1
Temat: Czarny proch, nie tylko broń! Autor scenariusza, adaptacja: Mateusz Budzyński Informacje dodatkowe: Scenariusz został przygotowany na potrzeby wystawy czasowej „Broń czarnoprochowa” w 2017 roku
Życie codzienne w Chinach, zdjęcie w domenie publicznej (Wikimedia Commons)
*** Wiek uczestników: 8-12 lat Liczba uczestników: dowolna Czas trwania: 90 minut Forma pracy: indywidualna i grupowa *** Cel zajęć: przedstawienie uczestnikom związku między wojskowością a innymi naukami Zagadnienia: a) Poznawanie historii i legend. Skąd wziął się czarny proch? b) Produkcja i sposoby użycia czarnego prochu. Cele szczegółowe: a) Wyjaśnienie zagadnień : sprężystość powietrza, rozchodzenie się dźwięki, ciśnienie. b) Przypomnienie znaczenia wynalazczości dla historii wojskowości. Środki dydaktyczne: Komentarz słowny odnoszący się do historii czarnego prochu, eksperymenty wykonywane wspólnie z dorosłymi. ***
2
Przebieg zajęć a) Kilka słów o historii czarnego prochu Stara chińska legenda mówi: Każdy lud i każda cywilizacja miała swoją opowieść. Niektórzy chcieli latać, inni osiągnąć życie wieczne. W starożytnych Chinach żył cesarz, którego największym marzeniem było życie wieczne. Posiadał on wszak niezliczone bogactwa, uwielbiał polować, brać udział w bitwach a nade wszystko lubił naukę! Dlatego pewnego dnia postanowił zebrać najwybitniejszych alchemików ze swojego kraju aby opracowali mu magiczny eliksir, dzięki któremu nigdy by nie umarł. Uczeni zaczęli co chwila proponować Cesarzowi różne specyfiki. Niestety po większości cesarscy urzędnicy (Cesarz nigdy sam nie smakował swoich potraw pierwszy) mieli tylko ból brzucha! Pewnego dnia trzech nowych alchemików postanowiło połączyć trzy minerały: węgiel, siarkę i saletrę. Wszystkie te minerały służyły według tych uczonych do idealnego oczyszczenia organizmu. A idealnie oczyszczony organizm miał funkcjonować wiecznie. Uwaga: upewnij się czy dziecko wie co to jest węgiel, siarka i saletra i gdzie można je spotkać? Dlatego zeszli do piwnic, gdzie jedynym źródłem światła były pochodnie. Pierwszy z alchemików do naczynia wsypał saletrę, drugi dodał węgiel drzewny a ostatni siarkę, lecz kiedy to robił do naczynia spadła iskra z nowo podpalanej przez jednego z pomocników pochodni… nastąpił wybuch, który z pewnością osmalił wszystkim sumiaste wąsy! Dopiero po kilku wiekach wynalazek czarnego prochu przedostał się do Europy razem z podróżnikiem Marco Polo. Jednakże do dnia dzisiejszego używa się go m.in. w fajerwerkach, które w kulturze chińskiej są niezwykle istotne!
Fajerwerki (Zdjęcie: Morafi, licencja CC BY-NC 2.0)
3
Chociaż wynalazek czarnego prochu ma swoimi korzeniami sięga czasów starożytnych nie znaczy to że od razu wykorzystywany był do dobrze dziś znanych strzelb, czy karabinów. Bardzo istotnym jest, że żeby zrozumieć początkowe właściwości, dzięki którym można było zwyciężyć przeciwnika: liczyła się tu psychologia, wystraszenie wroga! Wybuch mógł przestraszyć tych, którzy prochu nie znali! b) eksperyment 1 - rozchodzenie się dźwięku Używając czarnego prochu słyszymy huk jak to się dzieje że ten dźwięk jest odbierany przez nasze zmysły. Czy dźwięk można zobaczyć? By to sprawdzić potrzebujemy: sztywną folię, analogowy zegar, instrument lub zabawkę wydającą dźwięk, poduszkę, plastikowe lub drewniane pudełko, gumki recepturki Przebieg: By usłyszeć dźwięk rozdajemy uczestnikom folię którą będą przybliżać i oddalać od ust, wydając przy tym różne dźwięki na np. muczenie, syczenie, gwizdanie. Tym samym dzieci przekonają się, jak rozchodzi się dźwięk w zależności od odległości i ułożenia foli. Druga rzecz, która się przyda przy tym ćwiczeniu to zegarek analogowy (ten ze wskazówkami ) - kładziemy go stole i przykładamy ucho do blatu . Tykanie będzie lepiej słyszalne niż gdyby zegar leżał na ręce. Następnie, trzeci przedmiot czyli instrument, gra leżąc otwartej dłoni prowadzącego, po czym prowadzący kładzie go na stole. Sprawdźmy jak zegarek i instrument przenoszą dźwięk kiedy położymy je na czymś miękkim – jak poduszka. Możemy też sprawdzać jak zagra gdy schowam je do pudełka. Prowadzący prosi aby dotknąć wieczka pudełka by odczuć wibracje jakie pochodzą z instrumentu. Na zakończenie prowadzący wybiera uczestnika który, zagra na wcześniej przygotowanym instrumencie tj.: pudełko z rozłożoną na niej torebkę foliową na którą można rozsypać drobne przedmioty np. ryż lub kaszę. Następnie będziemy uderzać w garnek chochlą (choćby w takt wojskowego marsza). Ten eksperyment objaśnia dlaczego słyszymy wystrzał stojąc nawet daleko od źródła dźwięku. c) Jednym z wyzwań, które trzeba było pokonać żeby uczynić czarny proch bardziej skutecznym, było zamknięcie ciśnienia w obrębie lufy! Czym jest ciśnienie? Aby lepiej to zrozumieć musimy zobaczyć też czy powietrze się kurczy?! d) eksperyment 2 – czym jest sprężystość powietrza? Potrzebujemy kilku balonów, foliowej torebki, różnych przedmiotów z kuchni np. szklanki lub miski. - Prowadzący pokazuje uczestnikom różne przedmioty i stara się w nie złapać powietrze. Najpierw szklanka! Zdajemy pytanie czy w szklance jest powietrze jeśli jest otwarta? Tak! A jeżeli przykryjemy ją otwartą ręką? Również. Podobnie sprawdzamy inne przedmioty. Czym jest wiec powietrze? Powietrze jest mieszanką gazów które, ani nie pachną, ani ich nie widać. - Prowadzący pyta co to znaczy gaz? Uczestnicy odpowiadając powinny podać inne przykłady gazów m.n. dym ze świeczki zapachowej (kadzidełka ) jest tu dobry, ponieważ możemy go zobaczyć i stwierdzić że się rozchodzi po pomieszczeniu, możemy rozejść się po pomieszczeniu kto pierwszy poczuje zapach? Informacja podsumowująca: powietrze wypełnia więc całą powierzchnie mu daną.
4
- Czy powietrze da się ścisnąć? Pokazujemy nie do końca nadmuchamy balon. Dlaczego, jeśli nacisnę balon u nasady to wypychany jest z drugiej strony? Co dzieje się z powietrzem? Skurczone powietrze wypycha balon z drugiej strony. Mówimy, że powietrze jest sprężyste. e) eksperyment 3 – czym jest ciśnienie? Nurek Kartezjusza: Do litrowej butelki z wodą uczestnicy wkładają pipetkę z dołączonym obciążnikiem z plasteliny – obciążnik można wykonać w formie nurka (ulepić postać) Co się stanie z nurkiem, kiedy ściśniemy butelkę u podstawy? Popłynie w dół. Dlaczego? Ponieważ zwiększamy ciśnienie – „zobaczcie” w środku pipetki jest powietrze. Prowadzący może je ścisnąć ponieważ zwiększa się napór wody na powietrze. Powietrze nigdzie nie znika, ono się „kurczy” tak jak w poprzednim ćwiczeniu ale do tego potrzebne jest ciśnieniewiększe które wy wytworzyliście w butelce! Czy gdzieś jeszcze jest ciśnienie? Przykładyciśnienie atmosferyczne, ciśnienie krwi. Ciśnienie więc to jest siła z jaką działamy na np. butelkę, nasze ciało, ziemię- czyli jakąś powierzchnie!