уул уурхайн компаний үнэ цэнэ

Монгол Улсын Боловсрол Соёл Шинжлэх Ухааны Яам ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ИХ СУРГУУЛЬ

ЭДИЙН ЗАСАГ БИЗНЕСИЙН СУРГУУЛЬ Нягтлан бодох бүртгэл, шинжилгээний тэнхим Бямбасүрэн Мөнхтуяа

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээгээр/

Мэргэжил: Нягтлан Бодох Бүртгэл Мэргэжлийн идекс: 340100

Улаанбаатар хот 2014 он ХӨДӨӨ АЖ АХУЙН ИХ СУРГУУЛЬ ЭДИЙН ЗАСАГ БИЗНЕСИЙН СУРГУУЛЬ СЭДЭВ:

УУЛ

УУРХАЙН

КОМПАНИЙ

ҮНЭ

ЦЭНИЙГ

ТОДОРХОЙЛОХ

АСУУДАЛД /ТАВАН ТОЛГОЙ ХК-ИЙН ЖИШЭЭН ДЭЭР/

Удирдсан...................................................................................../М. Батхуяг МНБ, Магистр/

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 Шүүмжлэгч багш................................................................................/Л. Хангарьд Магистр/ Гүйцэтгэсэн............................................................./Б.Мөнхтуяа НББ 4-р анги С1-5010004/

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

2

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 СЭДЭВ: УУЛ УУРХАЙН КОМПАНИЙ ҮНЭ ЦЭНИЙГ ТОДОРХОЙЛОХ АСУУДАЛД /ТАВАН ТОЛГОЙ ХК-ИЙН ЖИШЭЭН ДЭЭР/

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

3

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 ТОВЧИЛСОН ҮГИЙН ТАЙЛБАР ҮОУС НББ

Үнэлгээний олон улсын стандарт Нягтлан бодох бүртгэл

ТӨА

Татварын өмнөх ашиг

ЦМУ

Цэвэр мөнгөн урсгал

ББӨ

Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг

ХХК

Хязгаарлагдмал хариуцлагатай компани

ХК

Хувьцаат компани

ҮХХ

Үл хөдлөх хөрөнгө

ДНБ

Дотоодын нийт бүтээгдэхүүн

БХӨТ

Богино хугацаат өр төлбөр

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

4

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 ЗУРГИЙН ЖАГСААЛТ

ГРАФИКИЙН ЖАГСААЛТ

ХҮСНЭГТИЙН ЖАГСААЛТ

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

5

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 УДИРТГАЛ Аливаа байгууллага, засгийн газрын ажиллагаа болон тогтвортой байдлыг сайжруулах үүднээс үр өгөөжийг тооцож үнэлэх шаардлагатай. Бизнесийг буюу компанийг үнэлэхдээ ихэвчлэн балансад тусгасан эзэмшигчийн өмчийн дүн буюу бүртгэлийн өртгөөр тооцоолсон байдаг. Бүртгэлийн өртөг нь зах зээлийн үнэ цэнэ гэхээсээ илүү компаний хөрөнгийн өнгөрсөн өртөгт суурилсан байдаг. Бүртгэлийн өртгөөр тооцоолол хийснээрээ өнгөрсөн хуримтлалын төлөөлөгч болж чадахаас биш ирээдүйн хуримтлал, ашгийг таамаглахад хангалттай үзүүлэлт болж чадахгүй. Иймээс компаний зах зээлийн үнэ цэнийг тодорхойлохын тулд бизнесийн үнэлгээний аргуудыг судалж, түүнийг турших хэрэгтэй. Монгол улс нүүрсний нөөцөөр дэлхийн эхний 10 улсын тоонд багтдаг. Нүүрсний нийт нөөц баялаг 162.3 тэрбум тонноор тогтоогдсон 1. Сүүлийн жилүүдэд ашигт малтмал олборлолт, экспортын хэмжээ огцом нэмэгдсэн төдийгүй Монголд дэлхийн хэмжээний том ордууд ч нээгдсээр байна. Сэдвийг сонгох болсон үндэслэл: Ашигт малтмал олборлолт, экспортын хэмжээ огцом нэмэгдэж уул уурхайн салбарыг Монгол улсын эдийн засгийн тэргүүлэх салбараар тодорхойлоод байна. Уул уурхайн салбар нь ДНБ-ний 20%, нийт экспортын 90%, аж үйлдвэрийн 60%, төсвийн орлогын 30%-г тус тус эзлэж байна2. Иймээс Таван толгой ХК-ны жишээгээр Уул уурхайн компаний үнэлгээг тодорхойлох нь сонирхолтой санагдсан билээ. Сэдвийн тулгамдсан асуудал: Монгол улсын эдийн засгийн чадавх сүүлийн жилүүдэд өсөн нэмэгдэхийн хэрээр үндэсний бизнес эрхлэгч аж ахуй нэгж байгууллагууд бизнесээ үнэлүүлэх хандлага бий болж байна. Гэвч бизнесийн үнэлгээ хийхэд бүх шаардлагад нийцэж, чанартай бас шуурхай үнэлгээ хийх арга зүйг ашигладаг дотоодын компани болон үнэлгээчид төдийлөн байдаггүй. Судалгааны ажлын зорилго, зорилтууд: Уг төгсөлтийн ажлын зорилго нь үнэлгээний онолын аргуудын дагуу Толгойн ХК –ний үнэ цэнийг тодорхойлж, зах зээлийн үнэтэй харьцуулах явдал юм. Зорилгын хүрээнд дараах зорилтуудыг дэвшүүлэв 1 Монгол улсын уул уурхайн яам http://www.mm.gov.mn/ 2 ҮСХ, 2013 Үндэсний Статистикийн Эмхэтгэл 2013 Улаанбаатар

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

6

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014  Компаний үнэ цэнийг тодорхойлоход холбогдох бизнес үнэлгээний арга зүйн онолыг судалж, харьцуулалт хийх  Таван Толгой ХК-ны санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ хийж тухайн байгууллагын санхүүгийн байдал, үйл ажиллагааны үр дүнд дүгнэлт өгөх.  Бизнесийн үнэлгээний тохиромжит аргыг ашиглаж Таван Толгой ХК-ны үнэ цэнийг тодорхойлж, хувьцааны үнэтэй харьцуулах  Зөвлөмж боловсруулах Судалгааний арга зүй: Таван Толгой ХК-ны үнэ цэнийг тодорхойлохын тулд хэд хэдэн судалгаа, шинжилгээ хийх болно. Эхлээд манай улсын эдийн засагт уул уурхайн салбарын ач холбогдол хэр байгааг тодорхойлож, тухайн уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниудын зах зээл дээрх байр суурийг тодорхойлох болно. Үүний дараа Таван Толгой ХК-ний санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ хийж тухайн байгууллагын санхүүгийн байдал, үйл ажиллагааны үр дүнг тодорхойлно. Мөн Таван Толгой ХК-ний SWOT шинжилгээ болон хувьцааны судалгаа хийнэ. Үнэлгээг Таван Толгой ХК–ний Хөрөнгийн хандлагад суурилсан үнэлгээ, Орлогын хандлагад суурилсан үнэлгээ, Зах зээлийн хандлагад суурилсан үнэлгээ зэргийг хийж гүйцэтгэнэ. Сэдвийн судлагдсан байдал: Олон улсын хэмжээнд үнэлгээ нь 1940-д он хүртэлх хугацаанд бүрэлдэн бий болсон бол хорьдугаар зууны сүүлийн хагаст мэргэжлийн үйл ажиллагаа болон төлөвшсөн гэж үздэг3. Харин Монгол улсын хувьд Д. Барсболд “Үнэлгээний онолын хандлага” өгүүлэлдээ үнэлгээний онол, түүний хөгжлийн талаар голчлон судалсан бол С. Доржсүрэн “Хөрөнгө үнэлэх арга зүй номондоо үнэлгээний хөрөнгийн хаандлагын талаас илүүтэй судалсан байна. Тухайн сэдвийн хүрээнд З.Золбаяр, 2012, ‘Бизнесийн үнэлгээний онол, арга зүйн үндэслэл’ баклаврын төгсөлтийн ажлаараа4 илүү онолын талаас бичсэн бол Н. Батболд 2012, “Компаний үнэ цэнийг тодорхойлох” төгсөлтийн ажлаа нэгэн компаний жишээгээр тайлбарлажээ. Судалгааны ажлын шинэлэг тал:

3 Д. Барсболд 2011 он “Үнэлгээний онолын хандлага” хуудас 5 4 З.Золбаяр, 2012, ‘Бизнесийн үнэлгээний онол, арга зүйн үндэслэл’, бакалаврын төгсөлтийн ажил, МУИС ЭЗБС, Бүртгэл санхүүгийн тэнхим

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

7

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 Монгол улсын эдийн засгийн тэргүүлэх салбараар уул уурхайн салбар тэр дундаа нүүрсний салбарыг тодорхойлж төрөөс энэ салбарт онцгой анхаарч ажиллаж байгаа билээ. Тус судалгааны ажлын шинэлэг тал нь компаний үнэ цэнийг тодорхойлохын тулд бизнес үнэлгээ тооцоолох хөрөнгийн, орлогын, зах зээлийн хандлагад суурилсан арга, аргачлалыг хослуулан судалж, компаний үнэ цэнийг тодорхойлж, анхаарах шаардлагатай асуудлын талаар зөвлөмж боловсруулах оролдлого хийсэн зэрэгт оршино. Сэдвийн ач холбогдол: Энэхүү сэдвийн ач холбогдол нь Хувьцаат компаний хувьд уг компанийг үнэлэхдээ үнэ цэнийг хэрхэн тооцоолж, аливаа хувьцаат компаниуд дотроос аль нь хамгийн их үнэ цэнэтэй болохыг судлан тодруулахад ашиглаж болно. Түүнчлэн бусад компаний хувьд илүү бодитой үнэлэмжийг тооцоолох аргыг тодорхойлж зах зээлд өрсөлдөх үнэлэмжээ нэмэгдүүлэх боломж байгаа юм. Судалгааны обьект: Өмнөговь аймаг Цогтцэций сум Цагаан – Овоо баг Тавантолгой Хувьцаат компани: Таван Толгой ХК-ны 2010-2013 оны санхүүгийн тайлан5, Таван Толгой нүүрсний орд газрийн албан ёсны баримт тоон мэдээлэл, нүүрсний үнэд нөлөөлөх одоогийн болоод ирээдүйн хүчин зүйлийн статистик тоон мэдээлэл Судалгааны ажлын бүтэц Судалгааны хэсэг үндсэн 2 бүлэг дэд 7 бүлэгээс бүрдэнэ. Нийт хүснэгтийн тоо 19 Нийт графикийн тоо 2 багтсан байгаа.

5 Эх сурвалж: Таван Толгой ХК-ны веб хуудас http://tavantolgoi.mn/index.php

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

8

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 НЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ : КОМПАНИЙ ҮНЭ ЦЭНИЙГ ТОДОРХОЙЛОХ АСУУДЛУУД, ТҮҮНИЙ ХАНДЛАГА 1.1 Компаний үнэ цэнийг тодорхойлох бизнес үнэлгээний онолын асуудал Бизнес үнэлгээ гэдэг нь бизнес дэх эзэмшигчийн сонирхлын эдийн засгийн үнэ цэнийг тооцоолох цогц үйл явц юм6. Санхүүгийн зах зээлд оролцогчид үнэлгээг бизнесийг худалдах худалдан авах үед гардаг түгээмэл асуудал бол бизнесийн үнэлгээ юм. Бизнес гэдэг нэр томъёо нь үнэлгээний онол, хандлагын хувьд аж ахуй нэгж пүүс, компани зэрэг байгууллагын нэгжийн ойлголттой ижил утгаар ойлгоно. Бизнесийн үнэлгээний онолыг чиг хандлагыг Эдийн засгийн онол, Менежментийн онол, Санхүүгийн онол, Математик хандлага, Үнэлгээний хандлага гэсэн үндсэн 5 онолын үзэл баримтлал болон хандлагаас буй болсон гэж үздэг. 7 Эдийн засгийн онолын бүтээлүүд нь хөрөнгө оруулалтын онол, санхүүгийн онол Гордоны загвар, арбитраж үнэлгээний онолууд нь эрдэмтдийн бүтээлийн гол тулгуур бүтээлүүд нь болж байна. Менежментийн онолын үзэл баримтлал цаашид шинээр гарч ирсэн онол, загвар, менежментийн урсгалаас бизнесийн үнэлгээний онол, хандлагатай холбоотойгоор санхүүгийн менежмент, хөрөнгө оруулалт, нягтлан бодох бүртгэлийн менежмент, корпорацийн санхүү зэрэг салбар онол баримтлалууд хамаарагдаж байна. Мөн үнэлгээний хандлагатай хамааралтайгаар менежментийн урсгалууд ч гарч ирэх болжээ.8 Үүнд газрын үнэлгээтэй хамааралтайгаар газрын менежмент, өмчийн үнэлгээтэй хамааралтайгаар өмчийн үнэлгээний менежментийн үзэл баримтлал шинээр боловсруулагдсан байна. Санхүүгийн онолыг судлан авч үзэхэд санхүүгийн онол болон түүнээс өмнөх үеийн санхүүгийн онолын хандлага болон камерал онол гэсэн 2 чиглэлээр судлах нь тохиромжтой юм. Камерал онол нь Kameralwissenschaft гэсэн нэршлээр германы судлаач Франкфурт Ан Дер Одер 1727 онд анх Ромийн эзэнт гүрний талаар судалж тодорхойлсон байна. Тиймээс камерал онол өнөөгийн байдлаар санхүүгийн онол санхүү, төрийн удирдлага зэрэг онолын үзэл баримтлал болон хөгжих болсон байна.

6 Брэт Так 2010 “Дунд хэмжээний компаний үнэлгээний арга зүй” Лос Анжелас, АНУ 7 Д. Барсболд 2012 “Үнэлгээний онолын хандлага” 8 Д. Барсболд 2012 “Үнэлгээний онолын хандлага”

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

9

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 Математик шинжлэх ухааны олон салбарууд бий болж олон онол, теором, аксиомууд гарсан байдаг. Математикийн онолуудаас хөрөнгө оруулалтын онол, портфель онол, бизнесийн үнэлгээний онол, хандлагатай холбоотойгоор хамгийн өргөн хэрэглэдэг нь магадлалын онол юм. Математикийн шнжлэх ухаан нь эдийн засгийн онол, санхүүгийн онол зэрэгт судлагдах болсон бөгөөд санхүүгийн математик, эдийн засгийн математик, эконометрик, статистик зэрэг салбар шинжлэх ухаан болон хөгжиж байна. Үнэлгээ нь Үнэлгээний Олон Улсын Стандарт ҮОУС өмчийн төрөл 2-д зааснаар үнэлэх өмч нь үл хөдлөх өмч болох газар, газарт буй байгалийн эд зүйлс газраас салгаж үл болох барилга, байгууламж, газрын сайжруулалт, 3-д зааснаар хөдлөх өмч болох хөдлөх тоноглол, эд хогшил зэрэг үл хөдлөх хөрөнгөөс салгаж болох эд зүйлс мөн биет бус хөрөнгийг өмчлөх эрх, 4-д зааснаар бизнес, өмчийн төрөл 5-д зааснаар санхүүгийн өмчлөх эрх болох бизнесийн болон өмчийн өмчлөлтэй холбоотой эрхүүд, өр төлбөрийг илэрхийлэх эрх , гэрээ зэрэг хамаарагдаж байна. 9 Эдгээр үнлэгдэж буй хөрөнгө, эрхийг авч үзэхийн бол газрын үнэлгээ, газрын менежментийн асуудал нь үнэлгээний хандлагыг илэрхийлж байна.

1.2 Компаний үнэ цэнийг тодорхойлоход бизнес үнэлгээний арга, тэдгээрийн ялгаатай байдал, давуу сул талууд Дээрх эрдэмтдийн бүтээлээс үзэхэд бизнесийн үнэлгээний гурван хандлага байна. Үүнд:  Хөрөнгийн хандлага  Орлогын хандлага  Зах зээлийн хандлага Бизнесийн үнэлгээнд хандлагыг зарчмаар, бүлэг аргыг хандлагаар авч үздэг байна 10. Харин бизнес үнэлгээний тодорхой зарчмууд нь үнэлгээний стандартаар үндсэндээ тодорхойлогддог. Тиймээс эхлээд бизнес үнэлгээний зарчмын талаар авч үзэж дараа нь Бизнес үнэлгээний хандлагууд болон түүнд суурилсан хэд хэдэн аргуудыг авч үзэх болно.

1.2.1 Бизнесийн үнэлгээний зарчим

9 (ҮОУС

2011)

10 Д. Ганхуяг Бизнесийн үнэлэх арга зүй 2011 хуудас 25

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

10

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 Компаний үнэ цэнийг түүний ирээдүйн орлого тодорхойлдог. Гэвч ирээдүйн орлогыг нарийн таамаглахад амаргүй байдаг. Өгөөж, эрсдлийн талаас авч үзвэл компаний шинж чанар олон янз, эзэмшигчдийн зорилго, хүлээлт өөр өөр. Ямар ч нөхцөлд дурын компанийг үнэлэхэд нэг томъёогоор тооцоолохгүй. Ийм л учраас компаний ирээдүйн орлого, үнэ цэнийг үнэлэхэд олон янзын арга, хандлага хэрэглэнэ. Хөдлөх ба үл хөдлөх хөрөнгийн үнэлгээний хувьд хэрэглэдэг үнэлгээний хандлагуудын нэр томъёог бизнесийн үнэлгээнд янз бүрийн аргыг зэрэг хэрэглэх тохиолдол бараг байнга гарна. Бизнесийн үнэлгээнд орлогын, зах зээлийн, хөрөнгөд суурилсан гэсэн 3 зарчмыг үндэслэнэ11. Үнэлгээний хөрөнгийн зардалд суурилсан зарчим Хөрөнгөд суурилсан хандлагаар бизнесийг үнэлнэ гэдэг бол компаний активийг үнэлэх замаар түүний зах зээлийн үнэ цэнийг таамаглахыг хэлнэ. Хөрөнгөд суурилсан зарчмыг зах зээлд арилжаалагддаггүй тусгай хөрөнгө, компаний хөрөнгийн бие даасан хэсгийг үнэлэхэд өргөн ашиглана. Компаний зах зээлийн үнэ цэнэ нь түүний активуудын энгийн нийлбэрээр төдийгүй түүн дээр тэдгээрийн нэгтгэлийг тооцсон дүн гэж тодорхойлсон байдаг. Үнэлгээний орлогын зарчим Орлого нь нягтлан бодох бүртгэл-ийн тайланд бүртгэгдсэн орлого биш, харин ирээдүйн хамгийн магадлалтай орлого юм. Үүний тулд ирээдүйн орлогыг тооцоолоод, капиталжуулах болон хорогдуулах хувийг ашиглан, эрсдэл тооцож түүнийг өнөөгийн үнэ цэнэд шилжүүлэх замаар бизнесийн өнөөгийн үнэ цэнийг тооцоолдог. Хялбарчлах үүднээс ирээдүйн орлогын хэвийн журамд хөрвүүлсэн дунджийг тооцоолон, түүнийг тогтмол өсөлтэйгээр авч, түүгээр бизнесийн үнэ цэнийг таамаглана. Үнэлгээний зах зээлийн зарчим Үнэлэгдэж болохуйц, харьцуулах боломжтой тийм жишиг компанийн сүүлийн зах зээлийн мэдээлэл, эсвэл түүний хөрөнгийн зах зээлийн мэдээллийг шинжлэх аргаар бизнесийн үнэ цэнийг таамаглахыг үнэлгээний зах зээлийн зарчим гэнэ 12. Энэ зарчмыг хэрэгжүүлэхэд юуны өмнө харьцуулж болох жишигийг зөв тодорхойлоход илүү их анхаарна. Үнэлэгдэж буй болон жишиг компаний мэдээлэл тэдгээр нь хаалттай эсвэл

11 С. Доржсүрэн “Бизнесийн үнэ цэнийг орлогоор хэмжих” 2011 хуудас 17 12 Д. Барсболд 2012 “Үнэлгээний онолын хандлага”

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

11

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 нээлттэй байхаас үл хамааран гүнзгий, нухацтай шинжилгээ хийж, үзүүлэлтүүдийг хэвийн журамд оруулахын тулд засваруудыг хийдэг.

1.2.2 Бизнесийн үнэлгээний урьдач нөхцөл Бизнес үнэлгээний аргачлал нь тодорхой урьдач нөхцөлүүд дээр суурилна. Үүнийг үнэлгээ хийх алхам бүртээ санаж байх нь чухал гэдгийг үнэлгээчид дурьдсан байна13. Үнэлгээний хамгийн гол урьдач нөхцөл бол “Өмчийн үнэ цэнэ нь түүний ирээдүйн үйл ажиллагаанаас хүлээгдэж буй өгөөжийн өнөөгийн үнэ цэнэтэй тэнцүү байна14. Ямар ч аргаар тооцоолсон ч гарсан үр дүн нь ирээдүйн үйл ажиллагаанаас хүлээгдэж буй өгөөжийн өнөөгийн үнэ цэнэ байдаг. Жишээ нь худалдан авагч орлогын хандлагаар тооцоо хийдээ ирээдүйн ашгийг сонирхоно. Компани дампууруулж буй хувь нийлүүлэгчид хөрөнгө устгалын аргаар тооцоолохдоо уг хөрөнгийн үлдэж буй эдийн засгийн насыг тооцно. Хөрөнгө худалдан авагч ба худалдагч 2-ийг харьцуулах аргаар тооцоо хийхдээ өнөөгийн төдийгүй ирээдүйн эрсдлийг заавал тооцно. Иймээс ямарч хандлагын тооцоо ямар нэг хэмжээгээр ирээдүйгээс хүлээлттэй байдаг. Орлогын хандлага нь ирээдүйн орлого шууд, дангаараа суурилдаг учир хүлээлтийн зарчимд үндэслэнэ гэж үзнэ. Зах зээлийн үнэ цэнэ нь үндсэндээ худалдагч ба худалдан авагчийн чөлөөт харилцаанд үндэслэгддэг. Нэг талаас тухайн бизнесээс ирээдүйд олох орлогын өнөөгийн үнэ цэнээс илүү үнийг худалдан авагч тал төлөхгүй, харин нөгөө талаас худалдагч этгээд тухайн бизнесээс ирээдүйд олох орлогын өнөөгийн үнэ цэнээс бага үнээр түүнийг худалдахгүй. Худалдагч болон худалдан авагчийн эдгээр эрх ашгийн уулзвар дээр тухайн бизнесийн зах зээлийн үнэ цэнэ оршино.

1.2.3 Бизнесийн үнэлгээний онолын арга болон хандлага Бизнесийн үнэ цэнэ нь ерөнхийдөө үнэлгээний арга зүйн 3 үндсэн хэсэгт тулгуурлаж тодорхойлогдоно. Үүнд А. Цэвэр хөрөнгийн үнэлгээний хандлага Б. Зах зээлийн хандлага В. Орлогын хандлага А. Хөрөнгийн хандлага буюу хөрөнгийн үнэ цэнэд суурилсан хандлага Активуудын үнэ цэнэд суурилсан хандлага нь компаний үнэ цэнийг активуудын үнэ цэнийн нийлбэрээр тодорхойлохыг хэлнэ. Гэхдээ тэдгээр активуудын харилцан үйлчлэлийг тооцсон гэж үзнэ. Өөрөөр хэлбэл компанийн активууд ба өр төлбөрийн 13 Д. Ганхуяг Бизнесийг үнэлэх арга зүй 2011 хуудас 95 14 ҮОУС 2011

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

12

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 дахин үнэлгээг хийж компанийн зах зээлийн үнэ цэнийг, эсвэл устгалын өртгийг ямар арга хэрэглэхээс хамааран тодорхойлно. Хөрөнгийн хандлагыг мөн өөрөөр өртөгийн хандлага ч гэж нэрлэдэг. Өртгийн хандлага нь худалдан авагч тухайн хөрөнгөд түүнтэй ижил төрлийн ашиглалт бүхий хөрөнгийг худалдан авах барьж босгоход гарах өртгөөс илүүг хэзээ ч төлөхгүй гэсэн эдийн засгийн зарчимд үндэслэн үнэ цэнийг тогтоодог. 15 “Үнэлгээний онолын хандлага” судалгааны ажилд хөрөнгийн үнэлгээний онолын хандлагыг дараах байдлаар схемчилж харуулсан байна. Зураг 1. Хөрөнгөд суурилсан хандлага болон түүнд суурилсан аргууд

15 ҮОУС 2011

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

13

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 Хүснэгт 1. Алхамууд Алхам 1 Алхам 2

Хөрөнгийн цэвэр үнийн аргыг хэрэглэх алхамууд Гүйцэтгэх ажлын тайлбар Үнэлгээний өдрөөх тайлан , эсвэл аль болох ойролцоо цаг хугацааны тайланг авна. Тайланг засварлана, Хэрэв шаардлагатай бол тайланд тусгагдаагүй актив, пассивыг тусгаж засварлана. Эсвэл компанийн өгөдлийг үнэлгээний өдөрт шилжүүлснээр дээрх засвар

Алхам 3 Алхам 4

хийгдэнэ. Компанийн активын устгалын арга хэрэгсэлийг тодорхойлно. Устгалын нийт борлуулалтын хэмжээг тодорхойлно. Борлуулахаас өмнөх зардал, татвар

Алхам 5 Алхам 6 Алхам 7 Алхам 8

гэх мэт Борлуулалтаас шууд ба шууд бус зардлыг хасна. Устгалын үе шатны урсгал ашиг, (алдагдал)-ийг нэмнэ (хасна) Бүх өр төлбөрийн устгалын үнэ цэнийг хасна. Шаардлагатай бол үйл ажиллагааны холбогдолтой зарим нэмэгдэл татварын нөөцийг эсвэл актив худалдсанаас компанийн олсон олзыг хасна. Худалдааны алдагдал эсвэл үйл

Алхам 9 Алхам 10

ажиллагааны холбогдолтой татварын хөнгөлөлт авсан бол тэдгээрийг өмнөх дүнд нэмнэ. Давуу эрхтэй хувьцааны устгалын үнэ цэнийг түрүүлж хасна. Алхам 4-с алхам 9-ийг хасвал цэвэр борлуултын дүн гарна. Гарсан дүнг борлуулалтын

Алхам 11

хугацаанд хорогдуулах тохируулга хийвэл өнөөгийн үнэ цэнэ PV гарна Алхам 1-10-д тооцоолсон дүнд хяналтгүй болон түргэн хөрвөх чадваргүй хорогдуулга хийх эсэхийг тогтооно.

Б. Орлогын хандлага буюу капиталжуулагдсан орлого ба ирээдүйн хорогдуулсан мөнгөн урсгалд сууриласан хандлага Орлогын хандлага бол ирээдүйн мөнгөн урсгалыг өнөөгийн үнэ цэнэд хувиргах замаар үнэ цэнийг тогтоодог хандлага юм.16 Энэ хандлага нь үнэлэгдэж буй хөрөнгийн ашиглагдах хугацаандаа бий болгох орлогыг тооцоолж капиталжуулах замаар үнэ цэнийг тогтооно. Капиталжуулалтаар тохирох хорогдуулгын хувийг хэрэглэн орлогыг хөрөнгийн үнэ цэнийн мөнгөн урсгалыг ашигладаг хандлагууд нь хоёулаа компанийн ирээдүйн үр дүнд түшиглэдгээрээ төстэй. Ирээдүйн цэвэр ашиг эсвэл мөнгөн урсгалыг хорогдуулах хандлагуудыг дараах 2 тохиолдолд ашиглана. a) Компанийн ирээдүйн орлого хүрэлцээтэй үндэслэлтэй, тодорхойлогдсон байвал b) Компанийн бүтцэд болон эдийн засгийн нөхцөлд мэдэгдэхүйц өөрчлөлт гарснаас ирээдүйд орлогын түвшин өнөөгийнхөөс мэдэгдэхүйц ялгаатай байна. Энэ аргуудыг хэрэглэхдээ эхлээд орлого тогтворжих хүртэлх байдлыг ажиглан тогтооно. Дараа нь тогтворжсон орлого дээр үндэслэн ирээдүйн орлогыг хугацааны үе бүрээр тодорхойлж, тэдгээрийг өнөөгийн үнэ цэнэд хорогдуулаххувиар тооцоолж,

16 ҮОУС 2011 30

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

14

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 шилжүүлэн хооронд нь нэмж ирээдүйн орлогын өнөөгийн үнэ цэнийг гаргана. Хугацааны эцэст үлдэгдэл үнэ цэнэ байна гэж үзвэл түүнийг Гордоны загвараар тооцоолж, ирээдүйн орлогын үнэ цэнэ дээр нэмж бизнес үнэ цэнийг гаргана. Орлогын хандлагад суурилсан аргуудыг доорх схемээр харуулав. Зураг 1. Орлогын хандлага болон түүнд суурилсан аргууд17 Орлогын хандлагад суурилсан үнэлгэээний аргууд: Ирээдүйн орлогын хорогдуулах аргууд нь орлогын ялгаатай урсгалууд болон түүнд холбогдох хувиудаар ялгагдана. Ирээдүйн орлогыг капиталчлах аргууд нь мөн орлогын ялгаатай урсгалуудыг ашиглана. Ирээдүйн орлогыг хорогдуулах аргууд: а. Цэвэр мөнгөн урсгалыг хорогдуулах б. Ирээдүйн ашгийг хорогдуулах, ирээдүйн орлогыг капиталчлах в. Ирээдүйн мөнгөн урсгалыг хорогдуулах г. Цэвэр мөнгөн урсгалыг капиталчлах д. Нийт мөнгөн урсгалыг капиталчлах е. Бодит опционы арга Эдгээр орлогын хандлагад суурилсан бизнесийн үнэлгээний аргуудаас ирээдүйн мөнгөн урсгалыг хорогдуулах аргыг сонгон авч судаллаа. Учир нь мөнгөн урсгалыг хорогдуулах арга нь илүү түгээмэл хэрэглэгддэг байна. Ирээдүйн мөнгөн урсгалыг хорогдуулах арга Энэ аргаар хийсэн үнэлгээний онцлог нь тухайн объектыг сонирхож буй худалдан авагчийн ирээдүйн олж болох орлогын өнөөгийн үнэ цэнийн нийлбэрийг тооцдогт оршино. Өөрөөр хэлбэл, худалдан авагч нь хэр том барилгатай, хэр их хөрөнгөтэйгээс илүү тухайн бизнесээс олох орлого и рээдүйн орлого болон өгөөжийг чухалд тооцож сонирхдог. Компанийн зах зээлийн үнэ нь хөрөнгийн ашиглалтаас ирээдүйд гарах үр ашгийг өнөөгийн үнэ цэнэтэй тэнцнэ гэсэн зарчимд тулгуурлаж, компанийн үнэ цэнийг тооцоолдог.

17 Д. Барсболд 2012 “Үнэлгээний онолын хандлага” илтгэл

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

15

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 Ирээдүйн мөнгөн урсгалыг хорогдуулах аргаар үнэлгээг хийхэд дараах – хүчин зүйлийг хэр зэрэг үнэн зөв тодорхойлсноос түүний үнэлгээг аль зэрэг бодитой гарах нь шалтгаална гэж үздэг. Үүнд: 1. Ирээдүйн мөнгөн урсгалын төсөөлөл, төсөөлж буй хугацааны эцэст үлдэх өртгийг гаргах 2. Хорогдуулан тооцох хувийг оновчтой сонгох Үлдэх өртөг буюу таамаглаж буй хугацааны эцэст байх орлогыг тооцохдоо сүүлийн жилийн мөнгөн гүйлгээний урсгалыг ашиглан Гордоны загвараар тооцоолох нь түгээмэл болж байна. Муран Гордон 1970 оны эхээр бичсэн номондоо” Шинэ сонгодог онолоор пүүсийн хөрөнгө оруулалт ба байгууллагын үнэ цэнэ тун энгийн хамааралтай. Үнэн хэрэгтээ пүүсийн өнөөгийн үнэ цэнийг хамгийн их байлгах нь хөрөнгө эзэмшигчдийн нийтлэг сонирхол байдаг. Өнөөгийн үнэ цэнэ буюу байгууллагын үнэ цэнэ ирээдүйн орлогоос, ирээдүйн орлого өнөөгийн оруулж байгаа хөрөнгө оруулалтаас хамаарсан функц18 гэсэн байна. Гордоны загварыг ашиглахдаа бизнес хязгааргүй үргэлжилнэ, өсөлтийн хурд тогтвортой гэсэн нөхцөлд Гордоны загвар ба капиталчлах хувийн хооронд ялгаа байхгүй гэж үздэг. Гордоны загвар: L=F*n/(R-P) L- Таамаглаж буй хугацааны эцэст үлдэх өртөг F- Таамаглаж буй хугацааны сүүлийн жилийн мөнгөн урсгал R-Капиталчлах(хорогдуулах) ерөнхий хувь P- Орлогын өсөлтийн хувь n- Таамаглаж буй жилийн тоо Гордоны загварын аргаар тодорхойлсон терминал оны үнэ цэнийг өнөөгийн үнэ цэнэд шилжүүлэх хэрэгтэй19 Тухайн прогноз үеийн үнэ цэнийг өнөөгийн үнэ цэнэд дараах томъёогоор шилжүүлнэ.

PV=FV/(1+r)n 18 Myron J.Gordon, The investment, financing and valuation of the corporation 1962 RICHARD D.IRWIN, INC Homewood, illinios 19 Р. Батжаргал 2010

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

16

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 PV- Прогнозын тухайн оны орлогын урсгалын өнөөгийн үнэ цэнэ FV- Прогнозын урсгалын тухайн оны орлогын урсгал r- Хорогдуулах хувь n- Орлого хорогдуулах жилийн тоо Хорогдуулах хувь Капиталчлах хувь нь бизнесийн хүлээгдэж буй орлогыг түүний бизнесийн өнөөгийн үнэ цэнэд харьцуулсан үзүүлэлт юм. Хүлээгдэж буй орлого нь ашгийн үзүүлэлт эсвэл мөнгөн урсгал байна. Харин хорогдуулах хувийг тооцоолохдоо эрсдэл тооцно. Хорогдуулах хувь нь өсөлтийн хурд, хугацааны үечлэлийн үргэлжлэх хугацааны хүчин зүйлийг тооцдогоороо капиталчлах хувиас ялгаатай. Хүснэгт 1. Ирээдүйн мөнгөн урсгалыг хорогдуулах аргыг хэрэглэх алхамууд Алхамууд Алхам 1

Гүйцэтгэх ажлын тайлбар Ирээдүйн жил бүрийн санхүүгийн тайлангийн өсөлт тогтворжих эхний оныг дуусталх хугацаагаар авна. Сүүлийн жил нь цаашид тогтвортой өсөлттэй гэж үзэх бүх үеүүдийн

Алхам 2

эхэллийн жил байна. Санхүүгийн тайланг НББ-ийн шаардлагад нийцүүлэн засварлах эсвэл үзүүлэлтүүдийг хэвийн

Алхам 3

журамлана. Алхам 2-т тодорхойлогдсон жил бүрийн татварыг хэвийн журамласан татварын өмнөх ашиг

Алхам 4

(ТӨА) –аас дахин тооцоолно. Үүнийг үр дүнд засварлагдсан жил бүрийн ашиг гарна. Хэрэв орлогын урсгал нь мөнгөн урсгал байвал алхам 3-д тодорхойлсон цэвэр ашгийг цэвэр

Алхам 5 Алхам 6

мөнгөн урсгалд шилжүүлэхийн тулд нэмэлт засваруудыг он тус бүрээр хийнэ. Хорогдуулах гэж буй урсгалд тохирох хорогдуулах хувийг тодорхойлно. Дараагийн үеийн эхний жил буюу тухайн тайлант үеийн үйл ажиллагааны үнэ цэнийг

Алхам 7

тодорхойлно. (Гордоны загвар) Алхам 5, 6-д тодорхойлсон орлогын урсгалыг хорогдуулах замаар компаний өнөөгийн үнэ цэнийг тодорхойлно. Жил бүрээр хорогдуулгыг хийж, хооронд нь нэмж, түүн дээр үлдэгдэл

Алхам 8

үнэ цэнийг хорогдуулж, нэмэх замаар компаний өнөөгийн үнэ цэнийг тооцоолно. Алхам 2-т илүүдэл ба үйл ажиллагааны бус хөрөнгөөр засвар хийсэн бол тэдгээрийг тусад нь үнэлгээний өдрөөр үнэлж, Алхам 7-д тодорхойлсон үнэ цэнэд нэмж өгнө. Хөрөнгийн дутагдлыг компаний үнэ цэнээс хасах эсэх талаар шийдвэр гаргана. Хэрэв хөрөнгийн дутагдлыг алхам 1-д заасан прогнозод тооцож, алхам 2-т засварласан бол түүнийг компаний

Алхам 9

үнэ цэнээс хасах шаардлагагүй Алхам 8-д тодорхойлсон үнэ цэнэд хөрвөх чадварын, хяналттайн урамшууллын эсвэл хяналтгүйн хорогдуулгын тохируулга хийх эсэхийг шийдвэрлэнэ.

Энэхүү алхамыг хэрэгжүүлэх явцад тодорхой бус нэг зүйл бол прогноз юм. Санхүүгийн прогноз гэдэг нь санхүүгийн байдал, түүний үр дүн, өөрчлөлтийн талаарх тухайн аж

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

17

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 ахуйн нэгжийн удирдлагын хүлээлтийг тусгасан санхүүгийн хэтийн төлөвийн мэдээлэл нь прогноз болж байдаг. Санхүүгийн прогнозын аргыг борлуулалтын орлогыг, борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг, зардлыг, үл хөдлөх хөрөнгө, тоног төхөөрөмж болон түүний элэгдэл хорогдолыг, өр төлбөр, хувьцаат капиталыг, орлогын татварыг төсөвлөж таамаглахад ашиглагддаг. В. Зах зээлийн хандлага буюу зах зээлийн жишиг өгөгдлүүдэд суурилсан үнэлгээний хандлага Зах зээлийн хандлага бол тухайн хөрөнгийн үнэ цэнийг үнийн мэдээлэл хангалттай олдох ижл төстэй болон орлуулагч хөрөнгөтэй харьцуулан тогтоодог хандлаг юм 20. Энэ аргыг хэрэглэхийн тулд жишиг компанийг олж, тэдгээрийн санхүүгийн мэдээллийг авч, шаардлагатай үржүүлэгчийг тооцоолж

тэдгээр үржүүлэгчдийн тусламжтайгаар

үнэлэгдэж буй компаний үнэ цэнийг тодорхойлдог. 21 Хувьцаат капиталын тодорхой хувийг үнэлэхэд нээлттэй жишиг компаний аргыг жишиг олдсон тохиолдолд ашиглана. Энэ аргыг хэрэглэх гол шаардлага нь ижил төрөл жишгийг олох, олсон жишиг болон үнэлэгдэж буй компанийадил болон ялгаатай талыг тодорхойлох, гарган авсан ялгааг тоон утгаар илэрхийлж, үнэлгээний үржүүлэгчид тусгах асуудал юм. Яг ижил жишиг компани бараг олдохгүй. Ийм учраас гол гэсэн цөөн шинж чанараараа ижил төстэй хэд хэдэн компанийг олоод шинжилдэг. Зураг 1. Зах зээлийн хандлага түүнд суурилсан аргууд Үнэлгээний үржүүлэгч Үнэлгээний үржүүлэгч гэдэг нь зах зээлээр тодорхойлогдох бөгөөд бизнесийн зах зээлийн үнэ цэнийг тогтооход ашигладаг үзүүлэлтүүд юм. Үнэлгээний үржүүлэгчид орлогын ялгаатай урсгалууд болон бусад хувьсагчид суурилана. Илүү түгээмэл хэрэглэдэг үржүүлэгчид:  Зах зээлийн үнэ/ашиг  Зах зээлийн үнэ/ЦМУ  Зах зээлийн үнэ/ногдол ашиг  Зах зээлийн үнэ/Нийт мөнгөн урсгал  Зах зээлийн үнэ/Борлуулалтын орлого  Зах зээлийн үнэ/Үйлдвэрлэлийн хэмжээ 20 ҮОУС 2011 21 Д. Гансүх 2011

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

18

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014  Зах зээлийн үнэ/Балансын үнэ  Зах зээлийн үнэ/Цэвэр активын үнэ цэнэ Доорх үржүүлэгчид нь үнэлгээний тодорхой аргад түшиглэнэ. Эдгээрээс сонголт хийхдээ харьцааны хүртвэрт байгаа үзүүлэлт нь үнэлэгдэх ба харьцуулах хөрөнгийн хувьд аль хир бодитой байх вэ? гэдэг шалгуурыг үнэлэгдэх ба харьцуулах компаниуд татварын хувиараа мэдэгдэхүйц ялгаатай байвал татварын өмнөх өртгөөрөө ялгаа ихтэй бол борлуулалттын орлогыг сонгох гэх мэт. Үнэлгээний үржүүлэгчийн жишиг компаний өгөгдлүүдээр тооцоолно. Үүний тулд жишиг компаниудыг олж, түүний үзүүлэлтүүдээр үржүүлэгчдийг тооцоолно. Энэ шинж чанарыг тодорхойлоход хэрэглэгдэхүйц байна. Жишээ үржүүлэгч болох Зах зээлийн үнэ/ашиг гэсэн харьцааг тодорхойлох гэж байгаа бол үнэлэгдэх болон жишиг компанийн ашгийг нарийвчлал сайтайгаар, нэг аргаар, нэг цаг үед тодорхойлно. Нэг цаг үе гэдгийг жишээ нь сүүлийн 12 сарын гэж болох юм. Хүснэгт 1. Зах зээлийн хандлагад суурилсан үнэлгээний аргыг хэрэглэх алхамууд22 Алхамууд Алхам 1 Алхам 2

Алхамуудын агуулга Үнэлэгдэж буй компанийн 5 жилийн тайлан балансыг авах, байхгүй бол бэлтгэх Тайлан балансыг НББ-ийн шаардлагад нийцүүлэх болон хэвийн журамлах засвар хийгдсэн эсэхийг шалгах, мөн түүнчлэн жишиг компанитай ижилсүүлэх тохируулга хийгдсэнийг тодруулна. Шаардлагатай бол илүүдэл ба үйл ажиллагааны бус активаар засвар хийж, тэдгээрийн үнэ цэнийн асуудлыг алхам 15-д авсан үнэ. Мөн активын

Алхам 3

дутагдлыг хэвийн журамласан орлогод тооцох талаар шийдвэр гаргана. Үнэлэгдэж буй компанийн татварын хуулийн дагуу хэвийн журамласан орлогоос

Алхам 4 Алхам 5 Алхам 6

тооцоолно. Жишиг компанийг сонгон авах Сонгож авсан жишиг компанийн тайлангийн үеийн тайлан балансуудыг авах Алхам 5-д сонгон авсан тайлан балансыг үнэлэгдэж буй компанийн НББ-ын системд

Алхам 7

шилжүүлэх Үнэлгэдэж буй компанийн онцлогийг харгалзан үнэлгээний үржүүлэгчийг сонгон авах. Ихэнхдээ үнэ цэвэр ашгийн харьцааг авдаг. Харин гадаад эх сурвалж сонгосон тохиолдолд

Алхам 8

татварын ялгаа их гарах тул ХТӨА г сонгодог. Үнэлэгдэж буй компаний үйл ажиллагааны үр дүнг авч үзэх оныг тодорхойлно. Ихэнх тохиолдолд суурь оныг санхүүгийн тайлангийн сүүлийн жилээр эсвэл 12 сараар авна. Зарим тохиолдолд прогнозын ойрын жилээр эсвэл өнгөрсөн хугацааны хэд хэдэн жилийн дундаж үзүүлэлтээр авна. Ер нь нэг үеийг сонгосноос хэд хэдэн үеийн дунджаар

Алхам 9

үнэлгээний үржүүлэгчийг авах нь илүү магадлалтай гэж үздэг. Алхам 6-д нэгдсэн журмаар нэг хэвийн журамласан тайлан тэнцлийн үндсэн дээр алхам 7-

Алхам 10

д сонгосон үнэлгээний үржүүлэгчдийг жишиг компани бүрээр тооцоолно. Хэд хэдэн жишиг компанийн үнэлгээний үржүүлэгчээс илүү тохирно гэснийг сонгох авна.

22 Д.Ганхуяг 2011 Бизнесийн үнэлгээний арга зүй

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

19

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 Алхам 11

Эсвэл дундаж үзүүлэлт гаргаж болно. Сонгон авсан үржүүлэгчид жишиг компани ба үнэлэгдэж буй компанийн ялгаагаар нэмэх

Алхам 12

хасах тохируулга хийнэ. Алхам 8-д үнэлэгдэж буй компанийн үйл ажиллагааны үзүүлэлтийг Алхам 11-д

Алхам 13 Алхам 14 Алхам 15

тохируулга хийж тодорхойлсон үржүүлэгчээр үржүүлж, компанийн үнэ цэнийг тооцоолно. Шинжилгээний ямар үзүүлэлтэд ямар ач холбогдол өгөхөө тодорхойлно. Тестээр шалгана Алхам 2-т илүүдэл ба үйл ажиллагааны бус активаар засвар хийсэн бол тэдгээрийг тусад нь үнэлгээний өдрөөр үнэлж алхам 12-д тодорхойлсон үнэ цэнэд нэмж өгнө. Активын дутагдлыг алхам 2-т илрүүлсэн бол компанийн үнэ цэнээс хасч тооцох учиртай. Активын ийм дутагдалыг тусгахын тулд компанийн үнэ цэнийн үзүүлэлтийг багасгах эсэх талаар шийдвэр гаргана. Хэрэв хэвийн журамласан орлогын тайланд актидын дутагдлаар засвар

Алхам 16

хийсэн бол түүнийг компанийн үнэ цэнээс хасах шаардлагагүй Алхам 15-т тодорхойлсон үнэ цэнэд хөрвөх чадварын, хяналттайн урамшууллын эсвэл хяналтгүйн хорогдуулгын тохируулга хийх эсэхийг шийдвэрлэнэ.

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

20

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 1.3 Монгол улсын уул уурхайн салбар, түүний онцлог Монгол орон бол байгалын асар их баялагтай, уул, уурхайн үйлдвэрлэл хөгжих арвин боломжтой орон юм. 1990 - ээд оны байдлаар Монгол оронд 80 гаруй төрлийн ашигт малтмалын 1800 орчим орд буюу орд болох илрэл, 4000 гаруй хэтийн ирээдүйг нь хараахан тодорхойлоогүй илрэл байв. Зөвхөн доод цэрдийн настай хүрэн нүүрсний илрэл байсан объект ил аргаар ашиглах боломжтой миллиард түүнээс дээш нөөцтэй ордууд 20 орчим байгааг тогтоогоод байв. Коксжих нүүрсний Өмнөговийн сав газарт 6,4 тэрбум.тн нөөцтэй Таван толгойгоос Овоотын орд хүртэл 200 км-ийн урттай бүсэд нөөц нь тогтоосон 4 орд, нөөцийг нь судалж амжаагүй 8 орд байна. Оюутолгойн зэсалтны нөөц өнөөгийн аж үйлдвэр өндөр хөгжсөн Япон улсын нэг жилийн хэрэгцээт зэсийг 40 жил бүрэн хангах боломж бий. 1922 онд Ардын засгийн газраас Налайхын уурхайг улсын болгох шийдвэр гаргаснаар Монгол улсад уул, уурхайн салбарын хөгжлийн эхлэл тавигдсан байна. Түүнээс хойш уул, уурхайн салбар өөрийн хөгжлийн тодорхой үе шатуудыг дамжин өнгөрч, өнөө үетэйгээ золгожээ. Монгол улсын эдийн засагт уул, уурхайн үйлдвэрлэлийн эзлэх хувийн жин улам бүр өсөн нэмэгдсээр байгааг хурал оролцогсод онцлон тэмдэглэж байна. 2007 оны байдлаар Уул, уурхайн салбар Монгол улсын Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 30 %, Аж үйлдвэрийн нийт бүтээгдэхүүний 70%, Экспортын нийт бүтээгдэхүүний 82% - ийг дангаараа үйлдвэрлэх болсон байна. 2011 онд Монгол улсын Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн өсөлт 17,3 % -д болж, дэлхийн дээд амжилтанд хүржээ. Энэ амжилтыг тогтооход уул, уурхайн салбар чухал үүрэг гүйцэтгэсэн болохыг судлаачид тэмдэглэж байна. Монголын Үндэсний статистикийн төвийн хийсэн тооцоогоор 2011 онд Монгол улсын Дотоодын нийт бүтээгдэхүүний хэмжээ 6,1 тэрбум ам. доллар болж, нэг хүнд 2227 ам. доллар ноогдож байсан бол 2016 онд энэ хэмжээ 25,5 тэрбум ам. доллар болж нэг хүнд 11290 ам. доллар, 2025 онд энэ хэмжээ 60 тэрбум ам. доллар болж нэг хүнд 20 000 ам. доллар ноогдохоор болоод байна.

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

21

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 ХОЁРДУГААР БҮЛЭГ: ТАВАН ТОЛГОЙ ХК-НИЙ ҮНЭ ЦЭНИЙГ ТОДОРХОЙЛОХ НЬ 2.1 Таван толгой ХК-ны танилцуулга, өнөөгийн байдал Таван Толгой орд газар нь хуучин Тvшээт хан аймгийн Говь тvшээ гvний хошууны Их Шанхай уулын ойролцоох Цэций уулын баруун хойд ард байрладаг. Таван жижиг толгойн хэлбэрээр байрласнаас Таван Толгой хэмээн нэршсэн ажээ. БНМАУ-ын Сайд нарын Зөвлөлийн 1966 оны дєрєвдvгээр сарын 18-ны тогтоолоор тус орд газрыг улсын болгож, Аж vйлдвэрийн яаманд шилжvvлснээр Дундговь аймаг дахь Цагаан-Овоогийн уурхайн нэг цэг болон анх найман хvний бvрэлдэхvvнтэй, 3000 тн нvvрс олборлон борлуулах улсын төлөвлөгөө хvлээн авч ажиллаж эхэлсэн тvvхтэй. Одоогийн Тавантолгойн нvvрсний уурхайн орд газар нь өмнөговь аймгийн Цогтцэций сумын Цагаан-Овоо багийн нутагт vйл ажиллагаагаа явуулж байна. Газарзvйн байршлын хувьд өмнөговь аймгийн төв Даланзадгадаас зvvн тийш 98 км, Цогтцэций сумаас 15 км, Улаанбаатараас 550 км-ын зайд далайн төвшнөөс дээш 1500-1830 метрийн өндөрлөгт оршдог.23 Таван толгой орд газар улсын хэмжээнд хамгийн томоохонд тооцогддог төдийгvй дэлхийн 10 том уурхайн нэг юм. Тус компани одоогийн байдлаар нийт 130 гаруй ажилтантай vйл ажиллагаагаа хэвийн явуулж байгаа бөгөөд 2007 онд анх удаа өөрсдийн хvчээр нэг сая тонн нvvрс экспортод гаргасан билээ. Хүснэгт 2. Таван толгой ХК-ний Товч түүх Он 1967

Таван толгой ХК-ний Товч түүх 1967 оны 5-р сарын 01-ний өдрөөс биеэ даасан уурхайн захиргаа болгон байгуулсан. Энэ үед нийт 15 ажиллагсадтай, үүнээс ажилчид 6, инженер техникийн ажилтан 4, албан хаагч 2, бага

1977

тушаалын ажилчид 3 байв.

1977 оноос Төвийн бүсийн нүүрсний хэрэгцээ огцом нэмэгдсэн учир Тавантолгойн нүүрсний уурхайд зарим өргөтгөл хийж хүч чадлыг нь нэмэгдүүлж Чойрт нүүрс ачих цэг байгуулж эхэлсэн

1980

ба тухайн жилд 120 тн нүүрс олборлон Төвийн районруу вагоноор тээвэрлэлт хийж эхэлсэн 1980 онд уулын үндсэн техник, тоног төхөөрөмжүүдийг шинэчлэн Э-10011 экскаватор, краз - 256 автосамосвал, СБМ- 2М өрмийн машин, ЭСД-100 дизель станцуудаар хангагдан ажиллаж

1990

байсан.

1990 онд Монгол улсад кокс хийх анхны арга туршлагыг нэвтрүүлсэн ба 1991 - 1999 онд тогооны

1994

аргаар үйлдвэрлэж байв.

1994.12.05 Таван толгой нүүрсний уурхайн зах зээлийн нөхцөлд зохицуулан Засгийн газрын өмч хувьчлалын комиссын 42 тоот тогтоолоор төрийн өмч давамгайлсан Тавантолгой Хувьцаат

23 Таван Толгой ХК-ны

веб хуудас http://tavantolgoi.mn/index.php

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

22

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 Компани болгон өөрчилсөн. 1995 оноос орон нутгийн өмч давамгайлсан Хувьцаат компани 2004

болон үйл ажиллагаагаа явуулж эхэлсэн.

2004 онд Өмнөговь аймгийн засаг даргаар ажиллаж байсан С.Сумъяа БНХАУ-ын ӨМӨЗО-ын Баяннуур аймгийн "Пү-Шин" компанитай, дараа нь Уурхайн даргаар ажиллаж байсан

2006

Р.Зоригтбаатар БНХАУ-ын "Санхэ" компанитай тус тус нүүрс экпортлох гэрээ байгуулж байсан.

2006 оны 09 сард Тавантолгой ХК, тендер шалгаруулалт явуулан "Ориент Энержи" компани шалгарч Dong Feng үйлдвэрийн автосамосвал - 20ш, Liu Gong үйлдвэрийн экскаватор 4ш, авто ачигч - 8ш, зам усалгааны машин 1ш, Түлшний машин- 1ш, өрмийн машин 1ш бүхий 1,2 тэр бум

2007

төгрөгийн парк шинэчлэлт хийгдэж байсан.

2007 онд компанийн дотоод бүтэц бүрэлдэхүүний өөрчлөлтийг хийж захиргаа удирдлага, санхүү, хангамж, механик, уулын үйлдвэрлэл, кокс боловсруулалт гэсэн үндсэн хэсгүүдэд хуваариласан.

2007 оны 08 дугаар сарын 29 өдрийн 23.30 минутанд түүхэндээ анх удаа 1 сая дахь тонн нүүрсээ

2010

олборлон борлуулж байв.

2010 онд 1,2 тэр бум төгрөгийн үнэтэй CAT 385 экскаваторыг худалдан авч үндсэн үйлдэрлэлд ашиглаж эхэлсэн.

Таван толгой ХК-ний үнэ цэнийг тодорхойлохын тулд хэд хэдэн судалгаа, шиинжилгээ хийх болно. Үүнд:  Манай орны эдийн засгийн тойм  Таван толгой ХК-ний өнөөгийн байдлын судалгаа  Таван толгой ХК-ний санхүүгийн байдлын судалгаа, шинжилгээ  Таван толгой ХК-ний SWOT шинжилгээ  Таван толгой ХК-ний хувьцааны судалгаа  Таван толгой ХК-ний хөрөнгийн хандлагад суурилсан үнэлгээ  Таван толгой ХК-ний орлогын хандлагад суурилсан үнэлгээ  Таван толгой ХК-ний зах зээлийн хандлагад суурилсан үнэлгээ

Хүснэгт 2. Макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд24 Үзүүлэлтүүд ДНБ-ний өсөлт (хувиар) ДНБ оны дүнгээр (тэрбум.төг) Нэг хүнд ногдох ДНБ (мян.төг) Инфляци (хувиар) Хүн амын тоо (мян.хүн)

2008 8.9 6555.5 2480.2 22.1 2683.4

2009 0.6 6590.6 2449.0 8 2736.8

2010 6.1 8414.5 3072.5 10.1 2738.7

2011 20.2 10829.6 3886.7 10.2 2834.6

2012 12.4 12161.7 4207.3 14.9 2890.6

2013 11.7 13584.6 4618.4 12.2 2941.4

24 ҮСХ, 2013 Үндэсний Статистикийн Эмхэтгэл 2013 Улаанбаатар

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

23

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 Монгол Улсын нэгдсэн төсвийн нийт зарлага 2013 оны 8 дугаар сарын байдлаар 4,682.8 тэрбум төгрөгөөр төлөвлөгдсөнөөс 3,581.4 тэрбум төгрөгийн буюу 76.5 хувийн, улсын төсвийн зарлага 3,649.8 тэрбум төгрөг төлөвлөгдсөнөөс 2,817.1 тэрбум төгрөгийн буюу 77.2 хувийн гүйцэтгэлтэй гарлаа. Улсын эдийн засгийн өсөлт 2011 оны 4 дүгээр улиралд 20.2 хувьд хүрч өндөр өсөлттэй гарсан бол 2012 оны дундаж өсөлт 12.4 хувь болж буурсан бөгөөд энэхүү таагүй нөхцөл 2013 оны байдлаар эдийн засгийн өсөлт 11.7 хувь гарсан. Эдгээр өсөлт нь Таван толгой ХК-ний хувьд таатай нөхцөл юм. Хэрэв 2014 онд ДНБ өсвөл уг компаний борлуулалт мөн нэмэгдэж, орлого өснө гэж таамаглаж болохоор байна.

2.2 Компаний санхүүгийн байдлын шинжилгээ Аливаа байгууллагын тогтвортой байдал, үйл ажиллагааны үр дүнг тухайн байгууллагын санхүү үр дүнгийн тайлангаас тодорхой мэдээлэл авах боломжтой байдаг. Иймээс Таван Толгой ХК-ний 2010-2013 оны санхүүгийн тайлан дээр санхүүгийн шинжилгээ хийв. Уг шинжилгээг хийхдээ үндсэн 4 бүлэгээр авч үзэв.

1. Санхүүгийн тайлангийн харьцааны шинжилгээ 2. Санхүүгийн тогтвортой байдлын шинжилгээ.

3. Дампуурлыг оношлох Альманы Z загвар 4. Бусад шинжилгээ, судалгаа (SWOT шинжилгээ, Хувьцааны үнийн судалгаа ) Таван толгой ХК балансын болон орлогын тайлангийн үзүүлэлтийг ашиглан нэгтгэн дараах байдлаар харуулав25. Хүснэгт 2. Таван толгой ХК-ний хөрөнгийн санхүүжилтийн бүтэц 2010-2013 /мян.төг/ Үзүүлэлтүүд

2010 Дүн

Эргэлтийн

111,824,935.40

2011 % 94%

2012

Дүн

%

Актив 108,785,743.00 94.%

2013

Дүн

%

Дүн

%

60,950,225.9

90.6%

105,217,182.

93.66%

хөрөнгийн дүн Эргэлтийн бус

6 6,736,982.20

6%

118,561,917.60

100%

6,712,185.90

6%

6,300,001.6

9.4%

7,117,875.5

6.34%

115,497,928.90

100%

67,250,227.5

100%

112,335,058.

100.00%

хөрөнгийн дүн Нийт хөрөнгийн дүн

1 Пассив

Өр төлбөр

18,900,420.80

16%

5,822,301.00

6%

23,121,368.2

34%

17,446,967.9

15.53%

Өөрийн

99,661,496.60

84%

109,675,627.40

94%

44,128,859.3

66%

94,888,090.2

84.47%

25 Таван толой ХК-ний баланс 2010-2013 он

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

24

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 капитал Өр төлбөр ба

18,561,917.40

100%

115,497,928.40

100%

67,250,227.5

100%

112,335,058.1

100.00%

өөрийн капитал

Тус компаний эргэлтийн хөрөнгө 2010-2013 хүртэл нийт хөрөнгийн талаас илүү хувийг эзэлж байна. Эргэлтийн бус хөрөнгийн бүтцээс харахад дийлэнх хувийг үл хөдлөх хөрөнгө эзэлж байсан. Барилга болон тоног төхөөрөмжийн байдлыг дээрх хүснэгиээр харуулав. График 2. Таван толгой ХК-ний эргэлтийн болон эргэлтийн бус хөрөнгийн байдал хувиар Дээрх графикаас харахад Таван Толгой ХК-ний нийт хөрөнгөнд эзлэх эргэлтийн бус хөрөнгийг хувь буурах хандлага харагдаж байна.

1. Санхүүгийн тайлангийн харьцааны шинжилгээ Хүснэгт 2. Таван толгой ХК-ний санхүүгийн Тайлангийн харьцааны шинжилгээ / 2010-2013/ Хөрвөх чадварын

Томъёо

2010

2011

2012

2013

Дундаж

шинжилгээ Ажлын цэвэр

АЦК/ЦБ

0.55

0.53

0.37

0.54

0.50

ЭХ/БХӨТ

5.92

18.68

2.64

6.03

10.48

(ЭХ-

5.85

18.39

2.57

5.96

10.33

Үйл ажиллагааны шинжилгээ 146.44 111.65

63.01

130.61

112.93

капитал(Борлуулалт) Эргэлтийн харьцаа Төлбөрийн чадварын харьцаа Бараа

БМ)/БХӨТ материалын

ЦБ/БМ

материалын

365/БМЭ

2.49

3.26

5.79

4.33

3.97

ЦБ/Авлага

9.64

2.79

2.04

3.35

4.46

365/Авлагын

37.87

131.05

178.69

108.80

114.10

1.44

1.68

1.53

1.44

1.52

Өрийн шинжилгээ 0.16 0.05

0.34

0.16

0.18

эргэлт Бараа

дундаж наслалт Авлагын эргэлт Авлага

цуглуулах

дундаж хугацаа Нийт

хөрөнгийн

эргэц ЦБ/НХ

эргэлт Өрийн харьцаа Хүү төлөх чадварын харьцаа Өр

ӨТ/НХ Хүү,

56.71

58.22

ТӨА/Хүүний барагдуулах

зардал МХ/БХӨТ

4.88

5.69

55,23 50,15

55,82

0.14

2.87

3.40

өнөөгийн боломж

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

25

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 Өр барагдуулах ойрын боломж

(МХ+Авлага) /

5.82

17.66

2.32

5.64

7.86

БХӨТ Ашигт ажиллагааны шинжилгээ

Үйл ажиллагааны ахиуц ашиг

ҮА-ны

0.60

0.55

0.11

0.51

0.44

ашиг /ЦБ

Ахиуц цэвэр ашиг

ТДЦАшиг/ЦБ

0.45

0.41

0.09

0.38

0.33

Нийт хөрөнгийн

ТДЦАшиг/НХ

0.65

0.69

0.13

0.55

0.51

ТДЦАшиг/ЭХ

0.68

0.74

0.15

0.59

0.54

Нэгж хувьцаанд

ЦА/Борлуулсан

1.45

1.52

0.17

1.18

1.08

ногдох цэвэр ашиг EPS

хувьцааны тоо

өгөөж ROA Өөрийн хөрөнгийн өгөөж ROE

Тооцоололоор ажлын цэвэр капитал 2011 болон 2012 онд сөрөг гарсан нь энэ салбар дахь эргэлтийн хөрөнгөөрөө богино хугацаат өр төлбөрөө барагдуулах чадвар сул гэдгийг илэрхийлж байгаа боловч эргэлтийн хөрөнгө ихтэй, богино хугацаат өр бага байгаа нь эргэлтийн харьцаа болон төлбөрийн чадварын харьцаа нь өндөр үзүүлэлттэй гарсан байна. Эргэлтийн харьцааны утга 1-ээс бага бол төлбөрийн чадваргүй, 2-3 байвал оновчтой, 3с их байвал төлбөрийн чадвар сайн ч ашиглалтгүй хөрөнгө байгааг харуулдаг. 26 Бараа материалын нөөцийн хөрвөх чадвар 2011 онд сайн байна. 2012 онд 63,0 болж буурсан нь борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөгийн өсөлтөөс шалтгаалжээ. Компани бараа материалыг худалдан авч нэмэлт борлуулалт хийсний дараа борлуулах хүртэл онуудын дунджыг харахад 3-5 хоног шаардагдах юм байна. Авлага цуглуулах дундаж хугацаа 2012 онд 2,5-р нэмэгдсэн нь нийт хөрөнгийн эргэлтийг 0,88 иар буюу 47% иар бууруулсан байна. Өрийн харьцаа нь нийт эх үүсвэрийн хэдэн хувийг зээлээр санхүүжүүлж байгааг илэрхийлнэ.27 Уул уурхайн дундаж үзүүлэлтээр Таван толгой хувьцаат компани нийт хөрөнгө доторх зээлийн санхүүжилтийн хэмжээ 2010 онд 16% 2011 онд 5% 2012 онд 34% 2013 онд 16% тус тус зээлсэн байна. Хүү төлөх чадварын харьцаа нь хүүний төлбөрийг төлөх чадварыг илэрхийлэх бөгөөд энэ харьцаа өндөр байвал компанийн төлбөрийн чадвар сайн байна гэж үздэг. Таван толгой ХК-ний хувьд 2012, 2013 онуудад хүү төлөх чадвар сул гарсан нь тухайн жил компани үр дүн муутай ажилласныг илтгэж

26 Б.Бүжинлхам, 2012 Санхүүгийн удирдлага хуудас 159 27 Л.Жаргал, Ж.Бат-Өлзий, 2008 Санхүүгийн менежмент хуудас 53

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

26

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 байна. 2011 онд хүү төлөх чадвар сайн гарсан нь өмнөх жилүүдэд мөнгөн хөрөнгөөрөө богино хугацаат өр төлбөрөө барагдуулах чадамж өндөр байсныг илтгэнэ. Үйл ажиллагааны ахиуц ашиг нь үйл ажиллагааны зардлуудыг төлсний дараагаар үлдэж буй борлуулалтын орлогын хэмжээг харуулна 28. Ахиуц ашгийн харьцаа 2011 онд 41% нь компаниий борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг өндөр байгааг харуулж байна. Нэгж хувьцаанд ноогдох цэвэр ашгийн хэмжээ 2012 онд 0.17-с 1.18 болж өссөн байна.

2. Санхүүгийн тогтвортой байдал Санхүүгийн тогтвортой байдал гэдэг нь “Гадны хэвийн орчинд өөрийгөө санхүүжүүлэх хүрээнд зүй зохистой ашигтай үйл ажиллагааг хангах нөхцөл мөн”29Таван Толгой ХКний санхүүгийн тогтвортой байдлыг дараах хүснэгтээр харуулав. Хүснэгт 2. Таван толгой ХК –ний санхүүгийн тогтвортой байдлын үзүүлэлт Санхүүгийн тогтвортой байдлын үзүүлэлт Өр болон өөрийн

ӨТ/ЭӨ

0.19

0.05

0.52

0.18

0.24

<1-1.5

(ЭӨ-ЭБХ)/ЭХ

0.83

0.95

0.62

0.83

0.81

0.1 , 0.5

ЭӨ/НХ

0.84

0.95

0.66

0.84

0.82

0.4-1.6

ЭӨ/ӨТ

5.27

18.84

1.91

5.44

7.86

1.5

(ЭӨ+УХӨТ)/Н

0.84

0.95

0.66

0.84

0.82

0.6

хөрөнгийн харьцаа Өөрийн хөрөнгөөр санхүүжилт хийх чадвар Санхүүгийн хамаарлын коеффициент Санхүүжилтын коеффициент Санхүүгийн тогтвортой байдлын

Х

коэффициент

Санхүүгийн тогтвортой байдал нь юуны өмнө тухайн байгууллагын санхүүгийн нөөцийн бүтэц бүрэлдэхүүн, өөрийн ба гадны капиталын оролцоог тодорхойлно 30. Санхүүгийн тогтвортой байдлын үзүүлэлтүүдээр тус хувьцаат компаний өөрийн хөрөнгийн 1 төгрөг тутамд өр төлбөр хэрхэн өөрчлөгдөхийг харуулна 31. 2010, 2011, 28 Б.Бүжинлхам 2012 Санхүүгийн удирдлага хуудас 161 29 Л. Наранчимэг 2011 Санхүүгийн тогтвортой байдлын шинжилгээний онол, арга зүйн асуудал хуудас 137 30 Б.Сайнжаргал 1999, Санхүүгийн тайлагийн шинжилгээ хуудас 36 31 Ж.Пүрэвсүрэн, 2007 Санхүүгийн удирдлага хуудас 86

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

27

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 2012, 2013 ийн тооцоолсон үзүүлэлтээс харахад нийт хөрөнгө, өөрийн хөрөнгө хоёр нь зохистой харьцаатай байна. Мөн нийт хөрөнгийн 80-с илүү хувийг тогтвортой эх үүсвэрээр санхүүжүүлж байгаа нь санхүүгийн хувьд тогтвортой гэдгийг илэрхийллээ. Таван толгой ХК нь өөрийн хөрөнгөөр санхүүжилт хийх чадвартай гэсэн дүгнэлтэнд хүрч байна.

3. Дампуурлыг оношлох Альманы Z загвар Таван Толгой ХК-ний дампуурлын шинж төлвийг урьдчилан тооцоолохдоо санхүүгийн тайлангийн шинжилгээний дөрөв дэх чиглэлийн төлөөлөгч Эдуард Альтманы дампуурлыг оношлох Z индексийг боловсрууллаа. Альтманы загвар нь дампуурах магадлалыг 1 жилийн хугацаанд 85-90% 3 жил хүртлэх хугацаанд 83% хувийн магадлалтай тооцдог.32Тэгвэл Таван Толгой ХК-ны 2010- 2013 онууд буюу 4 жилийн хугацаарх дампуурлын шинжилгээг доорх хүснэгтээр харуулав. Хүснэгт 2. Таван толгой ХК-ний Дампуурлын онош 2010-2013 Дампуурлын

Томъёо

2010

2011

2012

2013

Дундаж

онош Альтманы

Z=1.2Х1+1.4Х2+3.3Х3+0.6Х4+0.99Х5

6.96

7.73

4.07

6.52

6.32

индекс Х1

АЦК/НХ

0.78

0.89

0.56

0.78

0.75

Х2

ХурА/НХ

0.84

0.94

0.65

0.84

0.82

Х3

ТӨА/НХ

0.86

0.92

0.17

0.73

0.67

Х4

ЭӨ/Нийт эх үүсвэр

0.84

0.95

0.66

0.84

0.82

Х5

ЦБ/НХ

1.44

1.68

1.53

1.44

1.52

Альтманы индекс нь Z<1.810 бол дампуурах магадлал их 1.810< Z <2.675 бол дунд зэрэг Z =2.675 бол 50% тай 2.675<Z<2.99 дампуурах магадлал их биш Z>2.990 дампуурах магадлал бага гэгчлэн магадлан тооцоолдог 33.Тэгвэл Таван толгой ХК нь үүнээс үзэхэд дампуурах магадлал тун бага харагдаж байна. 2012 онд энэ үзүүлэлт доошлох хандлага харагдсан бол 2013 онд тогтвортой байдалд хүрчээ.

4. Бусад шинжилгээ, судалгаа (SWOT шинжилгээ, Хувьцааны үнийн судалгаа SWOT Шинжилгээ

32 С.Цолмон 2007, Хөрөнгийн зах зээл дээр хувьцаагаа арилжаалж буй компаниудын дампуурлын эрсдлийг тодорхойлох нь 33 Д.Моломжамц 2012он. Санхүүгийн шинжилгээ хуудас 177

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

28

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 SWOT

Шинжилгээ

гэдэг

нь

байгууллагын

үйл

ажиллагаааг

шинжлэхэд

хэрэглэгддэг менежментийн шинжилгээний арга юм. Англи хэлээр S-Strength, WWeakness,

O-Opportunity,

T-Threat гэсэн

үгсийн

товчлол.

шинжлэхдээ ДАВУУ ба СУЛ тал,БОЛОМЖ ба АЮУЛЗАНАЛыг

нь

Үйл

ажиллагааг

илрүүлж

гаргаж

ирдэг арга юм. Энэ аргыг маш олон (хувь хүн, байгууллага, улс орон, үйл явдал гэх мэт) олон зүйл дээр ашиглаж болно. Үүнийг бид Таван толгой ХКомпаний дээр авч үзье. Хүснэгт 2. SWOT шинжилгээ Давуу тал • Үйлдвэрийн үйл ажиллагаа тогтворжсон, туршлагатай

Сул тал

•

Зар сурталчилгаа бага хийдэг

•

Ажиллагсад олонтойн, нүсэр аппарттай үр

•

Зах зээлд танигдсан томоохон үйлдвэр

•

Үндсэн хөрөнгө болон тоног төхөөрөмж

•

Мэргэшихэд цаг хугацаа их зарцуулдаг

сайн

•

БНХАУ с өөр олон улсруу нүүрсээ

•

Үйлдвэрийн

тоног

ашиггүй зардал их гаргадаг

төхөөрөмжийг

импортлох боломж сул

шинэчлэл үе шаттай хийж байгаа Боломж

• •

Аюул Олон улсын уул уурхайн зах зээлд эзлэх

•

Зах зээл дээрх нүүрсний үнийн хэлбэлзэл

хувь хэмжээг нэмэгдүүлэх

•

Авлагын хэмжээ ихэсч гаднын нөлөөгөөр

Технологийн

шинэчлэл

хийж

борлуулалтын орлогыг нэмэгдүүлэх

хямарч болзошгүй

•

Хууль эрх зүй, татварын бодлого бизнест сөргөөр нөлөөлөх магадлалтай

•

Зах зээл дэх өрсөлдөөн хэт ширүүсч, ашгийн түвшин улам багасна

Таван Толгой ХК нь шинжилгээн дээрх давуу тал болон боломжоо ашиглаж сул тал болон аюулаас сэргийлж үйл ажиллагаагаа явуулснаар зах зээл дээрх байр суурь нь батжиж үнэлгээ ч өндөр болно. Таван толгой ХК-ний хувьцааний үнийн судалгаа Таван Толгой ХК нь МХБ-д Нийтдээ 52665200 ширхэг хувьцаа арилжаалагдаж байна. Эдгээр хувьцаанууд нь зах зээл дээр харилцан адилгүй байршилтай байна. Үүнийг дараах хүснэгтээр харуулав.

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

29

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 Хүснэгт 2. 5 хувиас дээш хувь эзэмшигчдийн мэдээлэл № 1 2 3 4

Овог Нэр Т. Төрийн өмч Ш. Шандас Импекс ХХК Д. Мөнхсайхан Д. Эрдэнэбаяр Бусад Дүн

Эзэмшиж буй хувьцаа

Эзэмшиж буй хувьцааны дүн

51% 16% 11% 7% 15% 100%

22830364,2 7162467,2 4924196,2 3133579,4 7899783 52665200

Үлдсэн 15% буюу 25665200-44765420=7899780ширхэг хувьцаа нь 5%-с доош хувь эзэмшигчийн гар дээр байна. График 2. Таван толгой ХК-ны Үнэт цаасны ханш болон ТОП20 индексийн байдал / 2013 он/34 Уг хүснэгтээс харахад 2013 оны 1 сард хувьцааны үнэ боломжит дээд цэгтээ хүрэн харьцангуй бага багаар буурах хандлага гарчээ. Иймээс хувьцааг унагахгүйн тулд одоогийн үнэ болох 8400 дээр барих эсв 2011 онд хувьцаа эзэмшигч нарт нэгж хувьцаанд 1300 төгрөгийн ногдол ашиг тараасан бөгөөд ирэх жилүүдэд үндсэн хөрөнгө болон технологид хөрөнгө оруулалт хийх тул ногдол ашиг тараах боломжтой.

2.3

Таван Толгой ХК-ний үнэ цэнийг тодорхойлоход бизнес үнэлгээний

аргыг ашиглах нь Таван Толгой ХК-ний үнэлгээг хийхдээ дараах дараалалын дагуу хийж гүйцэтгэсэн. Үүнд: 1. Хөрөнгийн буюу өртгийн хандлагад суурилсан үнэлгээ 2. Зах зээлийн хандлагад суурилсан үнэлгээ 3. Орлогын хандлагад суурилсан үнэлгээ 1. Хөрөнгийн буюу өртгийн хандлагад суурилсан үнэлгэний аргыг ашиглах нь: Хөрөнгийн үнэлгээ хийхдээ мэдээллийн олдоцын байдлаас хамааран үнэлгээний өдрийг 2013-12-31 гэж тогтоож, хөрөнгийн үнэлгээний

арга ашиглах нь илүү

үндэслэлтэй гэж үзлээ. Таван толгой ХК-ний Цэвэр активын үнэлгээ Доорх хүснэгтэнд харуулсан цэвэр активын үнэлгээний аргаар бизнесийн үнийг тодорхойлохын тулд 2013 оны 4-р улиралын баланс дээр үндэслэн хийсэн. Хүснэгт 2. Таван толгой ХК-ны балансын үзүүлэлтүүд /2011-2013/мян.төг/ 34 Монголын хөрөнгийн бирж веб хуудасhttp://www.mse.mn/company/show/code/458

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

30

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 САНХҮҮ БАЙДЛЫН ТАЙЛАН №

Үзүүлэлт

1

2010

2012

2013

ХӨРӨНГӨ

0.0

0.0

1.1

Эргэлтийн хөрөнгө

0.0

0.0

1.1.1

Мөнгө,түүнтэй адилтгах

92,254,512.10

33,154,125.70

3,315,467.8

50,114,496.6

1.1.2

хөрөнгө Дансны авлага

17,685,736.40

69,653,545.80

50,276,222.1

48,215,424.3

1.1.3

Татвар, НДШ – ийн авлага

2,265,093.4

2,655,662.2

1.1.4

Бусад авлага

24,060.9

13,401.9

1.1.5

Бусад санхүүгийн хөрөнгө

0.0

0.0

1.1.6

Бараа материал

1.1.7

Урьдчилж төлсөн

27,658.40

2011

37,587.50

17,685,736.40 1,164,069.10

1,737,577.10

1,629,925.4

1,238,443.5

680,540.10

4,191,193.10

3,406,596.3

2,948,934.1

12,419.30

11,713,684.60

32,860.0

30,820.0

108,785,743.00

60,950,225.9

105,217,182.6

6,668,710.50

6,565,449.60

6,164,573.2

6,993,154.9

68,271.70

146,736.30

135,428.4

124,720.6

6,736,982.20

6,712,185.90

6,300,001.6

7,117,875.5

115,497,928.90

67,250,227.5

112,335,058.1

2,961,683.90

5,278,911.60

11,367,670.5

8,743,921.8

51,512.90

78,356.70

60,677.3

68,869.3

10,878,142.70

180,091.20

4,184,424.5

4,290,405.5

88.30

1,612.30

0.0

0.0

158,358.50

215,830.90

5,678,086.6

3,368,403.8

4,850,634.50

67,498.30

1,830,236.9

866,743.3

272.4

108,624.2

зардал/тооцоо 1.1.8

Бусад эргэлтийн хөрөнгө

1.1.11

Эргэлтийн хөрөнгийн дүн

1.2

Эргэлтийн бус хөрөнгө

1.2.1

Үндсэн хөрөнгө

1.2.2

Биет бус хөрөнгө

1.2.10

Эргэлтийн бус хөрөнгийн

1.3

дүн Нийт хөрөнгийн дүн

2.1

ӨР ТӨЛБӨР

2.1.1

БОГИНО ХУГАЦААТ ӨР

2.1.1.1

ТӨЛБӨР Дансны өглөг

2.1.1.2

Цалингийн өглөг

2.1.1.3

Татварын өр

2.1.1.4

НДШ - ийн өглөг

2.1.1.7

Ногдол ашгийн өглөг

2.1.1.8

Урьдчилж орсон орлого

2.1.1.10

Бусад богино хугацаат өр

111,824,935.40

118,561,917.60

төлбөр

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

31

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 2.1.1.13

Богино хугацаат өр

18,900,420.80

5,822,301.00

23,121,368.2

17,446,967.9

0.0

0.0

төлбөрийн дүн 2.1.2

УРТ ХУГАЦААТ ӨР

2.2

ТӨЛБӨР Өр төлбөрийн нийт дүн Хөрөнгө - өр төлбөр =Цэвэр

18,900,420.80

5,822,301.00

23,121,368.2

17,446,967.9

99,661,496.80

109,675,627.90

44,128,859.30

94,888,090.20

хөрөнгийн дүн

Цэвэр активын үнэлгээгээр Таван Толгой ХК нь 94,888,090,200 төгрөгөөр үнэлэгдэж байна.

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

32

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 2. Зах зээлийн хандлагад суурилсан үнэлгээний аргыг ашиглах нь Зах зээлийн хандлагын үнэлгээний аргын жишээ болгож жишиг компанийн аргыг сонгож авлаа. Багануур ХК –ыг Таван Толгой ХК-тай жишиг гэж үзэх болсон шалтгааныг дор дурьдан харуулав. Үүнд:  Компаний хэлбэрийн хувьд ижилхэн хувьцаат компани  Ижил чиглэлээр үйл ажиллагаа эрхэлдэг, үйлдвэрлэдэг бүтээгдэхүүн болон түүний төрөл ижил  Зорилтот зах зээл ижил  Монголын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй бөгөөд компаниудын хувьцаа үнэт цаасны зах зээл дээр арилжаалагддаг. Хүснэгт 2. Балансын үзүүлэлтийн болон орлогын тайлангийн харьцуулалт / 2013он/мян.төг/ Байгууллаг

Балансын үзүүлэлт /мян.төг/ Нийт хөрөнгө

ын нэр

Эргэлтийн

Таван

112,335,058.10

хөрөнгө 105,217,182.60

Толгой Багануур

107,460,291.30

38,598,817.50

Байгууллаг

Таван Толгой Багануур

Өр төлбөр

Эзэмшигчдийн

хөрөнгө 7,117,875.50

17,446,967.90

өмч 94,888,090.20

68,861,473.80

93,099,026.10

14,361,265.20

Орлогын тайлангийн үзүүлэлтийн харьцуулалт Цэвэр борлуулалт

ын нэр

Эргэлтийн бус

Борлуулсан

Үйл

Үндсэн бус үйл

Тайлант үеийн

бүтээгдэхүүний

ажиллагааны

ажиллагааны

цэвэр

өртөг

ашиг/алдагдал/

ашиг/алдагдал/

ашиг/алдагдал/

161,746,953.30

78,786,683.80

1,799,408.90

-1,548,535.0

62,096,483.90

86,356,813.90

93,005,916.70

-9,167,105.10

6,839.50

-9,173,944.60

Багануур ХК ны нийт хөрөнгө нь Таван Толгой ХК-ний хөрөнгөөс даруй 36168401,1 мян.төгрөгөөр илүү байна. Уг 2 компаний эргэлтийн болон эргэлтийн бус хөрөнгүүдийн нийт хөрөнгөд эзлэх хувь харилцан адилгүй байна. Жишээ нь Таван толгой ХК-ны нийт хөрөнгийн 91.5% г эргэлтийн хөрөнгө эзэлж байхад Багануур ХКны ердөө 35.9%-г эргэлтийн хөрөнгө эзэлж байна. Дээрх

хүснэгтээс

харахад

Багануур

ХК-ний

орлогын

тайлангийн

үзүүлэлтүүдийн дүн Таван Толгой ХК-ний үзүүлэлтүүдийн дүнгээс харьцангуй бага байна. Өөрөөр хэлбэл, үзүүлэлтүүдийн дүн ойролцоо бус, харин эрс ялгаатай тул харьцаагаар авч үзэн харьцуулах нь илүү ач холбогдолтой гэж үзлээ.Таван Толгой ХКний хувьд 2013 оны нийт цэвэр борлуулалтын 15.23 хувь нь тайлангийн үеийн цэвэр

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

33

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 ашиг болж байсан бол Багануур ХК-ний хувьд (10.62%) ийн алдагдалтай ажилласан байна. Хувьцааны талаас хүснэгт 2.11 т авч үзэхэд харьцангуй ижил шинж чанартай байна Хүснэгт 2. Хувьцааны мэдээлэл Байгууллагын нэр Таван Толгой Багануур

Хувьцааны дансны үнэ /төг/ 6950 6250

Хувьцааны тоо /ширхэг/ 25,665,200 20,974,360

Дээр дурьдсан мэдээллийг ашиглан цэвэр актив нийт борлуулалт, цэвэр татварын дараах ашгийн харьцааг гарган зэрэгцүүлэх үзүүлэлтийг хүснэгт 2.12 тооцоолов. Хүснэгт 2. Цэвэр актив болон ТДА –ийн харьцааны тооцоолол /мян.төг/ Жишиг

Цэвэр актив

компани

Нийт

Цэвэр актив,

Татварын

Цэвэр актив

борлуулалт

нийт

дараах ашиг

ТДА-ийн

борлуулалтын

харьцаа

харьцаа Таван Толгой Багануур

112,335,058.1

161,746,953.3

0.7612

62,096,483.9

1.809

89,141,030.0

86,356,813.9

1.0322

-9,173,944.6

-9.71

Багануур ХК-ний цэвэр актив болон нийт харьцаа 1.24 мөн Актив болон ТДА-ийн харьцаа -9.71 гэсэн коэфицинетуудыг ашиглан Таван Толгой ХК ний зах зээлийн хандлагын аргын үнэлгээг тодорхойлсон ба тооцооллыг доорх хүснэгтэнд тусгав. Хүснэгт 2. Багануур ХК –ний 2013 оны Зах зээлийн хандлагын үнэлгээ /сая.төг/ Нийт борлуулалт

Цэвэр актив,

Үнэлгээ

Татвар төлсний

Цэвэр

нийт

дараах

ТДА-

борлуулалтын

ашиг/алдагдал/

ийн

харьцаа Таван Толгой Багануур

Үнэлгээ

харьцаа

161,746,953.3

0.7612

123,121,780.8

62,096,483.9

1.809

112,332,539.3

128,589,453.6

1.0322

132,730,033.3

-9,173,944.6

-9.71

89,079,002.06

Таван Толгой ХК-ний зах зээлийн үнэлгээг хийхдээ Зах зээлийн хандлагад суурилсан бизнесийн үнэлгээ нь 89,079,002,060 төгрөгөөр үнэлэгдэж байна.

3. Орлогын хандлагад суурилсан үнэлгээний аргыг ашиглах нь Хорогдуулгын хүүгийн тооцоо Цэвэр мөнгөн урсгалыг хорогдуулах хувийг тодорхойлохдоо нийлбэрийн аргыг хэрэглэсэн болно. Энэхүү хорогдуулгын хувь нь тухайн компанид хувь нь тухайн

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

34

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 компанид хувь хөрөнгө эзэишихээр хөрөнгө оруулалт хийхийн тулд хөрөнгө оруулагчдаас шаардах мөнгөн урсгалаас олохоор төлөвлөж буй өгөөжийг илэрхийлнэ. К1 –ийг тооцохдоо олон улсын жишгийн дагуу засгийн газрын бондын хүүг үндэслэсэн Чингис бондын 1 тэрбум долларын 10 жилийн хугацаатай, нэг жилийн хүү нь 5.125 % байв. К2-ийг сонгохдоо улсын дотоод эрсдэлийн хувь буюу 2010-2014 оны инфляцийн түвшингийн геометр дунджийг үндэс болгон дараах байдлаар сонгон авлаа. Хүснэгт 2. Монгол улсын инфляцийн түвшин (2010-2014) Он Инфляцийн

2010 10.1%

2011 10.2%

2012 14.0%

2013 12.2%

2014 12.4

Дундаж К2 11.78%

түвшин

К3- Салбарын дотоод эрсдэлийн хувийг тооцохдоо өрсөлдөөний идэвхжилт, нөлөөллийг харгалзан албан ёсны байгууллагын тооцооллын жишгээр 5% гэж авсан болно. К4- компаний дотоод эрсдлийн хувь тооцохдоо Хорогдуулсан мөнгөн урсгалын аргаар бизнесийн өртгийг тооцсон тухай үнэ ихтэй сэлбэг хэрэгсэл шаардлагатай болж байгааг харгалзан 1 хувиар авав R=. К1 +К2 +К3 +К4=5.125 %+11.78%+5%+1%=22.9 2013 онд гадаад зах зээлийн орчин хэдий тааламжгүй байсан ч “Эрдэнэс- Таван толгой” ХК нь 2013 онд 5.3 сая тонн нүүрс олборлосон нь 2012 онтой харьцуулахад үйлдвэрлэлийн хэмжээ хоёр дахин өссөн үзүүлэлт юм. Компанийн 2011-2013 оны Борлуулалт, олборлолтын хэмжээ (мян.тонн)-г доорх хүснэгтээр харуулав.35 Үзүүлэлт Нүүрс олборлолт Нүүрс борлуулалт Нүүрсний үнэ

Хэмжих нэгж Мян.тн Мян.тн Мян.тн

2011он 898.7 280.8

2012он 2,504.1 2,386.0 43,041.42

2013он 5,300.7 2,016.61 80,207.35

Нүүрсний үнэ болон борлуулалтын тоо хэмжээг таамаглаж мэдсэнээр цаашдаа борлуулалтын орлогоо тодорхойлж хорогдуулсан мөнгөн гүйлгээг тооцно. Дээрх хүснэгтийн тоон мэдээлэлийг ашиглан нүүрсний үнэ болон нүүрсний борлуулалтын харилцан хамаарлыг регресийн шинжилгээ хийж доорх хүснэгтээр харуулав.

35 http://economics.eagle.mn/content/read/15901.htm

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

35

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 SUMMARY OUTPUT Regression Statistics Multiple R 1 R Square 1 Adjusted R Square 65535 Standard Error 0 Observations 2 ANOVA df Regression Residual Total

Intercept X Variable 1

1 0 1

SS MS 68224.48605 68224.49 0 65535 68224.48605

CoefficientsStandard Error 2813.79 0 0.00993 0

t Stat 65535 65535

F #NUM!

Significance F #NUM!

P-value #NUM! #NUM!

Lower 95% 2813.79 -0.0099

Upper 95% Lower 95.0% Upper 95.0% 2813.78606 2813.8 2813.78606 -0.00993894 -0.01 -0.00993894

y=2813.7+0.0099 X x=(y+2813.7)/0.0099 y Борлуулалт x ҮНЭ

Борлуултын орлогоо тодорхойлсны дараа түүнийг ирээдүйд хэрхэн бий болохыг таамаглахын тулд тодохой хувиар нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Үүний тулд дараах албан мэдээлэлд үндэслэн хийхээр боллоо. Таван Толгой ХК нь 2004 оноос Гашуун Сухайт хилийн боомтоор БНХАУ-руу нүүрсээ экспортлох болсон. Үүнээс үзэхэд гол экспортлогч Хятад улсын зах зээл дээрх нүүрсний үнэ нь Таван Толгой ХК-ний хувьд чухал мэдээлэл болж өгнө. “Олон улсын зах зээлд нүүрсний үнэ эерэг хандлагатай байгаа. Тодруулбал 2014 онд дэлхийн нүүрсний үнэ 3.6 хувиар өснө. Тэр дундаа урд хөршийн хэрэглээ 2020 он гэхэд 36 хувиар нэмэгдэнэ гэдгийг Хятадын нүүрсний ассоциацаас мэдээлсэн.”

Ирээдүйн мөнгөн урсгалын тооцоолол 2010-2020 оныг дуустал орлогын таамаглалыг дэвшүүлэхдээ мэдээллийн олдоцын байдалд тулгуурлан урд жилүүдийн борлуулалтын хэмжээ болон үнийн өсөлтөөр Таван Толгой ХК-ний борлуулалтын орлогыг прогнозолсон. Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг нь нэгжид ногдох хэмжээгээрээ 2014-2020 онуудад тогтвортой байхаар төлөвлөсөн хавсралт 3 –д илүү нарийвчилан тооцсон байгаа. Хүснэгт 2. Ирээдүйн мөнгөн урсгалыг хорогдуулах аргаар бизнес үнэлгээний тооцоолол (мян.төг)

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

36

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014

№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

Үзүүлэлт Олборлосон нүүрс мян.тн Борлуулсан нүүрс мян.тн Борлуулах үнэ 1 мян. Тн Борлуулалтын орлого (цэвэр) ( - )Борлуулалтын өртөг ( = )Нийт ашиг ( алдагдал) ( - )Ерөнхий үйл ажиллагааны зардалын дүн ( = )Татвар төлөхийн өмнөх ашиг (алдагдал) ( - )Орлогын татварын зардал ( =) Татварын дараахь ашиг (алдагдал) ( + ) Элэгдлийн зардал ( + )Ажлын капиталын өөрчлөлт ( - )Хөрөнгө оруулалт ( = )Мөнгөн гүйлгээ Хорогдуулгын хүү % ( *)Хорогдуулалтын коэффициент Мөнгөн урсгалын өнөөгийн өртөг Дикаунтчилсан мөнгөн гүйлгээ Эцсийн жилийн үлдэх өртөг Байгууллагын үнэлгээ

2013 5,300.70 2,016.61

Цэвэр борлуулалтаyд эзлэх хувь (Дундаж)

2014

2020

2,814.60

3,728.67

80,207.35

жилд 2 % иар нэмэгдэн

81,811.50

92,133.04

161,746,953.30 78,786,683.60 82,960,269.70

100% 54% 46%

230,266,324.85 124,905,002.58 105,361,322.27

343,533,433.10 185,508,053.87 158,025,379.23

543,776.10

1%

1,508,688.25

3,435,334.33

82,416,493.60

44%

101,345,042.03

151,154,710.56

2,080,339.40

8%

18,766,364.03

27,482,674.65

80,336,154.20 929,620.20

36% 15%

82,578,678.00 1,069,063.23

123,672,035.92 3,059,197.13

50,759,230.90 477,677.10 131,547,328.20 22.9%

30% 40%

19,796,100.05 668,747.94 102,775,093.34 22.9%

95,551,993.89 5,035,361.69 217,247,865.25 22.9%

0.81

0.66

0.19

107,036,068.51

68,043,103.53

41,738,847.64

22.9%

399,137,361.10 107,036,068.51 506,173,429.61

Борлуулалтын орлогоо тодорхойлсноор түүнд холбогдогдох Борлуулалтын өртөг, Нийт ашиг ( алдагдал), Ерөнхий үйл ажиллагааны зардалын дүн, Татвар төлөхийн өмнөх ашиг (алдагдал), Орлогын татварын зардал, Татварын дараахь ашиг (алдагдал) зэрэг үзүүлэлтүүдийг, өмнөх үеийн тайлангийн үзүүлэлтийн Цэвэр борлуулалтанд эзлэх хувийн дундажаар тооцоолон 2020 хүртэл жигд байхаар хувиарласан. Элэгдлийн зардал, ажлын капиталын өөрчлөлт, хөрөнгө оруулалтыг 2020 он хүртэл тооцохдоо өмнөх үеийн буюу 2010-2013 оны тайлангийн үзүүлэлтийн дундаж өсөлтийн хувиар өсгөсөн. Ингээд эцсийн дүнд орлогын хандлагад суурилсан үнэлгээний дүн 506,173,429,610 төгрөг гэж тодорхойллоо.

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

37

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 Нийт хийгдсэн үнэлгээний дүгнэлтийг нэгтгэн доорх байдлаар Таван Толгой ХК-ний бизнес үнэлгээг тогтоолоо Хүснэгт 2. Таван Толгой ХК-ний үнэ цэнийн тооцоолол Үнэлгээний арга Ирээдүйн мөнгөн урсгалыг хорогдуулах

Үнэлгээ 506,173,429.6

Ач холбогдол 60%

арга Цэвэр активын арга Зах зээлийн жишиг

1 94,888,090.20 89,079,002.07

30% 10%

28,466,427.06 8,907,900.21

100%

341,078,385.03

компаниудын

үржүүлэгчийн арга Бизнес үнэлгээ

Тооцсон дүн 303,704,057.77

Таван Толгой ХК-ний үнэлгээг тооцоолохдоо дээр дурдсан аргачлалаас Сул ач холбогдлоор нь Зах зээлийн жишиг компаниудын үржүүлэгчийн арга 10%, Цэвэр активын арга 30%, Ирээдүйн мөнгөн урсгалыг хорогдуулах арга 60% буюу үнэлгээний эцсийн дүнг 100 хувь гэж үзсэн36. Ингээд нийт үнэлгээ 341,078,385,030 төгрөгөөр тодорхойллоо. Үнэлгээчдийн тооцоолсон үнэ цэнэ нь тухайн хөрөнгийн зах зээлд шудрага худалдсан үнээс ойролцоогоор 25%-иас илүү зөрүүтэй байвал тэр үнэлгээний үр дүн үндэслэл багатай гэж үздэг.37 Өөрийн хийсэн үнэлгээг хэрхэн үр дүнтэй байсныг МХБ-д арилжаалагдаж буй Таван Толгой ХК-ний хувьцааны үнэтэй харьцуулан хүснэгт 2.17-д харуулав.

36 Д. Ганхуяг Бизнесийг үнэлэх арга зүй хуудас 322 37 С. Доржсүрэн 2005

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

38

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 Хүснэгт 2. Хувьцааны үнэлгээгээрх болон МХБ-д арилжаалагдсан ханшийн харьцуулалт 2013.12.31

Байгууллагын үнэлгээ

Хувьцаа тоо

Зөрүү дүн

Үнэлгээний дүн

341,078,385,030.0

52665200

6476.352222

Ханшийн мэдээ

365,953,640,000.0

52655200

6950

24,875,254,970.0

52655200

473.6477782

Зөрүү

2013 оны 12-р сарын 31-ний өдрөөрх бизнес үнэлгээний үр дүнд гарсан дүнгиээс нэгж хувьцааны үнийг тооцоход 6476.352 төг байсан ба энэ үед монголын хөрөнгийн бирж дээрх арилжаалагдаж байсан тус компаний хувьцааны ханш 6125 төгрөгт хүрсэн байна. Эндээс компани компани хувьцааны үнэ бодит зах зээлийн үнээс 7,3%-ийн өндөр тогтоосон байна.

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

39

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 ЕРӨНХИЙ ДҮГНЭЛТ Энэхүү судалгааны ажлыг Монгол улсын тодорхой нэг тэр дундаа уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлж, зах зээлийн үнэтэй нь харьцуулах зорилго тавьж гүйцэтгэлээ. Судалгаан ажлын хүрээнд компаний үнэ цэнийг тодорхойлох бизнес үнэлгээний онол, арга зүйн асуудлуудыг судалж, түүнийг практикт авч ашиглан үр дүнг тооцооллоо. Санхүүгийн зах зээлд оролцогчид үнэлгээг бизнесийг худалдах, худалдан авах үед гардаг түгээмэл асуулт бол бизнесийн үнэлгээ байдаг. Бизнес үнэлгээний тодорхой зарчмууд нь үнэлгээний стандартаар үндсэндээ тодорхойлогддог. Аливаа компаний бизнесийн үнэ цэнийг хөрөнгийн, орлогын, зах зээлийн гэсэн 3 хандлагад тулгуурлан тодорхойлдог байна. Судалгаандаа МХБ-д бүртгэлтэй Уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа эрхэлдэг Таван Толгой ХК-ийг сонгон авч судаллаа. Таван Толгой ХК-ний үнэ цэнийг тодорхойлохын тулд бизнес үнэлгээ хийхдээ хөрөнгийн хандлагад суурилсан арга орлогын хандлагад суурилсан ирээдүйн мөнгөн урсгалыг хорогдуулах арга, зах зээлийн хандлагад суурилсан жишиг компаний үржүүлэгчийн арга гэсэн үнэлгээний гурван хандлагын аргуудар шинжилсэн. Уг шинжилгээг хийхдээ МХБ-ээс Таван Толгой ХК болон Багануур ХК-ний сүүлийн 4 жилийн санхүүгийн тайлан Голомт Секюритизээс Коксжих нүүрсний төсөв 2013 он зэрэг судалгааг ашиглан MICROSOFT EXCEL программ дээр боловсрууллаа. Шинжилгээний үр дүнд суурилан бизнес үнэлгээний дүнг тооцохдоо •

Үнэлгээний орлогын хандлагын арга

Уг хандлагаар үнэлгээ хийхдээ ирээдүйн мөнгөн урсгалыг хорогдуулах аргаар бизнесийн байгууллагын үнэлгээг хийсэн. Үнэлгээг хийхдээ хорогдуулагч хүү нь 22.9% гарч үнэлгээ нь 506,173,429,610 төгрөг гарсан •

Хөрөнгийн хандлагын арга

Хөрөнгийн хадлагад суурилсан үнэлгээнээс харахад тухайн Таван Толгой ХК нь өөрийн эргэлтийн хөрөнгөөрөө БХӨТ-рөө барагдуулах чадвартай. 2012 онд уг чадвар суларсан ч 2013 оноос харахад үйл ажиллагаа нь цаашид тогтворжиж байна. Хөрөнгийн хадлагад суурилсан үнэлгээ нь 94,888,090,200 төгрөг гарсан •

Зах зээлийн хандлага

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

40

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 Жишиг компани болох Багануур ХК-ийг сонгон авч харцуулан үржүүлэгчийн аргаар үнэлгээг 89,079,002,070 гэж тогтоолоо Таван Толгой ХК-ний бизнес үнэлгээний нэгдсэн дүнг 2013 оны 12 сарын 31-ний байдлаар нийт үнэлгээ 341,078,385030 төгрөг гэж үнэлэсэн байна. Үнэлгээчид тухайн хөрөнгийн зах зээлийн үнээс 25% -иас их зөрүүтэй байвал тэр үнэлгээний үр дүнг үндэслэл багатай гэж үздэг. Миний судалгааны ажлын бизнес үнэлгээний дүнгээс нэгж хувьцааны үнийг тооцоход 6476.35 төгрөг байсан ба үүнийг Монголын Хөрөнгийн бирж дээр арилжаалагдаж байсан компаний хувьцааны ханш 6950 байсан нь Таван Толгой ХК-ний нэгж хувьцааны үнэ 7,3%-иар өндөр арилжаалагдсан гэсэн дүгнэлтэд хүрлээ.

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

41

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 САНАЛ Компаний үнэ цэнийг тодорхойлохдоо бизнес үнэлгээ хийдэг. Бизнес үнэлгээ нь манай улсад анх 1994 онд яригдаж эхлэсэн боловч тийм ч нарийн тодорхойлогдслн арга хэрэгсэл байхгүй байна. Үнэлгээчдийн туршлагаас харахад бизнес үнэлгээг хийх арга аргачлал, түүний тооцоололд авч хэрэгдэх өгөгдлийн сонголт зэрэг нь нарийн төвөгтэй асуудлуудын нэг болж байгаа бөгөөд нарийвчилан гүнзгийрүүлэн судалсан бизнес АХЭ_үнэлгээний арга зүй ховор байна. Бизнес үнэлгээ гэхээс илүү хөрөнгийн үнэлгээ манай оронд арай илүү судлагдаж, тодорхой арга зүйтэй болж, түүнийг авч хэрэглэхэд хялбар байна. Хөрөнгийн үнэлгээний талаар Удирдахуйн ухааны доктор, дэд профессор С. Доржсүрэн “Хөрөнгө үнэлэх арга зүй номондоо тодорхой арга аргачлал тус бүрийг тайлбарлан бичсэн байхаас гадна, түүнийг авч хэрэглэхэд илүү хялбар, ойлгомжтой, тодорхой байна. Харин бизнес үнэлгээ хийхэд хөрөнгийн үнэлгээ түүний нэг хэсэг боловч хөрөнгийн үнэлгээнээс гадна орлогын, зах зээлийн хандлага суурилсан үнэлгээний арга хэрэглэхэд төвөгтэй байна. Судалгааны ажлын үр дүнд бизнес үнэлгээ хийхэд анхаарах шаардлагатай асуудлуудын талаар доорх зөвлөмжийг санал болгож байна. Хүснэгт 2. Компаний үнэ цэнийг тодорхойлох талаар санал, зөвлөмж Хөрөнгийн хандлагад

Үнэлгээ хийх үед анхаарах аёуудлууд Энэ хандлагаар үнэлгээ хийхдээ актив бүрийн үнийг

суурилсан үнэлгээний

тодорхойлж нийлбэрээр дүгнэх шаардлагатай. Үййний тулд

арга

актив бүрийн үнийг зах зээл дэх өнөөгийн ханшаар, активын элэгдэл хорогдлыг бодитой тооцоолж үнэлэх нь нэн тэргүүнд тавигдах асуудал болж байна. Үнэлгээчин активыг үнэлэхдээ хуулийн

хүрээнд

үнэлгээ

хийх

шаардлагатай.

Аливаа

обьектыг өртөг талаас нь мэдээллээр хангах шаардлагатай. Мэдээллийн

хязгаарлагдмал

байдлаас

үнэлгээний

ач

холбогдол буурна. Активын үнэлгээ хийхдээ активын хийц, хэмжээ зэргийг анхаарах шаардлагатай. Мөн түүнчлэн үнэлгээчид активын үнийг тогтоохдоо хэрэглээний үнийн индексээр үнийн өсөлтийг тооцоолдог аргачлалыг боломжтой Орлогын хандлагад

байна. Энэ аргын утга нь ирээдүйд олох орлогыг өнөөгийн үнэ

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

42

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 суурилсан үнэлгээ

цэнээр тооцох гэж ойлгож болно. Ирээдүйн мөнгөн урсгалыг хорогдуулах аргаар тооцоолол хийхэд тулгарсан хамгийн том асуудал бол мөнгөн гүйлгээний урсгалыг тооцоолохдоо капитал зарцуулалт, ажлын капиталын өөрчлөлт, элэгдэл хорогдол гэсэн үзүүлэлтүүдийг таамгалаж тооцох нь төвөгтэй байсан. Дээр дурдсан үзүүлэлтийг хэр сайн тодорхойлно тэр хэмжээгээр эцсийн үнэлгээ ач холбогдол өндөр болно. Мөн түүнчлэн орлогын хандлагад суурилсан үнэлгээний арга нь ерөнхийдөө таамаглал гэж хэлж болно. Тиймээс таамаглалаа үнэнд ойрхон байлгахын тулд тухайн компаний баттай мэдэгдэж байгаа үзүүлэлтийг барьж авч түүнд тулгуурлан

Зах зээлийн хандлагад

үнэлэх шаардлагатай байна. Зах зээл дэх ерөнхий хандлагыг үнэлгээнд тусгаж шингээх нь

суурилсан үнэлгээ

чухал асуудлын нэг мөн. Зах зээл дэх жишиг компаний харьцуулах үнэлгээний аргыг ашиглахдаа жишиг компанийг оновчтой сонгох нь чухал байна. Үйл ажиллагаа эрхэлж буй зах зээлийн онцлог, нөхцөл байдал, өрсөлдөөний орчин болон өрсөлдөгч байгууллагууд, байгууллагын үйлчлүүлэгч болоод хэрэглэгч, байгууллагын бэлтгэн нийлүүлэгч зэрэг зэх зээл дэх бүхий л мэдээллээр сайтар хангах шаардлагатай бөгөөд мэдээлэл хангалттай бол зах зээлийн үнэлгээг нарийн тодорхой, бодит байдалд улас ойрхон үнэлэх боломжтой байна. Тэр байтугай зөвхөн зөх зээлийн хандлагад суурилсан үнэлгээнд 100 хувийн ач холбогдол өгч, зөвхөн уг аргаар үнэлэх тохиолдол байдаг байна.

Цаашдаа хийгдэх судалгаа, шинжилгээний ажлын талаарх санал зөвлөмж Компаний үнэ цэнийг тодорхойлох нь гэсэн сэдвийг судалсны үндсэн дээр уг сэдвийн хүрээнд цаашид анхаарч, өргөжүүлэн судлах хэрэгтэй хэд хэдн асуудлуудыг санал болгож байна.  Бизнес үнэлгээний гурван хандлага болох хөрөнгийн, орлогын, зах зээлийн үнэлгээнд суурилсан аргуудыг тус тусад нь гүнзгийрүүлэн нарийвчлан судлах

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

43

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014  Дээрх асуудлыг судалсны үндсэн дээр үйлдлийг хялбарчилж, алдаа гарах магадлалыг бууруулах, цаг хэмнэх зорилгоор бизнес үнэлгээний оновчтой программын тухай судалж, практикт ашиглах боломжийг тодорхойлно.

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

44

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 НОМ ЗҮЙ 1. Р. Батжаргал,

2010,

2. Д. Гансүх

2011

3. Б. Ерлан

2011

“Бизнесийн үнэлгээний гарын авлага” Улаанбаатар “Бизнесийг үнэлэх арга зүй” Улаанбаатар

4. “Алтан Тариа ХК-ны Үнэлгээ Голомт Секюритиз” 5. Үнэлгээний Олон улсын Стандарт 2011 ес дэх хэвлэл 6. ҮСХороо

2011

7. Д. Ганхуяг

2011

“Үндэсний Статаистикийн эмхэтгэл” 2011 “Бизнесийг үнэлэх арга зүй”

8. Bret Tack 2010 Valuation Methkds of midsize company 9. Myron J.Gordon, The investment, financing and valuation of the corporation 1962 RICHARD D.IRWIN, INC Homewood, illinios 10.

С. Доржсүрэн

2011

“Бизнесийн үнэ цэнийг орлогоор хэмжих”

Улаанбаатар 11.

Л. Наранчимэг 2011

“Санхүүгийн

тогтвортой байдлын шинжилгээний

онол, арга зүйн асуудал” Улаанбаатар 12.

Б.Бүжинлхам

2012

“Санхүүгийн удирдлага”

13.

Б.Сайнжаргал

1999,

“Санхүүгийн тайлагийн шинжилгээ”

14.

Ж.Пүрэвсүрэн,

2007

“Санхүүгийн удирдлага”

15.

Л.Жаргал, Ж.Бат-Өлзий, 2008

16.

З.Золбаяр,

2012,

“Санхүүгийн менежмент” “Бизнесийн үнэлгээний онол, арга зүйн үндэслэл” ,

бакалаврын төгсөлтийн ажил, МУИС ЭЗБС, Бүртгэл санхүүгийн тэнхим Цахим сурвалж: 1. Д. Барсболд 2012 Үнэлгээний онолын хөгжлийн хандлага Улаанбаатар 2. http://csms.edu.mn/result/download1/articlecollection/Barsbold_uguulleg_1346831038.p df 3. Монголын Хөрөнгийн Бирж 2012 МХБ-д Бүртгэлтэй ХК-ны 2012 оны санхүүгийн хураангуй тайлан http://mse.mn/companies 4. Нягтлан бодох бүртгэл болон санхүүгийн ойлголт, http://macabacus.com/valuation/methods 5. http://economics.eagle.mn/content/read/15901.htm

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

45

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 ХАВСРАЛТ ХАВСРАЛТ 1 Таван толгой ХК-ний 2010-2013 оны зэрэгцүүлсэн санхүүгийн тайлан САНХҮҮ БАЙДЛЫН ТАЙЛАН/Мянган төгрөг/ №

Үзүүлэлт

2010

2011

2012

2013

1

ХӨРӨНГӨ

0.0

0.0

1.1

Эргэлтийн хөрөнгө

0.0

0.0

1.1.1

Мөнгө,түүнтэй адилтгах хөрөнгө Дансны авлага

3,315,467.8

50,114,496.6

50,276,222.

1

48,215,424.3

2,265,093.4

2,655,662.2

24,060.9

13,401.9

0.0

0.0

1,629,925.4

1,238,443.5

3,406,596.3

2,948,934.1

32,860.0

30,820.0

0.0

0.0

0.0

0.0

60,950,225.

9 0.0

105,217,182.6

6,164,573.2

6,993,154.9

135,428.4

124,720.6

1.1.2 1.1.3

Татвар, НДШ – ийн авлага

1.1.4

Бусад авлага

92,254,512.10

33,154,125.70

17,685,736.40

69,653,545.80

27,658.40 1.1.5

37,587.50

Бусад санхүүгийн хөрөнгө

17,685,736.40

1.1.6 1.1.7 1.1.8 1.1.9

Бараа материал Урьдчилж төлсөн зардал/тооцоо

1,164,069.10

1,737,577.10

680,540.10

4,191,193.10

12,419.30

11,713,684.60

Бусад эргэлтийн хөрөнгө Борлуулах зорилгоор эзэмшиж буй эргэлтийн бус хөрөнгө (борлуулах бүлэг хөрөнгө)

1.1.10 1.1.11 1.2

Эргэлтийн хөрөнгийн дүн Эргэлтийн бус хөрөнгө

1.2.1

Үндсэн хөрөнгө

1.2.2

111,824,935.40

108,785,743.00

6,668,710.50

6,565,449.60

68,271.70

146,736.30

Биет бус хөрөнгө

0.0

1.2.3

Биологийн хөрөнгө

0.0

0.0

1.2.4

Урт хугацаат хөрөнгө оруулалт

0.0

0.0

1.2.5

Хайгуул ба үнэлгээний хөрөнгө

0.0

0.0

1.2.6

Хойшлогдсон татварын хөрөнгө Хөрөнгө оруулалтын зориулалттай үл хөдлөх хөрөнгө Бусад эргэлтийн бус хөрөнгө

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

1.2.7 1.2.8 1.2.9 1.2.10

Эргэлтийн бус хөрөнгийн дүн

6,736,982.20

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

6,712,185.90

0.0

0.0

6,300,001.6

7,117,875.5

46

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 1.3

Нийт хөрөнгийн дүн

2

118,561,917.60

115,497,928.90

67,250,227.

5

112,335,058.1

ӨР ТӨЛБӨР БА ЭЗДИЙН ӨМЧ

0.0

0.0

2.1

ӨР ТӨЛБӨР

0.0

0.0

2.1.1

БОГИНО ХУГАЦААТ ӨР ТӨЛБӨР

0.0

0.0

2.1.1.1

Дансны өглөг

2.1.1.2

Цалингийн өглөг

2.1.1.3

Татварын өр

2.1.1.4

НДШ - ийн өглөг

2.1.1.5

2,961,683.90

5,278,911.60

11,367,670.5

8,743,921.8

51,512.90

78,356.70

60,677.3

68,869.3

10,878,142.70

180,091.20

4,184,424.5

4,290,405.5

88.30

1,612.30

0.0

0.0

Банкны богино хугацаат зээл

0.0

0.0

2.1.1.6

Хүүний өглөг

0.0

0.0

2.1.1.7

Ногдол ашгийн өглөг

5,678,086.6

3,368,403.8

1,830,236.9

866,743.3

0.0

0.0

272.4

108,624.2

23,121,368.

2

17,446,967.9

УРТ ХУГАЦААТ ӨР ТӨЛБӨР Урт хугацаат зээл

0.0

0.0

0.0

0.0

Нөөц /өр төлбөр/

0.0

0.0

Хойшлогдсон татварын өр

0.0

0.0

Бусад урт хугацаат өр төлбөр

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

0.0

23,121,368.

2 0.0 94,487.6 48,188.7 46,298.9

17,446,967.9

158,358.50

215,830.90

4,850,634.50

67,498.30

Урьдчилж орсон орлого 2.1.1.8 Нөөц /өр төлбөр/ 2.1.1.9 2.1.1.10

Бусад богино хугацаат өр төлбөр

2.1.1.13

Богино хугацаат өр төлбөрийн дүн

2.1.2

18,900,420.80

5,822,301.00

2.1.2.1 2.1.2.2 2.1.2.3 2.1.2.4 2.1.2.5 2.1.2.6 2.2

Урт хугацаат өр төлбөрийн дүн Өр төлбөрийн нийт дүн

2.3 2.3.1 2.3.2

ЭЗДИЙН ӨМЧ Өмч -төрийн -хувийн

18,900,420.80

48,188.7 46,298.9

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

5,822,301.00

48,188.7 46,298.9

0.0 94,487.6 48,188.7 46,298.9

47

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 2.3.3 2.3.4 2.3.5 2.3.6

-хувьцаат Халаасны хувьцаа Нэмж төлөгдсөн капитал Хөрөнгийн дахин үнэлгээний нэмэгдэл

0.0 0.0 0.0 511,036.2

0.0 0.0 0.0 511,036.2

2.3.7

Гадаад валютын хөрвүүлэлтийн нөөц

0.0

0.0

2.3.8

0.0

0.0

2.3.9

Эздийн өмчийн бусад хэсэг Хуримтлагдсан ашиг

94,282,566.4

2.3.10 2.3.11

Эздийн өмчийн дүн

99,661,496.60

109,675,627.40

Өр төлбөр ба эздийн өмчийн дүн

118,561,917.40

115,497,928.40

43,523,335.

5 0.0 44,128,859.

3 67,250,227.

5

2.4

511,036.20

99,055,972.80

511,036.20

109,070,103.60

0.0 94,888,090.2 112,335,058.1

ХАВСРАЛТ 2 Таван толгой ХК-ний 2010-2013 оны зэрэгцүүлсэн орлого үр дүнгийн тайлан № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 17

ОРЛОГЫН ДЭЛГЭРЭНГҮЙ ТАЙЛАН /Мянган төгрөг/ Үзүүлэлт 2010 2011 Борлуулалтын орлого 170,468,790.90 (цэвэр) 194,004,545.80 Борлуулалтын өртөг 62,965,033.10 88,055,570.80 Нийт ашиг ( алдагдал) 107,503,757.80 105,948,975.00 Түрээсийн орлого Хүүний орлого Ногдол ашгийн орлого Эрхийн шимтгэлийн орлого Бусад орлого Борлуулалт, маркетингийн зардал Ерөнхий ба удирдлагын 654,080.10 1,094,799.30 зардал Санхүүгийн зардал 4,608.10 Бусад зардал 28,870.10 26,155.90 Гадаад валютын ханшийн зөрүүний олз (гарз) Үндсэн хөрөнгө данснаас хассаны олз (гарз) Биет бус хөрөнгө данснаас хассаны олз (гарз) Бусад ашиг ( алдагдал) 1,179,266.90 (4,339,860.20)

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

2012 102,696,823.

9 88,257,805.8 14,439,018.1

2013 161,746,953.3

0.0 0.0 0.0 0.0

6,079.1 1,265,344.2 0.0 0.0

0.0 0.0

0.0 0.0

923,671.1

1,152,871.7

0.0 0.0 -1,863,616.0

0.0 0.0 680,769.7

0.0

-34,232.5

0.0

0.0

-15,516.0

-1,548,535.0

78,786,683.8 82,960,269.5

48

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд /Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 18 19 20

Татвар төлөхийн өмнөх ашиг (алдагдал)

102,509,817.40

11,636,215.0

82,176,823.3

Орлогын татварын зардал Татварын дараахь ашиг (алдагдал)

25,984,116.20

25,975,459.10

2,753,711.2

20,080,339.4

76,525,701.20

80,057,983.40

8,882,503.8

62,096,483.9

0.0

0.0

8,882,503.8

62,096,483.9

Хөрөнгийн дахин үнэлгээний нэмэгдлийн зөрүү Гадаад валютын хөрвүүлэлтийн зөрүү

0.0

0.0

0.0

0.0

Бусад олз (гарз)

0.0

0.0

8,882,503.8 0.0

62,096,483.9 0.0

21

Зогсоосон үйл ажиллагааны татварын дараах ашиг (алдагдал)

22

Тайлант үеийн цэвэр ашиг ( алдагдал)

23.1 23.2 23.3 24 25

Орлогын нийт дүн Нэгж хувьцаанд ногдох суурь ашиг (алдагдал)

106,033,442.50

76,525,701.20

76,525,701.20

80,057,983.40

80,057,983.40

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

49

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд

/Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 ХАВСРАЛТ 3 Таван толгой ХК -ийн 2013 оны арилжааны мэдээ № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

Дээд 8,800 8,000 8,000 7,300 7,180 6,000 5,900 4,450 4,300 4,300 2,750 3,680 4,300 6,100 4,300 6,100 4,300 4,300 6,100 4,250 4,450

Ханш Доод Нээлт 8,800 8,800 7,990 7,990 8,000 8,000 7,200 7,300 7,180 7,180 6,000 6,000 5,800 5,900 4,229 4,260 4,000 4,210 4,300 4,300 2,600 2,650 3,500 3,600 4,300 4,300 5,400 5,400 4,300 4,300 5,400 5,400 4,000 4,210 4,300 4,300 5,400 5,400 3,950 3,950 4,229 4,260

Хаалт 8,800 8,000 8,000 7,200 7,180 6,000 5,805 4,249 4,292 4,300 2,641 3,508 4,300 6,055 4,300 6,055 4,292 4,300 6,055 4,250 4,249

Ширхэг 102 29 15 240 1 4 231 1,633 818 811 3,512 776 210 111 185 501 1,000 10 200 845 1,633

4,300 4,300 6,100

4,000 4,300 5,400

4,292 4,300 6,055

818 811 62

4,210 4,300 5,400

Арилжигдсан Үнийн дүн 897,600 231,950 120,000 1,749,500 7,180 24,000 1,340,800 6,974,019 3,475,938 3,487,300 9,319,513 2,776,200 744,000 406,150 671,075 1,503,100 3,000,000 32,000 620,000 3,478,049 6,974,019

Огноо 2013-01-02 2013-01-31 2013-02-01 2013-02-28 2013-03-04 2013-03-28 2013-04-01 2013-11-01 2013-11-29 2013-12-02 2013-06-03 2013-06-28 2013-07-01 2013-07-31 2013-08-01 2013-08-30 2013-09-02 2013-09-30 2013-10-02 2013-10-31 2013-11-01

3,475,938 3,487,300 374,900

2013-11-29 2013-12-02 2013-12-31

ХАВСРАЛТ 4 Ирээдүйн мөнгөн урсгалыг хорогдуулах тооцоолол (мян.төг)

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

50

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд

/Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

Олборлосон нүүрс мян.тн

898.70

Борлуулсан нүүрс мян.тн

280.80

Борлуулах үнэ 1 мян. тн

-

2,504.1 2,386.

0 43,041.

4

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

2013

5,300.

7 2,016.

6 80,207.

4

Дундаж

2012

ЦБ-д эзлэх хувь

2011

ЦБ-д эзлэх хувь

2010

ЦБ-д эзлэх хувь

Үзүүлэлт

ЦБ-д эзлэх хувь

2014

жилд 2 % иар нэмэгдэн

2014

2015

2016

2017

2018

2019

2020

2,814.6

3,642.4

3,659.0

3,675.9

3,693.1

3,710.7

3,728.7

81,811.5

83,447.7

85,116.7

86,819.0

88,555.4

90,326.5

92,133.0

51

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд

/Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 Борлуулалтын орлого (цэвэр) Борлуулалтын өртөг Тогтмол зардал

170,468, 790.9 62,965, 033.1

100%

194,004,545.7

100 %

102,696,823 .9

100%

161,746,953 .3

100 %

100%

230,266,324.

8

303,951,856.

8

311,441,508.9

319,137,942.

9

327,047,596.

7

335,177, 130.2

343,533,433.1

37%

88,055,670.8

45%

88,257,805 .8

86%

78,786,683.

6

49%

54%

124,905,002.

6

164,874,770.

5

168,937,435.

8

173,112,267.3

176,605,702.

2

180,995, 650.3

185,508,053.9

9,444, 755.0

Хувьсах Зардал

53,520, 278.1

Нийт ашиг ( алдагдал) Ерөнхий үйл ажиллагааны зардалын дүн Тогтмол Зардал Хувьсах Зардал

107,503,7 57.8 687 ,558.3

Татварын дараахь ашиг (алдагдал) Элэгдлийн зардал

25,984, 116.2 76,525,701 .2 752,61 3.4

Хөрөнгө оруулалт

24,731,215.6

25,340,615.4

25,966,840.1

26,490,855.3

27,149,3 47.5

27,826,208.1

74,847,320.2

75,019,134 .9

66,968,681.

1

106,169,252.

2

140,143,554.

9

143,596,820.

4

147,145,427.

2

150,114,846.9

153,846, 302.8

157,681,845.8

14,439,018 .1

14%

82,960,269.

7

51%

46%

105,361,322.

3

139,077,086.

3

142,504,073.

1

146,025,675.

6

150,441,894.

5

154,181, 479.9

158,025,379.2

0%

1,904,799.3

1%

923,671.

1

1%

543,776.

1

0%

1%

1,508,688.3

3,039,518.6

3,114,415.1

3,191,379.4

3,270,476.0

3,351,77 1.3

3,435,334.3

1,357,819.4

2,735,566.7

2,802,973.6

2,872,241.5

2,943,428.4

3,016,59 4.2

3,091,800.9

150,868.8

303,951.9

311,441.5

319,137.9

327,047.6

335,177.

1

343,533.4

1,714,319.4

831,3 04.0

489,3 98.5

92,3 67.1 11,636,215 .0

54,3 77.6 82,416,493.

6

60%

190,479.

9 104,044,075.6

54%

15%

25,975,459.1

13%

2,753,711 .2

3%

45%

78,068,616.5

40%

8,882,503.8

1,026,999.6

16%

1,196,052 .1

36%

629,65 0.3

Ажлын капиталын өөрчлөлт

18,735,750.4

55%

122,96 3.1

Хувьсах Зардал Тогтмол Зардал

11,818,002.

5

105,948,874.9

618 ,802.5

102,509,8 17.4

13,238,670 .9

63%

68 ,755.8

Татвар төлөхийн өмнөх ашиг (алдагдал) Орлогын татварын зардал

13,208,350.6

5,678,3 42.1

57%

85,00 0.0

71%

11%

51%

44%

101,345,042.

0

133,738,817.

0

137,034,263.

9

140,420,694.

9

143,900,942.

6

147,477, 937.3

151,154,710.6

2,080,339.

4

1%

8%

18,766,364.0

24,316,148.5

24,915,320.7

25,531,035.4

26,163,807.7

26,814,1 70.4

27,482,674.6

9%

80,336,154.2

50%

36%

82,578,678.0

109,422,668.

4

112,118,943.2

114,889,659.4

117,737,134.8

120,663, 766.9

123,672,035.9

22%

929,620.

2

15%

15%

1,069,063.2

1,229,422.7

1,475,307.3

1,770,368.7

2,124,442.5

2,549,33 0.9

3,059,197.1

849,777.0

1,019,73 2.4

1,223,678.9

1,274,665.5

1,529,59 8.6

1,835,518.3

56,539,641.4

73,501,5 33.8

95,551,993.9

146,442.9

313,474.

0

141,753.

4

880,556.7

882,578.

1

787,866.

8

10,014,131.1

-15%

(65,546,768 .6)

129%

50,759,230.

9

-53%

313,474.

0

50%

477,677.

1

663,873.2

427,625.3 641,437.9 30%

30%

737,653.6 25,734,930.1

590,122.9 885,184.4 33,455,409.1

708,147.5 1,062,221.2 43,492,031.8

102,775,093.

3

936,247.1 135,450,774.

1

1,310,746.0 145,738,913.

6

1,835,044.3 158,317,015.

6

2,569,062.1 173,832,156.

5

3,596,68 6.9 193,117, 944.7

23%

23%

23%

23%

23%

23%

23%

0.81

0.66

0.54

0.44

0.36

0.29

0.24

0.19

107,036,06 9

68,043,103.5 3

72,966,891.11

63,880,454.3 2

56,463,550.0 3

50,445,080.6 5

45,599,4 33.83

41,738,847.64

40%

40%

131,547,328 .2

Мөнгөн гүйлгээ

19,796,100.1

491,769.1

668,747.9

5,035,361.7 217,247,865.2

Хорогдуулгын хүү % 23%

Хорогдуулалтын коэффициент Мөнгөн урсгалын өнөөгийн өртөг Дикаунтчилсан мөнгөн гүйлгээ

23%

23%

399,137,361

Эцсийн жилийн үлдэх өртөг

107,036,069

Байгууллагын үнэлгээ

506,173,430

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

52

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд

/Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014

Гарын үсэг

ХАВСРАЛТ 5 Төгсөлтийн ажлын Арга зүйг боловсруулж НББШ-ны тэнхимээр хэлэлцүүлэхэд үед асуусан асуулт, хариулт санал шүүмжлэл № Асуулт асууж Асуулт , санал Хариулт санал дэвшүүлсэн багшийн нэр

1

С. Амгаа

1. Байгалийн нөөцийн үнэлгээ гэж юу вэ?

2. Хувьцаат компаний судалгаа хийх болсон шалтгаан?

3. Таван Толгой ХК-ны чухам ямар орд газрын нөөцийг нь үнэлэх вэ?

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

Эдийн засгийн үнэлгээний онол нь хувь хүмүүсийн таашаал сонирхолд суурилдаг. Үнэлгээнд хамгийн гол ашигладаг арга нь зардал үр өгөөжийн шинжилгээ юм. Энэ шинжилгээ нь зардал болон үр өгөөжийг мөнгөн дүнд шилжүүлээд цаг хугацааны хувьд дискаунт тооцдог. Байгалийн нөөцийг үнэлгээ гэдэг нь өөрөө асар том сэдэв учир тухайн сэдвээс татгалзсан

53

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд

/Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 2

Л. Хангарьд

3

Г. Чулуунцэцэг

1. Судалгааны арга зүйг хэрхэн ашиглах талаар ?

2. Өнөөгийн үнэ цэнийг тооцохдоо ямар аргын ашиглаж байгаа вэ?

3. Техник эдийн засгийн үндэслэл материал олдох боломж хэр вэ?

Таван Толгой ХК-ны үнэ цэнийг тодорхойлохын тулд хэд хэдэн судалгаа, шинжилгээ хийх болно. Эхлээд манай улсын эдийн засагт уул уурхайн салбарын ач холбогдол хэр байгааг тодорхойлож, тухайн уул уурхайн салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниудын зах зээл дээрх байр суурийг тодорхойлох болно. Үүний дараа Таван Толгой ХК-ний санхүүгийн тайлангийн шинжилгээ хийж тухайн байгууллагын санхүүгийн байдал, үйл ажиллагааны үр дүнг тодорхойлно. Мөн Таван Толгой ХК-ний SWOT шинжилгээ болон хувьцааны судалгаа хийнэ. Үнэлгээг Таван Толгой –ний Хөрөнгийн хандлагад суурилсан үнэлгээ, Орлогын хандлагад суурилсан үнэлгээ, Зах зээлийн хандлагад суурилсан үнэлгээ зэргийг хийж гүйцэтгэнэ 1. Сэдвийн судлагдсан 1940-д он хүртэлх хугацаанл бүрэлдэн бий болсон бол байдал, хорьдугаар зууны сүүлийн хагаст мэргэжлийн үйл ажиллагаа 2. Ном зүй хийгдээгүй байгаа болон төлөвшсөн гэж үздэг3. Үүнтэй холбоотойгоор талаар үүнийг дэлгэрүүлж үнэлгээний талаар өгүүлэл, илтгэл, ном хэвлэгдэн гарсаар хийх байгаа. Д. Барсболд “Үнэлгээний онолын хандлага” өгүүлэлдээ үнэлгээний онол, түүний хөгжлийн талаар голчлон судалсан бол С. Доржсүрэн “Хөрөнгө үнэлэх арга зүй номондоо үнэлгээний хөрөнгийн хаандлагын талаас илүүтэй судалсан байна. Тухайн сэдвийн хүрээнд З.Золбаяр, 2012, ‘Бизнесийн үнэлгээний онол, арга зүйн үндэслэл’ баклаврын төгсөлтийн ажлаараа4 илүү онолын талаас бичсэн бол Н. Агиймаа 2012, “Компаний үнэ цэнийг тодорхойлох” төгсөлтийн ажлаа нэгэн компаний жишээгээр тайлбарлажээ

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

54

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд

/Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 4

Я. Эрдэнэбаатар

Олборлолтын прогноз, түүнд үндэслэн үнэ цэнийн тооцоо болон нөөцийн өнөөгийн үнэ цэнийн тооцоо 2 ийн ялгаа хэрхэн гүйцэтгэх талаар ?

5

М. Батхуяг

Таван Толгой орд газрын нөөцийг үнэлэнэ гэхээс илүү нөөцөд үндэслэн Таван Толгой ХК –ний үнэлгээг буюу үнэ цэнийг тодорхойлох талаар авч үзэх нь зүйтэй

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

55

Уул уурхайн компаний үнэ цэнийг тодорхойлох асуудалд

/Таван толгой ХК-ийн жишээн дээр/

2014 ХАВСРАЛТ 6 Асуулт асууж санал дэвшүүлсэн багшийн нэр Алтанцэцэг

Урьдчилсан хамгаалалтаар хэлэлцэх үед асуусан асуулт, хариулт, санал

Асуулт

Хариулт

Санал

Саналын хэрэгжүүлэлт

1. Багануур ХК-нийг

Багануур ХК –ыг Таван Толгой ХК-тай жишиг гэж үзэх

Тараах материалаа стандартын дагуу сайн хийж гүйцэтгэ.

Багануур ХК болон Таван толгой ХК-ны санхүүгийн тайлангийн тоо мэдээлэлд үндэслэн хүснэгт 2.10 , 2.11, 2.12, 2.13 харьцаа үзүүлэлтүүдийг зэрэгцүүлэн тооцсон. Энэ тооцоолол нь Багануур ХК-нийг сонгох бодит шалгуур болж өгнө.

Судалгаагаа цэгцэлж хооронд нь холбож өгөх

Судалгааны хэсэг үндсэн 2 бүлэг дэд 7 бүлэгээс бүрдүүлэн. Нийт хүснэгтийн тоо 19 Нийт графикийн тоо 2 байгаа.

2.

сонгох болсон бодит тоон мэдээлэлийн үндэслэл байна уу? Байхгүй бол тодорхой тоо мэдээлэлд үндэслэсэн байх

болсон шалтгааныг дор дурьдан харуулав. Үүнд:

 Компаний хэлбэрийн хувьд ижилхэн хувьцаат компани

 Ижил

чиглэлээр

үйл

ажиллагаа

эрхэлдэг,

үйлдвэрлэдэг бүтээгдэхүүн болон түүний төрөл ижил

 Зорилтот зах зээл ижил  Монголын хөрөнгийн биржид бүртгэлтэй бөгөөд компаниудын хувьцаа үнэт цаасны зах зээл дээр С. Амгаа

Үнэлгээг ач холбогдолоор нь 60% , 30%, 10% гэсэний шалтгаан

арилжаалагддаг Д. Ганхуяг “Бизнесийг үнэлэх арга зүй” номны Жишээ Хувьцаат компаний бизнесийн үнэлгээ

М. Батхуяг

Самданжамц

Нүүрсний зах зээлийн үнийг яагаад хятадын зах зээлийн мэдээлэлд суурилан нэмэгдүүлсэн бэ?

Таван Толгой ХК нь 2004 оноос Гашуун Сухайт хилийн боомтоор БНХАУ-руу нүүрсээ экспортлох болсон. Үүнээс үзэхэд гол экспортлогч Хятад улсын зах зээл дээрх нүүрсний үнэ нь Таван Толгой ХК-ний хувьд чухал мэдээлэл болж өгнө.

ХААИС-ЭЗБС НББ-IV С1 5010004 Б. Мөнхтуяа

56