HAURRENTZAKO IPUIN ETA KONDAIRAK
AURKIBIDEA
Ipuin klasikoak: ........................................... 3 Hiru txerritxoak...................................................................................... 3 Ahatetxo itsusia ...................................................................................... 7 Txanogorritxo.......................................................................................... 9 Errauskine .............................................................................................. 12 Edurne zuri eta zazpi ipotxak ..........................................................23
Euskal mitologiaren kondairak: .................... 28 Tartalo .................................................................................................... 28 Basajaun ................................................................................................32 Lamia eta emagina ............................................................................ 35 Herensuge ............................................................................................. 39
Ipuin klasikoak: Hiru txerritxoak Hiru txerritxok gurasoen etxea utzi eta munduan ibiltzeari ekiten diote. Lehenengo txerritxoak lastozko etxe bat egiten du. Bigarrenak zurezko etxe altxatzen du hirugarrenak harrizko etxe eraikitzen Gau batean, txerritxoaren uzteko esaten eginez
bat eta bat du.
otso tzar gaiztoak lehenengo etxera inguratu eta sartzen dio, bestela etxea haize handia birrinduko duela-eta.
Txerritxoak ezetza eman eta otsoak haize eginez etxea birrindu eta txerritxoa irensten du. Bigarren txerritxoaren etxera inguratzen da jarraian eta berdin berdina gertatzen da. Txerritxoaren ezetza hartuta, haize handia
egin, etxea birrindu eta bigarren txerritxoa ere irensten du otso tzar gaiztoak. Azkenik, hirugarren txerritxoaren etxera ere inguratzen da otso tzar gaiztoa. Hirugarren txerritxoak sartzen uzten ez diola ikusita, haize handia egin eta egin aritzen da baina hala ere ezin du etxea birrindu. Orduan, otso tzar gaiztoak arbietara joateko proposatzen dio, txerritxoak onatu egiten du baina ordua baino lehenago heltzen da eta arbiak hartuta abiatzen da etxera otso tzar gaiztoa iristerako. Otso tzar gaiztoak biharamonean sagarretara joateko proposatzen dio orduan. Baina bezperan bezala, txerritxoak aurrea hartu zuen. Sagarrondora igo eta sagarrak hartuta jeisten denean, otso tzar gaiztoarekin topo egiten du.
Txerritxoak sagar bat urrutira jaurtitzen du eta otsoa atzetik abiatzen da, txerritxoari etxera ihes egiteko beta emanez.
Orduan, otso tzar gaiztoak feriara joateko proposatzen dio, baina aurrekoetan bezala, txerritxoa aurreratu eta gurin-ontzi bat erosten du. Etxerako bidean, otsoa ikusi eta gurin-ontzian ezkutatzen da, baina gurinontzia jirabiraka hasten da txerritxoa barruan dagoela. Otsoak hori ikusten duenean, ikaratu eta lasterka egiten du ihes. Txerritxoaren etxera joaten da jarraian eta gertatutakoa kontatzen dio.
Txerritxoa gurin-ontzian bera zegoela aitortzen dio. Otso tzar gaiztoak ernegaturik, txerritxoa irenstea erabakitzen du. Tximiniatik sartzen denean, txerritxoak erreparatu eta eltze bat ur jartzen du irakiten tximinia azpian. Otso tzar gaiztoa bertan erori eta akabatzen da. Txerritxoak otsoa jaten du azkenik.
Ahatetxo itsusia Egun batean ahatekumeak jaiotzen hasi ziren, baina arrautza bat besteak baino handiagoa zen eta ez zen puskatu. Halako batean, arrautza handi hura puskatu eta ahatekumea jaio zen. aintzirara hurbiltzen ziren animaliek barre eta iseka egiten zioten ahatetxoari. - hauxe gauza zatarra eta baldarra! hemen ez nau inork maite, hobe dut beste nonbaitera joatea. esaten zuen ahatetxo itsusiak. Ibili eta ibili, etxe batera heldu zen ahatetxoa , eta bertan gelditu zen. - arrautza batzuk errun- esan zion etxekoandreak. baserritar batek jaso zuen gero ahatetxoa. Baina baserritarraren seme -alabak oso bihurriak ziren eta alde egin zuen handik ere. ahatetxoak , beldurturik, ihes egin zuen etxe hartatik, eta hegazti batzuk ikusi zituen zeruan hegan. eta beste aintzira batera joan zen. Ahate basati batzuk ikusi zituen han. haien lagun egin nahi zuen.
ahatetxo itsusiak, baina bi ehiztari ikusi zituen, eta belar artean ezkutatu zen. Gero alde egin zuen inguru hartatik. Orduan konturatu zen ez zela ahate itsusia, zisne ederra baizik. Itsusia ala polita denok daukagu burua lepoaren gainean.
Txanogorritxo Bazen behin txanogorritxo izeneko neska polit bat. Egun batean bere amak amonaren etxera joateko esan zion pastelak eramateko, gaixorik baitzegoen. Txanogorritxoren amak basoan kontuz ibiltzeko esan zion, otsoa inguru hartan zebilelako. Txanogorritxo basotik joan zen lasai-lasai baina bat-batean otsoa agertu zen. Otsoak Txanogorritxori nora zihoan galdetu zion eta berak amonaren etxera zihoala erantzun zion. Otsoa, oso gezurtia zenez, Txanogorritxori bide batetik joateko esan zion, laburrena zela esanez, baina luzeena zen. Otsoa, nola ez, laburrenetik joan zen eta amonaren etxera lehena heldu zen.
Heldu eta gero, otsoak atea jo zuen, baina Txanogorritxoren ahotsa ipiniz. Amonak irekita zegoela esan zion eta otsoa sartu egin zen. Amona, otsoa zela jakinik, oihuka joan zen etxe osotik. Txanogorritxo oraindik ez zen amonaren etxera heldu baina bidean zehar lore polit batzuk hartu zituen. Txanogorritxo amonaren etxea bidetik ikusten zuen eta otsoak Txanogorritxo hurbil zegoela jakinik amonaren jantzia ipini, ohera sartu eta pixka bat itxaron zuen Txanogorritxok atea jo arte. Txanogorritxo azkenik heldu zen eta atea jo, sartu eta ohean jesarri zen. Amona pixka bat arraro ikusi zuen, eta esan zion: -Amona, amona zein sudur handia daukazun. Eta otsoak erantzun zion: -Zu hobeto usaintzeko.
Eta Txanaogorritxok berriz: -Amona, amona ze aho handia daukazun. Eta otsoak berriro: -Zu hobeto jateko! Txanogorritxo oso beldurtuta korrika hasi zen oihuka: -Lagundu! Lagundu! Otsoak harrapatu nahi nau, lagundu! Handik zegoen ehiztari batek entzun eta ziztu bizian joan zen amonaren etxera. Ehiztaria heldu zen eta otsoari bere eskopetarekin bi tiro eman zizkion bularrean, azkenik, otsoa hil egin zen. Txanogorritxo eta ehiztaria amona etxetik bilatzen egon ziren eta bera armairuan sartuta zegoen! Txanogorritxo lasai-lasai geratu zen eta pozpozik ere bere amonarekin. Ehiztariari ezkerrak eman eta hau otsoa sorbaldan eramanda joan zen.
Errauskine Gizon zintzo bat emakume harro eta hantuste batekin ezkondu zen alargundu eta gero. Emakume honek bi alaba zituen aurretik, bera bezain harroak biak. Gizonak berriz alaba bat zuen, maitagarria guztiz, bere ama zena bezalakoa. Ezkondutakoan, amaordeak ezin zuen ikusi ere egin bere gizonaren alaba bere alaben gainetik izatea denetan, eta horrela etxeko lan gogorrenak agindu zizkion. Neskak etxeko ganbaran lo egin behar zuen, belar onduaren gainean, bere ahizpaordeak gela ederrenetan lo egiten zutelarik.
Neke hauek sufritu arren, ez zitzaion aitari kexatzen, aita bere amaordearen mende ikusten zuelako.
Bere eguneko lana egin eta gero, sukalde ondoko errautsetan esertzen zen eta hori dela eta, Errauskine ezizena jarri zioten. Hala ere, Errauskine bere ahizpaordeak baino mila aldiz ederragoa zen. Erregearen semeak dantzaldi bat antolatu zuen eta erresumako pertsona nagusiak deitu zituen horretarako, Errauskineren bi ahizpaordeak barne. Errauskinerentzat, ordea, lan handiagoa besterik ez zen izan: dantzaldirako zer jantziko zuten etengabe eztabaidatzen ari zirela, Errauskinek bere alabaordeen jantziak garbitu eta lisatu behar zituen. Ilea apaindu ere egin zuten bi ahizpaordeek eta horretan ere Errauskineri bere iritzia eskatu zioten, jakin bazekitelako neska fina eta dotorea zela. Dantzaldira lagunduko ote zituen ere galdetzen zioten txantxetan. Berarekin gaizki jokatu arren ordea, Errauskinek ederki orraztu zituen. Bi
egunetan mokadurik probatu ere egin gabe izan ziren argaltzearren bi ahizpak, baina hala ere, zinta anitz urratu ziren euren gerria estutu nahian.
Dantzaldi eguna heldu eta bi ahizpaordeak palaziorantz abiatutakoan, negarrari eman zion Errauskinek. Bere amabitxia, sorgina ere bazena, azaldu zen orduan eta, negarrez ikusi zuenez, dantzaldira joan nahi zuen galdetu zion Errauskineri. Errauskinek baietz erantzun zion malkotan eta orduan amabitxiak kalabaza bat ekartzeko esan zion. Halaxe
egin zuen Errauskinek eta zulo bat eginda, kalabaza hustu bere makiltxoaz jo eta karroza distiratsu bat bihurtu zuen. Ondoren, sagu-zuloko saguak aterarazteko esan eta atera ahala bakoitza makiltxoaz jo eta horrela sei zaldi eder egin zituen. Ondoren, arratoi bat hartu eta gurtzain bihurtu zuen. Sei musker ere hartu eta zaltzain bihurtu zituen. Amabitxiak horrela dantzaldira joan ahalko zuela esan zion baina Errauskinek bere arropa zaharrak jantzita nola joango zen esan zion. Esan eta egin, amabitxiak, makiltxoaz jo eta Errauskine urrezko eta zilarrezko oihalezko soineko batez, kristalezko oski zoragarriekin batera, agertu baitzen. Karrozan abiatu baino lehen, amabitxiak gauerdi baino lehen itzultzeko, bestela karroza, zaldiak, gurtzaina eta zaltzainak lehengo kalabaza, sagu, arratoi eta musker izatera itzuliko bailirateke eta berak bere arropa zatarrekin geratuko baitzen.
Palaziora heldu zenerako, erregearen semea jakinarazita zegoen garrantzi handiko norbait zetorrela eta kanpora atera zen Errauskineri harrera ematera. Eskuaz lagundu zio karrozatik jaisten eta barruko salara sartzean denak isildu ziren, hain ederra zen. Emakume guztiek bere soinekoa eta orrazkera miresten zituzten. Erregearen semeak berehala eskatu zion dantzan eta hain ederki egiten zuen non gonbidatu guztiak liluraturik utzi zituen. Jateko eta edateko ugari zegoen arren, berak ezin izan zuen ezer hartu, erregearen semeak denbora guztian berarekin egoteko esaten baitzion. Bere ahizpaordeengana ere hurbildu zen, erregearen semeak emandako laranjak eta limoiak eskainiz.
Ahizpaordeak harri eta zur geratu ziren eskaintza dela eta, ez baitzuten euren ahizpa ezagutu.
Gauerdia laurden gutxi jo zutenean, agur ohoretsu bat egin eta alde egin zuen. Etxera heldu zenean, dena kontatu zion amabitxiari, baita erregearen semeak biharamunean dantzaldira itzultzeko erregutu ziola ere, baina orduan ahizpaordeek atea jo zuten. Errauskinek atea ireki eta luzaroan euren zain egona zela esan zien, esnatu berria zelako itxurak eginez. Ahizpek dantzaldira printzesa eder bat joana zela esan zioten eta printzesa beraiekin ere arretatsu izan zela, laranjak eta limoiak ekarri baitzizkien. Errauskinek printzesaren izena galdetu zien, baina haiek ez zekitela eta erregearen semeak ere ez zekiela eta haren izena jakiteko edozer gauza emango lukeela esan zioten.
Errauskinek printzesa ikusteko irrika zuela erantzun eta horretarako, soinekoa utziko ote zioten galdetu zien. Alperrik, ezezko borobila jaso baitzuen. Hobe horrela, ordea, Errauskinerentzat.
Biharamunean, bi ahizpak eta Errauskine dantzaldira joan ziren berriz ere, Errauskine bere aldetik noski eta lehenengo egunean baino ederrago. Erregearen semea berarekin izan zen denbora guztian, eta horrela Errauskine oso ongi pasatzen ari zela, denbora igaro zen baina halako batean, hamaikak jota gabe zirelakoan, gaueko hamabiak
jotzen hasi ziren eta Errauskine laster batean alde egin behar izan zuen, amabitxiak esandakoa gogoratuz.
Printzea bere atzetik joan zen baina ezin izan zuen harrapatu, Errauskineri erori zitzaion kristalezko oski bat, ordea, berak hartu zuen. Palazioko atezainei printzesa ikusi ote zuten galdetu zitzaien, baina arropa apalekin jantzitako neska bat bakarrik ikusi zutela esan zuten. Eta halaxe heldu zen Errauskine bere etxera, karroza eta zaldirik gabe.
Beste bi ahizpak heldu zirenean, Errauskinek dantzaldian gertatutakoa galdetu zien eta bezperan bezala, printzesa agertu zela esan zioten, baina gauerdirako lasterka joan zela, eroritako kristalezko oski bat bakarrik utzi zuela eta oski hari begira egon zela printzea dantzaldi osoan, printzesarekin maitemindurik. Eta halaxe zen, handik egun gutxitara printzea kristalezko oskiaren jabearekin ezkonduko zela iragarri baitzen. Erresumako printzesek eta dukesek saiatu ziren oskia janzten baina alperrik. Bi ahizpen etxera ere heldu ziren eta nahiz eta indarrez saiatu ezin izan zuten oskia oinera egokitu.
Errauskinek bera ere saiatuko ahal zen esan zuen eta orduan bi ahizpek barre egin zioten, baina palazioko gizonak, Errauskineren edertasuna ikusirik, saiatzeko esan zion. Eta
orduan oskia ezin hobeki egokitu zen Errauskineren oinera. Bi ahizpak txunditurik geratu ziren eta areago, Errauskinek beste oskia atera eta janzten zuela ikusi zutenean. Orduan, amabitxia azaldu zen eta Errauskine soineko zoragarriez jantzi zuen. Bi ahizpek ezagutu zuten orduan dantzaldiko printzesa eta barkatzeko esan zioten Errauskineri, lurrean makurtuta. Errauskinek altxarazi eta barkatu egiten ziela eta aurrerantzean elkar maitatzeko esan zien. Printzearengana eraman eta honek inoiz baino ederrago ikusi zuen, eta handik egun gutxira esposatu zuen. Errauskine bere bi ahizpak palaziora ekarri eta bertan, erresumako jaun handi banarekin ezkondu zituen.
Ipuina ikasbide birekin bukatzen da: lehenengoan, edertasuna baino zintzotasuna eta bihotz ontasuna goresten ditu; bigarrenean, berezko bertuteak aski izan ez, eta horietaz baliatzeko amabitxia edo aitabitxia ondoan izatea ere beharrezko dela.
Edurne zuri eta zazpi ipotxak Gizon ahaltsu batek oso alaba ederra zuen. Edurne Zuri zuen izena, oso zabal zuria zuelako. Edurne Zuriren ama bera jaio zenean hil zen, eta Edurne Zurik hamabost urte bete zituenean, aita berriro ezkondu zen. Amaordea oso emakume harroa zen, munduko ederrena zela uste zuen. Egunero, aztiak opari emandako ispilu sorginduari begiratu, eta galdetzen zion: - Ispilutxo, nor da erreinuko emakumerik ederrena? - Zu zara ederrenaerantzuten zion ispiluak. Baina egun batean, ispiluak esan zion: - Erreinuko ederrena Edurne Zuri da, zu baino ederragoa da.
Amorraturik, amaordeak Edurne Zuri urruneko baso batera eraman, eta bertan hiltzeko agindua eman zion zerbitzari bati. Hainbat egunez basoan ibili ondoren, iritsi beharreko lekura iritsi zirenean, zerbitzariari beratu egin zitzaion bihotza: -Egin ihes!- esan zion, ez baitzen agindua betetzeko gai izan. Eta basoan sartzen utzi zion. Eguzkia ezkutatzen hasi zenean, erreka alboko etxetxo batera iritsi zen. Atea jo zuen, baina ez zuen inork erantzun, eta nekatuta zegoenez, barrura sartu zen. Etxe hartan dena zen txikia. Edurne Zurik atseden hartu zuen, eta lo gelditu zen. Etxe hartan ipotx batzuk bizi ziren, eta lanetik etorri zirenean, liluratuta gelditu ziren lo zegoen neskatxa eder hari begira -Gurekin geldituko da- esan zuen zaharrenak.
-
Horrela, konpainia egingo digu.
Edurne Zuri esnatu zenean, eta ipotxak ikusi zituenean, ametsetan ari zela iruditu zitzaion. Baina oso onak zirenez, eta oso ondo zaintzen zutenez, haiekin gelditu zen. Egunek aurrera egin, eta amaordea oso zoriontsu zegoen, uste baitzuen bera zela, berriro ere, erreinuko emakumerik ederrena. Goiz batean, galdetu zion ispiluari: - Ispilutxo, nor da erreinuko emakumerik ederrena? - Edurne Zuri, basoko ipotxekin bizi da, eta zu baino ederragoa daerantzun zion ispiluak. Haserre, arerioa berak akabatuko zuela pentsatu zuen. Atso zaharrez mozorrotu, eta saski bat hartu zuen, sagar pozoituz beteta. Hala, Edurne Zuriren bila joan zen. -Oso sagar gozoak ditut- hasi zen oihuka ipotxen etzera iritsi zenean.
Edurne Zurik denbora zeraman inorekin hitz egin gabe, eta atsorekin hitz egin gabe, eta atsorekin hitz egitera irten zen. Nahi al duzu bat? –galdetu zion agureak adeitsu, eta ederrena eskaini zion. Edurne Zurik sagar eder hura ikusi zuenean, onartu egin zion. Baina hozka egin bezain pronto, lurrera erori zen, eta atsoa basoan barrena desagertu zen. Ipotxak etxera itzuli zirenean, Edurne Zuri hilda aurkitu zuten. Negar batean aritu ziren denak. Hurrengo egunean, harribitxien haitzulotik hurbil, lorezko ohe bat prestatu zioten, betiereko atseden har zezan. Egun batean, printze lirain bat hurbildu zen harribitxien haitzulora. Edurne Zuri ikusi zuenean, harekin maiteminduta gelditu zen, eta haren edertasunarekin liluratuta. Musu eman zion, eta halako batean, miraria gertatu zen: Edurne Zuri esnatu egin zen. Printze Gaztea neskatxaren bihotz onarekin liluratuta gelditu zen, eta berarekin ezkontzeko eskatu zion. Herrialde hartako
erregina bihurtu zen, eta oso zoriontsua izan zen.
Euskal mitologiaren kondairak: Tartalo Elezaharrak dioenez, joan ziren bi anaia mendira ehizan egitera, eta izugarrizko ekaitza etorri omen zitzaien gainera. Babesteko asmotan, inguru haietan zegoen etxola handi batean gorde ziren. Berehala, atzetik artalde bat sartu zen, eta, haiekin artzaina, begi bakarreko gizon handi bat. Sartu ahala, harri handi batekin itxi zuen sarrera, eta berehalaxe konturatu zen bi anaiak barruan zeudela. Orduan, Tartalok esan zien anaietan nagusiena jango zuela afaltzeko, eta gaztea hurrengo egunerako utziko zuela.
Horrela, bada, sartu Betekadaren zion burruntzia ondoren, lurrean anaia zaharrenari, etzanda, zerraldo erre zuen sutan, eta gelditu omen zen jan egin zuen. lotan. Hura ikusirik, Antimu単ok, anaia gazteak, burruntzia sutan goritu eta begi bakarrean sartu zion. Tartalo marruka altxatu zen, eta, burruntzia begian iltzatua zuela, gaztearen bila hasi zen, baina itsu zegoen eta ardi tartean ezin izan zuen aurkitu anaia gaztea. Goizean, ateko harritzarra kendu, eta irteeran kokatu zen hanka zabalik. Ardiei bananbanan haien izenez deitu, eta hanka tartetik ardiak kanporatzen hasi zen, anaia gaztea harrapatzeko asmotan. Gazteak, ardi larru bat bizkarrean zuela, lau hankatan, beste ardiekin batera, kanpora ihes egin zuen artzainaren hanka tartetik. Tartalok igarri egin zuen, eta, gaztearen hanka hotsa jarraituz, haren atzetik abiatu zen lasterka. Gazteak, osin batera jauzi egin, eta alde egin zion igerian. Tartalok igerian jakin ez, eta putzu sakonean ito omen zen.
Tortoren mitoa ezaguna de Euskal Herriko hainbat lekutan. Saadar mendiaren gailurreko zelaian bada Tartaloetxeeta izeneko leku bat. Han dago Tartaloetxe izeneko trikuharri bat, hantxe gertatu zen bada, Antimu単oko semeen zoritxarra. Tartaloetxeetarekin loturik dago istorio herrikoi bat. Zegamako bertsio batek ondorengoa kontatzen du: Tartaloen erregeak alaba bat zeukan; eta honek adiskide bat egin zuen. Aitak alabari esan zion, hiru gauzetan bera baino indartsuagoa izango zen suhi bat nahi zuela. Alabak erantzun zion bere adiskidea gai zela eta hiru lanak izendatzeko.
Lehenengo gauza zen, ea nork atera errotik pago bat eskuz. Erregeak hartu zuen gerritik pago lodi bat eta osorik atera zuen, Izarra baserriko pagaditik. Suhiak lokarri bat hartu zuen eta berarekin pagadi osoa inguratu zuen. Erregeak hori ikustean horrelakorik ez egiteko eskatu zion, bestela, egurrik gabe eta ardientzat babesik gabe geldituko zirelako. Bigarren gauza, palanka nork urrutirago bota izan zen. Erregeak oso urrun bota zuen eta ondoren suhiak Salamancaraino botako zuela iragarri zuen. Erregeak horrelakorik ez egiteko esan zion, bere ahaide guztiak hiri horretan bizi zirelako. Hirugarren gauza, harri bat nork urrutirago bota izan zen. Erregeak oso urrun bota zuen; suhiak, berriz, eskuan gorderik zuen xoxo bat hartu eta askatu egin zuen. Xoxoak Arakama baserri aldera jo zuen eta ezkutatu egin zen. Orduan erregeak adiskidearekin ezkontzeko baimena eman zion bere alabari.
Basajaun Behin batean, Ezterenzubitik gertu, Espainia eta Frantziaren arteko mugan, lau ume gazte elkartu ziren arratsaldean behe-suaren inguruan, gero lo egingo zuten tapaki lodipean. Horrelakoetan, Basajauna ere etorri ohi zen haiekin batera berotzera. Ondoren, jan egiten zuen beretzat utzitako otamena. Umeek aspaldi zaharreko ohitura zuten ogia, esnea eta zenbait fruitu heldu uztea. -Non utzi duzue Anxoren partea? Emaiozu zuretik nahi baduzu –erantzun zioten besteek. Gazteak betiko oholaren gainean utzi zuen bere partea.
Denak oheratu zirenean, beti bezala iritsi zen jaun basatia. Berotu ondoren, mutikoak utzia jan zuen. Joan aurretik, janaria utzi zionaren arropa salbu, beste guztienak eraman zituen. Gau horretan, hain zuzen ere, elur handia erori zen. Umeek jaikitzean oso haserre jarri ziren bere arroparik aurkitu ez zutenean. Basajaunaz gogoratu eta eskatu zioten gazteenari: -Zoaz gure arropen bila. -Ez. Erregu egiten dizugu. Horrek beste zerbait ere esan nahi baitzuen, hobe zen onartzea. -Zer sari emango didazue? Bazen larrean inork nahi ez zuen behi argal eta zahar bat. -Behi zahar argala. -Bai –erantzun gazteak-, banoa arropen bila.
zuen zuen
Basajauna bizi zen leizera joan zen mutil gaztea. -Anxo, emazkidazu nire lagunen arropak! -Ez, ez dituzu hartuko. -Emazkidazu, mesedez, bila bidali naute eta eramaten ez baditut jo
egingo naute. -Zer eskaini dizute lanaren truke? -Inork nahi ez duen behi zaharra. Basajauna algaraka hasi zen; ibar guztian zehar zabaldu zen bere barrearen oihartzuna. Leizeko sarreran agertu eta gauean ekarritako arropa guztiak jaurtiko zituen. Har itzazu ba- esan zuen jaun basatiak-. Eta har ezazu hurritz makila hau ere. Berarekin baliatuko zara behia markatzeko. Emazkiozu ehun kolpe txiki eta bat handiagoa. Etorri zen gaztea arropekin eta lasterka joan zen belardi barrenera bere behia aurkitzera. Ehun kolpetxo eta handiago bat eman zizkion. Aldi laburrera, behiak ehun eta bat txahal eder zituen. Ume gaztea aurrerantzean, Basajaunari esker, besteak baino aberatsagoa izan zen, aldi honetan gizakien zereginez arduratzen baitzen.
Lamia eta emagina Oso noizbehinka bazen ere, Lamiek mesedeak eskatzen zizkieten gizakiei eta ohikoan, eskuzabalak izaten ziren ordaintzerakoan. Behin batean, Nafarroako Ultzama aldean, Iabar herritik hurbil, lamia bat ume batez erditzeko zorian zegoen, eta bere lagunak herriko emaginaren bila joan ziren erditzelanetan lagun ziezaien. Emagina lamien etxera joan zen eta, bere lana garbigarbi eta lamien gustura bete zuen.
Lamiak pozik zeuden emaginarekin: lamia txiki eder bat, ama bezain zoragarria arazorik gabe jaio baitzen. Horregatik, emakumeak ezagutzen ez zituen janari goxo batzuk jatera gonbidatu zuten lamiek. Gauza guztiek ziruditen hobeak, gustagarriagoak... ogia ere zuriagoa zen! Emaginak zati bat hartu eta
poltsikoan jaso zuen etxekoek ere dasta zezaten hartatik. Bazkalostean, urrezko goruaa eta ardatza eman esanez:
lamiek zizkioten,
-Opari hauek onar itzazu gure eskerronaren seinale, gutarik bati lagundu diozulako; beroriekin paregabeko hari fin eta sendoa lortuko duzu, eta inongo ehunik ederrenak egin ahal izango dituzu. Baina... jakiaren gainean jarri nahi zaitugu: etxe honetatik ateratzen zarenetik ez duzu behin bakarrik ere atzera begiratu behar, ulertu duzu? Emaginak baietz esan zien, baina, etxera itzultzeko aulkitik altxatzen hasi zenean, ezinezkoa izan zitzaion. Ahalegin guztiak egin zituen,
baina, aulkiari josita bezala zegoen. -Zurea ez den zerbait hartu al duzu etxe honetatik? -Galdetu zioten lamiek. Ukatzera zihoan, baina, poltsikoan gordetako ogi-zatiaz gogoratu zen eta atera egin zuen. -Hemendik ezin da inor atera guk eman ez diogun zerbait eramanez... Emakumeak barkamena eskatu zien eta, gorua eta ardatza besapean hartuta, ahal bezain laster alde egin zuen. Lamina-etxea eta herriaren arteko zubia zeharkatzerakoan gomendioak ahaztu eta atzera begiratzea bururatu zitzaion, lamiak begira ote zeuden edo, eta une hartan bertan urrezko ardatza desagertu egin zitzaion. Goruari gogor eutsiz, etxera abiatu zen lasterka, baina iristerakoan jakin-mina gainditu zitzaion eta, hanka bat etxe barruan eta bestea kanpoan zituela, berriro atzera begiratu zuen eta gorua ere desagertu egin zitzaion.
Lamiek ez zioten beste inoiz deitu eta, beraz, ez zuen opari baliotsu haiek eskuratzeko beste aukerarik izan.
Herensuge Euskal Herriko txoko askotan da ezaguna pertsonaia mitologiko hau. Lapurdi aldean, Saran, Zugarramurdin, Donibane-Lohizunen eta Ezpeletan; Gipuzkoako eskualdean, Errenterian, Zaldibian eta Ataunen; Nafarroan, Zubirin; Bizkaian, Lekeition; Behe Nafarroan, Zuberoan; eta beste hainbat eta hainbat lekutan ere ezaguna da. Suge itxura duen jeinu gaizto eta beldurgarria dugu hau. Elezahar batzuetan, zazpi buru ditu, baina gehienetan bakarra duela kontatzen da. Haitzuloetan bizi da, eta soilik gosea asetzeko ateratzen omen da bizilekutik. Haitzulo inguruko larreetan dabilen ganadua bere hatsaren bitartez erakartzen omen du Herensugeak, eta elikatzeko etxe-abere horiek jaten ditu. Beste zenbait lekutan diotenez, gizon-emakumeen haragia jaten du. Kontakizun askotan, herriko jendeak, aldian behin, pertsona bat eman behar dio Herensugeari, hark jan dezan; horrela, aseta egoten da piztia eta herritarrak lasai egon daitezke.
Orain dela aspaldi, erregea herri eder batean bizi zen, eta inguruko haitzulo batean bizi zen zazpi buruko herensuge izugarri bat. Jeinu gaiztoak herriko jendea irensten zuen, eta, hala beharrez, Herensugearekin tratu bat egin zuten. Urtean behin neska gazte bat eskaintzen bazioten herensugeari, bakean utziko zituen hark. Egin zuten herritarrek zozketa neska gazteen artean, eta erregearen alabari suertatu zitzaion Herensugearen jaki izatea. Erregeak, orduan, erreinu guztian zera zabaldu zuen, Herensugea hiltzen zuena bere
alabarekin ezkonduko zela, eta erregetzaren oinordeko izendatuko zuela. Eskaintza egiteko eguna iritsi zenean, lotu zuten neskatxa haitzulo ondoko zuhaitz batean, eta zain jarri ziren. Jende asko joan zen bertara, baina inor ez zen ausartzen erronkari heltzen. Halako batean, agertu zen bertara artzain bat bere zakurrarekin, eta zer gertatzen zen galdetu zion neskatxari. Erregearen alabak dena azaldu zion artzainari, eta orduantxe agertu zen Herensugea orroa izugarri bat eginez. Artzainak, asko pentsatu gabe, zakurrari agindua bota zion: -Zesar, lot hakio!. Eta zakurrak heldu zien banan-banan Herensugearen buruei, eta menderatu egin zuen piztia. Orduan, artzainak animaliaren zazpi mihiak moztu zituen, eta baita neskatxaren zazpi azpikogonen zazpi zatitxo ere. Jaso zuten dama hura eta gaztelura eraman zuten.
Jendea harriturik joan zen nor bere etxera, baina gazte lotsagabe batek Herensugearen zazpi buruak jaso zituen. Hurrengo egunean, gazte hark zazpi buruak aurkeztu zizkion erregeari, eta erregeak bere oinordeko izango zela agindu zion gazteari. Ezkontza baino lehen, festa eder bat egin zuten, eta ezkongai gazteak Herensugearen zazpi buruak eraman zituen. Etorri zen artzaina orduan, eta esan zien: -Buru horiek zerbait behar dute. Eta artzainak zazpi mihiak, zazpi azpikogona zatitan bilduta atera zituen. Erregea gaztearen iruzurraz ohartu, eta bere alabarekin ezkontzeko esan zion artzainari. Geroztik, zoriontsu bizi omen dira artzaina eta neskatxa.