Catálogo de músicos da Limia by Castor Castro

Demetrio d e m Ferreiro e t r i o •f Juan e r r e iAntonio r o - j u a nMartínez an ton io m •aSeverino r t í n e zMartínez - s e v e r i n• oManuel m a r t íNocelo n e z - m•a n u e l nNocelo o c e l o -• m a n u Jardón e l n o c •eLeopollo - n i lo Manuel Nilo j aMartínez r d ó n - l e o•po l d o ma r t í n e• zRudesindo - cá n d i do do Cándido Covelas c o v• Bautista e l a s - r u dCuquejo e s i n d o• Celso r i v aMartínez s-ba ut i sRivas t a c u q u e j o c e l s o m a r t í nez-del• Delfín Martínez • O Caldepán • Manuel f í n m a r t í n e z o c a l d e pá n - m•a Penín • José Gómez • Manuel Salinas n u e l p e n í n j o s é g ó m e z m anu e l David • Eulogio s aRivera l i n a s •- Adesio d a v i d Barrio r i v e ra - a d e s •i Ano batonio r rAlonso i o - e u •l oCelso g i o -Álvarez a n t o n i• oHonorio a l o n s oAlo-celnso s• oO áCervos l v a r e• Agustín z - h o n o rVázquez i o a l o n• Francisco so -o c e rVázquez Eduardo v o s -Ferreira a g u s t •íCesáreo n v á z qFerreira u e z - f •ra n c i s co Rivas v á z• qEnrique u e z f Díaz e r r e• iNicanor ra - c e sFerreira á r e o f •e Xoquín ‘o Carboeiro’ r r e i ra - e d u a r d• Francisco o r i v a s - Salgado e n r i q u• e d í a z - n i c a n o r f e r r e i ra - x o q u í n ‘ o c a r b o e i de r o ’ -músicos f ra n c i s da c o sLimia a l ga d o • Catálogo Primo• José p r i m o • j o s é Dacal d a c a •l Música tradicional Francisco f ra n c i Marra s c o m a• José r ra - jAntonio o s é a nAntañón t o n i o a• n t a ñó nModesto González • José CDurán • Ignaoordinación cio Fernández • Claudio González • Ernesto m o d e s t o g o n z á l Cástor e z - Castro j o s é d u rá n Araújo • Manuel i g n a c i oCorderí f e r n •áRamón n d e z - Corderí c l a u d •i o vestigación José g o nQuintas z á l e z - •eManuel r n e s t o Otero aI nra ú• José j o - m aOtero nu e l Cástor o r d e r í Carballo - ra m ó n • Julio co r d ePérez r Castro í - j o •s Lisardo é q ui n• cManuel Rúa t a s - m•aAntonio n u e l o ‘ot Blanco’ e r oM.ª- jSocorro o s• éÁngel o t e rLópez o - ma Paradela Iván Area n u e l c a r b a l l o j u l i o p é r e z l i s ar do • Elías Losada • Fernando Paradela • HerRoberto de Andrés pa ra d e l a a n t o n i o ‘ o b l a n c o ’ á n g e• l melinda Seguín • José Herminio Lorenzo Félix Castro l ó p e z e l í a s l o s a d a f e r n a n d o pa Francisco Villarino • Delfín García • Marcial ra d e l a h e r m e l i n d a s e g u í n j o sé María del Carmen Gil García José h e r• m i n i oGonzález l o r e nPablo z •o María -Carpintero f ra n cCristina i s co vi Gómez • Brais ‘o- m Coisiñas’ l l a• rRosendo i n o - d eGómez l f í n ga r c íTa arc i al e x t o • Dolores • Jesús Gómez • Carmen Bouzas ga r c í a - j o s é g o n z á lDelfin e z -Caseiro ma r í a c r i s Bouzas Manuel t i na • g ó m e z - rDapoza o s e n d• oIsabel g ó m e Santana z - b ra i s Cástor Castro• Antonio • Felisindo Sotelo • José Villarino ‘ o c o i s i ña s ’ - j e s ú s g ó m e z - c a r m e n González o t oz g ra á f i cs a da b o u z•aCelso s - d o González l o r e Rse p o r tba xoe• fuJosé - mCorreanu e l doira Francisco d a• po z a - i s a Fernández b Alba e l Vázquez s a n Carpentier t• a‘Os n aTíos - f e Mil i s i nd o s o t e •l oJerónimo - j o s é v iFerreiro l l a r i n•o Juan -a n t o neiros’ • Felisindo i o g o n zGrande á l e z - c• eAntonio l s o g o Estévez nzá l e z Ferreiro •nManuel j o s é d a c o r r e d o i ra f ra n cRai s co • Jesús Casal • Alfonso Villarino • Sergio f e r n á nmos d e •zDámaso - ‘ o s t Feijoo í o s m• i José n e i rLorenzo os’-f el i s i n d o - j e ró n i mo f e rr e i ro - j ua n f e r r e i r o - m a n u e l g ra n d e - a n t o n i o CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 1

11/5/05 09:54:28

Catálogo de músicos da Limia Música tradicional Autores

Coordinación da obra: Cástor Castro Investigación: Cástor Castro, M.ª Socorro Rúa, Iván Area, Roberto de Andrés, Félix Castro, María del Carmen Gil, Pablo Carpintero Texto: Delfin Caseiro, Cástor Castro Reportaxe fotográfica: Alba Vázquez Carpentier Coordinación editorial

Xavier Paz, Henrique Torreiro Arranxo gráfico:

EDENIA | www.edenia.org

Fondo Europeo de Desarrollo Regional Iniciativa Comunitaria Interreg III

1ª edición: maio de 2005 Edición para o Museo da Limia, co patrocinio do Inorde Museo da Limia Rúa Celanova 63, 32650 Vilar de Santos Teléfono: 988 465 883, 988 465 872 Fax: 988 465 863 Correo electrónico: patronato@museodalimia.com Internet: www.museodalimia.com

© polos textos, fotografías e partituras, os autores © pola presente edición, DIFUSORA DE LETRAS, ARTES E IDEAS, SL Rúa Bedoya 5-2º, 32004 Ourense. Teléfono: 988 222 244/988 255 010 Fax: 988 255 010 Correo electrónico: info@difusora.org Internet: www.difusora.org

Depósito legal: OU-78-2005 isbn: 84-933890-2-1 Impresión: Rodi Artes Gráficas, Ourense Distribución: Museo da Limia, Inorde e Consorcio Editorial Galego Todos os dereitos reservados. Non se permite a reprodución deste libro, nin a súa incorporación a un sistema informático, nin a súa transmisión en calquera forma ou por calquera medio, for este electrónico, mecánico, por fotocopia, por gravación ou outros métodos, sen o permiso por escrito dos seus editores.

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 2

11/5/05 11:15:29

Este catálogo foi elaborado sobre a documentación xerada a través de entrevistas en audio e vídeo realizadas nun intenso e produtivo traballo de campo, por definición sempre inacabado. Foron cerca de 100 entrevistas realizadas entre novembro de 2004 e abril de 2005, realizadas maiormente por Cástor Castro, ao que sumaron os seus contributos Iván Area (da Asociación de Gaiteiros

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 3

Este Catálogo de músicos da Límia. Música

Galegos), Soco Rúa e Félix Castro (mem-

tradicional é a segunda entrega editorial

bros da Aula de Música Tradicional Go-

do Museo da Limia, na súa tentativa de

mes Mouro), Roberto de Andrés e Marita

recuperación e posta en valor dos acti-

Gil. Entre estas entrevistas inclúense as

vos identitarios e dos homes e mulleres

gravadas desde o ano 1994 polos irmáns

da comarca. Para alén dos obxectivos

Cástor e Félix Castro, as realizadas por

que se marcaran no Catálogo de autores

Pablo Carpintero nos anos 1997 e 1998 e

da Limia. Literatura e Humanidades, esta

as achegas do Colectivo Castro Floxo (a

obra pretende un outro obxectivo que se

gravación do repertorio musical de don

pode dicir mais social: o recoñecemento

Ernesto Araújo Pérez) e Santiago Caneiro

dos músicos tradicionais, para así dig-

(a gravación a don Juan Ferreiro, o Gai-

nificarmos o seu saber, a súa arte e a

teiro de Laroá). En total, máis de oitenta

eles propios.

horas de conversas e música.

11/5/05 09:54:32

Con todo este material transcrito, Delfín Caseiro asumiu o reto de darlle forma a uns textos que recollesen todas esas historias de vida e que nolas fixesen lexíbeis a propios e estraños.

Incluímos tamén, como ilustración,

Con certeza conseguiu resolver dúas

unha pequena selección de cantigas e

cousas fundamentais: satisfacer os au-

cantos nos que aparece citada algunha

tores do traballo de campo e posibilitar

referencia toponímica da zona. A maior

o tratamento de catálogo, malia sermos

parte foron tirados de compilacións xa

conscientes da dificultade de catalo-

publicadas, como se indica na biblio-

garmos a memoria ágrafa.

grafía.

A conseguir ese carácter catalogador con-

Tamén se inclúe un índice toponímico

tribuíu eficazmente a galería fotográfica

e onomástico, aínda que básico, apoia-

de todos os músicos vivos cos que con-

do cun mapa da comarca elaborado a

seguimos manter contacto. A reportaxe

propósito. Este índice vai ordenado co

fotográfica decorreu nos fríos meses de

criterio administrativo municipal para

febreiro e marzo de 2005 e é da autoría

facilitar as localizacións en detrimento

de Alba Vázquez Carpentier. Cando tive-

doutras indizacións talvez máis cohe-

mos oportunidade, utilizamos fotografías

rentes, aínda que máis complexas na

fornecidas polos propios músicos ou as

súa utilización.

súas familias. O resultado é este Catálogo de músicos Das transcricións musicais encargouse

da Limia. Música tradicional, que sen-

Iván Area. Seguíronse dous criterios

ta as bases dunha investigación máis

básicos: que fosen unha mostra repre-

profunda do feito folclórico na Limia e

sentativa dos diferentes xéneros inter-

que está a cristalizar nunha monogra-

pretativos na comarca e que aparecesen

fía sobre o Folclore Musical da Limia, de

melodías do maior número posíbel de

próxima aparición. A isto comprometé-

músicos no breve espazo que puidemos

monos os autores, os editores e a insti-

dedicar a este apartado.

tución que promove este catálogo.

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 4

11/5/05 09:54:32

Alén dos propios músicos entrevistados, houbo familiares, coñecidos e veciños que tamén nos forneceron información. Eles e elas son co-autores desta obra: Sergio Pacheco Nogueiras, Purifica-

Aínda outros colaboradores axudaron

ción e Celsa Gómez Andrade, Concha

de distintas maneiras; entre eles, Xe-

Dacal Álvarez, Irene Vázquez Pardo,

sús Fariñas Navarro, o Colectivo Cas-

Manuela Sieiro Vázquez, David Conde

tro Floxo, Manuel Gómez Gómez, Rosa

García, José Lamas López, Dolores Al-

Carballo Salgado, Elisa Rodríguez Sal-

bar Rivero, Luz Divina Lorenzo Seguín,

gado, Elena Domínguez, José Losada

Bernardino Coello Pérez, Francisco Co-

Enríquez, Xosé Manuel Pérez Bouza,

ello Pérez, Áurea Pérez Corderí, Juan

Norberto Pablo Cirio, Sandra Rodríguez

José Quintas Salgado, Florinda Gómez

Rivera, Isabel e María Paz Vázquez Váz-

Fernández, Rafael González Gómez, Am-

quez, Gumersindo Lamas Alvar, Estrella

paro Dacal Quelle, Inocencio Fernández

Carrasco Rodríguez, José Ángel Garrido

Gómez, Aurora Salgado Ferreiro, Jeró-

Pérez, Pilar González Falcón, José Ri-

nimo Ferreiro e familia, Arturo Penín

vero Nóvoa, Camilo Yáñez Domínguez,

Pérez, Benjamín Rodríguez Fernández,

Xan Jardón Pedras, Maite Bello Díaz,

Julio Pérez Carballo, Tomás Fernández

Francisco Xosé Gómez Cano, Gonzalo

Gómez, Agustina Vidal Fernández, Celsa

Abelairas Lemos, Fernando de Vicente

Antañón Ramos e Felisindo Rodríguez

de Vicente, Celso Rúa Ferreiro, Luísa

Feijoo.

González Devesa, Juan José Puga Quintas, Julián Rúa Rodríguez, Ana Martínez

As gravacións orixinais dos temas musicais que foron transcritos nas partituras incluídas neste libro poden descargarse, en formato mp3, das webs www.museodalimia.com e www.gaiteirosgalegos.com/xoops O presente proxecto continúa aberto a calquera achega referida ao folclore musical da Limia. Para contactar, pode empregarse o enderezo de correo da Difusora (Apartado 655, 32080 Ourense), o correo electrónico (info@difusora.org), ou ben o teléfono do coordinador, Cástor Castro (629 875 063).

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 5

Vázquez, Xaquín Rodríguez Ambrosio e Santiago Caneiro Aneiros. OS EDITORES

11/5/05 09:54:32

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 6

11/5/05 09:54:32

e lle pon asas de vento á

vida de intérpretes e paren-

emoción, agasallo gardado

tes, de amigos e veciños,

para sempre na arca das

Así o testemuña a inxen-

recrean vivencias e senti-

memorias.

te e valiosísima informa-

mentos de outrora. Volta a

O folclore musical com-

ción compilada polos estu-

tempos de maior esponta-

bina perpetuación e inven-

dosos autores do traballo

neidade e tolerancia, gober-

ción, cárgase de vitalidade

de campo para este libro.

nados polo sentido cósmico

e funcionalidade, nun ano-

Labor brillante que se con-

da existencia, en que todo

vamento permanente da tra-

creta en cerca dun cento

se acompasa aos ritmos da

dición.

de extensas e completas

natureza.

A danza é linguaxe pri-

entrevistas: pausadas con-

Quizais a isto se refira

mixenia e voz do corpo. A

versas, gravacións musicais

Severino de Montecelo (Bal-

maior parte das composi-

e imaxes fotográficas. Vo-

tar) con expresión tan enig-

cións musicais populares son

ces, melodías e lembranzas

mática e profunda: «Aínda

interpretadas para bailar. O

de máis de 250 intérpretes.

non hai moito que o mundo

ritmo é innato á condición

Encontro gozoso e revelador

é mundo».

humana, tal como expresa

co pretérito da patria pe-

Linguaxe de melodías que

quena, fecundo en artistas

fascina as almas e que nos

e manifestacións musicais,

leva a paraísos de maxia e

que manteñen a fidelidade

fantasía. A máis grande ma-

queridiño do meu ben,

á estética tradicional.

esta delicada cuarteta: Gaita de castiñeiro

Dálle donaire ao corpo,

rabilla do mundo. Procesión

dálle donaire ao corpo,

Cultura oculta, ignorada

de composicións populares

que o corpo donaire ten.

ou silenciada, desvalori-

–animadas unhas, sosega-

zada –como boa parte das

das outras–. A música trae á

O escritor e musicólogo

creacións populares–, que

romaría o paseo, a ruada, a

Emilio Pita confírmao con

agora comeza a ser desve-

foliada, o serán, o torreiro,

palabras ben expresivas: «Ó

lada, iluminada, rescatada

o fiadeiro, a esfolla, a espa-

son da gaita e da zanfona,

do esquecemento; rigoro-

dela, a arada, etc.

do pandeiro e das ferreñas,

so contributo para a plena

Fecunda sementeira de

do chascarraschás das cun-

restauración da memoria

sons de ledicia que fai

chas e do tambor do tam-

histórica.

acougar o cabalo do desexo

borileiro, canta e baila o

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 7

Gaita de sabugueiro

PABLO CARPINTERO

DE MÚSICOS

PABLO CARPINTERO

Palabras de memoria e

A LIMIA É TERRA

11/5/05 09:54:33

Gaita de Celso de Ganade, propiedade de Julio Pérez Carballo

pobo galego. Xa no mundo

facer a frauta; «desandar»

Hai gaitas con ronco e

matinal dos nosos anter-

é termo para a operación

punteiro feitos de sabu-

gos atopamos, na súa graza

de quitar a casca enteira.

gueiro. O fol, que se viste

prístina e virxinal, o culto ó

Algúns aprenden cun fuso,

cun tecido, faise de vuxiga

canto e o culto á danza».

furado con ferro quente.

de porco ou vaca, que se

O autodidactismo –apren-

Boa relación –de grande

curte metendo en serradu-

dizaxe por observación– é

amizade, nalgúns casos– e

ras e cinsa; tamén se fai da

trazo caracterizador de moi-

espírito solidario e parti-

pel dun can, año ou cabrito.

tos músicos populares. Case

cipativo entre os músicos

As palletas e pallóns, que

todos tocan de oído, sen

populares: aprendizaxe com-

soen elaborar os mesmos

coñecementos de solfexo.

partida ou tutelada polos

músicos, soen ser de cana

Julio Pérez Carballo ten ex-

veteranos; instrumentos que

–das vasoiras ou das bom-

presión ben axeitada: «Eran

pasan de uns a outros; ac-

bas das festas– ou de corno

feitos ao palleiro». Poucos

tuacións conxuntas nalgun-

de vaca. Tamén remendan

teñen acceso a unha forma-

has celebracións.

caixas e bombos con pel

O máis común é o semi-

de ra, que se coloca sobre

Prodixio de memoria e

profesionalismo: os intérpre-

o buraco ou a rotura e se

intelixencia, a pesar da es-

tes alternan as actuacións

deixa secar.

casa formación escolar ou

–domingos e celebracións–

mesmo do analfabetismo,

coas tarefas da labranza e/

lleres,

aprenden letras e melodías

ou a dedicación a un ou máis

utensilios domésticos metá-

de innúmeras composicións

oficios.

licos convértense en instru-

ción musical académica.

Palletas de Manuel Carballo

Frauta de buxo, de García de Riobó, propiedade de Camilo Yáñez 8

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 8

Nas mans arteiras das mufundamentalmente,

Como soe ocorrer no ám-

mentos de percusión: cazo-

Comezan de rapaces con

bito laboral, son bastante

las, aixadas, chaves, ferros,

instrumentos que eles mes-

frecuentes as formacións

garfos, culleres... Moi prác-

mos fan: gaitas de pallas

familiares e as estirpes mu-

ticas e sonoras resultan as

de centeo, frautas e gaitas

sicais. Poden ser conside-

latas, de carburo ou pemen-

de cana, de sabugueiro, de

rados como profesionais os

to. Pandeiros e pandeiras,

castiñeiro... «Dar zume» é

cegos itinerantes, por ser

caixas e bombos escasean.

expresión que designa a ac-

a interpretación ocupación

Tamén elas son destacadas

ción de mazar a cana de cas-

permanente e única fonte

cantoras e animadoras de

tiñeiro –«canabucho»– para

de recursos.

reunións lúdico-sociais.

sen anotacións musicais.

11/5/05 09:54:35

Tempo de chancas de tacholas que fan música ao

retrata con exactitude esta realidade:

bateren nas lousas e nos

Hai preferencia polos ritmos tradicionais propios: muiñeiras, xotas, alboradas,

pisos de madeira: clo-cló,

¡Que bos tempos recordou

alalás... Mais chegan ritmos

clo-cló, clo-cló...

o gaiteiro de Paizás!

novos, que se acomodan,

[...]

con máis ou menos fortuna,

cerradas –Noitevella, noite

No Entroido e nas cen-

Tocou pola vez primeira

na casa galega da música:

de San Xoán, etc.– tócanse

na foliada de San Xuan;

pasodobres, mazurcas, pol-

cornos e funís como se fosen

o mordomo deulle os laudes,

cas, valses, rumbas, sam-

trompetas; a percusión faise

apraudiuno a mocedá,

bas, tangos, fox-trots, etc.

con chocas e chocallos.

do novo gaiteiro as vellas

Na zona –fronteiriza– te-

non sabían que contar,

ñen bastante difusión aires

pulares son a gaita, a caixa

era un milagre da Virxen,

tradicionais

e o bombo; en menor medi-

nunca viran outra tal,

como o fado ou o vira.

da, a frauta travesa, o clari-

tiña no punteiro xílgaros,

nete, o acordeón, etc.

no fol, o demo i a nai;

dous ritmos singulares que

as mociñas churrusqueiras

reciben o nome de medio

Os instrumentos máis po-

As «músicas» ou «or-

portugueses,

En terras limiás, existen

arrente del ó pasar,

paso e galocho (galoche).

popular para as bandas de

mirábano fito a fito,

A percepción que teñen os

música– nacen coa entrada

e dun xeito que xa, xa;

distintos informantes que

de instrumentos foráneos

non tiñan elas mirares

mencionan o galocho pre-

como o clarinete, a trompe-

millores prós seus galás.

senta variantes significa-

ta, o saxofón, etc.

[...]

tivas:

questras»

–denominación

instrumento

novo,

Unha moda condanada trouxo as murgas por acá,

locho bailábase correndo...

1829), que vai ser moi po-

invadiron os turreiros

Era así coma de loucos; o

pular, ten escasa presenza

tocando danzas e vals,

que máis tiraba co outro era

na Galiza campesiña ao lon-

o baile do agarradiño

o que millor bailaba!» (M.ª

go do século XIX.

trastornou a mocedá,

Cristina Gómez Gómez, Rebordechao-Vilar de Barrio).

Un poema de Lamas Car-

que louca berraba: «¡Múseca! ¡que non toque a gaita máis!».

(A musa das aldeas, 1890),

[...]

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 9

Bombo da Musica de Vilar

«Era un paso largo. O ga-

o acordeón (inventado en

vajal, «O gaiteiro de Paizás»

Caixa de Cándido Covelas

«O galocho xa era de máis atrás e bailábase así:

11/5/05 09:54:38

trucutrún, trucutún; cara a

dos instrumentos e inte-

un lado, cara ao outro. Eso

rrompen ou poñen fin a

rentas, de terra ou de pe-

non é bailar, eso é facer o

moitas carreiras musicais. A

dra, convoca a veciñanza as

cabra! [...] Agarrábase a

praga da emigración fai es-

tardes dos domingos, cando

parella así polo brazo e

tragos neste ámbito. Outro

o sol se acende. A aira que

van, plum, até que chegan

tanto se pode dicir do servi-

garda os ecos dos vellos e

a aquela esquina e despois

zo militar; con todo, tras a

esforzados malladores; sons

até a outra; unha cousa

guerra civil, o exército pro-

que queren ser imitados no

rara» (Luz Divina Lorenzo

move a creación de bandas

baile e para o que se meten

Seguín, filla do gaiteiro de

de gaitas nos cuarteis.

baixo as pedras olas furadas

A obriga de sindicación

que fagan de caixa de reso-

«É parecido ao valse pero

para os músicos constitúe

nancia. A aira das bailas

ten non tanto repiqueteo,

un novo obstáculo para a

(bailes) ou «triscas».

senón que ten outro mo-

actividade musical, que se

Xoaquín Lorenzo vitaliza

vemento, dándolle dobre

agrava coa disposición que

a memoria do espectáculo

pisotón» (Manuel Grande

estabelece a necesidade de

antigo no precioso ensaio

Gómez, Piñeira Seca-Xinzo

solicitar un permiso gober-

«O esprito da mes en Lobei-

de Limia).

namental para calquera ce-

ra (Ourense)». As súas son

lebración festiva.

palabras de sincera admira-

Vilariño-Sarreaus).

«Tamén se bailaba moito o galoche. O era un fox,

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 10

Os músicos tocan nos ri-

ción:

(Fernando

tos litúrxicos –procesións e

Paradela Lage, Perrelos-

misas– até que, na posgue-

O mallar ben é unha arte.

Sarreaus).

rra, a xerarquía eclesiástica

O bo mallador coñécese en

Punteiro da gaita de Julio Pérez Carballo

A aira de mallas fartu-

fox-trot»

«A música é parecida

ordena aos párrocos a súa

que cumpre tres condiciós.

case á mazurca [...], paso

supresión; a medida ten

En primeiras, debe saber

adiante, paso atrás. Tiña

unha estrita aplicación na

empinar o mallo, é decer,

un descansiño, logo volvía

nosa provincia.

faguer que ao ter iste ergui-

continuar pra diante» (Ju-

Dous escenarios teñen es-

do a mangueira e o pírtigo

lio Pérez Carballo, Nocelo

pecial protagonismo como

estíen formando unha liña

da Pena-Sarreaus).

foros festivos no mundo

vertical, sen que o pírtigo

campesiño: a aira e o fia-

se desvíe cara ningún lado.

deiro.

Logo, ten que ser un bo

O culto e o respecto aos mortos impoñen o silencio

11/5/05 09:54:39

moria colectiva. Na Limia

tallo, roca e fuso. Acomó-

o seu mallo faga un bruido

houbo durante séculos unha

danse en roda e comezan

xordo e forte ao bater na

importante produción de

co labor: disponse na roca

més; pra elo non abonda con

liño de excelente calidade.

a manela de liño e prénde-

faguelo cair con forza, se-

Teares e fiadeiros estabe-

se cunha fita ou carta da

non que é preciso que o pír-

lécense en casas de todas

baralla –«cartiloxio»– e un

tigo caia sobor da palla ben

as aldeas e lugares.

alfinete. Mentres unha man

horizontal, batendo todo il

O fiadeiro é dependen-

procura na roca as febras

ao mesmo tempo. En derra-

cia axeitada nun curral ou

que se van impregnando de

deiras, e isto non depende

planta baixa da vivenda que

cuspe, a outra fai bailar o

somentes de il, ten que gar-

se estra con palla e follas

fuso nunha danza sen fin

dar un ritmo perfecto cos

secas para facer máis cálido

para retorcer e envolver o

seus compañeiros pra que

o ambiente. Escola e roma-

fío no recó. A tarefa non

o seu mallo se mova xus-

ría, causa a ira das autori-

admite demora e a pug-

tamente no espazo que lle

dades eclesiásticas, que de-

na tácita entre fiandeiras

corresponde, sen tropezar

cretan prohibicións, multas

por conseguir a mazaroca

cos demáis e batendo con

e excomuñóns, e cualifican

máis avultada convértese

perfecta sincronía; esí con-

como «pecaminoso congre-

en eficaz estímulo. E veña

séguese que as mallas fagan

so» por mor da permisivida-

a leriar, a porfiar, a contar

o bruido longo e grave que

de instaurada.

(contos de lobos, de atraca-

se coñece coa voz onomato-

Serán longas noites de fiada, na outonía e na in-

péica de bourear.

dores, de amoríos, de fadas, de meigas...).

vernía, á luz morna de

Un esgutío (aturuxo) dis-

O outro foro popular é

candil de gas: tarefa dura,

tante rompe a paz da noite.

o fiadeiro, o mellor lume

dedos esfolados, linguas

É a hora da alegría, cando

do inverno. Acubillo para

áxiles, voos na imaxina-

o peito das mozas libera a

a xente, cando o frío e as

ción, penumbra cómplice,

emoción e a euforia invade

sombras mandan.

bicos furtivos, gozo conti-

o local. O berro anuncia a

do, corazóns desacougados,

chegada de mozos rexoubei-

firmeza contrariada...

ros, que andan de ruada,

O cultivo e a transformación do liño constitúen elemento

substancial

O solpor xunta no fiadei-

alumando con fachucos ca-

vida tradicional e da me-

ro as mulleres, provistas de

miños lamacentos, e que

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 11

PABLO CARPINTERO

boureador, isto é, lograr que

Gaitas de palla de centeo

11/5/05 09:54:39

han traer coplas e cantares

volta anímanse con risos,

as actuacións sucédense ao

novos para engaiolar, con

comentarios e cantigas, en-

longo de catro días sen ape-

inspirados desafíos, porta-

tre esgutíos e alalás.

nas tempo para durmir.

A respecto do fiadeiro,

Na capital da Limia, a fei-

o Celso de Vilar (Calvos de

ra do catorce é a feira das

Randín) manifesta que «se

feiras, isto é, unha festa.

había corte libre, era dia-

O ilustrado cronista Pedro

os mociños desta terra,

rio». E, con algo de morriña,

González de Ulloa, abade

bríllanlle os ollos ás mozas

acrecenta: «A fame era moi

de Cobelas, na Descripción

que parecen as estrelas.

divertida de Dios».

de los Estados de la casa de

dores de atrevidas mofas, para rivalizar. Cando chegan ao fiadeiro

Soprete da gaita de Julio Pérez Carballo

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 12

A chegada da electrici-

Monterrey en Galicia (1777),

A música faise con latas,

dade ao mundo campesiño

deixa constancia da súa re-

cazolas, cunchas, ferriños,

vai contribuír a algunhas

levancia no século

garrafas, culleres; e o local

transformacións

significar que é unha das

énchese de cantares. Ás ve-

no modo de vida das aldeas.

ces, vén amenizar a gaita ou

Os aparellos de radio e os

Música e palabra son dúas

a frauta. Os máis espelidos

populares transistores que

das máis sublimes creacións

abren o baile, que soe co-

traen consigo os emigrantes

humanas, que transcenden

mezar coa muiñeira redon-

que van a Europa aceleran a

a continxencia material e

da ou muiñeira dos vellos,

desaparición de fiadeiros e

elevan a condición humana.

danza predilecta, de ritmo

triscas, que congregaban a

Este catálogo-crónica –in-

lento e cadencioso que fa-

xente para contar, cantar e

completo– quere ser tributo

cilita a fiada fácil; danza en

bailar nas longas horas de

de admiración e gratitude

roda, pausada e incitado-

inactividade.

a cantos alentan o encanto

decisivas

ra. Despois, xotas, valses,

O Entroido é explosión

mazurcas, pasodobres... A

festiva na que participa

rivalidade entre pretenden-

entusiasmada toda a veci-

tes dá pé á disputa verbal,

ñanza da Limia, que se des-

mesmo corporal.

praza duns lugares a outros.

A despedida –alá pola

A música é ingrediente fun-

media noite– marca o retor-

damental; os intérpretes

no ás casas. Os camiños de

teñen que multiplicarse e

XVIII

mellores da provincia.

da arte musical e da cultura viva e auténtica.

11/5/05 09:54:40

OBRADOIRO E MORADA DE SONS

máis traballo; logo, o instrumento completo.

Moitos dos seus clientes subliñan a mestría coa que

Traballa cun torno de

traballaba, sendo xa ben

bésta, que se acciona co

vello, instrumentos e mo-

dous estabelece-

pé, feito por el mesmo; un

biliario.

mentos senlleiros fornecen

pneumático de coche cheo

Do obradoiro do Celso só

os músicos da Limia de ins-

de formigón axuda a ace-

fica o torno, na casa dun

trumentos e compoñentes e

lerar a velocidade. Tarefa

parente. Da súa arte, moi-

ocúpanse das necesarias re-

laboriosa, de paciencia e

tas mostras dispersas polas

paracións: o taller do Celso

moitas horas, ao non dispor

terras limiás: punteiros e

en Ganade e a tenda-bazar

das ferramentas axeitadas.

gaitas cos que aprenden e

Durante boa parte do século

XX,

do Casal en Xinzo.

Os encargos non son moi-

interpretan os músicos saen

As escasas vías de comu-

tos; a vida é precaria. A ta-

das súas mans, ás que vol-

nicación e os precarios me-

rifa vai desde os 20 pesos,

tan a miúdo cando precisan

dios de transporte limitan

ao comezo, até os 100 pesos

reparación.

os horizontes vitais e as

que cobra polas últimas gai-

posibilidades de despraza-

tas. Nalgunha ocasión, reci-

No ano 1943 establéce-

mento. A vida faise en ám-

be un importante encargo

se en Xinzo Jesús Casal

bitos reducidos; os recursos

de punteiros por parte do

Lois (Tenorio-Pontevedra,

teñen de ser procurados no

exército.

1921). Vén parar á casa dun

espazo inmediato.

Sabe a escala musical e

irmán –José–, que casara

afina as gaitas, mais non

en Xinzo, seguindo os pa-

Celso González Dafonte

é gaiteiro. Segundo os co-

sos dun cuñado, bo carpin-

(Ganade-Xinzo, 1904-1988)

mentarios do seu sobriño, o

teiro, que chega a Ourense

ten habelencia para labrar a

gaiteiro Antonio González

fuxindo dos «nacionais»

madeira. Tamén traballa de

Franco, case todas as gai-

e que se despraza a Xinzo

ferreiro: arranxa armas, fai

tas que constrúe están no

para facer obras e tamén

rodas de carro, etc.

mesmo ton, en si bemol;

acaba casando na locali-

Faise cunha gaita, que

por outras fontes, sábese

dade. José, que non quere

serve de modelo para bo-

que as gaitas da época son

seguir o oficio de cantei-

tar a andar: primeiro, saca

maioritariamente en si na-

ro do pai, vai traballar na

o punteiro, a peza que dá

tural.

casa de bicicletas Moral, de

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 13

O torno de Celso González Dafonte

A tenda de bicicletas de Jesús Casal Lois

11/5/05 09:54:42

Ronco da gaita de Marcial García

Pontevedra, antes de insta-

silios de enxoval, artigos

con Avelino Cachafeiro e

larse na Limia.

de mercería, instrumentos

o seu grupo, os Gaiteiros

José e Jesús –que fai

musicais, etc. Tamén ofre-

de Soutelo, e fan amizade.

o servizo militar no cor-

ce aluguer de bicicletas, a

Daquela dicíase que os de

po de Automobilismo en

dúas pesetas por hora.

Pontevedra eran todos gai-

so-

No bazar poden adqui-

ciedade e abren un taller

rirse gaitas, frautas de

En Xinzo, a intensa de-

mecánico, onde tamén ven-

madeira, clarinetes, requin-

dicación ao comercio non

den bicicletas. Daquela, a

tos, acordeóns, pandeiros,

deixa tempo para a inter-

poboación limiá ten como

caixas, bombos... As gai-

pretación, que se limita

principal medio de loco-

tas son da Casa Poceiro, de

a ocasións moi sinaladas,

moción o nobre e paciente

Pontevedra; algunhas, do

como

asno. O comerciante comen-

Represas de Ponteareas. Na

do Entroido. Son tempos

ta que cada vez que vendía

tenda móntanas, fan o fol

de feiras moi concorridas

unha bicicleta, desaparecía

–xeralmente, de goma–, o

–congregan xentes de toda

un burro; en certa maneira,

vestido, atan as buxas, etc.

a Limia e das zonas lindan-

vese como o «exterminador»

Tamén comercializan unhas

tes–, que duran todo o día

deste animal na comarca.

Pontevedra–

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 14

forman

teiros.

días

gloriosos

gaitas máis pequenas, que

e se prolongan até as tres

Algún tempo despois, Je-

denominan «de cadete», e

ou catro da mañá. A grande

sús abre o seu propio local

que reciben dunha casa de

demanda de encargos para o

no centro da vila, perto da

Lugo (prezo: 7.000 pese-

día da feira obriga a Jesús

praza maior, que comeza con

tas).

a traballar toda a noite da

motos e bicicletas. Logo se

Jesús Casal é gaiteiro

converte en tenda-bazar,

na súa mocidade. Ás veces,

que vai ser unha das dúas da

bota semanas enteiras fóra

provincia que pagan a licen-

da casa tocando polos lu-

za completa para poder ven-

gares do concello. Na mili,

der todo tipo de produtos.

organiza un conxunto con

Magnífica oferta de merca-

oito gaitas, que el mesmo

dorías: bicicletas, máquinas

conseguira do Poceiro. Nun-

de coser, escopetas de caza,

ha romaría –na carballeira

produtos deportivos, uten-

de San Xusto–, coincide

véspera e a noite posterior.

11/5/05 09:54:43

A LUZ DAS TEBRAS:

valiosas alfaias da nosa cul-

CANTARES DE CEGO

tura musical, a pesar da súa marxinación secular.

Músicos itinerantes e pro-

tardan tres anos en voltar. Os romances que interpretan mancan o corazón do auditorio e as bágoas

fesionais, andan camiños de

O cego máis vello do

lama e poeira guiados por

que se ten noticia é Ángel

Na casa de Ángel López

familiares ou veciños. An-

López Villar, o Cego de Sas

hospédanse moitos cegos

dan polas portas gañando

(Sas-Sarreaus, 1867-1925).

da contorna; algúns veñen

a vida; tocan unha peza e

Na infancia, unha meninxi-

aprender a tocar. Cóntase

reciben unhas cadelas ou

te provócalle a cegueira.

que nunha ocasión rifáralle

liberan a emoción.

un bocado de pan. Ás ve-

Aprende a tocar o violín

moito ao Cego da Albergue-

ces, van cun burreco para

con outro invidente, mais

ría, que non daba aprendi-

levar a pequena carga que

ignórase a súa identidade.

do, e que este lle replicara

A casa en que viviu o Cego de Sas

Sae coa muller, Dolores

así: «Si Dios me abrira estes

Sen radio nin televisión,

García, que canta, danza e

ventanos, xa tiraba co vio-

eles son os cronistas do

toca pandeireta e triángu-

lín ao carallo!». O Cego de

Arrieiros, os de Calvos,

mundo rural. Herdeiros dos

lo. Solicita á imprenta –de

Sas pídelle aos seus que,

que pasades pola estrada,

vellos xograres e trobado-

Barcelona, seica– as coplas

tras o seu pasamento, sigan

tende coidado coas bestas,

res, sempre ben recibidos,

de crimes por millares. Fan

acollendo os outros cegos

no lugar de Fontearcada.

traen romances e cantares

tamén copias manuscritas.

na casa.

se xunta.

arromanzados que falan de

Non son esmolantes; pó-

crimes ou doutros sucesos

ñense nunha rúa co cartaz

José Lorenzo, o Cego da

sanguinarios: historias de

dos cantares e chegan a

Alberguería (Retorta-Laza,

amor e morte. A súa presen-

vender moitos exemplares.

?-1948), fica cego aos tres

za en feiras e romarías faise

Teñen días en que fan moi-

meses de idade por causa

referencia habitual; venden

tos cartos e mesmo chegan

dunha doenza. Casa na Al-

agardadas coplas que han

a xuntar chourizos e sacos

berguería, onde se estabe-

propagar outros músicos e

de castañas e patacas.

lece.

O seu andar mundo para

Fai falar o violín. As cor-

Excelentes intérpretes de

gañar a vida lévaos até Bar-

das do violín seica dicían:

violín ou zanfona; inspira-

celona; van pola Gudiña,

«Mozos do pueblo, eu quero

dos compositores, ás veces;

León, Burgos... Algunha vez

viño!». Imita o ornear do

fistores.

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 15

11/5/05 09:54:44

burro e outros moitos sons

A Porqueira, 1876-1939),

da realidade.

toca en tabernas, feiras

Xinzo,

Con el aprenden a tocar o

e festas, e fai o baile dos

muller e polas fillas. Anos

Cego de Castro de Escua-

domingos para a mocidade.

despois, a máis vella, Ma-

dro e os dous de Vences.

Personaxe singular por di-

nuela Dacal Álvarez, emi-

versos motivos.

grante en Buenos Aires, é

Contan que el mesmo

Ollos blancos, ollos negros tenos a miña cadela para ir correlos coellos nos montes de Paradela.

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 16

pola

A cegueira é producida

presentada nunha grava-

crime acontecido en Laza –

pola varíola cando ten 6

ción sonora como «la tiple

un disparo de escopeta aca-

anos. Aprende a tocar o vio-

gallega», que impresiona

ba coa vida de Mercedes– e

lín sendo home feito. Asiste

vivamente ao pai cando es-

que fora ameazado de morte

ás clases de solfexo que im-

coita a voz da filla.

polo asasino, Cesáreo Abril,

parte un maestro da banda

que conseguira fuxir da pri-

en Vilanova dos Infantes.

Ao Cego da Gándara apóñenlle moitos «milagres»

Casa en Orille (Verea).

(feitos marabillosos), pola

Forma agrupación fami-

Namórase da muller en Ce-

capacidade que tiña para

liar, cunha irmá, Isolina,

lanova ao escoitar o seu

desenvolverse e para reali-

que canta, baila e toca

fermoso cantar. De solteiro,

zar tarefas do campo: corta

pandeireta e triángulo, e

vai ás interpretacións cun

a leña, ata a mese, sega a

co fillo, José Herminio,

criado; logo, acompáñano a

herba, apaña a ferraña... Fa-

que toca a gaita, a frauta

muller e as fillas, que can-

cía todo como se realmente

de madeira e o clarinete,

tan mentres el toca. Perco-

vise. Supera diversas probas

e que, sendo rapaz, xa saíra

rren a metade sur da pro-

a que é sometido, pola in-

de acompañante co pai.

vincia de Ourense e mesmo

credulidade que suscitan as

chegan até León.

súas actuacións.

Co tempo, xúntase cunha muller viúva coa que, estan-

Interpreta cancións dos

Especial repercusión ob-

do a morrer, casa in articulo

comunistas, como o Him-

tén o caso do capitán-ca-

mortis, por mediación do

no de Riego. Na época da

pelán David Araújo Selas,

cura, para que non morrese

guerra, ten que aprender

que pasa pola Gándara e

en pecado.

os himnos do Movimiento e

pregunta polo camiño de Pe-

interpretalos. Dise que tiña

nelas (Rairiz). O señor José

no seu repertorio unhas co-

guíao polas carreiras e pon-

plas galegas moi lindas.

tellas que levan ao destino,

O Cego da Gándara, José 16

acompañado

compuxera un romance dun

sión. Concha Dacal Álvarez, filla do Cego da Gándara

Non perde unha feira de

Dacal Peaguda (A Gándara-

11/5/05 09:54:45

advertindo do perigo das

ser o cego; aínda hoxe de-

pozas dos aceiteiros (nelas

ben estar agardando.

É moi buscado para ir tocar aos fiadeiros. Anda polas aldeas da zona, to-

O lugar de Vileriño

Dacal Álvarez, que sae can-

cando aquí e alá. Gusta de

lugar de moito fanango;

tar co pai durante seis anos,

pasar por Aldea do Muíño

eu por embourarme nil,

o guía díxolle que, se volta-

recorda aínda todos os can-

e deterse na presa do río

a Vileriño vou tanto.

ba por alí, preguntase polo

tares que interpretaba.

Bidueiro; alí saca as chan-

afogaran uns arrieiros que

A filla máis nova, Concha

vendían aceite, atrapados na lama). Ao se despediren,

Cego da Gándara. Cunha luz,

cas e mete os pés na auga existen

durante horas. A ilusión da

O río de Feira Nova

que non ve nada. Agradeci-

do Cego de Buxán: Sergio

súa vida é ver correr a auga;

pasa por baixo da ponte:

do, regálalle un retrato con

Ramos Fernández (Buxán-

intenta apreixala coas mans

as mozas de Paradela

esta inscrición:

Bande, ?-1940) é cego de

mais non o consegue. Mani-

deixan o gado no monte.

o capitán-capelán comproba

Poucos

datos

festaba estar disposto a dar cantos tesouros tivese por

El honrado ciego de La Limia,

unha hora de visión.

que con los ojos de la Divina Providencia lo ve todo, que entre tinieblas me ha salvado la vida.

Xúntase co Cego do Toxal

D. DAVID ARAÚJO SELAS

–é outra denominación pola que é coñecido o Cego da

Outro suceso «milagroso» ten como protagonistas uns

nacemento. Morre solteiro. Toca o violín, o acor-

Gándara (O Toxal e A Gándara son dúas aldeas que están

mozos que o agardan de noi-

deón,

pegadas)– en feiras e roma-

te nunha ponte para botalo

outros instrumentos. Sabe

rías e desafíanse a ver quen

ao río (un deles dispútalle a

repenicar moi ben as cam-

é capaz de improvisar máis

moza de Orille). Sabedor do

pás e ten grande facilidade

cancións.

que traman, pídelle á muller

para imitar todos os curas

gueifeiros, que se entregan

un farol para o camiño ao

da contorna.

ao combate musical durante

castañolas

Auténticos

re-

despedirse dela. Camiña se-

Bo coñecedor de todos os

reno co farol aceso, pasa á

camiños. Estando en Verea,

pla de presentación propia.

beira dos tunantes, saúdaos

presente a morte da nai ao

O Cego do Toxal canta:

cun «boa noite!» e segue

escoitar o toque de defun-

adiante. Nin pola mente se

tos; consegue chegar el só á

lles pasa que aquel puidese

casa sen perderse.

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 17

horas sen cansar, teñen co-

Son o cego do Toxal, parroquia de Sabucedo,

11/5/05 09:54:45

manteño catro pendangas

de tenente honorífico e

ten problemas co sarxento

e con elas ben me aveño.

cunha paga mensual de máis

de Rairiz, pouco amigo dos bailes. O señor José encára-

de 4.000 pesetas. O Cego de Buxán manifesta:

O Cego da Pereira co seu neto Óscar

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 18

interpretación– no Conser-

to; nunca máis volveu ter

vatorio da ONCE en Madrid

problemas coas forzas de

durante 10 anos. Casa dúas

seguridade.

que come onde lle dan;

veces, unha en Lampaza

Saen todo o ano, case to-

para manter tanta pendanga

(Rairiz de Veiga) e outra na

das as noites; as máis das

excusa morral para o pan.

Veiga (A Bola). A primeira

veces,

muller morre no parto da

para facer unha farra cos

por

divertimento,

Figura excepcional, en

filla. En cada unha das lo-

amigos ou para rondar un-

moitos sentidos, resulta o

calidades abre un negocio

has mozas.

Cego da Pereira, José Quin-

(tenda-bar).

Desprázanse os dous e o

tas Ribao (A Pereira-Rairiz

Sergio Pacheco Nogueira,

acordeón nunha bicicleta

de Veiga, 1919-2004). Un

o Checo, veciño da Pereira,

de media carreira mais non

verdadeiro maestro, capaz

asistente-acompañante

resiste –o cego da Pereira

de tocar moi distintos ins-

José Quintas, cobra un peso

é home alto, forte e gro-

trumentos: gaita, acordeón,

–gastos de manutención e

so– e as rodas rebentan cada

órgano, filharmónica, man-

hospedaxe pagos– cada vez

pouco. O Jesús Casal encár-

dolina... Toca por pracer,

que sae con el.

galle a Francia un tándem,

Van contratados facer o

que custa 4.000 pesetas e

baile a Vilar de Santos, onde

que o comerciante se ocupa

Recrutado para a guerra

hai máis de 120 mozas, se-

de reforzar convenientemen-

civil con 17 ou 18 anos, cae

gundo o Checo; a Sandiás,

te. A bicicleta convértese en

ferido na batalla do Ebro.

Piñeira de Arcos, Xinzo, Ce-

vehículo para catro persoas:

Dado por morto nos par-

lanova... Mesmo van tocar

eles os dous e as súas res-

tes médicos durante algún

ao cuartel da Garda Civil,

pectivas

tempo, chega a reporse das

que conta cun bo número

espectáculo debía resultar

feridas mais non recupera a

de gardas solteiros (tem-

cando pasaban! Cando casa

vista. Volta á Pereira como

pos de moitos atracadores

por segunda vez, abandona

mutilado de guerra, co grao

na zona). Nunha ocasión,

as saídas nocturnas.

sidade.

se moi enfadado co sarxen-

Son o cego de Buxán,

por afección, non por neceSergio Pacheco Nogueira

Estuda música –solfexo e

mozas.

Curioso

11/5/05 09:54:47

José Quintas interpreta

e ás vilas da provincia. For-

munitarios ou cantares so-

co acordeón e con outros

ma unha pequena orques-

litarios que alivian a dureza

instrumentos todo tipo de

tra para facer os bailes de

dos traballos e facilitan a

pezas, que lle envían escri-

domingos e festivos que se

súa realización.

tas en braille desde Madrid

organizan no centro recrea-

ou que el colle de ouvido ao

tivo.

A fórmula expresiva dominante é a cantiga de de-

escoitalas. Na casa, toca to-

Sendo rapaz, antes da

safío –parrafeo– ou cantar

das as horas do día. O Che-

guerra, aprende o oficio de

de pandeiro. Son disputas

co, que toca unha pandeira,

canteiro co pai. Cos cartos

verbais entre mozas e mo-

subliña a ledicia de sentir

gañados, adquire varias lei-

zos; sarcásticas ou irónicas,

cantar as mozas, acompa-

ras na Pereira.

sempre incisivas, exercicios

ñándose coa pandeireta:

Sempre lle tirará a músi-

de rivalidade amorosa, brin-

«Divertíase un como se fose

ca; toca e canta até o mes-

cadeira e sensualidade, son

cunha música». Van ás mo-

mo pasamento.

creacións nas que brilla a improvisación.

zas a todos os lugares da

María Cristina Gómez

contorna. A sociedade desfaise cando o Checo marcha

A FORZA DA MEMORIA

María Cristina Gómez Gómez (Rebordechao-Vilar

facer o servizo militar. Cela-

Depositarias e propaga-

de Barrio, 1923) conserva

nova en 1953 ao casar de

doras de moitos cantares,

na memoria centos de co-

segunda, dedícase a ensi-

algúns dos cales veñen

plas e romances –amorosos

nar a tocar o acordeón aos

desde a Idade Media, as

e satíricos–, aprendidos de

rapaces do barrio, aos que

mulleres fanse modelo de

seu pai, Rosendo, grande

ata cunha corda para que

fidelidade á tradición oral.

coñecedor de cantares de

non escapen. Nos anos 60,

Prodixio de memoria e in-

cego. Talento natural.

ameniza un baile domini-

terpretación, son as máis

Na naveta dun bufete

cal para a mocidade no bar

entusiastas animadoras da

acha grande número de co-

Espinita, na praza do Millo.

fascinante cultura popular.

plas, que le unha vez e dese-

Acompaña co acordeón o

Artistas da voz, o instru-

guida fican gravadas. Entre

coro do centro social da ter-

mento máis perfecto.

outras, o desafío do mozo

Estabelecido

ceira idade, que vai cantar a Pontevedra, Vigo, Ourense

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 19

participativos

bizarro, o romance de Geri-

que reforzan os lazos co-

neldo, o romance da Gallar-

Cantares

11/5/05 09:54:48

dina, o testamento da burra, o testamento do cabalo...

A «copla» do burriquito, combinación de sátira e

A señora María Cristina

sensualidade, é un dos moi-

o primer abrazo que deron

e outra veciña, Genoveva,

tos cantares que segue in-

alí perderon a burra.

coñecen todos os versos do

terpretando a señora María

lugar.

Cristina:

O señor Rosendo dePasei pola Olivada

dícase tamén a botar os

dei volta polo Cebreiro;

«versos»

as mociñas de Padroso

competición

todas andan ao carneiro.

son os parrafeos, regueifas

(cuartetas) con

outros;

memoria e a capacidade de

montada en caballería xa logo lle escurecía.

eí nos vai o capital. Marcharon a Freande contentos de alegría,

Díxolle o Julio á Antonina:

improvisación dos conten-

–Éche tarde pa marchar,

vintecinco cegos van

dentes nas foliadas (ruadas)

pode salir un home,

cada cego, súa dama,

de fiadeiros ou de airas.

pódete querer picar.

A perfección no baile

pensando que a burra iba en casa de su familia. Chegaron a Freande e alí a burra non estaba.

chega a tal punto que só se

Ela, coas gañas que tiña,

sente unha pisada ou a pa-

deuse en queixar da cabeza:

rellas que colocan uns pés

–Eu coa defensa que teño,

enriba doutros, tal como

comigo naide se meta.

revela a copla:

Logo saliu a tía Rosa, que toda se espernechaba. Logo saliu o Luís, Como che é tan zarzamelo:

Ao chegar a Sarreaus Á entrada do toural,

trae o mandil do rovés

Alí estaba o Prisquete

e o mozo que baila coela

pa a ir acompañar.

parece que non ten pés.

se perdemos a burra,

e ao vir de volta pra riba

Pola veiga do Gorgoledo

Aquela que anda no baile

Díxolle Julio a Antonina: –Vámola responsar,

Indo Antonina a Sarreaus

ou desafíos, que proban a

cada dama, seu galán.

Ao chegar á Porteliña era noite escuro,

–Se me perdestes a burra, bótovos pr’o cementerio. Indo por a calle abaixo –Ai, que nena tan fermosa!–

Pandeirada 20

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 20

11/5/05 09:54:49

Logo saliu axudarlle

Aprende moitas coplas

Nos fiadeiros e roldas,

a filla da Generosa.

que logo interpreta co seu

cántanse cancións bonitas

marido nas horas longas do

ou feas.

–Anda, miña filla, anda, que temos moito que andar se imos pillar os coches á terra do cabalar.

muíño para que non renda tanto o tempo. Expresa leda e sincera: «Eu pra cantar non son ro-

Esta é unha canción de fiadeiro, que admite unha interpretación

literal

outra figurada:

gada!». A seguir engade que A burra como era nova tiña moito entendimiento, deu volta pa Sarreaus, foi dar parte ao Aiuntamiento. Mire, señor Pepe, mire,

moitas pezas provocan in-

Heiche de tocar as cunchas,

tensa emoción.

miña carrapucheiriña,

O repertorio inclúe com-

heiche de tocar as cunchas

posicións como «Pedro Ca-

anque sea na cociña,

rreño», «O prisionero do

ai, ai, ai, anque sea na cociña.

Brunete» (dos tempos da

véñolle moi enfadada,

guerra), «Carmiña se pasea-

Tamén toca o pandeiro e a

que o carallo do Prisquete

ba»..., difundidos por cegos

lata. As únicas que o fan no

queda a cabalo da iama.

cantores (na memoria, per-

lugar son ela e a Genoveva;

dura, sobre todo, a imaxe

mentres, as outras bailan.

Hermelinda Seguín Ma-

dos de Vences).

Hermelinda Seguín Matías

Volta limpa a imaxe dos

tías, a Hermelinda do Muí-

Lembra que dúas canta-

esforzados carrilanos, que

ño (Sas-Sarreaus, 1924),

reiras fantásticas de Padro-

traballan na vía do tren e

sobriña do Cego de Sas, é

so (Sarreaus) –Carme e Oli-

veñen a miúdo aos fiadeiros

outro arquivo vivo de am-

va– gustaban moito destas

á procura de ledicia.

plo repertorio de cantares

coplas.

tradicionais, que van desde

Aínda sabe algunhas que

As mulleres do Centro de

as muiñeiras vellas aos ce-

non se atreve a expresar por

Desenvolvemento Rural Ei-

lebrados cantos de Reis.

seren demasiado atrevidas.

rada de Parada de Outeiro Hermelinda Seguín Matías Sarreaus

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 21

11/5/05 09:54:50

Boas tardes miña sogra, véñolle pedir a filla

Xa te encherás do Farruco e tamén da súa gaitiña.

Se ma dás entro nun pouco, se non marcho máis aixiña. Arreglaron os papeles e tratan o casamento A miña filla, Farruco, é moi nova pra casar,

Io cabo de poucos días casáronse mui contentos.

Solo ten corenta anos, e pódesma destragar.

Inda ben non vén da iglesia dícelle a pobre rapaza

Alabado sea Dios, o que di a miña sogra,

Farruco se non recelas hasme de enseña-la gaita

Que vai destragar a filla, e non ten dentes nin moas.

Muller espera un pouquiño porque a teño gardada

Pois a filla non cha dou, non teño que che faguer

Xa ma verás á noite tocando na fuliada.

Que tu es un lampazán e non a podes manter.

Inda ben non vén a noite a moza non se olvidaba

Aún teño un bo oficio, xa sabe que son gaiteiro

Bótall’a vista ao punteiro e dice que lle gustaba.

Ándolle de festa en festa, gáñolle moito diñeiro.

Pois agora miña nena, tranquila debes estar,

A túa gaita Farruco trai a miña filla tola,

Festa arriba e festa abaixo, xa te encherás de bailar.

Pois non come nin descansa se non pensando na voda.

O peor é a barriga se hai pouco que comer

Pois pra poñela contenta, debe deixala casar,

Pero tocando na gaita podémonos distraer

Que despois de casadiña gaita non lle ha de faltar.

Pero tocando na gaita podémonos distraer.

Se eso é o que queredes, cásaste miña filla,

Copla de cego

Avelina Díaz García (Colectivo C. D. R. Eirada) Parada de Outeiro (Vilar de Santos)

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 22

11/5/05 09:54:51

(Vilar de Santos) queren vi-

de Santos, 1929) activan a

rrexo, etc.– propician deli-

talizar as creacións lúdicas

memoria de vida, que é par-

cados cantares, que alivian

de tempos pretéritos mais

te delas e de todos.

o esforzo da realización:

Salientan a omnipresenza

próximos. Avelina Limia (Toxedi-

do canto no mundo cam-

ño-Vilar de Santos, 1928),

pesiño onde a xente canta

hei de ir á túa segada,

Celia Quintas (Toxediño-Vi-

sempre.

hei de ir á túa seitura,

Hei de ir á túa seitura,

lar de Santos, 1934), María

O Entroido ou a Noite-

Gracinda Gomes Ferreiro

vella reúnen a mocidade

(Outeiro-Vilar de Santos,

do lugar, que vai dun sitio

Divertidos e picantes son

Dorinda

que a miña vai acabada.

García

a outro entre cantos e soar

os testamentos do burro (a

Ferreiro (Laioso-Vilar de

de pandeiretas. No fiadei-

morte do animal na casa dá

Santos, 1944), Isabel Jar-

ro, hai tempo para o labor

pé a enxeñoso cantar bur-

dón Pérez (Castelaos-Vilar

e o divertimento. Tarefas

lesco).

de Santos, 1926) e Concha

colectivas ou individuais

A alegría de vivir, a pesar

Jardón Pérez (Parada-Vilar

–seitura, malla, arada, ca-

das carencias e calamida-

1927),

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 23

Grupo Eirada. De esquerda a dereita: Artemia Jardón, Victoria Montenegro, Felisindo Losada, Xoana Barxa, Avelina Rodríguez, Leonor Dorado, Xosefa Barxa, Elvira Ferreiro, Delfina Dorado, Dorinda García, Gracinda Gómez, Carmen Opazo, Avelina Limia, Antonio Martínez, Isabel Jardón, Celia Quintas, Irene Nóvoa e Otilia Nogueiras

11/5/05 09:54:52

des, ameniza os bailes dos

feixe de palla para o dono

domingos, soltos ao primei-

da corte onde se fai. Os mo-

de pano sedán vestido,

ro, agarrados despois.

zos que veñen roldar son de

como un príncipe cumprido,

fóra, doutro lugar.

cariñoso e falangueiro,

En Vilar de Santos, á sombra agarimosa do Museo da Os informantes de Vilar de Santos

Hei de ir á túa seitura Ai, hei de ir á túa segada Hei de ir á túa seitura Ai, q’a miña vai acabada. Na seitura do barroso perdín as miñas polainas Quen mas topou que mas día Non quero máis cirandainas. Ahora que vén a noite Vén a miña alegría, A tristura é o amo, Que se lle acabou o día Que se lle acabou o día.

O PARAÍSO DA GAITA

e nas siudades sin par, tiña costume en cantar

Foliada de gaita e tambo-

aló pola mañanciña:

Carmen Bouzas Quintas

ril para esconxurar o meiga-

–Con esta miña gaitiña

(Vilar de Santos, 1925), Do-

llo da melancolía. A ledicia

ás nenas hei de engañar.

lores Bouzas Quintas, Ma-

ten sons de gaita.

nuel Dapoza Quelle (Vilar

A tradición cóntanos que

O cantor da liberdade, Cu-

de Santos, 1927) e Isabel

o verdadeiro señor da roma-

rros Enríquez, réndese á se-

Santana Bouzas (Vilar de

ría é o gaiteiro. Acompañado

dución do virtuoso «gueitei-

Santos, 1948) póñenlles voz

do tamborileiro, convértese

ro de Penalta» (Celanova):

ás lembranzas de todos.

no grande dinamizador da

O Entroido de pandeire-

celebración. O grilar po-

tas e gaitas saca das casas

deroso da gaita acende o ar

en cada nota o gueiteiro

runflada de xente disfraza-

e encanta a cantos o escoi-

ceibaba un limpo diamante,

da, como as madamas que

tan. A súa primacía gloriosa

que logo no redobrante

visten de branco de noivas,

prolóngase durante séculos.

pulía o tamburileiro.

cuns dengues preciosos, que

A súa arte e a súa fama fi-

cantan e bailan por todas as

can inmortalizadas en beli-

Que dende o Lérez lixeiro

aldeas de arredor.

das composicións dos nosos

ás veigas que o Miño esmalta,

mellores poetas.

non houbo no mundo enteiro

As mozas que van ao fiadeiro teñen que escotar para pagar o gas e levar un

Canto de Seitura

antre os mozos o primeiro

Limia, volven ter vida manifestacións de antano.

Un repoludo gaiteiro,

A xenial Rosalía cántalle ao casanova irresistíbel:

Xentil, aposto, arrogante,

[...]

máis arrogante gueiteiro que o gueiteiro de Penalta. Carmen Bouzas Quintas Vilar de Santos

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 24

11/5/05 09:54:54

O fascinante cancioneiro popular, que xoga a miúdo

dais montañosas que gardan

puxo tocar con todas as for-

a chaira limega.

zas unha muiñeira. Cando

coa ironía e co duplo sen-

Metéronse na noite can-

acabaron aquela maxistral

tido das palabras, ten ta-

do ían polo medio do mon-

interpretación, o silencio

mén lugar destacado para

te, de volta para a casa,

invadíao

o gaiteiro. No «Romance do

despois de estaren tocan-

salvados! A música fixera

gaiteiro» dialogan así o in-

do todo o día nunha festa.

fuxir as animalias da noite.

térprete sedutor e a nai da

Nestas, ouviron ouveos de

Durmiron até a alba e co

moza requirida:

lobo. Sabían dunha casopa

día puxéronse de novo ao

todo.

Estaban

camiño. –Eu téñolle bo oficio

que lle son un bo gaiteiro,

eu ando de festa en festa, –A túa gaita, Farruco, xa non come nin traballa

gánolle moito diñeiro.

Formación

grande

trai a miña filla tola;

prestixio, unha institución

máis que pensando na voda.

en toda a Limia, é a dos Gaiteiros de Lamas. Inte-

que había por alí cerca e

grada por catro irmáns: Cel-

a gaita execútase, so-

encamiñáronse cara a ela.

so Vázquez Pardo (1912-

bre todo, de forma solista,

Entraron e pecharon ben a

1964), Julio Vázquez Pardo

acompañada por unha caixa;

porta. Dentro había palla

(1914-1994), Augusto Váz-

o gaiteiro mesmo canta aos

e leña para se quentaren.

quez Pardo (1919-1985) e

poucos. Nos anos 30, engá-

Como non podían durmir

José Vázquez Pardo (1925-

dese outra gaita, que fai a

por mor dos ouveos, cada

2001).

segunda voz, e o bombo.

vez máis altos, acordaron

Até comezos do século XX,

Metáfora do poder libe-

facer lume.

Familia con dezaoito fillos, dos que sobreviven

rador da música é o conto

Os lobos rodearon a ca-

dez. Son coñecidos tamén

popular de tradición oral

bana e comezaron a rabu-

como Os Picoutos polo

que refire o caso que lles

ñar na porta. Ao pouco,

pai, orixinario do lugar do

aconteceu a uns gaiteiros

dous saltaron ao tellado e

Picouto (Allariz). Ás irmás

que voltaban para a casa,

puxéronse a remexer nas

chámanlles As Gaiteiras de

despois de tocaren todo o

tellas.

Lamas.

día nunha romaría. Ben pui-

O maestro vía que era

Tocan e cantan por toda

do ser en calquera das cor-

chegada a súa hora e pro-

a chaira desde novos para

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 25

Gaita de Manuel Carballo

11/5/05 09:54:55

gañar algo con que remediar

José, o Picouto, atinxe

Veciño do gaiteiro Ernesto

a moita miseria. Nas súas

grande notoriedade no En-

da Carballal, que o sente

actuacións, enlazan unhas

troido de Xinzo ao disfra-

tocar desde a súa casa e fai

cancións con outras, sen

zarse sempre de señorita

nacer no rapaz a afección

pausas.

fina. Celso volta da guerra

musical.

Son

protagonistas

moitas coplas:

Forma unha pequena agru-

diante, toca sentado nunha

pación con dous fillos: el e

cadeira.

o fillo Ramón tocan a gai-

A última vez que tocan

ta; a filla, Mercedes, toca a

foron tocar a Pintás

xuntos en Lamas é en 1979,

caixa –algo pouco habitual

e no medio do camiño

na festa da Santa Cruz, polo

para unha muller naquel

coméronlle a gaita os cas.

3 de maio. Interpretan du-

tempo–. Tocan na proce-

rante anos a música da dan-

sión, na misa e no baile da

Os gaiteiriños de Lamas

José Herminio Lorenzo Nóvoa

sen unha perna; de alí en

Palabras reveladoras da

za procesional, que execu-

festa. O tío Manuel manda

súa irmá Irene: «Sacharon

tan oito danzantes durante

o fillo a Podentes para que

eles todo, naide lles incul-

a procesión que vai desde a

aprenda a tocar o clarinete

cou nada».

igrexa parroquial a unha ca-

coa banda de música.

Julio e Celso tocan a

pela e que acaba co vistoso

Emigra toda a familia a

gaita; Augusto, a caixa; e

trenzado de fitas. As coroas

Buenos Aires e non se volven ter noticias deles.

José, o bombo. Algúns tra-

dos danzantes, de papeis de

ballan de zapateiros mais

cores, e as cintas son con-

non gustan da labranza.

feccionadas polas irmás dos

Tempos de fame e calamida-

gaiteiros.

des. A nai lávalles as cami-

José Herminio Lorenzo Nóvoa, o Gaiteiro de Vilariño (Vilameá ou Retorta-

sas de noite e ponas a secar

Non hai moita informa-

Laza, 1910-1968), é fillo do

ao lume para poderen ir to-

ción do Tío Manuel de Pe-

Cego de Alberguería, ao

car ao outro día. Entregan

gas, Manuel Corderí (Pe-

que acompaña de rapaz até

na casa todo o que gañan.

gas-Ordes-Rairiz de Veiga).

a época da guerra.

Muiñeira

EN DO

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 26

11/5/05 09:54:56

Toca a gaita, a frauta de madeira, o clarinete e o violín.

Gaiteiro de Laroá (LaroáXinzo, 1915-1999).

Juan toca bastantes composicións aprendidas do pai.

Algunha vez, vai acom-

Contan que este levaba unha

Interpreta o samba coa

pañar coa caixa ao seu pai,

pistola no peto e que, ás ve-

gaita. No baile participa

Jerónimo Ferreiro, que ta-

ces, mentres tocaba na feira

sempre unha peculiar pare-

mén era gaiteiro. Estivera

de Xinzo, disparaba dous tiros

lla formada pola María –pe-

emigrado en Cuba, de onde

ao ar, sen parar de tocar; os

querrechiña– e polo Alonso

trae rumbas e boleros, que

gardas civís nunca souberon

–grande e alto–, que provo-

o seu descendente ha de in-

quen era o da brincadeira.

ca as gargalladas de todos

corporar ao repertorio.

Nalgunhas ocasións, ao

os concorrentes. Relátao

Ao rapaz, cando anda coas

voltar de tocar á deshora,

con palabras ben expresi-

vacas no monte e toca as

Juan encontra a porta da

vas a filla do gaiteiro, Luz

«palletas de restrego», bái-

casa pechada; senta encos-

Divina: «Entoces il botaba

lalle unha peza na cabeza;

tado nela e ponse a tocar

o paso así, pum pum, e a

chega á casa, colle a gaita e

até ficar durmido; á fin, a

outra, como non daba bota-

ponse a interpretala.

muller abre a porta e déixao

do o paso, iba chiquichiquichí chiquichiquichí».

Así se presenta el mesmo:

Juan Ferreiro coa gaita, Primitivo coa caixa e Andalecio co bombo

caer para dentro. Unha vez que o efecto

Unha vez, Juan acode a

da bebida non lle permite

curso de gaiteiros en que

unha casa onde comera o

permanecer en pé e a xente

participa. Compaxina o ofi-

pai; os presentes insisten

quere que siga a festa, áta-

cio de músico, de gaiteiro

en que toque unha peza coa

no a unha árbore con varios

principalmente, co de cam-

gaita; o pai non gusta de

cintos.

pesiño. Toca até o final dos

emprestar o instrumento;

Forma o seu propio gru-

seus días.

a proba debe resultar moi

po; cada compoñente chega

satisfactoria porque desde

a cobrar un peso de prata – Juan Ferreiro Ferreiro,

ese día déixalla xa sen nin-

dos de antes da guerra– por

gún receo.

unha tarde de actuación.

Outro magnífico gaiteiro é Juan Ferreiro Ferreiro, o

CASTRO FLOXO

«Eu son músico sen papel».

Gaña unha gaita nun con-

o Gaiteiro de Laroá

Juan Ferreiro Ferreiro Laroá (Xinzo)

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 27

11/5/05 09:54:57

Nas súas interpretacións, emprega os picados –o máis

O Farel, Francisco Salgado e Benito

2005), vive unha existencia

caoba–, que ten ronco con

dilatada e frutífera.

pallón de lámina metálica,

característico é o que se

Seu pai, José Salgado,

ronqueta e chión de palle-

executa cos tres dedos da

é tamén músico e sabe de

ta. O chión –tamén coñeci-

man esquerda–, modo pecu-

memoria o misal antigo.

do como chío ou chillón– é

liar de separar as notas, que

Pai e fillos forman un gru-

un bordón sonoro de menor

fai que a melodía presente

po musical e cantan moitas

tamaño, que fai unha nota

unha viveza e unha alegría

misas (mellor que os curas,

acompañante continua. O

moi expresivas.

seica). O señor Francisco

efecto resultante é como a

Forma dúo cunha súa

toca na gaita toda a misa;

confluencia de dúas gaitas:

irmá, que ten moi boa voz, e

na consagración, interpreta

como se un gaiteiro tocase

son chamados en moitos si-

a Marcha Real. Emprega un-

a melodía e outro fixese

tios para cantaren as misas

has palletas especiais que

unha nota sostida.

en latín. El tamén tiña unha

confecciona el mesmo para

Ameniza os bailes dos

voz excelente até que, nas

que o son non sexa moi for-

domingos e toca no Entroi-

súas propias palabras, unha

te senón doce. Hai misas en

do da Porqueira, dos máis

cervexa fría lla estragou.

que a xente non pode con-

importantes da zona, que

ter a emoción.

congrega moita xente. Adoi-

Un día antes de finar, o Gaiteiro de Laroá aínda

Aprende a tocar cunha

interpreta varias cantigas

frauta de lata que lle merca

para as enfermeiras que o

a un quincalleiro que anda

atenden.

polas aldeas. Cando ten oito

–gaita, bombo con platillos

anos, o pai vai a Santiago e

e caixa– con dous irmáns.

ta vestirse de cura e dar a comuñón aos asistentes. Crea

unha

formación

Francisco Salgado Mén-

cómpralle unha gaita de Ba-

Despois gaña sona po-

dez, o Gaiteiro da Forxa

silio Carril, feita de varias

los malabarismos que fai

(Xocín-A Porqueira, 1917-

madeiras

coa gaita, que lanza ao ar

–entre

outras,

Valse EN DO

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 28

11/5/05 09:54:59

El mesmo conta que al-

a súa muller, faise primei-

para seguir tocando sen

gúns gaiteiros vellos pre-

ro gaiteiro que labrador.

interrupción ou pousala no

sentes non poden evitar o

Vai polos lugares de Ordes

chan e que siga soando para

pranto ao escoitar a gaita.

e Congostro acompañado

e recolle debaixo do brazo

volver collela e continuar

Cos cartos que gaña,

polo pai, para que non teña

coa melodía sen perder o

adquire unha extensa pro-

medo ao voltar para a casa

compás.

piedade, con plantacións

ou evitar incidentes cos

Conquista a muller pola

de café, de bananeiras, la-

mozos do lugar.

gaita. Casan e van pasar a lúa

ranxas, mandarinas, man-

Demostra moi boa man

de mel a Ourense; na fonda

gas... Mesmo hai unha enor-

para os oficios: albanel,

onde paran non lles cobran

me pavieira.

carpinteiro, zapateiro, bar-

nada porque toca a gaita to-

Fala doutro gaiteiro do

das as noites. Tamén toca en

lugar, algo máis vello –Pri-

tascas e bares, levando tras

mo–, que só sabía unha

de si toda a mocidade que

muiñeira e estaba sempre

non para de bailar.

tocándoa.

beiro... Ten debilidade polas máquinas e trebellos. Os primeiros cos que

Ignacio Fernández Barro e a súa esposa

toca son dous irmáns de Faramontaos: Francisco –

Emigra ao Brasil. Alí co-

caixa– e Lisardo –bombo.

meza a traballar nun hotel,

Veciño do señor Francisco

mais axiña se decata que

é Ignacio Fernández Barro

Despois, os acompañan-

resulta máis produtivo de-

(Xocín-A Porqueira, 1926-

tes habituais son José (Xo-

dicarse á música. Toca no

1998), que domina a técni-

cín), co bombo e, ás veces,

Centro Galego e en celebra-

ca interpretativa.

a caixa, e José Velasco (A Forxa), coa caixa.

cións de aniversario que or-

A súa é unha carreira moi

ganizan os emigrantes gale-

precoz: comeza a actuar

Lembra que, nunha oca-

gos. Incorpora ao repertorio

como profesional con ape-

sión que andaba tocando

moitas pezas brasileiras.

nas 12 anos. Como sinala

–«a gaita ladraba»–, o claIgnacio Fernández Barro Xocín (Porqueira)

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 29

11/5/05 09:55:00

Francisco Marra

rinetista dunha banda que

tocar co punteiro que un

Encárgalle a un artesán

tamén actuaba escoitárao

que andaba fuxido por non

de Ferrol unha gaita con

tocar e propuxéralle formar

querer ir á guerra leva para

chío, que, segundo as súas

un dúo, mais non se puido

os mozos do lugar. Acordan

palabras, «fai que se sintan

facer por moraren en luga-

que o leve el por ser o que

os sons como se fosen de

res distantes.

lle dá máis xeito.

dous punteiros xuntos, de dúas gaitas».

Sae cantar os Reis en

Despois, os mozos de Pa-

compañía de tres ou catro

radela propóñenlle mercar

Acorda formar un cuar-

mulleres.

unha gaita para facer as

teto con dous irmáns e un

Ignacio manifesta a súa

bailas sen ter que lle pagar

veciño: Francisco opta por

preferencia por tocar a dúo

ao gaiteiro mentres non

tocar o clarinete; o irmán

con outra gaita e que non

descontase o instrumento.

Antonio, o Paidurmindo,

é capaz de tocar sen acom-

Francisco decide mercala el

toca a gaita; o outro irmán,

pañamento de bombo e

só mais apunta que tocará

o bombo e os platillos; o

caixa, que non lle dá collido

igual, sen cobrar.

veciño, Edelmiro, a caixa.

a graza. A última vez que

Bota dous anos na músi-

Interpretan pezas de mú-

lembra fora co Damas de

ca da Infantería de Marina

sica de orquestra, moi pre-

Carpazás.

de Ferrol, unha banda de 22

zadas polos festeiros. Come-

gaitas.

zan a tocar polo ano 1942 e

A modo de conclusión, manifesta, resignado: «Para

As pezas que interpre-

déixano en 1980. Chegan a

nós parece que o mundo

tan son todas de música

desprazarse a pé até Bande.

deu a volta; agora a mocedá

de orquestra. Cómpralle o

Van tocar a música da danza

non se divierte, cambiou o

clarinete a un compañeiro

procesional de Güín (Bande)

mundo».

e aprende a tocalo.

e a dunha danza que organi-

Apunta que no servizo O Gaiteiro de Paradela,

militar comían cadelos e bu-

Francisco Marra (Parade-

rros, que chegaban camións

la-A Porqueira), comeza a

cargados para o exército.

za unha agrupación de mulleres en Paradela. Lembra o Gaiteiro de San Lourenzo, José Durán

Muiñeira

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 30

11/5/05 09:55:01

Aos 10 anos, comeza a

gúns sitios durante a gue-

tocar a bandurra na ronda-

rra. Tamén anota a música

lla da Filarmónica Antela-

das cancións que escoita

Exemplo de polifacetis-

na; a institución ten tamén

pola radio.

mo e precocidade é Alfonso

grupo de teatro, cadros de

A Filarmónica desfaise

Villarino Rodríguez (Xinzo

declamación e coro. A Filar-

antes da guerra mais se-

de Limia, 1916).

mónica terá varios directo-

guen coa rondalla e o grupo

Co seu irmán e con outros

res; entre eles, Faustino

de gaitas.

dous, forma o grupo de gai-

Temes, que lles toca o vio-

Martínez,

emigrado

hai

moitos anos á Arxentina.

tas Os Antelanos: Alfon-

lín ao acabar os ensaios.

En 1940, a rondalla toca nos cinemas Xesteira e Lo-

so –gaita–; o irmán José

Con 10 ou 11 anos xa toca

sada de Ourense, con re-

–gaita–; Luís Villarino,

como solista da Filarmóni-

soante éxito. As partituras

o Parranchaba –bombo–;

ca ou formando dúo co seu

para a rondalla son encarga-

Ramón Sagrario –tambor.

irmán José.

das a Santander.

Un parente, Ramón Villa-

A rondalla e o grupo de

Cando conta con 32 ou

rino de Saa, deputado por

gaitas tocan nos descansos

33 anos, desfaise a rondalla

Ourense,

unha

das representacións tea-

por culpa do vaseteo, que se

gaita feita por Faustino

trais. Alfonso acaba sendo

converte nun atranco para

Santalices.

director das distintas sec-

os ensaios do conxunto.

regálalles

Estuda música cun pro-

cións da Filarmónica.

Alfonso Villarino Rodríguez

Forman un cuarteto de

fesor da banda de Vilano-

Un fito relevante na cró-

guitarras: os dous irmáns

va dos Infantes, que abre

nica musical da Limia é a

Villarino e os dous irmáns

unha academia de música

actuación dos Gaiteiros de

en Xinzo.

Soutelo de Montes nas fes-

Gelpi. No repertorio, predo- Os Antelanos minan as cancións sudame-

Dotado de talento para a

tas de Xinzo de 1932, que

ricanas; organizan festivais

música, aprende a tocar o

desperta grande entusiasmo.

en favor dos damnificados

piano, o violín, a guitarra,

Chega a compor unha

pola explosión da polvorei-

a mandolina, o clarinete...

canción que se canta nal-

ra de Cádiz de 1947 e teñen

Francisco Marra Paradela (Porqueira)

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 31

11/5/05 09:55:03

actuacións en todas as vilas

ser compositor ou director

Tras casar, toca algúns

da provincia.

musical mais a vida levouno

anos máis e abandona a in-

a un comercio de calzado.

terpretación para dedicarse

Sendo presidente de Ac-

unicamente á labranza.

ción Católica (!), polo 41 ou 42, é detido e metido

Rondalla de Alfonso Villarino

O seu sobriño Leopoldo,

en prisión durante sete días

rreiro

(Montecelo-Baltar,

a quen acaba vendéndolle a

por organizar o «Enterro das

1921) pertence a unha es-

gaita, aprende a tocar con

sardiñas»; ten que pagar

tirpe de gaiteiros.

el.

tamén unha multa de 250

Seu bisavó, Juan Anto-

pesetas. Son acusados de

nio Martínez (Montecelo),

Dámaso Feijoo González,

participar nun acto masó-

e un tío por parte de nai,

o Damas (Carpazás-Bande,

nico. A pesar das denuncias

Demetrio Ferreiro (Goma-

1923), é o creador do grupo

e das detencións, en Xinzo

riz), tocaran a gaita.

Os Feijoos.

non deixa de celebrarse o Entroido ningún ano.

Severino Martínez Ferreiro

Severino Martínez Fe-

Con 12 ou 13 anos, fai

Estirpe familiar, coñecida

el mesmo un punteiro de

tamén como os Gaiteiros de Carpazás.

A paixón pola música non

castiñeiro, que seica toca-

morre. Cada pouco, aínda

ba só na boca. Elabora ta-

Dámaso comeza a tocar

se xunta cos amigos en Za-

mén a palleta, de hasta de

de neno con gaitas de ferra-

dagós e sempre acaba can-

vaca, e cun ferrete, de lata

ña ou de cana de amieiro,

tando e tocando a guitarra.

ou cobre. A primeira gaita

de castiñeiro ou de salguei-

Alfonso Villarino declárase

cómpralla ao Carrazas (A

ro. Tamén toca a filharmó-

«sainceiro» e recoñece ter

Xironda-Cualedro), sendo xa

nica, que mesmo fai soar co

sido o armadanzas de can-

mozo (21 ou 22 anos).

nariz; despois, unha frauta

tas iniciativas musicais, lú-

Forma un grupo con An-

dicas e sociais se acometen

tonio Rivas, fillo doutro fa-

A primeira gaita, pola

en Xinzo.

moso gaiteiro da localidade,

que paga vinte pesos, vai-

Rudesindo Rivas –caixa–,

na mercar a Vila, andando

e con Jesús Rico –bombo.

desde Carpazás. Tiña o fol

Confesa que a súa verdadeira vocación sempre foi

de madeira.

Polca

EN SI b

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 32

11/5/05 09:55:05

picado; coa pel dun año

tados polos emigrantes que

Unha parte da gaita designa

que lle mata o Bértolo fan

veñen pasar as vacacións.

todo o instrumento.

Lembra ter tocado sem-

Comeza a tocar a caixa

O que se gaña é pouco e

pre, desde rapaz, sen inte-

con 14 anos, que vai a Cas-

non dá para vivir; actúa en

rrupción. Segue en activo

telaos (Vilar de Santos)

festas, casamentos, con-

e fainos unha pequena de-

polo Entroido. Entón, cobra

memoracións, etc.; acode

mostración para que non

un peso por unha tarde de

tamén aos fiadeiros, ás es-

haxa reticencias. Mostra or-

actuación.

casulas –«Somos da terra

gulloso unha gaita flaman-

En 1966, ao voltar da emi-

do millo», di fachendoso–,

te, da que afirma que «ten

gración en Alemaña, forma

ás xuntanzas.

unha voz preciosa».

unha agrupación de gaitei-

outro novo.

ros –Aires da Limia– de

Traballa como pastor e campesiño. De rapaz, vai de

José Otero Fernández

cinco compoñentes: José

ateiro a Castela. Emigra a

(Piñeira de Arcos-Sandiás,

García (Nanín), Juan da

Venezuela e a Francia, mais

1923) quéixase do exceso de

Chousela e Rodrigo, coas

nunca se afasta da gaita.

percusión que hai hoxe, que

gaitas; Benito, co bombo; e

non deixa escoitar nada.

el mesmo coa caixa. Partici-

Durante

moitos

anos

forma grupo con Ricardo

Seu pai, Manuel Otero,

Feijoo Rivera, que tamén

era o gaiteiro máis vello de

toca a gaita, e dous fillos

por alí. Un irmán, Gil, toca

–Josefa e Francisco Feijoo

o requinto.

Feijoo–, que tocan bombo

A agrupación do pai era

e caixa. Percorren toda a

coñecida como Os do Or-

provincia, localidades do

neallo de Piñeira.

Dámaso Feijoo

pan moitos anos no desfile do Entroido en Xinzo. Traballa nunha fábrica de fariña, que importa o trigo de Rusia, a través da Arxentina. Aprenden as cancións escoitando discos dos Gaitei-

norte de Portugal e outras

José Otero sinala que «or-

de Zamora. Un ano tocan en

neallo» é a palabra galega

ros de Soutelo de Montes e

Corvelle (Bande) durante

antiga para designar a gai-

doutros grupos, que merca un

toda a Noitevella, contra-

ta; que o ronco é o orneallo.

dos compoñentes do grupo.

José Otero

Dámaso Feijoo Carpazás (Bande)

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 33

11/5/05 09:55:08

O Señor Paco de Escor-

cando estes últimos anos é

é Adesio Barrio Salgado

nabois, Francisco Villarino

a gaita de Antonio Teixeira

(Castelaus-Calvos de Ran-

Ojea

(Escornabois-Trasmi-

Silva, o Coxo de Guimarei

dín, 1924).

ras, 1924), é un dos gaitei-

(Monterrei), que tamén toca

ros máis lonxevos que segue

o acordeón de botóns; anda

tocando.

pola zona coas proxeccións

Das terras da montaña

Vaille tocar a gaita ás mozas,

acompañado

por

Ricardo

Rodríguez,

que

Aprende a tocar a gaita

de cinema e aínda ensaian

con Leopoldo Quiroga, o

algunha vez xuntos. A gaita

Despois, forma unha pe-

Gaiteiro de Córgomo (O

do Coxo de Guimarei era de

quena banda con Porfirio

Barco de Valdeorras), que

galleto, isto é, cunha buxa

Salgado –caixa– e Silverio

anda fuxido polas terras

en forma de Y para inserir

Valencia –bombo–. Son to-

da Limia; para na súa casa

dous bordóns.

dos do mesmo lugar.

quince días e danlle de co-

Expresa que o Leopoldo

canta.

Adesio Barrio Salgado

Mércalle unha gaita ao

mer e de fumar. A nai tamén

era un grande artista e que

Celso de Ganade por 50 pe-

lle ensina, ao marcarlle o

aínda conserva unha foto

sos. Para pagala, vai traba-

ritmo.

del. Sempre se guiou polas

llar un día ás minas de vol-

Un trazo característico

súas recomendacións: para

framio que hai no Fochado,

de Leopoldo Quiroga que

afinar ben a gaita, palleta

en Feás. Aínda lle sobran

pasa ao señor Paco e a

pequena e pallón curto.

algúns cartos.

outros gaiteiros limegos é o

Coincide cun acordeonis-

Destaca a importancia

da ornamentación, picando

ta nas minas de volframio

do compás para tocar ben a

á vez con tres dedos da man

que hai perto de Baldriz e

gaita. Fala da trisca, o baile

esquerda. O Gaiteiro de

amenízanlle as noites aos

que se fai os domingos na

Córgomo sostiña que un bo

moitos traballadores que se

aira de mallar.

gaiteiro tiña que saber pi-

xuntan alí.

Conta que unha vez es-

Francisco Villarino Ojea

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 34

car, repicar e repenicar.

Gaiteiro eminentemente

tivo tocando a gaita nun

A primeira gaita encárga-

solista, forma agrupación

fiadeiro até as cinco da

selle ao Celso de Ganade,

con dous irmáns aos que

mañá, acompañado por un

que a fai en dous días; en-

el ensinara a tocar (José e

vendedor ambulante que

trégalla o día de San Xosé e

Ramón, caixa e bombo res-

tocaba marabillosamente a

xa canta a misa con ela.

pectivamente). O seu estilo

pandeireta.

A gaita coa que vén to-

interpretativo é moi ador-

11/5/05 09:55:10

nado, con moitas paradas,

Ernesto Araújo Pérez,

teiros de Ordes, con José

o Gaiteiro da Carballal

González Corderí (O Espi-

Soe dicir que tocar a tempo

(Amiadelo-Ordes-Rairiz

ñeiro-Ordes) co bombo e

toca calquera mais que os

Veiga, 1925), toca desde

con Manuel Martínez Cor-

bos gaiteiros tocan tamén a

os doce anos polas festas e

derí (Eidos de Limia-Ordes)

destempo, facendo paradas

bailes de domingo.

coa caixa. Nos tres días do

alongando

compases.

e agardando uns compases.

Relata, sereno e xentil,

Entroido de 1942 cobran

As pezas máis persoais do

que comeza tocando nun

nove pesos, por tocar desde

señor Paco aparecen reco-

punteiro feito de freixo e un

a mañá á noite (a falta de

llidas nunha gravación feita

artesanal fol de pel de gato,

luz puña fin á celebración).

hai anos polos Gaiteiros da

que un tal Evaristo armara

Pontevella de Ourense.

para correr o Entroido.

Fai o servizo militar na Coruña, onde bota tres anos

Ten un repertorio inmen-

Seu pai encárgalle ao Cel-

por ir de voluntario. Cando

so, con bastantes compo-

so de Ganade un auténtico

volve do primeiro permiso,

sicións propias; quizais, a

punteiro, que custa cinco

leva consigo a gaita, e a

metade das que interpreta.

pesos. Algún tempo des-

interpretación que realiza

Para el as cancións máis

pois, vistos os progresos,

unha tarde vai cambiar a

fermosas son as vellas, as

encargan a gaita, tamén

súa vida no cuartel. Escoi-

tradicionais.

en Ganade, pola que pagan

tado polo Tenente Coronel,

vinte pesos.

intégrase na banda de gai-

Vai tocar todos os anos ao Entroido de Castro de Laza.

Xota

Ramón, José e Francisco Villarino

Forma agrupación, que

teiros de Intendencia na

será coñecida como Os Gai-

que toca durante tres me-

Ernesto Araújo Pérez

Francisco Villarino Ojea Escornabois (Trasmiras)

EN DO

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 35

11/5/05 09:55:12

Ernesto Araújo, na Saínza

Dende Outeiro ás Nogueiras hai unha tranca no chan: A Antonia caiu n-ela e o Francisco deulle a mau.

As mociñas, as das Maus, cando van ó fiadeiro collen ó pai pol-as barbas: ¡corre pra aiquí, meu carneiro!

ses; despois, encárgaselle

unha verbena da Saínza;

que andaban polas festas e

a creación e a dirección

polo día, tocaban polo cam-

feiras, das que sempre se

dunha banda de gaitas no

po da festa e pola carba-

traían as coplas coas últi-

Rexemento de Transmisións

lleira.

mas novidades.

en que serve e que nunca ti-

Nos anos da posguerra,

vera antes. Forma unha ex-

non resulta fácil conseguir

decido para o Carrasco, Gai-

celente agrupación de doce

autorización para realizar

teiro de Congostro, a quen

gaiteiros, que dirixe até que

bailes ou reunións folclóri-

lle escoitara sendo rapaz

se licencia e que participa

cas. Ás veces, prodúcese un

unha muiñeira que quería

na inauguración do campo

encontro pouco grato co co-

lembrar e da que escribira

de fútbol de Riazor e en so-

mandante da Garda Civil.

a letra na mesa dun canas-

Ten un recordo moi agra-

lemnes desfiles polas rúas

Lembra que naqueles tem-

tro, volvendo ao sitio o día

da cidade herculina. Ensaian

pos tiñan que andar moitos

seguinte para memorizala

todos os días durante horas,

quilómetros, case sempre de

ben; e tamén para o Ramón,

na torre de Hércules.

noite (desde Guillamil ou A

gaiteiro do barrio de Pegas

De volta á terra, Os Gai-

Filgueira á Carballal). Moi-

(Ordes). Di que os dous eran

teiros de Ordes seguen

tas veces chegaban á casa

excelentes músicos.

a tocar en festas, bailes e

cando abría o día.

En 1965 emigra a Holan-

celebracións familiares até

As actuacións son oca-

da, onde permanece durante

o ano 1960, cando morre o

sionais e o que se gaña

vinte anos. Ao pouco tempo

seu pai. Os domingos que

non dá para moito; Ernesto

de chegar, coincide co po-

non teñen para onde saír,

compaxina a interpretación

pular humorista O Xestal, da

amenízanlle a tarde á moci-

co oficio de zapateiro e coa

Coruña. Na Casa de Galicia

dade da parroquia, a cambio

labranza.

forma deseguida unha nova

dunha peseta por cada par-

O repertorio musical vai-

agrupación

musical,

que

se enriquecendo ao escoitar

chega a integrar dezanove

Nalgunha ocasión, son

as cancións a outros intér-

compoñentes –tres gaitei-

contratados para amenizar

pretes, sobre todo os cegos

ros, caixa, bombo, cunchas,

ticipante no baile.

Muiñeira

EN DO

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 36

11/5/05 09:55:14

paus,

Casa en Paradela e aquí

etc.– e que é requirida para

se estabelece; o mesmo fan

numerosas actuacións ao

outros dous irmáns.

botellas

anís,

seren moi estimados en todos os sitios.

sen estar sindicado, mais, finalmente, accede e vai. Nas últimas actuacións,

Aos 16 anos merca a pri-

sae tocar el só; leva tamén

meira gaita e crea unha

caixa e bombo, e procura

Colle a gaita coa que o

formación con dous irmáns

no lugar dous que saiban

agasallaran en terras holan-

–Benigno, que toca a caixa,

tocalos algo para que lle

desas o mesmo ano da súa

e José, o bombo– e con En-

saia máis económico. Hai

chegada e aínda ten folgos

rique Seguín –requinto.

catro ou cinco anos que non toca.

para nos dar probas da súa

Toca nos bailes dos do-

arte interpretativa. O pun-

mingos á tarde. Ten algun-

Acorda o Celso Álvarez,

teiro estremece entre dedos

has diferenzas cun mozo,

un veciño máis vello ca el,

robustos e habelenciosos.

que non lle permite bailar

que tocaba moi ben unha

Magnífica demostración da

para entrar en calor antes

frauta de ébano de chaves.

pertinencia da acertada ex-

da actuación musical. Como

Tivera que deixar de tocar

presión «a gaita é para o

lles ocorre a outros moitos,

por perder unha noite o ins-

gaiteiro».

que son obxecto de denun-

trumento ao cruzarse cuns

cias que lles impiden tocar,

ladróns que foran roubar a

Honorio Alonso Rome-

ten certos problemas coas

un muíño. Nunca máis vol-

ro, o Gaiteiro de Paradela

autoridades por non estar

vera saber dela.

(Santiago de Rubiás-Calvos

sindicado.

Honorio Alonso Romero

Tamén lembra uns músi-

de Randín, 1925), comeza

Con ocasión da visita de

cos portugueses que van por

a tocar cunha frauta de sa-

Franco a Ourense no ano

Santiago de Rubiás tocando

bugueiro de oito buracos. É

1957, o Concello chámao

o acordeón; un deles, cha-

tamén excelente bailarín.

para que vaia tocar. Parece

mado Cervos, casa na loca-

Pasa unha tempada en Lu-

que lles custa convencelo,

lidade. E Antonio Alonso,

bián (Zamora), picando pe-

dados os atrancos que lle vi-

un acordeonista de Meaus

dra para o camiño de ferro.

ñan pondo para poder actuar

(Baltar), que matara dous Ernesto Araújo Pérez Carballal (Rairiz de Veiga)

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 37

11/5/05 09:55:15

atracadores que quixeran

mán, Celso, que toca a gai-

De mozo, faise tamén cun

roubar os cartos da recada-

ta. Cando o irmán marcha

acordeón de botóns, que

ción que seu pai recadador

para o servizo, xa colle el

toca nos fiadeiros cando vai

tiña na casa.

a gaita.

mocear e no muíño da casa

Forma un grupo, Eiroá de Delfín Martínez Castro

Nocedo, con Jesús Jardón

(Nocedo-Os Blancos, 1926)

–caixa– e con Indalecio

mantén muiñeiras interpre-

Vázquez –bombo–; os pri-

Manuel Grande Gómez

tadas ao xeito antigo, tra-

meiros anos tamén toca con

(Piñeira Seca-Xinzo de Li-

dicional.

eles José Manuel López

mia, 1926) toca a gaita

(acordeón).

apenas seis anos. A súa vida

Conta a muller que onde

Delfín Martínez Castro

se fai verdadeiramente mú-

Evoca a figura destacada

sico é na emigración, en Ale-

do gaiteiro Manuel Salinas

maña; intégrase nunha agru-

(Pixeirós-Os Blancos), aín-

pación coñecida como Peña

da vivo.

mozos que alí agardan.

ten unha boa dose de aventura. No ano 1951 embarca para a Arxentina no porto

nalgúns

de Barcelona, após unha

40 membros). Todos lle cha-

momentos, non se lle dese

liorta con alguén nunha ta-

man Castro, por Fidel Castro.

mérito ningún aos gaiteiros

berna. Alí traballa durante

Alí traballa nos ferrocarrís

e que mesmo fosen obxecto

14 anos como chofer dun

alemáns entre 1963 e 1982.

de mofas e risos. Por con-

camión. En 1968, marcha

O concello contrátaos para

tra, unha vez que van tocar

para México, onde se dedi-

participar nunha celebración

a Vila (Calvos de Randín)

ca ao comercio de mobles.

con grupos doutros países

–alborada, misa, procesión,

En 1977, viaxa aos EE. UU. e

–gregos, turcos, italianos,

baile e verbena– até as tres

traballa nun rent-a-car (alu-

etc.–, e os sons da gaita des-

da mañá, reciben entusias-

guer de coches) en Los Án-

pertan grande expectación.

tas parabéns e dinlles que

geles (California) levando

nunca antes bailaran tanto

xente ao aeroporto. En 1980

no lugar.

vai até Alasca, onde pasa 11

Galega de Munich (son uns

Manuel Grande Gómez

para que bailen as mozas e

Comeza, de rapazote, coa caixa, acompañando un ir-

Lamenta

que,

Muiñeira

EN SI

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 38

11/5/05 09:55:18

anos; alí traballa nunha fá-

pitán-médico do exército,

da nos Xesuítas–, virtuoso

brica de peixe e tamén anda

Emilio Santamaría Villarino

do acordeón, director da

embarcado. Antes de voltar,

(Sarreaus), lla regala para

banda da Xironda, funda-

aínda para tres meses no

correren as farras noctur-

dor da banda de Verín e

Canadá.

nas. O fiadeiro énchese de

organizador dun coro en

Un irmán máis vello,

mozas cando hai noticia de

Xinzo,

José, tamén é gaiteiro; ao

que van acudir os gaiteiros.

cancións.

emigrar á Arxentina, déixalle a gaita a el.

ensínalle

moitas

Nos anos 30, o pai, Li-

Con este irmán e algúns

sardo Paradela Rodríguez,

amigos, forma unha peque-

Forma grupo, sen nome,

ideara unha danza do En-

na rondalla –laúde, bandu-

con Samuel Gil –caixa– e

troido, á semellanza das

rra, mandolina, guitarra

Odilo Rodríguez –bombo–,

danzas tradicionais. Fixera

e dúas voces– que soa moi

naturais da mesma locali-

os estudos de maxisterio

ben. Van actuar ás festas,

dade.

e marchara para Cuba. Alí

nun bar ou nun posto am-

casa cunha muller de Perre-

bulante, e acaparan a aten-

los; faise cun acordeón de

ción da concorrencia.

Fernando Paradela Lage 1927)

botóns e aprende a tocalo.

Rememora con emoción o

pertence tamén a unha

Ao regresar, exerce como

Entroido de entón, en que

estirpe de músicos desta-

mestre e toca a música da

os protagonistas eran o Pe-

cados.

danza tradicional (os dan-

liqueiro e o Maragato.

(Perrelos-Sarreaus,

Traballa como técnico-ad-

zantes levan paus, forman

Toca na inauguración da

ministrativo do Concello de

figuras en cruz e diversas

estación do tren de Vilar

Sarreaus durante 45 anos.

filigranas).

de Barrio, en presenza de

Comeza a tocar a gaita

Un irmán, Manuel, con

Franco, no ano 1957; Her-

aos 15 anos cando un ca-

formación musical –estu-

minio de Vilariño toca con

Fernando Paradela Lage

Fernando Paradela co seu grupo, tocando para Franco

Delfín Martínez Castro Nocedo (Os Blancos)

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 39

11/5/05 09:55:20

el a gaita; José de Freixo,

Felisindo Sotelo Iglesias

ra parte dun dedo e fixera

a caixa; e o Patán toca o

(Baronzás-Xinzo de Limia,

un «apéndice» para poder

Bombo.

1927) é coñecido como «o

seguir tocando. Excelente

Gaiteiro sete veces».

arador, clasifícase en quin-

Manifesta que dúas gaitas facendo un dúo valen máis

Compoñente do grupo Ai-

to lugar nun Campeonato

que dez gaitas a unha voz;

riños de Antela, cuxa foto-

Nacional de Arada que se

a segunda voz das gaitas fai

grafía é portada dunha co-

celebra en Cádiz.

un son moi bonito.

lección de discos de música

Os outros dous compo-

galega denominada «Festas

ñentes do grupo son Vi-

Canta a dúas voces co cantigas

galegas», editada por Her-

cente, que toca bombo e

como «Quer que lle quer»

mífono na Arxentina na dé-

pandeireta, e Roque de

ou un delicioso cantar de

cada dos 60. A foto está fei-

Morgade, que toca a caixa.

sega:

ta na carballeira da Saínza,

É unha das agrupacións

Elías

Felisindo Sotelo Iglesias

Losada;

con motivo da celebración

limiás

da popular romaría. Alí,

sona. Percorren case toda

meu cabaliño redondo,

coinciden moitas veces cos

a provincia actuando. Soen

heiche de cortar as pernas,

gaiteiros de Lamas; cando

desprazarse en bicicleta.

antes de chegar ao fondo.

estes deixan de tocar, van

Actúan tamén nos actos de

eles á danza procesional de

inauguración da estación de

O Elías seica facía siiium,

Lamas. Son moito máis co-

Vilar de Barrio en 1957.

siiium, imitando o son da

ñecidos como Os Gaiteiros

gadaña. Era un espectáculo

de Baronzás.

Cabalo, meu cabaliño,

Julio Pérez Carballo

marabilloso ver dez homes

Toca unha gaita con pun-

segando xuntos a herba: un

teiro de ébano, que fai un

diante, outro atrás, e así

son limpo e agradábel.

que

atinxe

máis

Son palabras do propio Felisindo: «Estabamos moi casados». Julio

Pérez

Carballo

(Nocelo da Pena-Sarreaus,

todos; o cabaliño ía abrindo

José Villarino Rodríguez,

así, mentres todos canta-

outro membro do grupo,

1927) aprende a tocar cun-

ban a unha.

tamén toca a gaita; perde-

ha «panoia» (ou «panolla»),

Mazurca 40

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 40

11/5/05 09:55:22

a parte máis grosa da palla

etc. Vai á vendima pola

cir un camión que mercara

de centeo.

zona de Albarellos (Monte-

o pai.

O Celso de Ganade vénde-

rrei); alí van tamén unhas

Comeza a tocar a raíz

que

dun mal que lle dá nunha

primorosamente;

perna, o mal da toupa,

pesetas. Julio ten entón 12

delas aprende a canción

como un buraco que se

anos. Cando chegan cos ins-

«Adelaira», peza bastante

vai agrandando. Bota dous

trumentos ao lugar, saen a

popular naquela época.

anos no leito. O tío faille

lles un lote completo –gai-

mozas

ta, caixa e bombo– por 300

cantan

recibilos todos os veciños.

portuguesas

Pasa algún tempo nas mi-

un punteiro con boquilla

con

nas de estaño en Baldriz e

para que se entreteña;

Carnero

nas de volframio que había

logo, faille unha caixa e

–caixa– e co seu irmán José

en Tamagos (Oímbra); mo-

un bombo para que vaia

–bombo–; máis tarde, tamén

llados como pitos, metidos

mudando de instrumento.

con José Pousa –caixa–.

todo o tempo en galerías de

O mal cúrallo unha muller

Outro irmán, Agustín, toca

400 metros.

da Bruxueira, unha aldea

Forma Ramón

agrupación Carnero

algún tempo outra gaita.

Verbo da música de gaita,

que hai entre Ganade e Sa-

Levan unha vida de sobre-

expresa: «Esto é... moito;

bucedo, que vai raspando

saltos; teñen que escapar

pero pra min é coma outras

cun coitelo ao tempo que

da Garda Civil porque había

cousas; hoxe todo é máis

fai unhas cruces e besbella

obrigación de tirar un per-

artificial; antes era máis

unhas palabras.

miso para o baile. Ás veces,

natural».

Manuel Pérez Gallego e Julio e Agustín Pérez Carballo

Forma un grupo con Rafael Rodríguez –bombo– e

cobran en castañas; levan unha burra e voltan con ela

Antonio González Fran-

cargada de castañas. Toca

co (Ganade-Xinzo de Limia,

–caixa–. Van tocar moitas

durante moitos anos no En-

1932) é sobriño do artesán

tardes á Saínza, onde lles

troido de Sarreaus.

con

Camilo

Rodríguez

Celso. Mora en Ganade até

pagan 3 pesos e un litro de

Traballa en distintos ofi-

os 25 anos. Sen que ninguén

viño. En Ganade, tocan sem-

cios: albanel, electricista,

llo ensine, aprende a condu-

pre de balde.

Antonio González Franco

Fernando Paradela Lage Sarreaus

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 41

11/5/05 09:55:24

David Rivera Rivera

A primeira peza que apren-

paces se dediquen a facer

En 1944 ou 1945 créase

de e a que máis traballo lle

rudimentarias pistolas que

a banda de música de Cal-

dá é unha muiñeira, que lle

disparan con pólvora; un

vos e entra nela para to-

ensina un señor moi vello, o

deles resulta ferido de certa

car o bombardino, que lle

José da Corredoira, que ta-

consideración, o que man-

custa 9.000 reais (entón,

mén toca algo a gaita.

teñen en absoluto segredo.

a imposibilidade de adqui-

No servizo militar, na

O pai quere que siga a tra-

rir un instrumento arreda a

Coruña, chega a cabo de

dición familiar da xastraría,

moitos da música). Apren-

gaiteiros; a banda ten sete

que vén xa dun tataravó.

de solfexo co profesor Gu-

gaitas, catro caixas e dous

Compaxina as dúas aprendi-

mersindo

bombos.

zaxes. Máis tarde traballará

fora chamado para a banda.

tamén como carteiro.

Chega a tocar coa gaita na

Polo ano 1960, estabe-

Celsa Seguín Valencia

banda de música.

Comeza aos 10 anos cun-

máis tarde, forma a agrupa-

ha gaita de sabugueiro e

ción Os Francos –dúas gai-

unha vuxiga de porco. Da

ten que deixar de tocar na

tas, dous saxofóns, bombo

cana dun castiñeiro, fai

banda porque aumentan os

e caixa–, que aínda segue

como un clarinete, que ten

encargos na xastraría pa-

en activo.

un son suave e doce, distin-

terna.

Finísimo ouvido ten Da-

Poucos

anos

despois,

Con tres fillos, crea a

Con 12 anos, recibe dun

orquestra River’s Play, que

vid Rivera Rivera (Lomear-

amigo

(Feás)–

cobra por seis (catro músi-

–Aurelio

Rioseco-Calvos de Randín,

agasallo inesperado: unha

cos mais furgón mais equi-

1933), que vive con paixón

gaita asturiana. Ensaia ás

po). Tocan no verán –pide

a música. Un parente rega-

agachadas, cando o pai sae

vacacións na cartería– por

láralle un gramófono e moi-

xogar a partida. Os mozos

toda Galiza, Zamora, León,

tos discos, o que acrecenta

lévano ao fiadeiro para que

Asturias... e chegan a co-

a afección.

toque; ao primeiro, faino

brar 100.000 pesetas por

sen percusión; despois, con

actuación. Seica os animara

caixa e bombo.

o cura de Calvos, que to-

Toca a gaita, o bombardino, o saxofón e o teclado. A inconsciencia infantil

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 42

que

lécese en Ourense. Anos

to de todo.

(Muíños),

leva a que el e outros ra-

A súa muller, Celsa Se-

caba o acordeón e algunha

guín Valencia, toca tamén

vez tamén saía con eles. A

no fiadeiro: lata e cazola.

orquestra desaparece cando

11/5/05 09:55:27

os fillos marchan estudar á

que traen os operarios de

É un caso excepcional de

universidade.

Vigo que veñen traballar

gaiteiro solista, sen acom-

ás minas de volframio de

pañamento de percusión.

Os poucos días que para na casa aproveita para pre-

Padroso.

Pouco despois de casar, marcha para Suíza e leva

parar cortes de pezas de tecido que a muller e outros

José González Vasallo

consigo a frauta. Á volta

familiares se ocupan de

(Rebordechao-Vilar de Ba-

da emigración, abandona a

coser.

rrio, 1933) nace en Barce-

música. Dedícase á labranza

lona mais vén para a Limia

e fai un pouco de todo: al-

con 8 meses.

banel, fontaneiro, louseiro,

Tempo despois, comeza a impartir clases de solfexo,

electricista...

aos

Aos 15 anos fai unha

alumnos da agrupación es-

frauta traveseira de 8 bu-

Acorda os malladores ve-

colar de Calvos de Randín.

racos dun cano de parau-

llos, cando a malla se facía

Funda e dirixe a banda de

gas coa axuda dunha lima.

á man; púñanse dez de cada

gaitas de Calvos e a de Pi-

Pouco antes de marchar á

lado e enterraban un pote

tões das Júnias (Portugal).

mili, merca unha gaita. No

dos porcos na aira para que

Propóñenlle a creación do-

servizo, toca a corneta e

os golpes resoasen ben.

utra banda en Lisboa, mais

faise tamén cunha frauta.

desinteresadamente,

rexéitao, por causa do afas-

A memoria aviva tamén

Máis tarde, cómpralle

a figura dun cego de Viana,

un acordeón de botóns ao

home moi pándego que viña

As evocacións de Da-

Brais, o Coisiñas, de Rio-

coa muller e 16 fillos (!);

vid animan tempos vellos:

bó. Toca tamén a filhar-

íanlles levar de comer (pan,

as melodías de Modesto

mónica e os chifres dos

chourizos, castañas...). No

González (Sabucedo-A Por-

capadores. Leva a música

lugar era sonado o vello

queira), que toca primoro-

na cabeza.

Rosende e a filla, María

tamento.

samente a gaita –Senén

Vai aos fiadeiros tocar

Cristina Gómez, que sabían

Dacal toca con el a caixa

frauta e gaita. Nunha oca-

máis dun cento de romances

e Antonio Gómez, o bom-

sión, está tocando tres ho-

e cuartetas.

bo–; a interpretación dun

ras seguidas sen quitar a

A muller refire o caso da

acordeonista cego de Turei

gaita da boca porque había

banda de música de Vilar de

que fai estremecer o cor-

uns que porfiaban en que

Barrio, á que lle dicían «Or-

po; as fermosas cancións

había cansar.

questra Julio Rato, tocan

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 43

José González Vasallo

11/5/05 09:55:28

tres e bailan catro», pois

–Castor Martínez, caixa; Fe-

el mesmo fai os paus; ten

que nunca tocaba a banda

lisindo Martínez, bombo– e

unha en cada prado para o

enteira, tocaban uns e bai-

retorna moi ensaiado.

que vai coas vacas. Tamén

laban outros.

Argalla un bombo que se acciona cun pedal mentres

Leopoldo Martínez FeCándido Covelas e Antonio e Leopoldo Martínez

Os da Raia

rreiro

toca a gaita.

fai punteiros de bido, que fura cun ferro quente. Toca o tambor na banda

(Montecelo-Baltar,

De volta á Boullosa, toca

do exército, en Santa Cruz

1934) é gaiteiro do grupo

só co Cándido durante anos;

de Tenerife; nas procesións

Os da Raia, formado por

cando o seu fillo Antonio

da Semana Santa e no Car-

dúas gaitas, clarinete, caixa

cumpre os 10 anos, lévano

naval. No servizo, aprende

e bombo.

para tocar o bombo.

a ler partituras; ensaian to-

Leopoldo toca a gaita;

No Entroido, despois de

Modesto Díaz, de Sampaio,

tocar catro días e catro

gaita e acordeón; Manuel

noites, fican durmidos por

A agrupación Os da Raia

Pena,

Cándi-

momentos e a gaita segue

ten predilección por unha

do Covelas, da Boullosa,

soando soa. Estas son as

canción que cantaban o sába-

caixa; Darío Rodríguez, de

súas propias palabras: «Al-

do antes da Pascua: «Sabadi-

Sampaio, bombo.

clarinete;

dos os días, desde as nove da mañá ao mediodía.

gunha vez quedabámonos

ño longo vaite xa, xa / que o

Leopoldo traballa de car-

dormidos e a gaita seguía

día de Pascua xa vén mañá».

pinteiro e de muiñeiro. É tem-

tocando; que me falte Dios

po de carboeiros nos montes;

se minto!».

Pasan

noites

enteiras

polos montes que levan a

el métese a tocar nos mon-

Fala dun gaiteiro de Lou-

Portugal. Lembra que en

tóns de torgos para que non

reses, o Caldepán, que in-

ningún sitio comeran como

o oian e non lle rifen.

terpretaba a canción «Os

unha vez que foron tocar a

trinta pesos do Antroido».

Pitões, a unha romaría que

Con 13 ou 14 anos, marcha traballar a unhas minas de

O Cándido afecciónase á

se facía ao pé dun río e a

León e bota alá 7 anos. Alí,

caixa desde neno; comeza a

onde baixaban todas as mu-

toca moito con dous curmáns

tocar cunha lata, para a que

lleres coas cestas á cabeza.

Muiñeira

EN DO

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 44

11/5/05 09:55:30

Francisco

Fernández

O pai mércalle a primeira

la-trúmpala-Trúmpala-trúm-

Gómez (Gudín-Xinzo, 1936)

gaita nun estabelecemen-

pala-Trúmpala-trúmpala...»

é gaiteiro cun repertorio

to da praza do Ferro, en

(muiñeira); «Trum-patapa-

moi variado e actualizado.

Ourense. Comeza a tocar

t apum-pat apat apum-pa-

Dedícase aos oficios de za-

con dous irmáns de Lucenza

tapatapum-tralatacatán-

pateiro e carniceiro.

(Cualedro), Domingo e Ur-

tralatacatrum...»

De rapaz, pasa un ano in-

bano, que van coa caixa e

«Tan-talantán-talantán...».

ternado en Vigo, no Hogar

co bombo. Despois, forma

Cantaruxa a «Muiñeira do

y Clínica de Santa Fe de los

grupo con dous rapaces de

tío Espiño».

(xota);

Hermanos de San Juan de

Gudín –Nicanor e Camilo–.

Aprende a tocar a filhar-

Dios, para ser operado polo

Axiña incorporan ao reper-

mónica. Intenta tamén co

doutor José Troncoso. Du-

torio rumbas e boleros, rit-

acordeón, que lle compra

rante a espera, ensínanlle

mos que están moi en boga.

a un portugués, mais a li-

vilancicos e cancións; en

Fala duns gaiteiros vellos

mitación do brazo non llo

máis dunha ocasión, pása-

de Gudín, que se chamaban

lle pola cabeza dedicarse

Os Tíos Mineiros.

permite.

profesionalmente á música.

Confesa a súa querenza

Manuel Carballo Carba-

Mais as circunstancias non

por estar onde as mulleres;

llo (Freixo-Sarreaus, 1938)

o van propiciar.

recorda as foliadas nos fia-

conserva unha gaita antiga,

O gusto pola gaita nace a

deiros coa lata e a tixola.

con punteiro grande, de son

raíz de escoitar o Gaiteiro

Entón dicíase: «Hoxe hai

potente e groso. Segue in-

de Guimarei, que anda po-

lata!». Non pode resultar

terpretando ao xeito vello.

las aldeas cos pais montan-

máis expresiva e sorpren-

Forma un grupo con dous

do unha pequena comedia

dente a reprodución que fai

irmáns: Serafín –bombo– e

para poderen comer algo.

dos ritmos e sons: «Trúmpa-

José –caixa.

Francisco Fernández Gómez

Manuel Carballo Carballo

Leopoldo Martínez Ferreiro Boullosa (Baltar)

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 45

11/5/05 09:55:33

Cando marcha para Ho-

soterrados no cemiterio de

llos o pai a Samuel Gil de

landa, leva a gaita. As ho-

Calvos de Randín; vinte e

Piñeira Seca.

ras de espera na estación de

seis anos máis tarde, son

El comeza a tocar a gaita

París onde teñen que facer

repatriados polos familia-

con 10 ou 11 anos; escápalle

transbordo pásanas tocan-

res. O cargamento bélico

coa gaita a un irmán máis

do e cantando e suscitan o

que transporta –bombas e

vello para practicar sen que

aplauso cariñoso dos vian-

armas– fica esparexido polo

lle rifen. Toca desde os 13

dantes. Cando volta da emi-

monte. Algunhas bombas,

aos 35 anos, que marcha á

gración, deixa de tocar.

demasiado

Os instrumentos mérca-

son

enterradas no mesmo lugar,

emigración.

Manuel Carballo en Bilbao

pesadas,

O Pepe de Atás, que sabe

Os gaiteiros de Vilar

onde permanecen hoxe. Os

solfexo e toca a gaita e va-

(Calvos de Randín) consti-

restos do aparello seguen

rios instrumentos da banda,

túen un grupo moi parti-

no sitio durante un ano,

para un ano na súa casa, con-

cular.

até que uns chatarreiros os

tratado polo pai para que lles ensine a tocar aos fillos. Ten palabras de gabanza para José Herminio Loren-

Un acontecemento ex-

mercan e trasladan en ca-

traordinario vén romper o

rros de vacas. Neste prazo,

silencio e a monotonía da

os veciños do lugar apro-

vida da aldea.

veitan os restos do avión

zo Nóvoa, de Vilariño Frío,

Ás 3 da mañá do día 2 de

para facer diversos utensi-

que toca a frauta ou o cla-

febreiro de 1944, un avión

lios; entre eles, un bombo

rinete, do que se fai moi

cae na serra de Pena, na

e unha caixa, co corpo de

amigo e co que toca a gaita

raia con Portugal. Trátase

aluminio (tempos de autén-

a dúo algunha vez.

dun avión militar do exérci-

tica reciclaxe).

Volven á cabeza as roldas

to canadiano que participa

que os mozos daban polos

na segunda Guerra Mundial

A música en Vilar nace

lugares, tocando e cantan-

e perde o rumbo camiño de

co señor Nicanor Ferreira

do todos xuntos, para en-

Europa. Os seis tripulantes

Vázquez (1912-1991), es-

gaiolar as mozas.

morren no accidente. Son

pléndido cantor, que toca o

Pasodobre

EN SI b

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 46

11/5/05 09:55:34

punteiro e é moi amante da

rio do concello –Rudesin-

música.

Crean unha singular for-

do– trouxera de Madrid; a

mación musical: dúas frau-

De volta da guerra, o

cambio, fanlles un carreto

tas, gaita, bombo e caixa.

gusto do señor Nicanor era

de leña para os dous (cada

Ás veces, deixan a gaita;

pórse a tocar e cantar para

mozo leva o seu carro).

cando tocan as dúas frautas –teñen o mesmo ton–, a

xuntar a xente nova, sempre contenta e disposta. A súa

Comeza a tocar a gai-

xente di que se escoita unha

Pola ponte da Lagoa

paixón pola música é inna-

ta Enrique Díaz Ferreira;

soa voz. Dálles por mollalas

Trinta e cinco xastres van

ta; desde ben novo, colle un

despois,

Cesáreo

para mellorar a melodía

As maos cargadas de fouces

bombo de sardiñas, ponlle

Ferreira Fernández, cando

mais vanse estragando ao

Para matar unha ra.

unha baraza e vai tocando

xa forma dúo de frautas de

contacto co sol e o ar.

cuns palillos atrás da banda

buxo longas con Eduardo

Saen a tocar a todos os

de música que ameniza as

(seu pai adquíreas nun es-

lugares da contorna sen co-

Viva, viva Folgosiño,

festas. É Manuel Nocelo,

tabelecemento de Ourense;

braren; son 14 ou 15 mozos

Folgosiño ha de vibrar;

director da Música Rabeo-

cústanlle 200 ou 300 pese-

que van ás mozas. Tocan

viva, viva Folgosiño,

sa, quen, ao ver a grande

tas). Finalmente, faise car-

tarde e noite na aira dos

la flor de la mocedá.

afección á música que ten

go da gaita Eduardo Rivas

bailes á tarde; os músicos

o pequeno Nicanor, lle fai

Pérez, até que se cansa de

relévanse para poder bailar

o punteiro co que de maior

tanto baile. Entón, cómpra-

tamén algo. Cando van to-

ensinará a tocar a algúns

lle a un rapaz un clarine-

car ao fiadeiro, este semella

mozos da localidade.

te (requinto). Na casa de

unha auténtica discoteca.

cóllea

Eduardo hai taberna, que A mocidade de Vilar acor-

tamén é zapataría, mais son

Sobriño do tío Nicanor,

da facerse cunha gaita que

moitas as bocas para comer

Francisco Vázquez Ferreira

o Senén, fillo do secreta-

(oito irmáns).

(Vilar-Calvos de Randín, 1941) Francisco Fernández Gómez Cualedro

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 47

11/5/05 09:55:35

comeza a tocar cunha frauta

As actuacións vense inte-

de madeira que lle mercan os

rrompidas polo servizo mili-

pais na feira de Calvos.

tar e a emigración dalgúns

Cando se desfai a banda

compoñentes.

cancións de Eurovisión, que transmiten moitas veces. Francisco Vázquez recorda ter visto, nunha ocasión,

de música de Calvos –tem-

A agrupación refaise uns

sendo moi pequeno, un gra-

pos de intensa emigración a

anos máis tarde, coa entra-

mófono, cuns discos gran-

Europa– faise co clarinete

da de Francisco Ferreira

des, que trae alí unha per-

dun músico.

Vázquez –gaita– no posto

soa foránea, ambulante, e

Un seu curmán, Raúl

de Raúl, que non volta. Ma-

co que se organiza un baile.

Fernández Ferreira, con-

nuel toca agora a gaita, xa

Cando van tocar a unha

segue tamén unha gaita. Os

que no servizo militar entra

localidade algo distante,

dous andan polos 18 anos e

na banda de gaitas do exér-

fan noite alí; tocan dous ou

comezan a ensaiar xuntos.

cito de Ceuta (cando chega

tres días. Cobran 1.000 pe-

O puebliño de Perrelos

Eles son os creadores da de-

había unha agrupación de

setas por día de festa, e 500

é ruín porque o fan;

nominada Música de Vilar

chirimías ou gaitas mouras;

pola verbena; considéranse

se lle botan a semente,

ou Gaiteiros de Vilar.

el mesmo encarga seis gai-

ben pagos para a época.

Música de Vilar

meniña, morena,

Eles mesmos constrúen

tas e oito punteiros).

Teñen que ir tocar a

inda da o azafrán.

os instrumentos de percu-

Fan adaptacións ao seu

Si lle botan a semente,

sión dunha chapas de zinc

xeito, procurando harmoni-

ción do concello de Calvos

meniña, morena,

que achan nunha caseta

zar os sons de clarinete e

de Randín, con motivo da

inda da o azafrán.

abandonada das obras da

gaita. Aprenden das bandas

visita de Franco a Ourense

estrada a Pitões. Celso Fe-

de música e das cancións

para inaugurar a liña férrea

rreira Fernández encárgase

que senten na radio; nos

Zamora-Ourense en 1957.

do bombo e Recaredo Pena

anos 60, chega a electrici-

No parque de San Lázaro

Vázquez, da caixa.

dade a estas aldeas, e con

xúntanse grupos de gaitei-

Ourense,

representa-

Algo despois, incorpórase

ela os primeiros aparellos

ros de todos os municipios

outro clarinete, que toca

de radio; logo, os de tele-

da provincia. Nada reciben

Manuel Pena Fernández.

visión, de onde collen as

como compensación.

Muiñeira da Raia 48

EN DO

BRILLANTE

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 48

11/5/05 09:55:37

No seu repertorio, teñen

localidades (bastante infre-

Gomariz,

que

tocan

pezas singulares, como a

cuente na época). O cualifi-

bombardino e trombón,

que eles chaman «Muiñeira

cativo de «rabeosa» ou «ra-

respectivamente, e un mú-

do Padre Silva», difundida

biosa» recíbeno por seren

sico da banda de Celanova

pola Sección Femenina, ou

moi bravos tocando; ritmos

que casa en Tixós –Sile-

a «Muiñeira da Raia», que

moi vivos e con moita carga

sio– e que toca a trompe-

O puebliño de Perrelos,

aprenden da banda de mú-

sonora. Tocan apurados e,

ta (cornetín). Da percusión

ao lonxe parece vila,

sica de Calvos. Tocan pezas

para seguilos, os bailadores

ocúpanse un home de Laroá

se non fosen os outeiros,

rumbosas, que gusta de bai-

teñen que comer un paso

e outro da Granxa ou de San

meniña morena,

lar a xente. Francisco sig-

que outro. Teñen moito éxi-

Cibrao –Cipriano–, perto

que ten ao lado da vila,

nifica que o seu tío Nicanor

to pola zona porque cobran

de Verín, que tocan a caixa,

se non fosen os outeiros,

e a súa nai eran magníficos

algo menos que as bandas

e un veciño de Tixós –José

meniña morena,

bailadores de muiñeira.

de música tradicionais. Ex-

Benito–, que toca o bom-

que ten ao lado da vila.

presión da alegría musical.

bo; algo máis tarde, incorpórase Manuel, fillo do fun-

A memoria recrea unha

O seu fundador e director

agrupación diferente, que

é Manuel Nocelo Díez (Go-

dador, coa caixa. Hai quen

E neste pueblo de aquí,

ten vínculos coa Música de

mariz-Baltar, 1898-1962), es-

fala tamén dun contrabaixo

Os homes baixos van:

Vilar.

tabelecido en San Martiño

de metal.

Hainos na feira de Xinzo,

A Música Rabeosa, coñe-

(Baltar), artista e bo mozo,

Manuel Nocelo Díez, la-

cida tamén como Música Pe-

que toca o clarinete coa

brego e carpinteiro, tamén

quena, é unha orixinal for-

cana para arriba e tamén

fabrica punteiros de buxo,

mación da primeira metade

canta, alternando; leva a

que fura con trado e ferro

do século

batuta da formación.

quente, para quen llo soli-

XX,

unha pequena

banda que reúne músicos de

Entran tamén dous ir-

certa idade e de diversas

máns –Eudosio e Eligio–,

Vintecinco por un can.

cita; faille un ao señor Nicanor. Música de Vilar Vilar (Calvos de Randín)

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 49

11/5/05 09:55:37

Vai

contratada,

sobre

mio bailando unha muiñeira

so da festa, que se emborra-

todo, ás pequenas locali-

cunha compañeira de Lugo.

cha e toca toda a tarde-noi-

dades da contorna. O seu

Ao regresar, instálase en

caché é de 25 pesetas por

Xinzo, onde abre o bar Ve-

Con alumnos da escola

actuación (!).

necia. Funda a asociación

musical, crea o grupo de

Desaparece no ano 1949,

musical Segrel, reorganiza

gaitas Venecia, formación

por causa da orde de sindi-

os Gaiteiros de Baronzás e

de tres gaitas, acordeón,

cación para os músicos, que

recompón a banda de músi-

tambor e bombo. Teñen ac-

os obriga a desprazarse a

ca da vila.

tuacións en diversas cida-

Xinzo para tirar o permiso

Imparte docencia de gai-

correspondente a cada ac-

ta en boa parte dos con-

tuación (esta disposición

cellos da Limia durante 20

provoca o silencio de bas-

anos: Trasmiras, Cualedro,

tantes grupos e solistas).

Baltar, Os Blancos, Vilar de

Delfín García Rodríguez

Santos, Sandiás, Xinzo...

(Soutelo-Trasmiras,

Antonio Estévez Veloso

Os Francos, os Gaiteiros de Baronzás e o Venecia

te e dorme nos palleiros.

des galegas, en Portugal, en Luxemburgo e en Francia. Excelente

intérprete, 1952)

Antonio Estévez Velo-

En Xinzo, forma unha das

herda a afección á música

so, o Venecia (Santiago de

primeiras bandas de gaitas

do pai –Marcial–, que toca

Rubiás-Calvos de Randín,

da provincia e, tamén, un

gaita e clarinete, e de dous

1944) débelle o sobrenome

grupo de acordeóns.

tíos paternos. O pai fora

a unha estancia na cidade

Cando comeza cos Gai-

aprender a tocar a gaita ás

das rúas de auga. Aos 10

teiros de Baronzás –levan

Casas dos Montes (Oímbra)

anos, marcha a estudar aos

moitos anos sen tocar–, cos

co Avelino, e pagaba con

curas a Madrid.

que toca o acordeón, a gaita

sacos de patacas. Todos os

Emigrante en Alemaña,

é obxecto de certo menos-

da familia son coñecidos

toca o acordeón e a filhar-

prezo; asociado a tempos de

polo alcume de Rato.

mónica. Nun certame de

miseria e fame, a imaxe que

Marcial formara un gru-

baile que se celebra neste

perdura do gaiteiro está moi

po de gaitas e, dado o alto

país, gaña o primeiro pre-

distorsionada, como o palla-

custo dunha banda de mú-

Muiñeira

EN SI b

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 50

11/5/05 09:55:40

sica, formaba unha reduci-

dade Sementeira (Basilea)

marca e de zonas lindantes

da agrupación con músicos

forma unha agrupación fan-

tocan coas súas gaitas.

da banda de Trasmiras para

tástica, con nove gaitas

Sinala que el e o pai fo-

amenizar festas pequenas.

(xente de Pontevedra, da

ran dos primeiros en tocar

Con 9 anos, o pai comeza

Coruña e de Ourense), á

a dúas voces nas terras da

a levalo ás festas para tocar

que lle pon o nome de Os

Limia.

o bombo e a caixa. Aprende

Ratos. Estando en Suíza,

Sostén que o gaiteiro non

a tocar a gaita sen que seu

fai á navalla unha gaita

quere ser dirixido cun bas-

pai lle ensine.

completa. Ten grande re-

tón de mando; que un bo

Fabrica os seus propios

lación cos de Cántigas da

gaiteiro ten que ir ás festas

instrumentos e compoñen-

Terra, que viaxan moito

e tocar para que a xente

tes: gaitas, tambores, bom-

por alí.

baile.

bos, palletas, pallóns. Gaitas

A peripecia vital lévao a

feitas de pau-santo e pau-

Zaragoza, Santiago de Com-

rosa. Para el, unha das me-

postela, Pontevedra, Vigo e,

llores madeiras é a de breixo

novamente, a Suíza.

O SABOR DA MELODÍA

ou urce –de flor azul, branca

De volta á Terra, organi-

O acordeón entra máis

ou vermella–, tan fermosa

za unha grande agrupación,

tarde na música galega mais

como a de buxo e case tanto

con 33 rapaces, que dura

deseguida sintoniza co sen-

como a de granadillo.

pouco por falta de apoio das

timento popular. O primeiro

Aos 18 anos marcha para

institucións. Sae tocar con

fora patentado en Austria

Alemaña e leva gaita, que

pequenas formacións: gai-

en 1827 polo inmigrante ar-

toca nas horas libres. Fai o

ta, clarinete, caixa e bombo

menio Cyrill Demian.

servizo militar en Cádiz e mé-

ou saxofón, clarinete, gai-

tese na sección de gaitas (ga-

ta, caixa e bombo.

O acordeón bisonoro ou diatónico –acordeón de

Delfín é o único artesán

botóns en designación po-

Ao licenciarse, emigra a

que segue co oficio na Li-

pular, concertina en Portu-

Suíza. Alí, no seo da Socie-

mia; moitos gaiteiros da co-

gal– caracterízase por dar

legos, vascos e asturianos).

Delfín García Rodríguez no taller

Delfín García Rodríguez Soutelo (Trasmiras)

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 51

11/5/05 09:55:42

para o mesmo botón notas

Domín-

e pintor, tras breve estancia

diferentes segundo se es-

guez (Mendoia-Pobra de

en Velle, fixara a residencia

tea abrindo ou pechando

Trives, 1892-1983) é un dos

na Aldea do Muíño-Rairiz de

o fol.

acordeonistas máis vellos

Veiga).

O acordeón de teclas, tipo piano, con baixos croAcordeón de teclas, de Nilo Jardón

Gómez

dos que se ten noticia precisa.

Participa na guerra civil, a pesar dun serio contratem-

máticos, e unisonoro –fai a

Achégase ás terras da Li-

po que tivera cos falanxis-

mesma nota cando abre e

mia vendendo viño. En Vide

tas, do que o librara seu

pecha o fol–, o máis esten-

coñece a súa muller; instá-

avó Antonio Albán. Á volta

dido na actualidade, fora

lase en Vilar de Barrio.

da guerra, merca o seu pri-

inventado en Italia no ano 1897 por Paolo Soprani. Os mociños de Trandeiras

Jesús

A súa adopción é moi

Toca o acordeón diatóni-

meiro acordeón. Desavinzas

co ou de botóns e canta ao

familiares lévano, coa súa

mesmo tempo.

muller, a Sanguñedo (Ve-

Todos ten as pernas tortas

rápida, incentivada polos

Emociónase e chora can-

rea) onde moran durante

Uns sirven para varillas

operarios portugueses que

do escoita tocar as bandas

un ano. O Claudio comeza a

E outros para francos de portas.

atravesan a raia para tra-

de música.

tocar polas festas da zona,

ballaren a xornal e polos emigrantes que voltan de

como amenizador do café Figura relevante é Clau-

ambulante que posúen o

dio González Añel (Velle-

Luís e a Lola, da Aldea, aos

Dura competencia para

Ourense, 1916-1993), coñe-

que está unido por unha ve-

E non valen todos xuntos

a gaita, señora dos instru-

cido no futuro como o Cuco

lla amizade.

O coste dun asubío.

mentos. Para facer o baile,

de Velle, que se fai limiao

Retornan a Velle e abren

sae moito máis barato un

de adopción por fidelidade

o estabelecemento A Pa-

acordeonista que unha for-

á romaría da Saínza.

lleira, que ao primeiro fora

Os mociños de Folgoso Están todos no sombrío

América.

mación de gaiteiros. Por

A peripecia vital tráeo a

iso, algúns gaiteiros alter-

terras limiás (seu pai Joa-

Viaxa en bicicleta co

nan a interpretación cos

quim, de procedencia por-

acordeón ás costas para

dous instrumentos.

tuguesa, excelente albanel

participar en festas e ce-

tamén local de baile.

Mazurca

ACORDEÓN DIATÓNICO

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 52

11/5/05 09:55:43

Máis adiante, crea a exi-

Manuel Nocelo Jardón

tan distantes de Ourense

tosa Charanga do Cuco de

(San Martiño-Baltar, 1928)

como Trives. Devoto da fes-

Velle –privilexiada anima-

comeza de rapaz a tocar a

ta da Saínza, alonga as noi-

ción da mañá dos domingos

caixa na antes citada Músi-

tes da celebración tocando

na taberna A Palleira–, que

ca Rabeosa.

sen parar durante horas. O

actúa por primeira vez para

Aprende a tocar o acor-

feitizo do acordeón move

o público na sala Dominique

deón de botóns seguindo

os pés e os ánimos dos máis

da cidade de Ourense no ano

os pasos de seu pai, Manuel

festeiros.

1980. A charanga logo será

Nocelo Díez. Fai os bailes

lebracións, até localidades

Magnífico bailarín e can-

convidada a participar en

dos domingos e festivos e

tante solista da celebrada

diversos programas televi-

ameniza vodas, bautizos e

Coral de Ruada, así como

sivos. Gravan varios discos,

festexos por todos os luga-

divertido

que axiña han atinxir sona.

res da zona. Cobra 20 pese-

relator de historias e su-

Entre as moitas distin-

tas pola tarde; e 30, pola

cedidos. Chega a realizar

cións que recibe, hai que

tarde e a noite (máis a cea).

máis dun cento de brillantes

significar a Insignia de Ouro

En Feás, un home dálle 5

actuacións no prestixioso

do Centro Galego de Madrid,

pesetas por interpretarlle

café-cantante A Bilbaína,

que lle é entregada o día 6

«Carmelilla».

da rúa do Paseo en Ourense.

de febreiro de 1982.

contacontos

Ten un repertorio moi

Entre os anos 1955 e

No ano 1988, tribútaselle

amplo, que vai collendo

1965 forma orixinal dúo –

emotiva e merecidísima ho-

das músicas (bandas) que

acordeón e batería– co seu

menaxe, na que participan

escoita.

sobriño, Antonio Pousa.

máis de dúas mil persoas,

podía tocar todo o día e

En Maceda, enchen durante

expresión de recoñecemen-

boa parte da noite sen re-

anos, todos os catro e vinte

to e gratitude da sociedade

petir unha peza; e salién-

de cada mes –días de popu-

ourensá á súa traxectoria

tao con atinada e sabia

losa feira– o popular baile

artística e vital.

expresión: «A intelixencia

do Quintas.

Manuel Nocelo Jardón

do oído!».

Manifesta

que

Manuel Nocelo Jardón San Martiño (Baltar)

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 53

11/5/05 09:55:45

Toca co acordeón do pai

El tampouco canta nunca

lle resulta pouco manexábel

e con outro que merca el en

mentres toca; sinala que se

e opta por cambialo.

Ourense. De tanto tocar, fú-

concentraba totalmente no

rase a miúdo o fol, que hai

son do acordeón.

Toca pezas do repertorio tradicional galego e do por-

que remendar cada pouco.

Deixa de tocar aos 60

Un véndello a un home de

anos, por causa dunha mul-

Tixós, Bautista, que o quere

ta que lle poñen en Feás por

para tocar só na casa.

non ter o permiso para a

–Antonio–, moi bo intér-

actuación, que había que ir

prete.

Nunha ocasión, en Santiago de Rubiás, coincide

tugués. Fala

dun

acordeonista

máis vello de San Martiño

buscar a Xinzo.

tocando cuns gaiteiros de

Subliña que o acordeón

As referencias a outros

Vilar; ao chegar a noite,

e a frauta xuntos son unha

acordeonistas son menos

despiden os gaiteiros e se-

beleza.

precisas:

gue el só até as tantas da Nilo Jardón Feijoo

mañá. Toca no cuartel da

Peros-Baltar,

rrelos-Sarreaus), emigra a

dunhas trabes que meteran

1933) dedícase á labranza,

Cuba e alá coincide con Li-

alí.

á carpintaría e á floresta.

sardo Paradela Rodríguez,

pai do gaiteiro Fernando

Outra vez, en Feás, polo

Aos 18 anos, vai con va-

San Miguel, toca tres ou ca-

rios veciños á seitura, por

Paradela. Mercan un acor-

tro pezas e observa que os

Medeiros, A Xironda, Novás,

deón de botóns e aprenden

mozos están parados miran-

Verín...

a tocar os dous. Morre fusi-

contratista e dille: «Ou non

Cos cartos gañados, mercan unha concertina.

entenden o meu toque ou

Máis adiante, faise cunha

non queren bailar. Se toco e

concertina de madeira, de

bailan, toco; se non, collo e

dúas carreiras. En Ponfe-

marcho pr’a casa».

rrada, adquire un acordeón

Vai tamén moito aos fiadeiros; alterna as súas

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 54

Antonio, o Blanco (Pe-

Martiño

do para el; vai á procura do

Nilo Jardón Feijoo (San

Garda Civil, sentado no alto

lado na guerra civil. Fernando recorda, con especial emoción, unha muiñeira que el interpretaba. José

Antonio

Anta-

de teclas, con palletas de

ñón Salgado (Sabucedo-A

cobre.

Porqueira) emigra, de 18

interpretacións co toque

Aínda compra un acordeón

anos, a Buenos Aires, onde

da lata (non hai cantos).

piano de doce baixos, que

aprende a tocar o acordeón.

11/5/05 09:55:46

Cando regresa, ten 50 anos.

O señor Xoquín, o Car-

de teclas na cantina que

Como non ten instrumento,

boeiro, de orixe portugue-

rexenta para atraer a mo-

os fillos do médico de Xinzo

sa, que se estabelece en

cidade e que faga algún

tráenlle, ás veces, un acor-

Vilar (Calvos de Randín),

gasto.

deón de botóns para que o

precisa un grolo de viño

Bautista Cuquejo (Cu-

toque. Comentan que seica

para comezar a tocar o

quexos-Os Blancos) anda

o facía cantar. Interpreta

acordeón. Ten unha man

tocando de mozo, sobre

todo tipo de pezas: tangos,

cos dedos atrofiados, o que

todo nos fiadeiros.

muiñeiras, xotas...

non é impedimento para a interpretación; toca pezas

Manuel

Penín

Moure

(Ouvigo-Os Blancos) toca o

tradicionais

portuguesas

A MELODÍA DA VIDA

(fados e viras).

acordeón de botóns na súa

A música, auga da alma, é Felisindo de Guntimil

remedio eficaz para aliviar

(Xinzo de Limia) toca un

as duras fatigas do corpo e

acordeón pequeniño. Vai de

sandar as feridas asañadas

José Gómez (Ouvigo-Os

criado a Lamas, para a casa

da mente. Paixón e fascina-

Blancos) toca tamén o acor-

do tío Herminio, onde fai

ción que manteñen acesa a

deón de botóns e ameniza

baile os domingos.

vida.

aldea, antes de emigrar ao Brasil, onde falece.

os bailes dos domingos para a mocidade do lugar.

O infatigábel etnólogo Brais,

Xoaquín Lorenzo salienta

Riobó (Vilar de Barrio), ao

no estudo introdutorio ao

Agustín Vázquez Sal-

tocar o acordeón fai algo

Cantigueiro popular da Li-

gado (Vilar-Calvos de Ran-

así como «Ñéñeñe ñéñeñe

mia Baixa (1973): «O galego

dín), tío-avó de Francis-

Ñéñeñe ñéñeñe...» e unha

nasce antre cantigas, vive

co Vázquez Ferreira, moi

xesticulación facial moi par-

cantando e, despóis do seu

afeccionado á música, toca

Coisiñas

ticular.

pasamento, a súa lembranza

moi ben un vello acordeón

Tecedeira, tecedeira, Tecedeira do bon lenzo Tes o tear na Portela Todos os aires che dan Todo o meambre che creba.

manténse antre cantigas».

de botóns que trouxera de

Eulogio de Castelaus

Cuba. Fala moito dos Sali-

(Calvos de Randín), que

culo

nas de Bande, magníficos

ten chepa e vive coa nai.

confirma a tese do investi-

gaiteiros.

Ás veces, toca o acordeón

gador ourensán. A música

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 55

Acordeón diatónico Munot, propiedade de Félix Castro

A crónica musical do séXX

nas terras da Limia 55

11/5/05 09:55:47

elemento

fundamental

na sociedade campesiña,

dicional da Limia é tamén

ingrediente imprescindíbel

fascinante tratado da for-

para unha existencia equi-

ma de vida do mundo rural.

librada e harmoniosa, la-

Expresión de entusiasmo e

boriosa e leda, tolerante e

participación, que ten na

solidaria.

palabra e na melodía os

A Limia non é terra ruda e inculta, como quere propa-

Acordeón diatónico Regal, propiedade de Félix Castro

A historia da música tra-

máis sólidos esteos para afirmarse.

Alalá Frecha de vento aceirado

gar o prexuízo interesado e

Os limiaos temos grande

ignorante. É dona de valio-

débeda de gratitude cos

Daban as doce na lúa.

sísimo patrimonio cultural,

músicos tradicionais. Esta

Ailalala... ailalelo!

magnífico tesouro, creación

homenaxe é apenas o limiar

conxunta

–cantar que canta nos dedos–

innúmeras

dos múltiplos recoñecemen-

Luzada na media noite

persoas, coñecidas e anó-

tos que teñen de materia-

–lengoa de lume no preto–

nimas.

lizarse no urxente proceso

Cantar que canta no sangue.

de reconstrución de que é

Ailalala... ailalelo!

músicos

tradicionais

populares

son

artistas

merecente esta terra.

xenerosos, conscientes de

O alalá, talvez a nosa

viviren tempos míseros, de

creación musical máis au-

Escorrentaron os medos.

recursos

Plena-

téntica, soa de maneira es-

Esta noite noite noite...

mente integrados na colec-

pecial nos versos da exqui-

Ailalala... ailalelo!

tividade, nunca se gaban

sita composición do poeta

do seu talento artístico nin

trivés Manuel Luís Acuña

procuran privilexios sociais.

(Fírgoas, 1933). As imaxes

Viven coa mesma dignidade

poéticas que nela se deitan

e mesura os momentos glo-

ben poden ser aplicadas a

riosos de recoñecemento e

todos os músicos da Limia

as etapas sombrías de si-

que nos agasallan coa súa

lencio.

arte e o seu saber.

escasos.

O vento ciscóu estrelas.

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 56

11/5/05 09:55:49

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 57

11/5/05 09:55:49

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 58

11/5/05 09:55:49

BIBLIOGRAFÍA

As obras marcadas con asterisco conteñen as coplas que foron empregadas como ilustración nesta obra.

ALONSO E STRAVIS, Isaac: A fala dos concelhos de Trás Miras e Qualedro, Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, 1998 [tese de doutoramento]. — «Literatura popular tradicional no concelho de Qualedro», Raigame (Ourense), n.º 0, 1995, pp. 30-39. ÁLVAREZ C AMPOS, Xavier: «Música e canto na Limia», Aunios, n.º 2, 2000, pp. 77-80.

C ARNEIRO, Xosé Lois: Antela. A memoria asolagada, Vigo: Xerais, 1997.* C ASTRO FLOXO : Cancioneiro popular da provincia de Ourense. Comarca da Limia, vol. II, Ourense: Deputación de Ourense, 2003.* — Danzas gremiais e procesionais da provincia de Ourense, vol. I, Ourense: Deputación de Ourense, 1999. — Danzas gremiais e procesionais da provincia de Ourense, vol. II, Ourense: Deputación de Ourense, 2000. C ASEIRO NOGUEIRAS, Delfín: A romaría da Saínza. Mouros e cristiáns, Ourense: Difusora de Letras, Artes e Ideas, 2003. — «Xoaquín Lorenzo Fernández e o cantigueiro popular», Raigame (Ourense), n.º 19, 2004, pp. 74-91. DIOS MARTÍNEZ, Manuel de: «O primitivismo do alalá», Boletín Auriense (Ourense), t. V, 1975, pp. 207-217. FERNÁNDEZ ALONSO, Benito: Cantigas do pobo. Entrimo (Orense). Biblioteca de tradiciones populares españolas, t. IV, Sevilla, 1884.

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 59

GÓMEZ C ANO, Francisco Xosé: «O señor Xoán Ferreiro, gaiteiro de Laroá. O músico sen papel», Raigame (Ourense), n.º 1, pp. 17-27. GONÇALVES, Gonçalo: Cancioneiro temático da Ribeira Lima, Viana do Castelo: Câmara Municipal, 1992.

LÓPEZ CUEVILLAS, Florentino, e Xaquín Lorenzo Fernández: Vila de Calvos. Notas etnográficas e folklóricas, Santiago de Compostela: Seminario de Estudos Galegos, 1930.* LORENZO FERNÁNDEZ, Xaquín: Cantigueiro popular da Baixa Limia, Vigo: Galaxia Fundación Penzol, 1973 (reedición corrixida e acecentada, Ourense: Colectivo Castro Floxo-Deputación, 2005) .* — «Notas etnográficas da Terra de Lobeira: o liño e a lá», Arquivos do Seminario de Estudos Galegos (Santiago de Compostela), t. VI, 1933, pp. 25-84. MANDIANES C ASTRO, Manuel: «Los canales de la tradición oral en la Limia Alta», Boletín Auriense (Ourense), t. XIV-XV, Ourense, 1986, pp. 231-249. — Loureses. Antropoloxía dunha parroquia galega, Vigo: Galaxia, 1984. R IVAS QUINTAS, Elixio: A Limia: Val da Antela e Val do Medo, Ourense: Deputación, 1985. SABURIDO NÓVOA, Xosé Luis, e David Blanco Salgado: Tradicións da comarca da Limia. Literatura popular, Santiago de Compostela: Lea, 1998.*

11/5/05 09:55:49

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 60

11/5/05 09:55:49

ÍNDICE

BALTAR

Este pequeno índice

toponímico e onomás-

Gomariz

tico pretende ser unha

Montecelo San Martiño dos Peros

32 páxina

32 32

páxina

‘A Música Rabeosa’ Manuel Nocelo Díez (clarinete)

haustivo dos músicos

páxina

Manuel Nocelo Jardón (acordeón diatónico)

nel citados. Dentro das agrupacións musicais,

páxina

Juan Antonio Martínez (gaita)

Severino Martínez Ferreiro (gaita)

guía do Catálogo, e non un rexistro ex-

Demetrio Ferreiro (gaita)

Nilo Jardón Feijóo (acordeón) Vilamaior da Boullosa

páxina

‘Os da Raia’

cítase só neste índice

Leopoldo Martínez Ferreiro (gaita)

páxina

a persoa informante,

Cándido Covelas Díaz (caixa)

Rudesindo Rivas (gaita)

aínda que o resto dos

páxina

membros aparezan no

OS BLANCOS

texto.

Os Cuquexos Nocedo

Bautista Cuquejo (acordeón)

páxina

Celso Martínez Castro (gaita, acordeón diatónico)

páxina

‘Eiroá de Nocedo’ Delfín Martínez Castro (gaita) Loureses Ouvigo

O Caldepán (gaita)

páxina

Manuel Penín Moure (acordeón diatónico) José Gómez (acordeón diatónico)

Pixeirós

páxina

Manuel Salinas (gaita)

páxina

CALVOS

Calvos de Randín Castelaus Meaus Paradela

David Rivera Rivera (gaita)

páxina

Adesio Barrio Salgado (gaita)

páxina

Eulogio (acordeón diatónico)

páxina

Antonio Alonso (acordeón diatónico) Celso Álvarez (frauta de chaves) Honorio Alonso Romero (gaita)

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 61

páxina

páxina páxina

11/5/05 09:55:50

Santiago de Rubiás Vilar

O Cervos (acordeón)

páxina

Agustín Vázquez Salgado (acordeón diatónico)

páxina

‘A Música de Vilar’ Francisco Vázquez Ferreira (clarinete) Cesáreo Ferreira (gaita, frauta) Eduardo Rivas (frauta)

páxina

Enrique Díaz Ferreira (gaita)

páxina

Nicanor Ferreira Vázquez (punteiro)

páxina

Xoquín ‘o Carboeiro’ (acordeón diatónico)

páxina

PORQUEIRA

Forxa

Francisco Salgado Méndez (gaita) Primo (gaita)

A Gándara Paradela Sabucedo

páxina

Xocín

José Dacal Peaguda, ‘o Cego da Gándara’ (violín) Francisco Marra (gaita)

páxina

José Antonio Antañón Salgado (acordeón diatónico) páxina

José Durán Martínez (gaita)

páxina

Modesto González (gaita) San Lourenzo

páxina

Ignacio Fernández Barro (gaita)

páxina

43 30

páxina

RAIRIZ DE VEIGA

Aldea do Muíño Carballal Pegas Pereira

Claudio González Añel ‘o Cuco de Velle’ (acordeón) Ernesto Araújo Pérez (gaita)

páxina

Manuel Corderí (gaita)

páxina

Ramón Corderí (gaita)

páxina

José Quintas Ribao (acordeón)

páxina

SANDIÁS

Piñeira de Arcos

‘O Orneallo de Piñeira’ Manuel Otero (gaita)

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 62

páxina

11/5/05 09:55:50

‘Aires da Limia’ José Otero Fernández (caixa)

páxina

SARREAUS

Freixo Nocelo da Pena Perrelos

Manuel Carballo Carballo (gaita)

páxina

Julio Pérez Carballo (gaita)

páxina

Lisardo Paradela Rodríguez (acordeón diatónico) Antonio ‘o Blanco’ (acordeón diatónico)

Sas Sarreaus

Ángel López Villar, ‘o Cego de Sas’ (violín) Elías Losada (canto)

páxina

Fernando Paradela Lage (gaita)

páxina

Hermelinda Seguín Matías (canto) Vilariño Frío

páxina

José Herminio Lorenzo Nóvoa (gaita)

páxina

TRASMIRAS

Escornabois Soutelo

Francisco Villarino Ojea (gaita)

páxina

Delfín García Rodríguez ‘o Rato’ (gaita) Marcial García Gutiérrez (gaita)

páxina

VILAR DE BARRIO

Rebordechao

José González Vasallo (gaita)

páxina

María Cristina Gómez Gómez (canto) Rosendo Gómez (canto) Riobó Vilar de Barrio

páxina

Brais ‘o Coisiñas’ (acordeón diatónico)

páxina

Jesús Gómez Domínguez (acordeón diatónico)

páxina

VILAR DE SANTOS

Parada de Outeiro

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 63

Centro de Desenvolvemento Rural Eirada (canto) Carmen Bouzas Quintas (canto)

páxina

Dolores Bouzas Quintas (canto)

páxina

11/5/05 09:55:50

Manuel Dapoza Quelle (canto)

páxina

Isabel Santana Bouzas (canto)

páxina

XINZO

Baronzás

Ganade

‘Airiños de Antela’ Felisindo Sotelo Iglesias (gaita)

páxina

José Villarino Rodríguez (gaita)

páxina

Antonio González Franco (gaita)

páxina

Celso González Dafonte (artesán) José da Corredoira (gaita) Gudín

páxina

Felisindo (acordeón diatónico)

As Lamas

‘Os Picoutos’

Piñeira Seca Xinzo

páxina

Guntimil Laroá

Francisco Fernández Gómez (gaita) ‘Os Tíos Mineiros’

páxina

Jerónimo Ferreiro Rodríguez (gaita)

páxina

Juan Ferreiro Ferreiro (gaita)

páxina

Manuel Grande Gómez (gaita)

páxina

Antonio Estévez Veloso ‘o Venecia’ (gaita) Jesús Casal Lois (tenda de instrumentos)

páxina páxina

‘Os Antelanos’ Alfonso Villarino Rodríguez (gaita)

páxina

OUTROS CONCELLOS

BANDE

Buxán Carpazás

Sergio Ramos Fernández, ‘o Cego de Buxán’ (violín)

páxina

‘Os Feijoos’ Dámaso Feijoo González ‘o Damas’ (gaita)

páxina

LAZA

Alberguería

CATALOGO MUSICOS LIMIA [ch].indd 64

José Lorenzo, ‘o Cego de Alberguería’ (violín)

11/5/05 09:55:50