Nafarroako historiaren sintesia by Nabarralde Kultur ekimenak

NAFARROAKO HISTORIAREN SINTESIA

Luis Mª Martínez Garate

Dokumentazioa: José Javier López Antón

Itzulpena: Uxoa Larramendi Muxika

SAILA - COLECCIÓN

Jatorrizko izenburua: Síntesis de la historia de Navarra Nabarralde, 2010

© Nabarralde Itzulpena: Uxoa Larramendi Muxika Nabarralde. Bidankoze, 3. 31014 Iruñea Telefonoa: 948 21 10 57 Faxa: 948 206 047 E-maila: nabarralde@nabarralde.com ISBN: 978-84-615-0951-5 L.G.: NA-1834-2011 Ulzama digital-en inprimatuta Areta industrialdea, A kalea-33 31620 Uharte (Nafarroa) Printed in Navarre

NAFARROAKO HISTORIAREN SINTESIA

Liburu hau ezin izango genuen idatzi José Javier López Antonen hasierako ekarpenik gabe. Alderdi askori dagokionez, bai edukiaren, bai estiloaren aldetik, funtsezkoa izan da Angel Rekalderen laguntza. Historiako profesional batek egiten duen jatorrizko bertsioaren berrikuspena Mikel Sorauren de Graciarena da. Aipamen berezia eta eskertza merezi du Uxoa Larramendi euskaratzaileak. Eskerrik beroenak zor dizkiogu, halaber, Ana Telletxeari, edizioagatik eta kolaborazioagatik. Guztiei, mila esker.

Nafarroan, 2011ko udaberrian Luis María Martínez Garate

AURKIBIDEA: NAFARROAKO HISTORIAREN SINTESIA

1.- SARRERA 1.1.- Historia gure bizitzan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 1.2.- Nafarroaren ideia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12 1.3.- Nafarroako historiaren mugarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 1.4.- Gure historiaren sintesia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20

2.- BASKOIAK 2. 1.- Historiaurrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 2.1.1.- Paleolitoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23 2.1.2.- Iraultza neolitikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 2.1.3.- Burdin Aroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 2.2.- Baskoiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 2.2.1.- Jatorri neolitikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 2.2.2.- Euskal hizkuntza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 2.2.3.- Historiografia greko-latindarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .27 2.3.- Erromanizazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 2.3.1.- Euskaldunen eta erromatarren arteko aliantza . . . . . . . . . . . .28 2.3.2.- Bagauda mugimendua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28 2.3.3.- Baskoniako dukerria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29 3.- PIRINIOETAKO ERREINUAREN SORRERA 3.1.- Erreinuaren jatorria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .31 3.2.- Iru単eko erreinua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 3.2.1.- Enekotarrak eta Ximenotarrak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 3.2.2.- Antso Gartzeiz III.a, Nagusia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34 4.- UTRIMQUE RODITUR, ITSASALDEKO NAFARROA 4.1.- Pirinioetako dinastiaren amaiera eta erreinuaren zatiketa . . . . . . . .37 4.2.- Erreinua berrezartzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .38 4.3.- Mendebaldeko lurraldeen galera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39 4.4.- Foru-zuzenbidearen sorrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 4.5.- Erregerik gabeko unea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42 5.- ERREINU SUBIRANOA 5.1.- Errestaurazio berria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45 5.2.- Etniak eta kulturak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46

5.2.1-. Kaletarrak eta artisauak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46 5.2.2.- Kultur mestizajea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 5.2.3.- Sorta erlijiosoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 5.2.4.- Aberastasun artistikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .48 5.2.5.- Bidelapurrak eta gatazkak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 5.3.- Europarako proiekzioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 5.3.1.- Karlos II.a Gaiztoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50 5.3.2.- Karlos III.a Noblea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52 5.3.3.- Familiak eta migrazioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53 5.4.- Bandokideen gehiegikeriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54 5.5.- Fernando II. Aragoikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56 5.6.- Estatua berreraikitzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .57 6.- BASKONGADEN BILAKAERA 6.1.- Sarrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59 6.2.- Zatiketa administratiboa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60 6.2.1.- Bizkaia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60 6.2.2.- Araba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62 6.2.3.- Trebi単u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63 6.2.4.- Gipuzkoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .64 6.3.- Baskongadetako Foru-Sistema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .66 6.4.- Hizkuntza eta kultura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67 6.5.- Ekonomia, industria eta merkataritza: Bizkaiko itsasoa . . . . . . .67 6.5.1.- Burdinolak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67 6.5.2.- Ontzigintza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68 6.5.3.- Balearen eta bakailoaren arrantza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .68 6.5.4.- Merkataritza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .69 6.5.5.- Herri-erreboltak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .70 7.- EUSKAL HERRI AKITANIARRA 7.1.- Lapurdi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 7.1.1.- Bizkonderriaren sorrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 7.1.2.- Ingelesen menpe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 7.1.3.- Frantsesen okupazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 7.1.4.- Frantsesen eta espainolen arteko gatazkak . . . . . . . . . . . . . . . .75 7.1.5.- Pierre de Lancre eta sorginak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75 7.1.6.- Asaldurak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .76 7.1.7.- Itsasgizonak: arrantzaleak, kortsarioak eta askatzaileak . . . . .76 7.2.- Zuberoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 7.2.1.- Sorrera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .77 7.2.2.- Ingelesen menpe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .78 7.2.3.- Nafarroaren, Biarnoren eta Akitaniaren artean . . . . . . . . . . . . .78

7.2.4.- Frantsesen menpe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .79 7.2.5.- Matalaz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .80 7.2.6.- Foru-sistemaren amaiera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .81 8.- UTRIUMQUE RODITUR, 1512KO KONKISTA 8.1.- Sonsierra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83 8.2.- Inperioaren hastapenak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .84 8.3.- Konkista (1512-1529) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85 8.3.1.- Nafarroaren inbasioa eta okupazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85 8.3.2.- Konkistaren ondorioak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .88 9.- MUNDUA HARRITU ZUEN KULTURA 9.1.- Nafarroako Margarita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 9.2.- Joana III.a Albretekoa eta Erreforma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .89 9.3.- Berpizkunde katolikoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .90 9.4.- Enrike III.a, tolerantzia eta Europako bere plan handia . . . . . . .91 9.5.- 1620ko Batasunaren Dekretua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91 10.- IBERIAR PENINTSULAKO EUSKAL HERRIA 10.1.- Ikuspegi kontrajarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93 10.1.1.- Bertakoen bertsioa: Moret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93 10.1.2.- Okupatzailearen bertsioa: Garibay . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94 10.2.- Foru-sistemaren iraupena Godoyren garairaino . . . . . . . . . . . .94 10.3.- Ilustrazioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95 10.3.1.- Nafarroaren ordua . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .95 10.3.2.- Bascongada de Amigos del País elkartea . . . . . . . . . . . . . . . .96 10.3.3.- Entziklopedismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .96 10.3.4.- Tentsio sozialak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98 10.4.- Compañía Guipuzcoana de Caracas delakoa . . . . . . . . . . . . . . .98 11.- FORUEN AURKAKO ERASOA ETA HAIEN SUNTSIKETA 11.1.- Frantziako iraultza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .101 11.2.- Foruak XIX. mendean . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102 11.2.1.- Zerga-salbuespena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102 11.2.2.- Salbuespen militarra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103 11.2.3.- Administrazio hurbilagoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .103 11.2.4.- Erregeari betebeharra ezartzen dion legea . . . . . . . . . . . . . .104 11.3.- Zuzeneko erasoak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105 11.3.1.- Bilboko Kontsulatua ezabatzea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105 11.3.2.- 1812ko Espainiako Konstituzioa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .105 11.4.- Gerra karlistak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106 11.5.- Foruen galera . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108

11.5.1.- Itunaren mitoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108 11.5.2.- Nafarroako Euskaroen elkartea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109 11.5.3.- Gamazada . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109 11.5.4.- Arana Goiri eta bizkaitarrismoa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110 11.6.- XX. mendea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .111 12.- ERANSKINAK Kronologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113 Gehiago jakiteko . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114 Herriaren kontzeptuari buruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114 Euskarari eta bere historiari buruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114 Euskal Herriarekin zerikusia duten gai orokorrei buruz . . . . . . . . . .115 Nafarroako historia orokorrari buruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 Infantzoiei buruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 1512ko konkistari buruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 XIX. eta XX. mendeei buruz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116 Beste hainbat dokumentu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116 Bibliografia orokorra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .116 Mapak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .122

Sarrera “Nafarroako historiaren sintesia” izenburupean testu berri bat aurkezten denean, izenburuan agertzen diren kontzeptuekin lotutako kontu batzuk planteatu behar dira aldez aurretik. Lehena eta oinarrizkoa, historiak gizarte jakin batean duen balioari eta funtzioari dagokiona da. Bigarrena, Nafarroa subjektu sozial eta historikoa izateari dagokiona da. Izan ere, Europako mapan mende askotan posizio egonkorra izan zuen, Iruñea hiriburu historikoaren zentralitatearekin, ondoko erreinuen erasoen eraginez mugak aldakorrak izan baziren ere. Halaber, bertako populazioak ekarpen handiak egin zituen bere bilakaeran, eta lorpen sozial eta politiko handiak utzi zituen ondaretzat, bai bertakoentzat, bai gizateria osoarentzat. Hirugarrena, “sintesitzat” zer ulertzen dugun azaltzea da, eta zergatik jo dugun gure historiaren ikuspegi bat emateko formatu egokitzat Nafarroaren gaurko egoeran. Historia gure bizitzan Lehen puntua historiaren balioa eta funtzioa da. Oker daude historia ezagutzea lagungarria dela uste dutenak baldin eta, iraganeko egoeretan oinarrituta, gaurko munduan sortzen diren erronka eta arazoen aurrean gizarte jakin bati nola jokatu erakusten diola pentsatzen badute. Izan ere, garai bakoitzeko zirkunstantzia sozial eta politikoak bereziak eta errepikaezinak dira. Historia erudizio hutsa edo oraingo errealitateari errezetak aplikatzeko ezagutza bailitzan hartzea ez da nork bere buruarekin jolasteko ariketa hutsa baino. Aitzitik, historiaren balioa gaurko “gu” eraikitzeko prozesua ezagutzean datza, gure hizkuntza eta ondarearekin, gure gizartea definitzen duen kultura sozial eta politikoarekin eta askotan sufritzen ditugun gatazkekin. Laburbilduz, nor garen eta zergatik garen hala, hemen eta orain, azaltzeko eta ulertzeko tresna da, eraiki nahi dugun etorkizunean lagungarria. Norberaren identitatea, hain gauza garrantzitsua eta, aldi berean, beren Estatu propioen bitartez bermatuta dutenek gutxietsia, garbi uzteko modua da. Ez dago gizarterik etorkizuna duenik bere identitatearen pertzepzio garbirik gabe.

Bere bizimodu komunean mugarriak izan diren gertakariez edo lekuez edozein gizartek duen pertzepzioa da oroimen historikoa, eta hori definitzen duten oroimen-lekuak definitzen dituena. Oroimenak, injustizia, zapalkuntza edo sufrimendu eta oinazea dakarten egoerei dagokienean, balio aldarrikatzailea du bidegabekeria pairatu dutenentzat, jasandako kalteen ordaina jaso eta kitatzeko aukera ematen baitu. Garaileek garaituen memoria ezabatzeko edo desitxuratzeko joera dute. Hori lortuta, bigarren aldiz, eta baliteke behin-betiko, garaitzen dutelako. Historiaren eginkizuna oroimena bere lekuan jartzea da, batez ere gurea bezalako kasu batean non, garaileak, gertakariez egin duten manipulazioaz, gure oroimena desitxuratzen eta haien sistema kultural, sozial eta politikoan integratzen saiatu baitira, kosta ahala kosta. Nafarroaren ideia Bigarren puntua Nafarroaz zer ulertzen dugun azaltzea da. “Sintesi” honetan, Nafarroa Iruñeko edo Nafarroako erreinukoak izan diren edota harekin mendetako harreman estua izan duten (Lapurdi edo Zuberoa, adibidez) lurralde guztiak dira, nahiz eta orain politikoki sakabanatuta egon. Liburu honetan Nafarroa euskal herriak bere historian izan duen adierazpen politiko subirano gorena eta osoena da. Liburuaren ideia nagusiak akademikoki mundu osoan aintzakotzat hartzen den errealitate soziala du oinarri. Ideia horren arabera, herriak beren antzeko talde sozialen arabera definitzen dira, beste herrien arabera, alegia. Elkarreragin-prozesuak gizarte “primitibo” delakoek zituztenak baino egitura konplexu eta eraginkorragoak eskatzen dituenean, eta dagokion taldeak egitura horiek lortzeko gaitasuna duenean, erakunde “politikoak” sortzen dira, azkenean estatuen sorburu direnak. Prozesu hori Europa osoan gertatu zen Erromako Inperioa desagertu ondoren. Hainbat lurralde okupatzen zituzten herriak, ia denak inbasio “barbaroekin” etorriak, beren bilakaerarekin, kasu askotan gaur arte iraun duten egitura politikoekin sortu ziren Erdi Aro Goiztiarrean. Hainbat tratatugileren arabera, tartean Adrian Hastings (2000), XII. mendean alderdi askotan gaurkoaren antzekoa zen mapa politikoa zegoen Europan. Une horretan gure egoera oso garbi zegoen. Erromatar, franko eta bisigodoek “baskoiez” egiten dituzten aipamen orokorren on-

doren, azken bi horien kroniketan behin eta berriro agertzen den “domuit vascones” (“baskoiak menperatu zituen”) esate baterako, gertakari erabakigarri bat jazo zen. Karlomagnok, Zaragozaraino egin zuen erasoalditik bueltan, Iruñea hiriburuko harresiak suntsitu zituen. Baskoiek behar adinako gaitasun sozial eta militarra erakutsi zuten garaiko Europako armadarik indartsuenari aurre egiteko eta hura Orreagan garaitzeko. Urte gutxira Iruñeko Erreinua agertu zen historian, Eneko Aritza buru zuela. Estatu berri bat sortu zen Europan, ezaugarri berezi batekin: jatorrian ez zen erromatarrek zioten herri inbaditzaile “barbaroa”, garai hartako Europako estatu gehienak bezala. Lurralde berean oso antzinatik, Neolitos arotik ziurrenik, iraun zuen herria zen. Prozesuaren lehen aldia izan zen hori. Bigarrena, egitura politiko hori eraikita, estatua edo behintzat proto-estatua alegia, egitura berriak (sorburu zuen gizartearen ezaugarriak hartzen zituenak normalean) gizarte horretan, hau da, sortu zuen herrian, eragina izaten hastea izan zen. Estatuak bere herria nazionalizatzen zuen. Denboraren poderioz, bigarren eragin hori areagotu egin zen XIX. mendera iritsi arte. Izan ere, mende horretan eragin hori itogarria izatera iritsi zen, Estatu propioa lortu ez zuten herriak edota konkista eta okupazio bidez galdu zutenak, bere Estatuaren jabe zen nazio menperatzailean disolbatzeko eta asimilatzeko prozesu geldiezinean sartzeraino. Beren hizkuntza, kultura eta ondasun guztiak (ondarea oro har) suntsituta geratu ziren, edo okupatzaileen interesen menpe jarrita, erreparo handirik gabe. Nafarroako historiaren mugarriak Nafarroak, Iruñeko erreinu gisa, Orreagan ekin zion bere ibilbide politikoari, eta une gorena Antso III.a Nagusiarekin lortu zuen, XI. mendearen hasieran. Bere lurraldea Aturri ibaitik hasi eta Dueroraino, eta Pirinioetako Ribagorzako eskualdeetatik hasi eta itsasoko Urdialeseraino zabaltzen den. Atapuercan Gaztelaren aurka jasandako porrota eta barne-gatazkak –gaztelarren interesek bultzatuta Peñalengo errege-hilketa eragin zutenak- Erdi Aro Berantiarreko lehen krisi handia izan ziren. Gartzia Ramirez IV.a Berrezarleak fase politiko berri bat ekarri zuen, non Pirinioetako euskal gizarte-kulturak bere isla izan baitzuen erreinuaren antolamendu politikoan. Maila gorena bere seme eta ondorengo Antso VI.a Jakitunarekin lortu zuen, haren agintaldi luze eta esanguratsuan.

Antso VI.ari zor zaio “Iruñeko” erreinuaren izena “Nafarroako”ra aldatzea. Izen-aldaketa horrekin batera oso kultura politiko garatua eta aurreratua zegoen, aldameneko erreinuetan, Gaztelan adibidez, nagusi zen feudalismoarekin alderatzen badugu. Erreinu osoko lurralde-jurisdikzioak, “erreinua” Nafarroako biztanle guztiak direlako ikuskerak, administrazio publikorako “tenentziak” erregeak izendatutakoak izateak (eta ez pribilegio feudalen araberakoak) gure Estatuari bereizgarri original eta interesgarriak eman zizkioten; izan ere, garai hartan Foru orokorra idatzi zen. Halaber, hiribilduak sortu ziren eta merkataritza zabaldu zen. Bere agintaldian aipatu zuten euskara “lingua navarrorum” izenez. Horren ifrentzua, Gaztelaren aurkako porrot militarrak dira, Lopez de Haro familiaren aurkakotasunarekin batera; ondorioz, Errioxa eta gaurko Bizkaiko lurralde batzuk Gaztelaren eskuetara igaro ziren. Durangaldeak 1200. urtera arte iraun zuen erreinuan. Bere ondorengo Antso VII.a Azkarrarekin joera berari eutsi zitzaion, baina lurralde-galerak –Gaztelaren aldeko konkistak– dezente handitu ziren. Durangaldea, Trebiñu eta Araba gaztelarren esku geratu ziren 1.200ean; Nafarroako itsasalde guztia galdu zen eta geroago Gipuzkoa izenez ezagutu diren lurraldeak ere Gaztelak okupatu zituen. Data horren garrantzia berebizikoa da Nafarroako ondorengo historian. Erreinutik banandu eta Gaztelak okupatu zituen lurraldeetako biztanleek “nafar” izaera politikoa galdu zuten eta handik aurrera “euskaldun” izan ziren, beren izaera etniko, linguistiko eta kulturala soilik hartuta kontuan. Erreinu independenteko nafarrek “nafar” izenarekin jarraitu zuten. Izen politikoa nagusitu zen haien artean, baina batzuk besteak bezain euskaldunak ziren. Nafarroako erreinuan, eta mende askotan, “euskaldunen lurralde” izena erabili zen bortuez bestaldeko lurraldeak izendatzeko, gaur egun “seigarren Merindade” edo Nafarroa Beherea dena, alegia. Euskararen erabilera erreinuaren zatirik handienean zabalduta bazegoen ere, izen zehatz hori erabili zen eskualde horretarako. XIII. mendean, Antso VII.a Azkarra hil ondoren, Champagneko Etxearen dinastia hasi zen, eta Teobaldo I.a eta Teobaldo II.a izan ziren erregerik garrantzitsuenak. Haiek mundu franko edo germanikotik hurbil zegoen kultura politikokoak izanik, Pirinioetako pentsamoldetik oso urrunekoak, beren erreinua izango zen Nafarroako kultura sozial eta politikoa ia ezagutu gabe iritsi ziren.

Egoera horren aurrean, “erreinuak” bere “usadioak eta ohiturak” kode idatzi batean ezartzeko beharra ikusi zuen, Foru Zaharraren eta Foru Orokorraren bitartez; erreinuaren konstituzio moduko bat idatzi zela esango genuke gaur. Mende beraren amaieran, 1.274an, Nafarroako Joana I.a erregina Philippe le Bel (Felipe Ederra) Frantziako erregearekin ezkondu zen; hortaz, bi koroak pertsona beraren esku geratu ziren. Garai hartan, erregeek bezala, bertako kultura politikoa ezagutzen ez zuten gobernadoreen bitartez gobernatu zen erreinua. Aipatu dugun Forua idazteaz gain, aldi hartan Erdi Aroko Europako fenomeno aurre-demokratiko interesgarrienetako bat sortu zen Nafarroan. Pedro Esartek (2007) sistematikoki aztertu du “Los infanzones navarros” bere lanean. Infantzoien Batzordeak dira, horietan ezagunena Obanosekoa izanik. Haien leloa zen “Pro libertate Patria, gens libera state” (“Aberriaren askatasunaren alde, izan jende librea”) erregearen bidegabekerien aurkako benetako erresistentzia-manifestua da. Infantzoien Batzordeak erabakigarriak izan ziren hainbat unetan, adibidez garai hartan Frantziak eta Nafarroak izan zuten azken errege komun Luis Hutinen semea gizonezko ondorengorik gabe hil zenean Frantziatik bereizteko erabakian. Abagunea nafarren aldekoa izan zen; izan ere, Frantzian emakumeak erregin ezin izateko lege salikoa zegoen, baina ez Nafarroan. Eta aprobetxatu egin zuten aukera. Erreinuaren egoera tamalgarria ikusita, Infantzoien Batzordeek haren alaba Joana Nafarroako erregin izatera “behartu” zuten 1.328an, Joana II.a izenez, bere senar Felipe Evreuxekoarekin batera. Erreinuaren mendebaldeko lurraldeak Gaztelak konkistatu izanaren ondorioz, handikien arteko gatazka-aldi bat hasi zen eskualde haietan, “Ahaide Nagusien” edo “bandoen” gerrak izenez ezaguna. Nagusiki, bi talde agertu ziren elkarren aurka: ganboarrak edo nafarren aldekoak, eta oinaztarrak edo gaztelarren aldekoak. Gatazkak behin eta berriro lehertu ziren, iraunkorrak izan ziren ia. XV. mendearen amaierara arte iraun zuten; orduan, Gaztelako Enrike IV.ak hiribilduak sustatu zituen eta Baskongadetako hiru probintzietan erregimen politiko propioa eratzea bultzatu zuen, gaztelarren interesen menpekoa betiere, gerora Foru-sistema gisa egituratuko zena. Sistema hori idealizatu eta hitzarmena bailitzan aurkeztu zuen XVI. mendearen amaieran Esteban de Garibay Espainiako monarkiaren kronikagile ofizialak.

Evreux dinastiarekin, eta Infantzoien Batzordeen presioari esker, erreinu propioa berreskuratuta, berrogeita hamar bat urte geroago beste erreforma modernizatzaile batzuk egin ziren. Erreforma horiek XIV. mendearen erdialdean gauzatu ziren, Karlos II.a Gaiztoaren agintaldian, Estatuaren kontuen fiskalizazio eta gastu publikoaren kontrolari dagokionez Europako erakunderik garrantzitsuenetako bat behin-betiko taxutu zenean: Errege Konptu Ganbara. Karlos II.aren alderdi negatiboa bere garaiko Europako gatazka ia guztietan izan zuen inplikazio-sare korapilatsua da. Aipatzearren, hor ditugu Ingalaterraren eta Frantziaren arteko Ehun Urteko Gerran izan zuen esku-hartzea, eta Gaztelako barnegatazketan, Enrike Trastamarakoaren eta Pedro Ankerraren arteko gerran, izan zuen partaidetza. Ezin dugu ahaztu Frantziako monarkiaren barne–arazoetan sartu zela Normandian zituen jabetzak zirela–eta, eta horregatik Parisen espetxeratu zutela. Askatasuna lortu ondoren, Étienne Marcel buru zutela, Parisko burgesek Frantziako errege Juan II.aren seme Karlosen aurka egindako matxinadaren alde jokatu zuen; erregearen semea ingelesek preso zeukaten orduan, Ehun Urteko Gerraren testuinguruan. Bizitza politiko gorabeheratsu hartan, bere burua ez ezik, erreinu guztia ere jartzen zuen arriskuan. Bere ondorengo Karlos III.a Noblearekin, Nafarroak nahiko garai baketsua ezagutu zuen. 1.423ko “Batasunaren Pribilegioa” izenez ezaguna denak Nafarroako hiriburuaren hiru zatiak bateratu zituen: San Cerningo burgoa, San Nikolas Herria eta Nabarreriako Herria (Nabar-herria), haien artean gatazkak ohikoak baitziren. Gertakari hark Iruñearen behin-betiko bateratzea ekarri zuen eta, beraz, bakea. Karlos III.aren alaba eta ondorengo Blanca Aragoiko printze maltzur eta -2handinahi Juan II.arekin ezkondurik, bere ondorengotzak arazo ugari ekarri zituen Nafarroara; izan ere, erregina hil zenean gatazka-aldi luzea hasi zen Juan II.aren eta bere seme Karlos Vianako printzearen artean. Juan II.aren agintaldi luzearen amaieran, Nafarroako egoera tamalgarria zen. 1.483an Foixtarrak iritsi zirenean, Katalina eta bere senar Joan Albretekoarekin, erreinuaren egitura politikoak modernizatzeko aldiari hasiera eman zitzaion, Europa osoan ernatzen ari zen Pizkundearekin batera. “Katolikoa” historialari espainolentzat, Juana Enriquezen (Juan II.a zoritxarrekoaren bigarren emazte eta Gaztelako almirantearen alaba) semea bera, eta Gaztelako Isabelekin ezkondua, Fernando-

ren guraria erreinua bereganatzea zen, eta konkistari ekin zion 1512an. 1529rako burutua zegoen neurri handi batean okupazio militarra, baina Fernandok ez zuen hura ikusi, 1516an hil baitzen. Beste mugarri bat izan zen hura Gaztelak (politikoki Espainia jadanik) bere fase espantsionistan egin zituen lurralde-okupazioetan. Bere handinahi inperialek bultzatuta, Granadako erreinua okupatuz musulmanen aurkako “errekonkista” burutzeaz gain, itsasoz bestaldera zabaldu zuen inperioa. Zabalkunde hori Afrikako iparraldean hasi zen, Kanariar Uharteetan jarraitu zuen eta azkenik Ameriketara iritsi zen. Era berean jokatu zuten Europan, estatu estrategikoak konkistatu eta okupatuz, hala nola Nafarroaren zati bat edo Italiar penintsulako hainbat eskualde, biak Frantziari ematen zioten “sostengu arriskutsuaren” aitzakiaz, eta baita Herbehereak ere. Aldi berean portugesak Afrikan eta ekialdean sartu ziren, baina haien zabalkundea gehiago izan zen komertziala eta ez hainbeste lurralde-okupazioa, espainolena Europan, Kanarietan eta Ameriketan bezala. Nafarroa Garaia Gaztelak konkistatu, okupatu eta bereganatu ondoren, Pirinioen iparraldeko zati independenteak (Nafarroa Behereak), Biarnorekin batera, erreinu txikia baina kultur distira handikoa osatu zuen. Han izan ziren, edota handik igaro ziren, euren arrastoa utziz, Leonardo da Vinci eta Europako erreformazale erlijioso eta intelektualik esanguratsuenak. Margarita Nafarroakoa, Joana Albretekoa eta bere seme Enrike III.a Nafarroakoa eta IV.a Frantziakoaren garaia izan zen, kultura aldetik maila handiko aldia. Euskara, Estatuaren botere politikoak berak bultzatuta, nazio eta kultur hizkuntzatzat agertu zen hainbat autoreren bitartez, hala nola Etxepare, Leizarraga eta Axular, besteak beste. Hori horrela, oso garrantzitsua izan zen 1571an Itun Berriaren itzulpena, Joana III.a erreginak Joannes Leizarragari egindako eskaria, alegia. Biblia herri-hizkuntzetara itzultzea hartu da betidanik modernitatean sartu izanaren datu esanguratsutzat. Adibidez, Luterok egin zuen alemanerazko itzulpena, 1534an inprimatua. Joana III.a Albretekoaren semea, Enrike III.a Nafarroakoa, IV.a Frantziakoa bilakatu zen eta bi erreinuak aldi berean gobernatu zituen. Frantzian egonkortasuna eta erlijio-tolerantzia lortu zuen, Nanteseko Ediktuaren bitartez. Europarako bere “Grand Dessein” –diseinu handia- delakoa austriatar espainolen nahikeria inperialen aurkako Europa batu baten ikuspegia zen. 1609an erahil zuen Ravaillac izeneko fanatiko katoliko batek. Frantziako mo-

narkiak, bere seme eta ondorengo Luis XIII.arekin, absolutismoaren bidetik jo zuen eta, Nafarroa Beherea, Lapurdi, Zuberoa eta Biarnoko erlijio-gatazken aitzakiaz, militarki okupatu zituen lurralde horiek eta 1620ko Batasunaren Dekretua plazaratu zuen, Nafarroa eta Biarno Frantziako koroan sartzen zituena, alegia. Hau da, erreinuaren independentzia ezabatu zuen eta, aldi berean, bere monarkiako gainerako euskal lurraldeen foru-ereduak dezente murriztu zituen. Frantziako absolutismo monarkikoak unitarismo zurruna ezarri zuen, eta Frantziako Iraultza delakoa izan zen horren gailurra. Izan ere, 1789an, Frantziak erabat deuseztatu zituen euskal lurraldeetako foru-sistemaren aztarnak. Baskongadetako probintzietan, Ahaide Nagusien arteko gatazkak amaituta, XV. mendearen amaieratik aurrera, Foru-sistema delakoa finkatu zen bertan. Ondorengo aldian, burdinaren industria eta ontzigintza eta, halaber, arrantza eta merkataritza azkar garatu ziren, gatazka sozialekin bada ere. Horren erakusgarriak dira Gatzaren gatazkak, burdinoletako hainbat matxinada, Bilboko Argiaren Portuko gatazkarekin lotutako Zamakolada, nagusiki XVII. eta XVIII. mendeetan gertatuak. Frantziako Iraultzak eragin handia izan zuen. Alde batetik, zeharkakoa edo ideologikoa; izan ere, bere printzipio teorikoek eragina izan zuten Espainiako Karlos IV.aren begikoa zen Godoyrengan eta monarkiaren eta Estatuaren ikuskeran. Bestetik, zuzenagoa eta praktikoagoa, historialari eta intelektual espainolek Foru-sistemaren aurkako ofentsiba eta horren oinarri ziren hitzarmenaren teoriak izan ziren. Gainera, zuzeneko eragina izan zuten iraultzaren ondoren Frantziako antolamendu politikoak sortutako gerrek ere. Adibidez, 1793ko Konbentzio Gerrak edo 1812ko Frantsesadak, Napoleonekin jadanik, beren ondorio guztiekin. Foru-sistemaren aurkako Espainiaren erasoa itogarria zen. Espainiako errege Fernando VII.a gizonezko ondorengorik gabe hil zenean, 1833an errebolta piztu zen karlismoaren izenean, Espainietako erregetzat Fernando zenaren anaia Carlos MarĂa Isidro ezarri nahi izatean, Euskal Herrian batez ere. Gerra karlistak (bi Euskal Herrian, hiru Katalunian eta Espainian) borroka-ahalegin izugarria izan ziren; Nafarroa Garaiko lurraldea eta populazioa, handiena eta populatuena izanik, gehien pairatu zuena izan zen. Bi gerren ondorioz, Foru-sistema suntsituta geratu zen. Erreinu izaten jarraitzen zuen aldean, Nafarroa Garaian alegia, lehen gerra-

ren ondorioz, 1841eko abuztuan oker deitutako lege “itunduaren” bidez; Baskongadetan, 1876ko uztailean, bigarren gerraren ondorioz. Ondorio politiko ezin okerragoez gain, gatazka haien emaitza negargarria izan zen: konta ezinezko hildakoak, presoak eta erbesteratuak, galera demografikoa eta gizartea desegituratzea eta, horrekin lotuta, bide-lapurretak eta kriminalitatea. Krisi horren guztiaren erakusgarri izan zen, halaber, euskarak Nafarroa Garaian eta batez ere Araban izan zuen atzerakada izugarria. Garai hartako alderdi interesgarri eta positibotzat, gatazka haietan mugaz bestaldeko Euskal Herriko populazioaren inplikazioa ikus dezakegu. Izan ere, hegoaldeko karlistentzat babeslekua eta hornigaiak lortzeko gunea izan zen uneoro. Behinolako baskoien batasuna argi eta garbi ageri zen XIX. mendean ere. Gerra karlisten osteko egoera nahasi eta latzak, erreakzio gisa, kultur mugimendu handi bat sortu zuen Nafarroa Garaian, oroimen historikoa berreskuratzeko eta, halaber, euskal hizkuntzaren eta, oro har, gure ondarearen aldekoa. Nafarroako Euskaroen Elkartea sortu zen, itzal handiko jendearekin, hala nola Campion, Iturralde eta Suit, Olave eta beste askorekin. XIX. mendea amaitzerako, Estatu espainolaren eta Nafarroa bere probintzia berriaren arteko 1841eko “lege itunduaren” iruzurra agerian geratu zen berriro ere. Lege hartan urteroko kupo iraunkor bat ezartzen zen, Nafarroa Garaian Estatu hari ordaindu beharrekoa. Ministro espainol bat, Germán Gamazo, aldatzen saiatu zen eta nafarren erantzuna berehalakoa eta jendetsua izan zen. Gamazada izenez ezagutzen den mugimendu sozial eta politikoa izan zen. Besteak beste, manifestazio handiak, herri-sostengua, protesta-sinadurak eta 100.000 nafarren aldarrikapenak izan ziren horren adierazpidea. Estatu espainolarekin negoziatzeko Madrilera joandako ordezkari nafarrei Castejonen egin zitzaien harreran (gertakari haien artean ekintza nagusietako bat) bi bizkaitar zeuden: Luis eta Sabino Arana Goiri. Handik denbora gutxira, biek jauzi handi bat eman zuten euskal nazio-gatazka ulertzeko moduan. Europako garaiko mugimendu nazionalen testuinguruan kokatu zuten. Karlismoaren ikuspegi erregionalista gainditu eta “Euzkadi da euzkotarren aberria” aldarrikatzean, Euskal Herria naziotzat definitu zuten, horrek independentziaren eskubideari begira zekarren guztiarekin; izan ere, eskubide hori kontuan hartzen hasia zegoen nazioartean. Alabaina, Arana Goiri anaiek ikuspegi desbideratu bat eskaini zuten. Ez zuten ikusi defendatzen zuten euskaldunen jatorrizko

independentzia ez zetorrela lurralde bakoitzak bere kasa eduki zuenetik, baizik eta mendetan iraun zuen Europako estatu batekoak izatetik, Nafarroako erreinutik, alegia. Euskal Herriaren historiaren ikuspegi oker horrek beste akats handi bat egitera eraman zituen. Euskal Herria izenak euskaldunak komunitate etniko, kultural eta linguistikoa, baina ez politikoa, biltzen zuelakoan, zalantzazko etimologia duen izen politikoa asmatu zuten, Euzkadi, Euskal Herriak mendetako bere izen politikoa bazuela konturatu gabe. Nafarroa, hain zuzen ere. Gure historiaren sintesia Batzuek diotenez, kutsu nazionalista duen historiografia espainolak ez du Nafarroaren idiosinkrasia ulertu. Egia esan, ondo baino hobeto ulertu duela esan beharko genuke eta, proiektu espainolean txertatzea ezinezkoa izanik, ez duela kontuan hartu, edo nahita desitxuratu duela. Historia-liburu askok, espainolek batez ere, nolabaiteko erdeinua, amorrua ia, erakusten dute Champagneko dinastia 1234an Nafarroara iritsi zela azaltzeko garaian. “Historialari” horiek Teobaldotarren nazioarteko politika arbuiatzen dute. Askotan erabiltzen duten argudioaren arabera, orduan Nafarroak Espainiaren arazoei (errekonkistari adibidez) ez zien jaramonik egin, Gurutzadetara joateko. Pirinioetan kokatutako erreinu horrek Europari begiratzea erdeinutzat hartu dute espainolek. Liburu batzuek diotenez, Nafarroak ez zuen politika “orokorrean” (espainolean, jakina) parte hartu, 1512an “identitate komunarekin” bat egin artean. Hamaika ikusteko jaioak gara. Nafarroak bere bizitza propioa zuen erreinua zen eta, nazionalismoak itsutzen ez dituen autoreak salbuetsita, ez dira haren historia eta haren arrazoiak azaltzen saiatzen. Sarrera honen hasieran planteatu diren hiru galderetako bat geratzen zaigu: zer den guretzat “sintesia” eta zergatik hautatu dugun formatu hau. Historikoki okupatu gaituzten estatuen hezkuntzasistemak eta, batez ere, oso ondo kontrolatzen dituzten hedabideak (edo nahasbideak) gure herriaren oroimen historikoa gordetzeko eragozpen larria dira, eta oroimen hori da, hain zuzen ere, gure identitatearen, sendotasunaren eta etorkizuneko proiektuak eraikitzeko gaitasunaren oinarria. Ahozko transmisioa ia galduta dagoen garai honetan, oroimena berreskuratzeko, gordetako artxiboarekin bat datorren narrazio historikoa berreraiki behar dugu. Lan hori

behar bezala egiteko modurik onena dibulgazio-laburpen sinple bat egitea delakoan gaude, Nafarroaren interesak kontuan hartzen dituen ikuspegi historikotik planteatuta. Lan honek euskaldunon Estatuak historian zehar izan dituen gertakari nagusiak eta gorabeherak argitzeko balio izatea eta, ezagutza horretan oinarrituta, gure ikuspegia eta etorkizunerako bideak planteatzen laguntzea espero dugu.