REFLECTIES OP MIJN ERVARINGEN IN DE SOVJET-UNIE EN RUSLAND

door drs. Renée Jones-Bos oud-ambassadeur

De uitgave is een bewerking van de Beschermerslezing die Renée Jones-Bos op 15 januari 2023 heeft gehouden in Nationaal Monument Kamp Vught.

Stichting Beschermers

Antwoordnummer 10014

5260 VB Vught www.beschermers.nl

door drs. Renée Jones-Bos

Het is een enorme eer om vandaag hier in Nationaal Monument Kamp Vught te zijn. Dank aan de voorzitter

Yvonne van Rooij voor haar vriendelijke uitnodiging en introductie en aan directeur Jeroen van den Eijnde voor alle goede voorbereidingen. Geweldig hoe u allen de herinnering in leven houdt van de donkere dagen van onze eigen geschiedenis. En daar blijvend lessen voor onze democratie uit probeert te blijven trekken. Geweldig ook om met u van gedachten te kunnen wisselen over mijn ervaringen in de SovjetUnie, in de tijd van de Koude Oorlog en daarna, toen Moskou de hoofdstad van de Russische Federatie was en niet langer van de Sovjet-Unie die in 1991 uiteen gevallen was. Mijn verhaal is persoonlijk, niet wetenschappelijk.

Ik wil graag ingaan op drie verschillende perioden: de Sovjet-tijd vanaf 1979, dus midden in de tijd van de Koude Oorlog; de periode van 2016 tot en met 2019, mijn tijd als ambassadeur in Moskou en vanaf de fatale datum 24 februari 2022: de oorlog tegen Oekraïne.

Hoe heb ik Rusland ervaren? Waarom dachten we even dat het anders was, de Russische Federatie? Waar ging het mis in februari 2022 of eigenlijk al lang daarvoor waarschijnlijk. Wat wil het Kremlin, of Poetin – en is dat hetzelfde – en hoe kijkt de Russische bevolking naar deze oorlog? Wat hadden wij anders kunnen doen? En hoe zit het eigenlijk met het belang van eerlijk kijken naar je eigen geschiedenis? Dat is iets waar uw stichting zo’n belangrijke en naar mijn mening onmisbare bijdrage aan levert. En kun je een goede toekomst opbouwen als je niet eerlijk kijkt naar je eigen verleden?

Mijn verhaal begint in de Koude Oorlog. Ik had een Master in Russian Studies gedaan aan Sussex University (waar ik mijn huidige echtgenoot Richard ontmoette, hier ook aanwezig, die toen aan zijn promotieonderzoek bezig was), en was eind jaren zeventig op zoek naar een baan. Via allerlei toevalligheden en omwegen solliciteerde ik naar de baan van assistent van de landbouw attaché in Moskou.

door drs. Renée Jones-Bos

En ik kreeg de baan! Ongelooflijk spannend om in die tijd te gaan werken achter het IJzeren Gordijn. En Wessel (de Jong – red.) zal het bevestigen, het voelde toen echt zo. Ondoordringbare grenzen. Herinner me nog goed hoe ik op een sombere luchthaven aankwam, langs norse controleposten, via lange donkere wegen de stad in reed, weinig verlichting, behalve het Kremlin, de boulevards in het donker gehuld en aankwam bij mijn tijdelijke verblijfplaats, een flatgebouw alleen voor buitenlanders in het zogenaamde Proletarsky-rayon.

U begrijpt de betekenis wel. Er stond permanent militaire bewaking voor de poort, niemand kwam ongezien naar binnen of naar buiten. De ambassade, waar de landbouw attaché in de kelder was ondergebracht, in het zogenaamde krocht, was een bastion waar een Rus niet zomaar binnenkwam. Er waren speciale winkels voor buitenlanders, de beriozka’s, en behalve door de landbouw attaché werd er niet veel gereisd in het land door de ambassade. Voor iedere reis moest toestemming gevraagd worden aan de UPDK, een onderdeel van het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken, het MID. En die reis stond vervolgens onder strakke leiding van Intourist, die precies in de gaten hield waar je naar toe ging, met wie je sprak, wat je deed. Contact met de Russische of Sovjetbevolking was er toen nauwelijks, iedereen bedacht zich wel tien keer; veel te gevaarlijk voor de meeste Sovjet burgers om zich met buitenlanders in te laten. Officiële contacten met de ministeries waren er wel. Er waren geen bedrijven, think tanks, ngo’s of culturele instellingen waarmee je zomaar een afspraak kon maken. Je kon wat tripjes maken naar acceptabele bestemmingen zoals Zagorsk (nu weer Sergeyev Posad), een van de weinige kloostercomplexen die nog open waren niet ver van Moskou, maar je mocht met de auto niet verder dan een ring van 60 kilometer rond Moskou. Daar begonnen de wegversperringen met militie en politie; je kwam er niet doorheen. Af en toe kwamen er wat Nederlandse zakenmensen, vooral in de landbouwsector, naar vakbeurzen. En ik herinner me een reis met de landbouw attaché naar een aantal kolchozen in Oekraïne, bij Kiev in de buurt, om de stand van de landbouw te bespreken. We kwamen niet verder dan het kantoor waar we heel veel flessen wodka wegwerkten met de baas van de kolchoz. De stand van de landbouw moest liever niet al te veel onderzocht worden. Toen iedereen veel gedronken had,

door drs. Renée Jones-Bos

gingen we eind van de middag naar de opera in Kiev, Prins Igor; daar viel iedereen in slaap. Dat was het beeld dat we toen van de landbouw hebben gekregen.

Mijn algemene indruk was die van een donker somber land, met afbladderende infrastructuur, slechte wegen, restaurants die bijna altijd leeg waren maar waar je nooit een tafel kon reserveren, menukaarten die niets te maken hadden met wat er echt te eten was, nergens een lekker kopje koffie te krijgen, mensen die niet het achterste van hun tong lieten zien, zich graag terugtrokken in bekende kring op de datsja. De geschiedenis begon eigenlijk pas in 1917, het jaar van de grote Bolsjewistische Oktoberrevolutie. En zelfs op die revolutie werd selectief terug gekeken. Over de Gulag werd nauwelijks gepraat, noch over andere donkere episoden in de recente geschiedenis. De Communistische Partij was almachtig en overal aanwezig. De Sovjet-Unie was een van de twee grootmachten in de wereld, besloeg een landmassa van bijna een zesde van het aardoppervlak en was de leider van het communistische blok in de wereld. Niemand voorzag in die tijd het einde van de Sovjet-Unie. Dat was ondenkbaar.

Fast forward naar 2016. Inmiddels hadden Richard en ik met ons gezin de wereld over gezworven voor Buitenlandse Zaken, van Bangladesh en Suriname tot Praag en Washington. En vele plaatsingen in Den Haag op het hoofdkantoor; heel belangrijk toen onze kinderen op de middelbare school zaten. Wij vonden het belangrijk dat ze wortels kregen in hun eigen maatschappij. In 2016 kregen we de kans om naar Moskou terug te gaan.

De relatie tussen Rusland en Nederland was toen al heel moeizaam, zoals u vast nog weet. Na een positieve periode waarin de contacten steeds meer intensiveerden, investeringen jaarlijks groeiden, er allerlei samenwerkingsverbanden waren, vanaf de jaren negentig, was er ná 2014 sprake van een duidelijke kentering. Nederland had de annexatie van de Krim ten sterkste veroordeeld evenals de bemoeienissen van Rusland in de Donbas. Maar wat de betrekkingen natuurlijk totaal op scherp zette, was het drama van het neerhalen van de MH17 met zoveel onschuldige Nederlandse en internationale slachtoffers aan boord. Nederland had zich gecommitteerd

door drs. Renée Jones-Bos

aan het naar boven halen van de waarheid en het vinden van gerechtigheid voor de slachtoffers en hun nabestaanden. Via allerlei mogelijke wegen, van de VN, tot de Raad van Europa, van de ICAO (Internationale Burgerluchtvaartorganisatie van de VN – red.) tot het Internationaal Gerechtshof. En bleef daarop aandringen en aan werken, zeer tot irritatie van de Russen. Ik was in die tijd de ambassadeur die het vaakst op het beroemde matje werd geroepen bij het MID. Ze waren iedere keer weer boos op de stappen die we toen zetten. Het beleid was er toen een van druk en dialoog: druk waar nodig op de Russische overheid met allerlei middelen, van sancties tot militaire oefeningen tot het uitzetten van zogenaamde diplomaten; dialoog waar mogelijk met universiteiten, media, civil society, culturele sector en het bedrijfsleven. Was dat nu het juiste beleid, achteraf gezien? Maar toen was dat het beleid, mede ook vastgesteld door de Kamer.

Richard had een boekje van een Franse luitenant die met tekeningen en korte teksten de terugtrekking van Napoleon vanuit Moskou via onder andere Vjazma, Smolensk, de Berezinarivier, Minsk, Warschau had geschetst. Wij besloten dezelfde route te nemen, maar dan de andere kant op, met de auto. Wat een verschil met de jaren van de Koude Oorlog! Visa kwamen snel, via stops in Berlijn en Warschau reden we Belarus binnen. Via booking.com konden we onderweg hotelletjes boeken, Google Maps hielp bij het vinden van de oversteekplaats van Napoleon over de Berezina, in Vitebsk vonden we het huis waar Chagall geboren was en we wisten zelfs de grens naar Rusland over te komen via de grenspost Liozna die nog nooit een westerse auto had zien passeren. Snel daarna gingen overigens wel de grensposten dicht voor internationaal verkeer. Het centrum van Smolensk werd opgeknapt, bij Vyazma vonden we een heerlijke cappuccinobar, in Kaluga een hypermodern hotel midden in de stad die ook gerestaureerd werd. En na een mooie tocht van ongeveer twee weken, reden we eind augustus Moskou binnen: een spectaculaire sprankelende stad vol lichtjes, theaters, bars, cafés, opgeknapte paleizen, nieuwe spectaculaire parken, reclames, wolkenkrabbers, et cetera. Het contrast met de eerdere aankomst had niet groter kunnen zijn.

door drs. Renée Jones-Bos

Overigens reden we na twee weken stralend zonnig zomerweer de stad binnen vergezeld van enorme donder en bliksem, achteraf gezien wellicht een teken. Dat nieuwe uiterlijk gold niet alleen de stad Moskou, bleek ons in de jaren daarna. Zowel voor werk als privé hebben Richard en ik heel veel gereisd in Rusland tussen 2016 en 2019. Privé, met de auto. Richard zette allemaal routes uit over het hele land. Over sterk verbeterde wegen. Overal werden binnensteden opgeknapt van oude koopmanssteden als Orel, Tambov, Samara, Ryzan. Overal werden kerken en kloosters herbouwd of gerestaureerd. De gouden en groene en blauwe koepels fonkelden je vanuit de verte tegemoet. Landhuizen, datsja’s van componisten als Rachmaninov werden in ere hersteld. Het Rusland van voor 1917 kwam overal van onder een dikke stoflaag tevoorschijn. De geschiedenis worstelde zich naar boven.

Ook voor werk bezocht ik oude steden als Tomsk, Nizhny Novgorod, Rostov, Kazan, en Sint-Petersburg niet te vergeten. Overal waren er universiteiten, culturele instellingen, ngo’s, gouverneurs die geïnteresseerd waren in samenwerking met Nederland en met

Europa. Overal gaf ik lezingen, waar ik onder andere de Nederlandse visie op MH17 ter sprake bracht. In Moskou en Sint-Petersburg wemelde het van de boekwinkels met kritische publicaties als All the Kremlin’s Men van Misha Zygar. Op de universiteiten werden stevige discussies gevoerd over 100 jaar na de Russische revolutie van 1917 – wat had dat Rusland gebracht, misère of macht? De consensus was toen: misère. Dus heel negatief over de bolsjewistische coup.

Kortom, aan de oppervlakte leek er heel veel veranderd. En leek Rusland echt een ander land te zijn geworden dan de Sovjet-Unie. Opener, moderner, geïnteresseerd in samenwerking. Een land waar je vrij kon reizen en met iedereen kon praten.

Toch zag ik verandering in negatieve zin tussen 2016 en 2019. Onder de oppervlakte broeide het ressentiment. Internationaal en nationaal werden de teugels aangehaald. Bij alle contacten met bijvoorbeeld het Ministerie van Buitenlandse Zaken, het MID, werd geklaagd over het Westen, de uitbreiding van de NAVO, de EU, de aandacht van het Westen voor mensen-

door drs. Renée Jones-Bos

rechten, de hypocrisie van het Westen, de noodzaak voor een multipolair internationaal systeem. De relaties met China werden enorm intensief. De Chinese ambassadeur beklaagde zich over de vele bezoekers en toppen, zoveel werk! Ook de relaties met andere landen in Azië, Afrika, het Midden-Oosten en LatijnsAmerika werden door Rusland actief aangehaald.

Nationaal werd de buitenlandse agentenwet die al eerder was aangenomen maar waarmee aanvankelijk niet zoveel werd gedaan, steeds actiever toegepast. Ngo’s werd het leven zuur gemaakt, schrijvers en toneelmakers konden onverwacht gearresteerd worden, buitenlandse zakenlieden kregen te maken met de FSB (veiligheidsdienst – red.), demonstraties werden niet meer toegestaan, verkiezingen werden gemanipuleerd, corruptiebestrijder Navalny werd het leven steeds zuurder gemaakt, de veiligheidsdiensten opereerden steeds brutaler in het Westen.

U weet nog de zaak van de vergiftiging van Sergej

Skripal en de beïnvloeding van verkiezingen in de VS en in Europa, de hack van de OPCW in Den Haag

(Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens – red.). Het belang van Roesski Mir, het Russische volk waar ze ook maar woonden, werd steeds sterker benadrukt. En traditionele waarden werden stevig uitgedragen, ook door de Patriarch, Kirill.

Eind augustus 2019 vertrokken we uit Moskou, opnieuw met de auto, ditmaal via de Baltische Staten en Polen omdat de reis via Belarus toen al niet meer mogelijk was. Met gemengde gevoelens. Enerzijds lieten we een land achter met een imponerende cultuur, muziek, literatuur, dans, architectuur, een land dat een stuk welvarender en opener en meer geïntegreerd in allerlei internationale verbanden leek dan de Sovjet-Unie; anderzijds was de trend helemaal niet positief, integendeel, Rusland leek stap voor stap terug te gaan naar de oude tijd. De jaren daarna bouwden we ons leven weer op in Den Haag. Net voor de coronapandemie hadden we ons gesettled. Ik vertrok bij Buitenlandse Zaken. We bleven Rusland natuurlijk op de voet volgen.

Bijna een jaar geleden, op 24 februari 2022, zaten we de hele dag aan de buis gekluisterd om de Russische aanval op Oekraïne te volgen. Verbijsterd zagen we Russische troepen het buurland intrekken met lange colonnes aan tanks, u ziet ze vast nog voor u. We vroegen ons af, zoals zovelen, wat Rusland hier in godsnaam op het spel zette. Natuurlijk hadden we de troepen concentraties aan de grens met Oekraïne met zorg gevolgd, en de Amerikaanse waarschuwingen gehoord. En het essay van Poetin van zomer 2021 over de eenheid van Russen en Oekraïners met stijgende verbazing gelezen. Maar zoals velen binnen en buiten Rusland dachten we dat het ging om intimiderende manoeuvres, onrust blijven creëren aan de grenzen voor Oekraïne om verdere ontwikkeling te belemmeren voor dat land. Zoals dat ook al effectief was toegepast bij Georgië en Transnistrië. Wapengekletter, bully gedrag, grens schermutselingen, blijvende bezetting van een deel van de Donbas. Maar een totale aanval op Oekraïne met als doel annexatie van het land?

Vanuit onze westerse ogen gezien leek het een hopeloze missie om een land zo groot als Oekraïne gewapenderhand te willen bezetten. De Oekraïners zouden zich daar nooit in schikken, het Westen zou zich daar niet zomaar bij neerleggen, wat hoopte Poetin te bereiken? In de weken en maanden daarna werd al snel duidelijk dat Poetin zich op een aantal terreinen schromelijk had misrekend:

- de Oekraïense regering sloeg niet op de vlucht, zoals het Kremlin verwacht had, integendeel, de president ontpopte zich tot een ware leider. Er werd niet binnen een paar dagen een marionettenregime geïnstalleerd; Oekraïners begroetten de Russische troepen niet met bloemen: Oekraïners vochten en vechten heldhaftig;

- het Westen verenigde zich snel in de verontwaardiging over de massale aanval op een buurland dat op geen enkele wijze agressie had uitgelokt. De eens zo verdeelde EU was verrassend eensgezind en nam snel ongekende sanctiepakketten aan;

door drs. Renée Jones-Bos

- de NAVO was meer verenigd dan ooit in de recente geschiedenis, Zweden en Finland vroegen het

NAVO-lidmaatschap aan;

- de VN veroordeelde in een breed aangenomen resolutie de aanval van Rusland op Oekraïne;

- Westerse bedrijven vertrokken uit Rusland, investeringen die in de loop van jaren waren opgebouwd werden van de hand gedaan;

- Europa liet zich niet chanteren door de energieafhankelijkheid van Rusland en wist na een paar moeilijke maanden een scherpe draai te maken naar import van gas en LNG uit andere landen, zij het wel tegen zeer hoge prijzen;

- en het Westen, de Verenigde Staten en het Verenigd

Koninkrijk voorop, zorgden voor ongekende wapenleveranties aan Oekraïne om het Russische leger te weerstaan. De EU bood Oekraïne in sneltreinvaart kandidaat-lidmaatschap van de EU aan.

Er is nog veel meer op te noemen. Het Russische leger deed het een stuk slechter dan verwacht. De repressie in Rusland zelf nam ongekend wrede vormen aan.

Naar schatting een miljoen jonge, talentvolle Russen hebben het land inmiddels verlaten, uit boosheid over de aanval of uit angst voor mobilisatie.

Alles wat sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie werd opgebouwd aan economische groei, veiligheid, welvaart in brede zin, contacten met Europa en de VS, is verkwanseld, voor een waanidee.

Waar ging het mis? Velen die zich met Rusland bezig hebben gehouden in de loop der jaren en ook sympathie hadden ontwikkeld voor Rusland, althans zeker voor de cultuur en de mensen, vroegen zich af waar het mis ging. Waarom heeft het Russisch regime deze destructieve afslag genomen? Hadden we het aan kunnen zien komen? En zo ja, hadden we er iets aan kunnen doen?

Er is heel wat gefilosofeerd en geschreven over dit thema het afgelopen jaar. Er zijn zeker schrijvers en politici geweest die al jaren zeggen: dit gaat de verkeerde kant op met Rusland. In ieder geval de Baltische staten en Polen, landen die pijnlijke ervaringen met de Sovjet-Unie en daarvoor met het Russische kei-

door drs. Renée Jones-Bos

zerrijk hadden, waarschuwden al jaren dat we niet naïef moesten zijn en onze afhankelijkheid van energie uit Rusland niet te groot moesten maken. Schrijvers als Masha Gessen zagen de interne repressie toenemen en zagen dit als teken aan de wand voor een gevaarlijk Rusland. De vergiftiging van Skripal, Navalny, de door Nederland openbaar gemaakte poging tot hacken van de OPCW, die ik net al noemde, het waren allemaal tekenen aan de wand voor een regime dat steeds meer de verkeerde kant op ging.

Wat drijft het Kremlin en vooral Poetin? Wat mij duidelijk werd in alle gesprekken in Moskou in de jaren 2016-2019, was de enorme frustratie bij de Russische autoriteiten. De echte tegenstander voor Rusland was natuurlijk de VS. De unipolaire macht van de VS na 1991 was Rusland een doorn in het oog. Met heimwee werd teruggedacht aan de tijd van de Koude

Oorlog toen de Sovjet-Unie een van de twee bepalende supermachten was. Diezelfde VS had Rusland diep beledigd door het een ‘regionale macht’ te noemen

(Obama) en daarvoor al door de NAVO-uitbreiding naar het Oosten (vanaf eind jaren negentig) met als dieptepunt voor Moskou de NAVO-top in Boekarest in 2008 waarin Oekraïne en Georgië vage toezeggingen kregen van de NAVO.

Dus ja, er waren signalen, we zagen negatieve tendensen, er was sprake van ressentiment. De toespraken en interviews van Poetin werden donkerder, kritischer en meer anti-westers en tegen de liberale democratie. Tegelijk had de samenwerking met het Westen Rusland ook heel veel goeds opgeleverd: economische groei, energiemarkten, innovatie, investeringen, uitwisseling op onderwijsgebied, samenwerking op juridisch gebied, klimaatgebied et cetera. Het leek het met onze rationele westerse blik niet logisch om dat allemaal op het spel te zetten. Bovendien had Rusland tot de 24e februari toe een andere keuze kunnen maken. Niemand dwong het land Oekraïne binnen te vallen. Er zijn altijd keuzes.

Maar het gebeurde toch. En dat heeft ons in het Westen flink wakker geschud. Staccato daarover een aantal observaties:

- we waren in de lange, veilige periode na de Tweede Wereldoorlog vergeten, dat geopolitieke keuzes niet

drs. Renée Jones-Bos

altijd rationeel en economisch van aard zijn en dat macht, ressentiment, geschiedenis, indoctrinatie en nationalisme een grotere rol spelen dan wij ons in het rationele Westen tot voor kort konden voorstellen;

- voor het Kremlin - en Poetin in het bijzonder - begon herstel van het Russische en van het Slavische Rijk blijkbaar mythische proporties aan te nemen, zo niet goedschiks dan kwaadschiks; voor Poetin was het ondenkbaar dat Oekraïne niet onderdeel van dat rijk zou zijn, samen met Belarus, dat inmiddels op andere manieren is ingepakt;

- het Kremlin kijkt naar de wereld met een 19e-eeuwse bril, die van machtsblokken en invloedssferen waar grootmachten kunnen doen wat ze willen in hun achtertuin en waarbij het als normaal gezien wordt dat grootmachten bufferzones hebben. Oekraïne wordt gezien als zo’n bufferzone tegen het westen; het zelfbeschikkingsrecht van naties speelt voor Rusland geen enkele rol;

- jaren van staatspropaganda heeft het idee van een vijandig westen dat erop uit is Rusland te vernederen en vernietigen erin geramd bij een groot deel van de bevolking, ook bij de elite. Als je het maar vaak genoeg en zegt, ga je er bijna zelf in geloven;

- keiharde repressie in het binnenland maakt oppositie voeren en alternatieve informatie verspreiden nagenoeg onmogelijk. De Doema is een stempelmachine; de vrije pers is opgedoekt; tegenstanders van het regime worden in strafkampen opgesloten. U heeft gezien hoe slecht Navalny eraan toe is; week na week wordt hij in een isoleercel opgesloten en zijn gezondheid is zeer slecht;

- de mythe is gecreëerd dat Rusland altijd maar weer aangevallen werd door het Westen en zelf een onschuldig slachtoffer is dat zich wel móet verdedigen;

- de geschiedenis wordt gebruikt als instrument van indoctrinatie in plaats van als eerlijke reflectie op het verleden. Daar kom ik zo nog even op terug.

Poetin had zijn zinnen gezet op Oekraïne, had duidelijk niet verwacht dat het zo’n taaie strijd zou worden met zoveel repercussies. Zijn inlichtingenpositie moet heel slecht zijn geweest. Dat krijg je in een dictatuur; men praat de leider naar de mond, niemand durft de waarheid te zeggen. En het leger was niet zo effectief en gemoderniseerd als werd gedacht. Er zijn vele mil-

Renée Jones-Bos

jarden gestopt in het leger na de invasie van Georgië in 2008, die eigenlijk heel slecht ging, maar het resultaat is blijkbaar niet wat men had verwacht. Maar in een dictatuur is dat helaas geen reden om het beleid aan te passen. Ik vrees dat Poetin niet meer terug kan en bereid is heel veel blood and treasure zoals de Amerikanen zeggen, in te zetten om zijn doel te bereiken. Dit kan nog heel lang gaan duren.

Hoe zit het met de Russische bevolking? Wat vindt die ervan? Dit is een lastige vraag om te beantwoorden. Allereerst omdat het in een dictatuur heel erg moeilijk is om eerlijk onderzoek te doen naar wat de bevolking echt vindt. Men kijkt wel uit om eerlijke antwoorden te geven. Ik las een interview met Lev Gudkov, de oprichter van Levada (onderzoekscentrum in Rusland – red.); ik ontmoette hem een aantal keren in Moskou. Hij klonk heel somber, noemde de Russische bevolking in de loop der tijd amoreel geworden; men stelt zich of onverbloemd patriottisch op of steekt liever de kop in het zand, trekt zich terug in de privésfeer, murw geworden door de onophoudelijke staatspropaganda via de media.

Andrei Kolesnikov van Carnegie Endowment, eveneens een oude bekende, is ook somber en geeft aan dat het gebruik van antidepressiva in Rusland in de laatste negen maanden met 70 procent is toegenomen. Maar, ondanks alle angst en nervositeit, “past het merendeel van de maatschappij zich zoals gewoonlijk aan”, schrijft hij in najaar 2022. Ik citeer verder: “Aan de laatste schok, even onvoorzien als die van 24 februari, namelijk de mobilisatie. Het patroon dat we vaker zagen de laatste jaren kwam weer naar de oppervlakte. We zagen het ook na de coronapandemie en na de hervorming van het pensioenstelsel. Na een eerste grote schok volgt een dip en daarna aanpassing en dan kalmeert het sentiment en gaan Poetin’s ratings weer omhoog. Russen ademen diep uit, verzinnen allerlei praktische oplossingen in anticipatie van nieuwe verrassingen van de autoriteiten (vertrek, verstoppen, oorlog omarmen et cetera).

In plaats van protest – aanpassing. In plaats van verontwaardiging, uitingen van onderworpenheid: de weg naar Golgotha wordt gezien als een onvrijwillige burgerplicht. Fatalisme en cynisme komen in de plaats

door drs. Renée Jones-Bos

van het snappen wat er echt aan de hand is. Net als in de sovjettijd.

eerste doema’s aan het begin van de twintigste eeuw. De Sovjet-Unie werd al snel een totale dictatuur.

Toch blijft angst en zorg groot in de publieke opinie. Er is vermoeidheid met de oorlog/speciale operatie die maar door blijft gaan. Mensen willen niet sneuvelen, ze willen zowel patriot zijn als blijven leven.

Mensen hebben het gevoel collectief gegijzeld te zijn. Maar iedereen zit in de val, ik ook, dan storten we ons er samen maar in. Het Russisch gevoel van collectiviteit.” Einde citaat.

Onder Gorbachev en vooral Jeltsin ontstond er meer vrijheid, vrijheid van meningsuiting, van demonstratie, van vereniging, vrije pers, vrije verkiezingen.

Maar daar kwam na twee Poetin termijnen een eind aan, zeker na de verkiezingen van 2012 waarmee

Poetin terug kwam als president. Volgens Dimitri Moeratov, Nobelprijswinnaar en hoofdredacteur van Novaya Gazeta, inmiddels verboden, spelen in ieder geval drie zaken een rol bij de opstelling van het Russische volk:

Maar ik las ook een interview met de stafchef van Navalny die zich fel verzette tegen het idee van een willoze bevolking die zich neerlegt bij het regime. Nu kan het even niet anders vanwege de repressie, zo zegt hij, maar dat betekent niet dat het Russische volk niet tot democratie in staat is.

Heel veel ervaring met democratie heeft Rusland nog niet gehad. De Tsaren waren absolute heersers, een aantal democratische experimenten aan het eind van hun heerschappij heeft het niet lang volgehouden - de

1. Enorme armoede in grote delen van het land en de bittere noodzaak tot overleven laten geen ruimte voor bewustzijn over burgerschap;

2. De actieve promotie door het Kremlin van een giftige vorm van nationalisme – steun aan het regime zonder zelf na te denken (“zij weten wel wat goed voor ons is”);

3. De eindeloze zeer effectieve en moderne vorm van propaganda en beïnvloeding. Ik zou daar zeker nog angst voor repressie aan toevoegen.

door drs. Renée Jones-Bos

Wat hadden wij, Europa, het Westen anders kunnen doen?

Hadden wij dit alles kunnen voorkomen? Er wordt door de zogenaamde ‘realistische’ school gezegd dat de EU en de NAVO uitbreiding stappen te ver waren. Dat we daarmee Rusland provoceerden. Hadden we de centraal-Europese landen dan maar aan hun lot moeten overlaten? En mee moeten gaan in de 19e-eeuwse visie op grootmachten en bufferstaten? En dat brengt ons ook tot de vraag: wie is de stem van Europa? De Europese Unie was verdeeld, dat was heel duidelijk tijdens onze jaren in Moskou. Er waren landen die niets met Rusland te maken wilden hebben; er waren landen die heel kritisch waren, zoals Nederland; er waren landen die ervan overtuigd waren dat economische samenwerking uiteindelijk zou leiden tot verbondenheid en daarmee wederzijdse veiligheid én er waren landen die om allerlei redenen hele goede relaties hadden met Rusland. Er was niet één Europese stem, een Europees beleid in die tijd. Dat maakte het lastig om tot een gezamenlijk beleid te komen ten aanzien van Rusland. Rusland zag dat natuurlijk haarscherp en keek met dedain naar de Europese Unie. Ze zagen ons als een wankel, verdeeld continent dat braaf de opdrachten van de VS uitvoerde. En dat werd ook met zoveel woorden gezegd. Zie ook de neerbuigende manier waarop de buitenlandvertegenwoordiger van de EU, Borrell, door Lavrov ontvangen werd. Dat was ongeveer een jaar voor de oorlog in Oekraïne.

Alles wat misging in de EU en in de VS werd breed uitgemeten op de Russische staatstelevisie, waarmee de geesten van de Russische burgers rijp werden gemaakt voor een negatieve relatie met het Westen.

“Kijk eens wat een puinhoop het daar is, chaos, dat krijg je met zo’n liberale democratie, geef ons maar traditionele waarden, Rusland als bolwerk tegen het woke verval in het westen”, zo was de impliciete en vaak ook expliciete boodschap. En we werden zelf de afgelopen jaren ook onzeker over ons eigen model. Had de liberalisering en globalisering ons nou wel zo veel goeds gebracht, of eerder ellende? Discussies die in alle openheid werden en worden uitgevochten; zo gaat dat in een democratie. Daar speelden de Russen handig op in. Ik vond het echt

door drs. Renée Jones-Bos

onthutsend wat er dag in dag uit in Rusland via de staatspropaganda de ether in wordt geslingerd over de puinhoop in het Westen.

Dus de EU was verdeeld. De NAVO werd in die jaren door Macron nog brain dead genoemd. Trump deed de trans-Atlantische relatie wankelen. Hadden

‘wij’ Rusland kunnen stoppen? Hadden we de relatie anders moeten aanpakken? Hadden we nog meer druk kunnen uitoefenen? Hadden we eerder steviger sancties moeten afkondigen? We waren druk met onszelf — de eurocrisis, migratiecrisis, de hele EUstructuur op zich — en dachten zeker als EU nog niet in termen van geopolitieke macht en invloed. Daar heeft de oorlog in Oekraïne nu met een grote schok écht verandering in gebracht. Naïviteit en geloof in verandering door economische samenwerking zijn in één klap van tafel. Zelfreflectie is hard nodig, dat is juist de kracht van een democratie. En we zullen kritisch over onze eigen beleidskeuzes van de afgelopen dertig jaar moeten nadenken. En dat zal zeker verder onderzocht en eindeloos betwist worden de komende jaren.

Maar datzelfde geldt voor Rusland. Dat land heeft ook agency zoals de Britten zo mooi zeggen. Welke andere keuzes had Rusland kunnen maken? Het land is niet alleen passief slachtoffer. En was tot 2012/2014 goed op weg om een welvarend, groeiend, internationaal geaccepteerd land te worden. Permanent lid van de Veiligheidsraad in de VN, waarmee het aan de internationale knoppen draaide, lid van de G8 en de G20. Cruciale speler op energiegebied, enorme mogelijkheden ook op het gebied van alternatieve energiebronnen met zo’n grote landmassa, steeds grotere voedselexporteur wereldwijd. Een grote defensieindustrie. Potentie genoeg om een wereldspeler van formaat te zijn in plaats van je op te stellen als een soort passief slachtoffer.

Maar nu, tot slot, terug naar de locatie van vandaag en het thema geschiedenis. Democratie staat en valt bij goed burgerschap en daar moet ruimte voor zijn, zoals Moeratov terecht zegt. Ruimte in het openbare debat en ruimte in je hoofd. Voor een democratie, voor dat goede burgerschap, is leren van de geschiedenis, voortdurend evalueren van de geschiedenis, het

door drs. Renée Jones-Bos

meenemen van nieuwe generaties in die geschiedenis, zoals u doet hier in Nationaal Monument Kamp Vught, van cruciaal belang. Je moet kritisch blijven kijken, blijven aanpassen.

Wat ons enorm opviel in de jaren 2016-2019 is hoe werd omgegaan met het onderwerp geschiedenis in Rusland. Hoe de geschiedenis werd geïnstrumentaliseerd als wapen van de macht, in plaats van iets waar je in alle eerlijkheid op terug kijkt. Een aantal voorbeelden: - de herdenking van het einde van de Tweede

Wereldoorlog werd onder Poetin een militair spektakel van de eerste orde. Met een mega-evenement op het Rode Plein waarin al het wapentuig werd vertoond en tienduizenden militairen meededen.

Dat was in de Sovjetperiode niet het geval; toen was er immers de ideologie van het communisme.

Het nieuwe Rusland had geen ideologie. Dus de geschiedenis en met name het einde van de Tweede

Wereldoorlog werd gebruikt als een soort founding myth, een oorsprongsverhaal: wat is onze kern, wat is onze essentie. Wij zijn een heldhaftige land dat zich verzet tegen kwaadaardige aanvallers. Met als hoogtepunt de strijd tegen het nazisme en de overwinning in de Tweede Wereldoorlog. Voor nuance en donkere aspecten was absoluut geen plaats;

- we bezochten het nieuwe historische museum in Moskou, Historical Park Russia: My History. Een hypermodern museum met veel films en installaties. Die vertelling begon bij de oude Slavische stammen. En het belang van Kyiv Roes (het Kievse Rijk), als oorsprong van het Moskovische Rijk. Met een totaal verdraaide visie op de geschiedenis, het was een aaneenschakeling van overwinningen op de vijand, over de eigen wandaden werd niet gerept. Hoe moet een burger hiervan leren?;

- Stalin werd weer opgehemeld als de leider die de Tweede Wereldoorlog won. Daar past het verhaal van de Gulag natuurlijk niet bij. Dus wordt een deel van de geschiedenis dat niet goed uitkomt, weggemoffeld;

- er werd met geen woord gerept over de hulp die de Sovjet-Unie kreeg tijdens de Tweede Wereldoor-

Renée Jones-Bos

log van de VS, onder andere via lend lease. En er wordt al helemaal niet gepraat over al die arme Sovjet krijgsgevangenen die na terugkeer van de Tweede Wereldoorlog regelrecht naar de Gulag gestuurd werden als landverraders;

- Ivan de Verschrikkelijke, Catharina de Grote en Peter de Grote waren sterke heersers die welwillend allerlei landen en gebieden onder hun keizerlijke hoede namen. Tot grote vreugde en dankbaarheid van die overwonnen volkeren natuurlijk.

Een van de weinige organisaties in onze tijd die wél probeerde een eerlijke blik op de geschiedenis te werpen was Memorial. Wij hadden als ambassade goed en veel contact met Memorial, een nog door Nobelprijswinnaar Sacharov opgerichte organisatie die zich inspande om een oprecht beeld van het recente verleden en met name de Gulag te presenteren. Memorial had een enorm archief aan foto’s, brieven, kleding, speelgoed en familieverhalen.

En deed veel aan voorlichting op scholen, onder andere via een opstellen wedstrijd onder scholieren over het thema Gulag. Jaren kon Memorial redelijk zijn gang gaan, maar al in de tijd dat wij er waren werd de opstelwedstrijd verboden. Inmiddels is Memorial tot ‘buitenlandse agent’ verklaard en gesloten. Men wilde geen kritische verhalen over het verleden, alleen focus op positieve punten van de geschiedenis en een stralende toekomst.

Zonder een eerlijke terugblik op de eigen geschiedenis, met alle goede en slechte aspecten daarvan, ontstaat er geen civil society , geen betrokken en eerlijk burgerschap, geen staat die bereid is eerlijk en open naar het eigen handelen te kijken. In zo’n land zijn burgers speelbal van propaganda. Wordt de macht niet kritisch bevraagd. En kan de leiding van dat land ongebreideld zijn gang gaan, of het nu in het belang is van dat land en de burgers van dat land of niet.

Renée Jones-Bos

Alleen economische welvaart is niet genoeg. Te lang hebben Russische burgers zich neergelegd bij het zogenaamde sociale contract: de staat zorgt voor groeiende welvaart en jullie bemoeien je niet met politiek. Uiteindelijk kan zich dat tegen een bevolking keren.

Daarom is het van levensbelang dat wij in het Westen onze rug recht houden en dat we Oekraïne met al onze mogelijkheden, militair, civiel en financieel, blijven steunen. Niet toegeven aan de dictatuur. Ook in het belang van onze vrijheid.

Hoe keer je dat tij? Dat moet uiteindelijk van de Russen zelf komen. Vanuit het buitenland kan dat niet opgelegd of aangestuurd worden. Er moet discussie en debat van binnenuit komen. Maar zolang de siloviki - de sterke mannen - de leiders van de veiligheidsdiensten, het leger en de nationale garde zó sterk zijn, zo’n dominante greep op de bevolking hebben, en zolang het Kremlin er belang bij heeft de machtsbalans in stand te houden, zie ik helaas niet zo snel verandering op komst.

En dat is slecht nieuws voor de oorlog in Oekraïne, en dus ook slecht nieuws voor ons. Poetin kan bijna niet terugkeren op zijn schreden en de bevolking zal waarschijnlijk volgen wat het Kremlin bepaalt.

Dat brengt me nu echt naar Kamp Vught.

Je ziet wat er gebeurt als een volk niet stilstaat bij en leert van zijn geschiedenis. Plekken zoals die van Kamp Vught spelen een enorm belangrijke rol om herinnering levend te houden, om moeilijke discussies niet uit de weg te gaan en bij te dragen aan een actief en verantwoordelijk burgerschap. Daarom ben ik dankbaar voor de uitnodiging, zie ik uit naar de discussie en wens ik Nationaal Monument Kamp Vught en u allen een goede toekomst toe. Want zonder eerlijke blik op het verleden, is er geen goede toekomst mogelijk!

door drs. Renée Jones-Bos

Paneldiscussie (samenvatting)

Na de lezing is er een panelgesprek onder leiding van presentator Theo Verbruggen (tevens bestuurslid Stichting Beschermers). Hieraan nemen deel Renée Jones-Bos, oud-ambassadeur in Moskou, journalist Wessel de Jong, ex-NOS correspondent in Rusland, Niels Drost, junior-onderzoeker bij Clingendael en Jorrit Schoots, student strafrecht aan Tilburg University.

Theo Verbruggen: Niels, je hebt door de jaren heen zo’n vijfhonderd speeches van Poetin in detail geanalyseerd. Wat haalde je daar uit? Wat zag je veranderen in die jaren?

Niels: Ik heb in dat onderzoek gekeken naar hoe Poetin in zijn speeches de geschiedenis gebruikt, met name die van het Russische rijk. Omdat mij opviel dat Poetin dat veel deed, vroeg ik mij af: hoeveel en in welke mate. Ik heb daarbij de speeches erbij gepakt en heb daarbij gezien dat hij met name in het begin van zijn presidentschap de geschiedenis als zijn inspiratiebron gebruikte. En juist om de banden met het Westen aan te halen sprak over de grote gemeenschappelijke peri- odes. Zelfs ten aanzien van de Amerikanen had Poetin het erover dat Rusland in de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog een essentiële rol speelde door hun steun. Dat Rusland en Amerika twee wereldoorlogen hebben gewonnen en dat dit altijd iets positiefs is om op terug te grijpen voor de samenwerking. Door de jaren heen is dat enorm gekanteld, met name na het congres waarop Oekraïne en Georgië op vage wijze toezegging kregen op een NAVO-lidmaatschap misschien in de toekomst.

En in een hele grote speech van Poetin op het Veiligheidscongres van München, waarin hij keihard uithaalde naar het hypocriete Westen, dat tegen Rusland in aan het gaan was.

Je ziet dat daarmee een kantelpunt begon, waarmee Poetin de geschiedenis steeds meer als een soort wapen begon te gebruiken om zijn eigen beleid te rechtvaardigen en om de annexatie van de Krim mee goed te praten. “De Krim heeft altijd al bij Rusland behoord: dat gebied is met een paar kleine tussenpozen, altijd al Russisch geweest.”

En ook in de aanloop naar de Russische invasie in februari van 2022, heb ik gezien dat Poetin steeds vaker

door drs. Renée Jones-Bos

en steeds radicaler is gaan praten over Oekraïne en over het Westen. En dat daarmee een echt omslagpunt bereikt is door de jaren heen.

Theo: Je hebt niet alleen die speeches allemaal doorgenomen, maar Oost-Europa is ook je specialiteit. Je hebt ook een tijdje gewoond in Rusland. Ik ga even wat langer bij Wessel stilstaan, omdat ik denk dat hij degene is die de meeste actuele ervaringen heeft op dat vlak. Wessel, jouw carrière loopt bijna gelijk met die van Renée, kun je zeggen. Jullie kwamen elkaar tegen toen jij correspondent was in Washington en Renée diplomaat was: ambassadeur. Jij hebt in Moskou gezeten en je hebt zeven geweldige jaren gehad op de economieredactie bij de NOS en toen brak de oorlog uit in Oekraïne. Jij spreekt Russisch, jij kende heel veel van die situatie, dus je bent het afgelopen jaar daar ook met regelmaat geweest. En je gaat af en toe heen en terug. Hoe zit dat in elkaar?

Wessel: Achter elkaar ben ik zeven keer heen en weer geweest. Je moet er nu altijd helemaal over land heen. Voorheen kon je gewoon naar Kiev vliegen. Nou, dat is er gewoon niet meer bij. Het is echt een reis van bijna 48 uur om daar te komen, dus dat is best ingewikkeld. Afgelopen halfjaar, van september tot december, ben ik er permanent geweest. Men wilde een beetje van de wisselingen af bij de NOS, dat er steeds weer iemand anders was. En het was eigenlijk zoiets als: de grootste hitte van de oorlog was er op dat moment ook een beetje af na het voorjaar. Het idee was een beetje nieuwsbewaking, zoals dat dan heet. ‘IDGH’, zoals dat dan heet in jargon bij de NOS: ‘in de gaten houden’. Maak vooral niet iedere dag een verhaal. Dat was een beetje het idee. Doe rustig aan…. Een naïef idee om daarmee iemand op pad te sturen. Het was ongelofelijk druk. Er ging geen dag, sterker nog geen uur voorbij zonder verhaal. En zeker toen vanaf 10 oktober, toen het eerste zware bombardement op Kiev plaatsvond. Toen de Russen die infrastructuur begonnen te beschieten. Vanaf dat moment is het eigenlijk niet meer gestopt met alle verhalen. Toen merkte je echt dat er een tweede front op de bevolking werd geopend. Waardoor de strijd een veel meer terroristische terreur kreeg die het daarvoor niet had. Dus het werd veel venijniger. Dat werd redelijk intensief.

door drs. Renée Jones-Bos

Theo: Je hoort dan telkens over de kracht van de Oekraïners. Dat hun moreel niet is te breken. Jij verkeerde daar dagelijks tussen die mensen. Is dat ook zo?

Wessel: Dat is inderdaad echt wel verbazend. Met die invasie is wel iets wakker gemaakt in die Oekraïners ook. Dat ze zich realiseerden van: “Ja, ho wacht eens eventjes, dit land is wel het enige wat wij hebben en als je dat kwijt bent dan heb je niks meer.”

En het werd dus steeds duidelijker: het zijn twee broedervolken in principe. Ze liggen heel dicht bij elkaar. Maar die oudste of die grote broer beter gezegd, die heeft zich wel van zo’n misdadige, terroristische kant laten zien.

Eigenlijk vanaf het moment dat dit nieuws naar buiten kwam, toen de Russen zich begonnen terug te trekken, boven Kiev en ook uit andere gebieden. Toen duidelijk werd hoe die Russen zich als bezetter hadden gedragen, namelijk uiterst wreed, toen zag je die motivatie van de Oekraïners nog verder groeien. Toen de eerste verhalen over Boetsja en Irpin, de noordelijke voorsteden van Kiev, bekend werden. Toen daar duidelijk werd wat de Russen daar hebben aan- gericht…. Het is met geen pen te beschrijven. Ik heb het zelf ook gezien. Ik ben vlak na de bevrijding van Gerzon ook in die stad geweest. Je bent dan in kelders waar mensen werden gemarteld. Waar de elektriciteitskabels nog over de vloer liggen die op geslachtsdelen en aan alle kanten bij mensen werden aangesloten. Als je het met je eigen ogen ziet en vervolgens dan ook de mensen spreekt, die het hebben ondergaan. Eén van de meest indrukwekkende interviews is met een vrouw die daarover durfde te spreken. Een vrouw van begin veertig die daar was verkracht door Russische militairen. Wat zij daarover vertelt, is onvoorstelbaar. Maar het meest onvoorstelbare was misschien niet de verkrachting zelf, maar dat je aan het hele verhaal hoorde, hoe het gesanctioneerd was door de Russische legerleiding. De officier kwam gewoon langs huis en zei: ”Ja, mevrouw u weet wel wat er aan de hand is, mijn mannen willen zich even vermaken.” Voor ons klinkt dit als nieuws maar voor Oekraïners niet. Dus die weten heel goed wie ze van het lijf moeten houden. En dat die gasten weg moeten.

Theo: En welke keuze ze nu wel moeten maken?

door drs. Renée Jones-Bos

Wessel: Het is geen keuze. Het is overleven op een normale menselijke manier.

Theo: Jorrit, wat valt jou op met jouw interesse en jouw achtergrond wat je van Renée gehoord hebt?

Wat blijft je bij of wat sprak je aan?

Jorrit: Om te beginnen de gedetailleerdheid van het verhaal. Dat was heel bijzonder om te horen. Ik denk dat u ons goed heeft meegenomen in de geschiedenis.

De geschiedenis van Rusland. Wat mij vooral opvalt?

Ik moet dat een beetje context geven. Ik ben geboren in 1998. Een heel groot gedeelte van uw verhaal is voor mij ‘nieuw’. Ik denk ook met name dat mij dat opviel. Maar ik ben vooral heel erg benieuwd, naar wat u denkt dat de rol van Nederland in de toekomst nog kan zijn in dit conflict.

Renée: Ik denk dat mijn oproep aan het eind ook was: “Wij kunnen ons hier niet bij neerleggen.” Dat kunnen we natuurlijk niet alleen. En dat zie je ook steeds meer in deze wereld en dat heb ik ook echt zelf zien veranderen. Toen ik begon bij Buitenlandse

Zaken was het Nederlands buitenland beleid: Nederland kwam met het initiatief, je deed als Nederland zelf allerlei dingen. En dat is steeds meer onderdeel van de Europese Unie geworden. Met vallen en opstaan, heel moeizaam, eindeloos overleggen, dat hebben we allemaal gezien. Maar je ziet wel, dat je in deze wereld met zulke grootmachten (VS, Rusland, China), het in je eentje als Nederland niet kan. Dat zou mijn eerste opmerking zijn. Je moet het samen doen met je EU-partners en je NAVO-partners.

Theo: Gaat dat goed trouwens? Want er wordt wel gezegd dat de Europese Unie heel sterk gezamenlijk optreedt en dat dit het bij elkaar gebracht heeft. Is dat ook zo?

Renée: Beter dan in de tijd dat ik in Moskou zat. Want daar waren destijds zulke verschillende visies. Begrijpelijk vanuit de geschiedenis omdat Europa niet één geschiedenis heeft. We zijn 27 individuele landen, met hele andere relaties en een eigen geschiedenis. Maar we lagen echt mijlen ver uit elkaar, van helemaal positief daar tot helemaal negatief daar.

door drs. Renée Jones-Bos

En ik denk wel, dat je hebt gezien dat Europa veel dichter bij elkaar is gekomen. Rusland heeft ons wel bij elkaar gebracht. Daar had Poetin niet op gerekend, want hij vindt Europa een slap, waardeloos continent. En ik denk, dat die enorme sanctiepakketten de Russische economie gaan pijn doen. Ik vind ook dat wij ons daarvoor moeten blijven inzetten. Dat we niet moeten toegeven.

Ik ben dan ook helemaal geen voorstander nu van onderhandelingen. Dat slaat echt nergens op, eerlijk gezegd. Je gaat toch niet midden in een oorlog zeggen: ”We gaan onderhandelen.” Waar ga je dan over onderhandelen? Er is niets om over te onderhandelen. Je ziet dat Rusland alleen maar extra aanvallen uitvoert. Dus wat geef je dan op en wat geef je dan toe? Dus Europese Unie, NAVO: actief een rol blijven spelen en zorgen dat we Oekraïne blijven ondersteunen.

Theo: En militair ondersteunen. Wessel en jij kwamen bij elkaar toen jullie zeiden: “We moeten de rug nu rechten. Dat moet gebeuren en je moet op alle manieren op defensieterrein ondersteunen.”

Niels, hoe heb jij geluisterd? Wat viel jou op?

Niels: Nou, jaloezie is misschien niet het goede woord, maar heel veel eerder bewondering voor u, die al die perioden heeft meegemaakt, met eigen ogen heeft gezien. Want al die verhalen die u vertelt, heb ik zelf in de geschiedenisboeken moeten lezen. En de tweede periode dat u in Rusland terecht kwam, was voor mij de eerste keer dat ik zelf in het Rusland van grootsheid, aankwam. Ik heb in het provinciale Rusland gewoond en daar mensen ontmoet. Waar ik vooral op aansloeg, was het punt van het belang van de eerlijke reflectie op de eigen geschiedenis. Dat dat een zo nadrukkelijk iets is, wat je mist in Rusland. Zowel het voorbeeld van Memorial wat u noemde, maar ook zelfs op het lokale niveau waar musea, die een vergelijkbaar doel hebben als hier in Vught, heel actief tegengewerkt worden, gesloten worden en het leven hen ontzettend lastig wordt gemaakt. Omdat die herinnering aan wat er werkelijk gespeeld heeft, in die Sovjetperiode en in die tijd van onderdrukking, heel actief tegengewerkt wordt.

En alleen een verhaal van grootsheid hoe Jozef Stalin een fantastisch staatsman was. En dat daarbij geen ruimte mag zijn voor een kritische bevlek-

door drs. Renée Jones-Bos

kende rol daarbinnen. Dat dit niet alleen in de maatschappij speelt maar juist van bovenaf, vanuit de Russische regering komt. En ook vanuit Poetin zelf er geen sprake is van eerlijke reflectie op het verleden. Ook met het oog op Oekraïne. Poetin heeft vorig jaar dat bekende essay geschreven over de eenheid van Russen, Oekraïners en Belarussen. Waarin hij betoogt dat de mensen altijd samen hebben gewoond en dat destijds er allemaal orthodoxe mensen, die Russen waren, in die gebieden leefden en dat het hoog tijd wordt dat die mensen nu weer verenigd zijn in, ik parafraseer het even in mijn eigen woorden: het grote heilige Russische rijk. En dat daarmee Poetin op een soort mythische heilige missie is, om die mensen erbij te verenigen.

En wat mij opviel was de vraag: hadden we dit kunnen voorkomen? Hadden we met ons beleid tot een ander uiteinde kunnen komen? Ik ben daar vrij pessimistisch over en denk eigenlijk dat dit niet het geval was. Want de twee opties die ik daarvoor zie, hadden beide niet tot heel veel beterschap geleid. De eerste zou zijn dat we nóg harder hadden opgetreden tegen Rusland, nog verdere sancties hadden afge- kondigd, nog eerder waren ingestapt. Maar dat daarbij nog geen verandering had plaatsgevonden, omdat de belangen in Rusland van het mythische beeld van grootsheid, maar ook van de stabiliteit van de regering, vele malen belangrijker is dan de economische misère die zou kunnen plaatsvinden in het land zelf. Het andere alternatief: niks doen en zo’n invloedssfeer erkennen. En maar accepteren dat Oekraïne en Belarus bij Rusland horen en dat wij daar niks over te zeggen hebben en dat Rusland daar maar zijn eigen gang mag gaan. Dat gaat niet alleen in tegen onze eigen waardes, onze eigen ideeën over vrijheid en het belang daarvan en over dat je jouw eigen lotsbeschikking in eigen handen hebt als land. Maar daarnaast zou dit linksom of rechtsom voor Oekraïne ofwel met geweld ofwel indirect, tot een vergelijkbaar resultaat kunnen leiden. Dus ik ben daar ook vrij pessimistisch over en ik ben ook benieuwd of u vindt dat er ook nog andere opties mogelijk waren geweest in het verleden.

Renée: Nee, er zijn mensen die zeggen: we hadden na de annexatie van de Krim harder moeten terugslaan. Duidelijker moeten maken: dit is volstrekt

door drs. Renée Jones-Bos

ontoelaatbaar. We hebben toen sanctiepakketten afgekondigd, lijsten gemaakt met mensen die het land niet meer in konden, maar het waren geen keiharde verpletterende sancties. Maar ik ben het eerlijk gezegd met jou eens; ik weet niet of dat een verschil had gemaakt. Op een gegeven moment was de obsessie al zo gecreëerd. En daarom zeg ik ook: wij moeten kritisch naar onszelf kijken. Maar het is niet dat wij als enige die loop van de geschiedenis hadden kunnen beïnvloeden. Er is ook een andere grote partij, Rusland die ook kritisch naar zichzelf moet kijken en dat gebeurt niet. Dus ik weet niet of we het hadden kunnen voorkomen, helaas.

Theo: Wessel, jij kent Moskou misschien nog wel van voor dat Renée daar kwam. Wanneer kwam jij daar voor het eerst?

Wessel: Ik ging in 1982 Russisch studeren, in 1985 ging ik voor het eerst naar Moskou toe en kwam daar al gelijk in problemen met de autoriteiten en werd het land uitgezet. Daar heeft de ambassade niets aan kunnen doen toen. De reden was: op de deur van mijn studentenflat zat een postertje me de tekst Let ’s go west. En de dag voor het aantreden van Gorbachev werd dat aanhangig gemaakt. Er was zo’n onzekerheid aan de top, dat ze toen voor de zekerheid een soort anti-westerse kaart speelden en toen een aantal westerlingen eruit gooiden. Dat is eigenlijk heel kort mijn eerste, harde aanvaring met de Russische autoriteiten.

Theo: Maar hoe trof jij Moskou aan?

Wessel: Precies zoals Renée het omschreef. Ik kwam midden in de winter aan. Op een ochtend kregen we les en er waren toen geen sociale media, er was geen internet, je had nauwelijks nieuws. Die docent kwam op een dag binnen en die zei: “Er is iets heel bijzonders aan de hand bij jullie in Nederland want jullie gaan massaal schaatsen!” We keken elkaar aan, is er een Elfstedentocht? En dat bleek dus. Toen was het in Nederland koud, maar in Moskou was het -30 graden of iets dergelijks.

Anderhalve Lada reed destijds daar over straat, drie straatlantaarns brandden. Letterlijk en figuurlijk Koude

door drs. Renée Jones-Bos

Oorlog was dat. Mijn volgende tour, nadat ik weer terug ben gegaan, was van 1997 tot 2003. Dat waren drie Jeltsin jaren en drie Poetin jaren.

Die omslag heb ik heel duidelijk gevoeld. Maar ik heb nog de Poetin gezien die zich beriep op de gemeenschappelijke Europese geschiedenis. Maar ik voelde het al heel duidelijk omslaan. En vergeet niet, deze man heeft zijn autoriteit gevestigd door de bewoners van zijn eigen stad op te blazen. Meteen toen hij aan de macht kwam, had hij een oorlog nodig om zijn autoriteit te vestigen. Een goede aanleiding had hij nodig en hij heeft twee flats in Moskou daaraan opgeofferd. Hij heeft dat toegeschreven aan Tsjetsjeense terroristen en toen kon hij zijn gang gaan. Als ik dit voor de NOS zou moeten vertellen, dan houd ik allerlei slagen om de arm. Want er zitten een heleboel aspecten aan het verhaal. Er zijn geen keiharde bewijzen, maar het staat toch wel zo goed als vast dat dit de lijn van de FSB (de geheime dienst van de Russische Federatie), de KGB toen, is geweest. Je wist dus toen eigenlijk al vrij snel, dat je met een uiterst cynisch heerschap te maken hebt gehad.

En daar kom ik bij Renée uit. Wat ik toch wel interessant vind, want jij vroeg en iedereen vraagt het zich steeds af: waar is het misgegaan? Jij hebt ook in Washington gezeten en ik denk dat de Amerikanen daarbij wel een grote rol hebben gespeeld. Eén van de belangrijke omslagpunten bij Poetin is dus toch geweest, dat hij Bush jr. toch echt als een vriend beschouwde en door hem heeft hij zich verraden gevoeld. Dat hij naar Moskou ging om daar samen naar de parade van de overwinning van de Tweede Wereldoorlog te kijken. En vervolgens reisde Bush door naar Georgië. Je kon Poetin niet gekker maken dan dat. Buitenzinnig van woede is hij geweest. En ook die speech van Obama die je aanhaalde; hoe die hem vernederd heeft. Dat zijn wel de afhaakmomenten geweest. Dan denk ik, ja de Russen hebben niks gedaan met hun geschiedenis; alle plekken zoals Nationaal Monument Kamp Vught worden in Rusland gesloten en opgedoekt. Maar wij, en zeker in Washington, mogen toch wel de hand in eigen boezem steken. Is deze man niet nodeloos vernederd? En hebben ze die positie van die ‘alleenmacht’ die ze hadden op dat moment, niet te hard uitgespeeld?

drs. Renée Jones-Bos

Renée: Ik denk dat Amerikanen niet altijd even tactisch zijn, to put it mildly. Ze zitten heel erg in hun eigen wereld en gedroegen zich echt als grootmacht, dus ik denk dat dit zeker heeft meegespeeld. Het was niet tactisch en zeker niet empathisch, de manier waarop de Amerikanen zich uitlieten. Was dat nou verstandig om Oekraïne en Georgië, dat was wel heel ver weg, een perspectief te bieden en tegelijkertijd daar niet echt zelf iets aan te verbinden? Dus ik denk dat daar zeker inschattingsfouten zijn gemaakt. En de tijd van de neocons (neoconservatieven) onder Bush was echt geen goede tijd voor het Amerikaanse buitenlandse beleid. Ze hebben toen heel veel naties op de tenen getrapt. Tegelijk, als ik naar Europa kijk, denk ik, dat wij Rusland op alle manieren wilden helpen. Economisch met investeringen, maar ik weet ook dat Nederland heeft bijgedragen aan het nieuw burgerlijk wetboek. Ook op juridisch gebied. Hoe zet je nu juridisch zo’n nieuwe markteconomie, kapitalistisch, democratisch systeem in elkaar. Er is ontzettend veel gedaan aan culturele samenwerking, aan civil society ontwikkeling, studentenuitwisseling, dus dat is niet een eenduidig verhaal vind ik.

Ja, ik denk dat Amerika perioden heeft gehad, dat ze last hadden van de arrogantie van de macht. En daar heel veel landen mee op de tenen hebben getrapt, ook Rusland. Amerika kan je niet één op één vergelijken met Europa. Hoewel de Russen dat wel doen, maar dat moeten wij zelf niet doen. Ik denk dat Europa zich daar iets minder schuldig aan heeft gemaakt. En tegelijk zou je dan ook kunnen zeggen, get over yourself. Kom op, ze hebben nog steeds een achtste van het wereldoppervlak, ze zijn lid van permanente veiligheidsraad, ze zijn lid van de G8 en lid van de G20, ze hebben mega-energiepotentieel, mega-landbouwproductie. De grootste graanexporteur ter wereld dus om je nou zo daardoor te laten piepelen. De Amerikanen kunnen arrogant zijn en niet rekening houden met gevoeligheden, overigens niet alleen naar Rusland maar veel landen van de wereld. Maar om dat dan als excuus te gebruiken om te zeggen: zie je wel we zijn vernederd, vind ik niet getuigen van kracht.

Theo: Je bent wel een fan van Biden heb ik begrepen. Is het nu dan daadwerkelijk beter, zie je daar verandering in?

door drs. Renée Jones-Bos

Renée: Voor Biden was er niet veel meer aan de relatie te redden toen hij president werd. Wat Biden goed heeft gedaan vind ik, is dat Biden vierkant achter Oekraïne is gaan staan. En voor Oekraïne hebben de Amerikanen natuurlijk veel meer gedaan dan wij Europeanen. Daar mogen we onszelf ook voor op het hoofd krabben. Het is uiteindelijk ons continent en Amerika is degene geweest die met wapenleveranties, militaire steun kwam.

Theo: En is Nederland nog te zuinig vind je?

Renée: Nederland doet het niet slecht in de Europese Unie. Ik denk dat ze, minister Ollongren en ook premier Rutte persoonlijk heel betrokken zijn bij Oekraïne. Er zijn heel veel actieve contacten. We zijn natuurlijk een klein land. Dat vinden we niet altijd van onszelf maar dat zijn we uiteindelijk wel. Dus ik denk dat wij hier ons achter Biden, achter de VS geschaard hebben.

Theo: Karel Burger Dirven, honorair consul van Oekraïne, is hier ook aanwezig misschien kan hij kort hier iets over zeggen.

Karel Burger Dirven: Ik was samen met Wessel bij het bezoek van premier Rutte, zijn eerste bezoek in oorlogstijd. Dat was een enorm belangrijk bezoek. Wij wilden eigenlijk dat Rutte eerder kwam. Dat was ook in aanloop naar de kandidaat-status van Oekraine. Dat heeft wel wat wrijving gebracht. Want we hadden Nederland nodig. Nederland is een belangrijk land voor Oekraïne. Uiteindelijk is het helemaal goed gekomen. Doen we genoeg? Ik zeg vanuit de Oekraïense optiek: Nee! Er kan meer. Er moet echt veel meer steun komen. Er moeten langere afstandswapens, betere wapens, tanks moeten er komen.

Vraag uit de zaal: Wat vindt u van de rol van Duitsland in dit conflict?

Wessel: Duitse wapens hebben in het verleden in die regio zoveel ellende aangericht. En dat heeft naar dermate grote trauma’s geleid en schuldgevoelens bij de Duitsers, dat die nog wel een keertje extra nadenken voordat ze weer daar instappen. Maar goed, ze moeten nu wel over hun eigen schaduw heenstappen. Maar begrijpelijk is het wel.

door drs. Renée Jones-Bos

Renée: Het viel mij enorm op, wat een schuldbesef de Duitsers nog hadden. Dit was voor de oorlog. De Russen zeggen dat er 27 miljoen mensen zijn omgekomen in de Tweede Wereldoorlog. Daar is heel veel discussie over of die cijfers kloppen of niet, maar daar zijn heel veel mensen gesneuveld, zowel in de strijd, als burgers. Er zijn Russische films met beelden die laten zien dat delen van Belarus, West-Rusland vernietigd zijn. De beelden die we nu eigenlijk in Oekraïne zien, zie je ook in de Tweede Wereldoorlog. Totaal met de grond gelijk gemaakt! Dus de Duitsers hadden altijd een enorm schuldgevoel, in die zin heel bescheiden ook bijna. Maar tegelijk was er ook wel een heel bewust beleid. Wandel durch Handel, als we maar handel drijven met elkaar, dan komt het wel goed. Dan is er zoveel wederzijds belang, dan zal die relatie wel goed blijven. En daar is volgens mij nu het debat juist over in Duitsland. Was dat nu wel zo? Zijn we daarin niet veel te ver gegaan? Hebben we onze energieafhankelijkheid niet veel te groot gemaakt? Want die is in Duitsland groter dan in enig ander Europees land. En hebben we, misschien mede door dat schuldgevoel over de Tweede Wereldoorlog, ons niet een beetje in de luren laten leggen. Met de Ostpolitik ook; de SPD heeft daar met name een hele lange geschiedenis in. En daarom is het voor de SPD ook zo moeilijk. Terwijl de Groenen eigenlijk vrij nieuw zijn in de politiek, ook in de buitenland. Zij hebben in Annalena Baerbock, op dit moment een hele energieke, dynamische minister van buitenlandse zaken, die niet zo met het verleden zit van de SPD en de Ostpolitik.

Vraag uit de zaal: Wat ik heb gemist in de discussie is de exacte rol van Poetin. Hij wordt door iedereen afgeschilderd als de grote vijand, maar stel nou dat Poetin om wat voor reden dan ook ineens wegvalt. Is het dan afgelopen?

Niels: Helaas, nee! Poetin is weliswaar degene die de knopen doorhakt in het Kremlin en uiteindelijk de laatste stem heeft. Hij heeft een kring van mensen om zich heen, die daarbij ook een belangrijke rol speelt met de beïnvloeding van Poetins wereldbeeld en denken. Daar is Nikolai Patroesjev, van de Russische veiligheidsraad, een belangrijk voorbeeld van. Iemand die hoogstwaarschijnlijk het

door drs. Renée Jones-Bos

touwtje zou kunnen overnemen van Poetin, als hij van het toneel verdwijnt. Er zijn ook andere mensen binnen Rusland die op zo’n positie zitten. Zelfs als Rusland zou veranderen en Poetin zou van het toneel verdwijnen, Poetin zou, om wat voor reden ook, afgezet kunnen worden of zou overlijden, dan betekent dat niet dat het beter wordt. Of dat zelfs Rusland een democratisch voorbeeld gaat worden. Het zou zelfs nóg erger kunnen gaan worden en dat er een nog hardere hardliner aan de macht komt in Rusland. Maar Poetin is wel erg beïnvloed door de mensen om zich heen.

Wessel: Nee.

Niels: Eén situatie is mogelijk: als Rusland zich volledig terugtrekt ofwel instort. Omdat Poetin niet zal stoppen voor dat hij die heilige missie heeft bereikt. En Oekraïne niet zomaar op zijn rug zal gaan liggen zich overgeven. Het is niet zo dat twee partijen ruzie hebben om iets en dat je daarin kan bemiddelen of een vredesgesprek over kan voeren. Rusland voert een vernietigingsoorlog uit in Oekraïne en daar valt heel moeilijk over te onderhandelen.

Renée: Hebt u de film The Death of Stalin gezien? Die kan ik u aanraden. Geweldig beeld van wat er gebeurt, als de gevreesde en gehate leider dood gaat. Wat gebeurt er dan? De moeite waard.

Theo: Wat een treurige middag wordt het zo. Is er nog iemand in de zaal?

Vraag uit de zaal: Vrede in Oekraïne, is het mogelijk?

Theo: Jorrit, jij werkt met Oekraïense studenten. Hebben die hoop of hebben die een idee hoe het zou moeten?

Jorrit: Ja, ik denk dat zij ook redelijk pessimistisch zijn hierover. Ook omdat Zelensky een behoorlijke hardliner is in deze discussie. Dus ik zie vrede in 2023 ook nog niet zo snel gebeuren.

Vraag uit de zaal: Wat gebeurt er als Zelensky omvalt?

door drs. Renée Jones-Bos

Wessel: Dan zijn er nog voldoende goede mensen die naast hem staan, die dat wel overnemen. Ik denk dat ook zelfs de vorige president Poroshenko hetzelfde had gedaan als Zelensky. Dus daar ben ik niet zo somber over.

Theo: Mensen zijn hier soms zo somber over de democratie in Oekraïne en over hoe die samenleving de criminaliteit heeft overwonnen of niet. Hoe is die samenleving op dit moment?

Wessel: Ze zeggen natuurlijk nu dat de corruptie er nu niet meer is. Want nu doet iedereen het juiste, het goede want het doel is duidelijk. Ik denk dat dat een te rooskleurig beeld is. Nee, ik denk dat het niet zo is. Maar het land verandert wel heel erg hard, nu op dit moment.

Theo: En komt wat dichter bij het Westen te staan.

De laatste vraag uit de zaal: Ik hoor niemand over de rode lijn. De dreiging van kernwapens is toch wel een heel groot gevaar.

Renée: Er zijn heel veel mensen die zeggen dat we ons niet moeten laten intimideren door gedreig met nucleaire wapens. Het is natuurlijk heel gemakkelijk om dat als een zwaard van Damocles boven de wereld te laten hangen. Het is ook heel risicovol voor Rusland om die wapens in te gaan zetten. De Amerikanen hebben al gezegd om keihard terug te slaan. En je kunt van Amerikanen zeggen wat je wil: als ze zeggen dat ze keihard terugslaan, dan slaan ze keihard terug. Er zijn nog een paar informele contacten tussen de VS en Rusland, juist om dat soort dingen nog bespreekbaar te houden. Het hoofd van de CIA heeft laatst nog met zijn Russische ambtgenoot gesproken, de chefs defensiestaf van beide kanten. Ik denk dat Rusland het gebruikt om ons bang te maken en dat het praktische toepassen daarvan zóveel consequenties en gevolgen zal hebben, ook voor henzelf en hun eigen bevolking. Het ligt zo dicht bij elkaar allemaal, dat we ons daar niet door moeten laten intimideren.

Yvonne van Rooij, voorzitter van het bestuur van de Stichting Beschermers sluit onder dankzegging aan allen de bijeenkomst af.

Als Beschermer steunt u het werk van Nationaal Monument Kamp Vught. Een schenking is ook fiscaal voordelig!

Als particulier Beschermer schenkt u jaarlijks een bedrag van minimaal € 250 aan de stichting

Beschermers Nationaal Monument Kamp Vught. Dit voor een periode van tenminste vijf jaar.

De schenking wordt middels een schenkingsovereenkomst vastgelegd; wij verzorgen dit voor u.

Omdat de stichting Beschermers de status van een (culturele) ANBI-instelling heeft, is de jaar- lijkse schenking voor 120 % aftrekbaar van de inkomstenbelasting.

Verschillende bedrijven en organisaties zijn Beschermer, op basis van een bijdrage van € 1000 per jaar. Ook dit is fiscaal gunstig

Graag informeert het secretariaat van de stichting Beschermers u over de mogelijkheden. Neemt u dan contact op via info@beschermers.nl of 073 65667564 (maandag t/m vrijdag).

door drs. Renée Jones-Bos

Beschermerslezingen sinds 2007:

9 december 2007 Katrin Himmler, politicologe

18 januari 2009 Frits Bolkestein, oud-politicus VVD

31 januari 2010 Frans Timmermans, staatssecretaris voor Europese Zaken

16 januari 2011 James Kennedy, hoogleraar Nederlandse Geschiedenis

15 januari 2012 Jaap de Hoop Scheffer, oud-secretaris-generaal van de NAVO

20 januari 2013 Friso Wielenga, directeur Zentrum für Niederlande-Studien (Münster)

19 januari 2014 Kees Schuyt, emeritus-hoogleraar sociologie

25 januari 2015 Paul Scheffer, hoogleraar Europese studies

24 januari 2016 Abram de Swaan, socioloog

22 januari 2017 Frank Westerman, journalist en auteur

28 januari 2018 Monika Sie Dhian Ho, directeur Clingendael

20 januari 2019 Mathieu Segers, hoogleraar Europese geschiedenis en integratie

19 januari 2020 Louise O. Fresco, voorzitter Raad van Bestuur van Wageningen University & Research

26 september 2021 Michael van Praag, bestuurder in de sportsector

3 april 2022 Wim van de Donk, voorzitter Nationaal Comité 4 en 5 mei

Gespreksleiding t/m 2014: Joep Baartmans- van den Boogaart (1939-2017), bestuurslid Nationaal Monument Kamp Vught

Gespreksleiding sinds 2015: Theo Verbruggen, bestuurslid Stichting Beschermers Nationaal Monument Kamp Vught

Met dank aan Koos Theuws en Piet Pruijssers (uitwerking transcriptie)

Transcripties van de Beschermerslezingen kunt u online inzien via www.nmkampvught.nl/beschermers