Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience │Nottebohmkrant najaar 2023 │ Katern Activiteiten

Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

De bibliotheek voor Nederlandse taal, cultuur en geschiedenis van Vlaanderen

VAN WAFEL TOT KOEK

In haar nieuwste boek Van Wafel tot Koek deelt Regula Ysewijn de recepten en geschiedenis van feestelijk gebak uit de Lage Landen. Er zijn wafels en winterbroden voor de twaalf dagen van Kerstmis, pannenkoeken voor Lichtmis en Carnaval, vlaai en gefrituurde bollen voor Kerstmis en alle kruidige lekkernijen die ons meteen aan Sinterklaas en Sint-Maarten doen denken.

Heel wat recepten komen uit het 17de-eeuwse Brabants kookboek uit onze collectie. Tijdens de kerstvakantie tonen we dit boek – samen met andere bronnen die Regula raadpleegde – in de prachtige Nottebohmzaal. Verwacht je aan een heerlijke presentatie met af en toe een zoete verrassing!

Lees op pagina 2.

EDITORIAAL Rijke bronnen voor vele toepassingen

Peter Thoelen

Directeur van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

Deze Nottebohmkrant is anders dan alle vorige. We voegen dit keer een ‘onderwijskrant’ toe. Onze medewerkers ontwikkelden boeiende educatieve pakketten, waarbij onze historische bronnen de rijke voedingsbodem zijn voor actuele thema’s. Het zijn bronnen uit alle tijden die doen nadenken over heldendom, oorlogssituaties, constructief debat, kritisch lezen en adequaat opzoekwerk … Onze kant-en-klare programma’s vinden gretig aftrek bij scholen.

Eenmaal we de leerlingen binnen hebben, blijkt dat ook wie niet geïnteresseerd is in boeken, toch

gecharmeerd is door de Nottebohmzaal en geïntrigeerd door de inhoud van de workshops. Hiermee bereiken we vooral een breder publiek van jonge mensen en enthousiaste leerkrachten. Voor de studenten en docenten uit het hoger onderwijs staan onze experts klaar. Zij voorzien masterclasses op maat van de opleidingen en ondersteunen (doctoraats)studenten in hun onderzoek.

We maken eveneens plaats voor Regula Ysewijn, de flamboyante culinair auteur die je kent van programma’s als Bake Off Vlaanderen of Junior Bake Off Vlaanderen. Ook in Groot-Brittannië is Ysewijn

Najaar 2023

Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

Hendrik Conscienceplein 4

2000 Antwerpen www.consciencebibliotheek.be

Zoekt naar de wortels van ons bakerfgoed

BIJZONDERE AANWINSTEN

Een geschiedenis van de Nederlanden uit 1627 en een speciale editie van Georges Rodenbachs Bruges-la-Morte uit 1930

KALENDER 4

Onze rondleidingen en activiteiten voor het najaar 2023

een graag geziene vaste gast op de BBC. Zij vond de grondstof voor haar populaire boek Van Wafel tot Koek in onze rijke verzameling oude en moderne kookboeken.

Deze krant toont dat de Erfgoedbibliotheek niet alleen inhoud biedt aan academische onderzoekers, maar ook stof om een breed publiek aan te spreken. Herinner je dat Geert Buelens met Wat we toen al wisten dit jaar de Boon literatuurprijs gewonnen heeft. Het is al verrassend dat een non-fictieboek een literaire prijs wint. Maar onze trots komt vooral voort uit het feit dat ook Geert

zijn prijswinnende boek schreef met onder meer onze collectie als kennisleverancier. Dat geldt ook voor Pieter Serrien en Diane De Keyzer, die met In opstand! en Quel Bordel laten zien hoe onze historische collectie tot nieuwe inzichten en publicaties leidt. Samen met Ysewijn trappen beiden een nieuwe reeks Nottebohmlezingen af. Je ontdekt het volledige programma achter in deze krant.

© Regula Ysewijn, foto: Jeroen Hanselaer

“WAAR IS HET EERGEVOEL VOOR ONS BAKERFGOED?”

Voor haar jongste boek ‘Van Wafel tot Koek’ deed auteur Regula Ysewijn onderzoek in de collectie van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience. Daarin vond ze verschillende historische manuscripten en kookboeken, waaronder het 17de-eeuwse ‘Brabants kookboek’. In de kerstvakantie toont Regula Ysewijn deze bronnen in de Nottebohmzaal. Op 10 december geeft ze een Nottebohmlezing naar aanleiding van haar boek.

Regula Ysewijn: “Als anglofiel koesterde ik al op zeer jonge leeftijd een grote passie voor Groot-Brittannië en haar cultuur en landschap. Ik leefde wel in België, maar mijn hart en later ook mijn werk waren daar. In 2016 doorkruiste ik dan toch ons land voor mijn boek Authentieke Belgische Cafés en zo legde ik de fundamenten voor een weg terug naar huis. Ik schreef intussen nog vier boeken over de Britse gastronomie, maar ik deed ook onderzoek naar voeding in de Lage Landen, en België in het bijzonder. Ik verzamelde kookboeken uit onze regio en vroeg oma’s en tantes uit. Zo leerde ik meer over onze cultuur. Zeven jaar later resulteerde dat in Van Wafel tot Koek en kwam ik dus thuis.”

WOORDEN VAN MOEDER AAN DOCHTER

“Je kan zelf antieke en oude kookboeken verzamelen, maar dat heeft beperkingen. Kookboeken van voor de 20ste eeuw zijn simpelweg onbetaalbaar en ook vaak zeer zeldzaam. Ze horen in een bibliotheek, zodat iedereen ze kan raadplegen. Verschillende oude boeken en manuscripten uit de collectie van de Erfgoedbibliotheek kan je online raadplegen via Google Books. Maar een boek kunnen aanraken, doet zoveel meer. Tijdens het schrijven in de leeszaal bekeek ik bijzondere boeken die me inspireerden. Een fragment van een manuscript uit de collectie van de Erfgoedbibliotheek nam ik op in de proloog van mijn boek. “Maeckt dat ghij sijt liefgetal alle de werelt” zijn woorden van een moeder aan een dochter of kleindochter. De handgeschreven kookboeken werden destijds in de familie doorgegeven en aangevuld. Ik kreeg zelf geen kookkennis mee, dus vond ik het fijn om even te denken dat dit boek van mijn “voormoederen” was.”

“Manuscripten zeggen meer wat er in een bepaalde tijd op tafel kwam dan oude kookboeken. Voor een recept in een gedrukt boek kwam, was het vaak al een tijdje in de mode. Vandaag is dat meestal omgekeerd: kookboeken bepalen mee de trends in koken en bakken.”

SPECERIJEN EN SUIKER

“Vandaag vinden wij dat alles waarin suiker zit zoet is en gerechten zonder suiker beschouwen we als hartig. Maar vroeger, voor er suiker was, hadden mensen een ander smaakpallet. Gerechten met kruiden als marjolein en tijm ervaarden ze als zoetig, net als de smaak van specerijen als kaneel en foelie. Ze gebruikten die specerijen in alles, niet enkel in gebak. De scheiding tussen zoet en hartig is een modern idee. Soms wordt dat onderscheid minder gemaakt, zoals in wildgerechten waar vaak fruit of gedroogde vruchten aan worden toegevoegd, alsook specerijen. Of in de Arabische keuken.”

“De vroegste recepten bevatten nauwelijks suiker. Suiker was ooit zo kostelijk dat het werd gebruikt als een specerij. En specerijen werden zelfs gebruikt als betaalmiddel. Zo zijn de eerste koeken steenharde honingkoeken. Ze evolueren door de eeuwen heen naar zachte en brosse koekjes, naarmate suiker couranter en daardoor ook goedkoper werd. Vandaag vind je in gebak nog nauwelijks specerijen, de smaak wordt gecompenseerd door een grote hoeveelheid suiker. Suiker zorgde voor een evolutie in onze culinaire geschiedenis, dat is boeiend om te zien. Het bracht ons zachte cake, brosse koekjes en heerlijk taaie peperkoek. Spijtig genoeg ging het te ver: suiker werd het belangrijkste bestanddeel en zorgde ervoor dat gebak aan smaak verloor. Gelukkig verminderen de meeste degelijke warme bakkers de laatste vijf jaar de suiker in hun gebak. Suiker heeft een belangrijke functie voor de structuur van gebak. Toch kan je de suiker in een recept voor een deel verminderen. Te veel suiker maakt onze smaakpapillen lui, en dat geldt ook voor suikervervangers. Ik eet trouwens zelf grappig genoeg weinig suiker, hoewel ik jurylid ben in Bake Off Vlaanderen en Junior Bake Off Vlaanderen.”

CHURROS, TYPISCH VAN BIJ ONS?

“De Erfgoedbibliotheek heeft een grote collectie over Antwerpen door de eeuwen heen. Ik ben Antwerpse en de stad was zeer belangrijk op vlak van kunst en cultuur rond voeding, maar ook de import en export ervan. Daarom is het ook een zeer belangrijk onderwerp in mijn boek. Ik vertel bijvoorbeeld het verhaal van Antwerpen en haar suikerraffinaderijen en koekjesfabrieken. Antwerpen staat immers bekend als ‘de koekenstad’.”

“Veel mensen weten niet vanwaar die naam komt. Eigenlijk weet de modale burger weinig over de oorsprong van onze eetcultuur. We zijn ook zeer snel om onze eigen culinaire cultuur opzij te zetten, zaken uit een andere cultuur lijken veel sprankelender. Zo zie je dat de grote wafelkramen op markten en kermissen nu ook churros moeten aanbieden omdat sommige mensen uitgekeken zijn op een wafel, een galette of een puntzak hete smoutebollen. Het grappige is dat er in onze oude

kookboeken een soortgelijk recept staat. Zonder het te weten eten mensen dus gewoon toch lekker typisch iets van bij ons, al draagt het een Spaanse naam.”

“Zelfs toen België me weinig interesseerde, vond ik het belangrijk om met het gezin rond de feestdagen een Brusselse wafel te gaan eten in een tearoom. In de herfst en de winter ging ik met mijn moeder op woensdag vaak een Luikse wafel eten ergens op straat in Antwerpen. Ik groeide op met donker roggebrood besmeerd met plattekaas en dunne schijfjes radijs en als vieruurtje peperkoek. Ik at bijna niets anders. Speculaas was er altijd in huis. Ik nam dit alles vanzelfsprekend. Het was nodig om vervreemd te geraken van mijn eigen cultuur door steeds met de Britse bezig te zijn. Zo zag ik als niet-Britse de eigenheid van de cultuur in Groot-Brittannië. De band van Britten met getoast brood en met pudding is iconisch. Maar zij groeien ermee op, zien het elke dag en lijken er daardoor geen waarde meer aan te hechten. Wij doen hetzelfde met onze wafels. België heeft de grootste wafelcultuur van heel Europa, maar wat we aanbieden aan de mensen is intriest: we serveren Luikse wafels uit de diepvries of platte Brusselse wafels, telkens met onnodige toppings. Wafels zijn een tourist trap geworden, mijn maag draait zich om als ik een bord met Belgian waffles zie. Waar is het eergevoel voor ons bakerfgoed? Waar zijn de mooie tearooms en wafelpaleizen waar mensen in hun zondagse kleren een wafel gingen eten, met suiker en misschien room, maar zeker niet met chocolade, choco, fruit of snoep? Lag het aan mij, dan opende ik in elke grootstad van ons land een wafelhuis. Zo zou ik de Belg en ook de bezoeker tonen hoe je écht wafels eet en hoeveel verschillende Belgian waffles er wel zijn. In de expo in de

Erfgoedbibliotheek wil ik trouwens de voorloper van de Brusselse wafel in een 17de-eeuws manuscript tonen. Daarnaast komt er een foto van hoe die wafel er daadwerkelijk uitziet.”

“De expo loopt in de periode van Kerstmis en van oud en nieuw. Zoals je in mijn boek Van Wafel tot Koek kan lezen, is het meeste gebak gelinkt aan hoogdagen en feestdagen. Denk maar aan carnaval en vasten, kermis, Sint-Maarten, Sint-Nicolaas, kerst of oud en nieuw. Dat komt omdat suiker en specerijen kostelijk waren en omdat fijne bloem was weggelegd voor speciale gelegenheden. Het dagelijkse brood was heel donker, koekjes of fijn wit “koekebrood” stonden zeker niet op het menu. Mensen keken uit naar die hoogdagen, want op andere dagen was het pap en uien. Feestgebak was zo belangrijk dat Vlaamse en Nederlandse schilders het opnamen in hun stillevens en andere werken.”

PRAKTISCH

De presentatie Van Wafel tot Koek loopt in de Nottebohmzaal van zaterdag 23 december tot zondag 7 januari, telkens van 10 tot 17 uur. Op 25 & 26 december en 1 & 2 januari is de bibliotheek gesloten.

Op zondag 10 december geeft Regula Ysewijn een Nottebohmlezing. Ontdek het volledige programma in de kalender achter in de krant.

Meer info en tickets op www.consciencebibliotheek.be

“ Ik vertel het verhaal van Antwerpen en haar suikerraffinaderijen en koekjesfabrieken. Antwerpen staat immers bekend als de ‘koekenstad’.”

Regula Ysewijn

© Regula Ysewijn, foto: Jeroen Hanselaer

Bijzondere aanwinsten

Ook de afgelopen periode konden we onze collectie uitbreiden met verschillende speciale aanwinsten. Twee daarvan willen we hier in de kijker zetten: een bijzondere geschiedenis van de Nederlanden uit 1627 en een prachtig geïllustreerde editie van Georges Rodenbachs ‘Bruges-la-Morte’ uit 1930.

Edward Grimeston

Generall Historie of the Netherlands (1627)

Op de veiling bij Van De Wiele Auctions in mei 2023 verwierven we de tweede herziene druk van Edward Grimestons Generall Historie of the Netherlands Die is in 1627 in Londen gedrukt door Adam Islip. Edward Grimeston (†1640), die ceremoniemeester was bij het Engels Parlement in Londen, is vooral bekend als vertaler van verschillende belangrijke geschiedenisboeken uit zijn tijd naar het Engels. De Generall Historie of the Netherlands is een van Grimestons vroegste en grootste bewerkingen – de tweede herziene druk bevat 1.588 pagina’s folio formaat. De eerste druk van deze kloeke geschiedenis van de Nederlanden verscheen in 1608. Het is eigenlijk een vertaling van La grande chronique ancienne et moderne, de Hollande, Zelande, West-Frise van Jean François Le Petit (1546-ca. 1615). Dat werk werd in 1601 gedrukt in Dordrecht. Voor het vervolg op La grande chronique en de contemporaine ge-

beurtenissen baseerde Grimeston zich op de werken van Emanuel van Meteren (1535-1612) over de Nederlandse geschiedenis. Grimeston kende Van Meteren, die sinds 1583 consul was voor de Nederlandse kooplieden in Londen, vermoedelijk vanuit zijn netwerk bij het Engelse Parlement. De tweede herziene druk van de Generall Historie bevat ook een voortzetting over de periode 1608-1627 door de verder onbekend gebleven kapelaan William Crosse.

Grimeston gebruikte voor beide drukken de kopergravures met vorstenportretten van Christoffel I van Sichem (1546-1624). Die had hij gemaakt voor La grande chronique van Le Petit. Grimeston voorzag ze van nieuwe onderschriften in dichtvorm. In de opdracht van de eerste druk van zijn Generall Historie vermeldt Grimeston bovendien dat Le Petit in 1609 in Londen verbleef. Dat wijst erop dat zij de

kopergravures direct met elkaar hebben uitgewisseld. Het hergebruik van houtblokken of kopergravures, die zeer kostbaar waren, was heel normaal

in de zestiende en zeventiende eeuw. Houtblokken en kopergravures werden regelmatig uitgeleend of doorverkocht aan andere auteurs en boekdrukkers.

Georges Rodenbach

Bruges-la-Morte (1930)

Op dezelfde veiling bij Van De Wiele konden we onlangs een bijzondere bibliofiele editie van Brugesla-Morte op de kop tikken. Die werd uitgegeven bij het Parijse Javal & Bourdeaux in 1930 in een oplage van 170 exemplaren. Rodenbachs klassieker van de Franstalige Vlaamse letterkunde werd al snel na de eerste publicatie in 1892 toonaangevend voor het symbolisme. Dat is te zien aan deze speciale uitgave die 38 jaar later verscheen. Daaraan werkten verschillende grootheden binnen het symbolisme mee. Zo schreef de Franse auteur en criticus Camille Mauclair een voorwoord bij deze editie en maakte de Franse kunstenaar Lucien Lévy-Dhurmer achttien pasteltekeningen bij de tekst. De tekeningen werden vervolgens als aquatint gegraveerd op koper door Lorrain en in kleur gedrukt door Adolphe Valcke.

Ook het beroemde portret van Rodenbach door Lévy-Dhurmer uit 1896 is in de editie opgenomen, vergezeld van een citaat van de in 1898 overleden schrijver. Daarin spreekt hij zijn bewondering uit voor het ‘portrait délicieux’ dat Lévy-Dhurmer van hem maakte. Hij ziet er zichzelf op ‘comme en songe’, met op de achtergrond zijn ‘chère Bruges-la-Morte’. Op het portret versmelt de kleur van Rodenbachs kledij met de kleur van de Brugse grachten, zodat de auteur als het ware opgaat in zijn omgeving.

Brugge mocht Rodenbach dan wel dierbaar zijn, de Bruggelingen zelf waren bij de verschijning van de roman niet erg ingenomen met het naargeestige en doodse beeld dat de Gentse auteur van hun stad opriep. In zijn voorwoord gaat Mauclair dieper in op deze ophef, die volgens hem berustte op een misverstand. Hij presenteert Rodenbach juist als een groot bewonderaar van de stad en als een auteur die voor altijd verbonden is met Brugge door het succes van zijn roman. Ook belicht hij de artistieke verwantschap tussen de auteur en illustrator Lévy-Dhurmer. Zijn dromerige en tegelijk onheilspellende illustraties sluiten inderdaad perfect aan bij Rodenbachs melancholische verhaal. Dat gaat over een man die door de rouw om zijn overleden vrouw illusie en werkelijkheid door elkaar begint te halen, met een uiteindelijk fatale afloop.

Het boek dat wij hebben kunnen aanschaffen, is een losbladig hors commerce-exemplaar, het was oorspronkelijk niet voor de handel bedoeld. Lévy-Dhurmers pasteltekeningen zijn er in vier verschillende versies opgenomen: de definitieve, meerkleurige versie, een blauwe versie, een groene versie en een meerkleurige versie met opmerkingen. Samen vormen ze niet alleen een lust voor het oog. Ze geven ook een inzicht in de complexe technieken die kunstenaars toepasten om in hun illustraties de meest verfijnde kleureffecten te bereiken.

Ontdek en beleef

Onze lezingen en activiteiten

Nottebohmlezingen

Dit najaar geven we het woord aan auteurs en onderzoekers die op basis van de rijke collectie van de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience nieuw werk hebben gepubliceerd. Pieter Serrien zocht en vond in onze collectie getuigenissen, prenten en andere bronnen over de 16de-eeuwse geuzen. Diane De Keyzer schreef over de geschiedenis van de prostitutie in de Belgische steden en neemt je mee langs straten van plezier en huizen van vertier. Regula Ysewijn deed onderzoek naar de eetcultuur in de Lage Landen op basis van onze uitgebreide historische kookboekencollectie.

PROGRAMMA

LA QUERELLE DES FEMMES

Dit najaar trakteren we de bezoekers aan onze leeszaal op een minitentoonstelling rond La querelle des femmes, een term die verwijst naar de eeuwenoude polemiek over de (on)gelijkheid van mannen en vrouwen. Voormalig hoogleraar Vrouwenstudies en vrijwilligster in de bibliotheek Monika Triest kiest een aantal treffende publicaties uit op gebieden waar deze ‘querelle’ in alle hevigheid werd gevoerd, zoals religie, opvoeding en seksualiteit. La querelle des femmes is een eerste resultaat van Monika’s vrijwilligersproject rond genderstudies in de collectie van de Erfgoedbibliotheek (met focus op man-vrouwverhoudingen), en vormt een voorproefje op andere initiatieven rond dit project.

Vanaf half oktober tot half december 2023, gratis te bezoeken tijdens de openingsuren van de leeszaal.

AANBOD VOOR GROEPEN

Wil je de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience met een groep bezoeken? Boek een rondleiding en één van onze gidsen neemt jullie mee op pad in de bibliotheek en de Nottebohmzaal. De komende maanden kan je kiezen uit twee verschillende rondleidingen. De groepsrondleidingen ‘Achter de schermen’ en ‘Schatten van de Nottebohmzaal’ duren elk anderhalf uur.

Tickets: www.experienceantwerp.be

Kalender

SEPTEMBER

28.09 – 04.10

Antwerp Jewellery Week

Ruth Felter

30.09 | 10 uur

Instaprondleiding achter de schermen

OKTOBER

07.10 | 10 uur

Instaprondleiding achter de schermen

08.10 | 11 uur (Letterenhuis)

Duel op Zondag

Inkt & algoritmes. Artificiële

Intelligentie in de wereld van de literatuur

14.10 | 10 uur

Instaprondleiding achter de schermen

15.10 | 11 uur

Nottebohmlezing

Pieter Serrien

Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience

Hendrik Conscienceplein 4

2000 Antwerpen

www.consciencebibliotheek.be

18.10 | 18 uur

Miraeus Lecture

J. Christopher Warner

21.10 | 10 uur

Instaprondleiding achter de schermen

28.10 | 10 uur

Instaprondleiding achter de schermen

NOVEMBER

04.11 | 13 uur

Wandeling

Wandelkaart Antwerpse Boekhandels

05.11 | 11 uur

Nottebohmlezing

Diane De Keyzer

05.11 | 13 uur

Wandeling

Wandelkaart Antwerpse Boekhandels

07.11 | 18 uur

Missions, Maps and Mediators, i.s.m. UCSIA

Mirela Altic en Alex Lopes de Carvalho

ZO 15.10

Pieter Serrien

In opstand!

PRAKTISCH

Lezing van 11 tot 12.30 uur

Tarief per lezing: 5 euro

ZO 05.11

ZO 10.12

November Boekenmaand

Antwerpen is dé boekenstad van Vlaanderen en dat beleef je tijdens November Boekenmaand. Verwacht je aan evenementen, activiteiten, lezingen en voorleessessies op prachtige en soms onverwachte locaties zoals ook de Nottebohmzaal. Internationale schrijvers, de beste Belgische auteurs, jong literair talent … ze maken allemaal hun opwachting in Antwerpen. Verwacht je aan een prachtige maand vol boeken- en leesplezier. www.novemberboekenmaand.be

08.11 | 19 uur

Slow Reading in de Nottebohmzaal

10.11 | 19 uur

NISE-lezing

Frits van Oostrom, Susan Legêne en Emmanuel Gerard

18.11 & 25.11 & 02.12 | 10 uur

Davidsfonds Academie

Kevin Absillis

19.11 | 14 uur

Kunstendag voor kinderen

Flore Deman & Elisabeth Lucie Baeten

22.11 | 19 uur

Antwerpen Leest in de Nottebohmzaal

24.11 | 13 uur

Leesevenement NT2 i.s.m. Encora

DECEMBER

09.12 | 10 uur

Instaprondleiding achter de schermen

10.12 | 11 uur

Nottebohmlezing

Regula Ysewijn

13.12 | 18 uur

Miraeus Lecture

Renaud Adam

16.12 | 10 uur

Instaprondleiding achter de schermen

23.12 | 10 uur

Instaprondleiding achter de schermen

23.12 – 07.01 | 10 - 17 uur

Van Wafel tot Koek

Een presentatie gecureerd door Regula

Ysewijn in de Nottebohmzaal

30.12 | 10 uur

Instaprondleiding achter de schermen

RONDLEIDINGEN IN DE NOTTEBOHMZAAL alle info op www.experienceantwerp.be

Regula Ysewijn Van Wafel tot Koek

Diane De Keyzer Quel Bordel

© Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, foto: LUCID

V.U. Steven Thielemans, Grote Markt 1, 2000 Antwerpen