανιγύρια, αρραβώνις κι παντριές, τότι άλλαζαν ρούχα. Είχαν πάλι απού κάτ’ τα π’κάμ’σα κι τα φρανέλια, αλλά απού πάν’ έβαναν τα ντόπια [το καλό μακρύ φόρεμα]. Σ’ μέσ’ τα θ’λύκια, όλου ρουμπίνια κι σκαλίσματα κι ένα παρδαλό μαντήλ’ διμένου στ’ μέσ’. Του δίπλουναν έτσ’ που σ’ μιρά να κρέμητι σα τρίγουνου. Ουπάν’ απ’ του φουστάν’ είχαν ιένα γιλέκου κιντημένου μι χρυσές κι ασημένιις κλουστές ή μιταξουκιντημένου με χειρίδες. Αυτό το γιλέκου τόλιγαν φέρμιλ’. Ιένα άλλου γιλέκου για τ’ς τρανίτιρις [ηλικιωμένες] αυτό ήταν ου λιμπαντές. Πλούσια κιντιμένου κι αυτό χουρίς χειρίδες. Κάτ’ απ’ του γιλέκου είχαν π’κάμ’σου μι ταντέλα στου γιακά κι στα μανίκια. Πολλές φορές, αντί για π’κάμ’σου, είχαν τ’ λιμαρά κιντημέν’ στου στήθους. Ουπάν’ απ’ τα ρούχα, είχαν τ’ φύρτα, κιντημέν’ πουδιά. Του κοντό του πανοφόρ’ μι τ’ γούνα αλόϋρα τόλιγαν σκουρτέκα, του μακρύ, μπούντα. Η γούνα ήταν ανάλουγι μ’ ’ν ηλικία κι τ’ θέσ’ σ’ν κοινουνία. Οι πλούσιις είχαν κίτριν’ μυλόγουνα. Ήταν κι μαύρ’ γούνα-νούκα, τα πουντίκα μι λουιούν του λουιού [λογιών λογιών] χρώματα, τα μαϊμούλια-μαύρου κι άσπρου κι άλλα. Στου κιφάλ’ είχαν του φέσ’ κόκκινου μι μακριά μαύρ’ ή χρυσή φούντα ... Τα σκαρπίνια απ’ έβαναν οι γυναίκις ήταν κουντά παπούτσια μι τα τακούν’, μαύρα ή καφιτιά [καφέ]. Τα στιβάλια ήταν παπούτσια κουμπουτά ως του γόνατου ... Στου κιφάλ’ οι γυναίκις δεν έβαναν μαντήλια σ’ν Κουζάν’, μούγκι [μόνον] οι χουριάτσις έβαναν. Όταν στουλίζουνταν, κριμνούσαν απ’ του λιμό ιένα γιουρντάν’ φλουριά. Έβαναν όσις αράδις είχαν. Στου στήθους είχαν του τισσιράμιντζου. Ήταν σα λίρα που άξιζιν ίσια μι τέσσιρα μ’ντζ’ [=λίρα]. Απ’ του λιμού είχαν κριμασμέν’ κι μια καδένα. Απού τ’ καδένα αυτή κρέμουνταν ιένα ρουλόι, στα νιώτερα χρόνια, που του στιρέουναν στου πλάι ουπάν’ στου τισσιράμιντζου. Στ’ αυτιά έβαναν μακριά ασημένια ή χρυσά σκ’λαρίκια μι πέτρες ακριβές. Δαχτυλίδια είχαν βαριά με τρανή αξία, στουλισμένα μι πουλύχρουμα διαμάντια. Τα μαλλιά ιτότι τάφκιαναν κλόσσις [πλεξούδες] κι τ’ς στιρέουναν ψηλά στου κιφάλ’. Άλλις τάφκιαναν κ’λούρα [τύλιγαν την πλεξούδα ελικοειδώς] πίσου στου κιφάλ’ κι τ’ στιρέουναν μι ιένα ασημένιου σουγλί [κοκκαλάκι]. Οι νύφις όταν πάηναν στ’ν ικκλησιά να στιφανουθούν, έβαναν τ’ στιόφα. Η στιόφα ήταν μιταξουτό φουστάν’ άσπρου, γκρίζου, κίτρινου κι παραγγελία στου ράφτ’. Σ’ μέσ’ έβαναν τ’ ασημένια θ’λύκια μι τ’ς γαλάζις, τ’ς κόκκινις κι τ’ς πράσινις πέτρις. Στου κιφάλ’ έβαναν άσπρου πέπλου κι τα μαλλιά τα στόλ’τζαν μι λούδια ... Α, αστόησα [ξέχασα] να πω για τ’ς γυναίκις. Γράψ’ το αυτό κουρ’τσάκι μ’. Οι Κουζιανίτ’σις δεν είχαν φτιασίδια ιτότε. Αυτά τά ’χαν οι χουριάτ’σις. Του πουλύ που νάβαφαν τα χείλια τ’ς. Όχι σαν τα μύθια που μι κάμν’ σίμιρα. Μι βάφ’ν τα μάτια τ’ς μι μουλύβια κι είνι σα νάφαγαν γουρθά [γροθιά] (Συλλογή ΣΛΠΑ, χφ 2520, πόλη της Κοζάνης, συλλ. Μαρία Κρανιώτη, 1975, πληρ. Πετρούλα Ζήγρα).

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

625

ριότητες, κοινοτήτων της κοζανίτικης περιφέρειας, αναπτυγμένα στο πλαίσιο μιας εγχώριας κατεξοχήν παραγωγής, αρχίζοντας από απλά καθημερινά ενδύματα και φτάνοντας σε προχωρημένες μορφές χειροτεχνίας στο οικιακό περιβάλλον.38 Στις εργασίες μάλιστα που εξετάζουν αυτές τις κοινότητες παρατίθενται, συχνά σε ξεχωριστά κεφάλαια, αξιόλογες πληροφορίες για τις πρώτες ύλες, την επεξεργασία τους και το ράψιμο των ενδυμάτων.39 Στην ίδια ομάδα, εντάσσεται και το ενδυματολογικό σύστημα των μαστοροχωριών του Βοΐου. Οι ενδυμασίες των παραπάνω κοινοτήτων –στην εορτινή τους κατεξοχήν εκδοχή και με μεγάλη μορφολογική ποικιλία– σχηματίζουν, συμβολίζουν και υποστηρίζουν, πρώτα από όλα, την ταυτότητα κάθε κοινότητας προς τα έξω, διακρίνοντάς την ακόμη και από την πλέον κοντινή της. Οι φορεσιές της Εράτυρας, 0

Πβ. τη μαρτυρία: Όλα τα ρούχα ήταν φτιαγμένα από το σπίτι. Τα αγοραστά ήταν πολυτέλεια. Άσε που η καθεμιά έδειχνε τη νοικοκυροσύνη της με τα ρούχα που έφτιαχνε. Όταν κάποια είχε κάτι αγοραστό, την έλεγαν τεμπέλα, γιατί δεν το έφτιαχνε μόνη της (Σοφία Μητκάνη, Καρδιά Πτολεμαΐδας [Τρέμπενο], πληρ. Μελπομένη Μητκάνη). Ενδεικτικό απόσπασμα από μαρτυρία για την επεξεργασία του μαλλιού και του λιναριού στη Σιάτιστα: Το Μάη όταν αρχινούσαν οι ζέστες οι τζιουμπάνηδες κούρευαν τα πρόβατα κι για να μη ζισταίνουντι αλλά και για να πάρουνι του μαλλί. Οι γυναίκες το ’παιρναν και το χώριζαν σι χρώματα, άσπρου-μαύρου συνήθως κι του χώριζαν σε σκληρό κι μαλακό κι του ξέπλυναν μι κρύου νιρό. Τ’ άπλωναν να στιγνώσει, κι μ’ ένα ξύλου του κουπάνιζαν. Όταν στέγνωνι, το παιρναν κι όλη μαζί η οικογένεια το ύγραινι. Έπαιρναν, δηλαδή, τα ποκάρια [μαλλιού] κι του άνοιγαν μι τα χέρια, για να φύγουν τα κουλτσίδια κι ό,τι άλλα χουρτάρια είχαν απομείνει. Ύστιρα μι τα λανάρια του λανάριζαν, για να καθαριστεί κι να χτενιστεί ταυτόχρονα. Το ’βαναν στη ρόκα, τούφα-τούφα, κι του έγνιθαν. Άμα ήθιλαν να είνι του νήμα χρουματιστό, του έβαφαν, κι το ’πλυναν κι του ξέπλυναν, για να φύγει του χρώμα που θάφευγειν κι να απουμείνει τ’ άλλου. Ύστιρα μι την ανέμη του μάζουναν σι γκβάρια, ή, δυο μαζί, το φκιαναν γκιλιέπι. Στου τέλους, ανάλουγα τι ήθελαν να φκιάσ’ν, του ύφαιναν στουν αργαλειό ή τό ’πλικαν στου χέρ’, μι πέντι βιλόνιες, για να φκιάσ’ν τσιράπια ή μι δύο βιλόνιες, για να φκιάσ’ν φανιέλις (Αλεξάνδρα Τσιώνη, Γεωργία Φλώρου, Σιάτιστα, μαρτυρία Αγνής Δάρδα [γεν. 1928, αγρότισσα, με γνώσεις δημοτικού σχολείου]). Βλ. επίσης, Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, Τα υφαντά της Μακεδονίας και της Θράκης, [ΕΟΕΧ], Αθήνα 1965· Αντ. Ζανδές, Παραδοσιακός τρόπος καλλιέργειας, συλλογής, επεξεργασίας, διακίνησης και χρήσης της μέταξας και του λιναριού στην κωμόπολη Βελβεντό Νομού Κοζάνης Δυτικής Μακεδονίας, Θεσσαλονίκη 1983. Ενδεικτική μαρτυρία για την Εράτυρα: Οι γυναίκις φορούσαν τα νταρακλιά φορέματα. Αυτά ήταν καθημερινά, υφαμένα σ’ αργαλειό, ανοιχτά μπροστά ως κάτω, ήταν μαύρα με κόκκινο σιρίτ’. Από μέσα έβαναν τ’ φανέλα κι του βρακί. Από πάν’ του πουκάμσου κι μιτά τ’ς φούστες. Οι φούστες ήταν υφαμένες στουν αργαλειό κι από πάν’ έβαναν το φόρεμα το νταρακλί. Από πάν’ είχαν τ’ς κάπις. Αυτό ήταν το καθημερινό ένδυμα. Για καλά έβαναν τ’ς στιόφες. Οι στιόφες ήταν μεταξωτές ή βελούδινες. Από πάν’ έβαναν τα κλειδώματα και ποδιά κεντημέν’. Οι μεγάλες

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

626

5/15/14

3:46 PM

626

ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ

του Πεντάλοφου και του Αυγερινού, της Αιανής, 1 της Αγίας Παρασκευής, της Άνω και της Κάτω Κώμης, της Καρδιάς (Τρέμπενου) και του Βελβενδού, είναι αναγνωρίσιμες. Αλλά και μέσα στις κοινότητές τους, επίσης, λειτουργούν με έναν δυνατό σημειοδοτικό χαρακτήρα, καθώς η ανάπτυξή τους κλιμακώνεται, με βάση κατεξοχήν την ηλικιακή διαδρομή των γυναικών – συνακόλουθα, με

φορούσαν σκούρες στόφες, ενώ οι νέες ανοιχτές. Οι νύφες έβαναν ανοιχτόχρωμη στόφα. Από πάν’ φορούσαν το τσικέτο κι από πάν’ γούνες μι γουνιάσματα. Από μέσα είχαν αστάρ’, δηλαδή, έβαζαν κι άλλο ύφασμα εσωτερικά ραμμένο. Αυτά τα έφτιαναν γυναίκες μουδίστρες και τα υφάσματα τα ’παιρναν απ’ του εμπόριο. Έβαζαν χρωματιστά τσιράπια άσπρα, μπλε, από μαλλί, με λούδια. Επίσης, φορούσαν τα μπουτίνια και τσαρούχια για τ’ς εργασίες, φτιαγμένα στ’ς τσαγκάρ’δες από γουρούν’. Οι περισσότερ’ δεν μπορούσαν ν’ αγοράσουν πολλά παπούτσια κι έβγαιναν μι τα τσαρούχια. Τα τσαρούχια τα έκαναν από γουρουνίσιο δέρμα στους τσαρουχάδες, ή μπορούσαν να τα κάνουν κι οι ίδιοι. Μετά βγήκαν τα πασούμια κι οι παντούφλες. Στου κεφαλ’ έβαναν μαντήλια [τσεμπέρια] κι οι νέες έβαναν φέσι με φούντα χρυσή. Πολλές είχαν κοσμήματα Κωνσταντινάτα κι έβαναν κι κανένα μι πιντόλιρου. Είχαν δαχτυλίδια κι σκ’λαρίκια. Τα μαλλιά τα ’πλεκαν πλεξούδα κι στου τέλους, θ’μούμαι την προγιαγιά μ’, που τα θ’λύκωνε μ’ ένα σύρμα γύρω απ’ τού κεφάλ’. Στου πένθος έβαναν μαύρες στόφες ... Θ’μούμαι, όταν δούλευαν οι γυναίκις, είχαν τα φουστάνια, κι από μεσ’ απ’ του πουκάμ’σου, κι μάζευαν τα μανίκια. Αυτά τα ρούχα τα φορούσαν από τότε που άρχισαν να υφαίνουν, τα πρώτα χρόνια, κι έλεγεν η προγιαγιά μ’ ένα ρητό: ‘Μπατάλιασαν τα νταρακλιά κι βγήκαν τα καρτόνια [υφάσματα], μπατάλιασαν κι οι έμορφες κι βγήκαν τα σουργκούνια’ (Βασιλική Τσιάμη, Εράτυρα, πληρ. Ιωάννης Στρέμπας, ετών 80, δάσκαλος). Ενδεικτικό απόσπασμα από προφορική μαρτυρία για την ενδυμασία της Αιανής: Πρώτα φορούσαμε φανέλλα από μέσα μ’ ένα γιακάδι με χάντρες στο λαιμό, το κατασάρι, και το βρακί. Και μετά, πουκάμ’σο με γιακάκι, φέξες κι νταντέλλες. Την Πασχαλιά έβανάμι πάνινο κατασάρι και βαμβακερό π’κάμ’σο. Από πάνω ντούσαμε [ντυνόμασταν] τη φούστα κεντημέν’ μπροστά με χάντρες και με θηλυκώματα και σούστες, όλα εντάξει ... Κατόπι έβανάμι φουστάνι, ωραίο, στιόφα, μπλε, με καρπίνια στο μάσιμο κι κατ’φεδάκι στο τέλος, με σιρίτια και τζιντζίφια. Το φουστάνι ήταν ανοιχτό μπροστά στο στήθος κι φαινόταν η λιμαριά. Το φουστάν’ είχι σκάλα και φαίνονταν τα κεντήματα απ’ τη φούστα και απ’ το π’κάμ’σο ... Η φούστα ήταν από μαλλί κι απ’ όλα τα χρώματα έφτιαχναν, τριανταφυλλίσια, κόκκιν’, κι άλλα ... Μετά έβανάμι την ποδιά κι ζούναμι ασημολουτριές κεντημένες με φέξες κι έβανάμι τα θ’λύκια κεντημένα μπροστά. Τις ζώνες τις αγόραζάμι κεντημένες με φέξις κι βροντοκοπούσαν. Κι έφτιαχνάμι κι θ’κά μας [δικά μας] κουμπώματα και τα κρεμούσαμε όλο χάντρα ετσιά κι ετσιά, αρμάθες. Πίσω κάτ’ απ’ τη ζούνα βάζαμε ένα σκούμπωμα όλο χάντρα ... Στα πόδια φορούσαμε σκ’φούνια μι κλωνάρια κι ντιζλίκια γαλάζια στο γόνα. Ήταν άσπρα κι πλεχτά κι είχαν κέντημα στο γόνα με μαύρο νήμα ... Παπούτσια φορούσαμι ή με λουρίδα ή σεμνά. Τα αγοραζάμε απ’ την Κοζάνη, Έτσι πάηνάμε στον Λάζαρ’ με τα χέρια στα τζιόπια [στις τσέπες] (Ευαγγελία Φτάκα, Αιανή, πληρ. Ευαγγελία Φτάκα [γιαγιά]).

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

627

βάση και την κοινωνική/οικογενειακή τους κατάσταση, όπως και αυτή εξελίσσεται κατά την ηλικιακή τους διαδρομή. Για την κοινότητα του Αυγερινού (Δήμητρα Χατζηστεργίου) μαθαίνουμε π.χ. ότι εκεί: το χρώμα της φούστας εξαρτάται από την ηλικία. Κάθε νέα κοπέλα έπαιρνε ως προίκα τέσσερις φούστες με χρώματα γαλάζιο, ροζ, βυσινί και πράσινο. Η κοπέλα φορούσε τις παραπάνω φούστες ανάλογα με την ηλικία που είχε. Έτσι, όταν ήταν ανύπαντρη, φορούσε τη ροζ, όταν παντρευόταν τη γαλάζια και τη βυσσινί, όταν ήταν ηλικιωμένη την πράσινη· στην Καρδιά Πτολεμαΐδας (Σοφία Μητκάνη), ότι: σε όλες τις ποδιές έραβαν μια τσέπη από διάφορα χρωματιστά υφάσματα. Από αυτήν την τσέπη φαινόταν η οικογενειακή κατάσταση της γυναίκας. Οι ανύπαντρες κοπέλες είχαν την τσέπη στην αριστερή πλευρά, ενώ οι παντρεμένες στη δεξιά· ακόμη: οι ανύπαντρες και γενικότερα οι νέες κοπέλες φορούσαν άσπρες μαντίλες, με δαντέλες γύρω γύρω, και πολλές φορές κεντημένες με χάντρες ή πούλιες, ενώ, οι γυναίκες μέσης ηλικίας φορούσαν μπλε σκούρες και οι ηλικιωμένες μαύρες. Εκτός από τις ηλικιακές κλίμακες, στις εργασίες του ΛΑΠΙ διαφαίνεται, εξάλλου, ότι τα κοζανίτικα ενδύματα μαρτυρούν ακόμη κλίμακες ευπορίας και απορίας μέσα στην ίδια κοινότητα, καθώς συχνά συνυπάρχουν αφενός πολυτελή ενδύματα από αγοραστά ακριβά υφάσματα (μεταξωτά, βελούδινα, τσόχινα), αφετέρου ενδύματα από ντόπια υφαντά (μάλλινα, βαμβακερά και λινά): [είχαμε] μάλλινα και βαμβακερά και τα υφαίναμε στον αργαλειό, οι πλούσιοι όμως είχαν και μπιρισκένια [ολομέταξα], είπε η πληροφορήτρια από το Βελβενδό (Μαριάνθη Καψάλη). Επίσης, ο αριθμός των ενδυμάτων στις προίκες των γυναικών αποκαλύπτει ανισότητες. Στην Αγία Παρασκευή (Αικατερίνη Καλαμπούκα) π.χ.: η διαφορά μιας εύπορης και μιας φτωχής κοπέλας ήταν εμφανής μονάχα στον γάμο, με την προίκα που έπαιρνε η καθεμιά – συνήθως έπαιρνε περισσότερες φούστες. Ακόμη, η διακόσμηση των ενδυμάτων είτε με κεντήματα (π.χ. στην Κάτω Κώμη [Κυριακή Κοντού]: πολλές φορές για λόγους οικονομίας άφηναν χωρίς κεντήματα το μπροστινό μέρος της φούστας, εκείνο που καλυπτόταν από την ποδιά), είτε με κοσμήματα, τα οποία μάλιστα κάποτε οι γυναίκες δανείζονταν, προκειμένου να ανταποκριθούν στην «αναγκαιότητα» της χρήσης τους, 2 ενώ στον Πεντάλοφο στα χρόνια

Ενδεικτικό απόσπασμα για τα κοσμήματα από μαρτυρία γερόντισσας από την Αιανή: Στο στήθος έβαναν ένα χαϊμαλί κι ένα σταυρό με σαβάτια. Δεξιά, έβαναν το χαϊμαλί, κι αριστερά, το σταυρό. Κιουστέκια έβαναν στη μεριά πάν’ απ’ την ποδιά, λίγο πιο πάν’ απ’ τ’ αριστερό το πόδ’, κοντά στην τζέπη. Το φουστάνι είχε τζέπια [τσέπες] κι έβαναν μαντίλια απ’ έξω με μαργαρ’τάρια, με φούντις μπροστά,

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

628

5/15/14

3:46 PM

628

ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ

του πολέμου η οικονομική ανέχεια ταπεινώνει τις φορεσιές των γυναικών, καθώς: τα κοσμήματα λιγοστεύουν αισθητά, και η πείνα τις αναγκάζει να τα πουλήσουν όσο-όσο (Αλεξάνδρα Καρούτα). 3 Από την άλλη πλευρά, η πληροφορήτρια από την Καρδιά θυμάται ότι νωρίτερα: όταν ‘χώρισε’ το χωριό [μετεγκατάσταση Καρδιάς 1927], πήγαμε και αγοράσαμε βέρες. Ήμασταν και περήφανες τότε, που είχαμε λεφτά αρκετά. Δεν θα μέναμε με τις ασημένιες και τις τσίγκινες (Σοφία Μητκάνη). Η προσεκτική ανάγνωση των τοπικών κοζανίτικων ενδυματολογικών συμπεριφορών αποκαλύπτει, επίσης, καλά αφομοιωμένα και σταθερά ενσωματωμένα στοιχεία, που μαρτυρούν ότι τα δύο κέντρα της περιοχής, η Κοζάνη και η Σιάτιστα, το άλλοτε «φλωροχώρι», παραμένουν ως έναν βαθμό και κατά το 20ο αι. πρότυπα ενδυματολογικής αναφοράς για τις υπόλοιπες κοινότητες. Δίνω δυο χαρακτηριστικά παραδείγματα: α) Το αστικό φουστάνι, για το οποίο έγινε λόγος προηγουμένως, κυριαρχεί στο γαμήλιο και εορτινό ενδυματολογικό σύστημα των χωριών. Ολομέταξο και πλατύχωρο, παρεμβάλλεται ανάμεσα στο πουκάμισο και τον εξωτερικό επενδύτη, και τροποποιεί το αγροτικό ύφος του συνόλου, πλησιάζοντας το αστικό πρότυπο: Στον ορεινό Πεντάλοφο φορούν τη «στοφένια» φορεσιά· στην Άνω Κώμη τη «στιόφα» και στην Κάτω Κώμη τον βελούδινο «κατιφέ»· στην Αγία Παρασκευή τη «στόφα», τον «κατιφέ», το «εκκλησια-

φτιαχτά, χωριάτικα ... Στο χέρι φορούσαμι γιαλέινα μπιλτίκια με χρωματιστές πέτρες και δαχτυλίδια με σαβάτια. Ο χρυσοχόος μας έδινε κι τα χαϊμαλιά κι το σταυρό κι τις καδένες. Όταν γενομάσταν νύφις, τα αγόραζαν τα πεθερικά μας, αλλιώς οι πατεράδις μας. Άλλα πάλι δανειζόμασταν. Στην πλάτη έριχνάμι το χαϊμαλί μ’ αλ’τσίδα [αλυσίδα]. Και στ’ς αλ’τσίδες είχαμι περασμένα τάληρα που πηγαίναμε στο χρυσοχόο και τα τρυπούσε στ’ αλ’τσίδα, στο σταυρό και στο χαϊμαλί, και φαίνουνταν από πίσω. Τα τάληρα άξιζαν τότε και τά ριχνάμε και στα βακούφια. Στο λαιμό είχαμε μούγκι καδένες και το κατασάρ’ μι το κέντημα και την χάντρα. Το χαϊμαλί και ο σταυρός ήταν λειτουργημένα και δεν βασκαίνονταν όποιος τα φορούσε ... Όταν γένομάσταν νύφες, φορούσαμι σκ’λαρίκια με χάντρις να κρέμουντι κι βροντοκοπούσαν ωραία. Κι αφήναμε τις κλώσσες [πλεξίδες] σιακάτ’ [κάτω] και καρφίτσωνάμε κορδέλλες άσπρες, κόκκινες, γαλάζιες και ροζ πάνω σ’ αυτές κι έπιφταν ωραία στα φουστάνια (Ευαγγελία Φτάκα, Αιανή, πληρ. Ευαγγελία Φτάκα [γιαγιά]). Τότε, μάλιστα, αρχίζει και η περαιτέρω εγκατάλειψη, το «ξεπούλημα» των ενδυμασιών σε πολλές κοινότητες: Οι ηλικιωμένες του 1983 σκέφτονται με βαθιά πίκρα το ξεπούλημα της φορεσιάς τους. Η κατοχή τις ανάγκασε να την πουλήσουν κομμάτικομμάτι, γιατί δεν είχαν άλλους πόρους. Οι διάφοροι κερδοσκόποι εκμεταλλεύονταν τότε τους κατόχους αυτών των ενδυμάτων (και άλλων σκευών κλπ.), και έπαιρναν ό,τι πουλούσαν σε ευτελείς τιμές (Δήμητρα Χατζηστεργίου, Αυγερινός). Βλ. και παραπάνω, σημ. 31.

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

629

στικό»· στην Εράτυρα τη βελούδινη ή μεταξωτή «στιόφα» (ανοιχτόχρωμη οι νεότερες και οι νύφες, σκουρόχρωμη, οι ηλικιωμένες, ενισχυμένη με «πάστες» –ειδικό ύφασμα του εμπορίου–, με πολλές πιέτες και με πολλές φαρδιές βελούδινες λωρίδες, οι πλούσιες)· στην Αιανή, τα φουστάνια γίνονταν επίσης από «κατιφιδένια» υφάσματα, φερμένα από τα εμπορικά της πόλης, ενώ: για να επιτύχουν να είναι η φορεσιά φουντωτή, όπως ήταν επιθυμητό, φορούν πολλές φορές διπλές και τριπλές φούστες εσωτερικά (Ευαγγελία Φτάκα). 5 β) Ένα δεύτερο στοιχείο που «καταπίπτει» από τους αστικούς τρόπους στις φορεσιές των αγροτικών κοζανίτικων κοινοτήτων είναι η χρήση πρόσθετων αγοραστών επίρραπτων διακοσμητικών στοιχείων. Διαβάζουμε σε όλες τις συλλογές όχι μόνο για «φλουριά» και «πεντόλιρα», αλλά και για «βελούδινες ταινίες», «βελούδινες λωρίδες», «κατιφένιες» λωρίδες και «ταινίες κατιφέ», που προστίθενται στους ποδόγυρους (και αναδεικνύονται στα πλέον αναγνωρίσιμα μορφολογικά στοιχεία των κοζανίτικων ενδυμασιών), «σιρίτια», «τρέσες», «δαντέλες» «κρόσια», «χάντρες» και ακόμη «πούλιες» («φέξες» τις ονόμαζαν στην Αγία Παρασκευή). Και αυτά με τη σειρά τους, επίσης, συνδέουν αυτές τις φορεσιές όχι μόνο με τα κέντρα της περιοχής (Κοζάνη, Σιάτιστα), αλλά και ως έναν βαθμό με την ευρύτερη περιοχή της Δυτ. και Κεντρ. Μακεδονίας, 6 υπονοώντας ένα δίκτυο περιοδευόντων εμπόρων και πραματευτάδων, 7 που με όσα διαθέτουν προς πώληση οδηγούν τα τοπικά ενδύματα σε νεότερες εκδοχές και μετεξελίξεις τους.

Πβ. και την παρατήρηση για τον Πεντάλοφο, όπου: Συναντάμε ακόμη περιπτώσεις που πάνω απ’ το πουκάμισο φοριέται φούστα, φτιαγμένη στον αργαλιό από άσπρο μαλλί και νήμα, κεντημένη εμπρός και στον ποδόγυρο. Ο λόγος που τη φορούν, πέρα απ’ την προφύλαξη από τις καιρικές συνθήκες, είναι και καλαισθητικός. Η παχουλή γυναίκα είναι για την εποχή το πρότυπο της γυναικείας ομορφιάς (Αλεξάνδρα Καρούτα, Πεντάλοφος). Πβ. επίσης και τη μαρτυρία από την Αγία Παρασκευή στο χφ 13 1 του ΣΛΠΑ: Η νύφη φορούσι το κατασάρι, του π’κάμπ’σου, τέσσερις φούστις μαλλίσιες (πράσινη, κόκκινη, γαλάζια, καρύσια). Απάν’ απού τ’ς φούστις, φουρούσι τ’ στιόφα ή μουαρέ [ύφασμα μεταξωτό καφέ χρώματος με λουλούδια] (Αγία Παρασκευή, συλλ. Γ. Καραλίγκας 1971, πληρ. Βασιλική Καραλίγκα). Βλ. π.χ. Παπαντωνίου, «Συμβολή στη μελέτη της γυναικείας ελληνικής παραδοσιακής φορεσιάς», ό.π., σ. 25-27, όπου αναφορές στις παλιές και νεότερες ποδιές στα Άλωνα και τον Ακρίτα (με «γαϊτάνια, κορδέλες, πούλιες και χάντρες»), τις ποδιές της Σκοπιάς (που «στολίζονται με μαύρο βελούδο και με επιπρόσθετες δαντέλες»), των Ψαράδων στις Πρέσπες (που τις στόλιζαν «με διάφορα κουμπιά και βελούδινο μαύρο ρέλι στον ποδόγυρο»), του Γιδά στη νεότερη εκδοχή τους (με ραμμένες «διάφορες πούλιες»). Βλ. και Νάτσινας, Οι Μακεδόνες πραματευτάδες, ό.π.

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

630

5/15/14

3:46 PM

630

ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ

Μια ακόμη παρατήρηση, που απορρέει από το υλικό των εργασιών και αφορά όλες τις κοινότητες που ερευνώνται στην κοζανίτικη περιφέρεια, είναι ότι, ενώ στη διάρκεια του 20ου αι. οι γυναίκες ενσωματώνουν στις εορτινές και γαμήλιες, κατεξοχήν, φορεσιές τους αστικά στοιχεία, παρόλα αυτά δεν εγκαταλείπουν το «σιγκούνι» της γεωργοκτηνοτροφικής αφετηρίας τους, 8 το οποίο κρατά σταθερή θέση –και σε πολλές παραλλαγές από χωριό σε χωριό– είτε σε καθημερινή (χειμερινή και θερινή) 9 είτε σε εορτινή χρήση – εκτενής λόγος γίνεται, μάλιστα, για την «κουντούσια» στον Πεντάλοφο και τον γειτονικό Αυγερινό.50 8

Πβ. μαρτυρία πληροφορήτριας από την Αγία Παρασκευή, όπως τη σταχυολόγησα από το χφ 13 1 του ΣΛΠΑ: Του χειμώνα απάν’ απ’ του φουστάν’ φουρούσαμι του συγγούνι. Αυτό ήταν ανοιχτό απού μπρουστά ουλόκληρον. Του ύφανάμι στουν αργαλειό. Μουναχές μας. Απού τ’ μέσ’ κι κάτ’ του συγγούνι είχι πουλλά λαγγιόλια κι στ'ς άκρις τά βανάμι συρίτια (Αγία Παρασκευή, συλλ. Γ. Καραλίγκας, 1971, πληρ. Σουλτάνα Καλαμπούκα). Αξιοσημείωτη είναι και η μαρτυρία ότι το σιγκούνι, κατά τη διάρκεια του πένθους, το φορούσαν από την ανάποδη πλευρά ακόμα και κατά τον θερισμό (Κυριακή Κοντού, Κάτω Κώμη). Η κουντούσια μπορούμε να πούμε πως αποτελεί ένα μακρύ πανωφόρι χωρίς μανίκια. Ανοιχτή εμπρός, μόλις δένει στη μέση με δυο κορδονάκια. Το μάκρος της καθορίζεται απ’ το φουστάνι. Είναι δυο-τρεις πόντους πιο κοντή απ’ αυτό, όσο χρειάζεται, δηλαδή, για να διακρίνεται το γαρνίρισμα του φουστανιού. Το τελείωμα της μασχάλης φέρνει τρεις σειρές κόκκινο σειρήτι, καθώς επίσης και η μοναδική δεξιά τσέπη, όπως και τα μπροστινά φύλλα και γύρω γύρω ο ποδόγυρος. Το στήθος της κουντούσιας στολίζεται με κεντήματα από χάρτζια (χρυσά κορδονάκια), σε δυο και τρεις σειρές. Η τσόχα κάτω απ’ το κέντημα είναι χρώματος μπλε και την ονομάζουν ρούχο. Το χρώμα της τσόχας και το βάρος του κεντήματος αποτελούν τα δυο στοιχεία που μας βοηθούν να ξεχωρίσουμε την κουντούσια της νέας γυναίκας απ’ αυτήν της γερόντισσας. Η β γραμμή της κουντούσιας φαρδαίνει ελαφρά προς το τέλος με τη βοήθεια πρόσθετων κομματιών που συνηθίζουν να τα ονομάζουν λαγκιόλια. Ακόμη δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που πάνω από την κουντούσια φοριέται η κάπα (κάτι που αποτελεί κανόνα για τις γεροντότερες) (Αλεξάνδρα Καρούτα, Πεντάλοφος) Είναι πάντα μαύρη, μάλλινη, υφαμένη στον αργαλειό και πλυμένη στη νεροτριβή. Είναι κοντότερη από τη φούστα, χωρίς μανίκια, αρκετά ανοιχτή στο στήθος, σε σχήμα ανάποδου Π. Κουμπώνει στη μέση μπροστά, με κουμπί, ή δένεται με δυο κορδόνια. Από πίσω σχηματίζει τρεις ή τέσσερις πιέτες (πλισέ). Στον ποδόγυρο είναι διακοσμημένη με 2 κόκκινα σειρήτια, κολλητά, το ένα δίπλα στο άλλο. Τέτοια σειρήτια υπάρχουν και στο άνοιγμα της κουντούσιας, μπροστά, από τη μέση και κάτω, στα μανίκια και στη λοξή τσέπη που υπάρχει στη δεξιά μεριά. Στο άνοιγμα του στήθους, υπάρχουν χρυσά κεντημένα σειρήτια. Αυτά ήταν πολύ ευαίσθητα στις καιρικές συνθήκες και, όταν βρέχονταν, έχαναν τη λάμψη τους. Την κουντούσια την έβαφαν με ’μπρούστηρα (έτσι λεγόταν η ρίζα ενός φυτού σαν το σπανάκι) και με λουλάκι (Δήμητρα Χατζηστεργίου, Αυγερινός).

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

631

Επισημαίνεται ακόμη η χρήση της ποδιάς, της «φύρτας» (ή «μισάλλας»: στ’ μέσ’ έδινάμι τ’ μισάλλα),51 απαραίτητης μάλιστα όχι μόνο στα αγροτικά αλλά και στα αστικά σύνολα, κάτι που παρατηρείται και σε άλλες περιοχές της Δυτ. και Κεντρ. Μακεδονίας (Καστοριά, Βέροια, Νάουσα), παρά τη γενικότερη «αστικοποίηση» («αμαλιοποίηση») των τοπικών ενδυμασιών – από το ίδιο μεταξωτό ύφασμα και στο ίδιο χρώμα με τη στόφα, άλλοτε και σε διαφορετικό. Η ποδιά αλλά και τα καλύμματα κεφαλής διαδραματίζουν πολυσήμαντο ρόλο σε όλα τα κοζανίτικα ενδυματολογικά σύνολα – η παρατήρηση αφορά και τα αστικά.52 Ο κεφαλόδεσμος, μάλιστα, σε ορισμένες κοινότητες (Αιανή, Άνω και Κάτω Κώμη, Βελβενδό) είναι συνδεδεμένος και με τοπικές παραδόσεις, οι οποίες επικαλούνται γεγονότα του ελληνικού (αρχαίου αλλά και νεότερου) παρελθόντος,53 υπενθυμίζοντας ανάλογες παραδόσεις για τον γνωστό κεφαλόδεσμο των κοντινών κοινοτήτων της περιοχής του Γιδά (Ρουμλούκι) Ημαθίας.5 Η ενδυμασία, έτσι, της κοινότητας του Βελβενδού παραμένει μια ξεχωριστή περίπτωση της κοζανίτικης περιφέρειας, καθώς, γενικότερα, με τους «μαλλίτ’κους καπλαμάδες», το «καβάδι» της και με τον ιδιότυπο κεφαλόδεσμό της («κατσούλι»), αναπτύχτηκε πολύ κοντά προς την αισθητική αντίληψη του Γιδά. Πρόκειται για μια ενδυμασία καλά γνωστή, βέβαια, και από εκτενές κείμενο της βελβενδινής λόγιας Αθηνάς Τζινίκου-Κακούλη,55 το οποίο οι συλλογείς του ΛΑΠΙ έχουν μελετήσει και συνυπολογίσει στα κείμενά τους, επαυξάνοντας, ωστόσο, με τη συλλογή τεκμηριωτικού φωτογραφικού υλικού εξαιρετικού ενδιαφέροντος, που «πόρτα-πόρτα» συγκέντρωσαν και αναλυτικά σχολιάζουν. ΙΙΙ. Η τρίτη ομάδα περιλαμβάνει σχήματα που μαρτυρούν την εγκατάλειψη των τοπικών ενδυματολογικών αντιλήψεων και συνηθειών και την προσχώρηση επίσης και των Κοζανιτών στην ευρωπαϊκή «μόδα», στους νεωτερι51

53 5

Η μισάλλα ήταν μαλλίσσια κι αυτήν. Οι νέες φορούσαμι χρουματιστές μισάλλις, πράσινις, κόκκινις, γαλάζιες, καρύσις κι άλλα χρώματα. Οι μπάμπις [γριές] φουρούσαν μαύρου χρώμα. Οι μισάλλις ήταν κιντημένες γύρου γύρου. Του καλουκαίρ’ φουρούσαμι βαμπακιρές (Συλλογή ΣΛΠΑ, χφ 13 1, Αγία Παρασκευή, συλλ. Γ. Καραλίγκας 1971, πληρ. Σουλτάνα Καλαμπούκα). Το μαντήλι το φορούσαν οι παντρεμένες γυναίκες για λόγους αισθητικούς, αλλά και για ηθικούς λόγους. ‘Γυναίκα χωρίς μαντήλι στο κεφάλι, θεωρούνταν γυναίκα χωρίς τιμή’, λέει η γιαγιά μου Μαρία Ψαλλίδα (Γραμματική Γούλα, πόλη της Κοζάνης. Όπως, άλλωστε, καταγράφονται στις εργασίες από τους συλλογείς. Βλ. Αγγελική Χατζημιχάλη, Ελληνική λαϊκή τέχνη. Ρουμλούκι, Τρίκερι, Ικαρία, εκδ. Πυρσός, Αθήνα 1931, σ. 55-75. Αθηνά Τζινίκου-Κακούλη, Λαογραφικοί αντίλαλοι Βελβενδού, Θεσσαλονίκη 1979, σ. 197-206.

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

632

5/15/14

3:46 PM

632

ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ

σμούς, οι οποίοι εν τέλει μεταμορφώνουν το ενδυματολογικό τοπίο πόλης και χωριών της περιοχής, σε μιαν Ελλάδα που «αστικοποιείται» και αλλάζει, με το βλέμμα της στραμμένο προς τη Δύση. Αυτά τα κοστούμια «της μόδας», των προπολεμικών και μεταπολεμικών δεκαετιών, μας γίνονται γνωστά όχι τόσο από τις γραπτές μαρτυρίες στις φοιτητικές εργασίες, όσο από το εύγλωττο φωτογραφικό υλικό που τις πλαισιώνει, στα εικονιζόμενα πρόσωπα του οποίου συστήνονται Κοζανίτες και Κοζανίτισσες, πόλεων και χωριών, με ευρωπαϊκά ενδύματα, ενώ οι τοπικές ενδυμασίες, αποψιλωμένες, απέρχονται.56 Πέραν του πληροφοριακού υλικού που σχολιάστηκε παραπάνω, οι εργασίες των συλλογέων περιέχουν πολλά διαφωτιστικά στοιχεία για δευτερεύοντα ενδύματα και ενδυματολογικά εξαρτήματα,57 ενώ ιδαίτερες αναφορές, συχνά εκτενείς, γίνονται και σε άλλα συναφή με την ένδυση θέματα, όπως είναι π.χ. η καθαριότητα58 και ο καλλωπισμός του σώματος59 και, ακόμη, ο καθαρισμός 56

Η φορεσιά ... φοριόταν από την πιο μικρή ηλικία μέχρι τη μεγαλύτερη. Αυτό συνέβαινε μέχρι το 1953-55, όταν έκαναν την εμφάνισή τους τα ευρωπαϊκά φορέματα. Αρχίζουν, λοιπόν, σιγά-σιγά οι κάτοικοι να παραμερίζουν τα χωριάτικα, όπως λέγανε τη φορεσιά τους, και να υιοθετούν τη νέα μόδα. Η τελευταία κατάφερε να εισχωρήσει στο χωριό λόγω της μετανάστευσης των κατοίκων στην Ευρώπη (Αγγλία, Γερμανία). Όσοι, δηλαδή, έφευγαν στην Ευρώπη έφερναν στο χωριό ενδύματα και ιδέες που γνώρισαν. Τότε υπήρχε και η λανθασμένη αντίληψη πως ‘οτιδήποτε έρχεται απ’ έξω είναι καλύτερο και ανώτερο’. Μεγάλο ρόλο έπαιξε και η λίγη επικοινωνία που είχε το χωριό με την πόλη της Κοζάνης, λόγω της έλλειψης συγκοινωνίας, όπως προαναφέρθηκε, διότι εκεί αυτός ο τρόπος ενδυμασίας είχε φτάσει πιο νωρίς (Αικατερίνη Καλαμπούκα, Αγία Παρασκευή). Τη φορεσιά αυτή τη φορούσαν στο χωριό όλες οι γυναίκες ανεξάρτητα από την ηλικία μέχρι το 1965. Σήμερα [1982-83] τη φορούν μόνο οι γριές αλλά σε πιο απλοποιημένη μορφή. Μάλιστα υπάρχει το έθιμο να τη φορούν οι γυναίκες της μέσης ηλικίας σε κάθε πανηγύρι ή γάμο που γίνεται στο χωριό. Όμως αυτό που αξίζει ιδιαίτερη προσοχή είναι ότι κάθε κοπέλα που παντρεύεται παίρνει ως προίκα και μια φορεσιά παραδοσιακή που η κατασκευή της στοιχίζει περίπου 40.000 δρχ. (Δήμητρα Χατζηστεργίου, Αυγερινός). Αναφορά στη χρήση γαντιών εν ώρα εργασίας: Ένα άλλο εξάρτημα που είχαν ήταν τα γάντια. Επειδή οι γυναίκες δούλευαν στα χωράφια και υπήρχε ο κίνδυνoς του εγκαύματος το καλοκαίρι από τον ήλιο, έπλεκαν γάντια για όλο το χέρι από άσπρο μαλλί. Βέβαια, αυτό γινόταν και για αισθητικούς λόγους, γιατί θεωρούσαν όμορφες τις γυναίκες με άσπρο δέρμα. Έτσι δεν ήθελαν να τις βλέπει καθόλου ο ήλιος (Σοφία Μητκάνη, Καρδιά Πτολεμαΐδας). Το πρόσωπο τό πλενάμι με σαπούνια και μοσχοσάπ’να (Ευαγγελία Φτάκα, Αιανή, πληρ. Ευαγγελία Φτάκα [γιαγιά]). Ενδεικτικό απόσπασμα από την Αιανή: Κρέμες δεν είχαμε τότε. Έκανάμε τα φτιασίδια. Έπαιρνάμε πλάκες απ’ το ξούγκι απ’ τα πρόβατα, τό βανάμε σε ξύλινο

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

633

των ενδυμάτων και η φύλαξή τους.60 Τέλος, κάνω ξεχωριστή αναφορά στην εργασία που εξέτασε την τέχνη των γουναράδων της Κοζάνης, καθώς βασίζεται στη βιωματική εμπειρία του φοιτητή Κ. Ζαγάρα, ο οποίος ευσυνείδητα κατέγραψε και φωτογράφησε και όλον τον εργαλειακό εξοπλισμό του εργαστηρίου του πατέρα του (έτ. 2002-03) και σχολίασε τις συνθήκες εργασίας, τις οικονομικές παραμέτρους και την κρίση της τέχνης των γουναράδων στην αυγή του 21ου αιώνα.

Επιλογικά Οι εργασίες των φοιτητών στο ΛΑΠΙ (όπως και του Αρχείου ΣΛΠΑ), παρά τις αδυναμίες και τις ελλείψεις τους, αφού δεν έχουν συνταχθεί από ολοκληρωμένους επιστήμονες, αποτελούν με τις συγκεντρωμένες, σε εποχές οριακές, μαρτυρίες τους μικρές ενδυματολογικές μονογραφίες, και μάλιστα για κοζανίτικες κοινότητες με την πλειονότητα των οποίων δεν ασχολήθηκε κανείς λαογράφος ως σήμερα.

π’νάκι και το στούμπ’ζαμε με ξύλινο στούμπο. Ύστερα ρίχναμε δριάργυρο [υδράργυρο], που το παίρναμε από τους μπακαλάδες από την Κοζάνη. Το ξούγκι γαλάζιωνε από το δριάργυρο. Μετά το λιάζαμε στον ήλιο καμιά βδομάδα και το βανάμε σε χτιά [κουτιά] σφρα(ι)στά για να μη πάει σκόν’. Αν τό φτιαχνάμε δυο κορίτσια μαζί, το μοίραζάμι μ’σό κι μ’σό. Όταν ζύγωναν γιορτές, ενίβομάσταν το βράδυ και έβαζάμε. Τη χαραή σαπ’νιζόμασταν. Σ’ ένα φλυτζάνι με στουπέτσι, νερό και λίγο τσίπρο, βάζαμε σφουγγάρι και χαλνούσαμε μ’ αυτό το γαλάζιο. Πρώτα όμως ξυριζόμασταν, να μην έχουμε τρίχες στο πρόσωπο που έπριπι να είναι γκόλιαβο. Είχαμι και ένα τσόλι με κόκκινη μπογιά που βάφαμι τα αυγά και έβανάμι στα μούτρα κι έβαφάμε τα χείλια. Τα νύχια δεν τα έβαφάμι ποτέ ... Όταν ήθελαν να πετύχει το φτιασίδι, έλεγαν ‘Πε μου ένα ψέμα, να γένει καλό’. Έλεγαν ένα ψέμα, όπως τον τάδε τον βρήκαν με την τάδε και το πίστευαν και πετ’χαίνονταν (Ευαγγελία Φτάκα, Αιανή, πληρ. Ευαγγελία Φτάκα [γιαγιά]). Η συλλογέας συμπληρώνει ότι στο χωριό έχει μείνει σε χρήση η έκφραση: «φτιασίδι κάνεις και λες ψέματα;». Η φορεσιά σήμερα [1982] στα σπίτια που σώζεται πιάνει ένα μέρος του μπαούλου τους. Εκεί φυλάγεται, βέβαια, με ιδιαίτερη προσοχή. Σχολαστικό στέκεται το δίπλωμα της κουντούσιας, έτσι ώστε να μη τρίβονται μεταξύ τους τα χάρτζια κι ούτε να τσαλακώνονται οι φούρλες. Ακόμα πιο σχολαστικό είναι το δίπλωμα της ποδιάς, για να μη χαθούν οι πιέτες. Συμπλήρωμα απαραίτητο αποτελεί το ‘μουλτσοβότανο’, για να μην ‘τα κόψει ο σκόρος’. Απ’ τα μπαούλα οι φορεσιές βγαίνουν πλέον μόνο στις εθνικές γιορτές, για να τις δανειστούν οι μαθήτριες του Λυκείου, στο πανηγύρι, για να χορέψουν μ’ αυτές οι νιες στην πλατεία του χωριού και, καμιά φορά, και την πρώτη μέρα του Πάσχα, για να ‘ντύσουν’ τις ιδιοκτήτριές τους (Αλεξάνδρα Καρούτα, Πεντάλοφος).

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

634

ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ

Για την αξιολόγηση και αξιοποίηση των μαρτυριών αυτών πρέπει να επισημανθεί ότι η καταγραφή τους έγινε από άτομα της ίδιας ηλικίας, του αυτού κατά το μάλλον ή ήττον πνευματικού επιπέδου, με βιωμένη γνώση των τόπων από τους οποίους δίνουν τα στοιχεία και από τους οποίους προέρχονται, που α) ακολούθησαν, ως έναν βαθμό, τη μεθοδολογία που τους υποδείχτηκε, β) στηρίχτηκαν στις βιωματικές εμπειρίες και τις μνήμες των υπερηλίκων πληροφορητών/τριών τους, γ) πρόσεξαν, ιδιαίτερα, τη διαπλοκή των οικονομικών-κοινωνικών παραμέτρων και την ηλικιακή-κοινωνική-αξιακή διάρθρωση στην ενδυματολογική συμπεριφορά των κοζανίτικων κοινοτήτων του παρελθόντος, δ) κατέγραψαν και διέσωσαν όχι μόνο πολύτιμες άγνωστες ενδυματολογικές πληροφορίες, αλλά και πλούσιο γλωσσικό υλικό, που εμπλουτίζει την ελληνική ενδυματολογική ορολογία και, γενικότερα, τροφοδοτεί το πεδίο της Γλωσσικής Λαογραφίας, και ακόμη ε) συνέλεξαν «πόρτα-πόρτα» και κατέθεσαν σπουδαίο άγνωστο και πολλαπλά χρήσιμο τεκμηριωτικό φωτογραφικό υλικό. Το ενδυματολογικό περιεχόμενο των εργασιών μπορεί, βέβαια, να επαληθευτεί για την αξιοπιστία του.61 Οι επάλληλες εξάλλου καταγραφές, με χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Βελβενδού ( εργασίες), προσφέρονται για αντιπαραβολές, διασταυρώσεις και συγκρίσεις. Ακόμη, το υλικό των φοιτητικών καταγραφών μπορεί με τη σειρά του να επαληθεύσει και να ενισχύσει μαρτυρίες από άλλες πηγές, τις οποίες και εμπλουτίζει από την πλευρά της αντιπροσωπευτικότητας. Οι εργασίες αυτές θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν μελλοντικά ως βάση και πρότυπα για νέες εκτενέστερες μονογραφίες, να συμβάλουν στη σύνθεση ενός ενδυματολογικού χάρτη της Δυτικής και Κεντρικής Μακεδονίας, να γίνουν αφορμή για μια συγκριτική μελέτη, η οποία, με σημείο αναφοράς το ενδυματολογικό σύστημα κάθε κοζανίτικης κοινότητας ξεχωριστά, με τις δικές της πολιτισμικές ιδιαιτερότητες, πολλά θα είχε να αποκαλύψει για τις κοζανίτικες τοπικές κοινωνίες, για τις δομές τους, για τις αξίες τους, για τις σχέσεις των κατοίκων τους μεταξύ τους, για την αισθητική τους και, ακόμη, για τις επικοινωνίες τους με τις άλλες κοζανίτικες κοινότητες, στο πλαίσιο επίσης κάθε ομάδας χωριών (π.χ. χωριά Βοΐου, χωριά Τσιαρσαμπά κλπ.) και ευρύτερα με τα λοιπά χωριά της κοζανίτικης περιφέρειας, καθώς και με την ευρύτερη περιοχή της Δυτ. και Κεντρ. Μακεδονίας, αλλά και με τις χώρες της Βαλκανικής και της Ευρώπης.

Για την αξιοπιστία των εργασιών των φοιτητών βλ. και Μ. Γ. Μερακλής, «Λαογραφικές εργασίες φοιτητών για τη Β. Ελλάδα. Ορισμένα γνωρίσματά τους», στο: ο ίδιος, Θέματα Λαογραφίας, Αθήνα 1999, σ. 91. Πβ. Βαρβούνης – Κούζας, ό.π., σ. 16.

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

635

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

Εικ. 1-2. Ενδυμασίες πόλης Κοζάνης (πηγή: Γραμματική Γούλα).

635

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

636

5/15/14

3:46 PM

636

ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ

Εικ. 3- . Ενδυμασίες Εράτυρας (πηγή: Βασιλική Τσιάμη).

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:46 PM

637

ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΕΣ ΦΟΡΕΣΙΕΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

Εικ. 5. Ενδυμασίες Άνω Κώμης (πηγή: Φώτης Μαυρομάτης).

Εικ. 6. Ενδυμασίες Κάτω Κώμης, 1958 (πηγή: Κυριακή Κοντού).

Εικ. 7. Ενδυμασίες Αγίας Παρασκευής (πηγή: Αικατερίνη Καλαμπούκα).

637

36_VRELLI_613-638:PROTYPH_KOZANH

638

5/15/14

3:46 PM

638

ΜΑΡΙΝΑ ΒΡΕΛΛΗ-ΖΑΧΟΥ

Εικ. 8-9. Ενδυμασίες Βελβενδού (πηγή: Μαρία Χουντάση – Ελπίδα Σπυριδέλη, και Μαρία Κουτσάκη).

Εικ. 10. Ενδυμασίες Βελβενδού (πηγή: Μαρία Χουντάση – Ελπίδα Σπυριδέλη).

37_MALOUTAS_639-644:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:51 PM

639

Σύγχρονες προκλήσεις της Κοζάνης και της περιοχής

37_MALOUTAS_639-644:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:51 PM

640

37_MALOUTAS_639-644:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:51 PM

641

Λάζαρος Μαλούτας

Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ ΜΕΤΑ ΤΑ 00 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

Αν ήθελα να προσδιορίσω την κρίση και τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η περιοχή μας σήμερα, θα έλεγα ότι δεν ταυτίζονται απόλυτα με την κρίση και τα συνολικά προβλήματα της πατρίδας μας. Γι’ αυτό θα προσπαθήσω να κάνω μια σύντομη αναδρομή στα τελευταία σαράντα χρόνια στον τομέα της τοπικής ανάπτυξης, όχι στενά στην Κοζάνη αλλά και στην ευρύτερη περιοχή.

Οι δεκαετίες 1970-2010 Δύο είναι τα σημαντικά γεγονότα που προσδιόρισαν την ανάπτυξη της περιοχής μας τις τελευταίες δεκαετίες. Το πρώτο και σημαντικότερο είναι η λειτουργία της ΔΕΗ και η εκμετάλλευση του λιγνίτη, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Το δεύτερο είναι η ίδρυση του ΤΕΙ στα μέσα της δεκαετίας του ’70, το οποίο ιδρύθηκε τότε ως ΚΑΤΕΕ. Για πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια, και μετά τη μεταναστευτική κρίση που αντιμετώπισε η ελληνική ύπαιθρος τη δεκαετία του ’ 0, αρχίζει να δημιουργείται μια δραστηριότητα στην περιοχή η οποία στηρίζεται από το κράτος. Αρχίζει να μεγεθύνεται ο τομέας της ενεργειακής εκμετάλλευσης, αρχίζουν να υπάρχουν σιγά-σιγά τα εισοδήματα από ενοίκια (λόγω της μεγάλης ανοικοδόμησης), με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την ευημερία της περιοχής. Ένα άλλο χαρακτηριστικό τως τελευταίων δεκαετιών, αντίθετα από ό,τι συμαβίνει σήμερα, ήταν η απομόνωση που βίωνε η περιοχή μέχρι την κατασκευή της «Εγνατίας». Κατά τη 0ετία λοιπόν 1970-2010 η περιοχή άρχισε να αποκτά ολοένα και μεγαλύτερα εισοδήματα. Αυτό οφειλόταν στο γεγονός ότι α) το λεκανοπέδιο της Κοζάνης περικλείεται από ορεινούς όγκους (Καστανιά από τη μια, Σαραντάπορο από την άλλη), ώστε οι μετακινήσεις και οι προσβάσεις από και προς τα μεγάλα αστικά κέντρα –δηλαδή περιοχές όπου μπορεί να καταναλωθεί ο πλούτος ή να γίνουν κάποιες επενδύσεις– ήταν αρκετά μεγάλες και δύσκολες, αλλά και στο ότι β) επειδή τα μέσα μεταφοράς στην περιοχή Κο-

37_MALOUTAS_639-644:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:51 PM

642

ΛΑΖΑΡΟΣ ΜΑΛΟΥΤΑΣ

ζάνης σιγά-σιγά αναπτύχθηκαν, όλος αυτός ο πλούτος καταναλωνόνταν στο εσωτερικό της περιοχής. Ως συνέπεια από τα παραπάνω, άρχισαν να ευημερούν μια σειρά από κλάδους όπως το εμπόριο, οι μικρές βιοτεχνίες, κ.ά.

Η σημερινή κατάσταση Η παραπάνω κατάσταση αρχίζει να ανατρέπεται τα τελευταία χρόνια. Σήμερα, νομίζω, είναι πολύ πιο εμφανή τα σημάδια της τοπικής κρίσης και της μείωσης του πλούτου που παράγεται στην περιοχή. Αν δούμε διαχρονικά το κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Δυτικής Μακεδονίας και της περιοχής μας, θα παρατηρήσουμε το πόσο πέφτει τα τελευταία χρόνια συγκριτικά με την Ελλάδα και όχι μόνο απόλυτα, με τα μέτρα που παίρνονται τα τελευταία χρόνια. Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία απογραφής, ο πληθυσμός σε όλη τη Δυτική Μακεδονία μειώθηκε κατά ,5% στην περίοδο 2001-2011, χωρίς να είναι ακόμη εμφανή τα σημεία της κρίσης. Ο Δήμος Κοζάνης, που αποτελεί το ένα τέταρτο της Περιφέρειας Δυτ. Μακεδονίας, ήταν ο μοναδικός δήμος από τους δώδεκα της περιφέρειάς μας ο οποίος δεν μειώθηκε πληθυσμιακά. Αλλά είναι προφανές ότι αυτό που βλέπουμε σήμερα να γίνεται γενικά στην περιφέρεια αύριο θα γίνει και εδώ σε μας. Σε σχέση με την ανεργία, οι εκθέσεις της στατιστικής υπηρεσίας μιλάνε για ποσοστά της τάξης του 30%. Βέβαια, η εικόνα που παρουσιάζει η αγορά της Κοζάνης με τα δεκάδες κλειστά καταστήματα είναι εμφανής απόδειξη της μεγάλης ανεργίας και πιστοποιεί ότι οι κρίσεις δεν είναι υποκειμενικές αλλά είναι απόλυτα αντικειμενικές.

Το μέλλον της Κοζάνης Όλα τα παραπάνω αποδεικνύουν περίτρανα ότι η περιοχή μας καλείται, μετά από εκατό χρόνια ελεύθερου βίου και μετά τον εορτασμό της εκατονταετηρίδας της απελευθέρωσης, να πάρει σημαντικές αποφάσεις, που θα δρομολογήσουν μια άλλου είδους ανάπτυξη, μια άλλου είδους πορεία για το μέλλον. Πρέπει λοιπόν να δούμε προς τα πού θα πάει, πού μπορεί να πάει, πού πρέπει να πάει αυτός ο τόπος, ποια θα είναι η πορεία του το επόμενο διάστημα. 1. Είχα την ευκαιρία να το τονίσω πολλές φορές ότι η περιοχή μας έχει ένα τεράστιο πολιτιστικό απόθεμα. Θα αναφέρω ενδεικτικά (χωρίς αξιολογική σειρά) την Αιανή, με το Μουσείο και τον Αρχαιολογικό χώρο, το Λαογραφικό

37_MALOUTAS_639-644:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:51 PM

Ο ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΗΣ ΚΟΖΑΝΗΣ

643

μουσείο Κοζάνης, τη Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης, τη Χαρτοθήκη και πολλά άλλα, που αφορούν τόσο το παρελθόν, όσο το παρόν και το μέλλον του τόπου μας. Δεν έχουμε συνειδητοποιήσει πόσο σημαντικά, πόσο βαριά είναι αυτά τα όπλα. Θα ήταν μεγάλη παράλειψη να μην αναφέρω τους δεκάδες ζωντανούς πολιτιστικούς συλλόγους –ντόπιους, προσφυγικούς, μικρασιάτικους, θρακιώτικους– που δραστηριοποιούνται στην περιοχή και φροντίζουν και διατηρούν ήθη, έθιμα, παραδόσεις και συσπειρώνουν γύρω τους εκατοντάδες πολίτες. Το πολιτιστικό μας απόθεμα είναι τεράστιο, και πρέπει να το αναδείξουμε πλέον με σύγχρονους αναπτυξιακούς όρους, με τρόπο ώστε όλο αυτό το πολιτιστικό απόθεμα να φέρει πόρους στην περιοχή, με όρους αειφορίας, στο διηνεκές. 2. Το δεύτερο κομμάτι είναι το υγρό στοιχείο, οι λίμνες στο νότιο μέρος του Δήμου. Αν ξεκινήσουμε και από τη λίμνη του Μακροχωρίου στη Βέροια, έχουμε πέντε τεχνητές λίμνες, τη μία πίσω από την άλλη, που δημιουργήθηκαν από τα φράγματα της ΔΕΗ. Είναι ένα τεράστιο απόθεμα, που στρατηγικά πρέπει να αναδείξουμε, γνωρίζοντας εξάλλου ότι συνάδει και με τους περιφερειακούς στόχους, καθότι η Δυτική Μακεδονία είναι η πλουσιότερη περιφέρεια της χώρας σε γλυκά επιφανειακά νερά. Έτσι, τόσο περιφερειακά όσο και τοπικά, μπορούμε να έχουμε στόχους σε συνέργεια και σε συνδυασμό για την αξιοποίηση των λιμνών και των παραλίμνιων περιοχών. Εξάλλου, από την ιστορία γνωρίζουμε ότι όλες αυτές οι λίμνες –ο ρους του Αλιάκμονα, η διαδρομή Αιανή-Βεργίνα– αποτελούσαν τη δίοδο των Μακεδόνων από την Άνω Μακεδονία προς τη θάλασσα. 3. Επόμενο κομμάτι είναι οι οδικοί άξονες και το νέο τοπίο που διαμορφώνεται στην περιοχή. Είναι πρόκληση για εμάς τους Δυτικομακεδόνες να βαδίσουμε στους δρόμους που βάδιζαν πριν από 300 χρόνια οι πρόγονοί μας από την Κοζάνη, το σταυροδρόμι της Δυτικής Μακεδονίας. Να τις βαδίσουμε, να προσελκύσουμε επισκέπτες, να διακινήσουμε τον πολιτιστικό πλούτο, το πολιτιστικό απόθεμα, τα προϊόντα του πρωτογενή τομέα (κρόκος, πατάτα, γαλακτοκομικά κ.ά.). . Ιδιαίτερη αναφορά θα κάνω στον ενεργειακό τομέα. Συνεχίζουμε να έχουμε, παρ’ όλη την ενεργειακή εκμετάλλευση που προηγήθηκε τα προηγούμενα πενήντα-εξήντα χρόνια, το μεγαλύτερο ενεργειακό απόθεμα της πατρίδας μας. Ένα ενεργειακό απόθεμα το οποίο μπορούμε, σαφώς με όρους καλύτερους, με μεγαλύτερη προστασία του περιβάλλοντος και με μεγαλύτερα ποσοστά εκμετάλλευσης, να το εκμεταλλευθούμε και λόγω των λοιπών ενεργειακών επενδύσεων που έχουν γίνει στην περιοχή, όπως τα δίκτυα μεταφοράς, να ανοίξουμε τις πόρτες και για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και για την ανάπτυξη εναλλακτικών ενεργειακών πόρων.

37_MALOUTAS_639-644:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:51 PM

644

ΛΑΖΑΡΟΣ ΜΑΛΟΥΤΑΣ

5. Πανεπιστήμιο και ΤΕΙ είναι ένας πολύ σημαντικός πόρος για την περιοχή, εφόσον οδεύουμε προς μια εποχή κατά την οποία η ποιότητα θα έχει τη μεγαλύτερη σημασία.

Το ζητούμενο είναι το πώς θα δρομολογήσουμε αυτή την άλλου είδους ανάπτυξη που θέλουμε. Αν κάτι μας διαφοροποιεί από το παρελθόν είναι ότι αυτό που ζητούσαμε στο παρελθόν –γιγάντωση του ΤΕΙ, περίκλειστο της Δυτικής Μακεδονίας, λιγνιτική δραστηριότητα– ήταν κρατική δραστηριότητα. Αυτό που μας προκαλεί σήμερα η νέα εποχή να κάνουμε είναι ότι πρέπει να πάρουμε την τύχη στα χέρια μας, και ότι η ανάπτυξη όλων αυτών των παραπάνω δράσεων εξαρτάται κυρίως από μας τους ίδιους. Και, όταν λέω σε μας τους ίδιους, εννοώ Τοπική Αυτοδιοίκηση, Περιφερειακή Αυτοδιοίκηση, πολιτικούς εκπροσώπους, συλλογικούς φορείς και απλούς πολίτες. Πρέπει να πιστέψουμε ότι όλοι μας, ο καθένας ανάλογα με το πόστο που υπηρετεί, έχουμε την ευθύνη να αναλάβουμε τα ζητήματα που μας αφορούν και να τα πάμε παραπέρα. Δεν πρόκειται κανένας να το κάνει για λογαριασμό μας. Αυτή είναι η πρόκληση στα 100 χρόνια του ελεύθερου βίου μας και σε αυτήν πρέπει να απαντήσουμε με ικανότητα και αποτελεσματικότητα· να απαντήσουμε θετικά, ώστε να δρομολογήσουμε ένα μέλλον καλύτερο για τον τόπο, για τα παιδιά μας, για όλους μας.

38_BITIANIS_645-652:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:54 PM

645

Ευθύμιος A. Μπατιάνης

ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΤΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΚΟΖΑΝΗΣ Στους κατωτέρω δύο πίνακες παρατίθενται στοιχεία για την υφιστάμενη κατάσταση του πρωτογενούς τομέα της Περιφερειακής Ενότητας Κοζάνης, καθώς και για τα είδη καλλιέργειας και της απόδοσής της: Κ Α Τ Α Σ Τ Α Σ Η Π Ρ Ω Τ Ο Γ ΕΝ Ο Υ Σ Τ Ο Μ Ε Α Π.Ε. ΚΟΖ ΑΝ ΗΣ ( στοιχεία 20 11) ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΣΙΜΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ 887.000 στρ. ΑΝΑΔΑΣΜΟΤΕΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ 305.000 στρ. (ΚΑΛΛΙΕΡΓΗΣΙΜΕΣ) ΧΕΡΣΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ 630.000 στρ. (ΒΟΣΚΟΤΟΠΟΙ) ΑΡΔΕΥΣΙΜΕΣ ΕΚΤΑΣΕΙΣ 140.000-150.000 στρ. ΑΠΟ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΑ ΝΕΡΑ.............15%-25% ΑΠΟ ΦΡΑΓΜΑΤΑ................................25%-30% ΑΠΟ ΓΕΩΤΡΗΣΕΙΣ ............................50%-55% ΕΙΔΗ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΩΝ 1. ΣΙΤΑΡΙ ΣΚΛΗΡΟ ......................350.000 στρ. 2. ΛΟΙΠΑ ΣΙΤΗΡΑ ........................235.000 στρ. 3. ΑΡΑΒΟΣΙΤΟΣ..............................49.000 στρ. 4. ΜΗΔΙΚΗ ........................................45.000 στρ. 5. ΗΛΙΑΝΘΟΣ ...................................17.000 στρ. 6. ΠΑΤΑΤΕΣ........................................3.500 στρ. 7. ΚΑΠΝΟΣ..........................................2.500 στρ. 8. ΡΟΔΑΚΙΝΑ-ΝΕΚΤΑΡΙΝΙΑ ..........6.300 στρ. 9. ΝΕΚΤΑΡΙΝΙΑ .................................2.000 στρ. 10. ΜΗΛΑ ............................................8.500 στρ. 11. ΚΕΡΑΣΙΑ ..........................................500 στρ.

38_BITIANIS_645-652:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:54 PM

646

ΕΥΘΥΜΙΟΣ Α. ΜΠΑΤΙΑΝΗΣ

646

ΕΙ ΔΟΣ ΚΑΛ ΛΙ ΕΡΓΕΙ ΑΣ ΣΙΤΑΡΙ ΣΚΛΗΡΟ ΛΟΙΠΑ ΣΙΤΗΡΑ ΑΡΑΒΟΣΙΤΟΣ ΜΗΔΙΚΗ ΗΛΙΑΝΘΟΣ ΠΑΤΑΤΕΣ ΚΑΠΝΟΣ ΡΟΔΑΚΙΝΑ – ΝΕΚΤΑΡΙΝΙΑ ΜΗΛΑ – ΚΕΡΑΣΙΑ

Α Π Ο Δ Ο Σ Η ( Π Α ΡΑ Γ Ω Γ Η ) Μ Ε Σ Ο Σ Ο Ρ ΟΣ 2 Ε Τ Ι Α Σ 232 κιλά/στρ. 290 κιλά /στρ. 1.135 κιλά/στρ. 970 κιλά/στρ. 176 κιλά/στρ. 2.950 κιλά/στρ. 141 κιλά/στρ. 1.850 κιλά/στρ. – 1.340 κιλά/στρ. 2.230 κιλά/στρ. – 400 κιλά/στρ.

Ειδικότερα στον Δήμο Κοζάνης (Στοιχεία ΕΣΥΕ, 2001): Καλλιεργούμενες εκτάσεις 47% Βοσκότοποι 36 % Δάση 10%

ΠΥΛΩΝΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΟΥ ΤΟΜΕΑ •

• •

•

Ανάπτυξη ανθρώπινου δυναμικού/πόρου: εκπαίδευση-κατάρτιση μέσω των αρμόδιων φορέων, αλλά και με τη συνδρομή των υπηρεσιών μας με σύντομα σεμινάρια και ημερίδες-εσπερίδες. Βασικές υποδομές: ολοκλήρωση αναδασμών και παράλληλων έργων αναδασμού, έργα βοσκοτόπων, όπως ομβροπλατείες και ομβροδεξαμενές. Ανάπτυξη παραγωγικού περιβάλλοντος: βελτίωση ποιότητας προϊόντων πρωτογενούς τομέα, μεταποίηση, τυποποίηση, σήμανση και πιστοποίηση των προϊόντων, ολοκλήρωση και αξιοποίηση Μητρώου εμπόρων, έρευνα και τεχνολογία (αξιοποίηση διδακτορικών, μεταπτυχιακών και πτυχιακών διατριβών και άλλων ερευνητικών εργασιών), αγροτουρισμός. Βελτίωση ποιότητας ζωής: αγροτική και κτηνοτροφική οδοποιία, αγροτικός εξηλεκτρισμός, αμελκτήρια, συμβολή στη βελτίωση του εργασιακού περιβάλλοντος των γεωργοκτηνοτρόφων. Καινοτομία: όχι απαραίτητα ολοκαίνουργια προϊόντα, αλλά και ξεχασμένα προϊόντα από το παρελθόν, ή σύγχρονα προϊόντα που θα στηρίζονται στο παρελθόν. Δικτύωση-clusters: επετυχημένα παραδείγματα, ΕΝΟΑΜ, ΕΝΟΑΒΕ, Οίνοι Βόρειας Ελλάδας (διαδρομή των λιμνών για την περιοχή της Κοζάνης), «Οινοευφροσύνη» – Δίκτυο επισκέψιμων Κελαριών Σιάτιστας).

38_BITIANIS_645-652:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:54 PM

647

ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

647

ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΕΣ 1.

Δενδροκομία. Η δημιουργία οπωρώνων (κυρίως με μήλα, ροδάκινα, αχλάδια, κεράσια, δαμάσκηνα κ.ά.) αποδεικνύεται επικερδής, σε συνδυασμό μάλιστα με την αξιοποίηση των νέων δενδροκομικών τεχνικών (γραμμικά σχήματα, πυκνές-υπέρπυκνες φυτεύσεις, νάνα/ημινάνα υποκείμενα), την εγκατάσταση νέων ποικιλιών με ενδιαφέροντα οργανοληπτικά χαρακτηριστικά και καλή μετασυλλεκτική συμπεριφορά, την καλή λειτουργία ορισμένων συνεταιρισμών και κατ’ επέκταση των οργανώσεων παραγωγών τους. Έντονη είναι η ζήτηση για αυτά τα προϊόντα, καλές οι τιμές των προϊόντων και ευνοϊκό γενικότερα το περιβάλλον, καθώς με σχετικά λίγα στρέμματα δενδροκαλλιέργειας επιτυγχάνεται ικανοποιητικό εισόδημα και εντάσσεται κανείς ευκολότερα στα αγροτικά προγράμματα. Συγχρόνως, πρέπει να αξιοποιηθεί και η παράδοση στην παραγωγή φρούτων σε περιοχές όπως η ευρύτερη περιοχή του Βελβενδού, η περιοχή Μουρικίου και Βερμίου, με στόχο την αναγνώριση των προϊόντων των περιοχών αυτών ως ΠΟΠ ή ΠΓΕ, ενώ η εγκατάσταση οπωρώνων επεκτείνεται και σε άλλες περιοχές (π.χ. Εράτυρα, Πλατανόρευμα κτλ.).

Κηπευτικά. Η μεσογειακή διατροφή στηρίζεται στην κατανάλωση κηπευτικών, οπότε η σταθερή ζήτηση επιφέρει και ικανοποιητικές τιμές. Βήματα πρέπει να γίνουν προς την ολοκληρωμένη παραγωγή κηπευτικών για την προστασία κυρίως του καταναλωτή. Συγχρόνως, πρέπει να αξιοποιηθεί και η παράδοση που υπάρχει στην παραγωγή κηπευτικών σε ορισμένες περιοχές που έχουν παράδοση, όπως Άνω Κώμη, Κρανίδια, Εράτυρα, Καλονέρι, με στόχο την αναγνώριση των προϊόντων των περιοχών αυτών ως ΠΟΠ ή ΠΓΕ. Επίσης, επιλέξιμα στα χρηματοδοτικά προγράμματα είναι τα μεταποιητήρια-συσκευαστήρια κηπευτικών. Ευνοϊκά είναι τα κριτήρια στα γεωργικά προγράμματα, γιατί με πολύ λίγα στρέμματα κηπευτικών εντάσσεται κανείς σε αυτά. Ευνοϊκή και η νέα ΚΑΠ. Εμβληματικά προϊόντα πρέπει να θεωρούνται οι πατάτες (π.χ. Πολυμύλου), που καλλιεργούνται πλέον σε όλη την περιοχή του Ελλησπόντου, αλλά και στην περιοχή του Φούφα, καθώς και οι κόκκινες πιπεριές τύπου Φλωρίνης, που καλλιεργούνται σε μεγάλη έκταση στην περιοχή του Καλονερίου, όπου έχει συσταθεί και ο ομώνυμος συνεταιρισμός παραγωγών πιπεριάς.

Όσπρια. Ομοίως η μεσογειακή και κυρίως η ελληνική διατροφή περιλαμβάνει τα φασόλια, τις φακές, τα ρεβίθια κ.ά., οπότε η σταθερή ζήτηση επιφέρει και ικανοποιητικές τιμές, παρόλο που γίνονται εισαγωγές προϊόντων αμφιβόλου ποιότητας, σε πολύ χαμηλές τιμές. Βήματα πρέπει να γί-

38_BITIANIS_645-652:PROTYPH_KOZANH

648

5/15/14

3:54 PM

648

ΕΥΘΥΜΙΟΣ Α. ΜΠΑΤΙΑΝΗΣ

νουν προς την ολοκληρωμένη ή και βιολογική παραγωγή οσπρίων για την προστασία κυρίως του καταναλωτή. Επιτυχώς λειτουργεί μονάδα τυποποίησης στο Βόιο, ενώ έχει εγκριθεί και δεύτερη από τον άξονα 4 της κοινοτικής πρωτοβουλίας Leader στην περιοχή της λίμνης Πολυφύτου. Η καθετοποίηση ενισχύει την προσπάθεια για πιστοποίηση των προϊόντων και την αξιοποίηση της ιστορίας (π.χ. φασόλια Σισανίου, φακές περιοχής Τσοτυλίου και Καλονερίου κτλ.). 4.

Αρωματικά-Φαρμακευτικά φυτά. Με εμβληματικό προϊόν τον Κρόκο, για τον οποίο έγινε πρόσφατα προσπάθεια της πρώην Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης για την προώθηση και επέκταση της καλλιέργειάς του, αλλά και με άλλα (π.χ. ρόζα δαμασκηνή, λεβάντα, τσάι, κ.ά.), αξιοποίηση συγκριτικών πλεονεκτημάτων και εμπειρίας της περιοχής, καθώς και της μελέτης-πιλοτικού προγράμματος για τα αρωματικά φυτά που χρηματοδότησε η πρώην Ν. Α. Κοζάνης. Επιτυχής η τυποποίηση και η μεταποίηση στις εγκαταστάσεις του Αναγκαστικού Συνεταιρισμού Κροκοπαραγωγών, αλλά και η εμπορία των προϊόντων αυτών και της ιδιωτικής μονάδας στην περιοχή του Μουρικίου. Ενθαρρυντική επίσης η δημιουργία άλλων δύο νέων μονάδων μεταποίησης αρωματικών φυτών στην περιοχή του Βοΐου, που αξιοποιούν την τοπική παραγωγή. Τέλος, πρέπει να στηριχθεί ο αγροτικός συνεταιρισμός Αρωματικών Φυτών και Οπωροκηπευτικών Βοΐου, που ασχολείται με την καλλιέργεια του τριαντάφυλλου, της λεβάντας και άλλων πολυδύναμων φυτών, και ο οποίος διαθέτει πολυετή πλέον εμπειρία, καθώς και αξιόλογες υποδομές απόσταξης στην περιοχή Αγ. Αθανασίου Εράτυρας.

Αμπελουργία. Προσπάθεια της πρώην Ν. Α. Κοζάνης για την ανάπτυξη της αμπελοκαλλιέργειας στον ν. Κοζάνης, με την εκπόνηση της πιλοτικής αντίστοιχης μελέτης. Μοναδικό στην Ελλάδα το δίκτυο επισκέψιμων κελαριών «Οινοεφροσύνη» με έδρα τη Σιάτιστα. Δυναμικά αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια ο αμπελοοινικός τομέας, με τη δημιουργία 14 οινοποιείων, ενώ σχεδιάζονται άλλα τέσσερα, αξιοποιώντας τα ιδιαίτερα terroir (οινοπέδια [Κουράκου, 2012], εδαφοκλιματικά μικροπεριβάλλοντα του νομού). Επιλέξιμα τα οινοποιεία σε όλα τα χρηματοδοτικά εργαλεία (π.χ. στον άξονα 4 του Leader, στο ΟΠΑΑΧ, στο πρόγραμμα της μεταποίησης). Συγκριτικό πλεονέκτημα της περιοχής, εμπειρία, μεράκι και ύπαρξη πέντε συλλόγων σχετικών με το αμπέλι και το κρασί. Αξιοποίηση της μελέτης για την ανάπτυξη της αμπελοκαλλιέργειας, μοναδικού εργαλείου στην Ελλάδα.

Κάστανα και Ακρόδρυα (Ξηροί καρποί, δηλαδή καρύδια, αμύγδαλα κλπ.). Πολύ καλές τιμές, ευνοϊκό το εδαφοκλιματικό περιβάλλον, ιδίως για το

38_BITIANIS_645-652:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:54 PM

ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

649

κάστανο σε Άνω Βόιο, Μουρίκι και Σέρβια. Αξιοποίηση του αντίστοιχου γεωργοπεριβαλλοντικού μέτρου για προστασία της αμυγδαλιάς που καλλιεργείται στην περιοχή της Σιάτιστας. Αξιοποίηση του προγράμματος της δάσωσης γεωργικών εκτάσεων για την εγκατάσταση οργανωμένων οπωρώνων με καρυδιές και καστανιές. 7.

Βιολογική γεωργία και κτηνοτροφία. Αυξημένη προστιθέμενη αξία των βιολογικών προϊόντων λόγω της διαφοροποίησης της παραγωγής, ικανοποιητική ζήτηση των βιολογικών προϊόντων παρά την οικονομική κρίση. Παράλληλη οικονομική στήριξη από το αντίστοιχο γεωργοπεριβαλλοντικό μέτρο. Προωθείται και επιδοτείται και η βιολογική κτηνοτροφία, που όμως υστερεί ακόμη στην αξιοποίηση του κρέατος. Ο μεγάλος αριθμός σύγχρονων σφαγείων της περιοχής μπορεί να βοηθήσει στην κατεύθυνση αυτή, αφού ένα σφαγείο με τις 2-3 γραμμές του μπορεί να μετατραπεί σε βιολογικό, και να μειωθούν τα έξοδα σφαγής των βιολογικών ζώων, τα οποία σε αυτή τη φάση σφάζονται ως συμβατικά. Απαιτείται και τυποποίηση των προϊόντων κρέατος, ενώ για το γάλα αυτό έχει ήδη επιτευχθεί. Η βιολογική γεωργία και κτηνοτροφία έχουν άμεση σχέση, και αποτελούν τις βάσεις για τη στήριξη του τριγώνου, που στην κορυφή του έχει την τυποποίηση βιολογικού γάλακτος και την παραγωγή πληθώρας βιολογικών τυροκομικών προϊόντων, η οποία έχει μεγάλα περιθώρια ανάπτυξης.

Ενεργειακά φυτά. Πιλοτική προσπάθεια της Περιφέρειας Δυτ. Μακεδονίας, της πρώην Ν. Α. Κοζάνης και του πρώην Δήμου Ασκίου (συγκεκριμένα για την ελαιοκράμβη) για την καλλιέργεια του Κάρντο ή Αγριοαγγινάρας. Ευνοϊκές οι συνθήκες επέκτασης των καλλιεργειών αυτών, αλλά και άλλων, όπως ο ηλίανθος, λόγω της νέας ΚΑΠ.

Τρούφα και άλλα μανιτάρια. Πιλοτική προσπάθεια της πρώην Ν. Α. Κοζάνης για την επέκταση της καλλιέργειας. Υψηλές τιμές και αυξημένη ζήτηση.

10. Γεωργοδασοπονικά συστήματα (Agroforestry). Συγκαλλιέργεια δασικών δέντρων με ετήσια ή πολυετή ποώδη, θαμνώδη ή και δενδρώδη είδη, με στόχο την καλύτερη αξιοποίηση των διαθέσιμων φυσικών πόρων. Πιλοτική εφαρμογή στον Δήμο Ασκίου (end user – εφαρμοστής του προγράμματος με επισκέψιμα πειραματικά τεμάχια). Αξιοποίηση του ερευνητικού προγράμματος και της εμπειρίας που αποκτήθηκε. Επιδότηση από ανάλογο γεωργοπεριβαλλοντικό πρόγραμμα της επόμενης προγραμματικής περιόδου 2014-2020. 11. Μικρά οπωροφόρα, όπως το ιπποφαές και άλλα πολυδύναμα φυτά (μύρτιλλο, φραγκοστάφυλο, βατόμουρο, τζιτζιφιά, κρανιά, κουμαριά, κράταιγος, goji berry, acai berry, αρώνια κ.ά.). Υψηλές τιμές και αυξημένη ζή-

38_BITIANIS_645-652:PROTYPH_KOZANH

650

5/15/14

3:54 PM

650

ΕΥΘΥΜΙΟΣ Α. ΜΠΑΤΙΑΝΗΣ

τηση για ορισμένα από αυτά, ενώ πρέπει να τονιστεί ότι έχουν συσταθεί οι αντίστοιχοι αγροτικοί συνεταιρισμοί σε Αιανή και Βόιο. 12. Ελαιοκομία. Σημαντική η καλλιέργεια της ελιάς σε ποσοτικό αλλά και ποιοτικό επίπεδο. Οι σημαντικές δυσκολίες στη συγκομιδή των ελιών, που συντελούν στην αύξηση του κόστους παραγωγής, επιβάλλουν τη στροφή της καλλιέργειας σε γραμμικά-γραμμοειδή σχήματα (τύπου παλμέτας). 13. Σποροπαραγωγή. Ελλειμματική η Ελλάδα σε σπόρους, με προβλήματα η περιορισμένη σποροπαραγωγή στην Ελλάδα, αυξημένο το εισόδημα των σποροπαραγωγών. Επιβεβλημένη η προστασία των γενετικών πόρων – αποφυγή γενετικής διάβρωσης.

ΔΡΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ

Αύξηση αρδευόμενων εκτάσεων, με παράλληλη εκπόνηση αναδασμών. Στήριξη της μεταποίησης των προϊόντων πρωτογενούς τομέα. Πιστοποίηση των προϊόντων πρωτογενούς τομέα. Πιστοποίηση βιολογικών προϊόντων. Αξιοποίηση της μελέτης του τμήματος Γεωπονίας του ΑΠΘ για αναδιάρθρωση των καλλιεργειών, με έμφαση στη δενδροκαλλιέργεια και με ώθηση στην ολοκληρωμένη ή βιολογική διαχείριση των καλλιεργειών και στα προϊόντα ΠΟΠ και ΠΓΕ. Αξιοποίηση της μελέτης του ΕΘΙΑΓΕ για την ορθολογική λίπανση (λελογισμένη διαχείριση εδαφικών πόρων) και άρδευση των εδαφών (εξοικονόμηση αρδευτικού νερού) σε επτά Δημοτικές Ενότητες της Π. Ε. Κοζάνης. Αξιοποίηση της μελέτης για την «Ανάπτυξη της αμπελοκαλλιέργειας στον ν. Κοζάνης». Στήριξη του αγροτουρισμού. Επιμόρφωση γεωργών. Προώθηση γεωργοδασοπονικών συστημάτων (Agroforestry).

ΔΡΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ

Ώθηση στην παραγωγή βιολογικών τυροκομικών προϊόντων. Δημιουργία νέων και εκσυγχρονισμός υπαρχόντων μονάδων μεταποίησης γαλακτοκομικών προϊόντων. Επιμόρφωση κτηνοτρόφων.

38_BITIANIS_645-652:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:54 PM

ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ ΑΓΡΟΤΙΚΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ

651

Εκπόνηση μελετών και κατασκευή έργων για την αξιοποίηση των βοσκοτόπων (αξιοποίηση των ήδη υπαρχουσών μελετών). Αξιοποίηση των σύγχρονων σφαγείων γραμμών Βοΐου, Σερβίων και Κοζάνης.

ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ O O

O O

Τουριστική αξιοποίηση παραδοσιακών προϊόντων (οίνοι, αποστάγματα, γλυκά κουταλιού, ζυμαρικά, τουρσιά, τυριά, κ.ά.), τα οποία και θα δίνονται σε συγκεκριμένα σημεία των τουριστικών διαδρομών. Δημιουργία μικρών μουσείων (π.χ. γεωργικό μουσείο, αμπελοοινικής ιστορίας, μουσείο καπνού) ή επισκέψιμων χώρων παραγωγικών δραστηριοτήτων (επισκέψιμα κελάρια, ρακοκάζανα), όπου είναι δυνατόν και σε συνάφεια με τις τουριστικές διαδρομές. Τουριστικοί δρόμοι ευρύτεροι, με ένταξή μας σε αυτούς. Ταυτόχρονα, δημιουργία και Τοπικών Δρόμων (όχι κατ’ ανάγκη Τουριστικών Διαδρομών), έτσι ώστε να μπορούμε να αντιμετωπίσουμε ως τουριστικό πακέτο σε επίπεδο Περιφέρειας με Τοπικούς Δρόμους. Ίδρυση στα τουριστικά σημεία δικτυακής επικοινωνίας, με αυτόματη ενημέρωση πληρότητας κλινών, κ.ά. Επίσης, θα δύναται ο επισκέπτης να έχει και μια πρώτη οπτικοακουστική προσέγγιση επιλεγμένου «τοπικού δρόμου» (μέσω Infokiosks). Προϊόντα πρωτογενούς τομέα ως ΠΟΠ (προϊόντα ονομασίας προέλευσης) ή ΠΓΕ (προϊόντα γεωγραφικής ένδειξης), ώστε να σχηματίζουμε προτάσεις «Περιοχή με ξακουστά/ονομαστά τυριά, φασόλια» κ.ο.κ. Δημιουργία θεματικών διαδρομών για τα παραγόμενα προϊόντα και τις διαδικασίες παραγωγής, με γευστικές δοκιμές και αύξηση των πωλήσεων προϊόντων στον τόπο παραγωγής τους.

38_BITIANIS_645-652:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:54 PM

652

Λίχνισμα σιταριού στη Σκ’ρκα (Αύγ. 1955): Μ. Σιώμος, Ζ. Πλακοπίτης, Τζ. Γκουντιός, Κ. Ντάλας, Μ. Ντάλας, Κουκούλα Ντάλα (αρχείο Γιάννη Κορκά).

39_KYRIAKIDHS_653-656:PROTYPH_KOZANH

5/4/14

4:19 PM

653

Kώστας Kυριακίδης

OI ΠPOOΠTIKEΣ TOY TOΠIKOY EMΠOPIOY ΣTH ΣYΓXPONH EΠOXH

Το Συνέδριό μας πραγματοποιείται σε μια πολύ σημαντική περίοδο για τη διεθνή οικονομία και για τη χώρα μας, γεγονός που δεν αφήνει ανεπηρέαστη –το αντίθετο μάλιστα– την περιοχή μας. Θεωρώ ιδιαίτερα τιμητική για μένα και για τον φορέα που εκπροσωπώ και για τον οποίο αγωνίζομαι (ΕΒΕ Κοζάνης) την πρόσκληση να τοποθετηθώ, στη θεματική ενότητα «Σύγχρονες Προκλήσεις», για ένα τόσο κρίσιμο και αγαπημένο μου θέμα, όπως αυτό του τοπικού εμπορίου. Το εμπόριο αποτελεί διαχρονικά τον βασιλιά της οικονομικής δραστηριότητας παγκοσμίως, μια οικονομική δραστηριότητα που είναι βαθιά ριζωμένη στην οικονομική παράδοση της χώρας μας. Η ιστορία του εμπορίου είναι παράλληλη, κατά το μεγαλύτερο μέρος, με την ιστορία της ανθρωπότητας. Από τις πρωτόγονες κοινωνίες, με την απλή ανταλλαγή αγαθών, μέχρι τον σημερινό κόσμο (τον σχεδόν τέλεια οργανωμένο από εμπορικής πλευράς), το εμπόριο πέρασε πολλές φάσεις εξέλιξης και πολλές δοκιμασίες. Πρώτοι οι Φοίνικες συνδύασαν το πνεύμα της περιπέτειας που είχαν με τις ανακαλύψεις των λαών της Μεσοποταμίας (γραφή, νόμισμα, κωδικοποιημένο δίκαιο) και τη μεγάλη περιέργεια που τους κατείχε, και ένωσαν εμπορικά όλες σχεδόν τις πόλεις της Ν. Μεσογείου. Σήμερα το εμπόριο έχει πάρει τέτοια έκταση, που δικαιώνει το ανήσυχο πνεύμα των Φοινίκων. Νέες τεχνικές μέθοδοι, πολυάριθμοι τρόποι διεξαγωγής του, οικονομικές και δασμολογικές ενώσεις, έχουν κάνει το εμπόριο επιστήμη. Νέα μεταφορικά μέσα χρησιμοποιούνται, τεράστιες ταχύτητες αναπτύσσονται, ο παραγωγός των αγαθών έχει χάσει ή τείνει να χάσει πλέον κάθε επαφή με τον τελικό αγοραστή τους. Τέτοιο ανήσυχο και πρωτοπόρο πνεύμα έχει να επιδείξει διαχρονικά και ο κοζανίτης έμπορος, ο οποίος αντέχει διακρίνεται και επιβιώνει, κουβαλώντας μια τεράστια κληρονομιά. Σήμερα, τόσο τοπικά όσο και παγκόσμια, υπάρχει η ανάγκη διαχωρισμού του εμπορίου σε δύο μεγάλα υποσύνολα, το εσωτερικό και το εξωτερικό εμπόριο. Διαφορετικοί παράγοντες επηρεάζουν τόσο το ένα όσο και το άλλο. Στο εσωτερικό εμπόριο, χονδρικό και λιανικό, η διαρκής μείωση του ΑΕΠ και

39_KYRIAKIDHS_653-656:PROTYPH_KOZANH

5/4/14

4:19 PM

654

ΚΩΣΤΑΣ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ

η ολοένα εντεινόμενη ύφεση διαμορφώνουν ένα εξαιρετικά αβέβαιο και δυσοίωνο περιβάλλον, γεγονός που καθιστά μονόδρομο την αναζήτηση νέων άγνωστων, μεγαλύτερων και πιο ελπιδοφόρων αγορών.

Εκθέσεις Ως γέφυρα μεταξύ του τοπικού και του εξωτερικού εμπορίου λειτουργεί ο θεσμός των Εκθέσεων, που έγκειται σε έναν οργανωμένο τρόπο προβολής των προϊόντων, της βιομηχανίας και των επιχειρήσεων γενικότερα. Στο σημείο αυτό αξίζει μια σύντομη ιστορική αναδρομή στον θεσμό αυτό. Η πρώτη διεθνής εμπορική έκθεση έγινε το 1791 στην Πράγα. Η πρώτη από τις γενικές διεθνείς εκθέσεις πραγματοποιήθηκε στο Λονδίνο το 18 1, και αποτέλεσε παράδειγμα για πολλές μετέπειτα εκθέσεις. Μεγάλης σημασίας ήταν, επίσης, η έκθεση του Παρισιού το 18 , η οποία διήρκησε 21 ημέρες και αποτέλεσε σταθμό στην ανάπτυξη των εμπορικών σχέσεων μεταξύ των λαών. Στην Ελλάδα εθνικές εμπορικές εκθέσεις με την επωνυμία «Ολύμπια» διοργανώθηκαν κατά τα έτη 18 9, 1870, 187 , 1888. Ο κανονισμός των «Ολυμπίων» είχε καταρτιστεί από τον Ευάγγελο Ζάππα. Μάλιστα, κατά τη διάρκεια των «Ολυμπίων» του 1888 πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του Ζαππείου Μεγάρου, προορισμός του οποίου ήταν η φιλοξενία τέτοιων εκδηλώσεων. Συμπερασματικά, οι εμπορικές εκθέσεις προσέφεραν και προσφέρουν σημαντικές υπηρεσίες στην προώθηση των διεθνών συναλλαγών και στη βελτίωση των σχέσεων μεταξύ των λαών. Είναι μια δοκιμασμένη λύση για όλους όσοι χρειάζονται να βρουν τρόπους αντιμετώπισης των κρίσεων, όπως αυτής που βιώνουμε σήμερα, με την εύρεση νέων αγοραστών αλλά και προμηθευτών.

Παράγοντες επιτυχίας εμπορικής συναλλαγής Παρ’ ότι οι εκθέσεις δεν παύουν να αποτελούν ένα σημαντικό εργαλείο, υπάρχουν και άλλοι παράγοντες που υπεισέρχονται για μια επιτυχημένη εμπορική συναλλαγή. Έννοιες, όπως αυτή του ανταγωνιστικού και ποιοτικού τελικού προϊόντος, συναντάνε αυτές της καινοτομίας, του branding και του σύγχρονου marketing, διαμορφώνοντας ένα πλήρως παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον στο οποίο: • Οι νέες τεχνολογίες, εξελίσσουν τις μεθόδους παραγωγής και τους τρόπους προσφοράς προϊόντων και υπηρεσιών. • Το διαδίκτυο ανοίγει νέους δρόμους στην επιχειρηματική και εμπορική

39_KYRIAKIDHS_653-656:PROTYPH_KOZANH

5/4/14

4:19 PM

OI ΠPOOΠTIKEΣ TOY TOΠIKOY EMΠOPIOY

655

δραστηριότητα, δημιουργεί νέους χώρους οικονομικής δράσης, νέες αγορές. • Οι αποστάσεις μικραίνουν και ο διεθνής ανταγωνισμός εντείνεται. • Ταυτόχρονα, μεταβάλλονται και οι συμπεριφορές, οι τρόποι επικοινωνίας και τα καταναλωτικά πρότυπα των πολιτών. Αν στα παραπάνω προσθέσουμε τις σύγχρονες μεθόδους οργάνωσης και διοίκησης, τους κινδύνους που απορρέουν από τις συναλλαγματικές ισοτιμίες, τον προστατευτισμό και τις διεθνείς περιφερειακές συνεργασίες, εύκολα καταλαβαίνουμε ότι τα πράγματα δεν είναι ούτε απλά ούτε εύκολα.

Ανταγωνιστικότητα τοπικών προϊόντων Η ανταγωνιστικότητα, η παραγωγικότητα και η αξιοποίηση των συγκριτικών μας πλεονεκτημάτων, όπως το κλίμα, οι εδαφολογικές συνθήκες και η γεωγραφική μας θέση, εξακολουθούν να είναι ακόμη τα μεγάλα ζητούμενα για τη χώρα μας. Μπορούμε να γίνουμε πιο ανταγωνιστικοί, μπορούμε να βελτιώσουμε την ποιότητα των αγαθών μας, μπορούμε να διευρύνουμε τα συγκριτικά μας πλεονεκτήματα και να αποκτήσουμε νέα. Αναφορικά με τον τόπο μας οφείλουμε να αξιοποιήσουμε • τη γεωγραφική μας θέση • την Εγνατία οδό • τη γη και τους ανθρώπους της υπαίθρου • το εκθεσιακό μας κέντρο • την πλούσια πολιτιστική μας κληρονομιά και παράδοση • την καινοτομία και την έρευνα • τα δίκτυα συνεργασίας γνωστά και ως clusters • το επιχειρηματικό μας δαιμόνιο • τα όποια χρηματοδοτικά εργαλεία Ο κρόκος και τα αρωματικά μας φυτά, η γούνα και το μάρμαρο, οι ζύμες και τα κρασιά μας, τα όσπρια και η φέτα μας, ταξιδεύουν ήδη παγκοσμίως. Η ευημερία και η ανάπτυξη του τόπου μας είναι συνυφασμένη με την ισχυρή οικονομία και τη δυνατότητά της να αναπτύξει πλούσιες οικονομικές δραστηριότητες εκτός των συνόρων της. Η σύνδεση της παράδοσης με τις σύγχρονες και παραγωγικές επενδύσεις και την εξωστρέφεια αποτελούν τη μεγαλύτερη ίσως σύγχρονη πρόκληση, που θα δώσει στο τοπικό εμπόριο τη δυναμική και την έμπνευση, για να χαράξει τη «δική» του πορεία.

39_KYRIAKIDHS_653-656:PROTYPH_KOZANH

5/4/14

4:19 PM

656

Ο πρόεδρος του ΕΒΕ Κοζάνης Ν. Γκουντιός και ο γραμματέας Ι. Κορκάς (στο βάθος στο μέσον) στο συνέδριο των Επιμελητηρίων Ελλάδος, Καλαμάτα 1 . .19 (αρχείο Γιάννη Κορκά).

Το Σωματείο Υποδηματοποιών Κοζάνης στον Ι. Ν. Μεταμορφώσεως (χαμηλό Αϊ-Λιά), 12.12.19 (στο βάθος το υπό ανέγερση νοσοκομείο) (αρχείο Γιάννη Κορκά).

40_TSIKRITZIS_657-672:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:58 PM

657

Λάζαρος Τσικριτζής

Η ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΓΙΑ ΜΙΑ ΠΡΑΣΙΝΗ ΜΕΤΑΛΙΓΝΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

Λιγνιτικό Κέντρο Δυτικής Μακεδονίας της ΔΕΗ: Σημαντικότερα περιβαλλοντικά προβλήματα και παραβάσεις της νομοθεσίας

Στο Λιγνιτικό Κέντρο Δυτικής Μακεδονίας (ΛΚΔΜ) η ΔΕΗ παράγει περίπου το 50% της ηλεκτρικής ενέργειας της Ελλάδας. Για τον σκοπό αυτό η ΔΕΗ έχει εγκατεστημένους έξι (6) ατμοηλεκτρικούς σταθμούς, οι οποίοι καίνε χαμηλής ποιότητας λιγνίτη, που εξορύσσεται σε ορυχεία ανοιχτού τύπου. Λόγω αυτών των δραστηριοτήτων η ΔΕΗ δημιουργεί σοβαρές επιπτώσεις στο περιβάλλον, τους φυσικούς πόρους και την υγεία των κατοίκων. Παράλληλα, παραβιάζει συστηματικά την κοινοτική και ευρωπαϊκή νομοθεσία η οποία σχετίζεται με τις εκπομπές αιωρουμένων σωματιδίων και SO2, την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα, την αποκατάσταση εδαφών, τη διαχείριση των υδάτινων πόρων, την προστασία των γειτονικών με τα ορυχεία οικισμών, κλπ. Οι παραβάσεις αυτές έχουν καταγραφεί και επιβεβαιωθεί επανειλημμένα από τις αρμόδιες Ελληνικές Υπηρεσίες και Αρχές, από Ερευνητικά Ιδρύματα, από τον Συνήγορο του Πολίτη, αλλά και από ευρωπαϊκά όργανα. Ενδεικτικά, αναφέρονται και επισυνάπτονται τα παραστατικά [1-19], που αφορούν παραβάσεις των περιβαλλοντικών όρων λειτουργίας των θερμοηλεκτρικών σταθμών και των ορυχείων λιγνίτη, καθώς και ευρύτερες παρενέργειες που αντιβαίνουν διατάξεις της κείμενης νομοθεσίας. Πιο συγκεκριμένα: α. Το πρόβλημα της ατμοσφαιρικής ρύπανσης παραμένει ουσιαστικά άλυτο. Κατά τη διάρκεια ολόκληρης της δεκαετίας 2001-2009 στο ΛΚΔΜ το πλήθος των μέσων ημερήσιων συγκεντρώσεων των PM10 στην ατμόσφαιρα υπερβαίνει το ετήσιο όριο 9,6% (για τιμές> 50 μg/m3) και φτάνει το 50% (παράβαση της οδηγίας 1999/30) [1,2,3,7,8].

Ομοίως οι εκπομπές ολικών αιωρουμένων σωματιδίων TSP από τις καπνοδόχους της ΔΕΗ, παρά τις αντικαταστάσεις μερικών φίλτρων, ξεπερνούν το όριο των 100 mg/m3, κυρίως στις μονάδες Ι έως IV του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού (ΑΗΣ) Πτολεμαΐδας και Ι & ΙΙ του ΑΗΣ Καρδιάς (πα-

40_TSIKRITZIS_657-672:PROTYPH_KOZANH

658

5/15/14

3:58 PM

658

ΛΑΖΑΡΟΣ ΤΣΙΚΡΙΤΖΗΣ

ράβαση της KYA 29457/1511/2005, οδηγία 2001/80/ΕΚ και ΚΥΑ 29459/1510/2005, οδηγία 2001/81/ΕΚ) [4,5,9a και 9β]. Επίσης, οι εκπομπές SO2 είναι εκτός ορίων στις μονάδες Ι και ΙΙ του ΑΗΣ Αμυνταίου [17] και κατά δεύτερο λόγο στον ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου, μονάδες Ι έως V (παράβαση των προηγουμένων ΚΥΑ – οδηγιών). Πρόσθετο πρόβλημα δημιουργείται κατά τις εκκινήσεις των μονάδων, λόγω της χρήσης πετρελαίου και των αντίστοιχων παρατεταμένων εκπομπών καπνού. Μια εναλλακτική λύση είναι η χρήση του λιγότερου ρυπογόνου φυσικού αερίου, το οποίο, εκτός της εκκίνησης, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως συμπληρωματικό καύσιμο για την αύξηση του χαμηλού βαθμού απόδοσης των παλιών λιγνιτικών μονάδων. Σχετική μελέτη έχει συντάξει το ΤΕΕ (Τμήμα Δυτ. Μακεδονίας), αλλά η ΔΕΗ συνεχίζει να αποκλείει το φυσικό αέριο από το ΛΚΔΜ. Όσες όμως βελτιώσεις και να γίνουν στους σταθμούς, το πρόβλημα της σκόνης δεν επιλύεται, λόγω και της μεγάλης πυκνότητας των σταθμών στο ΛΚΔΜ, αλλά και εκ του γεγονότος ότι κύρια πηγή των αιωρουμένων σωματιδίων είναι τα ορυχεία, τα οποία συνεχώς επεκτείνονται, χωρίς να εφαρμόζονται τα κατάλληλα μέτρα. Τα μέτρα αντιρρύπανσης στα ορυχεία παραμένουν αναποτελεσματικά και δημιουργούν συνεχή προβλήματα, τόσο στους εργαζομένους στη ΔΕΗ, όσο και στο γενικό πληθυσμό [6,8]. β. Σοβαρές είναι και οι επιπτώσεις που προκαλούν οι δραστηριότητες της ΔΕΗ στο υδάτινο δυναμικό. Η εξόρυξη του λιγνίτη έχει καταστρέψει μεγάλο μέρος της υπόγειας υδροφορίας στη λεκάνη του ΛΚΔΜ, γεγονός που έπληξε ανεπανόρθωτα τις γεωργικές εκμεταλλεύσεις. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι η στάθμη του κοκκώδους υδροφόρου του Αμυνταίου έπεσε κατά 35-70 m και του κοκκώδους υδροφόρου Σαριγκιόλ κατά 50-100 m [10]. Η ουσιαστική καταστροφή αυτών των υδάτινων πόρων (λόγω εξορύξεων και αρδεύσεων) ανάγκασε γειτονικούς οικισμούς, όπως η Κοζάνη, να αναζητήσουν σε μακρινές αποστάσεις νέες πηγές υδροδότησης, με ανάλογη αύξηση του κόστους νερού. γ. Επιπροσθέτως, η μεγάλη κατανάλωση νερού στους ΑΗΣ επιδείνωσε το ήδη αρνητικό υδατικό ισοζύγιο της λίμνης Βεγορίτιδας (μείωση όγκου κατά 76%) [10] στα βόρεια και αύξησε κατακόρυφα τις αντλούμενες από τη ΔΕΗ ποσότητες νερού από τον ποταμό Αλιάκμονα, δηλαδή από άλλη υδρολογική υπολεκάνη, κατά παράβαση του πνεύματος της οδηγίας 2000/30/ΕΕ. Σημειώνεται ότι, σύμφωνα με τη «ΜΠΕ επέκτασης των ορυχείων της ΔΕΗ», μεταφέρονται από τον Αλιάκμονα στη λεκάνη Σαριγκιόλ

40_TSIKRITZIS_657-672:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:58 PM

ΓΙΑ ΜΙΑ ΠΡΑΣΙΝΗ ΜΕΤΑΛΙΓΝΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

659

των ορυχείων 50×106 m3/year. [11] Σημαντικές υπήρξαν και οι επιπτώσεις στην υπόγεια υδροφορία του ν. Φλώρινας λόγω της επταετούς καθυστέρησης στην κατασκευή του φράγματος Παπαδιάς, γεγονός που υποχρέωσε τη ΔΕΗ να προχωρήσει σε αντλήσεις μεγάλων ποσοτήτων υπόγειων νερών (έξι γεωτρήσεις βάθους 300 m και παροχής 16.000 m3/day), κατά παράβαση της σχετικής ΜΠΕ και των περιβαλλοντικών όρων. Σημειώνεται, επίσης, ότι παρά την οδηγία 2000/60/ΕΕ δεν υπάρχει ακόμη ειδική διαχειριστική μελέτη υδάτινου δυναμικού στο ΛΚΔΜ για όλους τους χρήστες. δ. Η εξορυκτική δραστηριότητα έχει προκαλέσει και σοβαρές παρενέργειες στη γεωμορφολογία των λιγνιτοφόρων περιοχών: Καταστροφή της συνέχειας των γεωλογικών επιφανειών, του ανάγλυφου του εδάφους, έντονες διαβρώσεις και απότομες κλίσεις. Μέχρι σήμερα στο ΛΚΔΜ έχουν αποκατασταθεί (όχι πάντα ικανοποιητικά) 32.800 στρέμ. Υπάρχουν όμως περίπου 180.000 στρέμ., τα οποία είναι ανοιχτά και μη αποκατεστημένα. Βορειότερα, στα ορυχεία Βεύης και Αχλάδας, τα οποία εκμεταλλεύονταν ιδιωτικές επιχειρήσεις επί σειρά ετών, η αποκατάσταση δεν ξεκίνησε ποτέ. ε. Σημαντικότατες είναι και οι επιπτώσεις των ορυχείων και των σταθμών ηλεκτροπαραγωγής στην υγεία των κατοίκων της περιοχής του ΛΚΔΜ. Διπλάσιες είναι οι συχνότητες εμφάνισης των ασθενειών του άνω αναπνευστικού στις ευπαθείς ομάδες [12], ενώ, με βάση τον ομότ. καθηγ. του ΑΠΘ κ. Μακρή [13] του ΑΠΘ, η θνησιμότητα από τα καρδιαγγειακά νοσήματα έχει εικοσαπλασιαστεί τα τελευταία 50 χρόνια.

Στενά συνδεμένο με τις επιπτώσεις στον πληθυσμό είναι και το πρόβλημα των μετεγκαταστάσεων των οικισμών, διαδικασία η οποία συνήθως καθυστερεί ή εφαρμόζεται περιορισμένα. Το πρόβλημα οφείλεται στο γεγονός ότι η ΔΕΗ προχωρά σε υλοποίηση μετεγκαταστάσεων και καταβολή αποζημιώσεων μόνον εφόσον το υπέδαφος του οικισμού (προσοχή! του οικισμού και όχι των αγροκτημάτων του) περιέχει σημαντικά κοιτάσματα λιγνίτη. Ενεργεί δηλ. με κύρια συνιστώσα τα οικονομικά μεγέθη και όχι με βάση τα προβλήματα που προκαλούν οι δραστηριότητές της στο περιβάλλον και στην ποιότητα ζωής κάθε οικισμού. Oι εξορυκτικές δραστηριότητες της ΔΕΗ πλησιάζουν όλο και περισσότερο στις κατοικημένες περιοχές, ενώ αυξάνονται οι αυθαίρετες καταπατήσεις (δάσος Μαυροπηγής). Αυτό, βέβαια, έχει ως συνέπεια τη σημαντική αύξηση των επιπέδων θορύβου και ατμοσφαιρικής σωματιδιακής ρύπανσης, με άμεσες επιπτώσεις στην υγεία και την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Σχετικές με το θέμα των μετεγκαταστάσεων είναι και οι γνωμοδοτήσεις

40_TSIKRITZIS_657-672:PROTYPH_KOZANH

660

5/15/14

3:58 PM

660

ΛΑΖΑΡΟΣ ΤΣΙΚΡΙΤΖΗΣ

του Συνηγόρου του Πολίτη [14a-b,15,16], οι οποίες επιβεβαιώνουν την ισχύ των καταγγελιών μας. στ. Παράλληλα με τα τοπικά περιβαλλοντικά προβλήματα, οι δραστηριότητες της ΔΕΗ προκαλούν παρενέργειες και σε πλανητικό επίπεδο, καθόσον οι υψηλές εκπομπές CO2 των θερμοηλεκτρικών σταθμών συμβάλλουν στο φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής. Οι μονάδες της ΔΕΗ εξέπεμψαν συνολικά 52,7 εκ. τόνους CO2 το 2008, ποσό που αντιστοιχεί περίπου στο 40% των συνολικών εκπομπών της χώρας. Μόνο οι λιγνιτικές της μονάδες εξέπεμψαν το 2009 42,2 εκ. τόνους CO2, σύμφωνα με τις επαληθευμένες εκπομπές των εγκαταστάσεων στο Ευρωπαϊκό Σύστημα Εμπορίας Δικαιωμάτων Εκπομπής. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι σταθμοί Αγ. Δημητρίου και Καρδιάς της ΔΕΗ κατέχουν την 1η και 2η θέση στη λίστα «Dirty Thirty» του WWF, που περιλαμβάνει τις 30 βιομηχανίες της Ευρώπης με τις μεγαλύτερες εκπομπές CO2.

Η Ελλάδα, παρότι έχει υπογράψει το Πρωτόκολλο του Κιότο, δεν καταβάλλει προσπάθειες να μειώσει τις εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου. Με βάση το εν λόγω πρωτόκολλο εξασφάλισε αύξηση των εκπομπών CO2 το 2008-12 κατά 25% σε σχέση με το 1990. Οι πιο φιλόδοξοι στόχοι του πρόσφατου «ενεργειακού πακέτου» της ΕΕ είναι αδύνατο να επιτευχθούν χωρίς δραστική μείωση του μεριδίου του λιγνίτη στην ηλεκτροπαραγωγή. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Διαχειριστή του Ελληνικού Συστήματος Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας (ΔΕΣΜΗΕ), οι λιγνιτικές μονάδες της ΔΕΗ κάλυψαν το 58% της ζήτησης ηλεκτρισμού στο Διασυνδεδεμένο Σύστημα. Πιο συγκεκριμένα, η Εθνική Έκθεση προς το UNFCCC (Ιαν. 2010) προβλέπει αύξηση των εθνικών εκπομπών κατά 32,2% το 2020 σε σχέση με το 1990, με τις εκπομπές από κατανάλωση ενέργειας να αυξάνονται κατά 51,0%. ζ. Παρ’ όλη τη διαφαινόμενη αποτυχία αυτής της πολιτικής, η ΔΕΗ προγραμματίζει την κατασκευή 2 νέων λιγνιτικών μονάδων (Πτολεμαΐδα V και Μελίτη II) συνολικής ισχύος 1100 MW, ενώ έχει εξαγγείλει το κλείσιμο μόλις 663 MW παλιών και μη αποδοτικών λιγνιτικών σταθμών (Πτολεμαΐδα IIV και ΛΙΠΤΟΛ). Ταυτόχρονα, δεν αποκλείεται και η κατασκευή ιδιωτικής λιγνιτικής μονάδας στη Δυτ. Μακεδονία. Η ΔΕΗ δεν έχει ανακοινώσει ένα μακροχρόνιο σχέδιο δραστικής μείωσης της λιγνιτικής ισχύος, ώστε να επιτευχθεί ο εθνικός στόχος για 40% ΑΠΕ στην κατανάλωση ηλεκτρισμού το 2020. Ο στόχος αυτός προϋποθέτει αποσύρσεις αρκετών θερμοηλεκτρικών μονάδων και αντικατάσταση ενός περιορισμένου αριθμού αυτών.

40_TSIKRITZIS_657-672:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:58 PM

ΓΙΑ ΜΙΑ ΠΡΑΣΙΝΗ ΜΕΤΑΛΙΓΝΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

661

Ο μύθος του φτηνού λιγνίτη

Μια άλλη σημαντική παράμετρος της ενεργειακής πολιτικής, που συντελεί στην ανορθολογική εκμετάλλευση ή και καταστροφή των φυσικών πόρων, είναι η πολιτική της φτηνής λιγνιτικής κιλοβατώρας και ο τρόπος κοστολόγησης του λιγνίτη. Η ΔΕΗ απολαμβάνει διάφορες κρυφές επιδοτήσεις, που της επιτρέπουν να πουλά σχετικά φτηνά το ρεύμα, σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, γεγονός όμως που «χρεώνεται» στις τοπικές λιγνιτοπαραγωγές κοινωνίες αλλά και τις επόμενες γενιές. Αναφέρουμε δύο μόνο περιπτώσεις: i. Φόρος στερεών καυσίμων. Ο λιγνίτης ως μη ανανεώσιμος ορυκτός πόρος έπρεπε να φορολογείται, όπως συμβαίνει και με τα υπόλοιπα ορυκτά, αδρανή και μεταλλεύματα. Μάλιστα, το μεγαλύτερο μέρος του φόρου αυτού έπρεπε να αποδίδεται στις λιγνιτοφόρες περιοχές, από το υπέδαφος των οποίων εξορύσσεται. Η ΔΕΗ, με την κάλυψη της κυβέρνησης, απαλλάσσεται από τον φόρο στερεών καυσίμων, γεγονός που αντίκειται στους κανόνες υγιούς ανταγωνισμού αλλά και στην αρχή της αειφορίας. Παράλληλα, στερεί στο κράτος και στην Τοπική Αυτοδιοίκηση έναν πρόσθετο πόρο, που θα μπορούσε να στηρίξει πράσινες παραγωγικές πρωτοβουλίες στις φθίνουσες και υποβαθμισμένες περιοχές των λιγνιτωρυχείων. Ζητούμε να θεσμοθετηθεί ο φόρος στερεών καυσίμων, ο οποίος θα δώσει ένα επιπλέον έσοδο στην τοπική κοινωνία της τάξης των 80-100 εκ. €. ii. Συγγενές με το προηγούμενο είναι και το αίτημα για το «εξωτερικό» (external) ή περιβαλλοντικό κόστος του λιγνίτη. Πρόκειται για την οικονομική ζημιά που προκαλεί η ηλεκτροπαραγωγή στο περιβάλλον, την υγεία, τους φυσικούς πόρους (νερά, εδάφη) και το κλίμα. Η ευρωπαϊκή νομοθεσία δεν προβλέπει την ενσωμάτωση του εξωτερικού κόστους στο κόστος της παραγόμενης KWh, αλλά είναι καιρός να γίνει αυτό για όλες τις πηγές που χρησιμοποιούνται στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, συμβατικές και ανανεώσιμες. Έτσι, τα ρυπογόνα και μη ανανεώσιμα καύσιμα θα παύσουν να «επιδοτούνται κρυφά» (μέσω της καταστροφής του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων), ενώ το καταβαλλόμενο εξωτερικό κόστος θα επενδύεται για την ανάταξη του φυσικού κεφαλαίου και της φέρουσας ικανότητας των ηλεκτροπαραγωγών περιοχών, καθώς και για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής σε πλανητικό επίπεδο. Το εξωτερικό κόστος του λιγνίτη υπολογίζεται μεταξύ 4.6-25.5 c€/KWh και, επομένως, η συμπερίληψή του στον υπολογισμό του πραγματικού κόστους θα εκτοξεύσει την τιμή της λιγνιτικής κιλοβατώρας στα 10-30 c€/KWh από τα 5 c€/KWh που είναι σήμερα, γκρεμίζοντας έτσι τον μύθο του «φτηνού λιγνίτη». Μελέτες [20-22] που εκτιμούν το εξωτερικό κόστος της λιγνιτοπαραγωγής στην Ελλάδα αναφέρουν ποσά από 1,5 έως 4 δις ευρώ ετησίως.

40_TSIKRITZIS_657-672:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:58 PM

ΛΑΖΑΡΟΣ ΤΣΙΚΡΙΤΖΗΣ

662

Για μια πράσινη μεταλιγνιτική περίοδο

Η μονοκαλλιέργεια του λιγνίτη έχει οδηγήσει σήμερα την περιοχή ΚοζάνηςΠτολεμαΐδας-Αμυνταίου σε αδιέξοδο. Η μεγάλη εξάρτηση από το άρμα της ΔΕΗ απειλεί με κατάρρευση τον τόπο, λόγω της επικείμενης αναγκαστικής απόσυρσης των μισών περίπου μονάδων της ΔΕΗ. Παρότι τα καμπανάκια για το λιγνίτη ηχούν από το 1990 (Ρίο, Κιότο κλπ.), εμείς δεν δρομολογήσαμε μια πολιτική σταδιακής απεξάρτησης από τον λιγνίτη και ανάπτυξης των ΑΠΕ. Υπάρχουν μεγάλες πολιτικές ευθύνες, τοπικές και κεντρικές, για αυτό το αδιέξοδο. Φτάσαμε στο «δώδεκα και πέντε», ελπίζοντας ότι θα γλυτώσουμε με λαθροχειρίες και παρατάσεις, και τελικά πορευόμαστε «ξυπόλητοι» στη μεταλιγνιτική εποχή. Υπογραμμίζουμε ότι: • Δεν υπάρχει ενιαίο συνεκτικό σχέδιο και κονδύλια για τη μεταλιγνιτική εποχή • Έχουμε σκορπίσει τον Τοπικό Πόρο Ανάπτυξης και δεν ζητήσαμε πρόσθετα χρηματοδοτικά εργαλεία • «Αγοράζουμε» συνέχεια χρόνο, μεταθέτουμε τα περιβαλλοντικά χρέη στις επόμενες γενιές Εν κατακλείδι, ακολουθήσαμε και ακολουθούμε την ίδια καταστροφική συνταγή με την οικονομία. ΤΙ ΝΑ ΚΑΝΟΥΜΕ Τα λιγνιτικά κέντρα της χώρας στη Δυτ. Μακεδονία και στη Μεγαλόπολη χρειάζονται ένα 20ετές πράσινο σχέδιο μετάβασης στη μεταλιγνιτική εποχή, με καθορισμό του ιδιοκτησιακού καθεστώτος των απαλλοτριωμένων εδαφών της ΔΕΗ στο ΛΚΔΜ (επαναπόδοση σε Πολιτεία-ΟΤΑ), με συγκριμένα σχέδια αποκατάστασης των διαβρωμένων εδαφών, χωροθέτησης νέων επιχειρηματικών και βιομηχανικών δραστηριοτήτων, καθιέρωσης ως νέων τουριστικών προορισμών (βιομηχανικός τουρισμός, «εργοστάσια» νέων τοπίων κλπ.). Για τον σκοπό αυτό πρέπει να αξιοποιηθεί η διεθνής εμπειρία (βλ. τα «θαύματα» στα παλιά ανθρακωρυχεία της Λουσατίας, Φλάνδρας, Ρηνανίας κλπ.), καθώς και να υπάρξει ανάλογη χρηματοδότηση. Επομένως χρειαζόμαστε επειγόντως: • Ένα πράσινο αναπτυξιακό σχέδιο 20ετίας για το ενεργειακό λεκανοπέδιο του ΛΚΔΜ • Διεθνή διαγωνισμό και χρηματοδοτικά εργαλεία για την υλοποίηση του σχεδίου • Ένταξη στον πρόγραμμα της γνωστής πρότασης των Οικολόγων για δημιουργία 3.000 θέσεων στην κατασκευή πράσινου ενεργειακού εξοπλισμού

40_TSIKRITZIS_657-672:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:58 PM

ΓΙΑ ΜΙΑ ΠΡΑΣΙΝΗ ΜΕΤΑΛΙΓΝΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

663

• Καθορισμό ιδιοκτησιακού των 250.000 απαλλοτριωμένων στρεμμάτων της ΔΕΗ • Διακριτό ρόλο Πολιτείας, Αυτοδιοίκησης ΔΕΗ και ιδιωτών Αναφέρουμε επιγραμματικά τα έξι χρηματοδοτικά εργαλεία που προτείνουμε: 1. Φόρος στερεών καυσίμων (110 εκ. €/έτος). Να νομοθετηθεί ο φόρος αυτός και να αποδίδεται στις λιγνιτοπαραγωγές περιοχές. 2. «Εξωτερικό» κόστος λιγνίτη. Πρόκειται για τεράστιο κονδύλι. Σύμφωνα με χοντρικούς υπολογισμούς και σχετικούς δείκτες, το συνολικό ποσό που «υπεξαιρέθηκε» από το Λιγνιτικό Κέντρο Δυτ. Μακεδονίας ως «φυσικό κεφάλαιο» την τελευταία εικοσαετία (1990-2010) είναι της τάξης των 5 δις (!) ή 250 εκ. €/έτος, χωρίς να υπολογίζεται αυτό που αντιστοιχεί στην εκπομπή θερμοκηπιακών αερίων και των ανάλογων κλιματικών καταστροφών. Σε πρώτη φάση πρέπει να συνταχτεί αντικειμενική μελέτη υπολογισμού του εξωτερικού κόστους, και στη συνέχεια να αποδοθεί ένα μέρος του για έργα ανάταξης του φυσικού κεφαλαίου και επενδύσεις της μεταλιγνιτικής περιόδου. 3. Τέλος απόσυρσης λιγνιτικών μονάδων. Είναι ουσιαστικά μια «κοινωνική αντιπαροχή» που δίνει το κράτος, καθώς το κλείσιμο μιας μονάδας προκαλεί απώλεια θέσεων εργασίας. Παρόμοια μέτρα ισχύουν και σε άλλες χώρες, οι οποίες αναγνωρίζουν ότι η στροφή μιας περιοχής στο κάρβουνο προκαλεί: α) συρρίκνωση άλλων δραστηριοτήτων (τουρισμό-γεωργία), β) απώλεια τεχνογνωσίας σε αυτούς τους τομείς, γ) αποξένωση από τις αγορές, γεωργικές-τουριστικές κλπ. Εκτός αυτού, οι περιοχές αυτές διαμορφώνουν ένα ανθρώπινο δυναμικό μονόπλευρα προσανατολισμένο στη βιομηχανία του άνθρακα, και μετά καλούνται να το «αναμορφώσουν», ώστε να επανασυνδεθούν με άλλους τομείς οικονομικής δραστηριότητας που είχαν εγκαταλείψει. Το σχετικό κονδύλι πρέπει να είναι ανάλογο με την ισχύ της μονάδας που κλείνει. 4. Τριπλασιασμός του Τοπικού Πόρου (3×15 εκ. €/έτος για όλο τον ν. Κοζάνης). Το αντίστοιχο τέλος που καταβάλλεται σε περιοχές που εγκαθίστανται ανεμογεννήτριες είναι 2,7%, ενώ εμείς είμαστε καθηλωμένοι (με ευθύνη και των δημάρχων/νομαρχών) στο 0,4%! Το θεσμικό πλαίσιο του Πόρου πρέπει να αναμορφωθεί πλήρως, να καθοριστούν συγκεκριμένα τα επιλέξιμα είδη έργων, με επικέντρωση κατά 50% (από 10% σήμερα) στους τομείς ποιότητας ζωής και περιβάλλοντος. 5. Πρόσθετα κίνητρα (δάνεια, επιδοτήσεις) για χωροθετήσεις πράσινων

40_TSIKRITZIS_657-672:PROTYPH_KOZANH

664

5/15/14

3:58 PM

664

ΛΑΖΑΡΟΣ ΤΣΙΚΡΙΤΖΗΣ

έργων στις λιγνιτικές περιοχές μέσω ανάλογων ρυθμίσεων στους αναπτυξιακούς νόμους και τα προγράμματα. 6. Ιδιωτικά κεφάλαια, αμιγή ή σε σύμπραξη με δημόσιο τομέα (ΣΔΙΤ).

Δημιουργία 3.000 θέσεων στην κατασκευή πράσινου ενεργειακού εξοπλισμού

Τέλος, καταθέτουμε μια πρόταση, που έχει κοινοποιηθεί προ τριετίας στον πρόεδρο της ΔΕΗ κ. Ζερβό, για τη δημιουργία 3.000 πράσινων θέσεων εργασίας στον ν. Κοζάνης στον τομέα της κατασκευής (όχι εγκατάστασης) Πράσινου Ενεργειακού Εξοπλισμού για ΑΠΕ, δηλαδή στην κατασκευή πάνελς φωτοβολταϊκών, φτερωτών και άλλων εξαρτημάτων ανεμογεννητριών κλπ. Υπενθυμίζεται ότι η πρόταση αυτή υποβλήθηκε από τους «Οικολόγους Πράσινους», αλλά αποτελεί κοινό τόπο των περιβαλλοντικών και οικολογικών οργανώσεων (ΣΗΜ.: Οι δείκτες έντασης εργασίας προέρχονται από ανάλογη εργασία που έκανε η GreenPeace [23] για την Ελλάδα). 4.1. Ανάλυση των 3.000 θέσεων κατά τομέα ΑΠΕ με χρονικό ορίζοντα το 2020 Οι βιομηχανίες-βιοτεχνίες κατασκευής του εν λόγω εξοπλισμού θα χωροθετηθούν κατά προτεραιότητα στους πληττόμενους νομούς (Κοζάνης-ΦλώριναςΑρκαδίας) με παράλληλη θεσμοθέτηση ειδικών κινήτρων (δάνεια, επιδοτήσεις). 1. Εξοπλισμός Ανεμογεννητριών (Α/Γ) Παραδοχές: α) Ένταση εργασίας: 14 εργ/ετη ανά ΜW Α/Γ (μόνο για κατασκευή, ΟΧΙ για εγκατάσταση) β) Μέχρι το 2020 γίνονται 10 GW αιολικά στην Ελλάδα και κατασκευάζεται στη χώρα το 40% του απαιτούμενου εξοπλισμού γ) Το 1/3 αυτού του εξοπλισμού κατασκευάζεται στον ν. Κοζάνης Τότε στον ν. Κοζάνης δημιουργούνται 1.730 θέσεις στην κατασκευή εξοπλισμού Α/Γ. 2. Εξοπλισμός φωτοβολταϊκών (Φ/Β) Παραδοχές: α) Ένταση εργασίας: 20 εργ/ετη ανά ΜW Φ/Β (μόνο για κατασκευή, ΟΧΙ για εγκατάσταση)

40_TSIKRITZIS_657-672:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:58 PM

ΓΙΑ ΜΙΑ ΠΡΑΣΙΝΗ ΜΕΤΑΛΙΓΝΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

665

β) Μέχρι το 2020 γίνονται 2,6 GW Φ/Β στην Ελλάδα και κατασκευάζεται στη χώρα το 40% του απαιτούμενου εξοπλισμού γ) Το 1/3 αυτού του εξοπλισμού κατασκευάζεται στον ν. Κοζάνης Τότε στον ν. Κοζάνης δημιουργούνται 630 θέσεις στην κατασκευή εξοπλισμού Φ/Β. 3. Εξοπλισμός Ηλιοθερμικών (Η/Θ) Παραδοχές: α) Μέχρι το 2020 θα γίνουν 0,3 GW ηλεκτρ. H/Θ + 30 PJ θερμικά Η/Θ β) Με βάση τον δείκτη 1 θέση Η/Θ ανά 87 m2 συλλεκτών δημιουργούνται 28.000 θέσεις στον τομέα της κατασκευής-εγκατάστασης Η/Θ σε όλη τη χώρα. Εφόσον κατασκευαστεί στον ν. Κοζάνης το 2% των Η/Θ, τότε δημιουργούνται στον νομό 560 θέσεις λόγω κατασκευής εξοπλισμού Η/Θ. ΣΥΝΟΛΟ ΘΕΣΕΩΝ = 1.730+630+560 = 2.920 Η υλοποίηση της πρότασης αυτής, πέραν των 3.000 θέσεων, δημιουργεί και σημαντικά πρόσθετα οφέλη: 1. μειώνει την εκροή συναλλάγματος που δαπανάται για την αγορά πράσινου ενεργειακού εξοπλισμού από άλλες χώρες 2. έχει εξαγωγικές δυνατότητες και βελτιώνει το εμπορικό ισοζύγιο με τις γειτονικές χώρες 3. μεταφέρει και αφομοιώνει τεχνολογία και τεχνογνωσία 4. δημιουργεί πρόσθετες (έμμεσες) θέσεις απασχόλησης (έρευνα, υποστηρικτικές βιοτεχνίες, κλπ.) ΣΗΜ.: Οι 3.000 πράσινες θέσεις εργασίας αντιστοιχούν στις θέσεις που δίνουν έξι μεγάλες μονάδες της ΔΕΗ, συμπεριλαμβανομένων και των αντίστοιχων ορυχείων. Σε μια τέτοια προοπτική πράσινων επενδύσεων η ΔΕΗ δεν μπορεί να μείνει αμέτοχη. Πρέπει να πάρει ένα μεγάλο μερίδιο από την «πίτα», συμμετέχοντας στην ίδρυση μιας επιχείρησης κατασκευής πράσινου ενεργειακού εξοπλισμού. Μια τέτοια διέξοδος διευρύνει τον κύκλο και το αντικείμενο των εργασιών της ΔΕΗ και δίνει μια πράσινη διέξοδο στην τοπική απασχόληση. Η μορφή της νέας επιχείρησης μπορεί να είναι μεικτή, με βασικό μέτοχο τη ΔΕΗ και εταίρους τους ΟΤΑ ή/και ιδιώτες, καθώς και έναν ξένον οίκο –μεταβατικά– για τη μεταφορά της τεχνολογίας. Όσοι πιστεύουν ότι η προοπτική της περιοχής μας έχει κι άλλο χρώμα εκτός από το μαύρο του λιγνίτη, ας στηρίξουν στην πράξη μια τέτοια πράσινη πρόταση. Ιδού λοιπόν η Ρόδος...

40_TSIKRITZIS_657-672:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:58 PM

666

ΛΑΖΑΡΟΣ ΤΣΙΚΡΙΤΖΗΣ

666

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1.

2. 3. 4.

6. α. β. 7. 8. α. β. 9.

10. 11.

12.

α.

Εκθέσεις και ανακοινώσεις του ΤΕΙ Δυτ. Μακεδονίας για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα την περίοδο 2001-2009, Ανακοινώσεις 2006-2009, ΤΕΙ Δυτ. Μακεδονίας: http://airlab.teikoz.gr. Αξιολόγηση Ατμοσφαιρικής Ποιότητας Νομού Κοζάνης, 3 Νοεμ. 2009, Κέντρο Περιβάλλοντος Ν.Α. Κοζάνης, http://www.kepekozani.gr/. Δ. Μελάς, Η. Μιχαηλίδης, Ε. Κατράγκου, 1η Έκθεση αποτίμησης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στον Δήμο Υψηλάντη, Εργαστήριο Φυσικής της Ατμόσφαιρας, ΑΠΘ, 2009. Υπερβάσεις εκπομπών ολικών αιωρουμένων TSP στις καπνοδόχους των ΑΗΣ ΛΚΔΜ το 2007 (απάντηση Τμ. Περιβάλλοντος Ν.Α. Κοζάνης σε αίτημα της Οικολογικής Κίνησης Κοζάνης· στον φάκελο περιλαμβάνονται: α) απάντηση της αρμόδιας Υπηρεσίας (ΚΕΠΠΕ), β) αρχείο xls της Υπηρεσίας με όλες τις υπερβάσεις του 2007, c) συγκεντρωτικός πίν. υπερβάσεων που επιμελήθηκε η Οικολογική Κίνηση Κοζάνης με βάση το αρχείο xls του ΚΕΠΠΕ). Υπερβάσεις εκπομπών ολικών αιωρουμένων TSP στις καπνοδόχους των ΑΗΣ Καρδιάς και Πτολεμαΐδας το 2009 (απάντηση Τμ. Περιβάλλοντος Ν.Α. Κοζάνης σε αίτημα της Οικολογικής Κίνησης Κοζάνης· στον φάκελο περιλαμβάνονται: α) αρχείο xls της Υπηρεσίας με όλες τις υπερβάσεις του 2009, β) συγκεντρωτικός πίν. υπερβάσεων που επιμελήθηκε η Οικολογική Κίνηση Κοζάνης με βάση το παραπάνω αρχείο). Πόρισμα Επιθεωρητών Περιβάλλοντος για τα ορυχεία της ΔΕΗ στο ΛΚΔΜ: http://www.kozani.gr/portal/index.php?option=com_content&task=view&id=644&Itemid=2. Επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη (4032/08/2.4) με θέμα: Σταθμοί μέτρησης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και στελέχωση υπηρεσιών στον ν. Κοζάνης, 17.3.2009. Επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη (4032/08/2.5) με θέμα: Σταθμοί μέτρησης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και στελέχωση υπηρεσιών στον ν. Κοζάνης, 7.5.2009. Έκθεση-απόφαση της Επιτροπής Κοινωνικών Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης στην υπ’ αριθ. 30/2005 προσφυγή του Ιδρύματος Μαραγκοπούλου. Resolution CM/ResChS(2008)1 Complaint No. 30/2005 by the Marangopoulos Foundation for Human Rights (MFHR) against Greece. http://www.mfhr.gr/. Eπιβολή προστίμων από τη Ν.Α. Κοζάνης και τον Υπουργό ΠΕΧΩΔΕ. Υπόμνημα του Νομάρχη Κοζάνης Γ. Δακή στον Πρόεδρο και Διευθύνοντα Σύμβουλο για τις σχέσεις της τοπικής κοινωνίας με τη ΔΕΗ, 29.12.2009. Στάμος Αλκιβιάδης, «Υδατικό Διαμέρισμα Δυτικής Μακεδονίας», εισήγηση στο Συνέδριο ῾Υδάτινος Πλούτος της Δυτικής Μακεδονίας – Διαχείριση, Αξιοποίηση, Προοπτικές᾽, ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας, 8-10 Μαΐου 2009. «ΜΠΕ επέκτασης προς δυτικά λιγνιτωρυχείων Μαυροπηγής και ΝΔ πεδίου Πτολεμαίδας της ΔΕΗ ΑΕ», κεφ. 8, σ. 11, 2010. L. Sichletidis, I. Tsiotsios, A. Gavriilidis, D. Chloros, D. Gioulekas, I. Kottakis., A. Pataka, «The effects of environmental pollution on the respiratory system of children in Western Macedonia, Greece», Journal of Investigational Allergology and Clinical Immunology 15 (2005 τχ 2) 117-123. M. P. Makris, S. I. Papamichos, L. P. Makri, P. E. Makris, «Epidemiological study: Causes of deaths in Ptolemaida, Greece», Blood Reviews 21, Suppl. 1 (August 2007) 145: http://www.sciencedirect.com/science. Επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη (3478/09/2.2) με θέμα: «Διαμαρτυρία κατοίκων

40_TSIKRITZIS_657-672:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:58 PM

ΓΙΑ ΜΙΑ ΠΡΑΣΙΝΗ ΜΕΤΑΛΙΓΝΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

β.

13. 14.

α.

β.

15.

16.

17.

18. 19. α.

667

Ακρινής για περιβαλλοντική επιβάρυνση του οικισμού λόγω των ορυχείων της ΔΕΗ Α.Ε. και αίτημα μετεγκατάστασης του οικισμού», 24.3.2009. Επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη (3478/09/2.3) με θέμα: «Διαμαρτυρία κατοίκων Ακρινής για περιβαλλοντική επιβάρυνση του οικισμού λόγω των ορυχείων της ΔΕΗ Α.Ε. και αίτημα μετεγκατάστασης του οικισμού», 9.7.2009. Επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη (3577/09/.2.5) με θέμα: «Διαδικασία παραχώρησης του δάσους της Μαυροπηγής», 13.04.2009. Επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη (11453/09/2.2) με θέμα: «Εκπομπή σκόνης και διασπορά τέφρας από τις εγκαταστάσεις της ΔΕΗ Α.Ε. πλησίον του οικισμού Μαυροδένδρι Ν. Κοζάνης», 14.7.2009. Επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη (2865/09/2.3) με θέμα: «Περιβαλλοντικά προβλήματα λειτουργίας των λιγνιτωρυχείων και των ΑΗΣ της ΔΕΗ Α.Ε. στους νομούς Κοζάνης και Φλώρινας», 4.6.2009 (μετά από αναφορά του συνδικάτου «Εργατική Αλληλεγγύη»). Έγγραφο του Συνηγόρου του Πολίτη προς τη Ν.Α. Κοζάνης (Απρ. 2010) με θέμα: «Ζητήματα περιβαλλοντικής αδειοδότησης των ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου, Καρδιάς και Πτολεμαΐδας της ΔΕΗ Α.Ε. στον νομό Κοζάνης» (μετά την υπ’ αριθμ. 14317/08 αναφορά, που έχει υποβάλει ο «Σύλλογος για την καταπολέμηση της Ανεργίας και την ανάπτυξη της περιοχής Αγ. Δημητρίου-Ρυακίου»). Επιστολή του Συνηγόρου του Πολίτη (6017.2.1) με θέμα: «Αναφορά του συνδικάτου Εργατική Αλληλεγγύη, αριθ. πρωτ. 6017/27.03.2009, σχετικά με τη θέσπιση μέτρων για τους εργαζόμενους της ΔΕΗ», 27.05.2009. Συμπεράσματα της Επιτρ. Περιβάλλοντος της Βουλής των Ελλήνων, που επισκέφτηκε το ΛΚΔΜ τον Φεβρ. 2008, και επικυρώθηκαν με ειδική συνεδρίαση της Επιτροπής στις 21.2.2008. D. Diakoulaki, S. Mirasgedis, M. Tziantzi, «Environmental Externalities and the Development of Renewable Energy Sources», Laboratory of Industrial and Energy Economics, Department of Chemical Engineering, National Technical University of Athens, Table 3. D. A. Georgakellos, «External cost of air pollution from thermal power plants: case of Greece», International Journal of Energy Sector Management 1 (2007, iss. ) 257-272. «Industrial air pollution cost Europe up to €169 billion in 2009», European Environmental Agency, November 2011. Greenpeace, Πράσινη Ανάπτυξη και νέες θέσεις εργασίας, Μάιος 2009.

40_TSIKRITZIS_657-672:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:58 PM

668

ΛΑΖΑΡΟΣ ΤΣΙΚΡΙΤΖΗΣ

668

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΕ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ ΓΙΑ ΜΙΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ Ενώ ο ενεργειακός τομέας της Ελλάδας αποτελεί ένα προνομιακό πεδίο οικονομικής δραστηριότητας και μία από τις σημαντικότερες ελπίδες για διέξοδο της χώρας από την κρίση, το έλλειμμα ενεργειακής πολιτικής, η εμμονή στα ορυκτά καύσιμα σε συνδυασμό με την οικονομική δυσπραγία εμποδίζουν την πρόοδο. Η σημερινή κατάσταση: • Η ελληνική οικονομία ξεχωρίζει ως η πιο σπάταλη και ρυπογόνος μεταξύ των «παλαιών» χωρών της ΕΕ. Για κάθε ευρώ του ΑΕΠ η Ελλάδα εκπέμπει τα περισσότερα αέρια του θερμοκηπίου σε σχέση με αυτές. • Ο λιγνίτης κατέχει το κύριο μερίδιο στο ενεργειακό μίγμα ηλεκτροπαραγωγής με ποσοστό 56%, αλλά ουσιαστικά δεν φορολογείται, δεν συνεκτιμάται το εξωτερικό κόστος στο περιβάλλον και τη δημόσια υγεία από την καύση του ούτε το τίμημα της χρήσης ή καταστροφής των φυσικών πόρων (νερά, εδάφη) από τα λιγνιτωρυχεία. • Η Ελλάδα κάθε χρόνο ξοδεύει 700 εκ. ευρώ για την αγορά μαζούτ και ντήζελ για την ηλεκτροδότηση των νησιών, παρά το πολύ πλούσιο δυναμικό ανανεώσιμων πηγών ενέργειας που διαθέτουν. • Παρά την πρόοδο που έχει συντελεστεί, η διείσδυση των Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας στο ενεργειακό μίγμα της χώρας παραμένει χαμηλή 4% (13% με ΥΗΣ). • Μεγάλο μέρος του ΕΣΠΑ που είναι διαθέσιμο για έργα εξοικονόμησης ενέργειας στον κτηριακό τομέα παρουσιάζει μεγάλη καθυστέρηση.

40_TSIKRITZIS_657-672:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:58 PM

669

ΓΙΑ ΜΙΑ ΠΡΑΣΙΝΗ ΜΕΤΑΛΙΓΝΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

669

Ι. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΕ ΕΘΝΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ 1. Κατανάλωση Ενέργειας Εξοικονόμηση ενέργειας Μονώσεις και εφαρμογή παθητικών ηλιακών συστημάτων θέρμανσης και Κτηριοδομικοί και Πολεοδομικοί Κανονισμοί, ώστε όλα τα νεόδμητα δημόσια κτήρια και τα νέα κτήρια μεγαλύτερα των 2.000 m2 να έχουν μηδενικό ενεργειακό ισοζύγιο. Αντίστοιχη υποχρέωση να ισχύσει για όλα τα νεόδμητα κτήρια από το 2015. Επέκταση του προγράμματος για τη μόνωση υφιστάμενων ιδιωτικών κτηρίων, με επεμβάσεις σε 50 χιλιάδες κτήρια μέσα στην επόμενη 5ετία. Εφαρμογή παθητικών ηλιακών συστημάτων θέρμανσης και δροσισμού σε υφιστάμενα κτίρια με ευνοϊκό προσανατολισμό. Επίδομα μόνωσης και όχι θέρμανσης Η Πολιτεία προσπαθεί μέσω του «επιδόματος θέρμανσης» να απαλύνει τις εξοντωτικές επιβαρύνσεις που προκαλεί η ενεργειακή πολιτική. Πριμοδοτεί εν μέρει το πετρέλαιο, αντί να ασκεί έγκαιρα και ουσιαστικά μια πολιτική και ενεργειακή στροφή προς τις εναλλακτικές μεθόδους θέρμανσης των κτηρίων. Ο κτηριακός τομέας καταναλώνει το 40% της ενέργειας. Αν αναλογισθούμε ότι αυτό συμβαίνει σε μια χώρα με τη μεγαλύτερη ηλιοφάνεια και το δεύτερο καλύτερο αιολικό δυναμικό στην Ευρώπη, τότε η ανάγκη εισαγωγών τεράστιων ποσοτήτων πετρελαίου και φυσικού αερίου για την κάλυψη των αναγκών μας αποτελεί παραλογισμό. Οι εισαγωγές πετρελαίου αποτελούν τον κυριότερο παράγοντα του ελλείμματος πληρωμών της Ελλάδας. Με τη σωστή σχεδίαση των μονώσεων και με τις αρχές της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής θα μπορούσε να καλυφθεί από τον ήλιο το 60-70% των αναγκών των κτηρίων σε θέρμανση και δροσισμό, και να γίνει σημαντική μείωση στην κατανάλωση ηλεκτρικού ρεύματος με σχεδόν μηδενικό αρχικό επιπλέον κόστος κατασκευής. Με • • • • •

το Επίδομα μόνωσης Θα δουλέψει η οικοδομή Θα μειωθούν οι εισαγωγές πετρελαίου Θα βελτιωθεί το περιβάλλον Θα ωφεληθεί η «τσέπη» μας Τεχνογνωσία-Έρευνα

40_TSIKRITZIS_657-672:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:58 PM

670

ΛΑΖΑΡΟΣ ΤΣΙΚΡΙΤΖΗΣ

670

Οι επιδοματικές πολιτικές μέγα λάθος Και όμως, τα κόμματα και οι δήμοι/περιφέρειες, πλειοδοτούν στο ποιος θα ζητήσει μεγαλύτερο επίδομα.

2. Παραγωγή Ενέργειας Στροφή στις ΑΠΕ 80% μέχρι το 2050. Απεξάρτηση από τον λιγνίτη και τα ορυκτά καύσιμα.

ΙΙ. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΕ ΤΟΠΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Πράσινη μεταλιγνιτική εποχή Τα πράγματα είναι πολύ δύσκολα. Όταν είχαμε χρόνο και χρήμα «περί άλλα τυρβάζαμε», όμως «κάθε πράμα στον καιρό του». Τώρα βαδίζουμε «ξυπόλητοι» στη μεταλιγνιτική εποχή. Χρειάζεται μια πλήρως μελετημένη και έγκαιρα σχεδιασμένη ολοκληρωμένη στρατηγική μετάβασης στη μετα-λιγνιτική εποχή, με παράλληλη στήριξη των κοινωνιών που εξαρτώνται μέχρι σήμερα από τον λιγνίτη, με αντισταθμιστικές παροχές και τέλη για τη χρηματοδότηση πράσινων αναπτυξιακών σχεδίων και τόνωση της απασχόλησης. Τι σημαίνει αυτό: • Ένα πράσινο αναπτυξιακό σχέδιο 20ετίας για το ενεργειακό λεκανοπέδιο • Διεθνής διαγωνισμός (παραδείγματα Φλάνδρας, Λουσατίας) • Χρηματοδοτικά εργαλεία για την υλοποίησή του • Καθορισμός ιδιοκτησιακού των 250.000 απαλλοτριωμένων στρεμ. της ΔΕΗ – Διακριτοί ρόλοι Πολιτείας, Αυτοδιοίκησης ΔΕΗ και ιδιωτών • Ένταξη της πρότασης των Οικολόγων για δημιουργία 3.000 θέσεων στην κατασκευή ενεργειακού εξοπλισμού

Χρηματοδοτικά εργαλεία 1. Ἀμεσα • Τριπλασιασμός Πόρου Ανάπτυξης 30-50 εκ. €/έτος Σύγκριση με τέλος ΑΠΕ (2,7 % έναντι 0,4%) • Φόρος στερεών καυσίμων 105 εκ. €/έτος Κακώς δεν τον πληρώνει η ΔΕΗ (και οι επερχόμενοι ιδιώτες). Πρόκειται για συνενοχή των τοπικών αρχών

40_TSIKRITZIS_657-672:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:58 PM

671

ΓΙΑ ΜΙΑ ΠΡΑΣΙΝΗ ΜΕΤΑΛΙΓΝΙΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ

671

Να αποδίδεται στις λιγνιτο-παραγωγές περιοχές • Υπολογισμός εξωτερικού κόστους 250 εκ. €/έτος Σε πρώτη φάση να γίνει μελέτη από τη ΔΕΗ (χωρίς το CO2) • Τέλος μείωσης λιγνιτικής ισχύος (;; εκ. €/έτος) • «Κλασικές» επιδοτήσεις από προγράμματα 2. «Επίδομα μόνωσης» (αντί θέρμανσης) και Δήμος Κοζάνης Ο Δήμος Κοζάνης να ηγηθεί σε όλη τη Δυτ. Μακεδονία για διεκδίκηση «επιδόματος μόνωσης» και χρηματοδοτικών εργαλείων για μονώσεις και εναλλακτικούς τρόπους θέρμανσης καταναλωτών και οικισμών (π.χ. τηλεθέρμανση με βιομάζα). 3. Πολυμετοχική εταιρεία ΑΠΕ με ηγέτη τον Δήμο Κοζάνης Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στη δημιουργία ειδικών χρηματοδοτικών εργαλείων που θα ευνοούν τη δημιουργία πολυμετοχικών εταιρειών ΑΠΕ με συμμετοχή των ΟΤΑ, επαγγελματικών και κοινωνικών φορέων και πολιτών, και θα καθιστούν αποδοτικά τα συστήματα ΑΠΕ μικρής κλίμακας. Στην Αυστρία και άλλες χώρες το 50% των ΑΠΕ παράγεται από τέτοιες εταιρείες λαϊκής βάσης και όχι από τα γνωστά ιδιωτικά μεγαθήρια, που συχνά προωθούν φαραωνικά αιολικά πάρκα χωρίς να σέβονται το περιβάλλον. Στο χέρι μας είναι να κτίσουμε ένα διαφορετικό μέλλον για τον τόπο μας. Αρκεί να έχουμε ένα όραμα και να αλλάξουμε επιτέλους μυαλά.

40_TSIKRITZIS_657-672:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

3:58 PM

672

41_PATIAS_673-684:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

4:03 PM

673

Πέτρος Πατιάς

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ 1.

Το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας με μια ματιά1

1.1. Τμήματα Το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας είναι ένα νέο πανεπιστημιακό ίδρυμα με έτος ίδρυσης το 2003 (ΠΔ 92/2003, ΦΕΚ 83/11.4.2003) και αποτελείται από 5 τμήματα:2 • Μηχανολόγων Μηχανικών (Κοζάνη) • Μηχανικών Πληροφορικής και Τηλεπικοινωνιών (Κοζάνη) • Δημοτικής Εκπαίδευσης / Παιδαγωγική Σχολή (Φλώρινα) • Νηπιαγωγών / Παιδαγωγική Σχολή (Φλώρινα) • Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών (Φλώρινα) 1.2. Καθηγητές-Προσωπικό Στο πανεπιστήμιο υπηρετούν 92 λέκτορες και καθηγητές, ενώ οι διορισμοί 12 επιπλέον μελών ΔΕΠ που έχουν εκλεγεί βρίσκονται σήμερα (3.11.2012) σε εκκρεμότητα. Το προσωπικό που στελεχώνει τις διοικητικές υπηρεσίες και τις γραμματείες των Τμημάτων αποτελείται από 48 μόνιμους υπαλλήλους και 24 συμβασιούχους, ενώ σύμφωνα με τον Οργανισμό του (Π.Δ. 191/2006, ΦΕΚ τ. Α΄ 197/14.9.2006) οι θέσεις του μόνιμου προσωπικού θα έπρεπε να είναι 81. 1.3. Φοιτητές Το πανεπιστήμιο υποδέχεται κάθε χρόνο 900 περίπου νέους προπτυχιακούς φοιτητές. Η διαχρονική κατάσταση των φοιτητών φαίνεται στον Πίν. 1, ενώ η γεωγραφική κατανομή τους στις δύο πόλεις φαίνεται στον Πίν. 2, που ακολουθούν. 1

Για τα στοιχεία της παρούσας εργασίας βλ. Αρχή Διασφάλισης και Πιστοποίησης της ποιότητας στην Ανώτατη Εκπαίδευση (ΑΔΙΠ), 2011, «Κόστος Λειτουργίας Πανεπιστημίων», Εισήγηση Ομάδας Εργασίας, Σχέδιο για Συζήτηση και Προβληματισμό, Δεκέμβριος 2011. Το Τμήμα Βαλκανικών Σπουδών του ΠΔΜ συγχωνεύτηκε το 2013 με το Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών και Ανατολικών Σπουδών του Πανεπ. Μακεδονίας (Θεσσαλονίκη).

41_PATIAS_673-684:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

4:03 PM

674

ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΤΙΑΣ

674 Πίν. 1. Αριθμός φοιτητών στο ΠΔΜ.

Ακαδημαϊκά έτη 2007-2008 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012

Αριθμός ενεργών προπτυχιακών φοιτητών 2.320 2.716 3.042 3.054 3.261

Αριθμός ενεργών μεταπτυχιακών φοιτητών 111 129 197 277 292

Αριθμός υποψηφίων διδακτόρων 90 95 126 127 147

Σύνολο

2.521 2.940 3.365 3.458 3.700

Πίν. 2. Γεωγραφική κατανομή των φοιτητών.

Ακαδημαϊκά έτη 2007-2008 2008-2009 2009-2010 2010-2011 2011-2012 Γενικό Σύνολο

Ενεργοί φοιτητές Ενεργοί φοιτητές στη Φλώρινα στην Κοζάνη Προπτυχιακοί Υποψήφιοι Προπτυχιακοί Μεταπτυχιακοί Υποψήφιοι Διδάκτορες Διδάκτορες 685 58 1.635 111 32 813 64 1.903 129 31 926 61 2.116 197 65 888 60 2.166 277 67 986 58 2.275 292 89 4.298

301

10.095

1.006

284

1.4. Λειτουργικές δαπάνες Το πανεπιστήμιο επιδοτείται κάθε χρόνο από την πολιτεία με το ποσό των 1,6 εκ. €, για να καλύψει τις λειτουργικές του δαπάνες, και επιπλέον με 4,8 εκ. €, για να καλύψει το κόστος της μισθοδοσίας. 1.5. Έρευνα Ο Ειδικός Λογαριασμός Κονδυλίων Έρευνας διαχειρίζεται το σύνολο των ερευνητικών προγραμμάτων του πανεπιστημίου. Ο ΕΛΚΕ του ΠΔΜ, σύμφωνα με τα στοιχεία του European Research Rankings, κατέχει την 6η θέση ανάμεσα στα 24 ελληνικά πανεπιστήμια που περιέχονται στον πίνακα. Το σύνολο των ερευνητικού προϊόντος του πανεπιστημίου κατά τη διάρκεια της μέχρι τώρα ζωής του (2003-2011) ανέρχεται σε περίπου 60 εκ. €, δηλαδή περίπου με περίπου 6,5 εκ. € ανά έτος. Με άλλα λόγια, οι εισροές από ερευνητικά προ-

41_PATIAS_673-684:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

4:03 PM

675

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Δ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

675

γράμματα που εκτελούνται κάθε χρόνο στο πανεπιστήμιο είναι περίπου ίσες με την επένδυση που κάνει η πολιτεία στο ΠΔΜ!

Γράφημα 1. Ερευνητικό προϊόν των τμημάτων του ΠΔΜ στο διάστημα 2003-2011.

Πανεπιστήμιο: Αστικοί μύθοι και πραγματικότητα

Η οικονομική κρίση έφερε στην επιφάνεια, εκτός των άλλων, τη συζήτηση για την εκπαιδευτική πολιτική της χώρας. Δυστυχώς, μέσα στην παραζάλη της κρίσης, η συζήτηση αυτή δεν γίνεται ούτε με βάση κάποιες αρχές ούτε με συγκεκριμένο σχεδιασμό. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να στοχοποιούνται και να ενοχοποιούνται περιφερειακά εκπαιδευτικά ιδρύματα βάσει «αστικών μύθων» και όχι βάσει πραγματικών στοιχείων. Στη συνέχεια, θα προσπαθήσουμε να αναλύσουμε τους μύθους αυτούς, όσον τουλάχιστον αφορά το Πανεπιστήμιο Δ. Μακεδονίας. Μύθος 1: Τα πτυχία δεν έχουν αντίκρισμα. Κάτω από αυτόν τον επικοινωνιακό τίτλο, συνήθως, υπονοείται ότι τα γνωστικά αντικείμενα δεν συνδέονται με αναπτυξιακούς τομείς ή, με άλλα λόγια, δεν υπάρχει σύνδεση με την αγορά εργασίας. Ας δούμε όμως τα πραγματικά γεγονότα: Πρέπει εξ αρχής να παραδεχθούμε ότι η αγορά εργασίας είναι τόσο

41_PATIAS_673-684:PROTYPH_KOZANH

676

5/15/14

4:03 PM

676

ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΤΙΑΣ

ρευστή όσο και η οικονομία της χώρας. Έτσι, η δυνατότητα απορρόφησης εργαζομένων εξαρτάται αφενός από τη συγκυριακή ευρωστία της εθνικής οικονομίας, αφετέρου από τις στρατηγικές επιλογές της χώρας στην κατεύθυνση της οικονομικής ανάπτυξης και του καταμερισμού της εργασίας. Οι επιλογές όμως αυτές, προφανώς, δεν γίνονται από τα εκπαιδευτικά ιδρύματα, τα οποία βέβαια δεν φέρουν τέτοια ευθύνη. Τούτων λεχθέντων, είναι γνωστό ότι τόσο τα πολυτεχνικά τμήματα όσο και οι παιδαγωγικές σχολές, γενικώς, είναι από τα πλέον περιζήτητα τμήματα στη χώρα, γεγονός που αντανακλάται στις βάσεις των πανελληνίων εξετάσεων. Σε αυτό δεν αποτελούν εξαίρεση τα αντίστοιχα τμήματα του πανεπιστημίου μας. Μια αναλυτική ματιά στις βάσεις εισαγωγής του έτους 2012, συγκρινόμενες μάλιστα με αυτές του έτους 2011, μας δείχνει ότι:

Γράφημα 2. Βάσεις εισαγωγής στα τμήματα του ΠΔΜ της Κοζάνης.

41_PATIAS_673-684:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

4:03 PM

677

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Δ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

677

Γράφημα 3. Βάσεις εισαγωγής στα τμήματα του ΠΔΜ της Φλώρινας.

1. Είναι προφανές ότι η πρώτη επιλογή (αν και αυτό δεν ισχύει χωρίς αποκλίσεις) των εισακτέων είναι το αντικείμενο των σπουδών. Οι υψηλές βάσεις εισαγωγής των ομοειδών τμημάτων (π.χ. 15.800-18.700 μόρια για τα τμήματα Μηχανολόγων μηχανικών, ή 13.800-17.700 μόρια για τα τμήματα Δημοτικής εκπαίδευσης), αποδεικνύουν ότι η επιλογή των υποψηφίων βασίζεται σε εκτίμηση επαγγελματικής διεξόδου και υψηλή σύνδεση με την αγορά εργασίας, όπως ισχύει αυτή τη στιγμή ή όπως εκτιμάται ότι θα διακυμανθεί στο προβλέψιμο μέλλον. Έτσι, για παράδειγμα, παρατηρείται το φαινόμενο οι υποψήφιοι να προτιμούν το τμήμα Μηχανολόγων του ΠΔΜ περισσότερο από τα τμήματα Μεταλλειολόγων Μηχανικών του ΕΜΠ, Μηχανικών περιβάλλοντος της Θράκης ή της Κρήτης κλπ. 2. Στο δεύτερο στάδιο –δηλ., αφού αποφασίσει τι θα σπουδάσει ο υποψήφιος– η γεωγραφική παράμετρος παίζει καθοριστικό ρόλο στις προτιμήσεις των εισακτέων. Είναι σαφής η συσχέτιση της μείωσης των βάσεων –και άρα και της προτεραιότητας προτίμησης– με την απόσταση από το κέντρο (Αθήνα, Θεσσαλονίκη). Το γεγονός αυτό είναι και διαχρονικό –το βλέπουμε δηλαδή και το 2011, αλλά και όλες τις παλαιότερες χρονιές– και

41_PATIAS_673-684:PROTYPH_KOZANH

678

5/15/14

4:03 PM

678

ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΤΙΑΣ

ανεξάρτητο σχεδόν του επιστημονικού αντικειμένου· παρατηρείται δηλ. και στα πολυτεχνικά τμήματα της Κοζάνης και στα τμήματα ανθρωπιστικών σπουδών της Φλώρινας. Παρατηρείται δε σε όλη τη χώρα με τον ίδιο τρόπο. Έτσι, οι βάσεις εισαγωγής της Πάτρας είναι υψηλότερες του Βόλου, οι οποίες με τη σειρά τους είναι υψηλότερες της Κρήτης, της Θράκης, του Αιγαίου κ.ο.κ. Μύθος 2: Οι σπουδές είναι χαμηλής ποιότητας. Υπάρχει στην ελληνική κοινωνία η περιρρέουσα εντύπωση ότι οι σπουδές στα ελληνικά πανεπιστήμια είναι χαμηλής ποιότητας. Ουδέν ψευδέστερο. Σε αυτό συντελεί, βέβαια, από καιρό σε καιρό και ένα συνονθύλευμα από πραγματικά γεγονότα, άστοχες αναλύσεις και αυτομαστιγωτικές τάσεις. Η αλήθεια, όπως συνήθως συμβαίνει, είναι κάπου στη μέση. Είναι σαφές ότι ούτε όλα τα τμήματα είναι τα ίδια, ούτε όλοι οι δάσκαλοι είναι εξίσου καλοί, ούτε όλες οι υποδομές είναι ισοδύναμες, ούτε το ακαδημαϊκό περιβάλλον είναι παντού το ίδιο. Αυτό συνέβαινε πάντοτε και παντού. Και θα συμβαίνει πάντοτε και εδώ και στις πιο ανεπτυγμένες χώρες. Όσο όμως η αξιολόγηση των ελληνικών πανεπιστημίων δεν ολοκληρώνεται, δεν θα είμαστε σε θέση να ποσοτικοποιήσουμε την έλλειψη ποιότητας. Για να είμαστε όμως δίκαιοι, πρέπει να αναφέρουμε δυο παράπλευρες εκτιμήσεις: 1. Ακόμη και πριν την ανακάλυψη των συστημάτων αξιολόγησης της ποιότητας, η ακαδημαϊκή κοινότητα και ο επιστημονικός κόσμος είχε ήδη τη δική του «λίστα της Σαγκάης». Αυτό το ξέρουμε όλοι όσοι πριν από 3040 χρόνια συνεχίσαμε τις σπουδές μας σε πανεπιστήμια του εξωτερικού. Γνωρίζαμε πού οι σπουδές ήταν καλύτερες, παρά την ανυπαρξία λίστας κατάταξης της ποιότητας. Το ίδιο συμβαίνει και σήμερα. Και είναι σαφές ότι ένα μέρος της διαφοράς των βάσεων εισαγωγής πρέπει να αποδοθεί στην υφιστάμενη αυτή πεποίθηση. Φοβάμαι όμως ότι το μέρος αυτό είναι μικρό και μάλλον δεν αποδίδει την τάση. 2. Έχω την εντύπωση ότι ο μέσος υποψήφιος δεν επιλέγει το τμήμα εισαγωγής του (ανάμεσα στα ομοειδή του) με βάση την πεποίθηση για την ποιότητα σπουδών σε αυτό. Θεωρώ ότι καθοριστικό ρόλο στην επιλογή αυτή κατέχει η γεωγραφική θέση και η απόσταση από το κέντρο και όχι η προσδοκώμενη ποιότητα σπουδών. Ακόμη όμως και αν έτσι έχουν τα πράγματα, το ΠΔΜ έχει να επιδείξει ιδιαίτερες επιτυχίες και διακρίσεις στον ιδιαίτερα ανταγωνιστικό διεθνή εκπαιδευτικό, ερευνητικό και εν γένει επιστημονικό στίβο. Μια ματιά στις διαρκώς ενημερούμενες ιστοσελίδες του ΠΔΜ αρκεί, για να διαπιστώσει κανείς ότι το

41_PATIAS_673-684:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

4:03 PM

679

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Δ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

679

Πανεπιστήμιο Δυτ. Μακεδονίας αποτελεί κόμβο αριστείας και ζωντανό κύτταρο γνώσης και πολιτισμού: • www.uowm.gr • http://rc.uowm.gr • http://dasta.uowm.gr • www.uowm.gr/esdep Μύθος 3: Η λειτουργία του πανεπιστημίου είναι ιδιαίτερα ακριβή για την εθνική οικονομία. Αυτός είναι ένας άλλος δημοφιλής μύθος. Η αλήθεια είναι ότι το κόστος λειτουργίας παρουσιάζει μεγάλη διακύμανση ανάμεσα στα διάφορα ιδρύματα της χώρας. Ακόμη, οι ανάγκες ανάμεσα στα διαφορετικά τμήματα διαφοροποιούνται. Η μοναδική συνολική εικόνα για τη χώρα δημοσιοποιήθηκε τον Δεκέμβριο 2011 από την ΑΔΙΠ. Η εικόνα αυτή, αν και παρουσιάζει ορισμένα λάθη, εντούτοις καταγράφει μια συνολική κατάσταση. Τα συμπεράσματα ανήκουν στον καθένα.

41_PATIAS_673-684:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

4:03 PM

680

ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΤΙΑΣ

680

Γράφημα 4. Αποσπάσματα από ΑΔΙΠ, 2011 «Κόστος Λειτουργίας Πανεπιστημίων».

Αξίζει βεβαίως να γίνουν σχετικές συγκρίσεις κόστους λειτουργίας με αντίστοιχου μεγέθους πανεπιστήμια με το δικό μας (βλ. παρακάτω, πίν. 3). Πίν. 3. Συνολικός αριθμός πρωτοετών εισακτέων (ακαδ. έτος 2012-2013) για πανεπιστήμια συγκριτικού μεγέθους με το Πανεπιστήμιο Δυτ. Μακεδονίας.

Ίδρυμα / Σχολή Πανεπιστήμιο Μακεδονίας Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας Ιόνιο Πανεπιστήμιο Πολυτεχνείο Κρήτης Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών Πανεπιστήμιο Δυτικής Ελλάδας Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών

Αριθμός τμημάτων 10 10 6 7 5 6 3 4 2

Συνολικός αριθμός εισακτέων ακαδ. έτος 2012-2013 1060 1060 665 590 515 420 290 170 120

41_PATIAS_673-684:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

4:03 PM

681

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Δ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

681

Μύθος 4: Η δομή του πανεπιστημίου δεν αντιστοιχεί σε πραγματικές αναπτυξιακές ανάγκες της περιφέρειας. Αυτός είναι ένας αναμασημένος μύθος, που σχετίζεται άμεσα και με τους προηγούμενους και εδράζεται εν μέρει μόνο στην άναρχη ανάπτυξη του εκπαιδευτικού χάρτη της χώρας τα περασμένα χρόνια. Η αλήθεια, όσο τουλάχιστον αφορά το ΠΔΜ, είναι ότι: 1. Τα δύο παιδαγωγικά τμήματα της Φλώρινας προέρχονται από μια από τις παλιότερες Παιδαγωγικές σχολές της χώρας, με μεγάλη συμβολή και σημαντικό όνομα στην εκπαιδευτική ιστορία της χώρας μας. 2. Το τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών είναι σε πλήρη συνάφεια και συνέχεια με την καλλιτεχνική ιστορία της Φλώρινας και την έντονη δραστηριότητά της στον τομέα της τέχνης. 3. Το τμήμα Βαλκανικών Σπουδών ήταν στρατηγική επιλογή της ελληνικής πολιτείας, με σκοπό την ανάπτυξη δραστηριοτήτων διασυνοριακής συνεργασίας με τις όμορες χώρες των Βαλκανίων. 4. Τα δύο πολυτεχνικά τμήματα της Κοζάνης ήταν μια άλλη στρατηγική επιλογή για την ανάπτυξη εξειδικευμένου επιστημονικού δυναμικού αλλά και ειδικής γνώσης σε θέματα ενεργειακής διαχείρισης και πολιτικής, σε μια περιφέρεια που καλύπτει τις ενεργειακές ανάγκες της χώρας.

Πανεπιστήμιο και τοπική Ανάπτυξη

Το πανεπιστήμιο αποτελεί ένα μεγάλο κεφάλαιο για την περιοχή, καθώς: α. από οικονομικής πλευράς: • συνεισφέρει με το σύνολο του προϋπολογισμού του στο τοπικό ΑΕΠ (περίπου 1,6 εκ. € ετησίως) • συνεισφέρει στο τοπικό ΑΕΠ με τα έξοδα διαβίωσης περίπου 3.500 φοιτητών • δίνει εισόδημα σε περισσότερο από 200 εργαζόμενους (ΔΕΠ και προσωπικό) και μεγάλο αριθμό εξωτερικών συνεργατών (περίπου 4,8 εκ. € ετησίως) β. από πλευράς πάγιου εξοπλισμού: • διαθέτει έναν πλούσιο και εξειδικευμένο εργαστηριακό εξοπλισμό, ο οποίος στηρίζει τόσο τη διδασκαλία όσο και την έρευνα των μελών του, ενώ ταυτόχρονα μπορεί να χρησιμοποιηθεί και από άλλους ερευνητικούς φορείς της χώρας • χρησιμοποιεί και συντηρεί δημόσιο κτηριακό απόθεμα, το οποίο επίσης

41_PATIAS_673-684:PROTYPH_KOZANH

682

5/15/14

4:03 PM

682

ΠΕΤΡΟΣ ΠΑΤΙΑΣ

διαθέτει σε ορισμένες περιπτώσεις σε άλλους φορείς, όπως πρόσφατα μέσω της συμφωνίας με το Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο • επενδύει μέσω του προγράμματος δημοσίων επενδύσεων σε πάγιους εξοπλισμούς στην περιοχή, παράγοντας συγχρόνως θέσεις εργασίας γ. από πλευράς ανθρώπινου δυναμικού: • διαθέτει εξειδικευμένο επιστημονικό και τεχνικό προσωπικό, το οποίο, εκτός της διδασκαλίας και της έρευνας, προσφέρει τις εξειδικευμένες του γνώσεις και υπηρεσίες σε μια σειρά προβλημάτων των τοπικών κοινωνιών • συμβάλλει στη διατήρηση μιας ισορροπημένης ηλικιακής πυραμίδας • συμβάλλει στη μίξη κουλτούρας/πολιτισμού και γλώσσας των τοπικών κοινωνιών με τους φιλοξενούμενους σπουδαστές και τη μεταφορά της προηγούμενης παιδείας τους, οι οποίοι μετά την αποφοίτησή τους αποτελούν και τους καλύτερους πρεσβευτές του τόπου • συμβάλλει στη ανάπτυξη ερευνητικών και καινοτόμων δραστηριοτήτων, που αλλιώς δεν θα ήταν εφικτές δ. από πλευράς πολιτικής παρεμβατικότητας: • ασκεί επιρροή σε συμπεριφορές και αποφάσεις της χώρας μας κυρίως μέσω της στελέχωσης υπηρεσιών, φορέων, forum (ΔΟΑΤΑΠ, ΡΑΕ, ΔΕ ΑΕΙ, κλπ.) από στελέχη του πανεπιστημίου ε. από ακαδημαϊκής πλευράς: • βάζει τον τόπο μας στον διεθνή χάρτη της παιδείας, μέσω της ακαδημαϊκής αναγνώρισης του πανεπιστημίου και των μελών του, στο ιδιαίτερα ανταγωνιστικό ευρωπαϊκό και διεθνές περιβάλλον Σύμφωνα με τον αναπροσαρμοσμένο Στρατηγικό του Σχεδιασμό, το ΠΔΜ: i. Επανασχεδιάζει και προσαρμόζει τον επιστημονικό του χαρακτήρα και προφίλ στη βάση τεσσάρων θεματικών αξόνων: • Ενεργειακή διαχείριση και πολιτική • Ανάπτυξη καινοτομίας, διακυβέρνηση και διασυνοριακές συνεργασίες • Διαχείριση του πρωτογενούς τομέα της περιοχής • Εκπαιδευτικές δράσεις – Ανθρωπιστικές σπουδές ii. Διασυνδέεται ενεργά με τις τοπικές δυνάμεις (ενεργοποιώντας το τριμερές σχήμα: Περιφερειακή και Τοπική Αυτοδιοίκηση – Οικονομικοί Παράγοντες – Τριτοβάθμια εκπαίδευση), ώστε να συμβάλει αλλά και να κερδίσει από τον πλούτο της περιοχής. Στο πλαίσιο αυτό εδραιώνει τη συνεργασία με

41_PATIAS_673-684:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

4:03 PM

683

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ Δ. ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

683

τον ισχυρότερο οικονομικό παράγοντα της περιοχής, τη ΔΕΗ, μέσω στρατηγικού μνημονίου συνεργασίας iii. Ενισχύει τις συνεργασίες και συμπράξεις σε ακαδημαϊκό και επιχειρησιακό επίπεδο με όμορα εκπαιδευτικά και ερευνητικά κέντρα (ΤΕΙ, ΙΤΕΣΚ/ΕΚΕΤΑ), αποκομίζοντας προστιθέμενη αξία και ενισχύοντας την κρίσιμη επιστημονική μάζα ώστε να συμβάλει ενεργά στην περιφερειακή πολιτική ανάπτυξης, ενώ, παράλληλα, προσπαθεί να κατοχυρώσει την εμπλοκή της τοπικής κοινωνίας, η οποία πρέπει να επενδύσει μέρος της προστιθέμενης αξίας που προκύπτει από το πανεπιστήμιο στο ίδιο το πανεπιστήμιο.

Επίλογος Ο καιρός που ζούμε είναι κρίσιμος και είναι η αρχή ενός διαφορετικού μέλλοντος. Διαπράττει, λοιπόν, μεγάλο σφάλμα όποιος σχεδιάζει το μέλλον αυτό με τις ήδη γνωστές παραμέτρους. Σε αυτό το μέλλον που ανατέλλει το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας μπορεί να έχει και ρόλο και δεσπόζουσα θέση. Το οφείλει στους ανθρώπους που το οραματίστηκαν και το έκτισαν εκ του μηδενός. Το οφείλει στους ανθρώπους που καθημερινά μοχθούν γι’ αυτό. Το οφείλει στις τοπικές κοινωνίες, που επένδυσαν σε αυτό το υστέρημα τους. Το οφείλει στη χώρα, που περιμένει από τους πνευματικούς της ανθρώπους να της δείξουν τον δρόμο έξω από την κρίση. Αυτόν τον ρόλο όμως δεν θα μας τον χαρίσει κανείς. Πρέπει να τον οραματιστούμε, να τον σχεδιάσουμε, και να τον διεκδικήσουμε, με πειστικότητα για την αναγκαιότητα, την εφικτότητα και την αποτελεσματικότητά του. Η χώρα είναι πολύ φτωχή για ανώφελες πολυτέλειες, και εμείς έχουμε πολύ λίγο χρόνο για μια «φυγή προς τα μπροστά».

41_PATIAS_673-684:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

4:03 PM

684

Ο λογότυπος του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας

42_KAMILAKH_685-692:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

4:07 PM

685

Αικατερίνη Πολυμέρου-Καμηλάκη

ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΛΑΪΚΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗ ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ1 Όπως είναι γνωστό, η πολιτισμική κληρονομιά, είτε πρόκειται για μνημεία ή υλικά αντικείμενα είτε για άυλες εκφάνσεις του παραδοσιακού πολιτισμού, αποτελεί πολύτιμο θησαυρό της εθνικής κληρονομιάς αλλά και της ανθρωπότητας. Παρά την ταύτισή της με το παρελθόν, πρόκειται στην πραγματικότητα για ζωντανές εκφάνσεις της πολιτισμικής διαδρομής του λαού, οι οποίες εν μέρει ή, σπανιότερα, στο σύνολο, εφόσον υποστούν και αντέξουν τη διαδικασία της επικαιροποίησης, συγκροτούν το πολιτισμικό παρόν. Η πολιτισμική κληρονομιά, ως στοιχείο ταυτότητας, μπορεί ακόμη να ενδυναμώσει την περηφάνια των κατοίκων για τον τόπο τους και να ενισχύσει την κοινωνική τους συνοχή. Με αυτά τα δεδομένα, θα προσπαθήσουμε να προσεγγίσουμε το ζήτημα κατά πόσον η βιώσιμη ανάπτυξη ενός τόπου μπορεί να προωθηθεί μέσα από την πολιτισμική του κληρονομιά. Στην ιστορία του πολιτισμού ως τον εικοστό αιώνα οι μεγάλες τομές, κοινωνικές και τεχνολογικές, υπήρξαν πολλές και σημαντικές, αλλά τα αποτελέσματά τους ενσωματώθηκαν αργά στους πολιτισμούς των λαών, ανάλογα με τις δυνατότητες που διέθεταν οι παραδοσιακές κοινωνίες να αφομοιώσουν και να ενσωματώσουν νέα στοιχεία σε επίπεδο δομών και θεσμών αλλά και τεχνολογίας. Οι εκρηκτικές, ωστόσο, αλλαγές που επέφερε η τεχνολογία στον εικοστό αιώνα, ιδιαίτερα στον τομέα της επικοινωνίας και μετάδοσης της γνώσης, βρήκαν τους μηχανισμούς των παραδοσιακών κοινωνιών αδύναμους και ανέτοιμους να υποδεχθούν και να αφομοιώσουν τις νέες γνώσεις και τις συνέπειές τους στην καθημερινότητα των πληθυσμών, με αποτέλεσμα αξίες και αρχές που ίσχυσαν επί χιλιετίες και οδήγησαν τα βήματα της ανθρωπότητας μέχρι πρόσφατα να υποχωρήσουν και να ισοπεδωθούν. Ο όγκος των πληροφοριών που αφορά τις ανθρώπινες δραστηριότητες και προσδιορίζει τη συμπεριφορά των ανθρώπων σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο είναι δυσβάστακτος και η διαχείρισή του συχνά ανέφικτη. Έτσι, δεν φαίνεται παράδοξο, που πληθυσμοί ακόμη και με υψηλό πολιτισμικό επίπεδο και περισσότερες κατά τεκμήριο 1

Δημοσιεύεται συνοπτική μορφή όσων καταθέσαμε ως σκέψεις στη στρογγυλή τράπεζα του Συνεδρίου.

42_KAMILAKH_685-692:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

4:07 PM

686

ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΠΟΛΥΜΕΡΟΥ-ΚΑΜΗΛΑΚΗ

αφομοιωτικές δυνατότητες, δεν μπορούν να διαχειριστούν τη γνώση και τις συνέπειές της στη ζωή τους και αδυνατούν να ενσωματώσουν στον πολιτισμό τους τα νέα στοιχεία. Αυτό ισχύει σε μεγαλύτερο βαθμό για τους πληθυσμούςλαούς με λιγότερες δυνατότητες (οικονομικές, πληθυσμιακές) και αντιστάσεις, οι οποίοι υιοθετούν τα νέα «αλλότρια» πολιτισμικά στοιχεία ισοπεδώνοντας, και εν πολλοίς εξαφανίζοντας, τις δικές τους παραδοσιακές δομές. Είναι ένα θέμα που επισημαίνουν οι ειδικοί των ανθρωπολογικών σπουδών και που οδήγησε διεθνείς οργανισμούς, όπως η UNESCO, στη θεσμοθέτηση της προστασίας της «Άυλης Πολιτισμικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας» με την ψήφιση και εφαρμογή ειδικής Σύμβασης, προκειμένου να τεθούν νέες βάσεις για τη μελέτη, τη διάσωση και προβολή της απειλούμενης με εξαφάνιση πολιτισμικής κληρονομιάς των λαών. Η σχετική Σύμβαση προσδιορίζει τη διαφύλαξη της πολιτιστικής κληρονομιάς, όχι μόνο ως τεκμηρίωση των υφιστάμενων στοιχείων αλλά και ως αναζήτηση τρόπων, προκειμένου παραδοσιακές μορφές πολιτισμού να διαδραματίσουν ένα ρόλο στην αναδυόμενη τεχνολογία και τη σύγχρονη πολιτισμική έκφραση. Η διατήρηση, προώθηση και ανάπτυξη των τοπικών πολιτισμών προϋποθέτει την τεκμηρίωση/ψηφιοποίηση, την εφαρμογή/μεταφορά της παραδοσιακής εμπειρίας σε νέες τεχνολογίες και την προσαρμογή στις αρχές της σύγχρονης πολιτιστικής ανάπτυξης. Έτσι, η παράδοση, ως γνωστική παρακαταθήκη και ως βιωματική εμπειρία, ενσωματωμένη στην κοινωνική μνήμη μέσω διαφόρων μηχανισμών κοινωνικοποίησης (δηλαδή μέσω της παιδείας, της ψυχαγωγίας και της εν γένει δημοσιοποίησης, μέσω της κοινωνικής ένταξης στον ιδιωτικό και στον δημόσιο χώρο, μέσα από διαχρονικές βιωματικές διαδικασίες), θα γονιμοποιήσει τη σύγχρονη ζωή και δημιουργία. Το βέβαιο είναι ότι η αργή αλλά σταθερή διαδικασία ένταξης εξωτερικών επιρροών στον παραδοσιακό πολιτισμό εξασφάλιζε κατά το παρελθόν τη μακρά συνέχεια και διάρκεια σε μικρότερες χωρικές ενότητες και την κοινότητα θεμελιακών γνωρισμάτων που αντανακλούν την υποταγή στη φύση και τον περιορισμό στο αναγκαίο και απαραίτητο. Οι καινοτομίες και οι επιρροές αφομοιώνονταν σε μια βαθιά ριζωμένη και καταξιωμένη σε ιστορικογεωγραφικά πλαίσια πολιτισμική ενότητα, και οι εκδηλώσεις της ζωής αποκτούσαν και διατηρούσαν για καιρό ευδιάκριτη πολιτισμική ταυτότητα. Έτσι δημιουργήθηκαν και διατηρήθηκαν επί μακρόν οι τοπικοί πολιτισμοί και διαμορφώθηκαν οι ταυτότητες σε τοπικό και σε εθνικό επίπεδο. Αυτή η συνέχεια υπήρξε, με τη διάχυση σήμερα της πληροφορίας πέρα από συμβατικά σύνορα, το μεγαλύτερο θύμα της παγκοσμιοποίησης, σιωπηρά στην αρχή και εμφανέστερα αντιληπτό, όταν οι παραδοσιακές δομές αποδιοργανώθηκαν και οι προσπάθειες επιστροφής έλαβαν τον χαρακτήρα της νοσταλγίας και της ρο-

42_KAMILAKH_685-692:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

4:07 PM

687

ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

μαντικής επανόδου στη «χαμένη αθωότητα» της παραδοσιακής ζωής. Είναι, λοιπόν, ζητούμενο της εποχής μας η ενσωμάτωση των νέων τεχνολογικών επιτευγμάτων στον κορμό των παραδοσιακών πολιτισμών και η προβολή όσων στοιχείων προωθούν διαχρονικές-παραδοσιακές αξίες, προκειμένου να επιτευχθεί η ισορροπία, η οποία έχει κλονισθεί κάτω από το καταιγιστικό βάρος των ετερόκλητων «αλλότριων» πολιτιστικών αγαθών, που συνωστίζονται με την ευκολία της επικοινωνίας πάνω στο παραδοσιακό υπόβαθρο των πολιτισμών. Στην περίπτωση αυτή, η σχέση μας με την παράδοση νομιμοποιείται και καταξιώνεται μέσα από μια σοβαρή συζήτηση και μελέτη για την αξία της για το παρόν και το μέλλον ενός τόπου. Στην πολιτιστική κληρονομιά συμμετέχουν οι άνθρωποι και ο τόπος, δηλαδή ό,τι συγκροτεί το φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον. Το πολιτισμικό τοπίο της υπαίθρου χαρακτηρίζεται από το φυσικό περιβάλλον (χλωρίδα και πανίδα), τη γεωμορφολογία του εδάφους και τον πολιτισμό (υλικό και άυλο). Ο άνθρωπος και ο πολιτισμός του δηλαδή είναι οι παράγοντες που μετατρέπουν ένα τόπο σε τοπίο. Ειδικά η άυλη διάσταση του τοπίου αποτελεί σημαντικότατο παράγοντα της ύπαρξής του, καθώς είναι φορτισμένη με μνήμες (συλλογικές και προσωπικές), με αντιλήψεις αλλά και συγκεκριμένη αισθητική. Έτσι, κάθε τοπίο αντικατοπτρίζει όχι μόνο τις καθαρά παραγωγικές και σε σχέση με την ύλη ανθρώπινες δραστηριότητες, αλλά και την άυλη διάσταση που έχουν προσδώσει σε αυτό οι τοπικές κοινωνίες. Ο δομημένος, λοιπόν, χώρος με την αργή προσαρμογή του στις ραγδαίες αλλαγές, καθώς διατηρεί τις περισσότερες φορές στοιχεία και χαρακτηριστικά προηγουμένων εποχών, αποτελεί σημαντικό φορέα πληροφοριών για την αναπαράσταση των κοινωνικών δομών, των τεχνικών, των λειτουργιών και συμβολισμών που εξυπηρετεί διαχρονικά. Ουσιαστικά, είναι φορέας ιδεολογίας και αισθητικής και αντανακλά την κοινωνική ζωή για χρόνο πολύ μεγαλύτερο από την πραγματική του ζωή και τροφοδοτεί τη συλλογική μνήμη με στοιχεία που μας οδηγούν στα ίχνη της ιστορίας, του πολιτισμού και της κοινωνίας, που τον χρησιμοποίησε για την κάλυψη των αναγκών της. Η προσέγγιση του χώρου από την πλευρά της Λαογραφίας, η οποία βασίζεται στη συλλογική μνήμη, όπως αυτή εκφράζεται μέσα από τις παραδόσεις και τις λαϊκές διηγήσεις, μας βοηθά να κατανοήσουμε τις ανάγκες και τις προτεραιότητες που εξυπηρέτησαν οι επεμβάσεις συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων στον χώρο. Το σχήμα ενός οικισμού, η θέση του ναού σε σχέση με τις κατοικίες, οι κοινόχρηστοι δημόσιοι χώροι, ο προσανατολισμός του κλπ., υπακούουν σχεδόν νομοτελειακά σε κάποιες διαχρονικές αρχές. Ο οικισμένος χώρος αποτελεί μια οικονομική, κοινωνική και συμβολική πραγματικότητα με διαχρονική αξία.

42_KAMILAKH_685-692:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

688

ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΠΟΛΥΜΕΡΟΥ-ΚΑΜΗΛΑΚΗ

4:07 PM

Παραδοσιακή διατροφή

Ένας τομέας της πολιτισμικής κληρονομιάς που μπορεί να υποστηρίξει την τοπική ανάπτυξη είναι εκείνος της παραδοσιακής διατροφής, για τον οποίο τα τελευταία χρόνια υπάρχει μεγάλο διεπιστημονικό ερευνητικό ενδιαφέρον. Συνέδρια, μελέτες, ιατρικές κ.ά. έρευνες, ανιχνεύουν διαρκώς νέα στοιχεία για θέματα που αναφέρονται στην ανθρώπινη υγεία σε σχέση με τη διατροφή. Η διατροφή, στηριγμένη στην πλούσια αυτοφυή εδώδιμη βλάστηση, την τοπική παραγωγή και το κλίμα, παρουσιάζει ιδιαιτερότητες. Τα όσπρια, τα μανιτάρια, ο κρόκος, τα κρασιά, τα κτηνοτροφικά προϊόντα, τα φρούτα κ.ά. αποτελούν τον πραγματικό πλούτο της περιοχής της Δυτ. Μακεδονίας. Οι έννοιες σπιτικό, οικογενειακό, γευστικό και υγιεινό, προσδιορίζουν την παραδοσιακή διατροφή και έχουν συνδεθεί με την έννοια της προστασίας των παραδοσιακών προϊόντων σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Σε αυτές στηρίζεται η προώθηση της γεωγραφικής ένδειξης των προϊόντων, η οποία αποτελεί το πλέον κατάλληλο εργαλείο και εξυπηρετεί την τοπική αγροτική ανάπτυξη, όπως συμβαίνει στη βόρεια Πορτογαλία, όπου ο παραγωγικός ιστός αποτελείται από πολύ μικρές επιχειρήσεις, οι οποίες χρησιμοποιούν παραδοσιακές μεθόδους παραγωγής με χαμηλά επίπεδα τεχνολογίας και παράγουν ένα μεγάλο εύρος διακριτών τοπικών πιστοποιημένων προϊόντων βιολογικής καλλιέργειας, τρόφιμα και παραδοσιακά χειροτεχνήματα. Η ταυτότητα των προϊόντων γεωγραφικής ένδειξης (ΠΓΕ) και ονομασίας προέλευσης (ΠΟΠ) αποτελεί το αποτέλεσμα του κλίματος, του εδάφους και της βιοποικιλότητας σε συνάρτηση με τις παραδοσιακές γνώσεις, τις τεχνικές και τις δεξιότητες των παραγωγών. Το φυσικό περιβάλλον και το πολιτισμικό κεφάλαιο σε αρμονική συνεργασία. Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι χρειάστηκε να ερημωθεί η ύπαιθρος χώρα, να χαθεί μια μακρά σειρά από παραδοσιακά καλλιεργούμενα είδη, να εξαντληθούν και δηλητηριαστούν με τα λιπάσματα και τα φυτοφάρμακα εύφορες πεδιάδες, να μολυνθεί το νερό των ποταμών, για να αντιληφθούμε πόσο δίκιο είχαν οι γενιές που διακόνησαν τη γεωργία και τη κτηνοτροφία επί χιλιετίες με σεβασμό –και φόβο– προς το περιβάλλον. Η αποκατάσταση του χαμένου δεσμού μεταξύ των γεωργών και του αγροτικού χώρου, αλλά και της σύγχρονης κοινωνίας με τον αγροτικό κόσμο και τις αξίες του δεν είναι, ωστόσο, εύκολη υπόθεση. Ούτε είναι εύκολο να επιτευχθεί η επιστροφή από τις γενιές που εγκατέλειψαν τον αγροτικό χώρο, αναζητώντας αλλού το όνειρο της ζωής τους. Οι συζητήσεις τα τελευταία χρόνια για την ποιότητα και ασφάλεια των προϊόντων διατροφής, τις γεωργικές πρακτικές, την αειφόρο ανάπτυξη και μια σειρά από νεολογισμούς, προκειμένου να καλυφθεί η έλλειψη σχεδιασμού για το πρακτέον, δεν είχαν σημαντικά αποτελέσματα. Η διάσταση εξάλλου μεταξύ των

42_KAMILAKH_685-692:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

4:07 PM

689

ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

ερευνητών των συναρμόδιων κλάδων, οι οποίοι εδώ και τρεις τουλάχιστον δεκαετίες είχαν εντοπίσει τα προβλήματα, και της εφαρμοζόμενης αγροτικής πολιτικής ήταν χαώδης σε παγκόσμιο επίπεδο. Μόλις πρόσφατα, στο απόγειο της οικονομικής κρίσης, η προσπάθεια προσέγγισης των δύο τάσεων είναι εμφανής, παρά το γεγονός ότι δεν φαίνεται να είναι ακόμη ουσιαστική. Το μοντέλο της κατευθυνόμενης μαζικής καλλιέργειας συγκεκριμένων ειδών εις βάρος παραδοσιακών τοπικών καλλιεργειών, προκειμένου να είναι εμπορεύσιμα μέσα από τα μεγάλα supermarkets της μαζικής κατανάλωσης, φαίνεται να χάνει έδαφος υπό το βάρος ωριμότερης αντιμετώπισης των προβλημάτων που δημιουργεί η μείωση της βιοποικιλότητας, η καταστροφή του περιβάλλοντος, οι επιπτώσεις στην υγεία κ.ο.κ. H γεωργική κρίση από τη δεκαετία του 1 0 στον ευρωπαϊκό χώρο –πρόσφατα αντιληπτή και σε μας– συμπορεύεται ήδη με τη γενικευμένη παγκοσμίως οικονομική κρίση και έχει οδηγήσει στη συνειδητοποίηση ότι το τοπικό μπορεί να ξανατεθεί απέναντι στο παγκόσμιο με ελπίδες επικράτησης. Η παγκοσμιότητα απέναντι στην τοπικότητα. Αυτό που για τον εικοστό κυρίως αιώνα ήταν το σύνθημα ζωής και οδήγησε στην αποδιοργάνωση της αγροτοποιμενικής ζωής και στη δημιουργία υδροκέφαλων αστικών κέντρων και μονοκαλλιεργειών, αποτελεί στον 21ο αι. παράδειγμα προς αποφυγήν. Η ενδυνάμωση των δεσμών ανάμεσα στους αγρότες και τον τόπο τους και συνακόλουθα την παραγωγή γεωργικών προϊόντων και τροφίμων αποτελεί σημαντικό βήμα για μια αγροτική άνοιξη, η οποία θα ενσωματώνει όχι μόνον τις φυσικές πηγές, αλλά και τους πολιτισμικούς πόρους για όλη την κοινωνία, αγροτική και αστική. Στην Ελλάδα η σοβούσα από χρόνια οικονομική και κοινωνική κρίση άφησε να φανούν η έλλειψη αγροτικής στρατηγικής για την ανάπτυξη της γεωργίας και κτηνοτροφίας και η αδυναμία για διαρθρωτικές αλλαγές, οι οποίες θα περιόριζαν τις επιπτώσεις της παγκόσμιας κρίσης στον αγροτικό πληθυσμό, όπως συνέβη σε παρόμοιες κρίσεις κατά το παρελθόν. Οι επιδοματικές εξάλλου πολιτικές και η εύκολη καταναλωτική πρακτική αδρανοποίησαν τις παραγωγικές δυνάμεις του αγροτικού πληθυσμού. Έτσι, μπροστά στην πολυεπίπεδη κρίση η νέα αγροτική πολιτική της Ευρώπης (ΚΑΠ) προσπαθεί να πείσει τον αγροτικό κόσμο να κάνει στροφή 1 0ο και να ανασυγκροτήσει το πρόσωπο του αγροτικού χώρου, με επανατοπικοποίηση των αγροδιατροφικών συστημάτων, προκειμένου να απαντήσει στην κλιματική αλλαγή, τη διαχείριση των απειλούμενων υδάτινων πόρων και της βιοποικιλότητας, να προστατεύσει τη δημόσια υγεία και να εξασφαλίσει το εισόδημα των παραγωγών. Δεν είναι, λοιπόν, τυχαίο το γεγονός ότι, σε αντίθεση με αυτό που τα ίδια κέντρα αποφάσεων υπαγόρευαν ως τώρα, η έμφαση δίδεται πλέον στη μικρή γεωργική εκμετάλλευση και μεταποίηση τροφίμων, στην ανάπτυξη τοπικών αγορών

42_KAMILAKH_685-692:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

4:07 PM

690

ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΠΟΛΥΜΕΡΟΥ-ΚΑΜΗΛΑΚΗ

και δικτύων διανομής τοπικών προϊόντων και κυρίως στην προβολή της ταυτότητας συγκεκριμένων αγροτικών περιοχών. Αυτό το πρότυπο προσιδιάζει στη φυσιογνωμία των μικροαγροτικών δομών που ίσχυε πάντοτε στον ελληνικό χώρο. Χάρη στις δομές αυτές διασώθηκε το πλούσιο αγροδιατροφικό κεφάλαιο, το οποίο μπορούμε ακόμη να διαχειριζόμαστε, παρά τις απερίσκεπτες και άστοχες διαχειριστικές πολιτικές, με τον μεγάλο κατάλογο των τοπικών παραδοσιακών προϊόντων και τροφίμων (ΠΟΠ, ΠΓΕ και άλλα) και τους δυνατούς πολιτισμικούς και οικογενειακούς δεσμούς των αστών με τον αγροτικό χώρο. Αυτό, λοιπόν, το πρότυπο μπορεί στο νέο πλαίσιο να ξαναδώσει ένα νέο όραμα στην ελληνική αγροτοποιμενική περιφέρεια. Θα είναι η πρώτη φορά που θα μπορέσουμε να ακολουθήσουμε μια πρακτική που υπαγορεύτηκε, για λόγους ανάγκης, από άλλους για μια βιώσιμη παραγωγή τροφίμων με χρηστή διαχείριση των φυσικών πόρων και της κλιματικής αλλαγής και της βιοποικιλότητας. «Καιρός πανιά, καιρός κουπιά», λέει σοφά ο λαός μας. Έτσι θα πάρουν τα όνειρα εκδίκηση και η αναπτυξιακή ευκαιρία στον τόπο μας δεν θα προέλθει από την εντατική και εκτατική καλλιέργεια, αλλά κυρίως από την επανενεργοποίηση και αξιοποίηση των ιδιότυπων εδαφικών φυσικών πόρων, σε συνδυασμό με το ανθρώπινο και πολιτισμικό κεφάλαιο, που έχει διασώσει η Λαογραφία από επιστημονικό ενδιαφέρον και σε πείσμα των σαρωτικών αλλαγών που έγιναν. Τα προτεινόμενα νέα τοπικοποιημένα αγροδιατροφικά συστήματα2 επιτρέπουν στις αγροτοποιμενικές περιοχές να διεκδικήσουν την ανάπτυξη σε ένα όλο και πιο ανταγωνιστικό και παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον, μέσα από την ταυτότητά τους, δηλαδή τη διαφορετικότητά τους απέναντι στις αγροτικές βιομηχανίες και τα παγκοσμιοποιημένα δίκτυα διανομής. Αυτό που ως τώρα οι γεωργοί και οι μεταποιητικές τους επιχειρήσεις καλούνταν να εγκαταλείψουν μπορεί να γίνει το συγκριτικό τους πλεονέκτημα. Τα αγροτικά προϊόντα που φέρουν την ταυτότητα του τόπου προέλευσής τους απολαμβάνουν την εμπιστοσύνη των καταναλωτών, ως γευστικά αλλά και ασφαλή προϊόντα, ενώ παράλληλα συμβάλλουν στην ανάπτυξη της οικονομίας και του πολιτισμού της τοπικής κοινωνίας. Το πρόβλημα της ελάχιστα επιτυχούς εφαρμογής των προτύπων της προηγούμενης περιόδου, ιδιαίτερα στον ελληνικό χώρο, όπου η ιστορική εδαφική περιοχή, όπως αυτή ίσχυε, χαρακτηρίζεται από ένα παραγωγικό σύστημα ξεπερασμένο, υπονομευμένο από την κρατική παρέμβαση και αναποτελεσματικό, θα μπορούσε να αποτελέσει με κατάλληλους χειρισμούς τη βάση για την αξιοποίηση δομών, σχέσεων και πρακτικών από το παρελθόν, πάνω στις οποίες θα 2

Βλ. περισσότερα: «Περί εντοπιότητας και ιδιοτυπίας των τροφίμων. Μια εδαφική προσέγγιση της ανάπτυξης των αγροτικών περιοχών», εκδ. Παπαζήση, επιμ. Θεοδοσία Ανθοπούλου, Αθήνα 2013.

42_KAMILAKH_685-692:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

4:07 PM

691

ΛΑΪΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΒΙΩΣΙΜΗ ΤΟΠΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

οικοδομήσει το νέο πρότυπο αλληλέγγυας εδαφικής, τοπικής ανάπτυξης. Η παραγωγή προϊόντων με σήμα ποιότητας τη γεωγραφική ένδειξη, ενσωματώνει πολιτισμικές αξίες, που καθιστούν την τροφή ένα πολιτισμικό αγαθό με άμεση αξία χρήσης, αξία παραδοσιακής κληρονομιάς, συλλογικής μνήμης (τροφές σε πανηγύρια, τελετουργίες, μνημόσυνα κ.ά.).

Παραδοσιακή χειροτεχνία

Η παραδοσιακή χειροτεχνία, γνωστή και ως λαϊκή τέχνη, παρά το γεγονός ότι ο όρος αποδίδει εν μέρει την πραγματικότητα, είναι ένα κομμάτι αυτής της πολιτισμικής παρακαταθήκης, το οποίο σήμερα έχει πλήρως αποδιοργανωθεί. Δεν απέχει πολύ από την πραγματικότητα αν υποστηριχθεί ότι τα περισσότερα από τα πωλούμενα στα τουριστικά καταστήματα ως είδη ελληνικής λαϊκής τέχνης παράγονται σε εργαστήρια των Ινδιών, της Κορέας, του Χονγκ Κονγκ κ.ά. Παράδειγμα, η άλλοτε παραγωγική Αράχοβα, τουριστική και κτηνοτροφική σήμερα, η οποία προμηθεύεται τα είδη υφαντικής από την Ινδία, ενώ πετάει τα μαλλιά των προβάτων της. Προ δεκαετίας, μόλις, οι επιχειρήσεις και βιοτεχνίες χειροτεχνών στην Ελλάδα ανέρχονταν στις 2 .000 περίπου στους κλάδους της αργυροχρυσοχοΐας, της καλλιτεχνικής μεταλλοτεχνίας, της κεραμικής, της μικρογλυπτικής σε πολύτιμους και ημιπολύτιμους λίθους, της ξυλοτεχνίας-ξυλογλυπτικής, της αγιογραφίας-εικονογραφίας, της υαλοτεχνίας, της μαρμαρογλυπτικής, της καλλιτεχνικής γυψοτεχνίας, της υφαντικής και μεικτών υλικών (κατασκευή κούκλας, κομπολόγια, ψευδοκοσμήματα, παιχνίδια –σκάκι, τάβλι–, μουσικά όργανα κλπ.). Είναι αυτονόητο ότι χειροτεχνικές επιχειρήσεις, όλων των κλάδων, είναι ευάλωτες στις διακυμάνσεις της οικονομίας, πολύ περισσότερο σήμερα με την πρωτοφανή κρίση που βιώνει η χώρα μας. Η χειροτεχνία, ωστόσο, παραγωγής σύγχρονων χρηστικών αντικειμένων, με ιδιαίτερο χρώμα και ποιότητα, βασισμένη στις τοπικές παραδοσιακές καλλιτεχνικές αξίες και τεχνικές, αποτελεί μια δυναμική δυνατότητα, επειδή στην περιοχή δεν έχουν αναπτυχθεί μεγάλες μονάδες παραγωγής τουριστικών ειδών (υφαντών, κεραμικών, ειδών διατροφής, ξυλόγλυπτων, βοτάνων κλπ.).

Λαϊκά δρώμενα

Ο τρίτος πυλώνας ανάπτυξης είναι η αξιοποίηση των εξαιρετικού ενδιαφέροντος και πολύ θεαματικών εορταστικών δρωμένων της περιοχής Κοζάνης στον

42_KAMILAKH_685-692:PROTYPH_KOZANH

5/15/14

4:07 PM

692

ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΠΟΛΥΜΕΡΟΥ-ΚΑΜΗΛΑΚΗ

εθιμικό κύκλο του χρόνου. Προκύπτει, βεβαίως, η ανάγκη δημιουργίας προγραμμάτων ανάπτυξης θεματικής και διαθεματικής καταγραφής, έρευνας και προβολής των εν λόγω εκφάνσεων του λαϊκού πολιτισμού, με στόχο την ανάπτυξη δικτύων προβολής και προώθησής τους. Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί στην ανάπτυξη Δικτύου Λαϊκών Δρωμένων, το οποίο, αξιοποιώντας τα τελετουργικά εθιμικά τοπικά γεγονότα, θα θέσει τις βάσεις για τη σύνθεση ενός ιδιαίτερου μοντέλου βιώσιμης ανάπτυξης, αναδεικνύοντας τα λαϊκά δρώμενα της περιοχής σε πολύτιμους πόλους έλξης για την ανάπτυξη καινοτόμων δράσεων πολιτιστικού τουρισμού. Έτσι, μέσα από την επικαιροποιημένη αξιοποίηση της λαϊκής οικοτεχνίας, η παραγωγή τοπικών προϊόντων με παραδοσιακές μεθόδους θα κεφαλαιοποιήσει υλικά και συμβολικά την τοπική παράδοση, αναδεικνύοντας τον λαϊκό πολιτισμό σε πηγή έμπνευσης για τη συγκρότηση κερδοφόρων συνεταιρισμών, συλλόγων και σωματείων. Με τον σχεδιασμό και την υλοποίηση προγραμμάτων πολιτιστικού τουρισμού θα αξιοποιηθούν άριστα οι δύο προηγούμενες δραστηριότητες.

Στο πλαίσιο των σύγχρονων προκλήσεων που αντιμετωπίζει η χώρα μας, η αξιοποίηση των ιδιαίτερων πολιτισμικών χαρακτηριστικών της μπορεί να αποτελέσει κεντρικό άξονα σχεδιασμού και υλοποίησης αναπτυξιακών δράσεων. Η συμβολή του πολιτισμού στη διαμόρφωση προσοδοφόρων υλικά και συμβολικά εφαρμογών έχει πολλαπλά εφαρμοσθεί σε επιτυχημένα αναπτυξιακά μοντέλα, που προωθούν την ανάδειξη των ιδιαιτεροτήτων σε συνδυασμό με την πιστοποίηση και την τυποποίηση. Ως εκ τούτου, είναι σκόπιμο να ενεργοποιηθούν τα δίκτυα των αγροτικών και αγροτουριστικών συνεταιρισμών που δραστηριοποιούνται στην περιοχή, ή να δημιουργηθούν νέα, προτείνοντας επιμορφωτικά αναπτυξιακά προγράμματα που θα αναδεικνύουν την πολιτισμική διάσταση του αγροτικού βίου. Για την αντιμετώπιση της κρίσης που μαστίζει την ελληνική κοινωνία οι προτεινόμενες λύσεις είναι ενδεχομένως πολλές, περισσότερο ή λιγότερο δαπανηρές και χρονοβόρες. Σε όλες πρέπει να συνυπολογισθεί η αντοχή στον χρόνο σε ένα περιβάλλον μεταβαλλόμενο συνεχώς εξαιτίας της τεχνολογίας και της κινητικότητας των πληθυσμών. Το μόνο κεφάλαιο το οποίο μπορεί να καταναλίσκεται χωρίς και να μειώνεται για τη χώρα μας είναι η πολιτιστική μας κληρονομιά στη διαχρονική της διάσταση.

43_PAPADHMHTRIOY_693-702:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:56 AM

693

Θανάσης Παπαδημητρίου

Η ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΟΥ ΤΟΠΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΩΣ ΠΑΡΑΓΩΝ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

Η σύγχρονη πόλη επανακάμπτει υπό τις νέες συνθήκες στο προσκήνιο ως πρωταγωνιστής, ξεπερνά το μειονέκτημα της μικρής αγοράς, χάρη στην αμεσότητα της παγκόσμιας δικτύωσης που αναπτύσσεται ραγδαία σε επίπεδο επικοινωνιών και μεταφορών. Εδραιώνεται ως αυτόνομο πεδίο παραγωγής κοινωνικού πλούτου, κινητοποιώντας το ανθρώπινο δυναμικό της και το υλικό της κεφάλαιο. Καθίσταται ανταγωνιστική και παραγωγική, επανεφευρίσκοντας την εικόνα και τον μύθο της και, προκειμένου να καταστεί ελκυστική για τους δημιουργικούς ανθρώπους, χτίζει τις βάσεις για την ανάπτυξη ενός περιβάλλοντος που ενθαρρύνει την καινοτόμα σκέψη και δράση στο επιχειρείν, στην τέχνη, στη δημιουργική διαχείριση του ελεύθερου χρόνου.1 Και εδώ ακριβώς προκύπτει το ερώτημα: ποια μπορεί να είναι η εξέλιξή του Δήμου Κοζάνης υπό τις παρούσες συνθήκες ενός δυσμενέστατου οικονομικού και κοινωνικού περιβάλλοντος; Πώς θα δημιουργήσουμε τη νέα δυναμική, ώστε να σταθούμε ανταγωνιστικά απέναντι στις πρωτοπόρες πόλεις της Ελλάδας και της Ευρώπης; Πριν απ’ όλα, πιστεύουμε ότι θα πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε τη στάση μας ως κοινωνίας και ως πολιτών, παύοντας να είμαστε ένας «ιδιωτικοποιημένος κόσμος», αποκτώντας συνείδηση της έννοιας του δημόσιου αγαθού. Προϋπόθεση τούτου αποτελεί η ανάκτηση της αντίληψης της αξίας της αισθητικής και του μέτρου ως αναγκαιότητα για την ανάπτυξη του τόπου μας.2 Ανιχνεύοντας το σύγχρονο ανθρωπογενές περιβάλλον του Δήμου, ερχόμαστε σε επαφή με μια ομογενοποιημένη εικόνα της πόλης ως αθροίσματος κτισμάτων δίχως μνήμη και αισθητική. Καμία αισθητική αναφορά στο ωραίο παρελθόν της πόλης, καμιά ευαισθησία. Αντιμετωπίζουμε μια μονολειτουργική πόλη, με πρωτοκαθεδρία του τσιμέντου και των οχημάτων έναντι των ανθρώπων και της φύσης. Το ίδιο φαινόμενο αντιμετωπίζουμε και σε πολλές από τις κοινότητες του Δήμου μας. Αντιλαμβανόμαστε, λοιπόν, σαφώς πως δεν μπορούμε να στηριχθούμε στην αισθη1 2

Μιχ. Χαραλαμπίδης, Πόλεων και τόπου παιδεία, εκδ. Στράβων, Αθήνα 2005, σ. 22-29. Ό.π., σ. 13.

43_PAPADHMHTRIOY_693-702:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:56 AM

694

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

τική των αστικών μορφωμάτων, ώστε να σχεδιάσουμε μια στρατηγική για την τουριστική προβολή του Δήμου Κοζάνης, όπως μπορούμε να πράξουμε για τη Σιάτιστα ή την Καστοριά. Παρ’ όλα αυτά, προσδοκία μας αποτελεί στα επόμενα χρόνια να καταφέρουμε με τη στράτευση όλων των δημιουργικών δυνάμεων του τόπου να ανακτήσουμε όσα χάσαμε ως πόλη και ως κοινωνία, επαναπροσδιορίζοντας τη σχέση μας με το περιβάλλον, τον τόπο, την αρχιτεκτονική, την αισθητική μας κληρονομιά, τη φύση και τα προϊόντα της. Στην προσπάθεια αυτή θα πρέπει να αξιοποιήσουμε τον κυριότερο προσδιοριστικό παράγοντα της ιδιοπροσωπίας της πόλης, τον Πολιτισμό, ο οποίος αναγνωρίζεται πλέον διεθνώς ως σημαντικό κεφάλαιο για την ορθολογική ανάπτυξη ενός τόπου, λόγω των κοινωνικών και οικονομικών πλεονεκτημάτων που δημιουργεί.

Πολιτιστικός Τουρισμός

Οι συνθήκες που διαμορφώνουν την ιδιαίτερη φύση του πολιτιστικού τουρισμού έναντι των υπολοίπων μορφών τουρισμού ανάγονται στην αμφίδρομη σχέση αλληλεπίδρασης πολιτισμού-τουρισμού. Αναμφίβολα, ο τουρισμός επιδρά τόσο στην πολιτιστική κληρονομιά όσο και στην πολιτιστική παραγωγή άμεσα ή έμμεσα. Και, ενώ τουρισμός και πολιτισμός αντιλαμβάνονται την έννοια του πολιτιστικού αγαθού εντελώς διαφορετικά, συμβαδίζουν, αντιμετωπίζοντας αναπόφευκτα και εντάσεις, που όμως υποχωρούν μπροστά στην αναγκαιότητα συνεργασίας, υπό την προϋπόθεση του σεβασμού των ορίων που απαιτεί η διαχείριση ενός πολιτιστικού αγαθού. Προκειμένου, λοιπόν, να διασφαλιστεί η υψηλότερη δυνατή ωφέλεια από τη συνεύρεση των δύο, η «Διεθνής Οργάνωση για την Προστασία Μνημείων και Τόπων» (ICOMOS) δημιούργησε τη «Διεθνή Επιτροπή Πολιτιστικού Τουρισμού», με αντικείμενο την προάσπιση της πολιτιστικής κληρονομιάς, παγκόσμιας, εθνικής ή τοπικής, στις περιπτώσεις εμπλοκής της με τον τουρισμό. Η επιτροπή αναθεώρησε τη Χάρτα του Πολιτιστικού Τουρισμού και συνέταξε τη νέα «Χάρτα του Πολιτιστικού Τουρισμού», η οποία επικυρώθηκε στη γενική συνέλευση του ICOMOS στο Μεξικό το 1999 με σκοπό: • να περιορίσει στο ελάχιστο τους κινδύνους που ανακύπτουν για την παγκόσμια πολιτιστική κληρονομιά από τη σχέση του με την τουριστική βιομηχανία • να συγκεράσει τα αντικρουόμενα συμφέροντα, προλαμβάνοντας αντιπαραθέσεις • να υπαγορεύσει στους τουριστικούς παράγοντες και στους επισκέπτες

43_PAPADHMHTRIOY_693-702:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:56 AM

695

Η ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΟΥ ΤΟΠΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

έναν «κώδικα καλής συμπεριφοράς» έναντι των μνημείων της πολιτιστικής κληρονομιάς.3

Η συμβολή της τουριστικής οικονομίας στο ΑΕΠ

Σύμφωνα με τον ΣΕΤΕ (Σύνδεσμος Τουριστικών Ελληνικών Επιχειρήσεων), η συμβολή της τουριστικής οικονομίας το 2011 στο ΑΕΠ της Ελλάδας φτάνει το 1 ,5%, ενώ η συνολική απασχόληση στην τουριστική οικονομία (758.300 θέσεις εργασίας) αντιστοιχεί στο 18, % των απασχολουμένων. Ως το 2019 η απασχόληση στην τουριστική οικονομία μπορεί να αυξηθεί τουλάχιστον κατά 3 0.000 άτομα, καλύπτοντας το 100% των ανέργων κατά το 2009. Συγκρινόμενος σε παγκόσμιο επίπεδο, ο ελληνικός τουρισμός καταγράφει ικανοποιητικές επιδόσεις. Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού (WTO),5 η Ελλάδα το 2011 ήταν 17η σε επίπεδο διεθνών αφίξεων και 19η σε επίπεδο εσόδων. Επίσης, σύμφωνα με το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (WEF), το 2011 η χώρα μας καταλαμβάνει την 29η θέση μεταξύ 139 χωρών στο Δείκτη Ταξιδιωτικής και Τουριστικής Ανταγωνιστικότητας, ενώ στον Γενικό Δείκτη Ανταγωνιστικότητας καταλαμβάνει μόλις την 83η. Τα στοιχεία αυτά αποδεικνύουν ότι ο ελληνικός τουρισμός είναι ένας από τους ελάχιστους τομείς της εθνικής οικονομίας ο οποίος είναι ανταγωνιστικός σε παγκόσμιο επίπεδο. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού εκτιμά ότι ο ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης του πολιτιστικού τουρισμού αγγίζει παγκοσμίως το 15% τον χρόνο, ενώ το 37% όλων των διεθνών ταξιδιών περιλαμβάνουν ένα τουλάχιστον πολιτιστικό στοιχείο. Το προφίλ των πολιτιστικών τουριστών αναλύεται ως εξής: • ηλικία: 5- ετών • οικονομική κατάσταση: μεσαία-υψηλή • φύλο: περισσότερες γυναίκες • εκπαίδευση: μεταδευτεροβάθμια • κατανάλωση: 10-15% περισσότερο • αγορές: ρούχα, δώρα, χειροτεχνικά προϊόντα

3 5

http://www.icomoshellenic.gr/. http://www.sete.gr/default.php?pname=EllinikosTourismos&la=1. Ό.π. Ό.π.

43_PAPADHMHTRIOY_693-702:PROTYPH_KOZANH

2:56 AM

696

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

5/17/14

Κύρια σημεία στρατηγικής μάρκετινγκ και συστήματος ταυτότητας του Δήμου Κοζάνης

Οι πολιτιστικοί τουρίστες αναζητούν εμπειρίες, διακριτή ταυτότητα του τόπου ως προορισμού πολιτιστικού τουρισμού, ο οποίος χαρακτηρίζεται από ποιότητα, αυθεντικότητα, μοναδικότητα και ορθή πολιτική τιμών. Κλειδιά για τη διάκριση ενός τόπου εντός του έντονου ανταγωνιστικού περιβάλλοντος αποτελούν: η απουσία κακόγουστα αναπαραγόμενων εκδηλώσεων εθίμων, γεγονότων μικρών ή μεγάλων και φθηνού φολκλόρ. Αξιολογώντας τους πολιτιστικούς τουριστικούς πόρους του Δήμου Κοζάνης, εντοπίζουμε τα εξής χαρακτηριστικά: ΙΣΧΥΡΑ ΣΗΜΕΙΑ – – – – – – – – – –

Αιανή: Αρχαιολογικός χώρος, Μουσείο Δημοτική Βιβλιοθήκη Κοζάνης (παλαιά και νέα) Μουσεία: Αρχαιολογικό, Λαογραφικό, Μακεδονικού Αγώνα Μνημεία Χαρτοθήκη Μουσική παράδοση, Ωδείο, «Πανδώρα», χορωδίες Αποκριές και λαογραφικές πολιτιστικές δραστηριότητες Γαστρονομία: ποιοτικά προϊόντα αγροδιατροφής Φύση: Παραλίμνια περιοχή, Μπούρινος Καλή προσβασιμότητα

ΑΔΥΝΑΜΙΕΣ – – – – – – – –

Περιβαλλοντική επιβάρυνση λόγω ΔΕΗ, και αντίστοιχα κακή εικόνα Χαμηλή αναγνωρισιμότητα ως τουριστικός προορισμός Πόλη/Κοινότητες με χαμηλής αισθητικής ανθρωπογενές περιβάλλον Απουσία σταθερών τουριστικών ροών Μη ικανοποιητική προσφορά ξενοδοχειακών μονάδων Μέτριο επίπεδο παρεχομένων υπηρεσιών Απουσία εξειδίκευσης προσωπικού τουρ. επιχειρήσεων/επιχειρηματιών Κακή ποιότητα υπηρεσιών και αντίστοιχα υψηλές τιμές την περίοδο της Αποκριάς

43_PAPADHMHTRIOY_693-702:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:56 AM

Η ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΟΥ ΤΟΠΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

697

ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ – – – – – –

Ολοκλήρωση οδικών αξόνων Αναξιοποίητο λιμναίο δυναμικό Προοπτική ανάπτυξης βιομηχ. τουρισμού Δυνατότητα παραγωγής ποιοτικών προϊόντων αγροδιατροφής Άγνωστες πολιτιστικές και φυσιολατρικές διαδρομές Δυνατότητα ανάπτυξης εναλλακτικών μορφών τουρισμού (αλιευτικός, ιππικός, ποδηλασία, τροφοσυλλεκτικές δραστηριότητες)

ΑΠΕΙΛΕΣ – – – –

Συνεχιζόμενη υποβάθμιση λόγω ρύπανσης Δυσμενείς οικονομικές συνθήκες Αυξανόμενος ανταγωνισμός Απουσία δέσμευσης για εξορθολογισμό τιμολογιακής πολιτικής των επιχειρήσεων τουρισμού – Αποσπασματικότητα των προσπαθειών τουριστικής προβολής

Στρατηγικός σχεδιασμός

Η ταυτότητα και η εικόνα της πόλης, οι νοητικοί συσχετισμοί, οι συνειρμοί και οι εμπειρίες, ενοποιούνται υπό τη φήμη και την επωνυμία της, τις οποίες καλούμαστε να επαναπροσδιορίσουμε, επενδύοντας στο πολιτιστικό της απόθεμα και στην ξεχωριστή της ιδιοπροσωπία, χρησιμοποιώντας τις σύγχρονες στρατηγικές του city marketing και του city branding, δημιουργώντας μια νέα, ενιαία, δυνατή παροτρυντική αφήγηση γύρω από την πόλη. Στον σχεδιασμό και στην προβολή του πολιτιστικού τουριστικού μας προϊόντος θα πρέπει να αντιμετωπίσουμε την ουσιαστική απουσία τουριστικής ταυτότητάς της αλλά και την πολιτιστική μας εικόνα, που υπολείπεται σε σχέση με το πολιτιστικό μας απόθεμα και τη σύγχρονη πολιτιστική παραγωγή του τόπου. Θα πρέπει μεταξύ άλλων να καθορίσουμε τη νέα στρατηγική τοποθέτησης της περιοχής: • να μετατρέψουμε σταδιακά την περιοχή από χαμηλού τουριστικού ενδιαφέροντος προορισμό σε τόπο προσφοράς πολιτιστικών εμπειριών και ξεχωριστών φυσικών δραστηριοτήτων • να προσδιορίσουμε σειρές εμπειριών, που θα αναπτύσσονται γύρω από συγκεκριμένες θεματικές, συνδυάζοντας και άλλα τουριστικά προϊόντα, δημιουργώντας «εμπειριακά πακέτα» • να αναπτύξουμε σύστημα πιστοποίησης ποιότητας υπηρεσιών και labeling, που θα διασφαλίζει το επίπεδο των παρεχόμενων υπηρεσιών

43_PAPADHMHTRIOY_693-702:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:56 AM

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

698

Τακτικές προβολής και προώθησης

• δημιουργία νέων εκφράσεων, που προάγουν την εικόνα της περιοχής ως τουριστικού προορισμού και αντιμάχονται το στερεότυπο • υιοθέτηση «λογοτύπου» και «σήματος», τα οποία, μέσω μιας ξεκάθαρης στρατηγικής, θα προβάλουν τη μοναδική ανταγωνιστική μας πρόταση ως προορισμό (π.χ. «logo πόλεων») • εμπλουτισμός των διαδικασιών εξυπηρέτησης των επισκεπτών, που προωθούν την εικόνα και τη φήμη μας («από στόμα σε στόμα») • δημιουργία αξιόπιστων συνεργασιών με μέσα επικοινωνίας που ασκούν επιρροή • συνέργειες με σημαντικούς εξειδικευμένους τουριστικούς παράγοντες του κλάδου («θεματικά πακέτα») • δημιουργία συνεχούς δημοσιότητας Σύμφωνα με την κατηγοριοποίηση των αστικών προορισμών από τη European Tourism Commission7 για τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού, ο Δήμος Κοζάνης ανήκει στην κατηγορία των μικρών πόλεων, με κύριο προσφερόμενο τουριστικό προϊόν την κληρονομιά.

Διατύπωση προτάσεων

Με στόχο την τουριστική αξιοποίηση του πολιτιστικού αποθέματος του τόπου θα θέλαμε να διατυπώσουμε ορισμένες προτάσεις.

i. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ/CLUSTER Προτείνεται η δημιουργία μιας «Πολιτιστικής Περιοχής» στον ευρύτερο χώρο του στρατοπέδου Μακεδονομάχων. Πρόκειται για ένα πολιτιστικό «cluster», που στοχεύει στη δημιουργία ενός νέου ενιαίου πολιτιστικού πυρήνα –«εμβληματικού σημείου αναφοράς»–, ο οποίος θα συγκεντρώσει και θα προβάλλει όλες τις σύγχρονες δημιουργικές καλλιτεχνικές δυνάμεις, πολιτιστικές πρωτοβουλίες και εμπνεύσεις.8 Ένας χώρος, που θα αναβαθμίζει τη φτωχή αρχι7

World Tourism Organization (WTO), European Tourism Commission (ETC), City Tourism and Culture: The European Experience, WTO/ETC, Βρυξέλλες 2005. H. Mommaas, «Cultural Clusters and the Post-Industrial City: Towards the Remapping of Urban Cultural Policy», Urban Studies 1 (Mάρτ. 200 , No 3) 507-532.

43_PAPADHMHTRIOY_693-702:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:56 AM

Η ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΟΥ ΤΟΠΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

699

τεκτονική εικόνα της πόλης, λειτουργικά συνδεδεμένος με την καθημερινότητά της, ώστε να αποφευχθούν φαινόμενα γκετοποίησης. Ο σχεδιασμός μιας ισορροπημένης πολυλειτουργικής υποδομής θα γίνει με δεδομένη την κατασκευή της νέας Δημοτικής Βιβλιοθήκης και τη δημιουργία του πανεπιστημιακού campus σε τμήμα του στρατοπέδου, εφόσον αυτό παραχωρηθεί στον Δήμο. Η ύπαρξη του πανεπιστημίου στον σχεδιασμό είναι θεμελιώδης, διότι ουσιαστικά συγκεντρώνει τους νέους, που αποτελούν το πιο σημαντικό τμήμα του κοινού μιας πολιτιστικής περιοχής. Θα πρέπει να φιλοξενηθούν επίσης: • μία μεγάλη υπαίθρια γλυπτοθήκη • καλλιτεχνικά εργαστήρια • χώροι πολιτιστικής έκφρασης (εκθέσεις, συναυλίες, φεστιβάλ, φιλοξενία συλλόγων) • χώροι επαγγελματικών δραστηριοτήτων, που θα ανταποκρίνονται στη φιλοσοφία και τους στόχους του στρατηγικού σχεδιασμού • λίγες και με αυστηρά ελεγχόμενες προδιαγραφές επιχειρήσεις παροχής υπηρεσιών εστίασης και ήπιας διασκέδασης Στον σχεδιασμό θα περιληφθούν, επίσης, οι υπάρχουσες υποδομές της περιοχής (το Δημοτικό Ωδείο, το υπαίθριο θέατρο, ο δημοτικός κήπος και το ΕΑΚ).

Καλή πρακτική / παράδειγμα MuseumsQuartier Wien.9 Η «συνοικία των Μουσείων» στη Βιέννη είναι ένα από τα δέκα μεγαλύτερα πολιτιστικά clusters υψηλής τέχνης του κόσμου, ένα πρωτοποριακό πολιτιστικό επίκεντρο έκτασης 0 στρεμ. Το συγκρότημα φιλοξενεί μουσεία τέχνης, όπως το Leopold Museum και το MUMOK (μουσείο σύγχρονης τέχνης), μέχρι και εκθεσιακούς χώρους για περιοδικές εκθέσεις και φεστιβάλ, καφετέριες, πάρκα, μπαρ, καταστήματα και βιβλιοπωλεία. Στην Ελλάδα χαρακτηριστικά παραδείγματα δημιουργίας πολιτιστικών περιοχών αποτελούν οι περιπτώσεις της περιοχής των «Λαδάδικων» στη Θεσσαλονίκη και του «Ψυρή» στην Αθήνα, των οποίων τα αποτελέσματα δεν δικαίωσαν τις αρχικές προσδοκίες των σχεδιαστών τους,10 σε αντίθεση με την ικανοποιητική πορεία του «Τεχνοχώρου» του Δήμου Αθηναίων στο Γκάζι. 9 10

http://www.leopoldmuseum.org/en/visiting/museumsquartier. Αλεξάνδρα Μοσχίδου, «Η αστική ανάπλαση στον ευρωπαϊκό και ελληνικό χώρο. – Παράδειγμα του ιστορικού κέντρου της Αθήνας», διπλωμ. εργασία, ΕΜΠ, Σχ. Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών, Τομ. Ανθρωπιστικών Κοινωνικών Επιστ. και Δικαίου, Αθήνα 2011, σ. 7 -7 .

43_PAPADHMHTRIOY_693-702:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:56 AM

700

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

700

ii. ΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΦΕΣΤΙΒΑΛ Τα πιο εμφανή και αναγνωρίσιμα παραδείγματα τοπικής πολιτιστικής πολιτικής αποτελούν τα σύγχρονα φεστιβάλ, με τα οποία οι πόλεις προσπαθούν να ενισχύσουν την εικόνα τους και να αναγνωριστούν διεθνώς ως πολιτιστικοί τουριστικοί προορισμοί. Οι δράσεις διοργανώνονται με πολιτικές αποφάσεις των αστικών διοικήσεων, λόγω των σημαντικών επιπτώσεων που προκαλούν στη διοργανώτρια πόλη. Κύρια επιλογή πολλών διοικήσεων αποτελεί η επικέντρωση σε ένα είδος πολιτιστικής δραστηριότητας (π.χ. πολιτιστική κληρονομιά της Βενετίας) ή ένα ιδιαίτερο δρώμενο (οι ταύροι της Παμπλόνα), το οποίο χρησιμοποιεί την πόλη ως σκηνικό, με σκοπό να τονίσει την ταυτότητα της περιοχής.

ΠΡΟΤΑΣΗ Θεωρούμε ότι έφθασε η ώρα η Κοζάνη να αποκτήσει το δικό της μεγάλο γεγονός, ένα μεγάλο φεστιβάλ για την προβολή της λαϊκής μας παράδοσης, αξιοποιώντας τη σωρευμένη γνώση και εμπειρία των ανθρώπων που ασχολούνται ακούραστα για χρόνια με τον πολιτισμό. Ένα φεστιβάλ που θα αναλάβει να εκφράσει συνολικά τη Δυτ. Μακεδονία και να αναδείξει τον πλούτο των ήχων και των παραδόσεων της, της γαστρονομικής και αγροδιατροφικής της ποιότητας, αλλά και τις σύγχρονες εκδοχές τους. Δήμος, δημοτική επιχείρηση πολιτισμού, φορείς, σύλλογοι και οι πολίτες μπορούμε να αναδείξουμε αποτελεσματικά την πολιτιστική μας ταυτότητα, δημιουργώντας με επίκεντρο τη νέα Δημοτική Βιβλιοθήκη ένα «Κέντρο Μελέτης Λαϊκού Πολιτισμού». Κοζανίτικη αποκριά, Λασσάνεια, Λουλούδια της άνοιξης και άλλες μεγάλες και επιτυχημένες εκδηλώσεις των τοπικών συλλόγων μας, δείχνουν ότι μπορούμε να το κάνουμε.

Καλή πρακτική / παράδειγμα Υπάρχουν, άλλωστε, πολλές περιπτώσεις, που δείχνουν ότι μικρότερες πόλεις καταφέρνουν να αποκτήσουν μία ιδιαίτερη αναγνωρισιμότητα λόγω ενός φεστιβάλ (π.χ. φεστιβάλ του Pori της Φινλανδίας).11 Όμως το παράδειγμα που θεωρούμε ότι παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον είναι αυτό του «Φεστιβάλ της Γκούτσα» στη νότια Σερβία.12 Πρόκειται για ένα από τα πλέον επιτυχημένα εγχειρήματα προώθησης και προβολής ενός πολύ μικρού τόπου, ενός χωριού 11 12

http://porijazz.fi/en. http://www.guca.rs/eng/index.php.

43_PAPADHMHTRIOY_693-702:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:56 AM

Η ΠΡΟΒΟΛΗ ΤΟΥ ΤΟΠΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

701

2.000 κατοίκων, που κατάφερε να μπει στον χάρτη των μεγάλων παγκόσμιων πολιτιστικών γεγονότων, αξιοποιώντας από το 19 1 χρόνια την τοπική του μουσική παράδοση. Ένα γεγονός που στην επέτειο των 50 χρόνων του κατάφερε να ξεπεράσει το 1 εκατομ. επισκεπτών Σέρβων και αλλοδαπών στις 7 ημέρες της διάρκειάς του, αποκτώντας ένα πολύ ισχυρό εμπορικό σήμα. Μια πραγματική αποθέωση του λαϊκού πολιτισμού, με όσα αρνητικά μπορούν να συνοδεύουν ένα τέτοια εγχείρημα και, βέβαια, με μια ταυτότητα παγκόσμια αναγνωρίσιμη, καθώς και ένα τεράστιο οικονομικό αποτέλεσμα για αμιγώς αγροτική περιοχή.

43_PAPADHMHTRIOY_693-702:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:56 AM

702

ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ

702

Εικ. 1-2. Η συνοικία των Μουσείων στη Βιέννη.

Εικ. 3. Επιτυχημένος λογότυπος της πόλης του Άμστερνταμ.

Εικ. . Φεστιβάλ χάλκινων της Γκούτσα Σερβίας.

44_EFRAIM_703-706:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:58 AM

703

αρχιμ. Εφραίμ Τριανταφυλλόπουλος

ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΗ Στον διάλογο για το μέλλον της περιοχής επιτρέψτε μου να εκφράσω κάποιες λίγες θέσεις, εστιάζοντας σε επτά σημεία: 1. Πώς βιώνονται αυτά τα 600 χρόνια; Σε άλλους δεν λένε τίποτε, άλλους παρηγορούν και άλλους απογοητεύουν. Κάθε μία από αυτές τις τρεις αισθήσεις αντιστοιχεί και σε μία διαφορετική βίωση του χρόνου: ο χρόνος σαν μία γραμμή που οδεύει πρόσω, μαζί του και ο άνθρωπος που φθίνει, είτε συρόμενος πάνω στη γραμμή του, είτε ελισσόμενος μέσα στη δίνη του, χωρίς ωστόσο να προβληματίζεται για το τί σημαίνει το γεγονός ότι ο χρόνος τον ξεπερνά ως διάρκεια, τόσο ως παρελθόν, όσο και ως μέλλον. Βρίσκεται αυτός ο άνθρωπος μέσα στο πλαίσιο αυτού που λέμε ψυχολογικώς νορμάλ. Άλλοι πάλι αισθάνονται τον χρόνο σαν αγχόνη. Το παρελθόν τούς φοβίζει, το μέλλον τούς τρομάζει. Ασχολούνται με αυτά τα δύο και χάνουν το παρόν. Είναι οι άνθρωποι των προβληματικών ψυχικών καταστάσεων. Ζουν κατά φαντασία. Είναι και άλλη μία κατηγορία ανθρώπων που ζουν τον χρόνο ως ευλογία, τόπο συνεύρεσης με τον θεό, συγκεφαλαίωση όλου του παρελθόντος, αλλά και του μέλλοντος στο τώρα. Αυτοί, με την ηρεμία που έχουν, ηρεμούν και τους γύρω τους. Μιλούν για μετάνοια, που εξισορροπεί τη σχέση με το παρελθόν, και για εμπιστοσύνη στην Πρόνοια, που ρυθμίζει τη σχέση με το μέλλον, με αποτέλεσμα να ζουν κυρίως το τώρα. Το εδώ και τώρα των πολιτικών μας, που ακούστηκε κάποτε, αποτελεί ένα χλομό απείκασμα πόθου μιας τέτοιας βίωσης του χρόνου. Αυτοί οι άνθρωποι έχουν ονόματα που μας παραξενεύουν, ξενίζουν, ίσως και «ξινίζουν»: θεούμενοι, άγιοι, ελλαμπόμενοι. Συνάντησα τέτοιους Κοζανίτες και Κοζανίτισσες και ωφελήθηκα πολύ. Ακαλλιέργητοι με περιορισμένες γνώσεις κάποιοι, εξαιρετικά ευφυείς και με περγαμηνές γνώσεων κάποιοι δεύτεροι, χαριτωμένοι όμως όλοι τους. Θεωρούν μεγάλο δώρο το γεγονός ότι κατοικούν αυτόν τον τόπο, διδάσκουν μάλιστα και σε μένα τον τρόπο τους, που είναι τρόπος ζωής. Αυτοί γράφουν Κοζανίτικη ιστορία που ποτέ κανείς δεν διάβασε, ζουν και τα 600 χρόνια, και μάλιστα όπως πρέπει, χωρίς να το ξέρουν. Δεν αποκλείεται πολλές φορές οι Πρώτοι που περιγράψαμε, όπως και οι Δεύτεροι, να περάσουν στην τρίτη κατηγορία. Επίσης, κίνδυνος υπάρχει οι

44_EFRAIM_703-706:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:58 AM

704

ΑΡΧΙΜ. ΕΦΡΑΙΜ ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΠΟΥΛΟΣ

Τρίτοι, αν «πάρουν ψηλά τον αμανέ», που λέει κι ο λαός, να παλινδρομήσουν. Υπάρχει σαφής κίνδυνος να εκληφθούν αυτά ως γενικότητες, κατηγοριοποιήσεις, που παραγνωρίζουν την ιδιαιτερότητα κάθε ανθρώπινης ύπαρξης. Απλώς κάποιες κατευθύνσεις για συζήτηση χαράζουμε. 2. Όσο πιο ατομοκεντρικός γίνεται ο άνθρωπος, τόσο και χάνει την αίσθηση ότι ο χρόνος αλλά και ο χώρος τού είναι δώρα. Όσο πιο κοινοτική η ζωή στην πόλη μας, τόσο και βρίσκουμε χαρά με το να επικοινωνούμε στους δρόμους (όπως κάποτε). Όσο πιο ατομοκεντρικός ο τρόπος ζωής μας, τόσο και λυνόμαστε από τον δεσμό με το χώμα και τον τόπο μας, ζούμε κατά φαντασίαν διά του κομπιούτερ και των συναφών, χάνουμε και τις χαριτωμένες επαφές με τον χρόνο, όταν αυτός διασταυρώνεται με την αιωνιότητα. 3. Δεν καταλαβαίνω τίποτε από αυτά τα 600 χρόνια ιστορίας αυτού του τόπου, όταν με κυβερνάει το αυτοείδωλό μου, το οποίο μου αποκρύπτει την ομορφιά και τη γλυκύτητα των πραγμάτων. Αλίμονο μάλιστα αν τύχει και «θρησκεύω», διατηρώντας ένα τέτοιο καθεστώς μέσα μου, είτε λαϊκός, είτε κληρικός είμαι. Τότε και η μετάνοιά μου είναι «δήθεν». Πηγαίνω στον πνευματικό σαν σε ψυχολόγο, για να αποκαταστήσω την τρωθείσα εικόνα μου. Όταν αποκατασταθεί, νιώθω καλά, και αυτό το ονομάζω «μετάνοια», ενώ πρόκειται για ψυχοσυναισθηματική μεταστροφή και όχι για οντολογική ανακαίνιση. Καταλαβαίνετε μετά πού πάει το πράγμα. Διά του αυτοειδώλου μου ειδωλοποιώ τα πάντα: την πίστη, το Χριστό, την εκκλησία, τις όποιες αρετές μου. Έτσι την «πατάνε» –επιτρέψτε μου την έκφραση– και η πολιτική και η οικονομία, όταν δεν έχουν χαρακτήρα ιερατικής αφοσιώσεως και φιλανθρωπίας, παρόλη την ομολογουμένως πολλάκις καλή προαίρεση των πολιτικών μας. Βασανίζουν και εμάς και τους άλλους και τους εαυτούς τους, και όλοι βασανίζουμε όλους. Γι’ αυτό εν προκειμένω, όταν μιλώ για ανθρώπους «της εκκλησίας», λέω ότι άρρωστα αμαρτάνουν και άρρωστα μετανοούν, διότι και οι δύο διαδικασίες στοχεύουν στην αποκατάσταση του αυτοειδώλου τους. Μη τυχόν και θιγεί το εγώ μας, αντί να το στήσουμε στα τρία μέτρα και να το εκτελέσουμε. . Έτσι, γινόμαστε άνθρωποι μίζεροι, αγέλαστοι, «χριστιανοί» μεμψίμοιροι, με έναν υποκριτικό τρόπο συμπεριφοράς. Ο λόγος μας μοιάζει με κακό κήρυγμα, άνοστο και ηθικοπλαστικό, που βυθίζει σε τέλμα τον διπλανό μας. Εκείνος κάποιες φορές απομακρύνεται, και καλά κάνει. Δεν έχει να ωφεληθεί σε κάτι. Εκείνοι τους οποίους η εκκλησία μας ονομάζει Πατέρες είχαν λόγο που τεμάχιζε τη σάρκα τους και μοίραζε το αίμα τους τρέφοντας τον πλησίον.

44_EFRAIM_703-706:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:58 AM

ΕΚΚΛΗΣΙΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΗ

705

Λόγια άσαρκα καταθλίβουν, πονούν άρρωστα, εκνευρίζουν. Κάποια υπουργός Παιδείας είπε κάποτε τη φράση: «Δεν μασάω εγώ». Στον αντίποδα, ο Χριστός και αυτοί που σωστά τον ακολουθούν φωνάζουν: «Μασήστε μας, φάτε μας και πιείτε μας. Δεν υπάρχει μεγαλύτερη ευτυχία για μάς»! . Έναν άρρωστο, άσαρκο χαρακτήρα έβλεπε ο Wittgenstein στη δυτική φιλοσοφία και τη ρωμαιοκαθολική θεολογία. Όταν ο δυτικός λέει σκεπτόμενο υποκείμενο, βγάζει το σώμα απέξω. Ολόκληρος ο δυτικός πολιτισμός υποφέρει από αυτήν τη νοσταλγία του σώματος. Και ενώ οι Πατέρες μας, αλλά και λογοτέχνες μας, όπως ο Παπαδιαμάντης, ο Κόντογλου, ο Σολωμός εν μέρει –εγώ βάζω και τον Πεντζίκη1 μέσα–, ζούνε mutatis mutandis τον ένσαρκο λόγο, τα λόγια που γίνονται οχήματα χαράς θεού για τον πλησίον, εμείς οι Νεοέλληνες, που κομπάζουμε για την παράδοσή μας, μάλλον δεν τα ακούμε καλά. Επηρεασμένοι από επιρροές της κακής (υπάρχει και καλή!) Δύσης, έχουμε αρρωστήσει εν μέρει. Μοιάζουμε με τους (νεο)ειδωλολάτρες, παγανιστές και δωδεκαθεϊστές, ακόμη και με τους ναρκομανείς, που με τον άρρωστο τρόπο τους ψάχνουν τη χαμένη ψυχοσωματική υπαρξιακή τους καθολικότητα, την οποία δεν βρήκαν ούτε στην εκκλησία, ούτε στα μηνύματα των πολιτικών. Ο άρρωστος άνθρωπος αρρωσταίνει και το περιβάλλον: δέστε τις υψικαμίνους στον νομό μας. Δεν μπορεί άνθρωπος που φέρεται έτσι στο περιβάλλον να σέβεται τα 600 χρόνια της Ιστορίας του. 6. Χάθηκε και διαρκώς δυστυχώς χάνονται το καλό χιούμορ και η σκωπτική διάθεση, δείγματα υγιούς ψυχισμού (και στον κληρικό). . Νομίζω ότι η προσπάθεια του καθενός μας μέσα στη λαίλαπα της ζοφερής πολυεπίπεδης κρίσης είναι να καλλιεργηθεί ο ίδιος πρώτα μέσα στην Ορθόδοξη Παράδοση, να γίνει πατερικός άνθρωπος par excellence, όχι par imitation, άνθρωπος αληθινός της εκκλησίας, και έτσι να δημιουργήσει γύρω του τέτοιους ανθρώπους, χωρώντας τους όλους μέσα στη καρδιά του. Οι όντως παγκοσμιοποιημένοι άνθρωποι είναι οι άνθρωποι του θεού, και αυτούς έχουμε ανάγκη σήμερα, για να χωρέσουν όλη την οικουμένη, και Εμάς και την Ιστορία μας, μέσα στην καρδιά τους. Έτσι θα καταλάβουμε τι σημαίνει να ζούμε στην Κοζάνη σήμερα.

Στο Αρχείο του (σ. 62) ο Πεντζίκης γράφει, ότι «η ζωή είναι μέγα καλό και πρώτο», όταν αυτής μετέχουν και οι νεκροί. Έτσι, μπορούμε να μιλήσουμε, κατά τον κατά σάρκα υιό του Γαβριήλ, για σολωμικών ερειπίων αποκατάσταση.

44_EFRAIM_703-706:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

2:58 AM

706

Η Παναγία, παρεκκλήσι του Ι. Ν. Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης Κοζάνης.

45_KARAXISARIDHS_707-712:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

3:01 AM

707

Γιάννης Καραχισαρίδης

Η ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ Η προσπάθεια να ξεχωρίσει η πραγματικότητα από τον μύθο δεν είναι εύκολη υπόθεση. Και γίνεται όλο και πιο δύσκολο όσο απομακρυνόμαστε από τα γεγονότα. Η σχέση του ανθρώπου με το παρελθόν δεν είναι εφικτό να εκφράζεται με ξεκάθαρη αντικειμενικότητα. Ο υποκειμενισμός είναι θεμέλιος λίθος της ανθρώπινης υπόστασης και ο καθένας ξεχωριστά κατανοεί τα συμβαίνοντα με τον δικό του ιδιαίτερο τρόπο. Η αντικειμενικότητα είναι μεταγενέστερο φαινόμενο, ένα έπαθλο του εκπολιτισμού και της έλλογης σκέψης. Παρ’ όλες τις προσπάθειες όμως δεν μπορεί να κυριαρχήσει οριστικά, γιατί η αρχέτυπη υποκειμενική αντίληψη δίνει πάντα το παρόν. Μπορούμε να το παρατηρούμε και στον εαυτό μας, όταν προσπαθούμε να ανασυστήσουμε περιστατικά παρελθόντων ετών. Είναι απολύτως βέβαιο ότι έχουν αναδιαμορφωθεί στην περιοχή των αναμνήσεων και έχουν προστεθεί πολλά μυθολογικά στοιχεία, ώστε η νέα μας αφήγηση να απέχει –αν όχι τελείως, αρκετά– από τα πραγματικά γεγονότα. Ακόμη και η καταγραφή σε ένα ημερολόγιο που περιγράφει με απόλυτη ακρίβεια κάποια περιστατικά, ακόμη και σε αυτή τη περίπτωση η περιγραφή θα έχει κάποια απόκλιση από την πραγματικότητα, γιατί είναι αδύνατο να μην υπεισέλθει το υποκειμενικό στοιχείο ακόμη και στον ενεστώτα χρόνο που γράφτηκε. Για παράδειγμα, ο Προκόπιος, ως γραμματέας του Βελισσάριου, αποτυπώνει τα σύγχρονά του γεγονότα, στην Απόκρυφη Ιστορία του όμως υπεισέρχονται έντονα υποκειμενικά στοιχεία. Αν αποδεχθούμε λοιπόν αυτό το δεδομένο κατά την έρευνα της Ιστορίας, θα γλυτώσουμε από κάποιες βεβαιότητες, που στηρίζονται σε επιμέρους ευρήματα και που ενδεχομένως θα διαψευσθούν από άλλα στοιχεία της έρευνας που θα προκύψουν στο μέλλον. Και δεν είναι μόνο η υποκειμενική ματιά που γεννά τη μυθολογία στην Ιστορία. Το ίδιο φαινόμενο προκύπτει όταν η έρευνα σταματά, οπότε και οι αντιλήψεις παγιώνονται, ή όταν οι εσωτερικές μας επιθυμίες μάς κάνουν να διαστρέφουμε δεδομένα που η επιστήμη τα έχει ήδη αποκαλύψει. Ο ιστορικός αναζητεί ντοκουμέντα και αποδείξεις. Όσα όμως και να βρει πάντα κάτι θα ξεφεύγει. Γι’ αυτό και η δουλειά των ερευνητών δεν έχει τέλος. Γι’ αυτό και η επιβεβαίωση συμβάντων του παρελθόντος απαιτεί επίμονη δια-

45_KARAXISARIDHS_707-712:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

3:01 AM

708

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΧΙΣΑΡΙΔΗΣ

σταύρωση διαφορετικών πηγών. Η πρώτη μέριμνα της έρευνας είναι να ανασυσταθούν τα γεγονότα σε ένα ενιαίο αφήγημα, με λογική και χρονική διαδοχή. Από κει και πέρα αρχίζουν οι ερμηνείες για τα κίνητρα των πράξεων, για κρυφές προθέσεις, για φανερούς και κρυφούς στόχους εκείνων που αναμίχθηκαν στα γεγονότα. Εδώ, τα συμπεράσματα εμπεριέχουν μια μεγάλη δόση αυθαιρεσίας. Γιατί οι ερευνητές είναι δύσκολο να αποστασιοποιηθούν μέσα στον χρόνο και να μεταφέρουν τις δικές τους πνευματικές διεργασίες στο μακρινό ή απώτατο παρελθόν. Η «ιστορικότητα» της σκέψης είναι ένα πολύ δύσκολο εγχείρημα. Το να απεγκλωβιστεί ο ερευνητής από τον σύγχρονο τρόπο σκέψης και να «σκεφτεί» με τα τελείως διαφορετικά δεδομένα μιας άλλης εποχής μοιάζει συχνά αδύνατο. Ακόμη περισσότερο, όταν δεν υπάρχει καμιά πρόθεση για μια τέτοια προσπάθεια. Έτσι πολλοί, ακόμη και επιστήμονες, αποκαλούν τον Αλέξανδρο «ιμπεριαλιστή», επηρεασμένοι από τις σύγχρονες σοσιαλιστικές ιδέες ή από τα σύγχρονα γεγονότα του ψυχρού πολέμου. Ή δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν τη φυσικότητα της βίας στις σκοτεινές περιόδους του μεσαίωνα, τη στιγμή που οι άνθρωποι τότε είχαν εξοικειωθεί μαζί της και την αντιμετώπιζαν ως κάτι αυτονόητο. Ειδικότερα τις τελευταίες δεκαετίες, κατά τις οποίες επικράτησε η τάση να προσαρμόζουμε στα καθ’ ημάς τα ιστορικά γεγονότα και μέσα από αυτή τη προσαρμογή να κατανοούμε το παρελθόν μας, η έννοια της ιστορικότητας στην προσέγγισή μας κινδυνεύει να χαθεί σχεδόν ολοκληρωτικά. Όσον αφορά την Ιστορία της Κοζάνης και της ευρύτερης περιοχής, η έρευνα έχει προχωρήσει ως έναν βαθμό, ανακαλύπτει όμως διαρκώς νέα άγνωστα στοιχεία, επίσης αναθεωρεί ή επιβεβαιώνει την προφορική παράδοση, παρέχει πληρέστερη εικόνα για το παρελθόν του τόπου, αλλά δεν σταματά, αν και οι δυσκολίες δεν είναι λίγες. Παρόλο όμως που η γένεση της πόλης τοποθετείται στο –ιστορικά– πρόσφατο παρελθόν, υπάρχει πλήθος σκοτεινών σημείων. Συχνά μάλιστα τα ευρήματα, αντί να απαντήσουν σε ερωτήματα, γεννούν καινούργια και συχνά αναπάντητα. Για παράδειγμα, ακόμη δεν έχει διευκρινιστεί πότε και από ποιους πρωτοκατοικήθηκε ο τόπος, ή, ακόμη, αναιρείται η προφορική παράδοση σχετικά με τα προνόμια της πόλης και την έλλειψη/παρουσία Εβραίων στην περιοχή την εποχή της Τουρκοκρατίας. Δεν έχει μελετηθεί επαρκώς επίσης ο 2 ος αι., ούτε έχει απαντηθεί το ερώτημα πώς η απελευθέρωση έγινε φραγμός για το αναπτυγμένο εμπόριο της πόλης με την Ευρώπη. Ο κατάλογος με τα ιστορικά desiderata είναι ακόμη μακρύς. Το Β΄ Eπιστημονικό Συνέδριο Tοπικής Iστορίας του Δήμου Κοζάνης –περίπου 2 χρόνια μετά το πρώτο– ήταν μια προσπάθεια συγκέντρωσης του ερευνητικού υλικού που προέκυψε στο μεσοδιάστημα. Γιατί η έρευνα ποτέ δεν σταματάει. Είναι βέβαιο ότι προστέθηκε γνώση. Η μυθολογία της Ιστορίας

45_KARAXISARIDHS_707-712:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

3:01 AM

Η ΕΡΕΥΝΑ ΤΗΣ ΤΟΠΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ

709

όμως είναι πάντα εκεί. Το ίδιο και η αναζήτηση της περιπέτειας των προγόνων μας βάσει των πηγών και της επιστημονικής έρευνας.

Από τα συμπεράσματα του Συνεδρίου ξεχώρισε η επιθυμία όλων η προσπάθεια να συνεχιστεί. Να δοθούν κίνητρα στην έρευνα και οι κρατικοί δημόσιοι και δημοτικοί μηχανισμοί να υποβοηθούν αυτή την αναζήτηση – ενώ συχνά την παρεμποδίζουν. Είναι φυσικό όλα να τελειώνουν με ευχές και με ελπίδες για ένα καλύτερο μέλλον, ιδιαίτερα αυτή την εποχή που η χώρα μας επιχειρεί να απεγκλωβιστεί από μια μεγάλη οικονομική κρίση. Μόνο που αυτή η κρίση αποκάλυψε και άλλες πλευρές της κοινωνικής μας οργάνωσης, αλλά και μια σειρά από διαδεδομένες αντιλήψεις που χρήζουν επανεξέτασης. Υπάρχουν αυτονόητες λέξεις που φέρουν αυτονόητα νοήματα και στην ουσία εμποδίζουν την πρόοδο και κατ’ επέκταση την έρευνα. Και αν πραγματικά επιθυμούμε να επέμβουμε στο μέλλον μας, θα πρέπει να ξανασκεφτούμε το νόημα λέξεων που, ενώ εκφέρονται με αυταρέσκεια, σε τελική ανάλυση καθορίζουν τη στασιμότητά μας. Κλείνοντας, ας ανοίξουμε λοιπόν έναν μικρό διάλογο με τρεις επίμαχες λέξεις-παραδείγματα. 1. Λέξη πρώτη: ΠΡΟΘΕΣΜΙΑ. Σημαίνει θέτω μπροστά μου, θέτω εκ των προτέρων. Μόνο που η λέξη δεν βοηθάει να προσδιορίζουμε τα όρια του χρόνου με ακρίβεια. Επειδή η κάθε στιγμή του παρόντος γίνεται αμέσως παρελθόν και επειδή μπροστά μας εκτείνεται ένας ωκεανός μέλλοντος, μπορούμε πάντα να προ-θέτουμε. Η λέξη από το περιεχόμενό της δεν προϋποθέτει καμιά ποινή· μπορούμε με τη βοήθειά της να διαχειριζόμαστε τον χρόνο με απόλυτη ρευστότητα. Έτσι, η «προθεσμία» έχει για αποπαίδι της την ΑΝΑΒΛΗΤΙΚΟΤΗΤΑ. Οι Αγγλοσάξονες χρησιμοποιούν τον όρο deadline. Θέτουν μια γραμμή δηλαδή, που όταν τη διαβείς το project είναι νεκρό. Εμείς, με τη βολική μας «προθεσμία», μπορούμε αενάως να προ-θέτουμε, έως ότου το project να ξεχαστεί. 2. Λέξη δεύτερη: ΓΕΝΙΚΟΛΟΓΙΑ. Η λέξη αυτή είναι τέκνο της πνευματικής μας ραθυμίας, γιατί όλοι γνωρίζουμε πόσος κόπος χρειάζεται, για να διανύσουμε τη διαδρομή από το γενικό στο ειδικό. Η γενικολογία κατέληξε να είναι το πιο συνηθισμένο χαρακτηριστικό στις συνδιαλέξεις μας. Είναι ο προθάλαμος του ξύλινου λόγου, που όλοι τον αντιμετωπίζουν με περιφρόνηση, αλλά και που οι περισσότεροι από μας τον υπηρετούν, ακολουθώντας τα γνώριμα μοτίβα της γενικολογίας. 3. Λέξη τρίτη: ΣΥΛΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑ. Μια θεάρεστη λέξη, που τονώνει το δημοκρατικό μας αίσθημα. Πολύ συχνά όμως αποκρύπτει την προσωπική ευθύνη. Το «όλοι μαζί» το χρησιμοποιούμε με υπερηφάνεια, και γι’ αυτό ποτέ δεν ανα-

45_KARAXISARIDHS_707-712:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

3:01 AM

710

ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΡΑΧΙΣΑΡΙΔΗΣ

ζητούμε πώς το «όλοι μαζί» καταλήγει συχνά στην ΑΝΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ. Και εφόσον για την έλλειψη αποτελέσματος φταίει η «ιερή» συλλογικότητα, τότε όλοι είναι αθώοι. Και έτσι, ανεπαισθήτως, η λέξη «συλλογικότητα» υψώθηκε στην αντίπερα όχθη της υπευθυνότητας. Το τι θα καταφέρουμε περνάει σε δεύτερη μοίρα· σημασία έχει να λειτουργούμε συλλογικά. Αυτή η ιδεοληψία είναι που μας οδήγησε στη «λαγνεία» των επιτροπών. Αναρίθμητες επιτροπές συστήνονται με συλλογικό πνεύμα και μηδενικά αποτελέσματα. Οι Αγγλοσάξονες χρησιμοποιούν τον όρο team work, ένας όρος που περιλαμβάνει την έννοια της εργασίας, άρα και του αποτελέσματος. Η ομαδική δουλειά συνδυάζεται με την προσωπική ευθύνη, και το άτομο ποτέ δεν χάνεται ή κρύβεται στη «συλλογικότητα». Στην οργάνωση του Συνεδρίου των 1 ων ελευθερίων της Κοζάνης, αλλά και στο συνολικό πρόγραμμα του Δήμου για τον εορτασμό της Εκατονταετηρίδας της απελευθέρωσης –το οποίο είχα την τιμή να αναλάβω μετά από ανάθεση εκ μέρους του Δήμου Kοζάνης–, υπήρχε εμφανής προσπάθεια να ξεπεραστούν οι αγκυλώσεις που δημιουργούνται από λέξεις όπως οι παραπάνω. Προσπαθήσαμε να μετατρέψουμε τις προθεσμίες σε deadlines, τις γενικολογίες σε σαφείς εξειδικεύσεις, που θα απέδιδαν τη πολύμορφη εικόνα της πόλης στο παρελθόν και στο μέλλον, και, τέλος, καταργήσαμε τη θολή έννοια της συλλογικότητας, αντικαθιστώντας την με ομαδική δουλειά και ξεκάθαρες προσωπικές ευθύνες. Από τα αποτελέσματα αυτών των δράσεων, ας ελπίσουμε ότι κάτι γόνιμο θα προκύψει στο μέλλον από τις γενιές που θα ακολουθήσουν.

45_KARAXISARIDHS_707-712:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

3:01 AM

711

Ο λογότυπος των εορταστικών εκδηλώσεων για την 1 η επέτειο της απελευθέρωσης της Κοζάνης

45_KARAXISARIDHS_707-712:PROTYPH_KOZANH

5/17/14

3:01 AM

712

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:19 PM

713

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Ευρετηριάζονται ονόματα προσώπων, φορέων/εταιρειών/συλλόγων (πολιτικών, εκκλησιαστικών, πολιτιστικών), χρονικών περιόδων (μεσοπόλεμος, Κατοχή κλπ.) και τόπων. Δεν περιλαμβάνονται τα λήμματα: Ελλάδα, Έλληνες, Ελληνισμός, Κοζανίτες, Κοζάνη, Δυτικομακεδόνες, (Δυτ. κλπ.) Μακεδονία, Οθωμανική Αυτοκρατορία, Οθωμανοί, Οθωμανοκρατία, Τουρκία, Τούρκοι, Τουρκοκρατία. Επίσης, δεν ευρετηριάζονται πίνακες με τοπωνύμια. Αρχοντικά, (αρχι-)επισκοπές, μητροπόλεις, μονές, μουσεία, ναοί, συνθήκες και σχολές (σχολεία, γυμνάσια, ακαδημίες, παρθεναγωγεία) καταχωρίζονται ενιαία, εκάστοτε στο αντίστοιχο λήμμα. Στην περίπτωση παλαιών και νέων τοπωνυμίων οι σελίδες παρατίθενται στα νέα τοπωνύμια, ενώ καταχωρίζονται και τα παλαιά, με παραπομπή στα νέα. Στα λήμματα αγίων, όταν δεν υπάρχει κάποιος χαρακτηρισμός, υπονοούνται πρόσωπα αγίων. Οι αριθμοί με πλάγια στοιχεία (italics) παραπέμπουν σε κείμενο σημειώσεων. Χρησιμοποιούνται οι βραχυγραφίες: αυτοκρ. = αυτοκράτορας, βυζ. = βυζαντινός, επίσκ. = επίσκοπος, μητρ. = μητροπολίτης, οικουμ. = οικουμενικός, πατρ. = πατριάρχης, σουλτ. = σουλτάνος. Αβδέλλα Γρεβενών 192, 366, 503 Αβδούλ Αζίζ Β΄, σουλτ. 519 Αβυσσηνία/Αιθιοπία 507, 512, 517 Αγαθάγγελος, οικουμ. πατρ. 169 Αγαθάγγελος Παπαναστασίου, επίσκ. Σισανίου και Σιατίστης 159, 161-162 Αγαθάγγελος Στεφανάκης, επίσκ. Σισανίου 158 Αγγλία 632 Αγία Μαρίνα 201 Αγία Παρασκευή/Μπάνια Βοΐου, χωριό 518 Αγία Παρασκευή Κοζάνης, χωριό 150, 349-350, 381, 602, 618, 619, 625, 627-629, 629, 630, 631 Αγία Παρασκευή/Κεράσοβο Κόνιτσας, χωριό 512 Αγία Πετρούπολη 306 Αγία Σωτήρα/Σβόλιανη Βοΐου 509, 510, 511, 513, 515 Αγία Τριάδα 585 Αγιάς αγάς 118, 118, 119, 120 Αγίας Τριάδας, ελληνική κοινότητα Βιέννης 223 Αγίασμα/Λατόριστα Βοΐου, χωριό 63, 512 Άγιον Όρος 502, 508, 509, 513-514 Άγιος Αθανάσιος, περιοχή πόλεως Κοζάνης 41, 45, 433 Άγιος Γεώργιος 209, 520 Άγιος Γεώργιος/Τσούρχλι Γρεβενών, χωριό 78, 80, 516 Άγιος Δημήτριος 210, 520

Άγιος Άγιος Άγιος Άγιος Άγιος

Ειρηναίος 584 Ελευθέριος, λόφος Κοζάνης 37, 43, 43 Ιωάννης ο Πρόδρομος 610 Κοσμάς Γρεβενών, χωριό 501, 510 Κωνσταντίνος, περιοχή πόλεως Κοζάνης 44 Άγιος Μηνάς Σερβίων, χωριό 113, 123-126 Άγιος Νικάνωρ 590, 590 Άγιος Νικόλαος 276, 590 Αγίου Γεωργίου ελληνική κοινότητα Βιέννης 223, 231 Αγίου Γεωργίου νεκροταφείο πόλεως Κοζάνης 481 Αγίου Γεωργίου σερβική κοινότητα Πέστης 223 Αγιόφυλλο Θεσσαλίας, χωριό 200 Άγκυρα 74, 119 Αγόρας, Γ. 184 Άγραφα 207 Αγριά Βόλου 506 Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας (ΑΚΕ) 475 Αδαμαντίδης, Φίλιππος 257 Αδριανούπολη 89, 168-169, 502, 508, 511 Αηδόνια/Στεχάζι Γρεβενών, χωριό 64 Αηδονοχώρι 512, 513 Αηλιάς Βοΐου, χωριό 497 Αθανάσιος Α΄ Μεγακλής, επίσκ. Σισανίου 158, 162 Αθανάσιος Νικολαΐδης (Μπίστης), επίσκ. Σισανίου 158

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:19 PM

714 Αθήνα 154, 269, 269, 400, 403-404, 417, 420, 429, 431, 433, 457, 460, 473, 529, 531, 533, 551, 551, 555, 563-564, 567, 613, 677. – Γκάζι/Τεχνοχώρος 699. – Πεδίον του Άρεως 420, 433. – Ψυρή 699 Αθηνά, θεά 42 Αθηναγόρας, οικουμ. πατρ. 276 Αθηναίοι 93 Αιανή/Κάλλιανη/Kalyani 33, 38-39, 41-42, 78, 115, 349, 382, 382, 383-384, 468, 472, 602, 610, 614, 614, 618, 625, 626, 627, 628, 629, 631, 632, 642-643, 650, 696 Αιγαίο πέλαγος 50, 486, 678 Αίγινα 325 Αίγυπτος 511 Αιθιοπία, βλ. Αβυσσηνία Αικατερινίδης, Γ. 215 Αιμιλιανός Δάγγουλας, μητρ. Γρεβενών 457 «Αισθητικές Χαρές», εκπολιτιστικός όμιλος Κοζάνης 558 Αιτωλοακαρνανία 189, 194 Ακαδημίες, βλ. Σχολές Ακάθιστος Ύμνος 608 Ακεσώ 294 Ακίφ Μπέης 452 Ακρινή Κοζάνης 150 Ακρίτας Φλώρινας 629 Αλβανοί 204 Αλεξάνδρεια/Γιδάς Ημαθίας 629, 631 Αλέξανδρος Λάσκαρις, επίσκ. Σισανίου 158, 162 Αλέξανδρος ο Μέγας 41-42, 313, 323, 708 Αλέξιος [= ιερομόναχος Αναστάσιος Γόρδιος] 244 Αλέξιος Κομνηνός 152 Αλεξίου, Πηνελόπη Γ. 361 Αλή Ζουμπέρ Ομέρ 471 Αλή πασάς Ιωαννίνων 141, 192, 293, 297, 516 Αλή Ριζά Χαμζά Χουρσίτ 454, 459 Αλήμπεης 144 Αλιάκμονας/Βρατίνι Βοΐου 37, 64 Αλιάκμονας, ποταμός (Ιντζέ Καρά Σου) 32, 34-35, 39, 50, 115, 125, 128, 134, 159, 206, 226, 411, 426, 509, 514, 514, 643, 658 Αλσατία 366 Άλωνα Φλώρινας 629 Αλώνια, βλ. Πλατεία 25ης Μαρτίου Κοζάνης Αμαλιοπούλου, Κατήγκω 356 Αμβρόσιος, επίσκ. Σισανίου 158 Αμβρόσιος Γιακαλής, μητρ. Κοζάνης (1998-

714

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ 2004) 156 Αμερική (ΗΠΑ) 193, 269, 274, 400, 457, 499, 505, 511 Αμπελάκια 224 Αμπντουλλάχ 78, 82 Αμύνταιο 538, 662 Αμφιλόχιος Παρασκευάς 161, 228, 239, 239, 240, 242, 248 Αναγνωστήριον Κοζάνης 270-273, 273, 280 Αναγνώστης Λιμποχοβίτης, αγιογράφος 503 Ανανίας Αντιπάριος 241, 241, 245 Ανάργυροι Αμυνταίου 481 Ανασελίτσα, βλ. Βόιον Ανασελιτσιώτες (Βοϊώτες) 498, 500 Αναστασιάδης, Β. 368 Ανατολή 14, 218, 492, 493, 494, 495 Ανδρεάδης, Λάζ. 489 Άνδρος 563 Ανεξαρτήτων κόμμα / Ανεξάρτητοι 449, 449, 450, 450, 452-457, 459 Ανθηρό Βοΐου, χωριό 497 Ανθιμόπουλος, Θεολόγος 281 Άνθιμος, μητρ. Θεσσαλονίκης 571 Άνθιμος Παντελάκης, μητρ. Τρικάλων 428 Ανθούσα/Ρέζνι Βοΐου, χωριό 65 Ανθοχώρι/Τσακνοχώρι Τσοτυλίου, χωριό 503, 508, 512, 513 Ανθρακιά/Manesi Γρεβενών 81-82 Αντίς Αμπέμπα 510 Αντωνιάδης, Ι. 450-452, 452, 457, 459 Αντωνιάδου, Ευρυδίκη 281 Αντωνιάδου, Πολυξένη 356 Αντώνιος Κόμπος, επίσκ. Σισανίου και Σιατίστης 159 Άνω Κώμη 602, 618, 626, 628, 631, 647 Αξιός, ποταμός 273 Αποστολική Διακονία 567, 569 Αραβαντινός, Παν. 256 Αράχοβα 691 Αρβανιτόβλαχοι 194, 194 Αρβανιτοχώρι 224 Αργέντης, Ευστρ. 317, 322 Άργος Ορεστικό/Χρούπιστα 51, 63, 65, 68, 69 Αργυριάδης, Δ. 335 Αργυρόπουλος, Περικλής. 460 Αριστερά 475, 476-477 Αριστοτέλης 245, 286 Αριστοφάνης 286, 605 Αρκαδία 507, 664 Αρμένιοι 218, 219 Αρμενούλης, Ν. Γ. 420, 432, 432

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:19 PM

ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Αρριδαίος, βασιλιάς Ελίμειας 41 Άρτα 189. – Καζάς Άρτας 75 Αρτάκη 508 Αρχάγγελον/Αρχαγγέλοβο 66, 66 Αρχοντικά: (Σιάτιστα) Κ. Αλεξίου 509, Μαλιόγκα 390-391, Μανούση 390, Νεράντζη-Αϊβάζη 391, Νεραντζόπουλου 390, Πούλκως 390-391, Τζώνου 390-391 Άσκιο/Σινιάτσικο, όρος Βοΐου 50, 159, 207, 226, 501 Ασκληπιός 294 Ασπροπόταμος Τρικάλων 207 Ασπρούλα Βοΐου 513 Αστίν (διοικ. περιφ., καζάς, σαντζάκι) 50-53, 65, 66, 67-69 Ασώπιος, Κ. 328 Αυγερινός/Κωστάντσικο Βοΐου, χωριό 63-65, 501, 502, 510, 511, 511, 515, 516, 618, 625, 627, 628, 630, 630 Αυγουστίνος Καντιώτης, αρχιμανδρίτης 161, 590 Αυλές/Havlular Σερβίων 77, 81-82, 205 Αυλιώτης, Γ. 141 Αύρα Σερβίων, οικισμός 117 Αυστραλία 193, 511 Αυστρία 157, 160, 220, 224, 278, 319, 321-322, 366, 671 Αυστροουγγαρία 140, 269 Αφθόνιος 242 Αφρική 471, 507, 510 Αχαΐα 510 Αχλάδα 659 Αχρίδα 158, 200 Αψβούργοι 220

Βαβέλ 367 Βαγιαζήτ, βλ. Μπαγιαζήτ Βαγιώτας, Κ. 596 Βαθύλακκος 426 Βαλαάδες 501, 501, 515 Βαλαγιάννης, Ν. 271 Βάλιεβο 227 Βαλκανική/Βαλκάνια 33, 68, 75, 77, 134, 157, 180, 183, 192, 225, 227, 366, 384, 500, 622, 623, 634, 681 Βαλταδώρος, Χρ. 493 Βαλταδώρου, αδελφοί 182, 185, 268 Βαμβακάς, Ηλ. 356 Βαμβακάς, Κ. 270 Βαμβακάς, Χαρ. 428, 449, 451

715

715 Βάμβας, Νεόφυτος 326, 328, 330, 330 Βαρβούτης, Γ. 271 Βαρδάλαχος, Κ. 309 Βάρδας, καπετάν (Γ. Τσόντος) 406 Βαρθολομαίος, οικουμ. πατρ. 156 Βάρκοσης, Νικόλαος 247 Βάρνα Βουλγαρίας 513 Βασιλάρα Ράχη (Βελβενδός) 38 Βασιλειάδης, Παν. 508 Βασίλειος ο Μέγας, άγιος, επίσκ. Καισαρείας 245 Βασίλειος Β΄ ο Βουλγαροκτόνος, βυζ. αυτοκρ. 151, 152, 156, 382 Βασιλικοί 470-471 Βασιλόπουλος, Μπαλάνος 248 Βατερό Κοζάνης 481 Βεγορίτιδα, λίμνη 658 Βελβεντ(δ)ό(ς)/Velvendos 78, 115, 159, 161, 205, 210, 369-370, 374-376, 381, 383, 384, 456, 467, 473-474, 477, 614, 614, 618, 619, 626-627, 631, 634, 647 Βελεσά (τα) 225 Βέλια (η), όρος (Γαλατινή Βοΐου) 208 Βελιγράδι 138, 227, 357 Βελισσάριος, βυζ. στρατηγός 707 Βέλλο Κορινθίας, χωριό 513 Βέλος Βοΐου, χωριό 497 Βενετία 154, 700 Βενιαμίν Καρίπογλου, επίσκ. Σερβίων και Κοζάνης (1815-1849) 142, 155, 160-161, 166, 174, 176, 182, 184, 277-279, 280, 341 Βενιζέλος, Αλέξανδρος 325, 325, 326 Βενιζέλος, Ελευθέριος 273, 358, 417, 427-429, 429, 430, 447, 449, 451-452, 452, 454456, 457, 458-460, 460, 461 Βεντότης, Γ. 315-316, 316 Βέργα/Μπόμπιστα Καστοριάς, χωριό 66 Βεργίνα 643 Βέρμιο, όρος 39, 207, 647 Βέροια 117, 149, 192-193, 205, 295, 399, 512, 631, 643 Βερολίνο 325 Βεύη Φλωρίνης 659 Βιβλιοθήκη Κοζάνης (Σχολική, Κοινοτική, Κοβεντάρειος Δημοτική) 95, 107, 154, 165, 184-185, 238-241, 242, 243, 245-249, 255, 255, 256-258, 261-263, 263, 264-275, 275, 276-277, 277, 278, 278, 279, 279, 280, 281, 281-283, 285-288, 293-294, 298, 302, 303-304, 318, 416, 425, 428, 433-434, 550, 554, 559, 581, 597, 643,

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:19 PM

716 696, 700 Βιέννη 138, 223, 225-226, 228-231, 259, 265, 278, 292, 293, 295-297, 301, 305, 306, 313-316, 316, 318-319, 321-322, 324, 335, 699 Βισβίκης, Σωτ. 406 Βίτσι, όρος 50 Βιτώλια, βλ. Μοναστήρι Βλάστη/Μπλάτσι Βοΐου 193, 206-207, 207, 226, 366, 368-369, 372, 376, 613 Βλαστός, Παν. 335 Βλαχία 145, 218, 292, 509. – Βλ. και Μολδοβλαχία, Ουγγροβλαχία, Παρίστριες Ηγεμονίες Βλάχος, -οι 194, 194, 95, 212, 214, 218, 221, 223, 366 Βλάχος, Γεράσιμος 242 Βλαχοχώρια 192, 195, 195, 212, 214, 215, 503 Βλεμμύδης, Νικηφόρος 239, 245, 248 Βλεχέρνα Αρκαδίας 516 Βογατσικό 66, 193, 225, 406 Βόγια, Αναστασία 356 Βόιον/Ρουσιοτάρι, όρος 63, 503 Βόιον/Ανασελίτσα 70, 203, 203, 209, 211-212, 410, 453, 499. – Άνω Βόιο 498, 498, 501, 503, 649. – Δήμος 50, 54. – Επαρχία 49, 51, 64, 68, 208, 485, 497, 497, 498, 500, 514, 516-517, 619. – Καζάς 486, 501. – Κάτω Βόιο 501, 513. – Περιοχή 78, 153, 384, 497, 497, 498, 500, 501-502, 502, 503, 505, 506, 506, 507, 507, 509, 510, 511, 513, 514, 515, 515, 516, 516, 518, 518, 519, 520, 520, 521, 521, 618, 634, 648, 650. – Βλ. και Μαστοροχώρια Βοΐου Βοιωτία 504, 507, 509 Βόλβη 207 Βόλος 503, 506 Βοσκοχώρι 150 Βοσνία 93 Βόσπορος 391 Βούβλιας, Κ. 358 Βούδα 226, 229, 259 Βουδαπέστη 184, 324, 558 Βούκερερ, βλ. Wucherer Johann Friedrich Βουκουρέστι 138, 291-295, 297, 298, 305, 307, 354, 419, 432 Βούλγαρης, Ευγένιος 161, 242, 245-246, 246, 247, 247, 262, 262, 291, 591 Βουλγαρία 297, 339, 468-469, 470 Βούλγαροι 382, 398, 401-402, 408, 485, 492 Βουχωρίνα Βοΐου 508, 508, 509, 515, 516

716

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Βρανιανά Αγράφων 244, 250, 284 Βρανούσης, Λέανδρος 314, 314, 316, 318, 320321 Βρατίνι, βλ. Αλιάκμονας Βοΐου Βρετανοί 479, 480 Βρόντας, καπετάν (Βασίλειος Παπάς) 407, 409 Βυζαντινή Αυτοκρατορία 136 Βυθός/Ντόλος Βοΐου, χωριό 64, 501, 506, 506, 507, 515

Γαζής, Άνθιμος 322 Γαζής, Θεόδωρος 286-287 Γαλατινή/Κοντσ(ι)κό Βοΐου 19, 208, 208, 497, 501, 501, 502, 515, 516, 521 Γαληνός 294 Γαλλία 366, 390, 471, 533, 510 Γάλλοι 455, 460, 460 Γεδεών, επίσκ. Σερβίων (1376) 153 Γεδεών, Μανουἠλ 154 Γελαδάρης, Χάρης 603 Γενίτσαροι 76 Γενουήνσιος, βλ. Genovesi, Antonio Γεράνεια, συνοικισμός Σιάτιστας 509 Γερασηνός, Νικόμαχος 242, 248 Γεράσιμος Τανταλίδης, επίσκ. Κοζάνης (18921893) 155 Γέρμα/Λόσνιτσα Καστοριάς, χωριό 66 Γερμανία 325, 326, 366, 468, 477, 511, 632 Γερμανοί 191, 461 Γερμανός, επίσκ. Σερβίων (1690) 153 Γερμανός, επίσκ. Σισανίου (1683-1686) 158 Γερμανός Β΄, οικουμ. πατρ. 152 Γερμανός Αναστασιάδης, επίσκ. Σισανίου 159 Γερογιάννη, αδελφοί 400 Γερόντιος, επίσκ. Σερβίων (1600) 153 Γευγελή 212 Γεωργικό Επιμελητήριο Κοζάνης 489 Γεώργιος Α΄, βασιλεύς των Ελλήνων 419, 426, 428-429, 432, 434 Γεώργιος Β΄, βασιλεύς των Ελλήνων 275 Γεωργίου, Θεοχάρης, κάλφας 509 Γιάγκοβα, οικισμός Σιάτιστας 467 Γιαννιτσά 89 Γιαννόπουλος, Χρ. 269, 280 Γιαννούλης, Ευγένιος ο Αιτωλός, όσιος 244 Γιαννούλης, Μιχ. 281, 283 Γιδάς, βλ. Αλεξάνδρεια Ημαθίας Γιουγκοσλαβία 366 Γιου(ν)γκ, βλ. Young Edward Γιουρούκοι 77, 89, 134, 134, 139, 153, 205

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:19 PM

ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Γ(κ)ανατσούλης, Δ. 280, 281, 281 Γκέρτσειο Εκκλησιαστικό Ίδρυμα (Κοζάνη) 185 Γκέρτσιος, Κ. 182, 185 Γκιουλέκας, Ν. 281, 404, 409, 409, 432, 450451, 452, 457 Γκοβεδάρου, Κατ. 281 Γκολέσκος, Γ. 321 Γκολντόνι, βλ. Goldoni Carlo Γκόμπλιτσα, βλ. Κρόκος Κοζάνης Γκόρμπες, όρος 50 Γκορτσούλης, Γ. 356 Γκούρας, Θαν. 329 Γκούτσα Σερβίας, χωριό 700 Γκρόζος, κάλφας 518, 518 Γόρδιος, Αναστάσιος, ιερομόναχος 244, 283. Βλ. και Αλέξιος Γορτυνία Πελοποννήσου 517, 517 Γουγούσης, Γούτσιος 431 Γούλες Σερβίων 37, 38 Γούναρης, Δ. 447, 450-452 Γουναρικός, -οί 453 Γουναρόπουλος, Κ. Α. 302 Γράμμος, όρος 50 Γρατσιάνη Βελβενδού 384 Γρεβενά: Επαρχία 64, 68, 74-80, 82-83, 485. – Νομός 32, 64, 74, 215, 216, 369, 447, 498. – Περιοχή 33, 73-74, 78-84, 152, 192, 195, 199-200, 207, 212, 213, 215, 365-368, 370, 372, 374, 376, 449, 457, 472, 501, 502-503, 505, 510, 510, 513, 516, 516, 518-519. – Περιφερειακή Ενότητα 54. – Πόλη 76-77, 82, 192-193, 201, 212, 366, 369, 373, 384, 399, 449, 449, 457, 470, 501, 508 Γρεβενιώτες 449 Γρηγόριος Κονταρής, επίσκ. Σερβίων (16781687) 153, 154, 161, 238, 238, 256 Γρηγόριος ο Ρόδου, επίσκ. Κοζάνης 155 Γυμνάσιο, -α, βλ. Σχολές Γύφτικα, βλ. Κωδωνάδικα

Δαγκλής, Παν., επιτελάρχης 427 Δαμάσι Θεσσαλίας 207 Δαμασκηνιά Βοΐου, χωριό 506, 511, 521 Δαμασκηνός, επίσκ. Σερβίων 153 Δαμιανός, επίσκ. Σερβίων (1720) 153 Δαμοδός, Βικέντιος 242, 245, 247, 247 Δανιήλ, επίσκ. Βεροίας 160 Δανιήλ, επίσκ. Σερβίων (1730) 153, 154 Δανιήλ, επίσκ. Σισανίου (1624, 1647, 1652) 158 Δάρβαρης, Δ. 242, 242, 247

717

717 Δάρβαρης, Κ. 291 Δαρδούφας, Εμμ. 404 Δασούλας, Θεοφάνης 194 Δασύλλιο/Μα(γ)έρη Γρεβενών, χωριό 64, 501, 510, 510, 518, 518 Δάφνη/Δράμιστα Βοΐου 63, 65, 511, 512, 515 ΔΕΗ ΑΕ 537, 641, 643, 657-665, 670-671, 683, 696 Δελακοβίας, Ν. 273, 455 Δεληβάνη, αδελφοί 281 Δεληβάνη, μαθήτρια 427 Δελιαλής, Ν. 185, 275, 275, 281-282, 558 Δελιαλής, Πάικος 460, 460 Δεμερτζής, Κ. 449, 451, 453-456 Δερβίς Μπέης Καρατζιλάρ 450, 451, 452-455, 457 Δευτεραίος, Άγγ. 215 Δημαράς, Κ. Θ. 281, 550 Δημητριάδης, Β. 52 Δημήτριος Χωματη(ια)νός, αρχιεπίσκ. Αχρίδας 151 Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας (ΔΣΕ) 473, 478-479, 481 Δημόπουλος, Δ. 558 Δημόπουλος Παν. 558 Δημοτικό Περιφερειακό Θέατρο (ΔΗΠΕΘΕ) 557, 559 Δημοτικό Ωδείο Κοζάνης 558, 696, 699 Διαλεκτό Βοΐου, χωριό 497 Δίας 43-44. – Κρονίδης 43. – Προπυλαίος 43. – Ύψιστος 43, 43 Διάφα, Ματιώ 303 Διάφα, οικογένεια 303 Διάφας, Α. 271, 303 Διάφας, Ευάγγ. 280, 281, 283, 361 Διάφας, Ν. 407, 407 Διάφας, Παυσανίας 303 Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού (ΓΕΣ) 425 Δίλοφο/Λιμπόχοβο Βοΐου, χωριό 63, 503, 507, 515, 517, 521, 615 Διόδωρος Κάρατζης, επίσκ. Σισανίου 159 Διονύσιος, επίσκ. Πλαταμώνος 161 Διονύσιος, επίσκ. Σερβίων (1700-1715) 153 Διονύσιος (Λιβαδεύς), επίσκ. Κοζάνης (18111815) 155 Διονύσιος Παπανικολόπουλος, αρχιμανδρίτης 564 Διονύσιος Ψαριανός, μητρ. Σερβίων και Κοζάνης (1957-1997) 156, 184, 276, 281, 283, 558, 563-564, 565, 569, 572-573, 573, 574, 583 Διοσκουρίδης 294

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:19 PM

718 Διπλός Χορός 610 Δόδουρας, Γιάν. 558 Δοϊράνη, λίμνη 225 Δόκου, Βασιλική 281 «Δόξα», γυμναστικός σύλλογος Κοζάνης 475 Δοξαράς Καππαδοκίας, χωριό 367 Δορμούσης, βλ. Ντορμούσης Δοσίθεος, μητρ. Ουγγροβλαχίας 292 Δοτσικό Γρεβενών 195, 198, 201-202, 202, 203 Δουγαλή, Όλγα 239 Δουδούλη, Βασιλική 361, 362 Δούκας, Κ. 322 Δούναβης 225 Δραγασιά Βοΐου, χωριό 511 Δραγούμης, Ίων 399, 399, 400, 400, 402, 405, 449, 458 Δραγούμης, Στέφ. 403, 429 Δράμιστα, βλ. Δάφνη Βοΐου Δρέπανο/Καρατζιλάρ Κοζάνης, χωριό 450, 472 Δρίζης, Κ. 182, 185, 404, 409, 409, 412, 431, 449, 451, 455-456, 456 Δρυόβουνο Βοΐου 385 Δύση 218, 309, 631 Δωρόθεος Λέσβιος 241 Δώσσας, Γ. 513

Εαρίνη Ηρακλίδου 44 Εβλιγιά Τσελεμπί, βλ. Evliya Çelebi Εβραίοι 65, 212, 708 Εβρενός, οθωμανός στρατηγός 384 Εγ(ε)ίρας έτος 74 Εγρί Μπουτζ(ι)άκ / Eğri Bucak 90, 95, 96, 101, 110, 144, 146, 146, 204 Έδεσσα 193 Εθνική Οργάνωσις Νεολαίας (ΕΟΝ) 477 Εθνικής Αμύνης, Κίνημα 450, 454-455, 457, 457 Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) 281 Εθνικός Διχασμός 447, 447, 449, 458 Εθνικός (και Χριστιανικός) Συνδυασμός 452453, 453 Εθνικοσοσιαλιστική Οργάνωση 478 Εθνικοφρόνων κόμμα 449, 450, 451, 452. – Βλ. και Λαϊκό κόμμα Ελασσόνα 83, 125, 125, 200, 200, 205, 343-346, 350, 399, 400, 400, 401, 401. – Καζάς 123 Ελάτη 38 Ελιάζ Εφέντης 457, 458 Ελίμεια/Ελιμιώτις, μακεδονικό βασίλειο 41 Ελιμειωτών, Κοινό των 150 Ελληνική κοινότητα Πέστης 223

718

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Ελληνικός Εκπαιδευτικός Σύλλογος 342 Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ) 478-479 Ελληνοβλαχική κοινότητα Miskolc 223 «Ελπίς», Κεντρικός Σύνδεσμος Προσφύγων Κοζάνης 489 Εμμανουήλ, Ιωάννης 322 Εμμανουήλ, Παναγιώτης 323 Εμπόριο Κοζάνης, χωριό 408, 615, 615 Εμποροβιοτεχνικό Επιμελητήριο (ΕΒΕ) Κοζάνης 653 Εμφύλιος (πόλεμος) 191, 198, 203, 213, 602, Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ) 477 Ενυάλης, Λάμπρος 401, 401, 402, 403, 405, 410, 411 Ένωση Συντεχνιών 452, 452 Εξαρχία, βουλγαρική 339, 398, 399 Εορδαία 208, 367, 381, 485, 619 Επισκοπείο μητροπόλεως Κοζάνης 581, 587 Επισκοπές: Αυστραλίας (αρχιεπισκοπή) 489. – Αχρίδας (αρχιεπισκοπή) 151, 153, 156157, 384. – Καισάρειας 142, 151. – Κοζάνης 356, 598. – Σερβίων 127, 150-152, 156. – Σερβίων και Κοζάνης 142, 154, 165, 174, 258. – Σισανίου 156-158. – Σισανίου και Ανασελίτζου (Ανασελίτσης) 157. – Βλ. και Μητροπόλεις (Ιερές) Επιστράτων Σύλλογος 456 Επταχώρι/Μπουρμπουτσκό Καστοριάς, χωριό 63, 65 Εράτυρα/Σέλ(ι)τσα 193, 206, 225, 372, 384385, 390, 456, 500-502, 502, 503, 504, 514, 614, 618, 621, 625, 628, 647. – Αγίου Αθανασίου, περιοχή 648 «Εργατικός Αστέρας», αθλητική ομάδα Κοζάνης 475 Ερμής ο Λόγιος 322 Ερμογένης 239, 245 Ερυθρός Σταυρός 478 Εσκί Τζιουμά ή Τζουμά 204-205 Εύβοια 504 Ευγένιος Ευγενίδης, αρχιμανδρίτης Γρεβενών 457 Ευγένιος Πατέρας, επίσκ. Σερβίων και Κοζάνης (1849-1889) 142, 154-155, 161 Ευθυμιάδης, Σ. 450-452, 452 Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) 191, 204, 213, 377, 378, 528, 530, 534, 535, 660, 668 Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ) 191, 530, 534

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:19 PM

ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Ευρώπη 32, 182, 184, 186, 238, 249, 309, 319, 377, 391, 399, 403, 532, 534, 605, 622, 632, 634, 660, 669, 689, 693. – Ανατολική 193, 198, 500. – Βόρεια/Βορράς 218-219, 528. Βορειοδυτική 183. – Δυτική 192, 264, 354. – Κεντρική (Μεσευρώπη) 115, 134, 153, 157, 180, 183, 192, 193, 203, 218, 218, 219, 221, 224, 226-227, 259, 291, 297, 354, 384, 389, 470, 499, 500. – Νότια 203, 291. – Νοτιοανατολική 138, 138, 203, 218, 220, 259-260, 265, 499

Ζαβίρας, Γ. 296 Ζαγόρι 194 Ζαΐμης, Αλέξ. 451 Ζαμκίνος, Ν. 459 Ζάππας, Ευάγγ. 654 Ζαρκοδήμος, Κ. 457 Ζαχαρίας, επίσκ. Σερβίων (1730-1734) 153 Ζάχος, Α. 451-452, 452, 459 Ζερζούλης, Νικόλαος 242, 247, 247 Ζήγρα, Ελένη 478 Ζήγρα, Ματίνα 478 Ζηκόπουλος, Ι. 551 Ζηπανιώτης, Δήμος 506 Ζησόπουλος, Α. 201 Ζησόπουλος, Κ. Α. 201 Ζιάκας Γρεβενών, χωριό 198, 202 Ζιάκας, Θεόδωρος 199 Ζούζουλη Καστοριάς, χωριό 64 Ζούκης, Παν. 563 Ζουλφικιάρ Ακήφ 451-452, 457 Ζουμπέρ αγάς 144 Ζουπάνι, βλ. Πεντάλοφος Βοΐου Ζωγράφος, Παν. 459 Ζώνη Βοΐου, χωριό 511, 512, 513 Ζωοδόχος Πηγή, αδελφότητα 508 Ζωσιμάς Παπανικολάου Ρούσης, επίσκ. Σισανίου και Σιατίστης 157-158, 160, 162

Ηλεία 510 Ηλιαδέλης, Στρ. 554 Ηλιάκης, Ι. 273, 453, 454-456, 457, 460 Ηνωμένη Αντιπολίτευσις 458, 458, 459, 459 Ήπειρος 69, 221, 226, 232, 297, 375, 389, 498, 506, 516, 521 Ηπίτης, Αντ. 273 Ηράκλειος, βυζ. αυτοκρ. 382 Ηρακλής 42. – Ηρακλής Προπύλαιος 43

719

719 Ησύχιος 287

Θαβώρης, Αντ. 369 Θεατροδρόμιο 556 Θεοδόσιος Τριπολίτης 248 Θεόκλητος, επίσκ. Σερβίων 153 Θεόκλητος, μητρ. Αθηνών 430 Θεοτόκης, Γ. 402, 458 Θεοφάνης, επίσκ. Σερβίων 153 Θεοφάνης, επίσκ. Σερβίων (1649) 153, 154 Θεόφιλος Βερροιαίος, επίσκ. Σερβίων και Κοζάνης (1785-1811) 142, 154, 160-161, 166, 174, 176, 184, 243-244, 263, 277, 277 Θεόφιλος, επίσκ. Σισανίου 158 Θεοχάρης, Γ. 322 Θεσπρωτία 189 Θεσσαλία 115, 125, 125, 128, 189, 196, 198-200, 205, 200, 207, 221, 226, 232, 258, 286, 293, 297, 382, 409, 502, 503, 506, 509, 511, 513, 600 Θεσσαλονίκη 67, 95, 117, 133, 151-152, 154, 156, 192, 224, 226, 258, 268, 269, 269, 297, 344-345, 348, 361, 382, 397, 399, 408, 408, 430, 450, 452, 456, 456, 458, 460, 551, 554, 556, 614, 677 Θήβα 504 Θουκυδίδης 41 Θράκη 50, 203, 469, 489, 502, 508, 509, 510, 510, 511, 678 Θρακιώτες 367

Ιάκωβος, επίσκ. Σερβίων (1347-1355) 153 Ιάκωβος, επίσκ. Σερβίων (1380) 153 Ιάκωβος, επίσκ. Σερβίων (1729-1730) 153 Ιάκωβος Κλεόβροτος, επίσκ. Σισανίου 159 Ιάσιο 354 Ιγνάτιος Κατακάλου, επίσκ. Κοζάνης (17521785) 154, 161, 245 Ίδρυμα Μελετών Ελευθέριος Βενιζέλος 449 Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου (ΙΜΧΑ) 344 Ιερεμίας Δ΄, οικουμ. πατρ. 169 Ιερεμίας, επίσκ. Σισανίου (1653) 158 Ιερόθεος Ανθουλίδης, επίσκ. Σισανίου 158, 159, 453, 453, 454, 456 Ιεροκλής Γραμματικός 150 Ιεροσόλυμα 588 Ιησούς Χριστός 514-515, 567, 570, 583, 585, 585, 586, 586, 588-591, 704, 705

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:19 PM

720 Ιλιάδα Ομήρου 278 Ίλιντεν, επανάσταση 400, 401, 402, 402 Ιλλυρικό 150 Ιλλυριός, επίσκ. Σερβίων (1222-1235) 153, 153 Ίμερα/Ιμπελή Σερβίων, χωριό 117, 471 Ιμπραήμ, καδής 96 Ινδία 691 Ινδοκίνα 471 Ινστιτούτο Βιβλίου και Ανάγνωσης Κοζάνης (ΙΝΒΑ) 276, 281, 554 Ιντζέ Καρά Σου, βλ. Αλιάκμονας, ποταμός Ιονέσκο, Ευγένιος 556 Ιορδανίδη «Αρτοποιείο» (Κοζάνη) 494 Ιουστινιανός Α΄, βυζ. αυτοκρ. 382 Ιπποκράτης 294, 306, 307 Ισθμός Κορίνθου 416 Ισικλάρ, βλ. Λεβέντης Κοζάνης Ισμαήλ αγάς 144 Ιστόκ Μοναστηρίου 200 Ιταλία 326, 366, 477 Ιταλοί 507 Ιτέα/Virbova Γρεβενών, χωριό 78 Ιωακείμ, επίσκ. Σερβίων (1584-1587) 153 Ιωακείμ Αποστολίδης, επίσκ. Σερβίων και Κοζάνης (1923-1945) 156, 161, 182, 184, 281, 489 Ιωακείμ Λιούλιας, αρχιμανδρίτης 161 Ιωαννάκος, Γ. 295 Ιωαννάκου, Αικατερίνα 295 Ιωάννης Ζηζιούλας, μητρ. Περγάμου 585 Ιωάννης ο Πρόδρομος 390 Ιωάννης Τσιμισκής, βυζ. αυτοκρ. 152 Ιωάννης Χρυσόστομος, άγιος 245, 285, 582, 589 Ιωαννίδης, Αλ. 558 Ιωαννίκιος, επίσκ. Σερβίων 153 Ιωαννίκιος, επίσκ. Σερβίων (1727-1729) 153 Ιωαννίκιος, επίσκ. Σισανίου (1811-1835) 158 Ιωάννινα/Γιάννενα/Yanya (καζάς, λιβάς, νομός, πόλη, σαντζάκι) 74, 75, 77, 82, 133, 133, 192, 224, 242, 248, 250, 297, 314, 383506, 623 Ιωάννου, Γ. 556 Ιωάννου, Φίλ. 328 Ιωάσαφ, επίσκ. Σερβίων (1572-1584 και 15881594) 153 Ιωάσαφ, επίσκ. Σερβίων (1671) 153 Ιωνάς ιεροδιδάσκαλος 257, 257, 277 Ιωσήφ, επίσκ. Σερβίων 126, 153 Ιωσήφ, μοναχός 256

720

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Καβάλα 407, 408 Καδίρ Μουσταφά 455 Καϊλάρια, βλ. Πτολεμαΐδα Κοζάνης Καινιξβέργη/Königsberg 329 Καισάρεια/Καισαριά 150-151, 382, 382, 473, 602 Κακουλίδης, Γ. 489 Κακούσι 63 Κάκκαβος, Δ. 407, 408 Καλαμπάκα 125, 200 Καλαντζόπουλος, Τάκης 453-454, 455-456, 456 Καλινδέρης, Μιχ. Α. 175, 206, 207, 282, 294, 368 Κάλλιανη, βλ. Αιανή Καλλιγάς, Παύλος 457 Καλλίνικος Β΄ Ακαρνάν, οικουμ. πατρ. 163, 168 Καλλίνικος Δ΄, οικουμ. πατρ. 168 Καλλίνικος ιεροδιάκονος 161 Καλλίνσκης, Ανδρ. 427 Καλλιπολίτης, Β. Γ. 42 Καλλονή Γρεβενών 214, 501, 510 Καλντάδες, βλ. Προσήλιο Σερβίων Καλονέρι Βοΐου, χωριό 647 Καλοστύπης, Ι. 269, 280 Καλοχώρι/Τόιβασι Συκουρίου Λάρισας, χωριό 200 Κάλφας, Ζήσης 508 Κάλφας, Κοσμάς 513, 518, 519 Κάλφας, Κ. 509 Καμβούνια όρη 467 Καμηλάκης, Παν. 215 Καμκούτη οικόπεδο (Βελβενδός) 381, 381 Καμπουρίδης, Κ. 73, 206, 596 Κανάρης, Κ. 556 Κανδηλάπτης, Γ. 495 Κανδύλης, Μιχ. 407, 407 Κανδύλης, Ν. 456 Καούδης, Ευθ. 406 Καπιτζόγλου, οικογένεια 408, 408 Καπιτζόγλου, Γ. 408 Καπιτζόγλου, Κ. 408 Καπιτζόγλου, Μαλαματή 408 Καπιτζόγλου, Χαρίσης 182, 408 Καποδίστριας, Ι. 295, 354 Καππαδόκες 367 Καρά Αλή 451 Καραβαγγέλης, Γερμανός 405 Καραβίτης, Ι. 406, 407 Καραγιάννης, Β. Π. 554-555 Καραγιάννης, Γ. 227, 231 Καραγιάννης, Μάκης 549, 555

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:19 PM

ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Καραγιάννια 454 Καραγκούνηδες 194 Καρακάσση, Αναστασία 292, 293, 296 Καρακάσσηδες, οικογένεια εκ Σιατίστης 291, 297 Καρακάσσης, Δ. 291, 292, 296, 559 Καρακάσσης, Κ. 292, 323 Καρακάσσης, Ν. 291 Καραλίβανος, Αλέξ. 405, 405, 406, 406 Καραμήτρου-Μεντεσίδη, Γεωργία 596 Καρανάσιος, Χαρίτων 238, 302, 521 Καρανικολάου, Ελένη 361 Καρανίκος, Γ., κάλφας 507 Καράπαπας, Θωμάς, κάλφας 513 Καρατζάς, Ι. 324 Καρατζέτζου-Τράντα, οικία 357 Καράτζιας, Γ. 182, 281, 398 Καρατζιλάρ, βλ. Δρέπανο Κοζάνης Καραχάλιος, Πάρης 557 Καρδιά/Τρέμπενο Πτολεμαΐδας, χωριό 619, 626-628 Καρδίτσα 508 Κάρολος ΣΤ΄, αυτοκρ. Αυστρίας 157, 160 Κάρπαθος 507 Καρπενήσι 250 «Καρτερία», σύλλογος Πτολεμαΐδας 489 Καρτέσιος 247 Καρυδίτσα Κοζάνης, χωριό 38, 602-603 Καρύταινα 330 Κασλάς, τοποθεσία πόλεως Κοζάνης 43 Κασνέζη, Βασιλική 356 Καστανιά Κοζάνης, χωριό 113, 117-119, 119, 120, 120, 121-122, 122, 123, 123, 124-125, 127-128, 159, 210 Καστοριά 49, 65, 68, 70, 511. – Διοικητική περιφέρεια 51. – Καζάς 50, 52, 53, 66, 67, 68. – Νομός 64, 497, 498. – Περιφερειακή Ενότητα 50, 54. – Πόλη 33, 51, 68, 162, 193, 224-226, 232, 291, 295, 297, 355, 390, 391, 511, 622, 631, 694 Καστράκι Νεμέας 512 Καταφύγι Κοζάνης, χωριό 159, 205, 368, 369 Κατερίνη 208 Κατοχή (περίοδος) 203, 207, 558, 590, 602 Κατσιαρδή-Hering, Όλγα 223 Κατσικά, αδελφοί, μαστόροι 505 Κατσικάς, Α. 456 Κατσικάς, Ι. 281 Κατσώνης, Λάμπρος 319 Κάτω Κώμη Κοζάνης 602, 618, 626-628, 630631

721

721 Καύκασος 489, 581 Κεμαλικοί 461 Κεντρικός Μακεδονικός Σύλλογος 400 Κέντρο Έρευνας Μακεδονικής Ιστορίας και Τεκμηρίωσης (ΚΕΜΙΤ) 397 Κέντρο Έρευνας Μακεδονικού Αγώνα 457 Κέντρον Ερεύνης της Ελληνικής Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών (ΚΕΕΛ) 195, 215, 215, 595-596, 596 Κεραμόπουλλος, Αντ. 281, 514 Κερασιά Κοζάνης 603 Κεράσοβο, βλ. Αγία Παρασκευή Κόνιτσας Κερασώνα Βοΐου, χωριό 497 Κήπος Τσιαρτσιαμπά Κοζάνης, χωριό 603 Κηφισιά 403 Κιαζήμ Μπαμπά 454 Κική, αδελφοί 493 Κίναμη, βλ. Πολύλακκος Βοΐου Κιουζές Πεζάς 399 Κιούπκιοϊ, βλ. Πρώτη Σερρών Κιουρτσόγλου, Γιώτης 558 Κιουτάχεια 88 Κιουτσούκ Τεκελέρ, βλ. Μικρή Αμυγδαλιά Κοζάνης Κιρλιάνος, Χρ. 313 Κίτρινη Λίμνη, βλ. Σαρί Γκιολ Κίτσιος, Ι. 411 Κίτσιος ή Καρακίτσιος, κάλφας 518 Κλαούζεβιτς, βλ. Clausewitz, Carl von Κλεισούρα Καστοριάς, χωριό 193, 225, 226, 405, 501, 504 Κλεισώρια Βοΐου, χωριό 512 Κλείτος Κοζάνης, χωριό 35, 37 Κλεοπάτρα 44 Κλεψίστι, βλ. Πολυκάστανο Βοΐου Κλήδης, Γ. 265 Κλήδης, Χ. 269 Κληρονομικές Χώρες (Erbländer) 221 Κοβεντάρειο κτήριο (Κοζάνη) 185 Κοβεντάρου, αδελφοί 182 Κοβεντάρος, Δ. 185, 276 Κοβεντάρος, Κ. 185, 276 Κογιόπουλος, Ν., αρχιμάστορας 504 Κοζανιτών σύλλογος Θεσσαλονίκης 554 Κοζύρης, Ι. 490, 491 Κοΐδου, Αφροδίτη 555 Κοιλάδα Κοζάνης, χωριό 37. – Βλ. και Ξεροπήγαδο Κόκκαλο Θηβών, χωριό 504 Κοκκινάκης, Κ. 335 Κοκκινιά/Sombino Γρεβενών, χωριό 79-82

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:19 PM

722 Κοκκώνης, Ι. 587 Κοκκώνι Κορινθίας, χωριό 512 Κομιτάτο βουλγαρικό 402, 402, 407, 408 Κομιτάτο νεοτουρκικό Κοζάνης 455 Κομμητάς, Στέφ. 321 Κόμος Σερβίων, οικισμός 117, 117 Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ) 475 Κονγκό 507, 507, 511 Κόνδη, Αικατερίνη 294 Κόνδης, Γ. 294 Κονιάροι 153, 204 Κονιδάρης, Γ. Ι. 150 Κόνιτσα 192, 498, 503, 506, 512, 516, 521 Κόντογλου, Φώτης 705 Κοντοδίνας, Ι. 459 Κόντσα Χουσεΐν Νεντίμ 451 Κονταρής, Γεώργιος, βλ. Γρηγόριος Κονταρής Κοντορούσης, Ρούσης 141, 228, 292, Κοντσ(ι)κό, βλ. Γαλατινή Βοΐου Κοπατσαραίοι 194, 194, 195, 214, 214 Κοπατσαροχώρια 195, 195, 202, 202, 203, 209, 211-212, 213, 214 Κοραής, Αδαμάντιος 182, 316, 330 Κορέα 691 Κορινθία 511 Κορινθιακός κόλπος 504 Κορκάς, Γιάν. 398, 431 Κορομηλάς, Λάμπρος 405 Κορομηλιά/Σλίβενη Καστοριάς, χωριό 66 Κόρσοβα 225 Κορυδαλεύς, Θεόφιλος 242, 244, 245, 283 Κορυτσά 512 Κορυφή Βοΐου, χωριό 509, 509, 515, 521 Κοσμάς ο Αιτωλός, άγιος 160, 568 Κοτύλη Καστοριάς, οικισμός 64 Κουϊμτζής, Ι. 278, 278 Κουλούσιας, Απ., 504 Κουμανούδης, Στέφ. 325, 326, 326, 327, 327, 334, 334 Κούμας, Κ. Μ. 335, 336 Κούρτογλου, Όλγα 596 Κουτέλας, Λάζ. 452 Κουτσούκης, Ι., βλ. Ντιούφας Κραγκούγιεβατς 227, 500 Κραϊόβα 292 Κρανιά Γρεβενών, χωριό 83, 84 Κρανίδια Κοζάνης, χωριό 470, 647 Κρανιώτης, Χρ. 511 Κρανιώτου, Όλγα 281 Κρήτη 678 Κρικόρης, Στεφ. 407

722

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Κριμαία 199 Κριμί(ή)νι Βοΐου, χωριό 63, 201, 384, 503, 508, 508, 515, 516, 520, 615 Κρίσπος 44 Κρόκος/Γκόμπλιτσα Κοζάνης, κωμόπολη 348, 603, 614 Κρούσεβατς 227 Κτένι Κοζάνης, χωριό 382, 603 Κυπαρίσσι Γρεβενών, χωριό 501, 510 Κυρατσού, Αικατερίνη 356 Κυριακίδου-Νέστορος, Άλκη 213 Κυρίδης, Γ. 280 Κύριλλος εξ Αγράφων 248 Κύριλλος, επίσκ. Σερβίων 153 Κύριλλος, επίσκ. Σισανίου (1769-1792) 158 Κύριλλος, μητρ. Γρεβενών 200 Κύρτση-Νάκου, Ελένη 164 Κωδωνάδικα/Γύφτικα, συνοικία πόλεως Κοζάνης 431 Κωνσταντάς, Γρηγόριος 309 Κωνστάντζα Ρουμανίας 507, 510 Κωνσταντίνος Α΄, βασιλεύς των Ελλήνων / διάδοχος 153, 416-417, 419-420, 426-427, 429, 431-432, 433-434, 447, 451, 461 Κωνσταντίνος Πλατής, μητρ. Σερβίων και Κοζάνης (1945-1957) 156 Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος, βυζ. αυτοκρ. 152 Κωνσταντινούπολη/Πόλη 74, 83, 87-91, 93, 100, 101, 103, 150, 152, 191, 211, 241, 250, 319, 342, 345, 349, 354, 392, 492, 498, 499, 502, 502, 505, 505, 507, 508, 509, 510, 510, 511, 513, 514, 517, 518, 519 Κωνστάντιος Ματουλόπουλος, μητρ. Σερβίων και Κοζάνης (1889-1892, 1894-1910) 137, 142, 143 Κωπαΐδα 507 Κωστάντσικο, βλ Αυγερινός Βοΐου Κωσταράζι Καστοριάς, χωριό 66 Κωτούλας, Θ. 450, 451, 452, 453, 456, 459 Κώττας, καπετάν (Χρήστου, Κ.) 399

Λαγκαδάς 207 Λαγκάδια Πελοποννήσου, χωριό 517 Λαδάδικα (Θεσσαλονίκη) 699 Λαζαράδες 467, 469 Λαζαρίνες 594-595, 607, 609-610 Λαϊκό κόμμα 456, 458 Λάιος, Γ. 322 Λακοβά, αδελφοί 182

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:19 PM

ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Λακωνία 211, 505, 507, 509 Λαμπανιτζιώτης, Πολ. 314 Λάμπρος, Σπυρ. 271, 420, 421 Λάρισα/Yeni-şehir 89, 90, 90, 205, 292, 297, 403, 503, 506, 507, 513, 516 Λασσάνης, Γ. 182, 185, 265, 550, 556, 559 Λατίνοι 152 Λατόριστα, βλ. Αγίασμα Βοΐου Λαυρέντιος, επίσκ. Σισανίου (αρχ. 16ου αι.) 158 Λεβέντης/Ισικλάρ Κοζάνης, χωριό 479 Λεβίδης, Αλ. 427 Λειβαδιά 504, 506, 509 Λειψία 292, 294, 296, 325 Λειψίστα, βλ. Νεάπολη Βοΐου Λεοντιάδης, Σεβαστός 161 Λεόντιος, επίσκ. Σερβίων (προ του 1560) 153 Λεόντιος, επίσκ. Σισανίου (1676-1683) 158 Λεόντιος Μυτιληναίος, επίσκ. Σισανίου 158 Λεοπόλδος Α΄, αυτοκρ. Αυστρίας 220 Λέσβος 457, 458 Λευκόβρυση Κοζάνης, χωριό 493 Λευκοπηγή Κοζάνης, χωριό 603, 608-610 Λέων, επίσκ. Σερβίων (1235) 153, Λέων Στ΄ ο σοφός, βυζ. αυτοκρ. 150, Λιάτος, Απόστ. 513 Λιάτος, Σωτ., 513 Λιβαδερό Κοζάνης, χωριό 473 Λιβάδι Πιερίας, χωριό 294, 295 Λιγνιτικό Κέντρο Δυτικής Μακεδονίας (ΛΚΔΜ) 657-659, 662-663 Λιμπόχοβο, βλ. Δίλοφο Βοΐου Λινοτόπι Βοΐου, χωριὀ 65, 65, 385 Λιόντας, Κ. 558 Λιουγκατσάρια 610 Λιούφης, Ν. 558 Λιούφης, Παν. 271, 342-346, 348, 398, 401-402, 402, 405, 432 ΛΙΠΤΟΛ ΑΕ (Λιγνιτωρυχεία Πτολεμαΐδας) 538 Λιχίνας, Ανδρ. 295 Λογγίνος 239 Λοκρίδα 504 Λονδίνο 432, 654 Λόσνιτσα, βλ. Γέρμα Καστοριάς Λούβρη Βοΐου, χωριό 508, 508, 509, 515 Λούιας, Γ. Δ. 239 Λουκιανός 241, 243, 245 Λουκόπουλος, Δ. 215 Λουσατία 662, 670 Λουτφή Ομέρ 451-452 Λύκειο Ελληνίδων 613-614, 614 Λυριτζής, Γ. 182, 281, 427

723

723 Μα(γ)έρη, βλ. Δασύλλιο Γρεβενών Μαγνησία 207 Μαζαράκης, Αινιάν 421 Μαθητική Πρόνοια 478 Μακάριος, επίσκ. Σερβίων (1560-1567) 153 Μακεδονική Φιλεκπαιδευτική Αδελφότης 162, 507, 508, 509, 518, 519, 519 Μακεδονικός Αγώνας 161, 270, 395, 398, 408, 408, 412, 448 Μακεδόνιος, επίσκ. Καισαρείας 150, 581 Μακεδονομάχοι 397, 448 Μακροχώρι 643 Μαλαξός, Μανουήλ 240 Μαλούτας, Λάζ., μακεδονομάχος 407, 407 Μαλούτας, Ν., μακεδονομάχος 185, 403, 405, 405, 407, 411 Μαμάτσειο Νοσοκομείο Κοζάνης 185 Μαμάτσιος, Κ. 182-183, 185, Μανδακάσης, Θωμάς 291 Μανέντης, Διον. 552 Μάνεσης, Σταύρος 511, 512 Μάνος, Α. 408 Μάνος, Β. 408 Μάνος, Γ. 271, 432, 449 Μάνος, Ν. 408 Μάνου, οικογένεια 408 Μάνου, Όλγα 281 Μανούσης, Θεόδ. 325, 325, 326, 326, 327-332, 332, 333, 333, 334, 334, 335, 336, 336 Μανούτιος, Άλδος 286 Μαρασλής, Γρηγ. 179, 279 Μαργαζιώτης, Ι. 563 Μαργαρίτη-Ρόγκα, Μαριάννα 368 Μαρία Τερέζα Θηρεσία, αυτοκρ. Αυστρίας 140, 307 Μαρκίδες Πούλιου, βλ. Πούλιου Μαρκίδες Μαρκόπουλος, Θαν. 555 Μαρμοντέλ, βλ. Marmontel, Jean-François Μαρτσίστι, βλ. Περιστέρα Βοΐου Μασσαλία 457 Μαστοροχώρια Βοΐου 497, 498, 498, 501-503, 507, 510, 510, 511, 512, 514, 517, 521, 625 Μαστοροχώρια Κόνιτσας 203, 512, 516, 521 Ματσούκας, Σπύρος, ποιητής 428 Μαυραναίοι Γρεβενών, χωριὀ 371 Μαυροκορδάτος, Γ. Α., καθηγ. Οθωνείου Πανεπιστημίου 328 Μαυρομιχάλης, Π. Κ. 458 Μαυρονόρος/Mavronoz Γρεβενών, χωριό 79, 80, 81, 82, 192

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:19 PM

724 Μαυροπηγή 33, 37, 659. – Θέση Φυλλοτσαΐρι 33 Μεγάλη Ιδέα 339, 421 Μεγάλη Ράχη (Αιανή) 382 Μεγαλόπολη Πελοποννήσου 662 Μέγαρα 42 Μέγαρο Γρεβενών, χωριό 202, 202 Μέγας, Γ. 599 Μεγδάνης, Γ. 295 Μεγδάνης, Δ. 294 Μεγδάνης, Χαρίσιος 137, 161, 204-205, 227-228, 248-249, 256, 257, 260, 263, 263, 265, 265, 277, 277, 278, 279, 284, 293-296, 301, 550, 559, 598, 598, 600 Μεθόδιος Ανθρακίτης 162 Μεθόδιος, επίσκ. Σισανίου (1538) 158 Μεθόδιος, οικουμ. πατρ. 152 Μελά, Ναταλία 404 Μελανοφρύδης, Παντ. 495 Μελάς, Παύλος 403, 404, 404, 405, 405, 556 Μελάς, Σπύρος 425 Μελένικο 224, 225, 225, 226, 297 Μελέτιος, επίσκ. Σερβίων (1646-1649) 153 Μελέτιος Κατακάλου, επίσκ. Σερβίων και Κοζάνης (1745-1752) 142, 152-154, 276, 277, 277 Μελέτιος, μητρ. Αθηνών 230 Μελέτιος Σμυρνεύς, επίσκ. Σισανίου 158, 162 Μενελίκ, αυτοκρ. Αβυσσηνίας 510 Μεσόγειος 218, 653 Μεσόλογγος/Μεσολογγόστι Βοΐου, χωριό 63, 513, 518, 519 Μεσολούρι Γρεβενών, χωριό 201 Μεσοπόλεμος 265, 276, 282, 397, 448, 472-473, 499, 507, 511, 512, 514, 601 Μεσοποταμία (Μέση Ανατολή) 653 Μεσσηνία 510 Μεταμόρφωση Κοζάνης, χωριό 603, 606 Μεταξάς Κοζάνης, χωριό 619 Μεταξάς, Γ. 400 Μεταξάς, Ι. 208 Μεταρρυθμιστικό κόμμα 458 Μέτσοβο 190, 192 Μεχμέτ 95, 96, 100-101, 103, 106 Μεχμέτ Α΄, σουλτ. 88 Μεχμέτ Β΄, σουλτ. 103, 119 Μεχμέτ Ταχίρ 455, 457 Μηλιά/Μηλωτίνη ή Μιλοτίνι Σερβίων, χωριό 349, 473, 603, 610 Μηλιδαίνη Κοζάνης, χωριό 349 Μήλιος, Ι. 281 Μήλος 36

724

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Μηλωτίνη ή Μιλοτίνι, βλ. Μηλιά Σερβίων Μητιάκης, Δ. 493 Μητροπόλεις (Ιερές): Γρεβενών 399. – Δρυϊνουπόλεως 155. – Καστοριάς 66, 156. – Λαρίσης 150. – Πισιδίας 155. – Σερβίων και Κοζάνης 149, 155, 165, 185, 281, 342, 588. – Σισανίου και Σιατίστης (Σισανίου και Ανασελίτζου) 149, 501. – Βλ. και Επισκοπές Μικρά Ασία 249, 367, 421, 458, 461, 469, 489, 501, 502, 508 Μικρασιάτες 367 Μικρασιατική Καταστροφή 461 Μικρή Αμυγδαλιά / Κιουτσούκ Τεκελέρ Κοζάνης, χωριό 476-477 Μιλόβιστα Μοναστηρίου 501 Μιρασάνη, βλ. Μόρφη Βοΐου Μιστριώτης, Γ. 271 Μιχαήλ, αρχάγγελος 206 Μιχαήλ, επίσκ. Σερβίων 152, 153 Μιχαήλ, Κ. 291 «Μνημοσύνη», λέσχη 520 Μόδης, Γ. 449 Μοιρασάνης, Σιώμος, κάλφας 516 Μοισιόδαξ, Ιώσηπος 230, 230 Μολδαβία 145, 218, 321, 509 Μολδοβλαχία 277. – Βλ. και Βλαχία, Μολδαβία, Ουγγροβλαχία, Παρίστριες Ηγεμονίες Μοναστήρι/Βιτώλια 192-193, 224, 225, 258, 268, 295, 297, 399-400, 400, 404, 405, 406-407, 411, 454 Μονεμβασιά 295, 295 Μονές: (Άγιον Όρος) Μεγίστης Λαύρας 390. – (Βελβενδό) Αγίας Τριάδας 159. – (Βλάστη) Αγίου Δημητρίου 160. – (Βυθός Βοΐου) Αγίας Τριάδας 160. – (Δομαβίστι Βοΐου) Αγίας Παρασκευής 159. – (Δρυόβουνο Βοΐου) Μεταμορφώσεως του Σωτήρος 160. – (Εράτυρα Βοΐου) Αγίου Αθανασίου 160, 502. – (Ζάβορδα Γρεβενών) Αγίου Νικάνορος 590, 590, Μεταμορφώσεως του Σωτήρος 283, 286, 409. – (Ζηκοβίστα Βοΐου) Αγίου Αθανασίου 160. – (Ζιδάνι Σερβίων) Παναγίας/Στανού 159. – (Ζώνη Βοΐου) Εισοδίων της Θεοτόκου 160. – (Καστανιά Σερβίων) Αγίων Θεοδώρων 159, 382. – (Καστοριά) Ταξιαρχών 66. – (Κοζάνη) Αγίας Τριάδας Ιλαρίωνος/Λαριούς 159, 409, Αναλήψεως 43. – (Μικρόκαστρο) Κοιμήσεως της Θεοτόκου 160. – (Παλαιογράτσανο Βελ-

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:19 PM

ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ βενδού) Αγίου Νεκταρίου 159. – (Πόρος) Ζωοδόχου Πηγής 564. – (Καστανιά Σερβίων) Αγίου Αντωνίου Σιάπκας 159 Μόρφη/Μιρασάνη Βοΐου, χωριό 65, 503, 509, 509, 510, 515, 516, 521 Μοσχολούρι Καρδίτσας, χωριό 83 Μοσχόπολη 162, 224, 225, 226, 516 Μοσχοπολίτες 225 Μούκα, Σμίλια 357 Μούκας, Χαρίσιος 182, 185, 357, 357, 358 Μουμουζάς, Μάκης 558 Μουμουζιάς, Ν. 401, 404, 432, 456 Μουνίρ Μπέης 433 Μουράτ Β΄, σουλτ. 119 Μουράτης, Ι. 182, 185 Μουράτης, Παν. 184, 227, 279 Μουρίκι, όρος 50. – Περιοχή 647-649 Μουσεία: Βυζαντινό Αθηνών 283, 283, Εθνικό Ιστορικό 613, Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης (ΜΕΛΤ) 613, 613, 614, Ιστορίας της Ελληνικής Ενδυμασίας 613, Ιστορικό και Λαογραφικό Κοζάνης 581, 581, 614, 641642, Λαογραφικό και Εθνολογικό Μακεδονίας (ΛΕΜΜ-Θ) 614, 614, Μακεδονικού Αγώνα (ΜΜΑ, Θεσσαλονίκη) 397, 457, Μακεδονικού Αγώνα (Μπούρινος) 554, Πτολεμαΐδας 614 Μπαγιαζήτ Α΄, σουλτ. 119 Μπαγιαζήτ Β΄, σουλτ. 119, 119 Μπακαΐμης, Αλέξ. 506, 521 Μπάμπουρα, οικία, πόλεως Κοζάνης 258 Μπάνια, βλ. Αγία Παρασκευή Βοΐου Μπαρόκ 389, 390, 622 Μπέλτσιος, Κ., αγιογράφος και ξυλογλύπτης 503 Μπενιζέλος, Παλαιολόγος 325 Μπέσας, Χρ. 556 Μπήτσικον, τοποθεσία πόλεως Κοζάνης 356 Μπίγλιστα, επαρχία 67 Μπίρδας, Στέργιος, κάλφας 513 Μπλάτσι, βλ. Βλάστη Βοΐου Μπλε-σεράι (Κωνσταντινούπολη) 513 Μπλιούρας, Δ. 271, 273, 431 Μπλιούρας, Σωκρ. 182 Μπλιούρειο κτήριο, πόλεως Κοζάνης 258 Μπολόνια 295, 295, 296 Μπόμπιστα, βλ. Βέργα Καστοριάς Μπόντας, Γ. 335 Μπρόβας, Τριαντ. 409 Μπρούσνικ Μοριχόβου 407 Μπουντώνας, Ευθ. 368, 369, 370, 376

725

725 Μπούρινος/Βούρινος 226, 476, 696 Μπούρινου επανάσταση 155, 161 Μπουρμπουτσκό, βλ. Επταχώρι Καστοριάς Μπούσιος, Γ. 412, 449, 449, 450, 451, 452, 452, 454, 455, 457, 458, 459, Μυρστέγη 403 Μωάμεθ, προφήτης 144 Μωάμεθ Β΄, σουλτ. 136 Μωμόγεροι 619

Ναδίρ Ραμαντάν 453 Νάματα/Πιπιλίστσα Βοΐου, χωριό 207, 208 Ναοί: (Αιανή) Αγίου Δημητρίου 383, Αγίου Νικολάου 384, Κοιμήσεως της Θεοτόκου 383, Ταξιάρχη 384. – (Βελβενδό) Αγίου Μηνά 381, 383, Αγίου Νικολάου 384. – (Γρατσιάνη Βελβδενδού) Αγίου Δημητρίου 384. – (Εράτυρα) Αγίου Νικολάου 385, 616, Κοιμήσεως της Θεοτόκου 385. – (Καστανιά Σερβίων [μονή Αγ. Θεοδώρων]) Αγίων Θεοδώρων 382 – (Κοζάνη) Αγίου Αθανασίου 275, Αγίων Αναργύρων 43, Αγίου Δημητρίου 43, Αγίου Κωνσταντίνου 44-45, 206, 268, Αγίου Νικολάου 154-155, 166, 174, 258, 258, 263, 263, 275, 282, 286, 356, 358, 385, 419, 427, 581, 588, 602, Αναλήψεως 616, Ιωάννου Προδρόμου, παρεκκλήσιο 385. – (Κωνσταντινούπολη) Αγία Σοφία 391, Αγίου Γεωργίου, πατριαρχικός ναός 509, Κοιμήσεως της Θεοτόκου 509. – (Σέρβια) Αγίων Αναργύρων 382, Βασιλική των «Κατηχουμένων» 382. – (Σιάτιστα) Αγίας Παρασκευής 385, Αγίου Χριστοφόρου 391, Ταξιαρχών 257, 616, Τριών Ιεραρχών 616. – (Σισάνι) επισκοπικός ναός 156, 156, 157. (Παλαιογράτσανο) Προφήτη Ηλία 384. – (Πεντάλοφος) Αγίου Αχιλλίου 385. – (Τσοτύλι) Αγίου Αθανασίου 385 Νάουσα 160, 225, 622, 631 Ναύπλιο 295 Νέα Πέλλα Αταλάντης 504 Νέα Υόρκη 433 Νεάπολη/Λειψίστα Βοΐου 193, 212, 491, 501 Νεμέα 42 Νεμέσιος, επίσκ. Εμέσης 245, 249 Νεμετολάμπεης 144 Νέναντε/Cervene-Reka ή Resa, οικισμός καζά Αστίν 64

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:19 PM

726 Νεότουρκοι 407, 411, 428, 461 Νεόφυτος, επίσκ. Σερβίων 153 Νεόφυτος, επίσκ. Σισανίου και Σιατίστης (1792-1811) 157-158 Νεόφυτος ιερομόναχος 161 Νεόφυτος Καισαριεύς, οικουμ. πατρ. 164 Νεράιδα Κοζάνης, χωριό 34 Νεστόριο Καστοριάς, χωριό 66, 207 Νέστος, ποταμός 506 Νημόρια Μπή(ί)λιως, βλ. Πλατεία 25ης Μαρτίου Κοζάνης «Νίκη», ποδοσφαιρική ομάδα Ποντοκώμης Κοζάνης 475 Νικηφόρος, επίσκ. Σισανίου και Σιατίστης (1746-1769) 158 Νικόλαος Δρόσος, μητρ. Καρπενησίου 563 Νικόλαος, ζωγράφος 384 Νικόλαος εκ Λινοτοπίου, αγιογράφος 385 Νικόλαος Μυστικός, οικουμ. πατρ. 150 Νικόλαος, πρίγκιπας (Γεωργίου Α΄) 428 Νικολάου, Βασιλική Σ. 162, 281 Νικολίδης, Δ. 316 Νικολίδης, Ι. 291 Νικολόπουλος, Β. 330 Νίσσα Σερβίας 227 Νόστιμο Βοΐου, χωριό 497, 521 Νοταράς, Δημήτριος 244 Ντίνας, Κ. 368, 554, 596 Ντιούφας/Κουτσούκης, Ι. 407 Ντόλος, βλ. Βυθός Βοΐου Ντορμούσης/Δορμούσης, Ρίζος 323, 323 Νυρεμβέργη 322

Ξενόπουλος, Γρηγ. 179, 556 Ξεροπήγαδο Κοιλάδας Κοζάνης 38 Ξηρολίμνη Κοζάνης, χωριό 34, 37 Ξυδάκης, Ν. 407

Οδησσός 279 Όθωνας, βασιλεύς των Ελλήνων 328, 330 Οικονομίδης, Δ. 215 Οικονομίδης, Κ. 451, 452, 457 Οικονόμου, Δ. 316, 451, 452, 453, 457 Οικονόμου, Κ. 589 Οίκος Βελτιώσεως 155, 264, 265, 294 Όλγα, βασίλισσα των Ελλήνων 429 Ολύμπιος, Ι. 335 Ομαλή/Πλάζουμη Βοΐου, χωριό 501 Ομέρ Μπέης 433

726

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Όμιλος Ερασιτεχνών Ευεργετών 556 Όντρια, οροσειρά 207, 511 Ορεστίδα 50 Ορθόδοξη Εκκλησία 582, 583, 588, 590 Όρλιακας, όρος 214 Οσμάν αγάς 96, 100, 101, 110, 124 Ουγγαρία (Στέμμα Αγίου Στεφάνου) 218-222, 224-225, 225, 226-229, 232, 238, 259, 260, 261, 291, 294, 296 Ουγγροβλαχία 292. – Βλ. και Βλαχία, Μολδαβία, Μολδοβλαχία, Παρίστριες Ηγεμονίες Ουζείρ Εφέντης 455 Οχληροί 557

Παβία 306 Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ (WEF) 695 Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (WTO) 695, 698 Παγούνης, Δ. 182 Παγουρίδου, Ανδρομάχη 356 Πάδοβα 295-296 Παϊδάκου, Αικατερίνη 356 Παϊδάκου, Ασπασία 356 Παιονίδης, Ξεν. 357 Παΐσιος, επίσκ. Σισανίου 158 Παλαιογράτσανο Βελβενδού, χωριό 384 Παλαιόκαστρο Βοΐου, χωριό 32 Παλαιοκριμίνι Βοΐου, χωρίο 63 Παλαμιώτης, Γ. 486, Παμπλόνα 700 Παναγία 504, 583. – Ζιδανιώτισσα 590 Παναγιωτίδης, Γ. 256-257, 274-275, 280, 282, 282, 283 Παναγόπουλος, Ν. 567 «Πανδώρα», μουσικός σύλλογος Κοζάνης 155, 268, 268, 399, 402, 557, 696 Πανεπιστήμιο Αθηνών (Οθώνειο) 156, 271, 325, 325, 328, 330, 404, 421, 564, 619 Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας 378, 643, 673-675, 678, 681-683 Πανεπιστήμιο, Ελληνικό Ανοιχτό 682 Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Αριστοτέλειο (ΑΠΘ) 32, 275, 650 Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων 617, 617 Πάνος εξ Ιωαννίνων, ζωγράφος 383 Πανταζόπουλος, Ν. Ι. 164, 176, 590 Παπά, Φωτ. 356 Παπαβασιλείου, Δ. 269, 269, 273, Παπαγεωργίου, Στεφ. 458

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:20 PM

ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Παπαγιαννούσης-Πόποβιτς, Διονύσιος 229 Παπαγιαννούσης-Πόποβιτς, Ευφρόνιος Ραφαήλ (Χαρίσιος Παπαγιαννούσης) 182, 184, 227, 228, 229, 231, 249, 265, 279, 279, 284 Παπαδέλης, Λάζ. 458 Παπαδημητρίου αδελφοί 263 Παπαδιαμάντης, Αλέξ. 163, 705 Παπαδόπουλος, Δ. 495 Παπαδόπουλος, Ηλ. 489 Παπαδοπούλου, Ευαγγελία 596 Παπαϊωάννου, Λαζ. 398 Παπαϊωάννου, Μιλτ. 368 Παπακωνσταντίνου, Γ. 271 Παπακωνσταντίνου, Κ. 404, 410, 431, 457, 551 Παπακωνσταντίνου, Μιχ. 431, 552, 555 Παπακωνσταντίνου, Στέφ. 449-450, 453-456, 456, 458, 458, 459 Παπανικολάου, Ι. 262 Παπανώτας, Δ. 201 Παπαργυρούδης, Αστ. 405, 457 Παπαρρηγόπουλος, Κ. 587 Παπάς, Β., βλ. Βρόντας καπετάν Παπασιώπης, Λεωνίδας Ι. 281, 552, 555 Παπατζανετέας, Παν. 426 Παράδεισος Καβάλας, χωριό 506 Παρασκευάς Αμφιλόχιος, βλ. Αμφιλόχιος Παρασκευάς Παρθεναγωγείο, -α, βλ. Σχολές Παρθένιος, επίσκ. Σισανίου (1665, 1668) 158 Παρίστριες Ηγεμονίες 249. – Βλ. και Βλαχία, Μολδαβία, Μολδοβλαχία, Ουγγροβλαχία «Παρνασσός», φιλολογικός σύλλογος 271 Παρχαρίδης 493 Πασά, σαντζάκι (Pasa Sancaği) 50, 50, 52 Πασχαλόπουλος, Β., κάλφας 511 Πάσχος, Παντελής Β. 555, 564 Πατούσας, Ι. 287 Πάτρα 678 Πατριαρχείο, Οικουμενικό 136, 142, 143, 154, 157-158, 163, 169, 176, 259, 338-339, 398, 402, 402, 509, 564 Πατρίκιος, επίσκ. Σερβίων 153 Πατρινέλης, Χ. Γ. 154 Παττακός, Στυλ. 573 Παυλίδης, Μ. Ν. 280 Παύλος, απόστολος 149 Παύλος Α΄, βασιλεύς των Ελλήνων 275 Παύλος Ιωάννου, μητρ. Σισανίου και Σιατίστης 159 Παύλος Παπαλεξίου, μητρ. Σερβίων και Κοζάνης (2004-) 156

727

727 Παφίλης, Γ. 557 Παχώμιος, επίσκ. Σισανίου 158 Πειραιάς 416, 529, 531, 533 Πελεκάνος Βοΐου, χωριό 503 Πελοπόννησος/Μοριάς 211, 504, 504, 505, 507, 509, 510, 511, 513, 516 Πενταγιώτισσα, Μαρία 556 Πεντάλοφος/Ζουπάνι Βοΐου, χωριό 193, 371, 385, 501, 501, 503, 506, 507, 510, 515, 516, 613, 615, 618, 625, 627, 628, 629, 630, 630 Πεντζίκης, Ν.-Γ. 705, 705 Πέργαμος 508 Περδικάρηδων, οίκος 295, 295 Περδικάρης, Αναστάσιος (πατέρας Μιχαήλ) 295, 295 Περδικάρης, Αναστάσιος Βερροιαίος 295 Περδικάρης, Μιχαήλ, ιατροφιλόσοφος Κοζάνης 249, 265, 279, 284, 294-295, 295, 296, 309, 405, 550, 559 Περιβόλι Γρεβενών, χωριό 190, 192, 193, 200, 215, 366 Περιστέρα/Μαρτσίστι Βοΐου, χωριό 201, 513 Περραιβός, Χριστοφόρος 317 Πέρσες 507 Περσία 507, 507, 510, 510, 517 Πεσιρίδη «Αρτοποιείο» (Κοζάνη) 494 Πέστη 138, 140, 223-226, 228, 230, 259, 259, 277, 278-279, 292-296, 323, 323 Πετρανά/Τζιζιλέρ Κοζάνης, χωριό 416 Πέτσας, Φώτης Μ. 43, 45 Πήληκας, Σπ. 335 Πήλιο 390, 503, 503, 505, 506, 510 Πηνειός, ποταμός 200 Πιλάτος 570 Πίνδαρος 286 Πίνδος 32, 189, 190, 190, 192, 194, 194, 195, 204, 213, 214, 226, 501, 503, 503, 516 Πιπιλίστσα, βλ. Νάματα Βοΐου Πιτένης, Δημ. Αδάμ, ζωγράφος 383 Πιτένης, Μιχ. 554, 556 Πιτροφός Άνδρου, χωριό 563 Πλάζουμη, βλ. Ομαλή Βοΐου Πλατανόρευμα Σερβίων, χωριό 647 Πλατεία 25ης Μαρτίου (Μπίλιως Νημόρια), περιοχή Αλώνια πόλεως Κοζάνης 41, 599 Πλατώνης, Αγόρας 182 Πλατώνης, Χρ. 182, 184 Πλούταρχος 245 Ποζάρεβατς 227 Πολίτης, Λίνος 598

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:20 PM

728 Πολυζούλης, Γ. 456 Πολύκαρπος Λιώσης, επίσκ. Σισανίου και Σιατίστης 159 Πολυκάστανο/Κλεψίστι Βοΐου, χωριό 504, 512, 512, 619 Πολύλακκος/Κίναμη Βοΐου, χωριό 64 Πολυμέρου-Καμηλάκη, Αικατερίνη 596 Πολύμυλος Κοζάνης, χωριό 39, 479, 647 Πολυφύτου, λίμνη 35, 647. – Φράγμα 34 Πολωνία 226 Πόντιοι 367 Ποντοκώμη Κοζάνης, χωριό 36, 475-476, 480 Πόντος 211, 461, 489, 501 Πόποβιτς, βλ. Παπαγιαννούσης Πόρος, νήσος 564 Πορτογαλία 688 Ποτηρόπουλος, Παρ. 215 Πούλιου Μαρκίδες, αδελφοί (230, 287, 313, 316, 317 Πούλιου Γεώργιος 318-322, 324. – Βλ. και Πούλιου Μαρκίδες Πούχνερ, Βάλτερ 594 Πράγα 654 Πραμόριτσα 509 Πράσσος, Δ. Χ. 275, 286 Πρέβεζα 623 Πρέσπα, Μεγάλη 67, 207 Πρέσπες 68 Πρίτσος, Κοσμάς, κάλφας 507 Προκόπιος 707 Προποντίδα 367, 511, 513 Προσήλιο/Καλντάδες Σερβίων, χωριὀ 113, 125, 125, 126-128 Προύσα 502, 509 Πρωσία 329 Πρώτη/Κιούπκιοϊ Σερρών 490 Πρωτοχώρι Κοζάνης, χωριό 619 Πτολεμαΐδα/Καϊλάρια Κοζάνης 134, 193, 204, 369, 398, 399, 402, 402, 431, 453, 455, 457, 489, 491, 538, 614, 615, 662. - Καζάς 486 Πύλη, βλ. Υψηλή Πύλη Πύργος Βουλγαρίας 513 Πυρσόγιαννη Κόνιτσας, χωριό 507, 512

Ραιδεστός (Δικίρδα) / Τεκίρ Νταγ 502, 509, 510, 511, 513 Ράλλης, Ι. 458 Ραφαήλ, επίσκ. Σερβίων (1699) 153 Ραψάνη 297

728

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Ρέζνι, βλ. Ανθούσα Βοΐου Ρεπανάς, Κ. 431, Ρεπανάς, Ν. 404, 404, 409, 410 Ρέσνα 200 Ρήγας Βελεστινλής 287, 292, 295, 297, 309, 313, 316, 316, 317-318, 318, 320-324, 353 Ρηνανία 662 Ρο(υ)γκάτσια, Ρο(υ)γατσάρια, Ρο(υ)γκατσάρια, Ραγκουτσάρια 597, 600, 605, 606, 610 Ροδιανή Κοζάνης, χωριό 603, 615 Ροδίτης Κοζάνης, χωριό 37 Ροδοχώρι Βοίου, χωριό 508, 515, 516 Ροκοκό 389, 390, 622 Ρουμανία 512 Ρούμελη, βλ. Στερεά Ελλάδα Ρούπελ 453 Ρουσιάδης, Γ. 227, 228, 263, 265, 265, 278, 278, 550 Ρουσιοτάρι, βλ. Βόιον όρος Ρύμνιο Σερβίων, χωριό 39 Ρωμαίοι 376 Ρωμάνος, Άθως 403, 403 Ρώμη 152 Ρωμηοσύνη 587 Ρώμπαπα, οικογένεια 408 Ρωμυλία Ανατολική 469 Ρωσία 180, 501

Σάββας, επίσκ. Σερβίων 152 Σαίξπηρ, Ουίλλιαμ 550 Σακελλάριος, Γ., ιατροφιλόσοφος Κοζάνης 243, 243, 249, 265, 281, 283, 284, 284, 292, 292, 293-294, 294, 295-297, 301, 302, 302, 303-305, 305, 307-309, 314, 314, 315-318, 318, 323-324, 550, 559 Σακελλάριος, Δ. 227, 231, 243, 293, 294, 296 Σακελλάριος, Ι. 292, 294 Σακελλάριος, Κ. 243, 243, 247 Σακελλάριος, Παυσανίας 293, 296, Σακελλαρίου, Μητιώ 265, 293, 293, 296, 550, 556 Σακελλαρίου, Νάναινα 293 Σακελλαρίου, οικογένεια/οίκος 242, 243, 249, 292 Σαλακίδης, Γ. 73, 206 Σαμαρίνα Γρεβενών 64, 75, 75, 77, 79-80, 192, 193, 199, 200, 366 Σαμουήλ Βουλγαρίας 382 Σαμουήλ ο Χαντζερής, οικουμ. πατρ. 164, 169, 176 Σαμπανόπουλος, Β. 276, 282, 302, 398

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:20 PM

ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Σάξονες 219 Σαπουντζή, Σταμάτα 294 Σαπουντζής, Λάτσκος 294 Σαρακατσάνοι 194, 194 Σαραντάπορος 125, 125, 128, 415, 431, 641 Σαρί Γκιολ / Κίτρινη Λίμνη Κοζάνης 34, 34, 35, 204, 450, 472, 658 Σαρχατλής, Θ. Γ. 267, 269 Σας Μπέης 453 Σασαρόλης, Εδμ. 557 Σαύος, ποταμός 225 Σβόλιανη, βλ. Αγία Σωτήρα Βοΐου Σεϊχί (Mevlana Yusuf Sinan Germiyani), ποιητής 88 Σελίμ Γ΄, σουλτ. 95 Σέλ(ι)τσα, βλ. Εράτυρα Σεμλίνο 225-226, 230, 323 Σενεγαλέζοι 460 Σεραφείμ, αρχιεπίσκ. Αθηνών 574 Σεραφείμ, οικουμ. πατρ. 152 Σεραφείμ Σκαρούλης, επίσκ. Σισανίου 158 Σέρβια (Φυλακές) 149. – Βιλαέτι 73. – Επαρχία 77-80, 87, 92, 94-95, 206. – Καζάς 115, 116, 117-118, 133, 486. – Κάστρο 382. – Οικισμός 34, 38. – Περιοχή 78-79, 95, 113, 117, 119, 124, 126, 126, 205, 210, 212, 270, 294, 367, 649, 650. – Πόλη 78, 81, 115, 117-118, 122-125, 125, 127-128, 133, 142, 149, 151-154, 154, 156, 159, 161, 193, 205, 212, 225, 226, 258, 270, 273, 369, 376, 382, 384, 399, 400, 427, 456-457, 460, 491, 614. – Σαντζάκι 144, 338, 340, 349, 412, 467, 475-476 Σερβία 225, 700 Σέρβοι 218, 221, 701 Σέρρες 212, 224, 226, 297. – Νομός 451 Σιαλβάρας 493 Σιαμπανόπουλος, Κ. 553 Σιάπκα, όρος 117, 210 Σιάτιστα 1, 8-11, 14, 149, 156-158, 162, 166, 192-193, 206, 208, 212, 224-226, 232, 257, 273, 291, 292, 296-297, 318, 323, 338, 366, 368-369, 371-373, 384-385, 389-391, 399, 399, 406, 454, 456, 491, 501, 502, 503, 503, 505, 509, 516, 613, 614, 614, 618, 622, 625, 628, 629, 646, 648-649, 694. – Επαρχία εκκλησιαστική 13, 157 Σιατιστινοί 161, 405 Σιγάλας, Αντ. 175, 239, 246, 275, 282, 286 Σιμόν Βέης (Simon), βέλγος αξιωματικός 403

729

729 Σιμώτας, έμπορος 405 Σινιάτσικο, βλ. Άσκιο, όρος Σισάνι Βοΐου 156, 157, 384. – Επαρχία 158, 520 Σιώπης, Ι. 271 Σκαλοχώρι/Τσουκαλοχώρι Βοΐου, χωριό 63-64, 615 Σκιάθος 169 Σκόπια 115, 366 Σκοπιά Φλώρινας, χωριό 629 Σκουλούδης, Στέφ. 451, 453 Σκουτέρη, Ελεονώρα 192 Σκούφαλου, Ελπίδα 596 Σκρέκας, π. Γεώργιος 571-572, 573 Σκρέκας, Δ. 285 Σκριπού, περιοχή Ορχομενού 504 Σλάβοι 151 Σλίβενη, βλ. Κορομηλιά Καστοριάς Σμεντέρεβο 227 Σμίξη Γρεβενών, χωριό 192, 366 Σμύρνη 354, 458, 502, 509 Σολεϊμάναγας 145 Σόλουμ Μοναστήρι 67 Σολουμίστι, βλ. Στέρνα Βοΐου Σολωμός, Διονύσιος 301, 705 Σουγδουρής, Γεώργιος 242, 244 Σουδάν 507, 507, 510, 510, 511, 517 Σουΐδα, λεξικό 286 Σουλεϊμάν Α΄ ο Μεγαλοπρεπής, σουλτ. 74-75, 77, 126, 126, 128, 130 Σουλεϊμάν Β΄, σουλτ. 126 Σουλεϊμάν αγάς 144 Σούλεν Μεγάλης Πρέσπας, χωριό 67 Σούρβα 610 Σούτσος, Αλέξ. 416, 426 Σούτσος, Ι. 328 Σόφια 133 Σπανός, Γάκης 407 Σπάρτο Κοζάνης, χωριό 469 Σπήλαιο Γρεβενών, χωριό 199 Σπήλιος Βοΐου, χωριό 497 Σπυρίδων Βλάχος, αρχιεπίσκ. Αθηνών 564 Στάθης, Γρηγ. 574 Στάικος, Στάμος, υπίλαρχος 425 Στάμκος, Αναστ. 182, 185 Στάμκος, Κ. 231, 239, 240 Στενά/Στέντσικο Καστοριάς, χωριό 65 Στεργιάδης, Κ., κάλφας 512 Στεργίου, Εμμ. 404 Στερεά Ελλάδα/Ρούμελη 503, 504, 507, 513 Στέρνα/Σολουμίστι Βοΐου, χωριό 67

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:20 PM

730 Στεφανάκης, Γ. 454 Στέφου, Β. 344, 356, 361, 362 Στεχάζι, βλ. Αηδόνια Γρεβενών Στοά, βλ. Σχολές Στοϊκός, Αριστείδης 407 Στρατηγοπούλου, Σοφία 356 Στρώμνιτσα 408 Στυμφαλία 511 Σύλλογος προς διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων 271 Σύλλογος Κυριών 358 Συμεών, επίσκ. Σερβίων 153 Συμεών ο Τραπεζούντιος, οικουμ. πατρ. 91 Σύνδεσμος Γραμμάτων και Τεχνών Κοζάνης 553 Σύνδεσμος Τουριστικών Ελληνικών Επιχειρήσεων (ΣΕΤΕ) 695 Συνθήκες: Κάρλοβιτς 220. – Λωζάννης 136. – Πασάροβιτς 220. – Σεβρών 458, 461 Σφενδόνης, Ν. 551 Σχισματικός, -οί 398 Σχολές/Σχολεία/Γυμνάσια/Ακαδημίες: (Άγιον Όρος) Αθωνιάδα 237, 246. – (Αθήνα) Αρσάκειο Πρότυπο Παρθεναγωνείο 355, 361, Βαρβάκειος Σχολή 563. – (Αδριανούπολη) Γυμνάσιο 494. – (Αργυρούπολη Πόντου) Φροντιστήριο 494. – (Βουκουρέστι) Αυθεντική Ακαδημία 237. – (Ιάσιο) Αυθεντική Ακαδημία 237. – (Ιωάννινα) Μαρουτσαία Σχολή 237, 246. – (Καρπενήσι) Σχολή 244. – (Κοζάνη) Αλληλοδιδακτική Σχολή 279, 341, Αστική Σχολή 411, Βαλταδώρειο Γυμνάσιο 155, 161, 399, 491, Ελληνική Σχολή 228, 342, (Ελληνο)Μουσείο 238, Στοά 153, 238, 247, 247, Σχολεία Κοζάνης (19ος ‒ αρχ. 20ου αι.) 340-363, Σχολή Κοζάνης 184, 238-240 243, 245-246, 249, 256, 288, 340-341, 550, Σχολή Κομπανίας 227, 281, Χαρίσειος Γεωργική Σχολή 155, 161, 185. – (Κυδωνιές) Σχολή 237, 494. – (Κωνσταντινούπολη) Ζάππειο Παρθεναγωγείο 358, 362, Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή 237, 241, 246, 494, Κυριακό Σχολείο του Λαού 519, 520. – (Σιάτιστα) Τραμπάντζειο Γυμνάσιο 162. – (Σμύρνη) Ευαγγελική Σχολή 237, 494. – (Τραπεζούντα) Φροντιστήριο 494. – (Τσοτύλι) Γυμνάσιο 518, 519. – (Χίος) Σχολή 237 Σωματείο Οικοδόμων Πενταλόφου 510

730

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Σωτήριος, οικονόμος επισκοπής Σερβίων 161 Σωτηρίου, Μ. 281

Ταίναρο, ακρωτήριο 505 Τακιατζή, αδελφοί 263 Τακιατζής, ή Ταϊκατζής ή Τακάτζης 278, 278 Τακιατζής, Δ. 182, 227, 228, 231, 270, 278, 279 Τακιατζής, Κ. 182, 267, 269, 356 Ταλιαδούρης, Κ. 489 Τανής, Χαρίσιος 475 Ταχσίν πασάς 433 ΤΕΙ Δυτικής Μακεδονίας 641, 643, 644 Τεκίρ Νταγ, βλ. Ραιδεστός Τεργέστη 321 Τέρπου, Αστέριος 455, 457, 602 Τεχνικό Επιμελητήριο Ελλάδος, Παράρτ. Δυτ. Μακεδονίας 658 Τζιμουλά, Ελένη 356, 361 Τζινίκου-Κακούλη, Αθηνά 210, 631 Τζιούτζιος, Παν. 238 Τζιούφας, Γ., κάλφας 507 Τζιρανή, οικισμός Δάφνης Βοΐου 63 Τζιζιλέρ, βλ. Πετρανά Κοζάνης Τζούκας, Γ. 558 Τζούμα, βλ. Χαραυγή Κοζάνης Τζουμέρκα 498, 503 Τζώνης, Μιλτ. 283, 450, 453-456 Τιάλιος, Γ. 602 Τιάλιου, αδελφοί 431 Τιρόλο 366 Τιτέλης, Εμμ. 407 Τόιβασι, βλ. Καλοχώρι Συκουρίου Λάρισας Τοκάι, βλ. Tokaj Τούμπα Κρεμαστής Κοιλάδας 35 Τουρκαλβανοί 515 Τουρκομάνοι 134 Τουρκομπαρόκ 389 Τουρούντζιας, Γ. 323 Τουρούντζιας, Θεοχ. 317, 323-324 Τραλλιανός 294 Τρανσυλβανία 218-221 Τράντας, Ι. 357 Τράντας, Χαρίσιος 385 Τρέμπενο, βλ. Καρδιά Πτολεμαΐδας Τριανταφυλλίδης, Ξεν. 362 Τριανταφυλλόπουλος, Ηρακλής Α. 432 Τρίδεντρο, συνοικισμός πόλεως Κοζάνης 384 Τρίκαλα Θεσσαλίας 508 Τρίκαλα Κορινθίας 504 Τρικούπης, Σπυρίδων 328, 330

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:20 PM

731

ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Τρίπολη 564 Τριπόταμος, τοποθεσία πόλεως Κοζάνης 43 Τσακνοχώρι, βλ. Ανθοχώρι Τσοτυλίου Τσαριτσάνη 297 Τσαρσαμπάς/Τσιαρτσιαμπάς 205, 212, 215, 384, 471, 593-596, 596, 597-598, 602, 607-608, 610, 614, 634 Τσαχουρίδης, Κ. 596 Τσικόπουλος, Ι. 368 Τσιμη(ι)νάκης, Ν. 273, 432, 459 Τσιρανίδης, Γ. 493 Τσιτσεκλής, Ι. 403 Τσιτσελίκης, Κ. 271, 403, 450, 459, 551, 551, 553, 555 Τσιώρης, Λεων. 407 Τσόντος Γ., βλ. Βάρδας καπετάν Τσοπανάκης, Αγαπητός 368 Τσοτύλι/Tucul 83, 84, 162, 193, 201, 366, 369, 384, 385, 491, 498, 501, 508, 509, 512, 513, 514, 517, 519, 648 Τσουκαλοχώρι, βλ. Σκαλοχώρι Βοΐου Τσούρχλι, βλ. Άγιος Γεώργιος Γρεβενών Τύρναβος 200, 207, 224, 225, 241, 250, 323 Τυφόξυλος, Κ. 182 Τυφοξύλου, αδελφοί 182

Ύδρα 182 Υψηλή Πύλη 91, 95, 118, 338, 354, 509

Φανάρι (Κωνσταντινούπολη) 509 Φαναριώτες 353, 354 Φανοί Κοζάνης 594-595, 597, 600, 602-606, 610. – Αϊ-Δημήτρης 603. – Αϊ-Θανάσης 603. – Αλώνια 603. – Αριστοτέλης 603. – Γιτιά 603. – Κασμιρτζήδις 603. – Κεραμαριό 603. – Κρεββατάκια 603. – Λάκκους τ’ Μάγγαν’ 603. – Μπουντανάθκα 603. Παύλος Μελάς 603. – Πηγάδ’ απ’ του Κεραμαριό 603. – Πλατάνια 603. – Πλατεία Λασσάνη 603. – Σκ’ρκα 603 Φάρσαλα (καζάς) 90 Φατμά Σουλτάν 96, 100, 110, 107 Φθιώτιδα 405 Φίκας, Α., κάλφας 507 Φιλανθρωπική Εταιρεία 354 Φιλεκπαιδευτική Εταιρεία 355 Φιλελευθέρων κόμμα / Φιλελεύθεροι 449, 449, 451-456, 456, 458, 458, 459, 459, 461 Φιλής, Μανουήλ 284

731 Φιλική Εταιρεία 155 Φιλιππαίοι Γρεβενών, χωριό 195, 198, 202, 202, 203, 371 Φιλιππίδης, Δανιήλ 309 Φίλιππος Β΄, βασιλιάς της Μακεδονίας 41 Φίλιππος Ε΄, βασιλιάς της Μακεδονίας 43-44 Φιλιππούπολη 155, 224 Φιλίτη, Ειρήνη 292 Φιλίτης, Κ. 307 Φιλίτης, Σιλβέστρος 292 Φιλόμουσος Εταιρεία 354 Φιλόπτωχος Αδελφότης 155 Φιλώτας, καπετάν (Φιλόλαος Πηχιών) 409 Φλάνδρα 662, 670 Φλορόφσκυ, π. Γεώργιος 584 Φλωρά-Καραβία, Θάλεια 425, 431 Φλωρεντία 152 Φλώρινα (καζάς, πόλη, νομός, περιφερ. ενότητα) 54, 66, 68, 193, 485-486, 647, 659, 664, 673, 678, 681 «Φοίνιξ», φιλολογικός σύλλογος Κοζάνης 268, 269 Φόρης, Β. 427, 432 Φούφας Εορδαίας, χωριό 647 Φραγκίσκος, αυτοκρ. Αυστρίας 321 Φράγκοι 152 Φραγκοκρατία 152, 153 Φρανκφούρτη 391 Φραντς, Ι. 293 Φρειδερίκος Γουλιέλμος Β΄, βασιλιάς Πρωσίας 307, 329 Φοίνικες 653 Φωτιάδης, Λάμπρος 317 Φώτιος Β΄, οικουμ. πατρ. (Φώτιος Ειρηνουπόλεως) 155, 271 Φώτιος Μανιάτης, μητρ. Σερβίων και Κοζάνης 137, 153, 155, 155, 156, 184, 279, 418-419, 429, 430-431, 433, 457

Χαϊδελβέργη 325 Χαϊρεντίνμπεης 144 Χαλίκι Ασπροποτάμου, χωριό 190 Χαλκιάς, Θ. Ν. 279 Χαλκίδα 508 Χαλκιδική 189, 212 Χάλλε (Halle) 292, 296 Χαραυγή/Τζούμα Κοζάνης, χωριό 455 Χαριζόπουλος, Χαρίσης, κάλφας 513 Χαριούπολη 502 Χαρίσης, Παύλος 185, 431

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:20 PM

732

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ

732

Χριστός, βλ. Ιησούς Χριστός Χρούπιστα, βλ. Άργος Ορεστικό Χρύσανθος, πατρ. Ιεροσολύμων 152 Χρυσαυγή Βοΐου, χωριό 509, 509, 515 Χρυσέρως 44 Χρυσή Καστοριάς, χωριό 512 Χρυσολωράς, Μανουήλ 287 Χρυσοχόου, Τάσος 558 Χρώμιο Κοζάνης, χωριό 603 Χωματιανός, διοικ. επίτροπος Κοζάνης 430

Χαρισίου, π. Δημήτριος 572 Χαρτούμ 509, 510, 510 Χασάπη, Δ. Α. 281 Χάσια 203, 212, 215, 411 Χατζηδάκης, Γ. 271, Χατζηιωαννίδης, Δ. 432 Χατζη-Κώνστας, Στέργ. 317 Χάτσιος, Στέργ., κάλφας 509 Χαφούζ αγάς 144 Χελιδονίσματα 610 Χιλιομόδι/Χελιμόδι 63 Χιλμή πασάς 409 Χονγκ Κονγκ 691 Χορηγός Βοΐου, χωριό 615, 615 Χορν, Παντελής 556 Χουρσίτ πασάς 454 Χουσεΐν αγάς 118 Χοφελάνδος, βλ. Hufeland, Chr. W. Χρήστου, Κ., βλ. Κώττας, καπετάν Χρήστου, Πέτρος 407 Χριστόδουλος, αρχιεπίσκ. Αθηνών 573 Χριστοδούλου, Ελευθερία 281

Ψαριανός, Λεωνίδης 563 Ψαριανού, Μαριγώ 563 Ψαριανού-Δημοπούλου, Στέλλα 565, 571, 573 Ψαχνά 508 Ψελλός, Μιχαήλ 283

Ωραπόλλων 245 Ωριγένης 571

Abdullah, βλ. Αμπντουλλάχ Abdurrahman 82 Ayas Ağa, βλ. Αγιάς αγάς Ayo Dimitri Γρεβενών, οικισμός 79 ‘Ayşe 89

Barak b. Davud 94 Barthélemy, J.-J. 314 Baumeister, Friedrich Christian 242, 247-248 de Berne Lagarde, Jules 454 Blopasani Καστοριάς, οικισμός 65 Boerhaave, H. 305, 306 Boniç Γρεβενών, οικισμός 83 Borsod, κομητεία Ουγγαρίας 226 Bourdieu, P. 413, 414, 422 Braşov 219, 224 Brown, John 305, 305, 306

Castoldi, ιταλός λοχαγός 403 Cervene-Reka ή Cervene-Resa, βλ. Νέναντε 64 Clausewitz, Carl von 413 Çurhli, βλ. Άγιος Γεώργιος/Τσούρχλι Γρεβενών

Diószeg Ουγγαρίας 222 Dovrani Γρεβενών, οικισμός 79 Eger (Erlau) Ουγγαρίας 222, 226 Elhac ‘Ali b. ‘Abdullah 89 Entente 447, 452, 454, 460 Erasmus, Desiderius 286 Evliya Çelebi 128, 128

Filibe Γρεβενών, οικισμός 78 Foucault, Michel 415 de Fourcroy, A.-F. 306, 306 Frank, Johann Peter 298, 305, 305, 306, 317, 317, 318, 318 Frank, Joseph 305, 305, 306 Füves, Ödön 220 Genç, Ε. 103 Genovesi, Antonio 242, 246, 248 Gökbilgin, Μ. Τ. 119 Goldoni, Carlo 550, 556

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:20 PM

733

ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ Göttingen 306 Grida(v)des Γρεβενών, οικισμός 77, 79 Guilford, Frederick North Earl of 317 Gurunak Γρεβενών, οικισμός 81 Gyöngyös Ουγγαρίας 222, 226

Habib Ağa 90 Haşim 82 Havlular, βλ. Αυλές Σερβίων Hayali Bey, ποιητής (Χαγιαλί) 89, 95 Higgs, E. 32 Hızır veled-i Ya‘kub 94 Hodmezovasarhely Ουγγαρίας 224 Holonişta Γρεβενών, οικισμός 78, 81 Hotoniste Καστοριάς, οικισμός 65 Hufeland, Chr. W. 293-294, 306, 306

ICOMOS 694 İkseropotamo nam-i diğer 78 İnalcık, Η. 104, 106 İskumiza Γρεβενών, οικισμός 81 İstilo Γρεβενών, οικισμός 78

von Jacquin, J. Fr. 306, 306 Jászkunság Ουγγαρίας 225

Kaloşi Γρεβενών, οικισμός 79, 81 Kalyani, βλ. Αιανή Kant, Immanuel 329 Kecskemét Ουγγαρίας 222, 224-225, 230 Kegel, F. 537 Késmárk Ουγγαρίας 229 KHD Industrieanlagen AG 537 Kolokisaki Γρεβενών, οικισμός 81 Kurusodol Καστοριάς, οικισμός 65

Lavoisier, A. L. 306 Legrand, E. 287 Lepeniç Γρεβενών, οικισμός 83 Leune, Jean 425 Lubomirski, Stanislaw Herakliusz 244

Mahmud b. Ali 94 Makronoz Σερβίων, οικισμός 123, 123, 125 Manesi, βλ. Ανθρακιά Γρεβενών

733 Marmontel, Jean-François 321 Matthaeus, Ioannes 286 Mavronoz, βλ. Μαυρονόρος Γρεβενών Millot, αββάς 284 Miskolc Ουγγαρίας 222-223, 226 Mustafa Ağa b. Şükrüllah Efendi 89

Nasuh Serrac 94 Nidroz Γρεβενών, οικισμός 83 Novi Sad, βλ. Ujvidék Σερβίας

Ohoviste Καστοριάς, οικισμός 65 Osnik Γρεβενών, οικισμός 81

Palihor Γρεβενών, οικισμός 75, 77, 81 Pendatrol Καστοριάς, οικισμός 65 Plançiko Γρεβενών, οικισμός 81 Perroux, F. 533 Pertev Paşa, βεζίρης 95 Petensanova Καστοριάς, οικισμός 65 Pichler, Α. 316 Plenck, J. J. 306, 306 Pori Φινλανδίας 700 Pouqueville, Fr. 622 Price, Crawford 425 Probst, Johann Balthassar 391

Radoşinişta Γρεβενών, οικισμός 78, 80 Radovizdi Γρεβενών, οικισμός 83 Rahova Γρεβενών, οικισμός 78 Rahoviç Γρεβενών, οικισμός 77 Rákoczy, Γεώργιος Α΄, ηγεμόνας Τρανσυλβανίας 219 Reil, J. Chr. 306, 306 Rosenkreuz, Christian 329 Röschlaub, A. 306

Salih Paşa, βεζίρης 95 Şarakina Γρεβενών, οικισμός 78 Sárospatak Ουγγαρίας 229 Schein, M. D. 194 Selanik-i Buzurk, οικισμός καζά Αστίν 67 Segner, Johannes 294 Sekban Ahmed 94 Semiz Ali Paşa, μεγ. βεζίρης 75, 77 Sibiú 219, 224

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:20 PM

734 Sinan Paşa 75 Şirin Γρεβενών, οικισμός 78, 80 Schmemann, Alex. 586 Sombino, βλ. Κοκκινιά Γρεβενών Sopron Ουγγαρίας 229 Srem Σερβίας 225 Stoll, M. 306, 306 von Störck, A. 306, 307 Şuca, ζεαμέτι 83 Süca Siyah 94 Sydenham, Th. 306, 306, 307 Szentes Ουγγαρίας 224, 230 Temesvár Τρανσυλβανίας 220, 230 Thompson, M. S. 199 Timiniç Γρεβενών, οικισμός 79 Tokaj/Τοκάι Ουγγαρίας 222, 225, 294 Torista Γρεβενών, οικισμός 78 Tralles, B. L. 306, 307 Ujvidék Σερβίας (Novi Sad, Neusatz, Νεόφυτο) 222 UNESCO 686

734

ΓΕΝΙΚΟ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ Vanca-i Büzürg Σερβίων, οικισμός 78 Velvendos, βλ. Βελβεντ(δ)ό(ς) Venci Γρεβενών, οικισμός 78-81 Virbova, βλ. Ιτέα Γρεβενών Wace, A. J. B. 199 Weigand, G. 199 Wittgenstein, L. 705 Wolff, Christian 247, 247, 248 von Wöllner, Johann Christoph 329 Wucherer, Johann Friedrich 244, 246, 248 Yeni, Harun 52, 53, 54 Young, Edward, ποιητής 550 Yukaru Selanik, οικισμός καζά Αστίν 67 Yusuf Cündi 94 Zaborda Γρεβενών, οικισμός 77, 79, 81 Zipf, George Kingsley 529, 529

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:20 PM

735

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:20 PM

736

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:20 PM

ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΚΟΖΑΝΗ, 600 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΑΠΟ ΤΗ MEDIA CAST X. ΧΑΤΖΗΝΙΚΟΛΑΟΥ & ΣΙΑ Ο.Ε. ΣΤΗΝ ΚΟΖΑΝΗ ΤΟΝ MAÏO ΤΟΥ 2014 ΣΕ 1.000 ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΚΟΖΑΝΗΣ

737

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:20 PM

738

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:20 PM

739

46_EYRETHRIO_713-740:PROTYPH_KOZANH

5/21/14

11:20 PM

740