Тамак бышыруунун жолдору тууралуу китеп «Балдар менен бирге бардык
үй-бүлө үчүн туура тамактануу»
Поваренная книга «Здоровое питание для детей и всей семьи»
Тамак бышыруунун жолдору тууралуу китеп «Балдар менен бирге бардык үй-бүлө үчүн туура тамактануу»
Бишкек 2015
Поваренная книга «Здоровое питание для детей и всей семьи»
Бишкек 2015
МАЗМУНУ БАШ СѲЗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Толук кандуу тамактануу жѳнүндѳ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Китеп жѳнүндѳ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 1-БѲЛҮМ. 0 дѳн 12 айга чейинки балдардын азыгы тууралуу . . . . . . . . . . . . . . 6 Эмчек эмизүүнүн зарылдыгы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Эмчек эмизүүнү колдоого алуу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Кошумча азык деген эмне? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Кошумча азыктын кѳлѳмү жана берүү аралыгы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Кошумча азык берүү боюна кеңештер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Биринчи кошумча азык . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Экинчи кошумча азык . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Жасалма жол менен азыктандырууда балдарга кошумча азык берүү боюнча сунуштар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Жеңил тамак деген эмне? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Баланын азыгындагы айрым бир азык болуучу заттар . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Темир . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Цинк . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Мал этинен алынган продуктулардын маанилүүлүгү . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 А-витамини . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Белок . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Балага зарыл болгон суюктук . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Балага берилүүчү суюктук тууралуу айрым бир фактылар . . . . . . . . . . . . . . . 12 2-БѲЛҮМ. ЫМЫРКАЙ БАЛДАР ҮЧҮН РЕЦЕПТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2.1. 6 АЙДАН 9 АЙГА ЧЕЙИНКИ БАЛДАР ҮЧҮН РЕЦЕПТТЕР . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Сабиз-абрикос пюреси(№1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 Брокколилүү сабиз пюреси (№2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Сабиз-картѳшкѳ пюреси (№3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Ашкабактан даярдалган пюре (№4) Не готовили . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 Кабачкилерден даярдалган пюре (№5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Түстүү капустадан жасалган пюре (№6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Алма пюреси (№7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Алмуруттан даярдалган таттуу пюре (№8) не готовили . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Ашкабак кошулган күрүч ботко (не готовили еще) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Гречка боткосу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Биринчи таруу ботко . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Буламык . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2.2. 9 АЙЛЫК КУРАГЫНАН ТАРТЫП БЕРИЛҮҮЧҮ БАЛДАР АЗЫГЫ . . . . . . . . . . . . 26 Макарон жана кой эти кошулган сабиз боткосу (уй эти же тооктун тѳш этинен) (№9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Койдун эти кошулган ашкабак-картѳшкѳ пюреси (№10) не готовили . . . . . . . . . 28 Картѳшкѳ жана жумуртка аралашкан түстүү капуста (№11) . . . . . . . . . . . . . . 29 Наристе балдар үчүн жасалуучу котлет (№12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Тефтелдер (№13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Фрикадельки сорпосу (№14) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 3-БѲЛҮМ. БАРДЫК ҮЙ-БҮЛӨ ҮЧҮН РЕЦЕПТ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Салаттар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Кызылча жана грек жаңгагы аралашкан салат (№ 01) . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 «Корей сабизи» салаты (№ 02) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
«Жашылча торту» каттама салаты (№03) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Жашылча винегрети (№04) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Күнжүт жана брокколи аралашкан жылуу салат(№6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Жашыл буурчак, тоок эти жана брокколи аралашкан салат(№2) . . . . . . . . . . . . 37 Ысык тамактар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Булгурлуу фаршталган калемпир(№3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Кызыл жасмыктан даярдалган сорпо(№4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Жашылча кошулган гречка(№5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .40 Картѳшкѳ аралаш демделген кабачкилер (№7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Баклажан жана кабачкилерден даярдалуучу (№10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Эт аралашкан нут (№11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Украина борщу . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Эт аралашкан фасоль . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Маш буурчак жана күрүч аралашкан ѳзбек сорпосу (Машхурда) (№07) . . . . . . . 46 Фасоль аралашкан закускалар (№08) – үч рецепт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 1-рецепт. Картѳшкѳ кошулган ак фасоль салаты . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 2-рецепт. Сарымсак, пияз кошулган фасоль салаты (б) . . . . . . . . . . . . . . . . .47 3-рецепт. Фасольдон даярдалган салат(ачуу) (в) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Үй шартында даярдалуучу майонездин рецеби . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 4-БѲЛҮМ.ТАМАКТАНУУ ТУУРАЛУУ БАРДЫК ҮЙ-БҮЛѲ ҮЧҮН КЕӉЕШ . . . . . . . . . . . 48 Туура тамактануунун негиздери . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Азык топтору . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Биринчи топ– сүт азыктары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Экинчи топ–эт, балык жана жумуртка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Үчүнчү топ – курамында көп өлчөмдөгү углеводдор кездешүүчү азыктар. . . . . . . . 51 Төртүнчү топ - майлар. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Бешинчи жана алтынчы топ – жер-жемиш жана жашылчалар. . . . . . . . . . . . . . 51 Тамак-аштын негизги компоненттеринин мүнөздөмөсү . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Белоктор . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Майлар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Каныккан майлар эмнеси менен кооптуу? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Углеводдор . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Организмде витаминдер менен минералдар кандай роль ойношот? . . . . . . . . . . 54 Витаминдер . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Минералдык туздар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 1-тиркеме. 100 грамм азыктын пайдалуу курамы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
ОГЛАВЛЕНИЕ ПРЕДИСЛОВИЕ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 О здоровом питании . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 О книге . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 ГЛАВА 1. О ПИТАНИИ ДЕТЕЙ ОТ 0 ДО 12 МЕСЯЦЕВ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Важность грудного вскармливания . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Поддержка грудного вскармливания . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Что такое прикорм? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Объем и частота прикорма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Советы по введению прикорма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Первый прикорм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Второй прикорм . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Рекомендации по питанию детей при искусственном вскармливании . . . . . . . . . 9 Что такое перекусы? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Некоторые важные питательные вещества в питании ребенка . . . . . . . . . . . . .10 Железо . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 Цинк . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Важность продуктов животного происхождения . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Витамин А . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Белок . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 Жидкость, необходимая ребенку . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Некоторые факты о жидкости для ребенка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 ГЛАВА 2. РЕЦЕПТЫ ДЛЯ МАЛЫШЕЙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2.1. РЕЦЕПТЫ МАЛЫШАМ ОТ 6 ДО 9 МЕСЯЦЕВ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Морковно-абрикосовое пюре (№1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14 Морковное пюре с брокколи (№2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Морковно-картофельное пюре (№3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Пюре из тыквы (№4) Не готовили . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17 Пюре из кабачков (№5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Пюре из цветной капусты (№6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Яблочное пюре (№7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Сладкое пюре из груши (№8) не готовили . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Рисовая каша с тыквой (не готовили еще) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Гречневая каша . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Первая овсяная каша . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Быламык . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 2.2. БЛЮДА МАЛЫШАМ С 9-ТИ МЕСЯЦЕВ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Морковная каша с макаронами и с бараниной (говядиной или куриной грудинкой) (№9) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 Тыквенно-картофельное пюре с бараниной (№10) не готовили . . . . . . . . . . . . 28 Цветная капуста с картофелем и яйцом (№11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Котлеты малышам (№12) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Тефтельки (№13) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Суп с фрикадельками (№14) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 ГЛАВА 3. РЕЦЕПТЫ ДЛЯ ВСЕЙ СЕМЬИ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Салаты . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Салат из свеклы с грецким орехом (№ 01) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Салат «Морковь по-корейски» (№ 02) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34 Салат слоеный «Овощной торт» (№03) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
8
Винегрет овощной (№04) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Тёплый салат из брокколи с кунжутом (№6) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 Рис с брокколи, зеленым горошком и курицей (№2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Горячие блюда . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Фаршированный перец с булгуром (№3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 Суп из красной чечевицы (№4) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Гречка с овощами (№5) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Кабачки, тушеные с картошкой (№7) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41 Икра из баклажанов и кабачков (№10) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Нут с мясом (№11) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Украинский борщ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44 Фасоль с мясом . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Узбекский суп с машем и рисом (Машхурда) (№07) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Закуски из фасоли (№08) – три рецепта . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Рецепт 1. Салат из белой фасоли с картофелем . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 Рецепт 2. Салат из фасоли с чесноком и луком (б) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Рецепт 3. Салат из фасоли (острый) (в) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47 Рецепт домашнего майонеза . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 ГЛАВА 4. СОВЕТЫ ПО ПИТАНИЮ ДЛЯ ВСЕЙ СЕМЬИ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Основы рационального питания . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Пищевые группы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Первая группа - молочные продукты . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Вторая группа - мясо, рыба и яйца . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Третья группа – продукты, содержащие большие количества углеводов. . . . . . . . 51 Четвертая группа - жиры. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Пятая и шестая группы – овощи и фрукты. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Характеристика основных компонентов пищи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Белки . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Жиры . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Чем опасны насыщенные жиры? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Углеводы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Какую роль играют витамины и минералы в нашем организме? . . . . . . . . . . . . 54 Витамины . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Минеральные соли . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55 Приложение 1. Питательный состав продуктов на 100 г. . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
9
Тамак бышыруунун жолдору тууралуу китеп «Балдар менен бирге бардык үй-бүлѳ үчүн туура тамактануу»
Баш сѳз
Туура тамактануу жѳнүндѳ Туура тамактануу (туура диета, англ. healthydiet) – бул ден соолугунун чыңдалышына шарт түзүүчү, оорулардын алдын алуучу1 туура ѳнүгүү жана адам организминин жашоо үчүн кыла турган иш-аракеттеринин жыйындысы, башкача айтканда адам ден соолугун жана жумушка болгон жөндөмдүүлүгүн кармап туруу үчүн толук кандуу тамактануусу зарыл. Тамак-аш жана тамактануу мүнөзү адам организминин бардык биологиялык мүнөздөмөсүнө жана албетте, биринчи кезекте бойдун өсүүсү жана өнүгүүсүнө, бардык жаш курактагылардын ден соолук абалына, орган жана системдердин функцияларына, картаю темпине, жашоонун узактагына таасир этет. Боюнда бар аялдын тамактануусу түздөн-түз түйүлдүккө таасир этет. Жаңы төрөлгөн ымыркай балдар менен наристе балдардын тамактануусу бүткүл турмуш жолундагы ден соолугуна негиз болуп берет. Мисалы, белок, йод, фолий кислотасы, темир жана кальцийдин жетишсиздиги түйүлдүктүн өнүгүүсүн кечеңдетип, инфекциялык оору, аз кандуулук коркунучу менен коштолуп, сөөктөрдүн минералдашуусунун бузулуусуна алып келет. Өспүрүм курактагы тамак мүнөзү организмдин ыкчамдык менен жүрүп жаткан физикалык өнүгүүсүнө байланышкан энергетикалык жана пластикалык талаптарын канааттандырат. Ошондой эле, жаш курагы өтүп калган адамдар үчүн тамактануу мүнөзү оорунун өнүгүүсүнүн алдын алуу жана узак жылдарга карата2 саламаттыгын сактоого өбөлгө болмокчу. Кыргызстандагы тамак-аш рационуна карата өткөрүлгөн изилдөөлөрдүн натыйжасында өсүмдүк майына караганда малдын майынын, ошондой эле толук кандуу белокторго караганда канттын жөнөкөй углеводдорунун көбүрөк колдонулуп жаткандыгын байкоого болот. Мындан сырткары тамак-аш булаларынын, А,Е, С-витаминдеринин, фолий кислотасынын, минералдык каражаттар – кальций, те1
Эл аралык Саламаттык сактоо уюму. Толук кандуу тамактануу: Россиядагы регионалдык программаларды иштеп чыгуу боюнча иш-аракеттердин планы — Архангельск, 2000.
2
В. А. Силивра «Туура тамактанунун негиздери».
10
Поваренная книга �Здоровое питание для детей и всей семьи�
Предисловие
О здоровом питании Здоровое питание (здоровая диета, англ. healthydiet) — это питание, обеспечивающее рост, нормальное развитие и жизнедеятельность человека, способствующее укреплению его здоровья и профилактике заболеваний1, иначе говоря, для поддержания жизни, здоровья и работоспособности человек должен получать полноценное питание. Пища и характер питания влияют на все биологические характеристики организма человека, и, в первую очередь, на рост и развитие, состояние здоровья всех возрастных групп, функции органов и систем, темпы старения, продолжительность жизни. Питание беременной женщины оказывает значительное влияние на плод. Питание новорожденных детей и детей раннего возраста закладывает основы здоровья на все последующую жизнь. Недостаток белка, йода, фолиевой кислоты, железа, кальция приводит к задержке развития, повышенному риску инфекционных заболеваний, анемии, нарушению минерализации костей. Питание в подростковом возрасте должно удовлетворять значительные энергетические и пластические потребности организма, связанные с бурным физическим развитием. Для зрелых людей значение питания состоит в том, чтобы избежать развития заболеваний и сохранить здоровье на долгие годы2. Согласно проведенным исследованиям пищевого рациона в Кыргызстане, наблюдается высокое потребление животных жиров и недостаточное потребление растительных масел, нарушение соотношения между ними, высокое потребление простых углеводов – сахара, недостаточное потребление полноценного белка. А также дефицит пищевых волокон, витаминов – А, Е, С, фолиевой кислоты, минеральных веществ – кальция, железа и микроэлементов – йода, цинка.
1 Международная организация здравоохранения Здоровое питание: план действий по разработке региональных программ в России (рус.). — Архангельск, 2000 2 В.А. Силивра «Основы рационального питания».
11
Тамак бышыруунун жолдору тууралуу китеп «Балдар менен бирге бардык үй-бүлѳ үчүн туура тамактануу»
Китеп жѳнүндѳ Колуңуздарда кармап турган бул китеп өзүңүз жана үй-бүлөңүз үчүн туура тамактануу жана толук кандуу рационду тандап алууга шарт түзөт. Мындан сырткары, сиздер бул китептен тамактануу боюнча алдыңкы эл аралык уюмдардын сунуштары менен бирге эле балдарды тамактандыруу боюнча ата мекендик адистер тарабынан иштелип чыккан сунуштарды, тамак-аш туурасында заманбап фактыларды, тамак-аштын негизги продуктуларынын курамын, ошондой эле биздин жерде кеңири таралган жашылча-жемиш, дан өсүмдүктөрү жана мал жандыктар туурасында маалыматтарды жолуктурасыздар. Ал эми эң эле ширин, пайдалуу тамак даярдоонун ыкмалары үйүңүздүн дасторконунун көркүн ачат деп ишенебиз. Рецептер, мисалы темир, цинк, А, Е, С-витаминдери өңдүү өтө маанилүү микро жана макроэлементттердин курамына жүргүзүлгөн мүнөздөмө менен коштолот. Тамак даярдоо рецеби абдан жөнөкөй жана алардын ар бири китеп түзүүчү тарабынын сыналган. Биринчи бөлүм 6 айлык курактан бир жашка чейинки балдарды тамактандырууга арналган. Кошумча азык үчүн рецептер 6-8 жана 9-12 айлык балдардан турган топ үчүн түзүлгөн. Тиркемеде тамак-аш продуктуларынын алда канча кеңири мүнөздөмөсү бар таблица келтирилген.
12
Поваренная книга �Здоровое питание для детей и всей семьи�
О книге Вы держите в руках книгу, цель которой помочь вам выработать здоровый и полноценный рацион питания для себя и для всей семьи. Здесь вы найдете рекомендации ведущих международных организаций по питанию, а также рекомендации по питанию для детей, разработанных отечественными специалистами, современные факты о питании, состав основных продуктов питания, в сжатой форме информацию о полезных свойствах распространенных в наших краях овощах, фруктах, злаковых, крупах, а также продуктах животного происхождения. Пошаговые рецепты приготовления вкусных и полезных блюд, надеемся, помогут разнообразить меню вашей семьи. Рецепты сопровождаются характеристикой состава очень важных микро и макроэлементов, таких как железо, цинк, витамины А, Е, С. Рецепты по приготовлению очень просты, каждый из них опробован составителем книги. Первая глава посвящена кормлению ребенка от 6 месяцев до года. Рецепты для прикорма и перекусов составлены для двух возрастных групп детей: 6-8 месяцев и 9-12 месяцев. В приложении приведены таблицы с более расширенной характеристикой продуктов питания.
13
Тамак бышыруунун жолдору тууралуу китеп «Балдар менен бирге бардык үй-бүлѳ үчүн туура тамактануу»
1-БѲЛҮМ.
0 айдан 12 айга чейинки балдардын азыгы тууралуу Эмчек эмизүнүн зарылдыгы Жалаң эмчек эмизүү баланын алгачкы 6 айлык курагындагы тамак-аш жана суюктукка болгон талабын толук канааттандырат. Ал эми 6 айдан кийин балага эмчек эмизүүдөн сырткары кошумча азык берүү зарыл. Ошентсе да, балага 2 жылга чейин эмчек эмизүү керек.
Эмчек эмизүнүн колдоого алуу Жогоруда айтылгандай, ымыркай балага 6 айга чейин жалаң гана эмчек эмизүү зарыл. Бала 6-12 айга чейин азык болуучу заттардын жарымынан көбүн, ал эми 1224 айында алардын үчтөн бир бөлүгүн эмчек сүтү аркылуу алат. Эмчек сүтү баланы көптөгөн оорулардан коргоп, энеси менен болгон жакын байланышка шарт түзүп, психологиялык жактан туура өнүгүүсүнө өбөлгө болот.
Кошумча азык деген эмне? Кошумча азык – бул эмчек эмизүүдөн сырткары балага дагы башка тамак берүү. Ал баланын жаш курагына ылайык сунуш кылынып, микроэлементтерге бай болуусу абзел. Кошумча азык берип баштаган учурларда бала акырындык менен үй-бүлө мүчөлөрү жеген тамакка көнө баштайт. Бирок, кандай болгон күндө да, эне сүтү ар кыл микроэлементтердин, витаминдердин жана коргоочу факторлордун негизги булагы бойдон кала бергендиктен, бала эки жашка чыккыча эмчек эмизүүнүн улануусу кажет. 6 айлык курагынан баштап кошумча азык берип баштоонун ыңгайлуу учуру. Эмчек эмизүүдөн сырткары 6 айлык курагынан тартып балага кошумча азык берүү кажет. Бул анын өсүп-өнүгүүсүнө жакшы өбөлгө болот. Дал мына ушул курак кошумча азык берип баштоо үчүн өтө ыңгайлуу. Себеби, бул курактагы балдардын тамак сиңирүү системасы мыкты иштеп баштагандыктан, өз учурунда ал көп өлчөмдөгү тамак-ашты сиңирип коюуга жөндөмдүү. Жетишпей жаткан энергиянын ордун коюу тамак гана толуктай тургандыктан, 6 айлык балага коюу ботко жегенди үйрөтүү абзел. Кошумча азыкты өтө эле эрте берип баштоо (6 айга чейин) ар кандай кесепеттер менен коштолуусу мүмкүн. Алардын айрымдары: • Кошумча азык эне сүтүн алмаштырат; • 6 айга чейинки баланы суюк азык менен тамактандыруу кыйла жеңил болгондуктан,
14
Поваренная книга �Здоровое питание для детей и всей семьи�
ГЛАВА 1.
О питании детей от 0 до 12 месяцев Важность грудного вскармливания Исключительно грудное вскармливание полностью удовлетворяет потребности ребенка в пище и жидкости в течение первых 6-ти месяцев его жизни. После 6-ти месяцев грудное вскармливание должно быть дополнено полноценным прикормом. Очень важно сохранить грудное вскармливание до 2 лет и дольше.
Поддержка грудного вскармливания Как отмечено выше, ребенку до 6 месячного возраста необходимо исключительно грудное вскармливание. Ребенок в возрасте 6-12 месяцев жизни через грудное молоко получает больше половины необходимых питательных веществ. С 12-24 месяцев жизни, через грудное молоко ребенок получает, по меньшей мере, одну третью часть питательных веществ, в которых он нуждается. Грудное вскармливание продолжает защищать ребенка от многих заболеваний и предоставляет близкий контакт с мамой, который помогает его психологическому развитию.
Что такое прикорм? Прикорм это дополнительное питание, то есть кормление другой едой помимо грудного вскармливания. Прикорм должен предлагаться в соответствующем для возраста объеме и быть богат микроэлементами для хорошего роста детей. Во время введения прикорма ребенок постепенно привыкает к семейной пище, хотя продолжается грудное вскармливание, которое остается важным источником микроэлементов, витаминов и защитных факторов от многих заболеваний до достижения ребенком двухлетнего возраста. Оптимальное время начала прикорма – с 6 месяцев. Прикорм дополнительно к грудному вскармливанию с 6-ти месячного возраста необходим ребенку для хорошего роста и развития. Это оптимальный возраст ребенка, когда необходимо вести прикорм - пищеварительная система детей уже достаточно развита, и она может переваривать большее количество еды. В полные 6 месяцев, ребенок нуждается в обучении приему густой каши, пюре, поскольку только густая еда восполняет недостаток энергии. Слишком раннее введение прикорма (ранее 6-ти месяцев) может привести к нежелательным последствиям. Вот некоторые из них: • прикорм займет место грудного молока;
15
Тамак бышыруунун жолдору тууралуу китеп «Балдар менен бирге бардык үй-бүлѳ үчүн туура тамактануу»
кошумча азык берип баштоо азык болуучу заттары өтө аз суюк ботко жана сорпо менен азыктандырууга алып келет; • Коргоочу факторлордун өтө аз болгондугуна байланыштуу оору коркунучу жаралат; • 6 айга чейинки балага эмчек сүтүнөн кескин айырмаланып турган тамакты сиңирүү кыйын болгондуктан диареянын өнүгүү коркунучу күч алат; • Аллергиянын келип чыгуу коркунучу пайда болот. Ал эми кошумча азыкты абдан кеч берип баштоо төмөндөгүлөр менен коштолуусу ыктымал: • тамак азыктарынын өтө эле аз санда келип түшүүсү менен; • тулку бойдун жана аң сезимдин жай өнүгүүсү менен; • тамак аш менен бирге азык болуучу заттардын жетишсиз түшүүсүнөн улам башка микроэлементтердин (кальций, цинк, А жана С витамини) жетишсиздигине жана анемияга (темирдин жетишсиздигине). Балаңыз дени сак жана акылдуу болуп чоңойуш үчүн бир гана энергия берүүчү азыктарды эмес, бардык азык болуучу заттарды кабыл алуусу кажет. Кошумча азык организмдиэнергия, белок жана микроэлементтер менен камсыздап, эне сүтү менен берилип жаткан пайдалуу нерселерди толуктап туруусу зарыл. Ымыркай баланын карыны абдан кичинкей. Мисалы, 8 айлык баланын карынына бар болгону 200 миллилитр суюктук батат. Албетте, мындай бул окшогон кичинекей көлөмдү суюк тамак жана суу менен тез эле толтуруп коюга болот. Ошондуктан, тамак-аш консистенциясы баланын энергияга болгон муктаждыгын жабдуу үчүн коюу болгону туура.
Кошумча азыктын кѳлүмү жана берүү аралыгы
Жаш курагы
Эненин сүтүнөн сырткары талап кылынуучу энергия
Түрү
Жыштыгы
Бир жолу берилүүчү кошумча азыктын көлөмү
6-8 ай
Күнүнө 200 ккал
Коюу ботко же пюре
2-3 аш кашыктан берип -күнүнө 2-3 маал жана такай баштап, акырындык менен 150 миллиграммга (10 аш эмчек эмизүү кашык) жеткириңиздер
7-8 ай
Күнүнө 200 ккал
Үй-бүлөлүк столдогу эзиле бышкан тамак
- күнүнө 3 маал кошумча азык - күнүнө 2 маал жеңил азык (перекус) - такай эмчек эмизүү
180 мл (12 аш кашык)
9-11 ай
Күнүнө 300 ккал
Ичке кесилген же үбөлөнгөн (размятый) азык. Бала кармап жегенге ылайыктуу кесимдер.
- күнүнө 3 маал кошумча азык - күнүнө 2 маал жеңил азык - такай эмчек эмизүү
225 мл (15 аш кашык)
12-23 месяца
Күнүнө 550 ккал
Тууралган же зарылчылыгына жараша үбөлөнгөн үйбүлө азыгы Семейная
- күнүнө 3 маал кошумча азык - күнүнө 2 маал жеңил азык - такай эмчек эмизүү
300 мл (20 аш кашык)
16
Поваренная книга �Здоровое питание для детей и всей семьи�
• прикорм приведет к кормлению жидкими кашами и супами, в которых содержится очень малое количество питательных веществ, так как жидкой пищей легче кормить ребенка младше 6-ти месяцев жизни; • увеличит риск заболеваемости из-за малого поступления защитных факторов; • увеличит риск развития диареей, поскольку ребенку до 6 месяцев трудно переваривать пищу, которая отличается от грудного молока; • увеличит риск появления аллергии • слишком позднее введение прикорма могут привести к: • недостаточному поступлению питательных веществ; • отставанию в росте и развитии ребенка; • анемии (недостатку железа) и недостатку других микроэлементов (кальция, цинка, витамина А и С) вследствие недостаточного поступления с пищей питательных веществ. Чтобы ваш ребенок рос здоровым и умным, ему нужно получать не только продукты, восполняющие энергию, но и все виды необходимых питательных веществ. Прикорм должен обеспечить достаточной энергией, белками и микроэлементами, чтобы покрыть потребности ребенка в дополнение к грудному молоку. Желудок ребенка маленький. В восемь месяцев вместимость его желудка составляет 200 мл. Жидкая еда и вода легко заполнять такое пространство. Поэтому консистенция пищи должна быть густой, чтобы восполнить потребность ребенка в энергии.
Объем и частота прикорма Когда впервые вводишь прикорм ребенку нужно время, чтобы он привык к ново-
Возраст
Энергия необходимая в день кроме грудного молока
Плотность
Частота
Объем прикорма на одно кормление
6 -8 месяцев
200 ккал в день
Густая каша или пюре
- 2-3 раза в день и частое грудное вскармливание
Начните с 2-3 столовых ложек, постепенно доводя до 150 мл (10 ст. ложек)
7-8 месяцев
200 ккал в день
Размятая пища из семейного стола
- 3 прикорма в день
180 мл (12 ст. ложек)
9-11 месяцев
300 ккал в день
Тонко рубленная или размятая пища. Кусочки, чтобы ребенок мог держать и есть
- 3 прикорма в день
225 мл (15 ст. ложек)
12-23 месяца
Семейная пища, 550 ккал в день рубленная или размятая по необходимости
- 3 прикорма в день
300 мл (20 ст. ложек)
17
Тамак бышыруунун жолдору тууралуу китеп «Балдар менен бирге бардык үй-бүлѳ үчүн туура тамактануу»
Кошумча азыкты жаңыдан берип баштаганда тамактын даамы менен тыгыздыгына көөнүү үчүн балага белгилүү бир убакыт талап кылынат. Башкача айтканда, балаңыздарга тамак жегенди үйрөтүңүздөр. Ал үчүн күн сайын балага 2-3 аш кашык тамак жедиргенге аракет кылыңыздар.
Кошумча азык берүү боюнча кеңештер Биринчи кошумча азык • Кошумча азык берип баштаган учурда бала жаңы тамактын даамы менен консистенциясына көнүп кетүү үчүн белгилүү бир убакыт талап кылынат. Алгач ирет балага сунушталып жаткан тамак жумшак же пюренин деңгээлинде суюлтулган болушу керек. • Кошумча азык берип баштаган күнү балага 2-3 кашык ботко (же жашылча пюресин) бериңиздер. Жакшы көтөрө турган болсо (кусуп же ичи өтпөсө), 4-5 саат өткөндөн кийин дагы бир жолу бериңиздер. Кийинки күнү тамак көлөмүн 2 эсеге, жана 5-7 күнөнү ботко көлөмүн (же жашылча пюресин) 10 аш кашыкка чейин жеткириңиздер. Экинчи кошумча азык • Мына ушундан кийин экинчи кошумча азыкты – жашылча жана жер-жемиштерден турган пюрени (же ботко) берип, бала бул азыктарды жеп үйрөгөндөн кийин майда кесилген эт берип баштаңыздар. Кошумча азыкты берип баштоону улам кийинкиге жылдыра бербеңиздер. Эреже катары, биринчи жолу кошумча азык берип баштоодон мурда бала бир ай боюу азыктардын бардык үч тобун (крупа, жашылча/жемиш жана эт) кабыл алуусу шарт. • Баланы ар дайым эле ышкып майдаланган азык менен тамактандыра бербеңиздер. 6 айлык курагында балага гомогендик, пюре сымал тамак берүү сунушталат. Мына ушундан соң тамак азыктарын ышкып майдалоону токтотуп, көлөмүн акырындык менен чоңойто баштоо зарыл жана 9 айынан тартып тамак азыктарынын көпчүлүк бөлүгүн бычак менен туурап, майдалоого болот. • Ичеги-карын жана бөйрөктөргө зыян жаратып, анемия же аллергиянын келип чыгуусуна шарт түзө тургандыктан ынак уй сүтүн, айран жана кефирди балага 9 айына чейин берүүгө болбойт. • Сүттү ботко даярдоо үчүн (суу менен аралаштырып) 6 айлык курагынан баштап пайдаланууга болот. • Бала тынымсыз өсүп жаткандыктан сунуш кылынуучу кошумча азыктын көлөмү дагы көбөйүшү зарыл жана тамактандырып жаткан маалда талаптарына кунт коюп көңүл буруңуздар.
Жасалма жол менен азыктандырууда балдарга сунушталуучу кошумча азыктар Эмчек эмбеген бала төмөнкүлөрдү кабыл алуусу зарыл: •күн сайын таза суу жана суюктук (аба-ырайы нормалдуу учурда 2-3 чөйчөк жана аба-ырайы ысык учурда 4-6 чөйчөк); • алмаштырылгыс май кислоталары (малдын майы, өсүмдүк майлары, жаңгак);
18
Поваренная книга �Здоровое питание для детей и всей семьи�
му вкусу и плотности пищи. Ребенка необходимо обучить навыкам приема пищи. Начните с 2-3 столовых ложек пищи дважды в день.
Советы по введению прикорма Первый прикорм • Когда вводите прикорм, ребенку нужно время, чтобы привыкнуть к новому вкусу и консистенции новой пищи. Ребенку необходимо научиться навыкам приема пищи. Пища, впервые предлагаемая ребенку, должна быть очень мягкой, тщательно размятой без крупинок или перетертой до консистенции пюре, приготовленной из одного вида продуктов. • В первый день введения прикорма ребенку дайте 2-3 столовые ложки каши (или овощного пюре). При хорошей переносимости (отсутствие рвоты, поноса) через 4-5 часов дайте еще раз. На другой день увеличьте объем пищи в 2 раза, и в течение 5- 7 дней объем каши (или овощного пюре) доведите до 10 столовых ложек. Второй прикорм • Затем также введите второй прикорм - овощное и фруктовое пюре (или кашу). Когда ребенок научится есть эти продукты, дайте мелко нарезанное и протертое мясо. Не растягивайте период введения прикорма. Как правило, в течение месяца со времени первого ввода прикорма ребенок должен получать все три группы продуктов (крупы, овощи /фрукты и мясо), из которых формируются три прикорма дополнительно к 6 кормлениям грудью. • Не старайтесь постоянно кормить ребенка перетертой пищей. В 6 месяцев рекомендуется давать гомогенную, пюре-образную пищу. Затем разминайте до мелких крупинок, далее более крупных и приблизительно с 9 месяцев большую часть пищи можно мелко нарезать острым ножом. • Неразбавленное коровье молоко, айран, кефир не следует давать ребенку до 9 месяцев, так как они могут нанести вред кишечнику и почкам ребенка, способствуют развитию анемии или аллергии. Молоко можно использовать с 6-ти месячного возраста только для приготовления каш (в разведении с водой). • Так как ребенок растет, объем предлагаемого прикорма должно увеличивается. Важно активно кормить ребенка. При кормлении ребенка будьте внимательны и отзывчивы к его требованиям.
Рекомендации по питанию детей при искусственном вскармливании Ребенок, который не кормится грудью, должен получать: • жидкости, в том числе воду каждый день (2-3 чашки при умеренном климате и 4-6 чашки при жарком климате); • незаменимые жирные кислоты (продукты животного происхождения, растительное масло, орехи);
19
Тамак бышыруунун жолдору тууралуу китеп «Балдар менен бирге бардык үй-бүлѳ үчүн туура тамактануу»
• темир (мал эти, темир, йод, витамин менен байытылган азыктар жана тамак кошумчалары); • сүт жана айран (төмөндөгү таблицага көңүл буруңуз); • кошумча азыктар (күнүнө 1-2 маал). Жаш курагы кичине балдарга кошумча азык катары жогорку курактагы балдар талап кылуучу ар түрдүү тамак-ашты берүү абзел. Себеби, алар темирдин, энергиянын, ошондой эле башка микроэлементтердин таңкыстыгын жоёт. Колдон келсе, мал этинен жасалган тамак-аш балага күн сайын берилиши керек. Жеңил азык деген эмне? Бала энергияга бай азык менен тамактануу үчүн тамак (кошумча азык) ичүү ортолорунда жеңил азык деп аталган оңой-олтоң даярдалуучу азыктарды сунуштоо. Жеңил азыктар эч убакта кошумча азыкты алмаштырбашы керек. Сапаттуу женил азыктар бала организмин энергия жана азык болуучу заттар менен камсыз кылат. Айран же кефир жана башка сүт азыктары (9 айына чейин суу менен аралаштырылган), май сүйкөлгөн нан же булочка, бууга бышырылган картөшкө, жашылча жана жер-жемиштердин бардыгы жеңил азыктардын катарына кирет. Негизги тамагынан сырткары, балага күн сайын кочкул жашыл же сары/кызгылтым түстөгү жер-жемиш жана жашылчалар менен бирге мал этинен даярдалган азыктарды берип туруу зарыл.
Баланын тамагындагы айрым бир азык болуучу маанилүү каражаттар Темир Жаңы канды иштеп чыгуу, организмдин өсүп-өнүгүүсүнө көмөк көрсөтүү жана анын ар кыл инфекциялар менен күрөшүүсүнө колдоо көрсөтүү үчүн темир бала үчүн абдан зарыл. Өс Дени сак бала темирдин жетишээрлик запасы менен төрөлөт жана ал анын талаптарын биринчи 6 айга чейин толук камсыз кылат. Темир эмчек сүтү менен келип үзгүлтүксүз келип турган менен ал эми организмдин темирге болгон талаптарын толук жаппайт. Себеби, биринчи жарым жылдыкка караганда бала экинчи жарым жылдыкта тезирээк өсөт. Ошондуктан, кенже курактагы балдардын темирге болгон талабы жогорку курактагы балдарга караганда алда канча жогору. Организм өзүндөгү бүтүндөй темир запасын биринчи алты айда толук пайдаланат. Ушундан улам темир
Эгерде бала эмчек эмбесе, анда кошумча түрдө бериңиздер: 9 айга чейинки балдарга:
9 айдан жогору балдарга:
• 70 мл сүткө 30 мл кайнак суу жана 1 чай кашык шекер салып күнүнө 1-2 чөйчөк сүт (же айран).
• 1-2 чөйчөк уй сүтү (же айран)
• же адаптацияланган сүт азыгы
20
• 1-2 күн сайын кошумча жеңил азык, мисалы жер-жемиш же жашылча
Поваренная книга �Здоровое питание для детей и всей семьи�
• железо (продукты животного происхождения, продукты, обогащенные железом, йодом, витаминами, пищевые добавки) • молоко или айран (см. таблицу внизу) • дополнительную еду (1-2 раза в день) Для детей младшего возраста в качестве прикорма, нужна такая же разнообразная пища из семейного стола, как для детей старшего возраста, которая может покрыть дефицит железа, энергии и других микроэлементов. Пища животного происхождения должна употребляться ребенком ежедневно или по возможности часто. Что такое перекусы? Для того чтобы ребенок питался пищей богатой энергией необходимо между приемами пищи (прикормом) давать легко готовящиеся блюда, так называемые перекусы. Перекусы не должны заменять прикорм. Хорошие перекусы обеспечивают организм ребенка энергией и питательными веществами. Айран или кефир и другие молочные продукты (до 9 мес. разбавленные водой), хлеб или булочки с маслом, отварной картофель, овощи и фрукты — это хорошие перекусы. Необходимо ребенку каждый день давать овощи темно-зеленого или фрукты желтого/оранжевого цвета и продукты животного происхождения дополнительно к базовой еде. Некоторые важные питательные вещества в питании ребенка Железо Ребенку железо необходимо для того, чтобы у него вырабатывалось достаточное количество новой крови, чтобы помочь ему в развитии и росте, а также, чтобы его организм мог бороться с различными инфекциями. Здоровый ребенок рождается с достаточным запасом железа, который покрывает его потребности в течение первых 6 месяцев жизни. Железо продолжает поступать с грудным молоком до тех пор, пока продолжается грудное вскармливание, однако, оно уже не покрывает потребность. На первом году ребенок растет быстрее, чем во втором году жизни. Поэтому потребность в железе детей младшего возраста намного выше, чем у детей более старшего возраста. Однако все запасы железа организма используются в первые шесть месяцев жизни, после чего развивается недостаток железа, которого нужно восполнять через прикорм. Вы
Если ребенок не получает грудное вскармливание, давайте дополнительно: Детям до 9-ти месяцев:
Детям старше 9 месяцев:
• 1-2 чашки разбавленного коровьего молока (или айран) из расчета на 70 мл молока 30 мл кипяченой воды и 1 чайная ложка сахара
• 1 -2 чашки коровьего молока (или айран) • 1-2 дополнительных перекуса в день, например, фрукты или овощи
• или адаптированную молочную смесь
21
Тамак бышыруунун жолдору тууралуу китеп «Балдар менен бирге бардык үй-бүлѳ үчүн туура тамактануу»
таңкыстыгын кошумча азык аркылуу толуктоо зарыл. Сиздер 1-тиркемеден тамак-аш продуктуларындагы темир курамы көрсөтүлгөн таблицаны жолуктура аласыздар. Темирди өздөштүрүү тамак-аштагы темирдин санына жана темирдин түрүнө жараша болот. Эт азыктарындагы темир өсүмдүк, сүт (эмчек сүтүнөн сырткары) азыктары менен жумурткага караганда алда канча жакшы өздөштүрүлөт. Организмдеги темирдин өздөштүрүлүшү тамактагы продуктулардын өз ара айкашына көз каранды. Мисалы, айрым бир азыктар темирди өздөштүрүүнү күчөтсө, айрымдары тескерисинче төмөндөтөт. Темирди өздөштүрүү төмөндөгүлөрдүн эсебинен жогорулайт: • эгерде С-витаминине бай азыктар менен бирге кабыл алса, жумуртка жана өсүмдүк тегиндеги продуктулардын (ботко, буурчак, күн карама) эсебинен. Аларга: помидор, сабиз, болгар калемпири, кара карагат, петрушка, ашкөк, капуста ж.б. кирет. • эт жана эт продуктуларынан эсебинен: тоок эти, балык, аң эти айран менен. Темирди өздөштүрүү төмөндөгүлөрдү керектөөнүн натыйжасында азаят: • чай жана кофе • улпак сыяктуу азык булалары менен каныктырылган тамак-аш • кальцийге бай азыктар: уй жана эчки сүтү Цинк Цинк – бул микроэлемент жана ал наристе балдардын дени сак болуп өсүүсүнө (иммунитетти жогорулатат) жардам берет. Адатта, ал курамында темир бар тамак аштарда кездешкендиктен, темирге бай азыктарды керектөө менен бир эле учурда бала организми цинк жетишсиздигинин ордун толтурат. Тамак-аш продуктуларынын курамына таандык 1-тиркемени караңыз. Мал этинен даярдалган азыктардын пайдалуулугу Мал этинен, ошондой эле ичеги-карын, боор, жүрөк өңдүү ички органдарынан жасалган азыктар менен бирге сүт, айран, сыр жана жумуртка көпчүлүк микроэлементтердин булагы болуп саналат. Мындан сырткары, эт жана ичеги-карын, тоо эти жана балык (балык консерваларын кошкондо), ошондой эле кандын негизине даярдалгант тамак-аштар темир менен цинкке абдан бай келишет. Айталы, боордо темир менен А-витамини көп. Ошол себептүү мал этинен даярдалган азыктар күн сайын колдонулушу керек. Бул, айрыкча эмчек эмбеген наристе балдар үчүн абдан маанилүү. Курамында белок жана башка микроэлементтер көп болгондуктар балдар үчүн сүт, айран жана жумуртка абдан пайдалуу. Бирок, мындай азыктарда, тилекке каршы темир кездешпейт. А-витамини А-витамини көз менен катар эле тери үчүн пайдалуу. Мындан сырткары, аны инфекцияларга каршы пайдаланууга болот. Эне сүтү А-витаминине абдан бай келип, 6 айга чейин ымыркай организминин бардык талаптарын канааттандырат. Бала чоңойгон
22
Поваренная книга �Здоровое питание для детей и всей семьи�
сможете найти в приложении 1 таблицу с указанием состава железа в продуктах питания. Усвоение железа зависит от количества железа в пище и типа железа. Железо из мясных продуктов усваивается лучше, чем из растительных, молочных (кроме грудного молока) продуктов и яиц. Ребенок страдающий анемией усваивает больше железа. Всасывание железа в организме зависит также от сочетания продуктов в блюде - некоторые продукты повышают усвоение железа, а другие, наоборот снижают. Усвоение железа увеличивается: • из яиц и продуктов растительного происхождения (каши, бобовые, семечки), если потреблять вместе с продуктами, богатыми витамином С: помидоры, морковь, болгарский перец, смородина черная, петрушка, укроп, капуста др. • из мяса и мясных продуктов, мясо птицы, рыбы, дичи с айраном, ряженкой . Усвоение железа снижается при употреблении: • чая и кофе • пищи, насыщенной пищевыми волокнами, такими как отруби • пищи, богатой кальцием: коровье, козье молоко Цинк Цинк это микроэлемент, он помогает детям расти и быть здоровыми (повышает иммунитет). Обычно он содержится в той же еде, в которой есть железо, если ребенок получает питание богатое железом, то соответственно он покрывает недостаток цинка. См приложение 1. Таблицу состава продуктов. Важность продуктов животного происхождения Продукты питания животного происхождения, мясо и внутренние органы/потроха, такие как печень, сердце и кровь, а также молоко, айран, сыр и яйца, являются богатыми источниками большинства микроэлементов. Мясо и потроха, мясо птиц и рыба (включая рыбные консервы), а также еда, приготовленная на основе крови, являются лучшими источниками железа и цинка. Печень хороший источник железа и витамина А. Продукты питания животного происхождения должны использоваться ежедневно, или, по возможности чаще. Это особенно важно для детей, которые не получают грудное молоко. Молоко, кисломолочные продукты и яйца хороши для детей, потому что они содержат высокий процент белка и других микроэлементов. Однако такие продукты не являются источниками железа. Витамин А Витамин А необходим для здоровья глаз и кожи и борьбы с инфекциями. Грудное молоко содержит большое количество витамина А и полностью обеспечивает ребенка в течение первых 6-ти месяцев. По мере роста ребенка, появляется дефицит витамина А, который восполняется прикормом.
23
Тамак бышыруунун жолдору тууралуу китеп «Балдар менен бирге бардык үй-бүлѳ үчүн туура тамактануу»
сайын А-витамининин таңкыстыгы жаралат жана аны кошумча азыктын жардамы аркасында калыбына келтирүүгө мүмкүн. Аталган витамин айрыкча кочкул жашыл жана сары түстөгү жашылча-жемиштерде көп кездешет. Ошондой эле аны төмөнкүлөрдөн жолуктурууга болот: • үй жаныбарларынын ичкпи органдары (боор); • жууган май, сыр, айран же кефир сыяктуу сүт азыктары • жумуртканын сарысы; • маргарин, кургак сүт жана витаминге байытылган башка азыктар. Наристе бала күн сайын А-витаминине бай тамак азыктарын жегени абзел. Рационундагы жашылча жана жер-жемиштердин түрдүүлүгү балдардын витаминдер менен микроэлементтерге карата болгон талабын канааттандырат. Белок Фасоль, буурчак, ошондой эле жаңгак жана күн караманын данеги белоктун булагы болуп саналышат. Буурчак өсүмдүктөрүндө мындан сырткары темир да көп кездешет. Баланын керектөөсүнө ыңгайгайлуу болсун үчүн буурчак өсүмдүктөрүн төмөндөгүдөй ыкмада даярдоо сунушталат: • даярдоодон мурда фасольду/буурчакты сууга чылап, андан кийин ал сууну төгүп салуу зарыл. • Фасольду/буурчакты кайнатып бышырып алган соң, кабыгын алып салыңыздар. • Бышкан буурчактарды жакшылап майдалаңыздар. • Майдаланган фасольду/буурчакты сорпого кошуңуздар. Тамактын түрдүү болушу организмдеги азык болуучу заттардын өздөштүрүлүшүнө шарт түзөт. Мисалы, акшакка буурчак түрүндөгүлөрдү (күрүч, маш буурчак) же сүт азыктарын жумуртка жана буурчак түрүндөгүлөрдү (мисалы, сүт кошулуп даярдалган гречка, жумуртка кошулган күрүч ж.б.) кошуу. Бала үчүн зарыл болгон суюктук Жалаң гана эмчек сүтү менен азыктанып жаткан бала муктаж болгон бардык суюктукту эмчек сүтү аркылуу алат. Аралашма менен азыктанып жаткан 6 айга чейинки ымыркай балага кошумча иретинде суюктук берүүнүн кажети жок. Баланын рационуна кошумча азык киргизилгенде суюктук талап кылынышы мүмкүн. Ал эми анын көлөмү бала жеп жаткан тамак түрүнө, эмчек эмүүсүнө, дене температурасына жана кыймыл-аракетине жараша болот. Бала чаңкаган учурда суюктук берип туруңуздар. Ошондой эле, ичи өтүп же безгек оорусуна кабылган учурларда да кошумча суюктук берүү зарыл. Бала иче турган суюктук тууралуу айрым бир фактылар • Суу чаңкооңду басат. Албетте, сөзсүз эле чай эмес, бул үчүн жемиш ширесин деле
24
Поваренная книга �Здоровое питание для детей и всей семьи�
Хорошим источником этого витамина являются темно-зеленые и желтые овощи и фрукты. Другими источниками витамина А являются: • внутренние органы (печень) домашних животных; • молочные продукты, такие как сливочное масло, сыр, айран или кефир; • яичный желток; • маргарин, сухое молоко и другие продукты, обогащенные витамином Важно, чтобы ребенок потреблял продукты богатые витамином А каждый день. Разнообразие овощей и фруктов в рационе ребенка поможет восполнить потребность детей в витаминах и микроэлементах. Белок Бобовые растения, такие как фасоль, горох, а также орехи и семечки являются хорошими источниками белка. Бобовые, являются также источниками железа. Бобовые лучше готовить следующим образом, чтобы ребенку было проще их употреблять и усваивать: • Замочите фасоль/горох, перед тем как ее готовить и слейте воду, в которой она была замочена. • Сварите фасоль/горох и затем удалите грубую кожицу. • Хорошо измельчите сваренные бобы. • Добавляйте измельченную фасоль/горох в супы или жаркое. Разнообразие пищи улучшает усвоение питательных веществ в организме. Например, добавление бобовых в крупы (например, рис и маш) или же смешивание молочных продуктов с яйцами и бобовыми (например, блюда из гречки с молоком, риса с яйцом и т.д.). Жидкость, необходимая ребенку Ребенок, который находится на исключительно грудном вскармливании, получает всю необходимую жидкость, в которой он нуждается через грудное молоко. Ребенок младше 6-ти месяцев, который кормиться смесью не нуждается в дополнительном принятии жидкости. Когда в рацион ребенка добавляется прикорм, ему может понадобиться питье. Количество предлагаемой жидкости ребенку, зависит от того какую еду ребенок принимает, как часто кормится грудью, от активности ребенка и температуры тела. Давайте ребенку жидкость, когда он испытывает жажду. Дополнительное количество жидкости также необходимо, когда у ребенка диарея или лихорадка. Некоторые факты о жидкости для ребенка • Вода хорошо утоляет жажду. Можно также использовать чистый фруктовый сок.
25
Тамак бышыруунун жолдору тууралуу китеп «Балдар менен бирге бардык үй-бүлѳ үчүн туура тамактануу»
пайдаланууга болот. Бирок, көп өлчөмдөгү жер-жемиш ширеси баланын табитин басып, ичин алышы мүмкүн. • Курамында канты бар суусундук баланын чаңкоосу менен гана коштолбостон, организмди ашыкча кант менен күрөшүүгө алып келет. • Курамында канты көп суусундуктар чаңкоону жарата тургандыктан, бала организми ашыкча кант менен күрөшүүгө туура келет. Эгерде сиздин райондо таңгакталган шире табууга мүмкүн болсо, анда кант кошулбай даярдалган 100%дык ширени тандап алыңыздар. Ымыркай балдар үчүн газдалган суусундуктар сунуш кылынбайт. • Чай жана кофе тамактан темирди бөлүп алуу процессин начарлаткандыктан, тамактануу маалында чай жана кофе берүүгө болбойт. Чайды кайнак суу, кургатылган жер-жемиштерден даярдалган компот же улуттук суусундуктар (максым, чалап, жарма) менен алмаштырууга болот. • Айрым учурларда бала тамактанып жатканда суусайт. Өтө көп эмес өлчөмдө берилген суу өлчөмү баланын чаңкоосун басып, андан ары тамактануусуна шарт түзөт. • Тамак-аш менен катар эле эне сүтү ордуна суу бере берүүгө болбойт. Эгерде суу тамак менен бирге берилип келген болсо, анын көбүрөөк бөлүгү тамактан кийин берилгендей болсун. • Суу баланын карынын толтуруп салгандыктан, баланын тамакка табити тартпай калуусу ыктымал. • Эмчек эмбеген бала атайын көңүл бурууга муктаж экендигинин жана 6-24 айлык курагында күн сайын 2-3 чөйчөк, ал эми ысык аптапта 4-6 чөйчөк суу ичип туруусу керектигин эсиңиздерден чыгарбаңыздар.
26
Поваренная книга �Здоровое питание для детей и всей семьи�
Однако, большое количество фруктового сока может снизить аппетит у ребенка или вызвать понос • Напитки с большим содержанием сахара могут вызвать жажду, кроме того, организм ребенка должен бороться с излишками сахара. Если в вашем районе доступен упакованный сок, то выбирайте 100% сок, приготовленный без добавления сахара. Газированные напитки (лимонады) не рекомендуются для маленьких детей. • Чаи и кофе снижают всасывание железа из пищи, поэтому нельзя давать ребенку чай или кофе во время еды. Чай можно заменить кипяченой водой, компотом из сухофруктов или национальными напитками (максым, чалап и др.). • Иногда дети испытывают жажду во время еды. Небольшое количество питья удовлетворит их потребность, и они могут продолжать прием пищи. • Питье не должно заменять еду или грудное вскармливание. Если питье дается вместе с едой, дайте только небольшое количество и оставьте большую часть на конец приема пищи. Питье может заполнить желудок ребенка и у него не останется достаточно места для приема пищи. • Помните о том, что дети, которые не получают грудного вскармливания нуждаются в специальном внимании и особых рекомендациях. Ребенок, которого не кормят грудью, в возрасте 6-24 месяцев нуждается примерно в 2-Зх чашках воды ежедневно при умеренном климате и 4-6 чашках в жарком.
27
Тамак бышыруунун жолдору тууралуу китеп «Балдар менен бирге бардык үй-бүлѳ үчүн туура тамактануу»
2-БѲЛҮМ.
Ымыркай балдар үчүн рецепт 2.1. 6 Айдан 9 айга чейинки балдар үчүн рецепт Балаңыз жарым жашка чыгып, биринчи тиштери чыга баштаган маалда, акырындык менен бойго жеткен адамдар иче турган тамак-аштан бере баштоо зарыл. Ошентип, улам бир жаңы тамакты кабыл алуу менен бала ичүүчү тамактардын саны көбөйө баштайт. Ал эми 7-8 айынан баштап балага жалаң гана бир компоненттүү пюрелерди эмес, эки же андан көп азык түрлөрүнөн турган тамактарды даярдап берүүгө болот. Экинчи жарым жылдыгынан баштап баланын иче турган тамактарынын катарын өсүп жаткан организм үчүн өтө зарыл болгон, мисалы: быштак жана эттин кара кесек бөлүгү өңдүү продуктулар менен толукталуусу шарт. Муну менен катар эле жер-жемиш жана жашылчалардан турган тамактардын саны да көбөйөт. Бала дагы деле болсо кичинекей болгондуктан тамагына таза туз жана шекер пайдаланбастан, колдон келсе фруктоза ширеси менен туз эритиндисин пайдаланган оң. Жаңы бериле баштаган тамак-аштар ийгиликтүү өтүү үчүн, эне төмөндөгү бир катар маанилүү компоненттерди эске алуусу зарыл: • Ар бир жаңы кошумча азыкты жарым чай кашык өлчөмүндө сунуш кылуу жана 7-10 күн ичинде толук порция өлчөмүнө жеткирүү. Ал эми бул убакыт ичинде кандайдыр бир аллергия белгилери пайда болсо, анда аталган продуктуну оору белгилери кеткичекти токтото туруу зарыл. • Бала организминин тигил же бул азыкка карата реакциясын көзөмөлдөө үчүн жаңы тамакты балага күндүн биринчи жарымында, мисалы: эртең мененки же түшкү тамак маалында берүү кажет. • Ар бир жаңы кошумча азык мурдагысы ийгиликтүү өздөштүрүлгөндөн кийин киргизилип, аралыгы 10-14 күндү кем болбоосу зарыл. • Эки жана андан көп продуктулардан турган тамак бала рационуна бул тамактардын кайсы бири ийгиликтүү киргизилгенден кийин гана кошулганы оң. Бул бөлүмдө даярдоо маалында энелерге анчалык чоң түйшүк жаратпаган жөнөкөй жана таттуу тамактар чогултулуп берилди.
28
Поваренная книга �Здоровое питание для детей и всей семьи�
ГЛАВА 2.
Рецепты для малышей 2.1. Рецепты малышам от 6 до 9 месяцев Вашему малышу исполняется пол годика, и в большинстве случаев, кроха уже может похвастаться первыми зубками. Так наступает пора постепенно знакомить его с более взрослой пищей. Меню ребенка понемногу расширяется, охватывая все новые блюда, а с 7-8 месяца уже можно готовить крохе не только однокомпонентные пюре, но и состоящие из двух и более видов продуктов. Меню малыша во втором полугодии уже должно включать такие необходимые для растущего организма продукты, как творожок и постные сорта мяса, кроме того, расширяется выбор блюд из фруктов и овощей. Так как ребенок еще маленький, то не желательно использовать в блюдах чистые сахар и соль, лучше возьмите фруктозный сироп и солевой раствор. Чтобы введение нового продукта прошло успешно, маме необходимо помнить несколько важных моментов: • Каждый новый прикорм начинать предлагать с половинки чайной ложечки, и не торопясь, в течение 7-10 дней доводить объем до полной порции. А за это время внимательно следить кожей малыша и стулом. Если выявляются какие-либо признаки аллергии, то введение данного продукта прекращают до исчезновения всех ее признаков. • Новое блюдо предлагать ребенку только впервой половине для: за завтраком или обедом, чтобы за оставшееся до вечера время успеть отследить реакцию организма малыша на этот продукт. • Каждый новый прикорм вводить только после полного и успешного введения предыдущего блюда и не чаще чем раз в 10-14 дней • Блюда из двух и более продуктов вводятся в рацион малыша после того как один из этих продуктов уже был успешно введен. В данной главе собраны простые и вкусные блюда, которые порадуют малышей и не будут хлопотными в приготовлении для мам.
29
Тамак бышыруунун жолдору тууралуу китеп «Балдар менен бирге бардык үй-бүлѳ үчүн туура тамактануу»
4 порцияга негизги ингредиенттер (200г) - 1 сабиз - 4 абрикос (баргек кошууга да болот
Сабиз-абрикос пюреси Морковно-абрикосовое пюре Даярдоо ыкмалары Пошаговая инструкция по приготовлению
Тамак азыктарынын курамы: Кальций
32 мг
Темир
0,71 мг
Цинк
0,37 мг
С-витамини
15,7 мг
Фолий кислотасы
19 мкг
А-витамини
524 мкг
Энергетикалык баалуулугу
123 ккал
1-кадам Бардык ингредиенттерди даярдап алыңыздар.
Шаг 1 Подготовьте все ингредиенты.
Основные ингредиенты на 4 порции (200 г) - 1 морковь - 4 абрикоса (можно курагу)
Содержание питательных веществ: Кальций
32 мг
Железо
0,71 мг
Цинк
0,37 мг
Витамин С
15,7 мг
Фолиевая кислота
19 мкг
Витамин А
524 мкг
Энергетическая ценность
123 ккал
30
2-кадам Сабизди тазалап алган соң майда бөлүкчөлөргө бөлүп, жай кайнап жаткан сууда 10 мүнөт боюу кармоо.
Шаг 2 Очищенную от кожуры морковь нарезать кусочками и положить в кастрюлю с кипящей водой и кипятить на медленном огне в течение 10 минут до мягкости.
Поваренная книга �Здоровое питание для детей и всей семьи�
3-кадам Суусун төгүп, кесилип даярдалып коюлган абрикосторду мискейге салуу (эгерде кургатылган абрикосторду пайдаланып жатсаңыздар, анда сабиз кайнаган соң 5 мүнөттөн кийин кошуу зарыл). Бир чай кашык өсүмдүк майын кошуп, блендердин жардамы менен бул ингредиенттерди аралаштыруу жана айрынын жардамы менен тыкыр майдалоо.
Шаг 3 Слить воду и добавить нарезанные абрикосы в кастрюлю (если вы используете сушеные абрикосы, то их нужно добавить через 5 минут варки моркови). Добавить чайную ложку растительного масла и пюрировать ингредиенты в кастрюле с помощью ручного блендера или тщательно измельчить при помощи вилки.
4-кадам Тамак даяр!
Шаг 4 Блюдо готово!
31