2
Dindarlıq və depressiya arasında əlaqə xolojik olaraq daha yaxşı vəziyyətdə, daha ümidli və optimist olduqları; 16 araşdırmadan 15-də həyatda daha çox məqsəd və məna tapdıqları; 38 araşdırmadan 35-də evliliklərində daha xoşbəxt olduqları və həyat yoldaşlarıyla yaxşı
münasibətdə
olduqları;
20
araşdırmadan 19-da daha çox ictimai
Xüsusilə son 25-30 ildir aparılan
dəstək aldıqları görülmüşdür.”
araşdırmalar dinlə ruh sağlığı arasında
Depressiya dövrümüzün ən önəmli
əhəmiyyətli əlaqələrin olduğunu ortaya
ruh xəstəliyidir
qoyur... 2000-ci ildən əvvəl bu sahədə
Dinin ruh sağlamlığı üzərinə
aparılan 700 araşdırmadan 500-nün
müsbət təsirlərinin mənfi təsirlərindən
dinle ruh və bədən sağlamlığı arasında
daha çox olduğunu dilə gətirən mütə-
müsbət bir əlaqə olduğunu ortaya
xəssislər, sözlərinə belə davam edir:
qoyduğunu ifadə edən mütəxəssislər,
“Məlum olduğu kimi dövrümüzün
belə deyir: “Bu analizə görə; 93
insanlarını təhdid edən ən əhəmiyyətli
araşdırmadan 60-dan, dindarlıq səviy-
ruh xəstəliklərinin başında depressiya
yəsi yüksək insanların daha az depres-
gəlir. Bu gün dünyada təxminən 100
siyaya girdikləri, depressiyası olan
milyon insanın depressiyada olduğu
dindar şəxslərin də daha sürətli yax-
bilinməkdədir.”
şılaşdıqları; 68 araşdırmadan 57-de in-
Depressiyanın xüsusilə yaşlılar
tihar hadisələrinin daha az yaşandığı;
arasında ən məşhur xəstəliklərdən biri
69 araşdırmadan 35-də daha az qay-
olduğunu izah edən mütəxəssislər, belə
ğılarının olduğu; 120 araşdırmadan 98-
deyir: “Müalicə edilmədiyi təqdirdə
də daha az narkotik maddə istifadə
depressiya, həm yaşlılar həm də on-
etdikləri; 114 araşdırmadan 94-də psi-
ların olduqları cəmiyyət üçün bəzi 3
mənfi nəticələr ortaya çıxarır. Çünki
sından 59-da, dini ibadətlərə daha çox
depressiyalı xəstəliklərin çoxu, müəy-
qatılan insanlarda depressiyanın daha
yən bir müalicəylə keçmir, uzun müd-
aşağı olduğunu və bu kəslərin daha az
dət davam edən müalicədən sonra da
depressiya simptomları göstərdikləri
asan bir şəkildə təkrar ortaya çıxa bilir.
müəyyən etmişdir.
Depressiyalı xəstələrin, müalicə görüb
Nəticə olaraq dindarlıqla həyat-
çıxdıqdan sonra da üçdə ikisinin ən az
dan razı olma arasında 80% müsbət bir
üç ay sonra təkrar depressiya keçir-
əlaqə tapıldı. Depressiya və qayğı ilə
dikləri görülür. Bu vəziyyət həm iqti-
dindarlıq münasibətini ələ alan işlərin
sadi baxımdan mənfi təsir etməkdə,
üçdə ikisində, dinin tələblərini yerinə
həm də həyat keyfiyyətini aşağı sala-
yetirən şəxslərin digərlərinə nisbətən
raq ölüm nisbətlərini yüksəltməkdədir.
daha az depressiya keçirdikləri və
Çünki bir tərəfdən bu xəstələrin müali-
qayğı duyduqları müəyyən edilmişdir.
cəsi uzun müddət davam edərkən digər
Din insanlara ümid və motivasiya
tərəfdən də bunlar fiziki narahatlıqlar
verir
kimi tam olaraq yaxşılaşmadıqlarından
Mütəxəssislər, 111 depressiyalı
həyat keyfiyyətlərinə də mənfi istiqa-
yaşlı xəstə üzərində təxminən bir il
mətdə təsir etməkdədir.”
davam edən araşdırmalar nəticəsində,
Din ilə depressiya arasinda hansi
dinin tələblərinin yerinə yetirilməsinin
əlaqə var
depressiya xəstələri üzərində əhəmiy-
Mütəxəssislər daha sonra “Görə-
yətli bir təsiri olduğunu, yaşlıların
sən din ilə depresiya arasında nə cür
yarısının bu zaman ərzində hər hansı
bir əlaqə vardır? Digər bir ifadəylə
bir müalicə almadan yaxşılaşdıqlayını
dinin, depressiyalı xəstələr üzərində
deyirlər. Araşdırmaçılar, hər nə qədər
müsbət hər hansı bir təsiri varmı?”
bu mexanizmin tam olaraq necə işlə-
suallarını cavablandırdı. Bu mövzuda
diyini ortaya qoya bilməsələr də dini
bir çox araşdırması olan Koenig, din-
inancın bu xəstələrə daha yaxşı bir
dar insanlarla depressiya arasındakı
dünya görüşü qazandırdığını, ağrının
əlaqəni araşdıran 93 sahə araşdırma-
və ölümün daha yaxşı başa düşül4
məsini və qəbul edilməsini təmin
qoymuşdur.
25
ölkədə
aparılan
etdiyini bildirirlər.
araşdırmada dindarlıqla intihar etmə arasında tərs bir əlaqənin olduğu təsbit
Dindarlar intihar hadisələrinə pis
edilmişdir.”
baxır İntiharla dindarlıq arasındakı mü-
Araşdırmala, dinin ictimai dəstək
nasibəti araşdıran araşdırmaların bö-
təmin etmək surətiylə digər ruhi xəstə-
yük əksəriyyəti dindarlıqla intihar ara-
liklərdə olduğu kimi intihar hadisə-
sında tərs bir əlaqənin olduğunu, yəni
lərinin azalmasında və ya qarşısının
dindarlıq səviyyəsi yüksək olan kəs-
alınmasında da əhəmiyyətli bir yeri
lərin daha az intihara təşəbbüs etdik-
olduğunu göstərir.
lərini və ya intihara daha pis baxdıq-
Dini ibadətlərə davam edən in-
larını ortaya qoyur.
sanlar eyni dindən olanlarla yoldaş-
İslamın intiharı qətiliklə qadağan
lıqları
sayəsində,
xüsusilə
ruhi
etdiyini izah edən mütəxəssislərə görə:
problemlərini yüngülləşdirə bilirlər.
“digər dinlər də intiharı qəbul etmə-
Bu da intihar riskini azaltmaqdadır.
məkdədir. Bu sahədə aparılan araşdır-
Dinlər kasıblıq vəziyyətini yüksəl-
malar da, dinin depressiyaya səbəb
dərək insanları mənəvi mənafelərinin
olan fərqli stress resursları ilə başa
çıkmazlarından qoruya bilər. Bu inanc
çıxmada ən əhəmiyyətli faktor oldu-
şəkli də insanların ruh sağlamlığını
ğunu göstərir. Dini inanclarını yerinə
qorumaqda əhəmiyyətli rol oynaya
yetirən şəxslərin narkotik asılılığı,
bilər.
depressiya və ümidsizlik kimi intihara
İnsanlardakı ən əhəmiyyətli dü-
gətirib çıxaran risk faktorları haqqında
şüncələrdən biri də ölüm düşüncəsidir.
daha aşağı nisbətlərə sahib olduqları
İnsanın kontrol edə bilmədiyi ölüm
tapılmışdır. Digər tərəfdən bu sahədə
həqiqəti, çox insanda böyük bir qorxu
aparılan bir araşdırma, namaz qılma-
və qayğıya səbəb olur. Bununla bir-
yanlarda görülən intihar hadisələrinin
likdə, bu ölüm qorxusu insanlara görə
nizamlı olaraq namaz qılanlardan dörd
fərqlilik göstərir. Ölüm qorxusunu ar-
qat daha yüksək olduğunu ortaya
tıran ya da azaldan bir çox faktor var. 5
Bunların başında dindarlıq səviyyəsi,
gənclik illərində pessimist olanların,
axirət həyatına inanc, mənəviyyat və
optimist fikirli olanlara nisbətlə 20-30
yaş gəlir. Bu sahədə yaşları 18 ilə 80
il sonra sağlamlıq baxımından daha
arasında dəyişən 132 qadın və 64 kişi
problemli olduqlarını tapmışdır. Digər
üzərində aparılan bir araşdırmada,
tərəfdən müsbət düşüncələrə sahib
ölüm
müəyyənləşdirici
olanların mənfi düşüncələrə sahib
faktorun psikososyal səviyyə olduğu,
olanlardan 7 və ya 7,5 il daha çox
bunu isə yaşın təqib etdiyi tapılmışdır.
yaşadıqları
Yəni bu araşdırma nəticələrinə görə,
Araşdırmaçılar bu vəziyyəti, fərdlərin
psixososial səviyyə və yaş səviyyəsi
yaşama arzusunun gücü və qocalıqda
artdıqca, ölümdən qorxma vəziyyəti də
müsbət tərəflərini ön plana çıxarmaq
o nisbətdə azalır. Dini inanc, tutum və
ilə açıqlayır.
qorxusunda
müəyyən
edilmişdir.
davranışlar bir tərəfdən depressiya,
Bu nöqtədə dinin ruh sağlam-
intihar, qayğı kimi bəzi mənfi ruhi
lığına ən əhəmiyyətli qatqılarından bi-
vəziyyətlərə mane olarkən ya da or-
rinin optimizm olduğunu izah edən
tadan qaldırarkən digər tərəfdən də
mütəxəssislərə görə: “Plante və yol-
fərdlərin psixolojik olaraq daha yaxşı
daşlarının fərqli məskunlaşma yerlə-
olmalarına vəsilə olmaqdadır.
rindən, fərqli dini qruplara bağlı və
Dinin ruh sağlamliğina ən
fərqli təhsil təşkilatlarına davam edən
əhəmiyyətli xidmətlərindən biri
242 universitet tələbəsi üzərinə apar-
nikbinlikdir
dıqları araşdırmada, güclü dini inanca
Dinin ruh sağlamlığına ən əhə-
sahib tələbələrin, həyatı mənalan-
miyyətli qatqılarından birinin də opti-
dırma, optimizm, digərlərinə kömək
mizm hissi olduğunu ifadə edən mütə-
etmə
xəssislərə görə: “Peterson, Seligman
olduğu halda, daha az qayğı və stressə
və Vaillant 100 Harvard Universiteti
məruz qaldıqlarını tapmışlar.
məzunu üzərinə apardığı araşdırmada, Psixoloq, Murad Nəsirov 6
xüsusiyyətləri
daha
yüksək
Sosial status və ya sosial mövqe Şəxsiyyətin
sosial yerini təyin
imtiyazlar və ya məhrumuyyətlərlə
etmək üçün psixologiyada mövqe və
izah edilməlidir. Həyat tərzi özündə
ya status anlayışlarından istifadə olu-
vaxt
nur. İnsanın sosial statusunun öyrənil-
yaşayış yerinin, onun interyerinin, pal-
məsində tətbiq olunan yanaşmalara
tarın və s. seçimini ehtiva edir. Sosial
görə sosial status anlayışı ilk əvvəl
stratifikasinin M.Veber parametrləri
hüquqi şəxsin hüquqi vəziyyətini mü-
ozünün mücərədlik dərəcələrinə görə
əyyən edirdi. Geniş istifadəyə bu an-
fərqlənir: sinif daha mücərəddir, status
layış məşhur alman sosioloqu Maxs
isə M.Veberin konseptual triadasında
Veber tərəfindən daxil edilib. Onun
ən konkret olanıdır. Ən konkret an-
əsərlərində status, sinif və hakimiyyət
layış da öz növbəsində kulturoloji
sosial stratifikasiyasının başlıca gostə-
baxımdan daha çox yüklənir, dildə də
riciləri kimi çıxış edir. Çünki, cə-
ən müxtəlif ifadə formaları qazanmış
miyyətin
edən
olur.İnsanın sosial statusu sosial və
sosioloqlar çoxdan fikir vermişdilər ki,
nisbi ölçülərə malikdir.Birinci,halda
mülkiyyət və istehsalat münasibətləri
insanın müstəqil və mənimsənilmiş
ilə birləşmiş siniflər və böyük insan
xarakteristikaları (halda, cinsi, yaşı,
qrupları arasında çoxlu sayda aralıq
milliyyəti, mədəni və sosial mənsu-
qurumlar
Ümumən
biyyəti, digər tərəfdən, təhsili, sənəti,
K.Marksın siniflərə verdiyi təyinlə
dildən istifadə səviyyəsi) ilə əks olu-
razılaşan M.Veber hesab edirdi ki,
nur, ikinci halda isə söhbət sosial və
strukturunu
tədqiq
mövcuddur.
sinif-insanların
iqtisadi
maraqları,
keçirmə,
ünsiyyət
üsullarını,
situativ barabərsizlik terminlərində ifa-
əmlakı və gəlirlərinə görə təxminən
də
bərabər üzvlərini birləşdirir; hakimiy-
Qeyd qeyd etmək lazımdır ki, statusun
yət – insanların vacib qərarlar qəbul
sosial xarakteristikaları tarixi və etnoq-
edən təşkilatlardakı iştirakı ilə, status
rafik baxımdan dəyişkənliyə məruz
isə həyat tərzi iə müəyyən olunan
qalırlar: müxtəlif cəmiyyətlərdə və 7
olunan
münasibətlərdən
gedir.
müxtəlif şəraitlərdə birinci plana yaş,
Lakin, bu zaman həmin keyfiyyətlərlə
məşğulluq dərəcəsi yaxud fiziki qüvvə
yanaşı
ön plana çıxır. İnsanın həmin sahədə
mükafatlandırılma, seçkili orqanların-
tutduğu müxtəlif mövqelər nəzərdə
dakı rolu və sair keyfiyyətləri nəzərə
tutula İdarəetmə sahəsində isə yerinə
alınmalıdır. Rəhbərin sosial statusunun
yetirdiyi işdən (vəzifədən) aslı olaraq
özünə məxsus rəmzləri, vəzifəsi, rüt-
bilər. O, şəxsiyyətlərarası sitemlərdə
bəsi, qazancı, evi, maşını, şəhərin daha
müxtəlif səviyyədə dura bilər. Yəni, ya
nufuslu hissəsində yaşaması, qohum-
çox yüksək statusa,yaxud da əksinə
ları və sair də nəzərə alinır.
rəhbərin nüfuz, səlahiyyət,
çox aşağı statusa malik ola bilər.
1936-cı ildə müxtəlif situasi-
Şəxsiyyətin intelekt,iradə və nüfuzu
yalarda şəxsiyyətin davranış modelini
arasında müəyyən əlaqələr olduqda,
öyrənən amerika sosioloqu R.Linton
böyük intelekt sahıbı, aktıv və əməyə
“status” və “rol” anlayışlarından isti-
yaradıcı münsaibət bəsləyən şəxsiyyət
fadə edərkən statusu şəxsiyyətin huquq
öz qabiliyyəti ilə rəhbər statusu qazana
və vəsifələrini,rolu isə statusun dina-
bilər. Buna baxmayaraq onun təşkilat-
mik aspekti kimi təqdim etmişdir. Şəxsiyyətin statusunu formalaş-
çılıq bacarıqı birmənalı olmur.
dıran amillərdən biri və ən əhə-
Əgər şəxsiyyyətlərin bir-birinə oxşar,təkrarlanan və nəticədə şəxsiyyət
miyyətlisi nüfuzdur.
statusy qazanan nəticələrini nəzərə
Nüfuz- cəmiyyətin, fərdinin özü-
alsaq, belə nəticəyə gəlmək olar ki,
nəməxsus ölçülərini göstərən,insanın
sosial status şəxsin fərdi xüsusiyyət-
davranış və faliyyətinin
lərindən və psixoloji keyfiyyətlərindən
olduğu qrupun sosial ğözləmələri ilə
aslı olaraq izah olunmalıdır. İdarəet-
üst-üstə düşməsidir. Nufuzu qazanmar
mədə şəxsiyyətin statusnu, xüsusilə
üçün rəhbərdə yüksək mənəvi keyfiy-
rəhbərlik statusunu xarakterizə edər-
yətlərlə yanaşı müdriklik, mühakimə
onun daxil
rolunda
yürütmə bacarığı, risk etmə və çevik
özünü göstərən sosial-sistemdəki mü-
təfəkkür lazımdır. Şəxsiyyətin nüfuz
kən
şəxsiyyətin
rəhbərlik
nasibətlərini nəzərə almaq lazımdır. 8
qazanması rəsmi və qeyri rəsmi yolla
müəyyən səlahiyyətlər verilir. Bu sala-
gedir.
hiyyətlərdən istifadə etməklə o lazım olunan nəticələri əldə edə bilər. Lakin,
-Rəsmi nüfuz-dövlət və müxtəlif rəsmi təşkilatlara daxil olma yolu ilə
tabecılıkdə
qazanılır (medallar, rütbə, fəxri ad,
rəhbərlik
orden və s.);
Rəhbərlik edənin nüfuzu üç formada
-Qeyri-rəsmi
olana ən edənin
şəxsi
özünü ğöstərir:
nüfuz-şəxsiyyətin
sosial həyatda qanandığı hörmət his-
-şəxsiyyət nüfuzu;
sidir.
-vəsifə nüfuzu; Rəhbərə tabeliyində olan adam-
-peşə nüfuzu.
larla qaarşılıqı ünsiyyətdə olmaq üçün Psixoloq, Dos. Salamova Kamalə
9
böyük
təsir
nüfusudur.
İdman, musiqi və rəsmin, uşaq psixologiyası üzərindəki təsirləri Bir valideyn olaraq biz, uşağı-
* Uşağımı rəsm / musiqi / rəqs /
mızın basketbol komandasına seçilmə-
idmana istiqamətləndirərkən valideyn
sindən qürur duyar, çəkdiyi rəsmləri
olaraq mənim istədiyim nədir?
divarlarımıza asar və ya bir musiqi
Əgər uşağımızın həyatında sənət
aləti çala bilməsi üçün kursa yaz-
və idmanın yer almasını istəyiriksə bu
dırarıq. Əslində hamımız istəyirik ki,
sualları ağlımızda tutmağımız faydalı
uşaqlarımızın həyatlarında idman, mu-
ola bilər. Çünki beləcə, -Uşağımızı doğru istiqamətlən-
siqi və rəsm olsun, bu fəaliyyətlərin verdiyi fürsətlərdən uşaqlarımız yarar-
dirmiş olarıq.
lansınlar. Uşaqların rəsm, musiqi və ya
-Marağı olmayan bir sahə üçün
idmanla maraqlanmalarının onlara çox
zorlamamış olarıq.
faydası var.
-İstəklərimizi əvvəlcədən müəy-
Ancaq valideyn olaraq uşaqları-
yənləşdirərək həm uşağımız həm də
mızın sənət və ya idmanla maraqlan-
özümüz üçün zamana qənaət etmiş
malarını istəyiriksə, əvvəl özümüzə bir
olarıq. -Ən əhəmiyyətlisi, sənət və id-
neçə sual verməliyik. * Uşağımın maraqlarını bilirəm-
manı övladımızın həyatına zorla soxmamış, qarşılıqlı istək və həvəslə seç-
mi? * Uşağımın yaşı bu fəaliyyətə uy-
miş olarıq.
ğundurmu? * Uşağımın inkişaf səviyyəsi və
Sənətin (musiqi və rəsmin) uşaqlar
şəxsiyyəti hansı formada istiqamət-
üzərindəki təsiri
ləndirmə tələb edir? * Görəsən istiqamətləndirdiyim
Uşaqların rəsm və ya musiqi ilə
sənət / idman növünü təkcə mən istə-
maraqlanmaları iki şəkildə ola bilər.
yirəm?
İlk olaraq uşağın xüsusi qabiliyyəti istiqamətində sənətçi olaraq yetişdi10
rilməsi və sənət fəaliyyətləri ilə sıx
qatılması və ya xüsusi dərs alması
olaraq maraqlanması, dərs almasından
lazım olmaya bilər. Çünki rəsm və
bəhs edirik. Belə bir təcrübə üçün müt-
musiqi də gündəlik həyatımızın içində
ləq uşağın nəyə marağının olduğu tə-
ola bilər, uşaqların incəsənətə olan ma-
yin olunmalıdır. Çünki sənətçi olmaq
raqları ailə tərəfindən də həvəsləndirilə
uzun zaman və əmək istəyən bir
bilər. Uşağınızın rəsm və musiqinin
yoldur.
müsbət
İkinci yol isə sənətin tədbirlər musiqi,
rəqs,
teatr
faydalanması
üçün valideyn olaraq edə biləcək-
yolu ilə uşağın həyatında olmasıdır. Rəsm,
təsirlərindən
ləriniz: * Erkən yaşlardan etibarən sə-
kimi
tədbirlərin uşağın dünyasına təsiri
nətlə iç içə olmasını təmin edin. * Teatr rəqs nümayişləri, rəsm
böyükdür: * Özünü tanımasına kömək edər.
sərgiləri və konsertlərə həyatınızda yer
* Xəyal dünyasını inkişaf etdirər.
verin.
* Duyğularını rahatca ifadə etmə-
* Evdə incəsənət alətləri saxlayın. Məktəblə bağlı layihələrdə bu cür və-
sinə imkan tanıyar. * Fərqli dünyagörüşləri inkişaf
saitlərin istifadəsindən çəkinməyin. * Bol bol musiqi dinləyin.
etdirə bilər. * Bədən, zehin və ruh sağlam-
* Sadə amma funksional musiqi
lığına müsbət təsir edər.
alətlərini
* Özünə inamı güclənər.
təcrübə
etməsinə
imkan
verin. * Muzey gəzintilərinə aparın,
* İctimai bacarıqları inkişaf edər. * Romantik zəka qidalanar.
ancaq bu gəzintilərin uşağın yaş və in-
* Məktəb müvəffəqiyyətinə müs-
kişaf səviyyəsinə uyğun olmasına diqqət edin.
bət təsir edər.
* Tətillərdə sənəti həyatınıza da-
* Sağlam bir şəxsiyyət inkişaf et-
ha çox qatın.
dirmək üçün fürsət tapmış olar. Bütün bu müsbət inkişaflara sahib olmaq üçün uşağın bir sənət kursuna 11
* İdman fəaliyyətinin qazandır-
İdmanın uşaqlar üzərindəki təsiri
dığı ictimai və fiziki bacarıqlar uşağın cəmiyyət içindəki qəbulunu artırır, sağlam bir fərd olmasını dəstəkləyir, pis vərdişlərdən uzaq olmasına kömək edir, məsuliyyət duyğusunu bəsləyir. İdman fəaliyyətlərini ailə olaraq
İdman da ən az sənət qədər uşaq-
dəstəkləmək üçün;
lar üzərində müsbət təsirə malikdir.
-Erkən yaşlardan etibarən idmanı
* İdman fəaliyyətləri prioritetli
vurğulayın.
olaraq fiziki inkişafa kömək edən işlər kimi qiymətləndirilsə də uşağın həm
-Nümunə olun
təhsil həyatında həm də gələcək
-Ailə olaraq keçirdiyiniz zamanlara idman fəaliyyətlərini də əlavə
həyatında böyük rol oynayarlar.
edin.
* Hər idman növünün öz içində
-Müvəffəqiyyətli idmançıları tə-
saxladığı qaydalar, tənzimləmələr və tətbiqlər əslində intizam dediyimiz
qib edin. -Məktəbdə də iştirakını dəstək-
sistemi həyatımıza tətbiq etməkdədir. Məşq etmək, vaxtında oyuna başla-
ləyin.
maq, qaydalara uyğun hərəkət etmək
-İdman müsabiqələrinə gedin.
uşağın bütün həyat keyfiyyətinə təsir
-Öz bədəni ilə edə biləcəyi güclü yanlarını kəşf etməsinə kömək edin.
edəcək faktorlardır. * Məğlubiyyətlə baş etmə, təkrar
-Öz fiziki quruluşuna uyğun müx-
sınama, rəqabətlə baş etmə, hakimlə,
təlif idman fəaliyyətlərini sınaqdan
məşqçi ilə, komanda yoldaşlarıyla əla-
keçirməsi üçün ürəkləndirin. -İdmanı gündəlik həyatınızın axı-
qə, müəyyən bir məqsədə yönəlmək,
şı içində saxlayın.
hədəfə irəliləyiş kimi hallar, uşağın gələcəkdə həyatında istifadəsi üçün əhəmiyyətli və lazımlı bacarıqlardır.
12
* Mütləq məşqçilərin, ustaların
İstiqamətləndirərkən nələrə diqqət
və ya pedaqoqların şərhlərinə və
edək?
müşahidələrinə diqqət edin. * Uşaq musiqi, rəsm və ya idman
* Uşağı çox müxtəlif fəaliyyət-
sahəsində bir fəaliyyətə qatılacaqsa
lərlə baş-başa buraxmaq, bir müddət
mütləq onun marağı göz qabağında
sonra onun sıxılmasına, yorulmasına,
tutulmalıdır.
istəksizlik göstərməsinə səbəb ola
* Seçdikdən sonra isə ən az bir ay
bilər.
Bu
da
uşağınızın
özünü
"sınaq" müddəti qoyulmalıdır. Beləcə
bacarıqsız və müvəffəqiyyətsiz hiss
həm ailə həm uşaq fəaliyyətin uyğun
etməsinə səbəb ola bilər.
olub olmadığına birlikdə qərar verə Rəsm, musiqi və idmanın özünə
bilər. * Əgər bir kursa gediləcək və ya
inam inkişafına təsiri
dərs alınacaqsa bunun nə qədər davam edəcəyi, uşağın proqramına necə təsir
Rəsm, musiqi və idman yolu ilə
edəcəyi mütləq əvvəldən uşağa izah
uşağın özünə inamı aşağıdakı yollarla
edilməlidir.
inkişaf edir:
* Valideyn olaraq, özünüzün edə
* Uşaqlar özlərini ifadə etdikləri
bilmədiklərinizi uşağınızdan gözləyib
ölçüdə inkişaf edərlər. Bu səbəblə,
gözləmədiyinizi düşünün.
sənət də idman da uşağın özünü inkişaf etdirməsinə böyük imkan yaradar.
* Hansı fəaliyyət olursa olsun, çox yüksək nailiyyətlər gözləməyin.
* Uşaqların özünə inamı, ətrafdan
Əhəmiyyətli olan uşağın öz bacarıqları
götürdükləri reaksiyalarla formalaşır.
daxilində bu fəaliyyətlərdən faydalan-
Bu səbəblə müsbət reaksiyalar aldıq-
masıdır.
ları müddətcə özünə inamı yüksək olacaq.
* Sənət və ya idmana sahəsində qatıldığı fəaliyyətlərdə əsla digər uşaq-
* Sənət və ya idmanla maraq-
larla və ya bacı-qardaşı ilə müqayisə
lanmaq uşağın məktəb müvəffəqiy-
etməyin.
yətinə də müsbət təsir edir. Özünü 13
yaxşı və xoşbəxt hiss edən uşaq
masiya toplamağa ehtiyac hiss edərlər.
məktəblə əlaqədar işlərdə də irəliləmə
Sənət və ya idmanla məşğul olan
göstərər.
uşaqlar, özlərini daha yaxşı tanıyar,
* Uşaqlar şəxsiyyətlərini meyda-
beləcə şəxsiyyətlərini daha möhkəm
na gətirərkən özləri haqqında infor-
inkişaf etdirərlər.
Psixoloq, Murad Nəsirov
14
İnsanları idarə etmənin texniki əsasları 1-Tənqid çox təhlükəli bir qığıl-
Həyat yoldaşı və digər insanlar
cımdır. Uzun illər bir çox cinayət iş-
müharibə zamanı Cənub xalqı üçün
ləmiş, insanları qəsb edərək xəraca
ağır sözlər sərf etdiklərində Lincoln
bağlamış, bir çox soyğun etmiş insan-
belə deyirdi: “Onları tənqid etməyin.
lar belə günahkar olduqlarına inan-
eyni şərtlər içində olsaydıq, eyni
madıklarına görə, sizinlə hər gün görü-
şəkildə hərəkət edə bilərdik”.
şən insanlar, tənqidlərinizin doğru ol-
Dünyadakı qarışıqlıqlar və anar-
duğunu dərhal qəbul edəcəklərmi? Sərt
xiyanın bir çox səbəblərindən biri də
tənqidləriniz bir işə yarayacaqmı?
özü düzeltilmeye möhtac olan insanların dünyanı düzəltməyə çalışmalarıdır. Konfiçyus deyir ki: Evinizin qarşısını təmizləmədən, qonşunuzun damındakı qarlardan şikayət etməyin. Çox təhlükəli bir qığılcımdır tənqid. Bu qığılcım, bir barıt çənindən fərqsiz
Bütün
tənqidlər
yuvalarından
olan insan qürurunu anında partlada
uçan göyərçinlər kimi yuvalarına dön-
bilər. Böyük adam, kiçik adamlara
məyə məhkumdurlar. Tənqid, insanın
qarşı etdiyi rəftarlardan aydın olar.
ən çox dəyər verdiyi mənliyini yara-
2-İnsanlara iş gördürmənin ən
layır. Onun əsəbiləşməsinə səbəb olur.
kəsə yolu insanlarda o işi etmə arzusu
Alman ordusunda heç bir əsgər hadi-
oyandırmaqdır. İnsanlara təhdidlə, zül-
sədən dərhal sonra şikayət edə bilməz.
mlə, kobud davranışlarla da iş etdir-
Əvvəl əsəbi sakitləşəcək, hadisəni
mək mümkündür, amma bu tərz dav-
daha soyuqqanlı dəyərləndirə biləcəyi
ranışların
bir zaman keçəcək. Daha sonra şikayət
Səmimi bir təqdirə, iltifata kimin
edə bilər.
ehtiyacı yoxdur? Kim belə bir şeylə
ağır
nəticələri
vardır.
qarşılaşdığı zaman onu rədd edər? 15
Kasıb bir dükan işçisini bir evin
nun sayəsində özündən daha ağıllı və
tullantıları arasından tapdığı hüquq
qabiliyyətli insanları ətrafında topla-
kitablarını oxumağa sövq edərək so-
maq mümkündür. İnsanların yaxşı
nunda
duyğu
tərəflərini düşünək. Bunları təqdir
əhəmiyyətli olma arzusuydu. Corc
edək. O zaman bu sözləriniz siz öl-
Vaşinqton özünə əzəmətli Birləşmiş
dükdən ya da söylədiyinizi unuttuktan
Dövlətlər Başçısı deyilməsini istə-
sonra belə söylədiyiniz insanlarda
yərdi. Kolumb Okean Admiralı ün-
yaşayarlar.
onu
Lincoln
edən
vanını istəmişdi. Böyük Yekaterina
3-Qarmağa uyğun yem taxma-
üzərində İmparator Həzrətləri yazma-
yanlar balıq tuta bilməzlər. Mən tort
yan zərflərin açmazdı. Bəzi
elm
yeməyi xoşlayıram. Balıqlar isə qurd
adamlarına görə, yaşadığımız dünyada
yeməyi sevirlər. Onun üçün balıq tut-
əhəmiyyətli olma fürsəti tapa bilmə-
maq istədikdə qarmağa tort taxmağı
yənlər özlərinə ayrı bir dünya qururlar.
heç fikirləşmirəm. Qarmaqdakı qurd-
O dünyada çox əhəmiyyətli biri olaraq
lara qaçan balıqları asanlıqla tutmaq
yaşayırlar. Mən insanlara həyəcan verə
mümkündür. İnsanları əldə etmək üçün
bilirəm. İnsanın qabiliyyətlərini inkişaf
də eyni yolu təqib etmək məcbu-
etdirməsi və istifadə etməsi təqdir və
riyyətindəyik. Bu da sizə ən önəmli
təşviq edilməsinə bağlıdır. İdarəçilərin
qayda: Qarmağa doğru yemi taxmaq ...
tənqidləri qədər insanın iş və bacarma
Bir insana təsir etmənin tək çarəsi,
ehtirasını öldürən bir şey yoxdur. Mən
onun istəkləri ilə maraqlanmaq, onun
insana stimul vermək üçün onu tərif-
istəklərinə dəyər vermək, onun istək-
ləyərəm. İnsanlarda qüsur tapmaqdan
lərinin əhəmiyyətini qəbul etməkdir.
nifrət edirəm. Bəyəndiyim bir şeyi
Oğlunuza saatlarla siqaret çəkməmə-
təqdir etməkdə gecikmərəm. Bundan
sini istədiyinizi izah etsəniz nə əldə
da zövq alıram. Şöhrəti, mövqeyi nə
edə bilərsiniz? Sizin bu istəyiniz ona
olursa olsun tənqid yerinə kompliment
nə üçün təsir etsin? Siz onun istəyini
eşitdikdən sonra daha da çox səylə
ön plana çıxarın. Oğlunuz futbolu çox
çalışmayan heç kimi tanımadım. Bu-
mu sevir? Ona siqaret çəkdiyi təqdirdə 16
yaxşı bir futbolçu ola bilməyəcəyini
larına qarşı laqeyd olan uşaqlara bir
izah edin. Öz istəyinin gerçəkləşmə-
məktub yazdı və zərfin içində pul
yəcəyi ehtimalı ona daha çox təsir
yolladığını
edəcək. Prof. Harry A. Averstreet belə
gəldi: “Məktubu aldıq. Amma zərfin
yazır: Davranışlarımızın qaynağı arzu
içindən pul çıxmadı”. Sabah siz də
və istəklərimizdir. Hansı sahədə işlə-
bəlkə başqasına bir iş gördürmək
məyinizdən asılı olmayaraq, başqala-
istəyəcəksiniz. Özünüzə soruşun: “Bu
rında qüvvətli bir istək meydana gətirə
adamın bu işi etmək istəməsini necə
bilsəniz insanlar yanınızda olar. Bunu
təmin edə bilərəm?” Müvəffəqiyyətin
bacara bilməyən təkliyə məhkumdur.
bir sirri varsa, o da qarşınızdakının
Carnegie, ilk oğlundan uzun zaman
dünyagörüşünü qavramaq və onun
məktub ala bilmədiyi üçün kədərli olan
gözüylə
baldızına “Narahat olma” demişdi:
başqalarının
“İndi onlara bir məktub yazacağam və
anlaya bilən kimsənin gələcəyi üçün
dərhal cavab gələcək?” Carnegie ana-
qayğı duymasına ehtiyac yoxdur.
Psixoloq, Murad Nəsirov
17
söylədi.
görə
Dərhal
bilməkdir.
yerinə
cavab
Özünü
qoyub,
onları
Problemə deyil, həllinə istiqamətlənin Düşünmə dediyimiz proses əs-
daha yaxşı nəticələr əldə etdiklərini
lində çox sayda sual verib cavab-
görmüsünüz. Allahım, niyə mən? Nə
lamaqdır... Bizim əslində etdiyimiz şey
xeyri var? İmtahana nə ehtiyac var?
suallar soruşub onların cavablarını
suallarını
gözləmək, ya da axtarmaqdır. O za-
vəziyyətdən necə istifadə edə bilərəm?
man, həyatımızın keyfiyyətini artırmaq
Mənə mane olan əlilliyimə baxma-
istəyiriksə, özümüzə daima soruşdu-
yaraq digər insanlara necə kömək edə
ğumuz sualları dəyişmək məcburiyyə-
bilərəm? suallarını soruşduqları üçün
tindəyik.
müvəffəqiyyət əldə etmişlər.
soruşmaq
Soruşduğumuz
yerinə,
suallar
Bu
əslində
bizim sərhədlərimizi müəyyənləşdirir. Həyatımızdakı bütün sərhədləri özümüzə soruşduğumuz suallar təyin edir: əlaqələrimizdən gəlirlərimizə, qabiliyyətlərimizə qədər. Suallar şüuraltımızın arzularımızı Aparılan araşdırmalar müvəffə-
yerinə gətirməsinə icazə verən sehirli
qiyyət əldə edən insanlarla digərləri
vasitələrdir. Bunun üçün də sual so-
arasındakı
müvəffəqiyyətli
ruşarkən diqqətli olmalıyıq. Şüuraltı-
insanların yaxşı suallar soruşmaları və
mız soruşduğumuz sualları əmr olaraq
bunun əvəzində də keyfiyyətli ca-
qəbul edər və cavabını tapmaq üçün
vablar almalarında olduğunu göstərir.
avtomatik olaraq bor proqram başla-
Eyni
həyat
dar. Şüuraltı neqativ şəkilçiləri qəbul
keyfiyyətlərindəki fərq hər zaman
etməz. “Bunu etməməliyəm” dediyiniz
soruşduqları suallar arasındakı fərqdən
zaman şüuraltı “bunu etməliyəm” kimi
ortaya çıxır. Bir çox əlil insanın güclü
başa düşər və buna nail olmaq üçün
suallar soruşaraq sağlıqlı insanlardan
əlindən gələni edər. Bunun üçün də
fərqin,
zamanda
insanların
18
əslində etmək istəmədiklərimizə yox
ğımızda öz özümüzə avtomatik olaraq
etmək
istiqamətlən-
suallar soruşarıq. İşə getmək məcbu-
məliyik. Sadəcə soruşduğumuz suallar
riyyətindəyəm? İşdə hansı çətinliklər
yox, soruşmadığımız suallar da hə-
məni gözləyir? Görəsən yollar nə
yatımıza təsir edər. Soruşduğumuz
dərəcədə pisdir? suallarını soruşmaq
suallar bizim istiqamətlənmiş olduğu-
yerinə, səhərlər aşağıdakı sualları özü-
muz nöqtəni müəyyənləşdirir.
nüzə soruşaraq necə bir gün ke-
istədiklərimizə
Qarşınıza çıxan hər bir problem
çirəcəyinizi müəyyənləşdirə bilərsiniz.
üçün istifadə edə biləcəyiniz, sizi
Yaddan çıxarmayın ki, suallarınızın
problemə yox onun həllinə istiqa-
keyfiyyəti
mətləndirəcək olan sualları aşağıda
müəyyənləşdirəcəkdir.
tapa bilərsiniz. Əgər istifadə etsəniz bu
sadəcə oxuyub bir tərəfə atacağınıza
suallar sizi problemin həllinə istiqa-
inanmıram. Özünüzü aldadan tiplərdən
mətləndirə bilər. Problem həll edən
deyilsinizsə, bu sualları qeyd edin və
suallar:
səhərlər öz özünüzə soruşaraq həya-
• Bu problemin gözəl tərəfi nədir?
tınızda bir fərq yaradın. Bunu bu gün
• Nələr hələ də mükəmməl deyil?
edin. Təxirə salmayın. Gücləndirən sə-
• Bunu istədiyim hala gətirmək üçün
hər sualları
gününüzün
keyfiyyətini Bu
yazını
1 - Hal hazırda həyatımda məni
nələri etməyə həvəsim var?
xoşbəxt edən şey nədir?
• Bunu istədiyim hala gətirmək üçün
2 - Hal hazırda həyatımda mənə
nələri etməməyə həvəsim var?
həyəcan verən şey nədir?
• Bunu istədiyim hala gətirmək üçün
3 - Hal hazırda həyatımda nədən
nələri lazım olanları edərkən bu
qürur duyuram?
prosesi necə maraqlı edə bilərəm?
4 - Hal hazırda həyatımda nəyə
Bütün bunlardan çıxan nəticə
minnətdaram?
odur ki, daim sizi gücləndirən sualları
5 - Hal hazırda həyatımda ən çox
soruşmağa vərdiş etməlisiniz. Xüsusilə
nədən zövq alıram?
çətin anlarda gücləndirici suallar soruşmaq lazımdır. Hər səhər oyandı19
6 - Hal hazırda həyatımı həsr
nöqtəsi olar. Müvəffəqiyyətli insanlar,
etdiyim şey nədir?
problemlə qarşılaşanda doğru sualları
7 - Kimləri sevirəm? Kimlər məni
soruşaraq dərhal onun həllinə istiqamətlənirlər.
sevir?
Bu
vəziyyəti
necə
Bu sualların hər birinə bir neçə
tərsinə çevirə bilərəm? Bu vəziyyətdən
cavab tapmağa çalışın. Əyər bir cavab
necə yararlana bilərəm? Bu vəziy-
gəlməsə, bu suallara “nə ola bilərdi”
yətdən nə öyrənə bilərəm? sualları bizi
sözünü əlavə edin. Məsələn, hal
birbaşa həllə istiqamətləndirəcəkdir.
hazırda həyatımda məni xoşbəxt edən
Ehtiyacınız olan sadəcə sualı soruş-
bir şey nə ola bilərdi? Həyatınızda
maqdır. Cavabını bilmək məcburiy-
gerçək mənada bir dəyişiklik yaratmaq
yətində də deyilsiniz. Yalnız doğru
istəyirsinizsə, fərdi inkişafınız üçün bu
sualı soruşmanız istiqamətinizi dəyiş-
sualları
dirəcək və problemin həlli öz-özünə
soruşmağı
vərdiş
halına
gətirin. Bir müddət sonra bu sualların vərdişlə
avtomatik
olaraq
gələcəkdir.
istifadə
Əyər həyatınızın idarəsini əlinizə
edildiyini görəcəksiniz. Unutmayın ki
almaq, daxili motivasiyanızı idarə edə
problemlər, biz onları problem olaraq
bilmək və digərlərini motivasiya et-
gördüyümüz üçün vardır. Bir prob-
mənin strategiyalarını öyrənmək istə-
lemlə qarşılaşdığımızda doğru sualları
səniz bu yazını həyatınızda tətbiq et-
soruşaraq, problemə deyil onun həllinə
məyə çalışın.
istiqamətlənə bilərik. Müvəffəqiyyətli
Fərdi inkişafınız üçün güclən-
görünən bir insanla, müvəffəqiyyətsiz
dirən sualların həyatınızda bir fərq
insanlar arasındakı bir digər fərq də:
yaratması və həll mərkəzli olması
müvəffəqiyyətsiz insanlar problemə
arzusuyla ...
ilişib qalarlar. Problem onların mərkəz Psixoloq, Murad Nəsirov
20
Psixologiya və əxlaq Əxlaq insanın əşyalarla, digər
olması lazımdır. İnsan digər varlıq-
insanlarla olan münasibətlərində, ümu-
lardan fərqli olaraq ağıla sahib olan bir
mi düşünmə və duruşunda cəmiyyət
varlıqdır. Bunun yanında insan, ağlıyla
tərəfindən mənimsənmiş və qəbul edil-
ürəyi arasında əlaqə qura bilən, bu
miş olan hərəkətləridir. Ya da bir
səbəbdən müəyyən bir emosional hə-
millətin müəyyən bir tarixi dövr ər-
yata sahib olan bir canlıdır. Yaxşı pis,
zində, müəyyən növdən inanc, əmr,
gözəl, çirkin kimi qiymətləndirmələrdə
qadağalar, norma və dəyərlərə görə
kifayət qədər ağıla malikdir. Onsuz da
təşkil edilmiş və mədəniyyətə hopmuş
insandakı bütün bu xüsusiyyətlərin
həyata forması olaraq təyin olunmaq-
birləşməsi onu məsul olan bir varlıq
dadır.
etmişdir.
Əxlaq fəlsəfəsi yaxşı nədir, pis
Digər canlılara baxdıqda müəy-
nədir, yaxşılıq və pislik nələrdir, bun-
yən fizioloji ehtiyacların qarşılanması
ların qaynağı nədir kimi təməl prob-
və bəlkə də dini ifadələr istifadə etsək
lemlərlə məşğul olur. Əxlaq fəlsə-
- təbiət tarazlığı üçün lazımlı olan
fəsinin bəhs etdiyi bu yaxşılıq pislik
vəzifələrini etmənin xaricində hər
faktı insan xaricindəki digər varlıqlar
hansı bir məşğuliyyəti yoxdur. Halbuki
üçün aid edilə bilərmi? Məsələn ilan-
insan hər gün fərqli şeylər etmək is-
ların siçanları yeməsini pis bir hərəkət
təyir, bilinməyəni həll etməyə məşğul
olaraq adlandırıb, ilanlar pisdir deyə
olmaqdan və özünü təkrar etməkdən
bilərikmi? Təbiətdəki ümumi nizama
sıxılmaqdadır. Edib etdiklərində özünə
və uyğunlaşmaya baxdığımızda əlbəttə
və öz xaricindəki varlıqlara zərər ver-
ki, bitki və heyvanların bir çox
məməsi, hətta faydalı nəticələr çıxar-
zərərləri var ya da bir-birlərini yeyirlər
ması lazımdır. Qısacası insan özüylə
deyə pis olaraq qiymətləndirmirik. O
və öz xaricində qalan dünya ilə bir
zaman, pis kimi bir qiymətləndirmə
tarazlıq qurmaq vəziyyətindədir. Elə
etməyimiz üçün obyektin ağıla sahib
bu tarazlığı quran və davam etdirən 21
müəyyən əxlaq prinsipləri, müəyyən
ilk əvvəl fizioloji ehtiyacların gəldiyini
dəyərlərin varlığıdır.
görərik. Fizioloji ehtiyacları təmin
Əxlaq fəlsəfəsinin yaxşı nədir, pis
edilməmiş bir insan çox təbiidir ki,
nədir, yaxşılığa necə nail ola bilərik,
hərəkətlərinin əxlaqi olub olmadığını
pislikdən necə qaça bilərik, xoşbəxtlik
düşünməyəcəkdir. Elə bu nöqtədə
nədir, əxlaq nədir kimi suallar üzə-
psixologiyanın insan təbiətini təyin
rində dayanması üçün yaxşı və pis
etməsinə ehtiyac vardır. Psixologiya
anlayışlarının həqiqi bir şəkildə tək
da eynilə digər bütün elmlərdə olduğu
etibarlı olduğu varlığı yəni insanı
kimi insanın xoşbəxtliyi üçün çalışır
tanıması lazımdır. Çünki bütün bu
və insanın necə xoşbəxt olacağını
anlayışlar ancaq insan üçün bir məna
təsbit etməyə, necə yaxşı olacağını
kəsb edir. İnsanı isə, keçmişdə fəlsə-
müəyyən etməyə ehtiyac duyar ki,
fənin damı altında olan, bu gün isə
yaxşı və pis anlayışlarının nə olduğunu
müstəqil bir elm olan psixologiya
isə bizə əxlaq fəlsəfəsi verir. Bu
tədqiq edir. İnsanı maraqlandıran hər
mərhələ, əxlaq fəlsəfəsi və psixolo-
şey, xüsusilə davranışlarını istiqamət-
giyanın birləşdikləri ortaq sahədir,
ləndirən və onlara şəkil verən hər şey
yəni hər ikisinin də mərkəz nöqtəsində
psixologiyanı da yaxından maraqlandı-
insanın olması vəziyyəti və psixolo-
rmaqdadır. Əxlaq fəlsəfəsinin məqsədi
giyanın, əxlaq fəlsəfəsinin yaxşı və
yaxşının nə olduğunu ortaya qoymaq-
pisi təyin etməsinə ehtiyac duyması,
dır. Hər hansı bir yaxşı tərifini isə,
buna qarşılıq əxlaq fəlsəfəsinin də
insan təbiətini tanımadan edə bilməsi
insanı tanımaq üçün psixologiya kimi
mümkün deyil. Sosioloq insan təbiə-
bir vasitəyə möhtac olmasıdır.
insanın
Psixologiya, insan davranışlarının
təbiətinin ehtiyaclarına görə belə bir
elmi deyə təsvir edilir. Bu insan
bənzətmə edir: aç bir insanın nəzərində
davranışlarının içinə əxlaq da girmək-
bir dilim çörək Allahdan daha se-
dədir. Həm də insan davranışlarını
vimlidir. A.Maslovun ortaya qoyduğu
şəkilləndirən, onlara istiqamət verən
təməl ehtiyaclar iyerarxiyasına baxsaq
güclü
tindəki
prioritetlərə
görə,
22
bir
dəyərlər
cəmi
halında
girməkdədir. İnsan əxlaqi davranışı
təbiətini araşdırmaqdadır ki, bundan
necə
ölümə
ötəri etika, tətbiqi psixologiyadır. Bu
qədər davam edən inkişaf prosesi
mənada Nietzschenin jeneolojik etika
içərisində əxlaqi qaydalarla necə qar-
nəzəriyyəsinə bir nümunə olması kimi
şılaşır, bunlara qarşı rəftarı necədir,
baxa bilərik. Nietzsche, antropolojik
əxlaq qaydalarını necə mənimsəyir,
bir yanaşma ilə insanları zəiflər və
içində olduğu inkişaf dövrünün, yaşın,
güclülər olaraq ikiyə ayırmış və zəif-
ətraf mühitin, aldığı təhsilin bu qay-
lərin əxlaqının kölə əxlaqı, güclülərin
daları mənimsəmə tətbiqində necə bir
əxlaqının isə əfəndi əxlaqı olaraq
təsiri vardır kimi suallara psixologiya
xarakterizə etmiş və əxlaqi dəyərləri
cavab
instinktlərimizlə, güc istəyi ilə bağ-
öyrənir?
Körpəlikdən
axtarmağa
çalışır.
İnkişaf
dövrləri və əxlaqi inkişaf dövrləri
lamışdır.
arasında paralellik quran Jean Piaget,
Nəticə etibarilə etika da psixologiya da ana mövzu olaraq insanı əsas
L.Kohlberg kimi psixoloqlar var. Aristotelin düşüncəsi ilə hadisəyə
almış olan prinsiplərdir. Bu səbəblə
baxsaq, onsuz da etika insan elmi
birləşdikləri birdən çox ortaq nöqtə
üstünə qurulur. Psixologiya da insan
vardır.
Psixoloq, Murad Nəsirov
23
Paranoid şəxsiyyət pozulması lərini dəyişdirməyə çalışanlardan daha çox şübhələnməyə başlayar. Paranoid şexsiyyə pozulması olanlar həddən artıq həssasdırlar və ehtimal etdikləri hər hansı bir təhlükəyə qarşı hər bir tədbiri alırlar. Günahı, qüsuru, qəbahəti heç bir zaman üzərlərinə götürməzlər. Bu insanlar başqalarının gözündə planlı, sirli, mühafizəkar insanlar olaraq görülür. Digərlərinin sədaqətindən şübhələnərək hər zaman bir hilə, bir aldatma ilə qarşılaşacaqlarını gözləyərlər və həddən artıq qısqancdırlar.
Əsas özəlliyi yersiz, ehtiyac olmadan və yayılmış bir şübhəçilik, eti-
Bu insanlar yeni bir vəziyyətlə
mad edə bilməmə, həddən artıq həs-
qarşılaşdıqlarında vəziyyətin bütününü
saslıq və məhdud duyğulanmadır. Bu
göz önünə almadan dar bir çərçivədən,
vəziyyət paranoid pozulma və ya
nəzərdə tutduqlarını təsdiq edəcək mə-
paranoid şizofreniya kimi digər bir
lumatlar tapmağa çalışırlar. Əldə et-
psixiatrik pozulma səbəbi ilə deyil.
dikləri nəticə başda hiss etdiklərinin
Şübhəçi bir davranış çox zaman
eynisidir.
yerində olan və uyğun bir davranışdır.
Gizli məqsədlərlə və özəl məna-
Ağıl pozulması əlamətləri olmayan hər
larla maraqlanırlar. Digərlərinin özləri
hansı bir şəxs dəlillər qarşısında şüb-
haqqında adi fikirlər söylədikləri, özəl
həsindən əl çəkər. Paranoid şəxsiyyət
bir diqqətlə incləndikləri kimi alınma
pozulması olan fərd isə bu inandırıcı
fikirləri olur.
dəlilləri inkar etməklə qalmaz, şübhə24
Bu cür pozulması olan insanlar
dırmaq üçün qüdrət və hakimiy-
çox zaman mübahisə edən olub məsə-
yətlərini itirəcəklərindən yersiz bir
ləni “qarışqadan fil düzəldəcək” qədər
şəkildə qorxmaqdadırlar. Mütləq bir
şişirirlər. Çox vaxt gərgindirlər və
şəkildə digər insanlarla səmimi ola
rahatlaya bilmirlər. Kənardan təhdid
bilmirlər. İrəli dərəcədə yüklənmə və
aldıqları zaman əks hücuma keçməyə
zorlanma altında keçici psixoz halları
tələsirlər. Digərlərini tənqid edərlər,
görülə bilər.
hətta məhkəməyə getdikləri zaman
Pisləşmə: Daimi olmayan fikir-
özlərinin tənqid edilmələrini qəbul edə
lərini özlərinə saxlamalarının ağıllılıq
bilmirlər.
olduğunu düşündüklərinə görə pis-
Bu insanların duyğulanmaarı da
ləşmə ən az səviyyədə qalır. Bununla
məhduddur, soyuq görünürlər. Özlərini
bərabər iş həyatında müdiriyyət və iş
duyğusallıqdan
yoldaşları ilə münasibətlərində prob-
uzaq olaraq görüb bəyənirlər. Çox vaxt
lemlər çox görülür. Bu pozulmanın
yumuşaq, duyğusal hisslərdən yox-
paranoid pozulmalara və paranoid
suldurlar.
şizofreniya ilə olan əlaqəsi qaranlıqdır.
obyektiv,
məntiqli,
Görülmə nisbəti: Bu pozulmalarda nadir hallarda xəstəxanada yatma
Bərabər görülən digər özəlliklər Bu cür pozulması olan insanlar
ehtiyacı olduğu üçün və bu insanlar
nadir halda da olsa başqalarına görə
özləri kömək istəmədikləri üçün hər
enerji dolu, ehtiraslı, kəskin müşahi-
hansı bir qeydiyyata düşməzlər. Əx-
dəçi olaraq görünür. Amma çox zaman
laqçı, böyüklük havasında və həddən
inadçı, düşməncə davranan, daim qo-
artıq çox cəzalandırıcı olmalarını göz
runma içində olan qatı və anlaşmaq
önündə tutaraq mistik və ya batil dini,
istəməyən insanlardır.
və yalançı elmi, yarıpolitik qruplarda
Əksər hallarda ətraflarında hüzur-
daha çox olduqlarını deyə bilərik.
suzluq, iştişaş və qorxu yaradırlar. Çox
Ayırıcı diaqnoz:
zaman hadisələri öz istədikləri is-
Paranoid pozulmalar və paranoid şizofreniyada sayıqlamalar,
tiqamətdə şəkilləndirmək, formalaş25
zənnet-
mələr kimi daimi psixotik işarələr olur
1 – Hilə və ya zərər verilməsini
və bu işarələr paranoid şəxsiyyətin
gözləmə
hissələri deyil. Bununla bərabər bu po-
2 – Ehtiyac olmayan tədbirlər
zulmalar paranoid şəxsiyyət pozul-
alaraq və ya ətrafı hər hansı bir təh-
maları üzərinə qurulmuş ola bilərlər.
lükəyə qarşı daimi bir şəkildə kontrol
Antisosial şəxsiyyət pozulması
edərək artıq dərəcədə oyanıqlıq, həssa-
paranoid şəxsiyyət pozulması ilə bir
siyyət içində olmaq
çox ortaq xüsusiyyətlər göstərir (yaxın
3 – Sirlərlə dolu və qapalı olmaq
əlaqələr qura bilməmə və davam etdirə
4 – Uğun olduğunda da qəbahəti,
bilməmə, iş icrasının zəif olması kimi
günahı qəbul etməmək 5 – Digərlərinin bağlılığından
özəlliklər). Bu iki pozulma bir arada olmadığı müddətcə ömür boyu anti-
şübhə etmək
sosial şəxsiyyət davranışı paranoid
6 – Vəziyyəti bir bütün olaraq
şəxsiyyətdə görülməz.
düşünmədən
öz
əsassız
fikirlərini
təsdiq etmək üçün vəziyyətə dar çərçivədən baxıb məlumat toplamaq
Paranoid şəxsiyyət pozulmasının
7 – Gizli məqsədlər və mənalarla
klinik diaqnoz ölçüləri
həddən artıq çox məşğul olmaq
Aşağıdakılar: fərdin həyat bo-
8 – Xəstə, yersiz, həddən artıq
yunca göstərdikləri özəlliklər olub sa-
qısqanclıq.
dəcə bir xəstəliyin müəyyən bir zamanında görülməzlər və sosial həyatda və
B) Aşağıdakılardan ən az ikisinin
ya iş həyatında önəmli bir pozulmaya,
olması ilə ortaya çıxan həddən artıq
bir sıxıntıya səbəb olurlar.
həssasiyyət 1 – Asanlıqla küsmə və önəm
A) Aşağıda sıralanmış olanlardan ən az üçünün olması ilə ortaya çıxan
verməməyə meyillilik
yersiz, gərəksiz və yayılmış bir şüb-
2 – Çətinliyi şişirmə
həçilik və etimad edə bilməmə, inan-
3 – Hər hansı bir təhdid hiss edildiyi zaman buna qarşı hücum üçün
mama.
hazır olma 26
3 – Həqiqi bir yumor anlayışın-
4 – Rahatlaya bilməmə, daim gərginlik altında olma.
dan uzaq olmaq
C) Aşağıdakılardan ən az ikisinin
4 – Yumuşaq, romantk hisslərdən
varlığı ilə müəyyən məhdud duyğu-
uzaq olmaq.
lanım (hiss əksikliyi).
D) Bu xüsusiyyətlərin şizofreniya
1 – Soyuq və duyğusuz görünmək
və ya paranoid pozulmalar səbəbi ilə
2 – Daim obyektiv, məntiqli,
olmaması.
həyəcanlanmayan olmaqla fəxr etmək Psixoloq, Murad Nəsirov
27
Vasvasılıq bəlası etdiyi hərəkətin səhv olduğunu bildiyi halda
bu düşüncələri beynində ata
bilmir. Vasvasalığın növləri Vasvasılığın bir necə növü vardır ki, bəzilərinə bunlardır: Səliqəlilik sindromu
Günümüzdə psixoloji terminlər-
Vasvasılığın
dən ən çox işlədilənlərdən biridə
ən çox yayılmış
növüdür. Xəstə çok diqqətli şəkildə
vasvasılıqdır. İnsana günlük hayatında
səliqəlilik yaradar və yaratdığı səliqə-
çox zərər verən duyğu pozuqluğudur.
liyin dağılmaması üçün inanılmaz səy
Əslində vasvasılıq hər bir insanda
göstərər. Əşyaların qarışdırılmasına
mövcuddur. Lakin xəstəliyə görə, hər
hətta əl vurulmasına qarşı şiddətli şə-
yüz insandan iki vəya üçündə bu daha
kildə reaksiya verər.
çox müşahidə olunur. Belə ki, bu
Zərər vermə və ya təcəvüzkarlıq
xəstəlik 20 lik yaşlarında ortaya çıxır
sindromu:
və cinsiyyətə görə fərqlənir. Kişilərdə,
Öz uşağına və yaxınlarına zərər
6-15 qadınlarda isə 20-29 yaşlarında
vermə düşüncəsidir. Əslində başqasına
ortaya çıxır. Bunun qarşısını almaq
zərər
üçün öncə vasvasılığın ən olduğunu
verməyəcəklərini
bilmələrinə
baxmayaraq uşaqlarına ya da sev-
yaxşı bilmək lazımdır.
diklərinə zərər vermə düşüncələrini, bu
Vasvasılıq nədir?
kimi qorxularını məğlub edə bilmirlər.
Vasvasılıq- İnsanların iradələri
Bu qorxuyla mübarizə etmək üçün
xaricində inkişaf edən, son dərəcə
başqa hallar inkişaf etdirərlər. Hər
narahat edici, səhv olduğunu bilindiyi
hansı bir şeyi müəyyən sayda etmək
halda mane olunması mümkün olma-
kimi. Məsələn pəncərəni üç dəfə
yan düşüncə, impuls və ya duyğu vəziyyətidir. Vasvası olan xəstələr 28
açmaq, qapını iki dəfə bağlamaq kimi.
ədədləri
beynindən uzaqlaşdırmağa
çalışarkən uğurlu rəqəmləri düşünməyə çalışırlar.
Şübhə sindromu: Bu vasvasılıq növündə
insan
Təmizlik sindromu:
etdiyi işdən əmin ola bilmir və edib
Bu kimi vəsvəsiliyi olan insanlar
etmədiyini dəfələrlə yoxlamaq ehtiyacı
nəyəsə toxunmaqdan qaçar. Təmiz
hiss edir. Məsələn işığı söndürməsinə
olduğundan əmin olmaq onun üçün ən
baxmayaraq dəfələrlə söndürüb sön-
önəmlidir. İnsanlarla əllə salamlaşmaz.
dürmədiyini yoxlayar.
Məcburi bir şeyə toxunduğu zamanda dəfələrlə əllərini yuyar. Belə bir sin-
Dini sindromu: Heç istəmədiyi halda Allaha ya
drom yaşayan insanlar gün ərzində
da dini dəyərlərə söyüş etmək, təhqir
əllərini o qədər çox yuyarlar ki, artıq
etmək düşüncələridir və bunlar ümu-
əllərində yaralar əmələ gələ bilər. Bu
miyyətlə adam ibadət edərkən ortaya
vəsvəsiliyin ən geniş yayılmış növüdür
çıxar. Bu duyğu vəziyyətindən xilas
və təmizlik xəstəliyi kimi də bilinir.
olmağa çalışan adam oxuduğu duanı
Vasvasılığın səbəbi:
dəfələrlə təkrarlamaq məcburiyyətində
Bu xəstəliyə səbəb olacaq bir çox
qalar. Çətinliyini yüngülləşdirmək və
şey önə sürülsədə dəqiq səbəbi bi-
diqqətini başqa yerə çəkmək məq-
linmir. Vasvasılığa
sədiylə müəyyən bir nizamda ədədləri
Bioloji
irəliyə və ya geriyə doğru saymağa
Psixoloji
çalışar.
Ekoloji təsirlər Yaxın ailə fərdlərinə vasvasılığın ol-
Hesablama sindromu: Xəstə gördüyü ya da düşündüyü
ması
hər şeyi saymağa çalışar. maşın nöm-
Uyğun şəxsiyyət xüsusiyyətləri
rələri, bina nömrələri, və s. hər şeyi
və s. kimi səbəbləri səbəb kimi gös-
saymağa çalışır və bu zaman da çox
tərilir. Lakin dəqiq səbəb müəyyən
yorular. Onlara görə, bəzi ədədlər
olunmayıb. Bu cür xəstəlikdən əziyyət
uğurludur bəziləri uğursuz. Uğursuz
çəkənlər etdiyi hərəkətin səhf oldu29
ğunu bildiyi halda düşüncələrini qar-
tez aradan qaldırılması üçün
şısını ala bilmir.
mütəxəssisə müraciət etmək əhəmiyyət
Vasvasılığa səbəb olan vəziyyət
bir
kəsb edir.
ya da əşyalardan uzaq dayanmağa
Ailələrə məsləhət:
çalışan adam davamlı bir qərarsızlıq,
Uşaqlardakı bu xəstəliyin müali-
şübhə və narahatlıq halı yaşayır. Ətra-
cəsi daha çətindir müalicə uzun bir
fındakı hər şeyi özünün bəlli etdiyi
müddəti əhatə edir.
nizama görə edib etmədiyini nəzarət
Çətinliyi odur ki, uşaqların dü-
etmək məqsədiylə yaxınındakı insan-
şüncələri dəyişib onun yerinə yeni
lara çox sual soruşar və onları da
düşüncələr təlqin etmək səbr tələb
bezdirər.
edən bir işdir. inancları dəyişdirmək və
Həssas yanaşdığı nəyəsə həddin-
yerinə
dən artıq çox vaxt sərf edər və bu da eyni
zamanda
düşüncələr
oturtmaq
zaman və səbr istəyən bir işdir.
gündəlik işlərinin ləngiməsinə səbəb olur
yeni
Ailələr uşağın bu vasvasılığına
həyatını
göz yumub ona uyğun yaşamamalıdır.
zorlaşmasına səbəb olur .
Uşaq o cür istəyir deyə istifadə etdiyi
Müalicəsi:
əşyaları dəfələrlə yumaq ya da eyni
Vasvasılıq dərmanla və psixote-
suallara dəfələrlə eyni cavabı verməyə
rapiya tətbiq olunaraq müalicə olunur.
davam etmək problemi həll etməz.
Bu xəstəlik uzun davamlı müalicələr
Sadece o an üçün uşağı rahatlaşdırar
tələb edə bilər. Dərman və müalicənin
ancaq arxasından eyni davranışı təkrar
eyni anda bərabərcə davam etdirilməsi
edəcəyindən hər səfərində ən başa
müalicəni asanlaşdırır və sürətləndirici
dönülər. Onu başa düşməyinizin bil-
təsir yaradır. Bu xəstəlikdən əziyyət
məsi önemlidir. Ancak düşüncələrinin
çəkənlər yaşadığı əziyyətin fərqində
səhv olduğunu anlaması daha əhəmiy-
olurlar. Bu səbəbdən problemin daha
yətlidir.
Yeganə BabaArif
30
Etiket qaydaları və onların idarəetmədə rolu Qoyulmuş əxlaq normaları insan-
Etiket bir neçə növə ayrılır,
lar arasında uzun sürən qarşılıqlı mü-
bunlardan əsasları aşağıdakılardır:
nasibətlər prossesi nəticəsində yaran-
-saray etiketi–saraylarda monax-
mışdır. Bu normalara riyayət etmədən
lar tərəfindən təyin olunmuş, kəskin
siyasi, iqtisadi, mədəni münasibətlər
reqlamentləşdirilmiş
mümkün deyil, çünki bir-birinə hörmət
davranış formaları;
qaydalar
və
etmədən və özünə hansısa məhdu-
-diplomatik etiket-müxtəlif diplo-
diyyətlər qoymadan mıvcud olmaq
matik qəbullarda, görüş və danışıq-
mümkün deyil.
larda diplomat və digər rəsmi şəxs-
“Etiket” sözü
lərin bir-biri ilə davranış qaydaları;
fransız mənşəli
olub, cəmiyyətdə qəbul olunmuş nəza-
-hərbi etiket- hərbi xidmətçilərin
kətlilik və ədəb qaydaları daxil olan
bütün fəaliyyət sahələrindəki davranş
davranış normalarıdır. Müasir etiket
qaydaları; -ümümi vətəndaş etiketi-vətən-
qədim dövrlərdən indiyədək praktiki olaraq
bütün
xalqların
daşların bir-biri ilə ünsiyyət zamanı
adətlərini
daşiyır. Bu davranış qaydaları öz-
ğözlədikləri
qaydaların,
özünə ümumidir, lakin bunlar yalnız
çərtliliklərin məcmusu;
ənənə
və
müəyyən bir cəmiyyətin nümayən-
Diplomatik, hərbi və ümumi və-
dələri tərəfindən deyil, müasir dünyada
təndaş etiketlərinin əksər qaydaları
mövcud olan ən müxtəlif sosial-siyasi
üst-üstıə düşür. Bunlar arasındakı fərq
nümayəndələri tərəfindən də gözlə-
etiket qaydalarının iştirakçılar tərə-
nilir. Hər bir ölkənin xalqı etiketə
findən gözlənilməsinə böyük əhəmiy-
həmin ölkənin quruluşu, tarixi qurulu-
yət verməkdən ibarətdir. Onlar tərəfin-
şunun xüsusiyyətləri,milli adət və
dən bu qaydaların pozulması ölkənin
ənənələri şərtlənən düzəliş və əlavələr
nüfusuna və ya onun rəsmi nüma-
edir.
yəndəsinə zərər vura bilər. Bu da
31
dövlətlərarası qarşılıqıi münasibətlərin
yaradır. Tərbiyəli və nəzakətli insan
mürəkkəbləşməsinə səbəb ola bilər.
özünü yalnız rəsmi ziyafətlərdə deyil,
İnsanların həyat şəraitinin dəyişil-
evdə də etiket normalarına uyğun apa-
məsi, təhsilin və mədəniyyətin artımı
rır. Əsasında xeyirxahlıq olan həqiqi
ilə bağlı bir davranış qaydası başqası
nəzakətlilik hər hansı şəraitdə nəyi
ilə əvəz olunur. Əvvəllər düzgün
etməyin düzgün olduğunu,nəyin doğru
sayılmayan hər şey artıq ümumi qəbul
olmadığını insana diqtə edən hisslər-
olunana çevrilə bilər və ya əksinə.
dən ibarətdir. Bu cür insan içtimai
Ancaq etiketin tələbləri mütləq deyil:
qaydaları heç vaxt pozmur, nə sözü, nə
onlara əməl olunması yer, vaxt və
də davranışı ilə başqalarını incitmir,
şəraitdən aslıdır. Müıyyən bir yerdə və
mənliyini təhqir etmir.
şəraitdə ki, yol verilməz olan davranış
Təəssüf ki, cəmiyyətdə davranı-
başqa bir yerdə və şəraitdə yerinə düşə
şında ikili standart olan insana da rast
bilər.
gəlinir:biri insanlar arasında, digəri-
Etiket normaları mənəvi norma-
evdə. İşdə tanışlarla, dostlarla münasi-
lardan fərqli olaraq şərtidir, sanki onlar
bətlərdə onlar nəzakətli və diqqətli,
insanların davranışında nələrin ümümi
evdə isə doğmalarına qarşı kobud və
qəbul olunan,nələrin isə yolverilməz
nəzakətsiz olurlar. Bu, həmin insanın
olduğu barədə yazılmamış razılaş-
aşağı mədəniyyəti və pis tərbiyəsindən
madır.
xəbər verir.
İnsanın daxili mənəviyyatının,
Müasir etiket insanların məişətdə,
mənəvi və intelektual keyfiyyətlərini
xidmətdə, ictimai yerlərdə, küçədə,
çox zaman maneralar əks etdirir.
qonaqlıq
Cəmiyyətdə
apara
tədbirlərdə, qəbullarda, ziyafətlərdə,
bilmək bacarığında maneraların çox
danışıqlarda və s. yerlərdəki davranış-
böyük əhəmiyyəti var, o, əlaqə qurul-
larini
masını asasnlaşdırır, qarşılıqlı anlaş-
etiket ümumbəşəri mədəniyyətin, mə-
maya nail olmağa imkan verir, yaxşı
nəviyyatın, əsrlər boyu bütün xalqlar
və möhkəm qarşılıqlı münasibətlər
tərəfindən işlənmiş və qəbul olunmuş,
özünü
düzgün
32
və müxtəlif
reqlamentləşdirir.
tipli
rəsmi
Beləliklə,
öz
insani
dəyərlərinin,maddi
və
hesab olunur. Pis maneralar isə yük-
mənəvi sahələrə aid qaydalarının bö-
səkdən danışmaq vərdişi, ifadələrdə
yük və vacib hissəsini özündə bir-
zəhlətökənlik, kobudluq, başqalarının
ləşdirir.
işinə əsas
qarışmaq,
yersiz
sorqu-sual
prinsip-
etmək, başqalarını öz istəklərinə tabe
lərindın biri insanlar arasında normal
etməyə çalışmaq, öz hisslərini boğ-
münasibətlərin saxlanılması və kon-
mağı bacarmamaq, baəqasının ləyaqə-
fliktlərdən qaçma meylidir. Öz növ-
tini təhqir etmək, nəzakətsizlik, başqa-
bəsində hörmət, diqqət nəzakətliliyə,
larına alçaldıcı adlar qoşmaq və s.
təmkinliliyə riayət etdikdə mümkün-
hesab olunur. Manera insanın davranış
dür. Buna görədə bizi əhatə edən
mədəniyyətinə aiddir və etiket ilə
insanlar tərəfindən heç nə nəzakətlilik
tənzimlənir. Etiket vəsifə və ictimai
və ədəblilik qədər yüksək qiymətlən-
mövqeyindən aslı olmayaraq bütün
dirilə bilməz. Lakin həyatda biz tez-tez
insanlara qarşı hörmət və xeyirxahlıqla
digər insana qarşı hörmətsizlik, ko-
yanaşmağı nəzərdə tutur. Qadınlara,
budluq və zəifliklə qarşılaşırıq. Buna
böyüklərə hörmət, müraciət və salam-
da səbəb odur ki, biz insanın davranış
laşma formaları, söhbət aparma qay-
mədəniyyətini və maneralarını düzgün
dası,
qiymətləndirmirik.
s.buraya daxildir. Bütövlükdə etiket
Müasir
həyatın
Manera-özünü
aparma
stol
arxasında
davranış
və
üsulu,
sivil cəmiyyətin humanizim prinsip-
davranışın xaricı forması, digər insan-
lərinin əsasını təşkil edən nəzakətli-
larla münasibət, nitqində istifadə etdiyi
liyin ümumi tələbidir. Nəzakətlilik
ifadələr, ton, intonasiya, insan üçün
ünsiyyətin ən ümumi şərtidir və həd-
xarakterik olan yeriş, əl-qol hərəkəti
dini aşmamaqdır. Əsl nəzakət yalnız
və hətta mimikadır. Cəmiyyətdə təm-
xeyirxah ola bilər, belə ki, işdə evdə,
kinlilik və sadəlik, öz hərəkətlərinə
ictimai yerlərdə rstlaşdığı insanlara
nəzarət edə bilmək bacarığı, digər
qarşı münasibətlərində səmimiyyətin,
insanlarla diqqətlə və nəzakətlə ünsiy-
alicənablığın təzahürlərindən biridir.
yətdə olmaq bacarığı yaxçı maneralar 33
Əsl davranış mədəniyyəti rəh-
görə də rəhbər həmişə konkret şərtləri,
bərin hərəkətləri, onların məzmunu və
yəni yaş, cinc, ictimai mövqe fərqini,
mənəviyyatın
əxlaq
söhbətin yerini, kənar şəxslərin olub
prinsiplərindən
olmadığini nəzərə almalıdır.
irəli gəlir və bunlara müvafiqdir. Rəhbərin nəzakətliliyinin əsas ele-
Ədəbilik və həssaslıq həmsöh-
mentlərindın biri tabeçiliyində olan-
bətin bizim pəftar və davranışlarımıza
ların adlarının yadda saxlanılması
ğöstərdikləri reaksiyasını səhvzsz təyin
hesab olunur. Bu onların hörmətini
etmək bacarığı, lazım olduqda burax-
qazanmaq üçün ən sadə, ən səmərəli
dığı səhvlərə ğörə üzr istəmək bacarığı
və ən fəal üsullardan biri olmaqla və
və özünə tənqidi yanaşmaq bacarığıdır.
öz əhəmiyyətliliyini onların şüuruna
Bu xüsusiyyətlər rəhbərin statusunu və
yeritməkdir.
ya mövqeyini aşağı salmır, əksinə
Rəhbərin davranışlarında ədəbli-
onun insani keyfiyyətini-təvazükarlı-
lik və həssaslılıq da mühüm rola
ğını ğöstərir və onun haqqinda insan-
malikdir. Bu iki amil insani keyfiy-
larda yüksək fikir yaradır.
yətlərin tərkibinə diqqət, ünsiyyətdə
D.Korneği qeyd edir ki, insan
olduğu insanların daxili aləminə dərin
yalnız özü haqqında danışırsa, o yalnız
hörmət, onları anlamağ
bacarıqı,
özü haqqında düşünür. Yalnız özü
onlara nəyin zövq və sevinc verəcəyini
haqqında düşünən adam mədəniyyət-
hiss emək və ya əksinə nəyin onları
sizdir, o nə qədər yuksək təhsilli və ya
əsəbiləşdirəcəyini
vəzifəli olsada, yenə də mədəniyyət-
və
incidəcəyini
bilməkdir.
sizdir.
Ədəblilik və həssaslıq pəhbərin
Təvazökar insan heş vaxt zünü
söhbətlərində, şəxsi və xidməti müna-
başqalarından ağıllı, bacarıqli, yaxşı
sibətlərdə riayət olunmalı meyardır,
göstərməyə çalışmır, öz keyfiyyıtləri-
sərhəddi gözləmək bacarığıdır. Çünki,
ni və üstünlüyünü nümayiş etdirmir,
onun sözü və hərəkətləri nəticəsində
özü üçün xüsusi rahatlıq və qulluq
nahaq yere insanlarda inciklik, mə-
tələb etmir.
yusluq, hətta ağrı əmələ gələ bilər.Ona 34
Bununla yanaşı rəhbərin fəaliyyə-
etmək lazımdır ki, bunu heç kəs hiss
tindəki təvazökarlıq utancaqlıq, savad-
etməsin.
zızlıq, cəsarətzizliklə əlaqələndirilmə-
D.Kornegi hesab edirdi ki: ”İn-
məlidir. Bunlar tamamilə müxtəlif ka-
sanları elə öyrətmək lazımdır ki, güya
teqoriyalardır. Sadə insanlar (rəhbər-
siz heç nə öyrətmirsiniz sadəcə tanış
lər) kritik vəziyyətlərdə daha aktiv və
olmayan
möhkəm olurlar.
təqdim edirsiniz”. Sakitlik, diplomatik-
D.Kornegi
şeyləri
unudulmuş
kimi
yazır: “Siz insanın
lik, həmsöhbətin başa düşülmısi, dəqiq
haqlı olmadığını ona baxışınızla, into-
faktlar əsasında yaxşı düşünülmüş
nasiyanızla və ya jestlə sözlə oldu-
əsaslandırma –diskusiya zamanı yaxşı
ğundan daha yaxşı başa sala bilərsiniz,
ton tələbi və öz fikrini israr etməkdə
lakin siz ona haqsız olduğunu söylə-
inadkarlıq arasındakı ziddiyyətlərin
dikdə bununla onu sizinlə rasılaşmağa
həllidir.
vaxt.
Hazırkı vaxtda ümumi vətəndaş
Çünki siz onun intelektininə, sağlam
etiketinə aid edilən bir çox şərtliliyin
düşüncəsinə, onun mənliyinə və laya-
sadələşdirilməsi meylləri demək olar
qət hissinə zərbə vurmuş olursunuz.
ki,hər yerdə qeyd olunur.Bu zamanın
Bu isə onu öz fikrini dəyişməyə deyil,
rəmzlərindən biridir:dəyişilmiş həyat
sizə cavab zərbəsi vurmağa təhrik
tempi və çevik dəyişməkdə davam
edəcək. “Hec vaxt bu cür başlamaq
edən social-məişət şəraiti etiketə güclü
olmaz:” Mən sizə bunu subut edərəm“.
təsir edir. Buna görə də əsrin əvvəl-
Psixoloqlar hesab edirlərki, bu “Mən
lərində və ya ortalarında qəbul edilmiş
sizdən ağilliyam, mən sizə elə bir şey
bir çox şeylər əsrin sonunda absurd
deyərəm ki, siz öz fikrinizi dəyiş-
görünə bilər. Bununla belə ümumvə-
dirərsiniz”. Bu isə qarşı tərəfdə mü-
təndaş etiketinin əsas və yaxşı ənə-
qavimət və mübahisə etmək istəyi
nələri
öz görünüşünü dəyişmiş for-
yaradacaq. Ona görədə nəyisə subut
mada
mövcudluqunu davam etdirir.
etmək istədikdə o qədər incə, ustalıqla
Bu zaman təbiilik, sərbəstlik, nəzakət-
məcbur
edəcəksinizmi.
Heç
35
əlamətlərindən
lilik, ədəblilik, xeyirxahlıq kimi insani
ilkikn
keyfiyyətlər əz dəyərliliyini itirmir.
davranışında yüksək etik normalara
İdarəetmədə
biridir.
Öz
ziyalılıq
riayət edən,əxlaqi baxımdan yetkin
etiketi də əsasdır. Ziyalılıq yalnız bilik,
insan heç vaxt təəssüf, günahkarlıq
yüksək təhsil deyil, həm də baçqasını
hissi keçirmir, vicdan əzabı yaşamır.
anlamaq bacarığıdır. Ziyalılıq min bir
İdarəetmə sahəsində çalışan rəhbər
xırdalıqda özünü göstərir: hörmətli
ümümi işin yerinə yetirilməsi zamanı
şəkildə mübahisə etmək bacarığı, stol
qayda və məsuliyyətin dəqiq bölün-
arxasında özünü sadə aparmaq, baş-
məsinə riayət etməli, öz həmkarları və
qasına hiss edilməyəcək şəkildə kö-
ya tabeliyində olanlara adları ilə,
mək etmək bacarığı, təbiəti qorumaq,
gülümsəyərək müraciət etməli, yerinə
ətrafı
ideyalarla
yetirə bilməyəcəyi vədlər verməməli,
“zibilləməmək”. Ziyalılıq insanlara,
eddiyi xəbərdlıqları etik normalara
onların
uyqun etməli və düzgün müraciət
söyüşlə,
rəhbərin
axmaq
ideyalarına
səbirlə
yanaş-
maqdır.
formaları seçməlidir.
Etik normalara və cəmiyyətin normalarına riayət etmək
ziyalılığın
Psixoloq, Dos. Salamova Kamalə
36
Jurnalda dərc olunan bütün məqalələrin müəllif hüquqları qorunur. Müəllifdən icazə almadan hər hansı bir şəkildə istifadə edilməsi qadağandır. Təklifləriniz və məqalələriniz üçün psixologiyapsixoterapiya@gmail.com adresinə yaza bilərsiniz. Tel.: (050) 369 71 62
37