Κατανοώντας τον χώρο μέσω πολυαισθητηριακής προσέγγισης

Ερευνητική εργασία, 2020, Ε.Μ.Π.

Κατανοώντας τον χώρο μέσω πολυαισθητηριακής προσέγγισης

Σπουδάστριες: Ηλιάκη Νεκταρία Πετρίδου Βασιλεία Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Τσιράκη Σοφία

“Κατανοώντας τον χώρο μέσω πολυαισθητηριακής προσέγγισης” Ηλιάκη Νεκταρία [ar 15033] | Πετρίδου Βασιλεία [ar 15716] Επιβλέπουσα καθηγήτρια: Τσιράκη Σοφία Σεπτέμβριος 2020, Ερευνητική εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα

Περιεχομενα Στόχος της διάλεξης

_5

Εισαγωγή: Προβληματισμοί από το “Εγκωμιο της σκιάς”

_8

Κεφαλαιο 1_ Φαινομενολογία και κοινές αρχές με ιαπωνικές έννοιες Φαινομενολογία Φαινομενολογία και αρχιτεκτονική Έννοιες της ιαπωνικής παράδοσης

Κεφάλαιο 2_ Εισαγωγη σε βασικές έννοιες. Χώρος και τόπος Βίωμα Ατμοσφαιρα του χώρου Υπαρξιακός χώρος Νόημα και αρχιτεκτονικη

Κεφάλαιο 3_ Η αντίληψη της ατμόσφαιρας.

Αντιληψη Χωρική αντίληψη Σωματικό σχήμα και αντιληψη του χώρου Πολυαισθητηριακη αντιληψη: ως πτυχή βιώματος του χώρου

_12 _16 _24

_30 _36 _42 _58 _62

_64 _67 _70 _74

Κεφάλαιο 4 _ Παραδειγματα

_84 _86 _94 _100 _108

Συμπεράσμα

_112

Βιβλιογραφία

_114

BV Doshi - Indian Institute of Management, Bangalore Alvaro Siza - Leca swimming pool Peter Zumthor - Bruder Klaus Field Chapel Παραδοσιακό ιαπωνικό σπίτι

Στόχος Παρατηρούμε πως η σύγχρονη αρχιτεκτονική αποκτά μια τάση για την ανάδειξή της σε ένα, αποκλειστικά, εικονικό προϊόν συχνά με “πλαστική” μορφή, αναλογίες δυσανάλογες της ανθρώπινης κλίμακας και υλικά αποστειρωμένα τόσο ως προς την σχέση τους με τον τόπο όσο και ως προς κάποιο απτικό ή συμβολικό σκοπό. Με άλλο λόγια, στρέφεται προς ένα σύστημα αυτοαναφορικών κανόνων και συχνά με μοναδικό στόχο να προκαλέσει μέσα από τη συνθετική της τόλμη. Ως αποτέλεσμα, παραβλέπται η δυνατότητα επικοινωνίας ανάμεσα στον άνθρωπο και το χώρο, και ο τρόπος με τον οποία αυτή επιτρέπει να ορίσουμε το δικό μας υπαρξιακό βάθος.

Εικόνα 1_

_5

Σε αυτό το σημείο, κατευθυντήριο ρόλο στην συγκεκριμένη ερευνητική εργασία, κατέχουν δύο έργα αρχιτεκτόνων. Πρώτο, “Το εγκώμιο της σκιάς” με τις σκέψεις του Junichiro Tanizaki αναφορικά με στοιχεία του χώρου, όπως η υλικότητα, η αφαίρεση και η διαχείριση του φωτός και της σκιάς, που βρίσκουν ρίζες στην ανατολική κουλτούρα και ιστορία και όχι μόνο ορίζουν τον ανατολικό σχεδιασμό αλλά ταυτόχρονα σηματοδοτούν τον τρόπο ζωής και σκέψης. Το δεύτερο έργο είναι εκείνο του Juhani Pallasmaa, “The eyes of the skin” και η προσέγγισή του γύρω από το βίωμα του αρχιτεκτονικού χώρου, μέσα από την πολυαισθητηριακή αρχιτεκτονική. Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, πως ο χώρος μπορεί να επιτρέψει την αλληλεπίδραση ανάμεσα στο σώμα, τη σκέψη και το περιβάλλον και κατ΄επέκταση να αποδώσει οντολογικό νόημα στα πράγματα μέσα από τις σχέσεις με τα δρώντα υποκείμενα. Κατ’αυτόν τον τρόπο η αρχιτεκτονική πλαισιώνει αντιλήψεις και τρόπους ζωής και είναι ικανή να πραγματώσει ένα πιο ανθρώπινο περιβάλλον.

_6

Εικόνα 2

Συνοψίζοντας, λοιπόν, ως αποτέλεσμα των παραπάνω προβληματισμών, σκοπός της έρευνάς μας είναι η αναζήτηση εκείνων των στοιχείων του χώρου που περιεχουν τον ανθρωπο και μέσω του βιώματος και της εμπειρίας του σώματος, μπορούν να οδηγήσουν σε μια νοητική και συνειδησιακή σύνδεση με αυτόν και να επηρεάσουν τον τρόπο ζωής του.

Εικόνα 3

Για την επίτευξη αυτού του στόχου, χρησιμοποιούμε ως κατευθυντήρια εργαλεία τόσο την φαινομενολογία που συναντάμε το έργο του Pallasmaa όσο και τις ιαπωνικές έννοιες του χώρου που αντλούμε από το “Εγκώμιο της σκιάς”. Με αυτό το δίπολο εννοιολογικών προσεγγίσεων, θα ερευνήσουμε αρχικά διάφορες έννοιες που σχετίζονται με την οντολογική σημασία του χώρου, συνεχίζοντας στην έρευνα του τρόπου αντίληψής τους και καταλήγοντας στην μελέτη εφαρμογής τους σε συγκεκριμένα παραδείγματα και τέλος σε κάποιο συμπέρασμα.

_7

Εισαγωγή Αφετηρία των προβληματισμών που αναφέρονται στη συγκεκριμένη ερευνητική εργασία αποτέλεσε το έργο του Jun’ichirō Tanizaki “Το εγκώμιο της σκιάς”. Το έργο αυτό συνιστά δοκίμιο πάνω στην έκφραση της πολιτισμικής και αισθητικής προσέγγισης της ιαπωνικής φιλοσοφίας και στην ταυτόχρονη αντιπαράθεση μεταξύ των ανατολικών και των δυτικών πολιτισμικών αξιών. Αρχικά, αναφέρεται στην αρχιτεκτονική και τις τεράστιες δυσκολίες που θα αντιμετώπιζε κάποιος που θα επιχειρούσε να κατασκευάσει ένα σπίτι ακολουθώντας αυστηρά το γιαπωνέζικο στιλ. Αυτό συμβαίνει καθώς η προηγμένη δυτική τεχνολογία, που καλύπτει τις σύγχρονες ανάγκες και απαιτήσεις ενός κτιρίου, σε κανένα βαθμό δεν λαμβάνει υπόψη της τα υλικά που χρησιμοποιούνται κατα κύριο λόγο στην ανατολή αλλά και την ιαπωνική κουλτούρα εν γένει, με αποτέλεσμα να μην είναι σε θέση να προσαρμοστεί σε αυτή.

“ο φανατικός θα πονοκεφαλιάσει ψάχνοντας να βρει αν θα τοποθετήσει ένα τηλέφωνο πίσω από τη σκάλα ή στη γωνία του χωλ, ώστε να χτυπάει λιγότερο στο μάτι.” [σελ. 22]

Από την αρχή του βιβλίου λοιπόν, μας καθίσταται κατανοητό πως η αρχιτεκτονική, δεν είναι μόνο σε θέση να φανερώσει ως ένα βαθμό τις κατασκευαστικές τεχνικές που έχει αναπτύξει...

“Ακόμη και όσοι δεν είχαν την εμπειρία της κατασκευής ενός δικού τους σπιτιού, θα πρέπει εύκολα να το αντιληφθούν μπαίνοντας και μόνοι τους στην αίθουσα ενός γιαπωνέζικου τεϊοποτείου, ενός εστιατορίου ή ενός πανδοχείου.” [σελ.21]

...αλλά και να εκφράζει στοιχεία του πολιτισμού και αντιλήψεις της εκάστοτε κοινωνίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα συνιστά η σύγκριση απο τον συγγραφέα του γιαπωνέζικου και του δυτικού μπάνιου όπου η άποψη για τον χώρο ως γαλήνιο και βρόμικο αντίστοιχα εκκινεί από διαφορετικές καταστάσεις ζωής και οδηγεί σε διαφορετικές σχεδιαστικές επιλογές.

_8

“Σε πράγματα όπως ο ανεμιστήρας, ο θόρυβος και το σχήμα του είναι δύσκολο να μην μοιάζουν παράταιρα [...] μέσα στο γιαπονέζικο δωμάτιο” [σελ. 23] “ηλεκτρική θερμάστρα, που υποτίθεται πως είναι ιδανική, η όψη της δεν παύει να είναι το ίδιο άσχημη.” [σελ. 27]

“…μέσα σ’ όλη την ιαπωνική αρχιτεκτονική, η τουαλέτα είναι το πιο καλαίσθητο κομμάτι. Οι πρόγονοί μας, που συνήθιζαν να κάνουν όλα τα πράγματα ποίηση, μετασχημάτισαν αυτό που δίκαια μπορεί να θεωρηθεί ως το πιο ακάθαρτο μέρος της κατοικίας σ’ έναν τόπο υψηλής λεπτότητας, που τον συνέδεαν με τη ομορφιά της φύσης, και τον τύλιξαν σε νοσταλγικούς συνειρμούς. Σε σύγκριση με τους δυτικούς ανθρώπους, οι οποίοι εκ προοιμίου θεωρούν το θέμα βρόμικο και αποφεύγουν μετά βδελυγμίας την οποιαδήποτε μνεία του μπροστά σε τρίτους, εμείς έχουμε να επιδείξουμε πολύ μεγαλύτερη ορθοφροσύνη και τη λεπτότητα ενός πραγματικά βαθιού πνεύματος.” [σ. 32]

Ωστόσο, φαίνεται πως οι αντιθετικές αξίες μεταξύ των δύο πολιτισμών, δεν οδηγουν μόνο σε διαφορετικους αρχιτεκτονικούς χώρους αλλά και σε αντιθετικές στάσεις απέναντι στα υλικά και τη συντήρησή τους. Από τη μία πλευρά, η Ανατολή, προτιμά θολά υλικά που χαρακτηρίζονται από ένα “σκοτεινό ημίφως” και το ίχνος του χρόνου, ενώ η Δύση έχει την τάση προς τη φωτεινότητα, τη λάμψη και το αψεγάδιαστο. Επομένως, η υλικότητα φαίνεται να μπορεί να συνεισφέρει σε σημαντικό βαθμό στα μηνύματα που θέλει να μεταδώσει ο αρχιτεκτονικός χώρος.

Για αυτό τον λόγο ο συγγραφέας, εκφράζει την επιθυμία του να είχε αναπτύξει η Ανατολή τον δικό της πρωτότυπο επιστημονικό πολιτισμό όπως επίσης και το παράπονό του για το γεγονός ότι δεν έχει δοθεί μεγαλύτερη βαρύτητα στις συνήθειες και τις προτιμήσεις της εντόπιας ζωής. Κατ’ ακολουθίαν οι νεωτερισμοί δεν έχουν μορφοποιηθεί ανάλογα, με αποτέλεσμα οι τοπικές αξίες να υποτάσσονται σε αυτούς.

Στη συνέχεια, ο συγγραφέας αναφερόμενος στην ιαπωνική κουζίνα τη χαρακτηρίζει ως μια διαδικασία περισυλλογής. Τα υλικά των σκευών που χρησιμοποιούνται κατα το γεύμα ή την τελετή του τσαγιού διεγείρουν περισσοτερο την αίσθηση της αφής, της οσμής και της γεύσης δημιουργώντας μια πιο εκστατική εμπειρία και σύνδεση με αυτά.

“...στα χέρια των Κινέζων ο τσίγκος, αυτό το φτηνό, γυαλιστερό, ελαφρύ μέταλλο αποκτά μια βαθιά και σκοτεινή αρχοντιά, συγγενική μ’ αυτή των κόκκινων κεραμικών.[..] Η λέξη για τη “βρωμιά” στα κινέζικα και η αντίστοιχη στα ιαπωνικά σημαίνουν και οι δύο αυτή τη λάμψη που αποκτά η επιφάνεια όταν για μια μεγάλη χρονική διάρκεια το ανθρώπινο χέρι περνάει πάνω της θωπευτικά και τη λειάνει, η λάμψη απ’ τις ουσίες που με φυσικό τρόπο ποτίζουν το αντικείμενο, με άλλα λόγια το λέρωμα απ’ τη χρήση. [..] Σε αντίθεση με τους Δυτικούς που προσπαθούν να ξετρυπώσουν κάθε βρωμιά και να την εξαφανίσουν εκ βάθους.” [σ. 47-50]

“...χημικά υλικά και φιλμ, σκεφτείτε πόσο πιο πολύ θα ταίριαζε στην υφή του δέρματος, στα χαρακτηριστικά του προσώπου, στο κλίμα και τη γη μας μια προσωπική δική μας φωτογραφική τεχνολογία.” [σελ.44]

“Δεν μπορεί κανείς να διακρίνει τι βρίσκεται στα σκοτεινά βάθη της κούπας, αλλά αισθάνεται στην παλάμη του τον ευγενικό παλμό του ζωμού, ενώ στα χείλη της κούπας το υγρό ξελαγαρίζει και σηκώνεται ο ατμός, του ζεστού νερού, αυτός που κουβαλάει την μυρωδιά αυτή που πριν ακόμα βάλουμε το υγρό στο στόμα μας, μας κάνει να αποξεχνιόμαστε σε μια προαίσθηση της γεύσης. Τι άβυσσος χωρίζει την αίσθηση αυτής της στιγμής από την αντίστοιχη όταν η σούπα έρχεται σερβιρισμένη με τον δυτικό τρόπο, σε ένα ασπριδερό ρηχό μπολ. Η πρώτη είναι μια μυσταγωγία, μια στιγμή που θα μπορούσαμε να την αποκαλέσουμε εκστατική.” [σελ. 59] _9

Τον ίδιο χαρακτηρισμό θα μπορούσαμε να προσδώσουμε και στον αρχιτεκτονικό χώρο. Τα υλικά και οι τρόποι κατασκευής που επιλέγονται αλλά και άλλα στοιχεία όπως η κλίμακα, είναι σε θέση να μας κάνουν να συλλογιστούμε για τον τρόπο ζωής των ντόπιων όχι μόνο στο σήμερα αλλά στο πέρασμα των χρόνων και συνάμα την τοπική παράδοση.

“Το ότι για παράδειγμα δεν χρησιμοποιούμε υλικά όπως το τούβλο, το γυαλί ή το τσιμέντο, μας αναγκάζει να κάνουμε χαμηλά γείσα, για να αποφύγουμε τις πλατιές ριπές του ανέμου και της βροχής, και αναμφίβολα και για τους Ιάπωνες ένα φωτεινό δωμάτιο θα ήταν πιο άνετο από ένα σκοτεινό, συνθήκη που εκ των πραγμάτων πλέον είναι αναπόφευκτη. Αυτό όμως που ονομάζουμε ομορφιά είναι συνήθως προϊόν της πορείας των πραγματικών αναγκών της ζωής. Καθώς οι πρόγονοί μας ήταν αναγκασμένοι, να ζουν μέσα σε σκοτεινές κάμαρες, κάποια στιγμή ανακάλυψαν την ομορφιά της σκιάς και συνάμα έφτασαν στο σημείο να βάλουν τις σκιές στην υπηρεσία των σκοπών της ομορφιάς” [σελ 67]

Τέλος, προβληματισμοί περί του αρχιτεκτονικού χώρου γεννιούνται μέσα από τις σκέψεις του συγγραφέα για το παραδοσιακό θέατρο. Για παράδειγμα, συμβαίνει όπως “τα φανταχτερά χρώματα που τείνουν να ξεπέσουν σε μία χυδαιότητα που κουράζει το μάτι” [σελ 83] έτσι και η σύγχρονη αρχιτεκτονική τάση για το εικονικό να οδηγεί σε αστοχία. Πράγματι, υπάρχουν περιπτώσεις, όπου το ορατό κυριαρχεί ακόμη και εις βάρος σημαντικότερων παραγόντων, όπως για παράδειγμα επιλεγμένα υλικά που παρά την ωραία εμφάνισή τους μπορούν να δημιουργήσουν δυσάρεστες συνθήκες διαβίωσης Ή ακόμη συμβαίνει ένας αρχιτεκτονικός χώρος με εντυπωσιακά υλικά αλλά πτωχότερος σε βαθύτερες χωρικές εμπειρίες να εντάσσεται καλύτερα στον τόπο και να δημιουργεί μεγαλύτερη συγκίνηση με τρόπο αντίστοιχο με του συγγραφέα που συγκινείται περισσότερο στο θέατρο από τον ηθοποιό που εμφανίζεται άβαφτος σε μία παλαιωμένη σκηνή. _10

“Όπου και να πάω το καλοκαίρι, είναι ένα πράγμα που με κάνει έξω φρενών. Και με δροσιά έξω, η αίθουσα μέσα είναι μέχρι γελοιότητας ζεστή, στις πιο πολλές σχεδόν περιπτώσεις λόγω υπερβολικά ηλεκτρικού φωτισμού [..] επειδή το πάτωμα, οι τοίχοι και η οροφή τους ρουφάνε τη θερμότητα και την εκπέμπουν προς όλες τις κατευθύνσεις. [σελ. 118]

“Και έτσι η ερωτική δύναμη των χαρακτηριστικών ενός προσώπου ανήκει πραγματικά σ αυτόν τον άνθρωπο και τα μάτια μας δεν ξεγελιούνται ούτε στο παραμικρό. [...] Μια σκηνή που το πάτωμά της έχει αποκτήσει μια λάμψη φυσική, κολώνες και παραπετάσματα ολοφως σκοτεινιασμένο, ένα σκοτάδι που κρέμεται από τα δοκάρια στις άκρες της οροφής πάνω από τα κεφάλια των ερμηνευτών σαν μια μεγάλη κρυμμένη καμπάνα ένας τέτοιος τόπος είναι ο πιο κατάλληλος.” [σελ. 89]

Συμπερασματικά, λοιπόν, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως “Το εγκώμιο της σκιάς” περιγράφει, εύστοχα, πως ο κάθε αρχιτεκτονικός χώρος ήδη μέσα από τον τρόπο κατασκευής, την κλίμακα και τα επιλεγμένα υλικά ξεκινά να διαμορφώνει μια μικρογραφία του τόπου και της παράδοσής του. Πράγματι, η κατασκευαστική λογική είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την τεχνολογική ιστορία του τόπου, ενώ τα υλικά και η συντήρησή τους φανερώνουν σε μεγάλο βαθμό τις αντιλήψεις του λαού για έννοιες όπως αυτή της ομορφιάς και της αισθητικής. Την ίδια στιγμή, πρόσθετες άυλες ποιότητες του χώρου όπως το φως και η σκιά, οι ήχοι, οι οσμές και ο τρόπος κατοίκησης ξεπερνούν τα όρια του κτίσματος και διαμορφώνουν τη μοναδική ατμόσφαιρα και το νόημά του.

Εικόνα 4 _11

Κεφάλαιο 1

Φαινομενολογία Κατά τις αρχές του 20ου αιώνα παρατηρείται η σταδιακή δημιουργία ενός μεγάλου φάσματος φιλοσοφικών ρευμάτων ποικίλων τάσεων, ανάμεσά τους ο υπαρξισμός, ο περσοναλισμός και η φαινομενολογία. Κοινός κορμός αυτής της προσέγγισης, φαίνεται να συνιστά η έμφαση στην υποκειμενικότητα, σε μία ιστορική στιγμή που εκείνη απειλείται να καταπνιγεί από τους τότε γιγαντομένους μηχανισμούς της βιομηχανικής και πρώιμης τεχνολογικής επανάστασης. Στο πλαίσιο της φιλοσοφικής αναζήτησης επιλέγουμε να εστιάσουμε στο ρεύμα της φαινομενολογίας, πρωτεργάτης της οποίας ήταν ο γερμανός φιλόσοφος Edmund Husserl.

Εικόνα 5_ Edmund Husserl

Η φαινομενολογία του Husserl έχει την ιδιαιτερότητα να αντιτίθεται στην κυρίαρχη δυναμική του 20ου αιώνα, η οποία προσπαθούσε να ερμηνεύσει το φαινόμενο της αυτοσυνειδησίας και της λογικότητας με αποκλειστικά βιοφυσικούς, κοινωνικούς και ψυχολογικούς όρους. Στο πλαίσιο αυτό, θεωρούσε ότι η ανθρώπινη πραγματικότητα περιοριζόταν σε μια πρακτική ποσοτικών μετρήσεων, οι οποίες εξαλείφουν την ιδιαιτερότητά της, κάνοντάς την να μοιάζει σαν μια έκφανση τυφλής αναγκαιότητας. Ως αποτέλεσμα, το πρωτογενές βίωμα, δηλαδή η ικανότητα του ανθρώπου, που είναι το υποκείμενο της νόησης να νοεί τον εαυτό του, μοιάζει ανύπαρκτο. Η φαινοµενολογία ξεκινά ως προσπάθεια να καταδειχθεί ότι η ορθή και απροκατάληπτη περιγραφή των φαινοµένων µπορεί να οδηγήσει στην επίλυση των θεµελιωδών προβληµάτων της φιλοσοφίας. 1 Σύμφωνα με τον Dan Zahavi, η φαινομενολογία συμμερίζεται την πεποίθηση ότι η κριτική στάση της φιλοσοφίας απαιτεί την απομάκρυνση από μια απλή μεταφυσική ή εμπειρική διερεύνηση αντικειμένων, σε μια έρευνα του ίδιου του πλαισίου της σημασίας και της κατανόησης που καθιστά δυνατή μια τέτοια απλή έρευνα. 2

_12

1 Γεωργία Φέλιου, “Βασικά στοιχεία της φαινομενολογίας, τα κοινά σημεία της με τον αρχαίο σκεπτικισμό και η εφαργμογή στην ψυχοθεραπευτική πρακτική”, https://www.ideotopos.gr/posts/%CF%88%CF%85%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1/14-sceptic3.html 2 Τσακώνα Κυριακή, 2009, “Η υπερβατολογική αναγωγή του υποκειμένου και η λειτουργία της συνείδησης στην Φαινομενολογία του Edmund Husserl”, Μεταπτυχιακή εργασία, Ελληνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Ο Maurice Merleau-Ponty γράφει για τη φαινοµενολογία: “[Η φαινομενολογία] προσπαθεί να δώσει µια ευθεία περιγραφή της εµπειρίας όπως είναι, χωρίς να λαµβάνει υπόψη την ψυχολογική της γένεση και τις αιτιώδεις ερµηνείες τις οποίες ο επιστήµονας, ο ιστορικός, ή ο κοινωνιολόγος µπορούν να παρέχουν.” 3

Ο Husserl έχτισε τη φαινομενολογική αναγωγή πάνω σε τρεις βασικές φιλοσοφικές ιδέες. Μία προέκυψε από την επιστημολογική διάκριση του φιλοσόφου Immanuel Kant μεταξύ του φαινομένου, δηλαδή του πράγματος ως εμπειρία, και του νοουμένου, δηλαδή το ίδιο το πράγμα. Το επιχείρημα του Kant πως το νοούμενο δεν είναι ποτέ σε άμεση πρόσβαση καθορίζει όλη την πραγματικότητα ως ανεπανόρθωτα φαινομενολογική. Η δεύτερη σημαντική πηγή της φαινόμενο λογικής αναγωγής ήταν η “αμφισβήτηση” του σκεπτόμενου ανθρώπου, του Rene Descartes. Δηλαδή του καρτεσιανού διαχωρισμού της ανθρώπινης οντότητας σε σώμα και πνεύμα, με τον νου να κυριαρχεί έναντι της υλικής και εμπειρικής υπόστασης του ανθρώπου. Τέλος, η εννοια της αποβλεπτικότητας, βασική έννοια της φαινομενολογίας, η οποία δηλώνει την αμεσότητα της συνείδησης προς κάποιο αντικείμενο, φαίνεται να έχει ρίζες τόσο στον Husserl όσο και στο έργο του Brentano. 4

Η φαινομενολογία, λοιπόν, μπορεί να οριστεί συνοπτικά ως η μελέτη του τρόπου εμφάνισης των φαινομένων, μέσα από την εμπειρική σχέση με τον κόσμο. Δεν περιορίζεται στην οπτική αντίληψη αλλά προυποθέτει την πλήρη δεκτικότητα της ανθρώπινης εμπειρίας. Μία από τις περιγραφές του Husserl και σύνθημα της φαινομενολογίας συνιστά η "επιστροφή στα πράγματα" με την έννοια της αναίρεσης προσωπικών, κοινωνικών, ιδεολογικών και εννοιολογικών αντιλήψεων, παραδοχών και προκαταλήψεων, ώστε να δίνεται στο φαινόμενο ο χώρος να μπορεί να αναγνωρίζεται πιο καθαρά, σωστά και διεξοδικά, και η σχέση νου-κόσμου να υφίσταται όχι από τη σκοπιά της ύλης των πραγμάτων αλλά από τη σκοπιά του υποκειμένου που τους δίνει μορφή. Πράγματι, πρωταρχικός στόχος του φαινομενολόγου είναι να επιδιώξει έναν τρόπο διαφάνειας, με τον οποίο το φαινόμενο που μελετάται να μπορεί να γίνει κατανοητό με έναν ακριβή, περιεκτικό τρόπο, χωρίς επιβάρυνση από οποιαδήποτε προκαταρκτική θεωρητική, κερδοσκοπική ή κοινή λογική άποψη.

3 Κουτσαντρέα Κανελία, “Ο ρόλος του σώματος και η έννοια της χωρικότητας κατά τον M.Merleau-Ponty (ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική)“, ερευνητική εργασία, 2012, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 4 Νταγκούμα Στέλλα, “Ατμόσφαιρα στην αρχιτεκτονική”, ερευνητική εργασία, 2019, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

_13

Σε αυτό το σημείο πρέπει να σημειωθεί πως η φαινοµενολογική µελέτη δεν υποστηρίζει την αμφισβήτηση ή την εγκατάλειψη της πραγματικότητας αλλά την αποβολή μια δογματικής στάσης προς την πραγματικότητα, προκειμένου τα αντικείμενα να εμφανίζονται στην καθαρή τους μορφή. Γίνεται λόγος επομένως για μια αλλαγή στάσης προς την πραγματικότητα και όχι ακύρωσή της. Στο πλαίσιο αυτό αναγνωρίζεται η “διττή” γνώση: η οντολογική ή αντικειμενική, εννοώντας τα θεμελιώδη χαρακτηριστικά του κόσμου ζωής και η εμπειρική, όπου οι εμπειρίες γίνονται πρωταρχική πηγή αυτογνωσίας, αναπτύσσοντας πλουσιότερες, αυθεντικές προοπτικές μέσω των συναισθημάτων. Αυτό που ισχυρίζεται ωστόσο είναι πως ο κόσμος της πραγματικής εμπειρίας προηγείται του κόσμου, που δημιουργήθηκε μέσα από τον αναλυτικό τρόπο σκέψης. Εξ’ου και η προτροπή για την “επιστροφή στα πράγματα”. Η φαινομενολογία επομένως, επικεντρώνεται στη γενική ουσία, και την αποσαφήνιση των αντικειµενικοτήτων µέσω της γνωσιολογικής ανάλυσης της ουσίας αποδίδοντας συνειδησιακή σηµασία και συνειδησιακή αντικειµενικότητα.5 Στόχος είναι η συνειδησιακή οικειοποίηση των αντικειµένων που οδηγεί στην αυτογνωσία και την αυτονοµία του καθαρού εαυτού, της συνείδησης αλλά και στη γνώση των πραγµάτων ανεξαρτήτως της συστηµατικής και αναγκαίας πρόσµιξής τους µε το φυσικό περιβάλλον.

Εικόνα 6_ Ο απατηλός καθρέπτης, 1915, Rene Magrit O πίνακας αμφισθητεί τι είναι “εξω” και τι είναι “μέσα”. Το υπερμεγέθες ανθρώπινο μάτι, αντί να μας επιτρέπει να δούλε το εσωτερικό, αντανακλά τι βρίσκεται έξω, δηλαδή τον ουρανό και τα σύννεφα

5 Νομικού Ειρήνη, “Ο Edmund Husserl και η Φαινοµενολογία”, https://www.academia.edu/35372617/%CE%9F_Edmund_Husserl_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE %B7_%CE%A6%CE%B1%CE%B9%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B

_14

“Η αλήθεια δεν “κατοικεί” μόνο στον “εσωτερικό” άνθρωπο. Ή ακριβέστερα, δεν υπάρχει ο εσωτερικός άνθρωπος, ο άνθρωπος είναι στον κόσμο, και μέσω αυτού του κόσμου μαθαίνει τον εαυτό του.”

- M a u r i ce M e r l e a u - Po n t y

_15

Φαινομενολογία και αρχιτεκτονική Την ίδια στιγμή, με βάση το ίδιο κοινωνικό πλαίσιο η φαινομενολογία δεν άφησε ανεπηρέαστη την αρχιτεκτονική και τις ιδέες για τον χώρο. Η σφοδρότητα των καταστροφών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και ο Ψυχρός Πόλεμος οδηγούν τη σκέψη για τον χώρο σε μία αναδίπλωση και μία στροφή προς την ψυχολογική διάσταση των χωρικών σχηματισμών. Ο πεσιμισμός, η κλειστότητα και η απογοήτευση που διαπερνά το πνεύμα της εποχής τα πρώτα δεκαπέντε χρόνια μετά το 1945 αντανακλάται στις αντίστοιχες θεωρήσεις περί χώρου. Ο χώρος παύει να είναι μόνο τρισδιάστατη γεωμετρία αλλά αναλύεται ταυτόχρονα και ως αντιληπτικό πεδίο. Πράγματι, θα μπορούσε κανείς να αναγνωρίσει στη νέα θεματοποίηση της ιδέας του τόπου μία στροφή στην εσωτερικότητα και την εσωστρέφεια στο βαθμό που το ιδεώδες του αφηρημένου και καθολικού χώρου εγκαταλείπεται ή εμπλουτίζεται ριζικά. Μία έμφαση στο ατομικό, ιδιωτικό, συναισθηματικό βίωμα και ταυτόχρονα ένας νέος τοπικισμός έρχονται εκ νέου στην επιφάνεια. Παράλληλα, θέτουν ως προϋπόθεση της αρχιτεκτονικής δημιουργίας, την ευαίσθητη ανάγνωση του φυσικού και δομημένου περιβάλλοντος. 6

Σε αυτό το πλαίσιο, το ρεύμα της φαινομενολογίας, γεννάται και επηρεάζει την αρχιτεκτονική αφού κατανοεί έναν κόσμο όπου οι άνθρωποι και το περιβάλλον τους αλληλοσυμπληρώνονται και ορίζονται μεταξύ τους. Επικεντρώνεται στη φύση και την πραγματικότητα όχι ως απόλυτο που υπάρχει μόνο έξω από εμάς, αλλά υπόκειται στον ανθρώπινο έλεγχο, την αλληλεπίδραση και τη δημιουργική συμμετοχή. Αρχικά θεμελιωμένη, όπως αναφέρθηκε από τον Edmund Husserl στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, αναλύθηκε σε μεγάλο βαθμό από φιλοσόφους όπως ο Kant και ο Hegel. Ωστόσο διέρχεται μέσα από ένα ριζικό μετασχηματισμό μέσα από το έργο του πρώην μαθητή του, Martin Heidegger. Οι νέες ιδέες του Heidegger γύρω από τη φύση του χώρου σηματοδοτούν μια “ανθρωπολογική” στροφή στην αρχιτεκτονική σκέψη του 20ου αιώνα. Η έννοια του συγκεκριμένου τόπου αποκτά τώρα μεγαλύτερη σημασία από αυτήν του φαινομενικά ομοιότροπου, αφηρημένου, κοσμοπολίτικου, διεθνιστικού και οικουμενικού χώρου και τη συνακόλουθη ιδεαλιστική του θεμελίωση. 7

6 Τερζόγλου Ίων-Νικόλαος, 2009, “Ιδέες του χώρου τον 20ο αιώνα”, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα 7 Μπρούντζου Άλκηστις Πάντζιου Βασιλική, 2017, “Αρχιτεκτονική ατμόσφαιρα, συνθέτοντας το βίωμα”, ερευνητική εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

_16

Στο πλαίσιο αυτό εμφανίζονται και άλλοι φαινομενολογιστές, όπως ο Maurice Merleau-Ponty και ο Gaston Bachelard, οι οποίοι επεκτείνουν την έρευνά τους για μια αρχιτεκτονική επικοινωνία στο πιο περίπλοκο πεδίο της αισθητικής πραγματικότητας του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Αυτή η πραγματικότητα περιλαμβάνει όχι μόνο τις λειτουργίες των ματιών και του νου, αλλά και τις πολυδιάστατες δυνατότητες του ανθρώπινου σώματος και των αισθήσεων. Χαρακτηριστικό είναι το έργο του Christian Norberg-Schulz, το οποίο παρέχει ένα αρχικό βήμα προς μια υπαρξιακή φαινομενολογία τοπίου και αρχιτεκτονικής.

Εικόνα 7_ Martin Heidegger, 1889-1976 Μαθητής του Edmund Husserl

Εικόνα 8_ Maurice Merleau-Ponty 19061961. Από τους σημαντικότερους Γαλλους φιλοσόφους που επηρεάστηκαν από τον M. Heidegger και συγκεκριμένα από τις απόψης περι ύπαρξης, σώματος και αντίληψης.

Εικόνα 9_ Christian Norberg-Schulz, 19262000. Προς μία υπαρξιακή φαινομενολογία τοπίου και αρχιτεκτονικής επηρεάζεται έντονα από το έργο του M. Heidegger.

_17

Ωστόσο αξίζει να αναφερθεί πως και προγενέστερα υπήρχαν αρχιτέκτονες όπως ο Frank Lloyd Wright, ο Alvar Alto, Erich Mendelssohn και ο Hans Scharoun, που το αρχιτεκτονικό τους έργο φαίνεται να αρνείται το καρτεσιανό μοντέλο και την προτεραιότητα που αυτό έδινε στην όραση, και εκφράζονται μέσω της πλαστικότητας και της οργανικότητας της μορφής

εστιάζοντας στη σημασία της βιωματικής σχέσης του ανθρώπου με τον χώρο. Η διαμόρφωση του χώρου στην αρχιτεκτονική του Wright και Alto ιδιαίτερα, βασίζονται στη βαθιά αναγνώριση της ενσωμάτωσης της ανθρώπινης κατάστασης και του σημαντικού ρόλου του ανθρώπινου ασυνείδητου. 8

Εικόνα 10_ Frank Loyd Wright, Brown House, Michigan, 1849

Εικόνα 11_

8 Τερζόγλου Ίων-Νικόλαος, 2009, “Ιδέες του χώρου τον 20ο αιώνα”, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα

_18

Εικόνα 12_ Alvar Aalto, Villa Mairea, Finland, 1939

_19

“Η βιωμένη πραγματικότητα δεν ακολουθεί τους κανόνες του χώρου και του χρόνου, όπως αυτοί ορίζονται από τη φυσική και τα μαθηματικά... Στην πραγματικότητα θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο βιωμένος κόσμος είναι θεμελιωδώς αντιεπιστημονικός” - J u h a n i Pa l l a s m a a 9 Η φαινομενολογία βλέπει τον κόσμο μέσω της ανθρώπινης εμπειρίας δηλαδή δίνει έμφαση στα φαινόμενα και τον τρόπο με τον οποίο τα βιώνουμε. Η φαινομενολογική μελέτη για κάτι στον κόσμο, είναι στην πραγματικότητα η μελέτη των εμπειριών μας σε σχέση με αυτό. Στο πλαίσιο αυτό, η φαινομενολογική αρχιτεκτονική μπορεί να γίνει κατανοητή αφενός ως μια αναδρομική και ρεαλιστική προσπάθεια κατανόησης και ενσωμάτωσης των φιλοσοφικών ιδεών της φαινομενολογίας και αφετέρου, στην ανάδειξη της σημασίας της πρωτογενούς μας σχέσης με τον χώρο και την ευαίσθητη, πολυδιάστατη φυσική και μεταφυσική διαδικασία της κατοίκησης. Στο βιβλίο του “Eyes of the Skin”, ο Pallasmaa σε μια φαινομενολογική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής, αναρωτιέται πως βιώνουμε τα καθημερινά κτίρια της καθημερινής μας ζωής και αν υπάρχουν στιγμές που βιώνουμε αυτά τα κτίρια με έναν βαθύτερο, πιο αξιομνημόνευτο τρόπο. Εξάλλου για τους φαινομενολόγους, το “βίωμα” δηλώνει την πρόθεση να εξερευνήσει κανείς τις αρχικές ή προληπτικές διαστάσεις της ανθρώπινης ύπαρξης: “τη ζωή καθώς την ζούμε”. Ο ορισμός “βίωμα” με αυτήν την έννοια αναφέρεται στο ευρύ φάσμα των ανθρώπινων εμπειριών, νοημάτων, καταστάσεων και γεγονότων - το συνηθισμένο ή εξωτικό, το θαμπό ή διεισδυτικό, το αναμφισβήτητο ή το εκπληκτικό.

Πράγματι, λοιπόν, η φαινομενολογική αρχιτεκτονική ασχολείται κυρίως με την αναζήτηση και ανάδειξη εκείνου που οριοθετεί βιωματικά την στιγμή επαφής με ένα αρχιτεκτονικό έργο ή με άλλα λόγια εκείνων των φαινομένων του χώρου, ικανών να διαμορφώσουν μια συνειδητή σύνδεση με αυτόν. Περιλαμβάνει ένα άνοιγμα όχι μόνο στη σφαίρα του αισθητηριακού αλλά και στην πιθανή αποκάλυψη κάποιας αλήθειας και επιχειρεί να εξαγάγει θεμελιώδη γνωρίσματα της αντιληπτικής διαδικασίας. 10 Στην αναζήτηση του παραπάνω βιώματος, δίνεται έμφαση στη σχέση της ζωντανής εμπειρίας του χώρου με τη σωματικότητα. Η σταδιακή αποκάλυψη του χωρικού φαινομένου στο υποκείμενο, μέσω της κίνησης του σώματος, δομεί τον τρισδιάστατο χώρο και σε αλληλεπίδραση με άλλα υποκείμενα ορίζει τον κοινό, πραγματικό-αντικειμενικό χώρο ως ένα σύστημα τόπων. Παράλληλα, σημαντικό ρόλο παίζει η κίνηση της σκιάς, η μυρωδιά του χώρου, η έντονη υλικότητα, οι διάφοροι ήχοι, στοιχεία ζωντανά, τα οποία γίνονται αντιληπτά μέσα στον χρόνο.

9 Juhani Pallasmaa, “The Thinking Hand : Existential and Embodied Wisdom in Architecture”, 2009, John Wiley & Sons Inc, New York 10 Παπακωνσταντίνου Αλεξία, 2017, “Βίωμα και χώρος” ερευνητική εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

_20

Με άλλα λόγια, συνιστά μια σωματική εμπειρία, το σώμα αισθανόμενο και αισθητό βιώνει τον χώρο. Κατ΄αυτόν τον τρόπο, μια φαινομενολογική προσέγγιση στον σχεδιασμό, είναι όταν ο χώρος, το υλικό, το φως και η σκιά αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, προκειμένου να δημιουργήσουν αξέχαστες εμπειρίες ξυπνώντας μια βιωματική πολύ-αισθητηριακή εμπειρία.

Εικόνα 13_ Ένα είδος βιωματικής επαφής πραγματοποιείται κατά την

επαφή του γυμνού πέλματος με το δάπεδο όταν το υλικό και η θερμοκρασία του την επιτρέπουν, οδηγοώντας σε μία οικειοποίησή του.

Εικόνα 14_

_21

Επιπλέον, η φαινομενολογία στην αρχιτεκτονική προτάσσει τον συγκεκριμένο τόπο, έναντι των αφαιρετικών, νοητικών κατασκευών της ορθολογικής, επιστημονικής σκέψης. Ο τόπος και ο χώρος αναλύονται υπό το πρίσμα της αλληλεπίδρασης με τον άνθρωπο, ο οποίος μπορεί να υπάρξει μόνο μέσω της κατανόησης και της ταύτισης με το περιβάλλον του. Βάσει αυτής της θεώρησης ο τόπος αποτελεί αδιάσπαστο τμήμα της ύπαρξης, αποκτά δηλαδη μία υπαρξιακή διάσταση και συγκρατεί στη μορφή του κάτι από το νόημα της ζωής. Σε αυτό το πλαίσιο ο αρχιτεκτονικός χώρος οικοδομείται στη βάση του υπαρξιακού και τον υλοποιεί. Ο τρόπος με τον οποίο αρθρώνεται, δημιουργεί ένα σύνολο που αναδίδει, κάθε φορά, έναν ξεχωριστό χαρακτήρα, μία διαφορετική ατμόσφαιρα τα οποία συνιστούν τον τρόπο με τον οποίο μας δίδεται ο κόσμος. Παράλληλα όμως αυτή η ατμόσφαιρα δεν είναι μια αντικειμενική παράμετρος και ούτε ένα στυλιστικό στοιχείο, αλλά αντ 'αυτού το αποτέλεσμα διαφορετικών παραμέτρων που συνδέονται με τον ενσωματωμένο εαυτό. Η ατμόσφαιρα ερμηνεύεται ως “διανοητικό” πράγμα, μια βιωματική ιδιότητα ή χαρακτηριστικό μεταξύ του αντικειμένου και του υποκειμένου» 11

Η φαινομενολογική πρόκληση έγκειται συνεπώς στην αναβίωση και συνειδητοποίηση αυτής της ποιητικής διάστασης των πραγμάτων και στην αποκατάσταση της χαμένης σύνδεσης μεταξύ των διαφόρων στοιχείων που αποτελούν τον κόσμο μας. «Ο υπαρξιακός σκοπός της οικοδόμησης (αρχιτεκτονικής) είναι επομένως να καταστεί ένας χώρος τόπος, δηλαδή να αποκαλυφθούν οι έννοιες που ενδεχομένως υπάρχουν στο δεδομένο περιβάλλον.»

- Ch r i s t i a n N o r b e rg - Sc hul z Οι παραπάνω φαινομενολογικές έννοιες του χώρου φαίνεται πως δημιούργησαν το πρόσφορο έδαφος για μια γενιά φαινομενολόγων θεωρητικών, κάποιοι εκ των οποίων έχουν ήδη αναφερθεί, όπως τον Alberto Perez-Gomez, τον Juhani Pallasmaa, τον Jean Paul Sartre, τον Maurice Merleau-Ponty, τον Martin Heidegger και τον Norberg Schulz αλλά και αρχιτεκτόνων όπως o Peter Zumthor και ο Steven Holl, έργο και απόψεις των οποίων παίζουν καθοριστικό ρόλο στην έρευνά μας.

11 Τερζόγλου Ίων-Νικόλαος, 2009, “Ιδέες του χώρου τον 20ο αιώνα”, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα

_22

“Η φαινομενολογία θεμελιώνεται στην πρόταση για μια “επιστροφή στα πράγματα”, σε αντίθεση προς τις αφαιρέσεις και τις νοητικές κατασκευές...θα λέγαμε ότι η αναζήτηση μιας φαινομενολογίας της αρχιτεκτονικής αποτελεί επιτακτική ανάγκη.”

-Christian Norberg - Schulz

_23

Έννοιες στην ιαπωνική παράδοση ¹² Η Ιαπωνική παράδοση συχνά προκαλεί τεράστιο ενδιαφέρον καθώς στρέφεται γύρω από την κατανόηση του φυσικού κόσμου ως πηγή πνευματικής γνώσης και του ανθρώπινου συναισθήματος. Πράγματι, με ρίζες στην ανατολική θρησκέια, διαμορφώνει μια ιδιόμορφη εντόπια πνευματικήυπερβατική προσέγγιση της νοηματικής σημασίας των πραγμάτων και της σχέσης του ανθρώπου με αυτά. Στο πλαίσιο αυτής της προσέγγισης, πολλές από τις έννοιες που συναντώνται αποτελούν τον πυρήνα όχι μόνο της καθημερινής ιαπωνικής ζωής, γλώσσας και κουλτούρας, αλλά και το πρίσμα υπό το οποίο διαμορφώνονται οι χωρικές αντιλήψεις και κατ’επέκταση η ιαπωνική αρχιτεκτονική. Για να κατανοηθούν, πρέπει να ληφθεί υπόψη η επιρροή του Ζεν Βουδισμού που ενσωματώθηκε στην κουλτούρα του λαού επηρεάζοντας όλες τις πτυχές του πολιτισμού. Πρόκειται για μια σχολή του Βουδισμού, που επικεντρώνεται στη βιωματική εμπειρία, την οποία και αντιμετωπίζει ως το μέσο για την πνευματική ελευθερία του ατόμου. Η επιτομή της ουσίας του έγκειται στην πεποίθηση ότι όταν το μυαλό είναι αποδεσμευμένο από πνευματικές πολυπλοκότητες και μορφολογικές προσκολλήσεις, διερευνά τον κόσμο των αισθήσεων σε όλες του τις πολλαπλές ιδιότητες. Όσοι προχωρούν επομένως στην ανάλυση μιας εμπειρίας με σκοπό τη διατύπωση μιας γνωστικής θεωρίας, δεν θεωρούνται μαθητές του Ζεν, το οποίο αρνείται να δεσμευτεί εννοιολογικά σε οποιοδήποτε σύστημα φιλοσοφίας. 13

Σε πρώτο επίπεδο, η έννοια ma είναι μία ιδιαίτερη έννοια που υιοθετείται από την ιαπωνική κουλτούρα για να ορίσει το κενό, το ενδιάμεσο διάστημα, την ησυχία και την απόσταση. Συνοψίζει το καθαρό αλλά και απαραίτητο κενό μεταξύ όλων των πραγμάτων. Για να συλλάβει κάνεις την έννοια αυτή, πρέπει να απαλλαγεί από την περιοριστική αντίληψη του χώρου ως μίας κλειστής τρισδιάστατης οντότητας και να κατευθυνθεί σε μία συνειδητοποίηση του χώρου ως ταυτόχρονη ύπαρξη μορφής και μη-μορφής, μιας κατάστασης που λαμβάνει χώρα κυρίως στη φαντασία των ανθρώπου, που βιώνει την εμπειρία των συνθετικών στοιχείων και όχι μόνο το δημιούργημά τους. Ακόμη εμπεριέχει μία χωροχρονική διάσταση, καθώς για τους ιάπωνες ο χώρος και ο χρόνος συνδέονται. Στον ιαπωνικό τρόπο σκέψης ο χρόνος αποτελεί μέρος του χώρου και είναι απαραίτητος για τη βιωματική του εμπειρία. Στη βουδιστικη φιλοσοφία το κενό δεν προκύπτει ως αποτέλεσμα ορθολογικής σκέψης, αντιθέτως είναι μία ιδέα που αναφέρεται σε μία ατομική εμπειρία που βιώνεται από τα άτομα που διαλογίζονται. Η πραγματικότητα είναι συνεχώς ρέουσα και μεταβλητή και αυτή ακριβώς η μεταβλητότητα είναι απαραίτητη για την κίνηση και την εξέλιξη και με τη σειρά της προϋποθέτει την ύπαρξη της κενότητας. Το χωροχρονικό ma συμβολίζεται με την παρουσία αντικειμένων όπως χτύποι τυμπάνων ή πέτρες στους παραδοσιακούς κήπους τα οποία συμβολίζουν την παρουσία της απουσίας και επομένως εμποτίζονται με σημασία.

12 Κοπτσοπούλου Κυριακή-Λυδία, 2015, “Η αποτύπωση της παραδοσιακής έννοιας του κενού -ma στη σύγχρονη Ιαπωνική Αρχιτεκτονική”, ερευνητική εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο.

13 Σκορλέτου Γεωργία Ασπασία, Τζεβελέκου Χριστίνα-Καλλιόπη, 2017, “Αισθήσεις και αρχιτεκτονική. Σκιαγραφώντας συν-αισθήματα στην πόλη”, Εθνικό

_24Μετσόβιο Πολυτεχνείο

Ακόμη εμφανίζεται σε φράσεις όπως, εσοχές σε παραδοσιακά ιαπωνικά δωμάτια συγκέντρωσης με χωρική και αισθητική έννοια (toko-no-ma), τη γήινη περιοχή κατοίκησης και τάξης (ama) και το ενδιάμεσο δωμάτιο ή διάστημα (ai-no-ma). Καταλαβαίνουμε λοιπόν πως ενώ η έννοια κινείται σε τελείως θεωρητικό επίπεδο επηρεάζει την παραδοσιακή ιαπωνική αρχιτεκτονική. Μία άλλη συνιστώσα της ιαπωνικής εννοιολογικής προσέγγισης του χώρου που επηρεάζει και τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό είναι το oku. Στον τομέα της αρχιτεκτονικής μπορεί χοντρικά να παρομοιαστεί με έναν εσωτερικό χώρο που βρίσκεται κάπου στο βάθος. Ωστόσο η έννοια είναι ευρύτερη και εκφράζει την αντίληψη ότι μπορούμε να δούμε πίσω από κάποια πράγματα τα οποία δεν είναι ορατά, γι' αυτό και στην ιαπωνική αρχιτεκτονική παράδοση, τα σημαντικά και ιερά μέρη είναι κρυμμένα ή δυσπρόσιτα. Στο πλαίσιο των χωρικών ποιοτήτων που διαμορφώνονται με βάση το oku, περιλαμβάνονται χαρακτηριστικά όπως το σκοτεινό και το θεμελιώδες, το ιερό και το υπερυψωμένο. Είναι ο εσωτερικός πυρήνας ενός συστήματος χωρικής διαστρωμάτωσης που βρίσκεται στο βαθύ τέρμα, ο οποίος λειτουργώντας σαν κινητήριος δύναμη προτρέπει τους ανθρώπους να κινηθούν μπροστά και βαθύτερα, εξάπτοντας τους την περιέργεια με τον μυστηριώδη χαρακτήρα του. Έμπρακτα στην παραδοσιακή ιαπωνική αρχιτεκτονική, εκφράζεται από τις ελικοειδείς διαδρομές που οδηγούν στο κέντρο του συνθετικού έργου με ποικίλες εφαρμογές στους ιαπωνικούς κήπους.

Εικόνα 15_ Taishakuten Temple Gardens

Ξύλινος διάδρομος σε τεθλασμένο σχήμα γύρω από κήπο που επιτρέπει την περιπλάνηση και οδηγεί σε ένα βυθισμένο εωστερικά χώρο.

_25

Οι έννοιες ma και oku δύσκολα διαχωρίζονται μεταξύ τους. Από τη μία η πρώτη αναφέρεται στο διάστημα και απαιτεί αμφισβήτηση της αντίληψης του χώρου ως κενού. Από την άλλη η δεύτερη αναφέρεται στη μετατόπιση του αντικειμένου στον χώρο, περιορίζοντας τη λήψη της έννοιας της αντίληψης στις κιναισθητικές ικανότητες του ατόμου επιτρέποντας του να διαισθάνεται τα πράγματα ή τα γεγονότα πριν από την άφιξή τους. Ο συνδυασμός των δύο αυτών αρχών της ιαπωνικής κουλτούρας συμπληρώνεται με την έννοια en η οποία εκφράζει τη συνύπαρξη των στοιχείων με την έννοια της αντιπαράθεσης Αυτό το παιχνίδι αντιθέσεων δημιουργεί την αίσθηση της συνέχειας καθώς κάθε στοιχείο συλλαμβάνεται σε συνδυασμό με το αντίθετό του. Υπονοεί ότι τίποτα στον κόσμο δεν υπάρχει ανεξάρτητα και ότι η ύπαρξη εξαρτάται από στοιχεία συνδεδεμένα μεταξύ τους. Σε συνδυασμό με το ma διαμορφώνονται ενδιάμεσες ζώνες ανάμεσα σε δύο αντιπαραβαλλόμενος χώρους που κάποιος διασχίζει. Από την άλλη ο συνδυασμός με το oku αποτελεί μία συνύπαρξη στοιχείων που πραγματοποιείται με τη διαίσθηση αυτού που πρόκειται να έρθει.

Εικόνα 16_ Εσωτερικά κενός χωρός και εξωτερικός διάδρομος

Εικόνα 17_ Κενό σε μορφή κήπου ανάμεσα σε αντιπαραβαλόμενους χώρους

_26

Σε ότι αφορά στα ιδανικά της ιαπωνικής αισθητικής συναντάμε την έννοια wabi-sabi. Αποτελείται από δύο κοινά στοιχεία της ιαπωνικής με την κινέζικη κουλτούρα. Το wabi εκφράζει την αισθητική πτυχή με κέντρο τη φυσικότητα, την απλή ησυχία και την απλότητα. Από την άλλη το sabi ασχολείται με την απομόνωση, ενσωματώνοντας μία εκλεπτυσμένη αισθητική ευαισθησία, αυτή της ωριμασμένης ομορφιάς. Πρακτικά το wabi-sabi παραλληλίζεται με ιδιότητες όπως η εξευγενισμένη ομορφιά, η ηρεμία, η τραχύτητα και η σεμνότητα και αντιπροσωπεύεται από την ιδέα ότι η αξία και ομορφιά των αντικειμένων έρχεται ως επακόλουθο της χρήσης τους και της πατίνας του χρόνου πάνω τους. Έτσι συνθετικά χαρακτηριστικά που προκύπτουν είναι η επανάληψη σχεδιαστικών στοιχείο, η διατήρηση της καθαρότητας και της τάξης, η αποφυγή της συμμετρίας, οικονομία υλικών και μέσων, και η διατήρηση της ταπεινότητας και της μετριοφροσύνης. Αξίζει επίσης να αναφέρουμε την έννοια shibui η οποία αναφέρεται στην καταγραφή ή τη βιωμένη αίσθηση της εξελισσόμενης τελειότητας. Σύμφωνα με αυτήν το αντικείμενο ενδιαφέροντος είναι οι ποιότητες πίσω από κάθε εμπειρία οι οποίες γίνονται πιο εύκολα αντιληπτές όταν προβάλλονται σε απλά φυσικά καθημερινά φαινόμενα αντικείμενα.

Εικόνα 18_ Ιαπωνικό δάπεδο από απανθρακωμένο ξύλο

_27

Τέλος, το υλικό και η κλίμακα στην αρχιτεκτονική, έχουν μια βαθύτερη σημασία για τους Ιάπωνες. Η εκτεταμένη χρήση του ξύλου και των παραγώγων του, ερμηνεύει την ανάγκη για άμεση σχέση με τον φυσικό κόσμο αλλά και τον σεβασμό του προς αυτόν. Όσο για την κλίμακα, επιλέγουν το tatami σαν μια βασική εισαγωγή “μέτρου” και κατανόησης του χώρου, και γενικότερα του κόσμου. Ωστόσο δεν πρόκειται απλά για το υλικό ή το μέτρο, αλλά το νόημα και τη φιλοσοφία πίσω από αυτά, που συμβάλλουν στη χωρική εμπειρία και στη σχέση μας με τα πράγματα. Συμπερασματικά, η ιαπωνική κοσμοθεωρία και φιλοσοφία, θα μπορούσαμε να πούμε πως ενέχει ορισμένες αντίστοιχες έννοιες με εκείνες της φαινομενολικής προσέγγισης. Στην ιαπωνική θεώρηση ο χώρος είναι εμποτισμένος με μια πνευματικότητα, έναν άυλο, υπερβατικό, διαισθητικό χαρακτήρα, που καθορίζει και ταυτόχρονα υπάρχει μέσα στα υλικά, τις κινήσεις, τα ερεθίσματα και χωρικές σχέσεις, και κατ’επέκταση οδηγεί στη συνειδητή συνειδησιακή σύνδεση του ανθρώπου με αυτή.

_28

Εικόνα 19_ Έντονη χρήση ξύλου και εμφανής η επίδραση του χρόνου πάνω

του. Αυτή η εμφανής επίδραση είναι ένας από τους λόγους επιλογής του συγκεκριμένου υλικού όπως μας πληροφορεί ο Tanizaki

Εικόνες 20, 21, 22, 23_ Παρατηρούμε την εντονη χρήση ξύλου και την εμφάνιση του χρόνου σε αυτό, καθώς και την κλίμακα των χώρων αναλογικά με τα έπιπλα και τα καθίσματα.

_29

Κεφάλαιο 2_ Εισαγωγή σε βασικές έννοιες Χώρος και τόπος Αυτό που ονομάζουμε χώρος προκύπτει συνήθως ως το ενδιάμεσο φυσικών και τεχνητών στοιχείων του περιβάλλοντος, έχει ποικίλα χαρακτηριστικά, μπορεί να είναι κλειστός ή ανοιχτός με χρήση ή χωρίς. Για τον Πλάτωνα, χώρος είναι η οικουμενική φύση που δέχεται όλα τα σώματα, η οποία πρέπει πάντοτε να αποκαλείται με τον ίδιο τρόπο, διότι ενώ είναι δέκτης όλων των πραγμάτων, ποτέ δεν απομακρύνεται από τη φύση της και ποτέ με κανένα τρόπο ή σε καμιά στιγμή δεν λαμβάνει μορφή παρόμοια με αυτή των πραγμάτων τα οποία εισέρχονται σε αυτήν. 16 Ο χώρος, λοιπόν, βιώνεται ως το δεδομένο που προηγείται των αντικειμένων σε αυτόν, ως το περιβάλλον εντός του οποίου το κάθε τι λαμβάνει τη θέση του…βιώνεται από τη στιγμή που θα καθιερωθεί, ως ένα πάντοτε παρόν και αυτάρκες δεδομένο και η εμπειρία του δημιουργείται μόνο μέσα από τον αλληλοσυσχετισμό αντικειμένων’’ 14 Eπομένως, αποτελεί μια αφηρημένη συμβατική συνθήκη που αντιμετωπίζεται ως ένα αυτάρκες δεδομένο περιβάλλον, ως μια απόλυτη βάση αναφοράς, ένας υποδοχέας, που θα εξακολουθούσε να υπάρχει ακόμα κι αν αφαιρούσαμε τα υποκείμενα, που τον κατοικούν.

Ο άνθρωπος στην προσπάθειά να ορίσει, και να ερμηνεύσει τον χώρο τον οποίο βρίσκεται, αναπόφευκτα περιγράφει τελικά την εμπειρία του στον χώρο αυτό, παρά τον ίδιο. Αυτή η εμπειρία οδηγεί στην εισαγωγή της έννοιας του τόπου, ως βιωμένου χώρου. Για την θεμελίωση της έννοιας του τόπου, δηλαδή, αποδίδεται σημασία στη βιωματική, πραγματιστική και αισθησιακή κατανόηση της τοπικότητας του περιβάλλοντος και της φύσης. 15. Τη στιγμή που ο ανθρωπος ξεκινά να χαρακτηρίζει τον χώρο, να του αποδίδει νοήματα και αξίες, ο χώρος εμποτίζεται με λειτουργίες και συναίσθημα που πρωτύτερα δεν τον χαρακτήριζαν, μετουσιώνεται σε τόπο. Με άλλα λόγια, γίνεται μια αναγωγή του χώρου σε τόπο η οποία προϋποθέτει βαθιές οντολογικές, συναισθηματικές και κοσμοθεωρητικές εμπειρίες. Ο χώρος, συνεπώς, είναι πολύ πιο αφηρημένη κατάσταση από τον τόπο. Προσφέρει στον τόπο ένα πλαίσιο συνθηκών, όμως τα νοήματα του απορρέουν από επιμέρους τόπους. Υπό την έννοια αυτή δεν υπάρχει χώρος που να μην είναι σχεσιακός καθώς δημιουργείται από κοινωνικές σχέσεις, από φυσικά και πολιτισμικά αντικείμενα. Για τον Paolo Portoghesi, (χώρος) είναι ένα σύστημα τόπων, η τρισδιάστατη οργάνωση των στοιχείων που συνθέτουν έναν τόπο.

14 Περντετζή Χριστιάννα, 2013, “Διερευνήσεις της έννοιας της αντίληψης του χώρου. Από τον τόπο στο τοπίο”, ερευνητική εργασία, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης 15 Τερζόγλου Ίων-Νικόλαος, 2009, “Ιδέες του χώρου τον 20ο αιώνα”, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα

_30

“Ο χώρος είναι μια αμφιβολία, πρέπει συνεχώς να τον μαρκάρω, να τον ονοματίζω. [...] Προσπαθώ σχολαστικά να συγκρατήσω κάτι, να αποσπάσω συγκεκριμένα ψυχικά από το κενό καθώς σχηματίζεται, ν’ αφήσω κάπου ένα ίχνος, ένα σημάδι.”

- Georges Perec 16 Σε αυτή την προσέγγιση γίνεται εμφανές το φαινομενολογικό υπόβαθρο της ερμηνείας του τόπου, αφού, όπως αναφέρθηκε, κύριο ζήτημά της είναι η κατανόηση των πραγμάτων έτσι όπως βιώνονται από ένα υποκείμενο. Η φαινομενολογία αναφέρεται στη σχέση ανάμεσα στο “είναι” και στο “είναι” μέσα στον κόσμο. Η ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης είναι η αναγνώριση της απόστασης ανάμεσα στον εαυτό και σε ό,τι βρίσκεται πέρα από αυτόν, και η προσπάθεια γεφύρωσής της, μέσω της αισθητηριακής αντίληψης, σωματικών ενεργειών και κινήσεων, καθώς και μέσω της προθετικότητας, της συγκίνησης και της επίγνωσης. Στη φαινομενολογική, λοιπόν, προσέγγιση της σχέσης μεταξύ χώρου και τόπου ενδιαφέρον είναι ο τρόπος με τον οποίο οι τόποι συγκροτούν τον χώρο ως κέντρα ανθρώπινου νοήματος, η μοναδικότητα των οποίων εκδηλώνεται και εκφράζεται στις καθημερινές εμπειρίες.

Εικόνα 24_ By the well, Guillaume Seignac.

Η δραστηριότητα των γυναικών γύρω από το πηγάδι του προσδίδει ιδιαίτερη σημασία για εκείνες, για τον τόπο και την κοινονικότητά τους.

Η γνώση του τόπου πηγάζει από τις εμπειρίες, τα αισθήματα και τη σκέψη των ανθρώπων. Συνεπώς τα όριά του θεμελιώνονται στα όρια της ανθρώπινης συνείδησης. Οι τόποι είναι τόσο διαφοροποιημένοι όσο και το εύρος των ταυτοτήτων και των σημασιών που τους αποδίδονται. Μπορεί να υπάρχει μεγάλη αγάπη για τον τόπο ή αποστροφή, όμως αυτός είναι πάντοτε κάτι περισσότερο από ένα σημείο ή μία τοποθεσία επειδή διαθέτει διακριτά νοήματα και διακριτές αξίες για τους ανθρώπους. 17

16 Αποστολάκη Αντωνία, Χατζηβασιλείου Μαριαλένα, 2016, “Η έννοια της ατμόσφαιρας στο χώρο: αντίληψη και βιωματική εμπειρία”, ερευνητική εργασία, Πολυτεχνείο Κρήτης 17 Συλλογικό, 2012, “Υλικός πολιτισμός. Η ανθρωπολογία στην χώρα των πραγμάτων”, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. [Κεφ. “Christopher Tilley, Χώρος, τόπος, τοπίο: φαινομενολογικές προσεγγίσεις]

_31

Στο σημείο αυτό καθοριστική είναι η συνεισφορά του Heidegger που τοζίνει πως οι χώροι αποκτούν την ουσιώδη ύπαρξή τους μέσα από τις τοποθεσίες. Οι χώροι για εκείνον, διανοίγονται γιατί κατοικούνται από τους ανθρώπους και συνυπάρχουν με πράγματα αδιαχώριστα όπως η γη, ο ουρανός, οι αστερισμοί, οι θεότητες, η γέννηση και ο θάνατος. Επομένως, ο χώρος δεν είναι γενικός, λογικός και νοητός, μία ιδέα που συλλαμβάνεται με τον στοχασμό και τη στοχαστική αφαιρετική προσπάθεια και εργασία αλλά κάτι πολύ εμπειρικό, απτό, βιωματικό, άμεσο, ψυχολογικό, προσιτό, καθημερινό, συγκεκριμένο, όποιες συνέπειες και αν έχει η παραπάνω αντίληψη στη σύσταση της δημόσιας, κοινωνικής και πολιτικής του ύπαρξης, νοοτροπίας, κοσμοθεωρίας και στάσης ζωής. Παράλληλα, συλλαμβάνει τον τόπο ως έναν γεωγραφικό περίγυρο που αποκτά κλίμακα, σημασίες, και ετερογένεια μέσα από τη βιωματική, θυμική και συναισθηματική μέριμνα του ανθρώπινου όντος. 18 “Όλα αυτά που αποκαλύπτονται και ερμηνεύονται περιεσκεμμένα από το πήγαινε έλα της καθημερινής δοσοληψίας, δεν διαπιστώνονται κι ούτε καταχωρούνται με θεωρητική καταμέτρηση του χώρου”.

- Ma rti n Heidegger

Επομένως, ο τόπος ως μια μοναδική σχέση μεταξύ χώρων και ανθρώπων, εξατομικεύει τη γενική χωρική συνθήκη της κοσμικότητας του κόσμου, την παγιώνει σε μοναδικές περιοχές, θέσεις, ποιότητες και σημασίες, όπως παράγονται από τη δράση ενός υποκειμένου που μεριμνά και βιώνει τον χώρο του. Αποκτά με αυτόν τον τρόπο νόημα και χαρακτήρα και συνοδεύεται πάντα από τη διάνοιξη ενός κόσμου σημασιών. 18

Εικόνα 25_ Η φωτογραφία συντιστά ένα προσωπικό αντικείμενο και

αποτύπωση μίας προσωπικής εμπειρίας σε ένα τόπο ο οποίος ταυτόχρονα είναι μέρος ενός ευρύτερου γενικού χώρου.

18 Τερζόγλου Ίων-Νικόλαος, 2009, “Ιδέες του χώρου τον 20ο αιώνα”, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα

_32

Την ίδια στιγμή, ο τόπος κατέχει πρωταρχική οντολογική σημασία ως κέντρα σωματικής δραστηριότητας. Ήδη ο Descartes ορίζει τον χώρο με την έννοια του spatium, που είναι η απόσταση μεταξύ των σωμάτων. Είναι η απόσταση η οποία μπορεί να περπατηθεί ή ο όγκος που έχει γεμίσει, αναφερόμενος στο ανθρώπινο σώμα. Το σώμα οριοθετεί τον χώρο, ο χώρος είναι η επέκταση των σωμάτων, το μέτρο τους.

O Merleau-Ponty υποστηρίζει πως το ανθρώπινο σώμα προσφέρει το θεμελιώδες σημείο διαμεσολάβησης ανάμεσα στη σκέψη και τον κόσμο. Στο πλαίσιο αυτό ο τόπος ανήκει στο σώμα μας και το σώμα ανήκει στον κόσμο αυτό. Μαθαίνουμε πώς να προσανατολιζόμαστε σε σχέση με το τόπους, να σχηματίζουμε εσωτερικευμένες αναπαραστάσεις των τόπων, οι οποίες διαδραματίζουν πανίσχυρο ρόλο στον τρόπο με τον οποίο τους αντιλαμβανόμαστε, και με τη σειρά τους αρθρώνονται μέσω ενός σωματικού πλέγματος. Δηλαδή, ό,τι βρίσκεται μπροστά και πίσω πάνω και κάτω αριστερά και δεξιά μου εκτείνεται μέσω του βιωμένου σώματός μου. Οι αισθήσεις συνιστούν τρόπος ύπαρξης του σώματος στον κόσμο. Η συμμετοχή του σώματος στον κόσμο προϋποθέτει την αλληλοεπικάλυψη των αισθήσεων. Υποστηρίζει ότι η συναισθητική αντίληψη αποτελεί τον κανόνα ενώ εμείς δεν έχουμε επίγνωση της επειδή απλώς και μόνο η επιστημονική γνώση μετατοπίζει το κέντρο βάρος της εμπειρίας. Ως εκ τούτου “έχουμε ξεμάθει πώς να βλέπουμε να ακούμε και γενικά να αισθανόμαστε προκειμένου να συνάγουμε αυτή τη σωματική οργάνωσή μας και από τον κόσμο εκείνο που αναμένεται από εμάς να δούμε να ακούσουμε και να σταθούμε.” 19 Εικόνα 26_ Σωματική δραστηριότητα

19 Συλλογικό, 2012, “Υλικός πολιτισμός. Η ανθρωπολογία στην χώρα των πραγμάτων”, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. [Κεφ. “Christopher Tilley, Χώρος, τόπος, τοπίο: φαινομενολογικές προσεγγίσεις]

_33

Εν συνεχεία, γίνεται εύκολα διακριτή η στατικότητα που διακατέχει τον τόπο ως έννοια, καθώς δεσμεύει τον άνθρωπο με συγκεκριμένα γεωγραφικά μήκη και πλάτη. Αποκτά με αυτό τον τρόπο, τη σημασία ενός σημείου αναφοράς και καθορίζει μία ύπαρξη. Η εικόνα του σαν ένα ατελείωτο άθροισμα από προσωπικές εμπειρίες, σαν μέρη σφραγισμένα με βιώματα (“εκεί που γεννήθηκα”, “εκεί που γνώρισα τη γυναίκα μου” κλπ.) είναι μια εικόνα ιδιαίτερα ισχυρή στην κοινωνία μας. Και ο καθημερινός λόγος και η λογοτεχνία είναι φορτωμένα με εικόνες τοποθεσιών, διηγήσεις γεγονότων που σημάδεψαν πόλεις και σπίτια, αστικά και φυσικά τοπία ταυτισμένα με συναισθηματικές καταστάσεις και μνήμες.”20 Έτσι, πάντα σχεδόν, όταν κάποιος φαντάζεται, θυμάται ή περιγράφει τον τόπο που μεγάλωσε ή έναν τόπο στον οποίο έζησε έντονες εμπειρίες ή συναισθήματα, τοποθετεί τον εαυτό του χρονικά στο τότε και στον χώρο αυτό. Συνεπώς ο τόπος είναι θεμελιώδης για την καθιέρωση προσωπικών και ομαδικών ταυτοτήτων. Είναι προσωπικά εμπεδωμένο κέντρο νοημάτων και μία εστία δράσης και ύπαρξης με υλική υπόσταση. Από τη σταθερότητα αυτών των νοημάτων είναι που απορρέει συχνά μία αίσθηση σύνδεσης μαζί με τον τόπο. Δεν είναι λίγοι εξάλλου εκείνοι οι άνθρωποι που έχοντας ζήσει ολόκληρη τη ζωή τους σε έναν τόπο έχουν την αίσθηση ότι αποτελούν μέρος του. Ο τόπος, δηλαδή, διακατέχεται από μια συναισθηματική ταύτιση και γίνεται συνώνυμη των ανθρώπινων δεσμών, ένα αδιάσπαστο τμήμα της ύπαρξης. 21

Εικόνα 27

Τα σεντόνια της γυναίκας ταυτίζονται φεννουν και ενισχύουν το τοπίο πίσω της

20 Σταυρίδης Σταύρος, 1990, “Συμβολική σχέση με τον χώρο, πως οι κοινωνικές αξίες διαμορφώνουν και ερμηνεύουν τον χώρο”., Εκδόσεις Κάλβος 21 Περντετζή Χριστιαννα, “Διερευνήσεις της έννοιας της αντίληψης του χώρου. Από τον τόπο στο τοπίο”, ερευνητική εργασία, 2013, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης

_34

Τέλος, ο τόπος είναι, ένα ποιοτικό, “ολικό” φαινόμενο, που δεν μπορούμε να το περιορίσουμε σε καμία από τις επιμέρους ιδιότητες του, όπως για παράδειγμα τις χωρικές σχέσεις που ενυπάρχουν σ΄αυτόν, χωρίς να μας διαφύγει η συγκεκριμένη φύση του. Γενικά, παρουσιάζεται ως ένα σύνολο που αναδίδει ένα χαρακτήρα ή ατμόσφαιρα. Ο Heidegger αναφέρει ότι ο τόπος είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τον “χαρακτήρα” όπως ορίζεται από συγκεκριμένα τεχνητά ή μη στοιχεία, τα οποία με τη σειρά τους επιτρέπουν τη δημιουργία δεσμών, μεταξύ του ατόμου και του περιβάλλοντος. 22 Συμπερασματικά, λοιπόν, η ζωή δίνει χαρακτήρα στον τόπο. Το βίωμα, σαν μια έκφραση θεμελιακών καταστάσεων της ζωής, θεμελιακών εμπειριών της ανθρώπινης ιδιότητας, είναι εκείνο που ενσαρκώνεται στους τόπους, εκείνο που τους χαρακτηρίζει αλλά και χαρακτηρίζεται από αυτούς. Ο τόπος με αυτόν τον τρόπο είναι εντός και συνάμα εκτός του ανθρώπινου υποκειμένου. Ξεκινάει εσωτερικά, γιατί ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τον κόσμο μέσω της δικής του, ξεχωριστής πραγματικότητας. Ουσιαστικά, αυτό που αντιλαμβάνεται κάθε φορά, είναι αυτό που καθρεπτίζεται από τον ίδιο, όπως είχε αναφέρει και ο Noel Arnaud “Είμαι ο χώρος που βρίσκομαι”. Ως αποτέλεσμα το άτομο ορίζει τον εαυτό του σε σχέση με το περιβάλλον του, φέροντας νόημα, τάξη και αξίες σε ένα κόσμο υλικό, σε ένα κόσμο γεγονότων. Με άλλα λόγια ο τόπος έχει υπαρξιακές ρίζες και αντίστοιχα η ύπαρξη είναι χωρική επειδή ανοίγεται σε ένα “έξω” σε μία σειρά σημείων αναφοράς. 23

22 Heidegger Martin, “Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι”, 2009, Εκδόσεις Πλέθρον 23 Συλλογικό, “Υλικός πολιτισμός. Η ανθρωπολογία στην χώρα των πραγμάτων”, 2012, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. [Κεφ. “Christopher Tilley, Χώρος, τόπος, τοπίο: φαινομενολογικές προσεγγίσεις]

_35

Βίωμα βίωμα = βαθιά συναισθηματική/συγκινησιακή εμπλοκή και εμπειρία που αποκτά κάποιος ζώντας κάτι προσωπικά Ο όρος βίωμα, γενικά, εκφράζει την άμεση εμπειρία, τη σύνδεση του ανθρώπου με το περιβάλλον του. Ο άνθρωπος που βιώνει πραγματικά το περιβάλλον του, είναι απόλυτα παρών σε αυτό, βρίσκεται σε διαρκή επαγρύπνηση, ευαίσθητος και έτοιμος να αντιληφθεί ό,τι συμβαίνει γύρω του. Πρόκειται για μια βαθύτερη επαφή με τον κόσμο, όπου ο άνθρωπος δεν υπάρχει απλώς σε αυτόν, αλλά συμμετέχει. Το βίωμα δεν μπορεί παρά να συνδέεται άμεσα με την έννοια της επικοινωνίας, μιας δηλαδή αμφίδρομης διαδικασίας, βασικό στοιχείο για την κατανόηση του κόσμου. Όταν ο άνθρωπος παρατηρεί/επεξεργάζεται είτε ένα αντικείμενο, είτε το περιβάλλον του γενικότερα, είναι ανοιχτός και έτοιμος να λάβει μηνύματα από αυτό. Τα μηνύματα αυτά, ωστόσο, δεν αποτελούν απλές πληροφορίες, αλλά ερεθίσματα, τα οποία είναι φυσικό να του δημιουργούν παρορμήσεις και στη συνέχεια αντιδράσεις. Αυτές επηρεάζουν και το ίδιο το περιβάλλον, αλλά και τον τρόπο που ο άνθρωπος -ο αλλαγμένος, επηρεασμένος ως ένα σημείο άνθρωποςαντιλαμβάνεται τώρα εκ νέου το περιβάλλον του. Το βίωμα αποκτά κεντρικό ρόλο στην αρχιτεκτονική, η οποία καταφέρνει να ‘μιλήσει’ διυποκειμενικά, επιτελώντας τον επικοινωνιακό της ρόλο.

Ο Παναγιώτης Μιχελής, στο βιβλίο του “Η αρχιτεκτονική ως τέχνη”, εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι επικοινωνούμε αισθητικά όταν θαυμάζουμε ένα έργο τέχνης και ένα κτίριο και η ψυχή μας συμμορφώνεται προς αυτό με όμοιο τρόπο με των άλλων που θα το κοιτάξουν. Σύμφωνα με τον Steven Holl το αληθινό κριτήριο για την επιτυχία της αρχιτεκτονικής είναι η εμπειρία της. Τα φαινόμενα που αντιλαμβάνεσαι καθώς περπατάς μέσα στους χώρους της. Γίνεται, λοιπόν, κατανοητή η σημαντική θέση που κατέχει το βίωμα στην αρχιτεκτονική ως τέχνη που είναι στενά συνδεδεμένη με την καθημερινή ζωή του ανθρώπου. Με τη βίωση της αρχιτεκτονικής πραγματοποιείται μια ιδιόμορφη ανταλλαγή. Ο χρήστης δανείζει τα συναισθήματα και τη σχέση του με τον χώρο και ο χώρος του δανείζει την αύρα του, η οποία απελευθερώνει την αντίληψη και τη σκέψη του. Ο χώρος, το φως, οι λεπτομέρειες, η γεωμετρία αποτελούν στοιχεία μια βιωματικής εμπειρίας. Οπως λέει ο Goethe, θυμίζοντας τη φαινομενολογική θεώρηση, “δεν χρειάζεται κάποιος να αναζητά τίποτα πίσω από τα φαινόμενα, αποτελούν τα ίδια μάθημα”.24 O Pallasmaa στο “Eyes of the skin” περιγράφει πως όταν βιώνουμε έναν χώρο πραγματοποιείται μια μορφή συναλλαγής. Ο χώρος προβάλλει την αύρα του στον άνθρωπο που τον βιώνει και ο άνθρωπος προβάλλει “τα συναισθήματά του σε αυτόν”. Ένας αρχιτεκτονικός χώρος πλαισιώνει και ενισχύει τις σκέψεις.

24 Ραβάνη Δήμητρα, 2014 “Κατασκευάζοντας ατμόσφαιρες”, ερευνητική εργασία, Πανεπιστήμιο Πατρών

_36

“Η αρχιτεκτονική δεν παράγεται απλώς με την προσθήκη σχεδίων και τομών και όψεων. Είναι κάτι άλλο και κάτι περισσότερο. Είναι αδύνατο να εξηγήσει κανείς επακριβώς τι είναι - τα όριά της είναι ασαφή. Στο σύνολό της, η τέχνη δεν πρέπει να εξηγηθεί αλλά πρέπει να γίνει βίωμα. Με άλλα λόγια είναι πιθανό να βοηθήσουμε τους άλλους να την βιώσουν.”

- S teen E i ler Ras m u ss en Επεκτείνοντας, ο κριτικός τοπικισμός έρχεται να χαρακτηρίσει το έργο της αρχιτεκτονικής ως απόπειρα συμφιλίωσης του απόλυτου και καθολικού χώρου με τον βιωμένο τόπο, παράγωγο της φιλοσοφικής φαινομενολογικής σκέψης. Ο Πικιώνης υποστηρίζει την ανάγκη ένταξης του αρχιτεκτονικού έργου μέσα

Εικόνα 28

στο φυσικό τοπίο και τη σημασία της βιωματικής, συναισθηματικής πρόσληψης αυτού. 26 Στο πλαίσιο αυτό, η αρχιτεκτονική ανοίγεται στο σώμα, τις αισθήσεις, τη μνήμη, την ιστορία, τον πολιτισμό, τη φαντασία, τον τόπο.

Εικόνα 29,30: η ατμόσφαιρα κάθε τόπου είναι μοναδική και συχνά αποτελεί αποτέλεσμα της ιστορικής συνέχειάς του. (Βενετία, Ταορμίνα, Ιταλία)

25 Rasmussen Steen Eiler, 1962, “Experiencing architecture”, MIT Press 26 Τερζόγλου Ίων-Νικόλαος, 2009, “Ιδέες του χώρου τον 20ο αιώνα”, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα

_37

Σώμα και αισθήσεις. Ο Ponty αναφέρει τον χώρο ως το θέατρο μιας βιωματικής εμπειρίας που συντίθεται από μια σειρά αντιληπτικών διαδικασιών, οι οποίες καθοδηγούνται από την παρουσία και κίνηση του ανθρώπινου σώματος. Την ίδια στιγμή, ο Pallasmaa προτείνει ότι η αρχιτεκτονική θεωρία, κριτική και εκπαίδευση θα πρέπει να στρέψουν την προσοχή τους στις μέχρι σήμερα αγνοημένες πολιτισμικές γειώσεις της αρχιτεκτονικής και να προσπαθήσουν να παρουσιάσουν μια αληθινή εμπειρία του κτιρίου, στηριζόμενη και προερχόμενη από τα βιώματα σε ολόκληρο το σώμα. Οι αισθήσεις διαντιδρούν και εμείς βιώνουμε αισθητηριακά πλήρεις και ολοκληρωμένους χώρους, τόπους και καταστάσεις, όπου όλες οι αισθητηριακές λεπτομέρειες αναμειγνύονται σε μια πραγματική εμπειρία.

Εικόνα 31_ Woman in the sun, Edward Hopper Η διαφορετική αίσθηση που έχει η γυναίκα με τον προσωπικό της χώρο μέσω του γυμνού σώματός της

Από τις μυρωδιές που θα θυμόμαστε, από την αίσθηση του αντικειμένου στο χέρι μας ακόμη κι όταν δεν το κρατάμε, από τους ήχους που θα επαναφέρουν ενδεχόμενες αναμνήσεις.

H αρχιτεκτονική θα μπορούσε να γίνει κατανοητή ως ένα προϊόν του “υπαρξιακού και μεταφυσικού φιλοσοφικού στοχασμού που θα συγκροτηθεί διαμέσου των εννοιών του χώρου, της δομής, της υλικότητας, της βαρύτητας και του φωτός.” Τότε μόνο, για τον Pallasmaa, θα μπορούσε να αναδυθεί η αρχιτεκτονική ως η “υλική” ύπαρξη των ανθρώπινων “άυλων” συναισθημάτων, βιωμάτων και σοφίας.27

“Δεν αρκεί να δούμε την αρχιτεκτονική. θα πρέπει να τη βιώσουμε, να παρατηρήσουμε πως έχει σχεδιαστεί για κάποιον ειδικό σκοπό και πώς ήταν συναρτημένη με την όλη ιδέα και τον ρυθμό μιας συγκεκριμένης εποχής. Θα πρέπει να σταθεί κανείς μέσα στα δωμάτια, να αισθανθεί πως αυτά τον περιβάλλουν, να παρατηρήσει πως φυσικά το ένα μπορεί να οδηγήσει στο επόμενο. Θα πρέπει να είναι κανείς σε επαγρύπνηση για τις επιπτώσεις μιας υφής, να ανακαλύψει γιατί χρησιμοποιήθηκαν μόνο αυτά τα χρώματα, πώς η επιλογή εξαρτάται από τον προσανατολισμό των χώρων σε σχέση με τα παράθυρα και τον ήλιο.”

27 Λαδά Αναστασία – Σάσα, 2019, H αρχιτεκτονική ως μια φαινομενολογική εμπειρία” 28 Rasmussen Steen Eiler, 1962, “Experiencing architecture”, MIT Press

_38

- Steen E i ler Ras m u ss e n 2 ⁸

Ιστορία, πολιτισμός, τόπος. Η συλλογική μνήμη συμμετέχει στη διαμόρφωση και τον μετασχηματισμό του χώρου, των κτιρίων και των πόλεων, μέσα από τη δράση του κοινωνικού συνόλου. O Aldo Rossi αναφέρει χαρακτηριστικά πως “ο χαρακτήρας ολόκληρων εθνών, πολιτισμών και εποχών, διαφαίνεται από το σύνολο των αρχιτεκτονικών έργων τους, που αποτελεί το εξωτερικό τους περίβλημα”. Η πόλη, αλλά και τα κτίρια μεμονωμένα, αποτελούν θα λέγαμε μια χωρική έκφραση της ιστορίας, της δράσης των ατόμων αλλά και του συνόλου κατά το πέρασμα των χρόνων τη χωρο-χρονική έκφραση μιας βιωματικής εμπειρίας.29 Η ιστορική αυτή συνέχεια του βιώματος αναφέρεται και στο “Εγκώμιο της σκιάς”. Σύμφωνα με το δοκίμιο, η ομορφιά του ιαπωνέζικου δωματίου εξαρτάται απόλυτα απ’ την εναλλαγή αμυδρού φωτός και σκιάς. Οι τοίχοι έχουν χρώματα άτονα και αδύναμα και τα υλικά είναι θολά. Ωστόσο, αυτή η αντίληψη της ομορφίας προέκυψε ως αποτέλεσμα του τρόπου ζωής προγενέστερα. Ιστορικά, οι ντόπιοι ήταν αναγκασμένοι να ζουν μέσα σε σκοτεινές κάμαρες, στην σκιά, με αποτέλεσμα αργότερα να την βάλουν στην υπηρεσία των σκοπών της ομορφιάς. Την ίδια στιγμή, ο τόπος με τα υλικά και τις ποιότητες του σε συνδυασμό με την κοσμοθεωρία και την παράδοση των κατοίκων του μπορούν να διαμορφώσουν ένα μοναδικό αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο και κατ’επέκταση μια αρχιτεκτονική εμπειρία άρρηκτα συνδεδεμένη με αυτά. Χαρακτηρικό παράδειγμα είναι η ιαπωνική αρχιτεκτονική, η οποία όντας εμποτισμένη με τις τοπικές αντιλήψεις για την αισθητική, τα υλικά και το νόημα της επίδρασης του χρόνου σε αυτά, το ημίφως και το σκοτάδι καθώς και την σημασία του κενού, της περιήγησης και του διαλογισμού, δημιουργεί χώρους που επιδρούν εντελώς διαφορετικά στο σώμα και τη συνείδηση του χρήστη από τη δυτική αρχιτεκτονική.

Εικόνα 32_ Άποψη στενου δρόμου μια ιστορικής ιταλικής πόλης μέσα από την ποικιλία υλικών και κτηρίων διάφορων ηλικιών, Bergamo, Iταλία, προσωπικό αρχείο

“αγαπάμε τα πράγματα που έχουν ενσωματώσει την ανθρώπινη αποφορά και τη μουτζούρα, τη βρωμιά των εποχών, το χρώμα και τη λάμψη που φέρνουν στη μνήμη όλα αυτά τα πράγματα όταν ζούμε μέσα σε τέτοιες κατοικίες περιστοιχισμένοι απο τέτοια πράγματα, η ψυχή με κάποιον μυστηριώδη τρόπο ειρηνεύει και τα νεύρα βρίσκουν γαλήνη” 30

29 Aldo Rossi, 1991, “Η αρχιτεκτονική της πόλης”, Αθήνα, Εκδόσεις University studio press 30 Tanizaki Junichiro, 2011, “Το εγκώμιο της σκιάς”, AΓΡΑ, Αθήνα

_39

Μνήμη και φαντασία. Ο χώρος όταν είναι βιωματικός, γεννά την εμπειρία που θα ριζώσει την ιδέα του χώρου στη συνείδησή μας. Σε αντίθεση με τον φυσικό χώρο, ο βιωματικός υπερβαίνει τη γεωμετρία και το μέτρο. Είναι κατασκευασμένος με νοήματα και αξίες που μεταφέρονται στον άνθρωπο είτε συνειδητά είναι υποσυνείδητα. Πρόκειται για μια μοναδική εμπειρία του χώρου, η οποία ερμηνεύεται μέσω της μνήμης και των εμπειριών του ατόμου. “Αλλά στο ακόμη αμυδρότερο φως του κηροπήγιου, καθώς κοίταζα τους δίσκους και τις κούπες μέσα στους ίσκιους αυτής της φωτεινής αιχμής που τρεμόσβηνε, ανακάλυψα στο λούστρο της λάκας ένα βάθος και μια πυκνότητα, όπως αυτά ενός σκοτεινού έλους, μια μαγεία τελείως διαφορετική απ΄ αυτήν που είχε μέχρι εκείνη τη στιγμή.”

- Ta ni za k i Συμπερασματικά, λοιπόν, η ουσία του βιώματος έγκειται στον χρήστη ως ενεργητικο δέκτη απέναντι στην οντολογική υπόσταση των αντικειμένων και των χώρων, ανοικτό στην υλική και διανοητική επίδρασή τους, ώστε να οδηγηθεί στα βαθύτερα στρώματα της συνειδησιακής ανθρώπινης ύπαρξης.

_40

Εικόνα 33

Εικόνα 34_ Martinique, Andre Kertesz

_41

Ατμόσφαιρα του χώρου Σύμφωνα με τον Zumthor, αυτή η βιωματική προσέγγιση στον σχεδιασμό, είναι που δημιουργεί την ατμόσφαιρα ενός συγκεκριμένου χώρου. Η ατμόσφαιρα ενός τόπου του δίνει την ταυτότητα του. Είναι μια ανταλλαγή μεταξύ του κτιρίου και του περιβάλλοντός του. Σύμφωνα με τον Pallasmaa, συνδέεται στενά με το Genius Loci ή το Spirit of Place που έχει επίσης άυλο και βιωματικό χαρακτήρα. Η σημασία της ατμόσφαιρας στην αρχιτεκτονική απέκτησε αυξανόμενη προσοχή στον αρχιτεκτονικό λόγο από τη δεκαετία του 1990. Η ατμόσφαιρα ως αισθητικό φαινόμενο βρίσκει τη σύγχρονη σημασία της στη φαινομενολογία των Husserl, Heidegger και Merleau-Ponty. Ωστόσο και πρωτύτερα, ο Frank Loyd Wright θεωρούσε τον εαυτό του αρχιτέκτονα της ατμόσφαιρας, ταγμένο σε μία εφ’όρου ζωής αποστολή να εξαλείψει τη “χυδαία και νοσηρή” ατμόσφαιρα που παράγεται από την εκφυλισμένη αρχιτεκτονική. Σε άρθρο του το 1894, επιμένει ότι “το συνολικό αποτέλεσμα της ”κατοικίας” και όλων των πραγμάτων που εμπεριέχει και με τα οποία προσπαθούμε να ικανοποιήσουμε τις απαιτήσεις της χρηστικότητας, καθώς και την ακατάσχετη επιθυμία μας για το ωραίο, είναι η ατμοσφαιρα, καλή η κακή”. Το 1954, ακόμη επέμενε πως η δύναμη της αρχιτεκτονικής έγκειται σε αυτό το οποίο δεν μπορεί να γίνει ευθέως αντιληπτό: “Ακόμα κι αν οι άνθρωποι έχουν συνολική επίγνωση αυτού ή όχι, αποκομίζουν ηρεμία και υποστήριξη από την ατμόσφαιρα των πραγμάτων μαζί με τα οποία ζουν. Ριζώνουν σε αυτά ακριβώς όπως ένα φυτό στο χώμα”.

Ο Wright συχνά στα σχέδια του αναπαριστά τον ουρανό με μία σειρά οριζόντιων γραμμών που ταιριάζουν με αυτές του κτιρίου. Ο αέρας αποτελεί για εκείνον ένα αρχιτεκτονικό στοιχείο. Πολλές φορές, αυτός ο αρχιτεκτονικός ουρανός πλαισιώνεται με μία γραμμή τόσο “βαριά” όσο εκείνη που ορίζει τη γραμμή του εδάφους σε ένα γραμμικό σχέδιο τομής. Με τον τρόπο αυτό η ατμόσφαιρα γύρω από το κτήριο παύει να είναι απλά ένα υπόβαθρο που αναδεικνύει το κτισμένο αλλά γίνεται βασικό μέρος της σύνθεσης. 31 Έπειτα ο ορισμός του όρου “ατμόσφαιρα” αποτελεί μια πρόκληση παρά το γεγονός πως στην αρχιτεκτονική φαίνεται να είναι κατανοητός. Ο συγγραφέας και ποιητής Luis Borges, στην πρώτη από τις διαλέξεις του 1967 με τίτλο “This Craft of Verse”, στην προσπάθεια του να ορίσει την ποίηση, απεικονίζει την πολυπλοκότητα του καθορισμού εννοιών στις οποίες υπάρχει μια αόριστη αλλά κοινή κατανόηση. Παρόμοια ο ορισμός της ατμόσφαιρας του χώρου αδυνατεί να συνοψίζει την πλήρη κατανόηση αυτής της έννοιας. Οποιοσδήποτε ορισμός υστερεί πλήρους περιγραφής. Ως αφετηρία στην προσπάθεια να αποδοθεί το περιεχόμενο της ατμόσφαιρας στην αρχιτεκτονική, αναφέρεται πως η ατμόσφαιρα περιβάλλει τον χώρο και την ίδια στιγμή προέρχεται από αυτόν και γίνεται αντιληπτή τόσο σωματικά όσο και διανοητικά. Ωστόσο, όπως πολλές από τις περιγραφές της ατμόσφαιρας που βρίσκονται σε αρχιτεκτονικά κείμενα, αυτοί οι χαρακτηρισμοί δεν ισοδυναμούν καθόλου με έναν ορισμό. Μάλλον οι δηλώσεις είναι απλώς μια σειρά παρατηρήσεων που προσπαθούν να συλλάβουν την πληρότητα του όρου.

31 Σκορλέτου Γεωργία-Ασπασία, Τζεβελέκου Χριστίνα-Καλλιόπη, 2014, “Αισθήσεις και αρχιτεκτονική: Χαρτογραφώντας συν-αισθήματα στην

πόλη”, ερευνητική εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο _42

Ο Mark Wigley, στο τεύχος του 1998 του αρχιτεκτονικού περιοδικού Daidalos, δηλώνει, «[από] τον ορισμό, στερείται ορισμού και έτσι η ασάφεια της έννοιας της επιτρέπει να ξεφύγει από τον λόγο της αρχιτεκτονικής τόσο στην πρακτική όσο και στη θεωρία.” Για τον ίδιο η ατμόσφαιρα κτιρίου ξεκινάει εκεί που τελειώνει η κατασκευή, υφίσταται μέσα και έξω από αυτήν, αλλά δεν κατασκευάζεται. Είναι αυτό που περιβάλλει την αρχιτεκτονική και προσδιορίζει κάθε χώρο. Κάθε αρχιτεκτόνημα και κάθε χώρος έχει τη δική του ατμόσφαιρα και είναι το σύνολο και η συνέχεια των πραγμάτων που δημιουργούν αυτό το ολικό φαινόμενο. “Είναι ένα είδος αισθητικής εκπομπής ήχου, φωτός, ζέστης, μυρωδιάς και υγρασίας.” Αυτό το κλίμα των εφήμερων αποτελεσμάτων, και όχι το κτίριο, είναι που περιτυλίγει τελικά τον κάτοικο. Να εισέρχεσαι σε ένα αρχιτεκτόνημα σημαίνει να εισέρχεσαι σε μία ατμόσφαιρα. Αυτό που βιώνεται από τον χρήστη είναι η ατμόσφαιρα και όχι το αντικείμενο ως τέτοιο.” Με άλλα λόγια, η εμπειρία του χώρου δεν μπορεί να τα κατακερματιστεί σε μία απλή συλλογή γεωμετριών, δράσεων και αισθήσεων και κατ’επέκταση δεν είναι δυνατόν να αφαιρεθεί κάτι χωρίς να καταστραφεί ή να μετασχηματιστεί το όλον. 32

Εικόνα 35,36_ Σκίτσα του Frank Loyd Wright στα οποία φαίνεται

ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνεται και απεικονίζει την ατμόσφαιρα που περιτυλύγει τα κτίρια

“Όποιος σκέφτεται την αρχιτεκτονική αρχικά σκέφτεται τα στοιχεία του κτιρίου, τις όψεις, τις κολώνες, τα διακοσμητικά και όμως όλα αυτά είναι εν τέλει σε δεύτερη θέση. Αυτό που είναι πιο σημαντικό δεν είναι το σχήμα αλλά το αντίθετό του, ο χώρος, η κενότητα που διαχέεται ρυθμικά ανάμεσα στους τοίχους και οροθετείται από αυτούς. Αυτή η δόνηση που δημιουργείται είναι πιο σημαντική από τους τοίχους.”

- Au g u st En d el l 3 3

32 Μπρούντζου Άλκηστις Πάντζιου Βασιλική, 2017, “Αρχιτεκτονική ατμόσφαιρα, συνθέτωντας το βίωμα”, ερευνητική εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 33 Endell August, 1908, “The beauty of the big city”

_43

Ύλη και ενέργεια. Προς μία περαιτέρω αναζήτηση του ορισμού της χωρικής ατμόσφαιρας, είναι δυνατόν να προσεγγιστεί μέσα από το δίπολο της υλικής και άυλης υπόστασης. Εξηγώντας, δεδομένου ότι η ύλη και η ενέργεια είναι ο στοιχειώδης πυρήνας του φυσικού κόσμου και συνεπώς η βάση της αντίληψης του ίδιου, η προβολή και ανάλυση της ατμόσφαιρας υπό το πρίσμα αυτής της διττής υπόστασης μπορεί να καταστήσει την ατμόσφαιρα περισσότερο κατανοητή. Σε αυτήν την περίπτωση, θεωρούμε πως η χωρική ατμόσφαιρα, αποτελείται από δύο πτυχές, την αντικειμενική-υλική και την άυλη-διαισθητική, ή αλλιώς την ενέργεια.34 Οταν εξετάζουμε τι έρχεται να καθορίσει ένα μέρος, χώρο ή αντικείμενο, η ύλη είναι πιο αισθητή και αντιληπτή από την ενέργεια. Αυτό που την ορίζει και την διακρίνει από την ενέργεια, στα αντιληπτά χαρακτηριστικά της, είναι ότι η ύλη δημιουργεί διακριτά και καθορισμένα όρια που είναι ευανάγνωστα τόσο οπτικά όσο και απτά. Ως αποτέλεσμα, υπάρχει έμφαση στην ύλη ως οριογράφος του χώρου ή των πραγμάτων. “Ο χαρακτήρας προσδιορίζεται από την υλική και μορφολογική σύσταση του τόπου”. Στην ύλη λοιπόν συμπεριλαμβάνονται, το υλικό, η κλίμακα, το χρώμα, τα οποία μπορούν να συμβάλλουν αποφασιστικά στον χαρακτηρισμό των κτιρίων. “Είναι η πραγματικότητα των οικοδομικών υλικών και της κατασκευής που χρησιμοποιώ για να δομήσω ένα κτίριο του οποίου τις ιδιότητες επιθυμώ να διαπεράσω με τη φαντασία μου, φέρνοντας νόημα και αισθητικότητα, ώστε να γεννηθεί η σπίθα του επιτυχημένου κτιρίου, ενός κτιρίου που μπορεί να χρησιμεύσει ώς σπίτι για ένα άνθρωπο.”

- Peter Zum t ho r 35

Διάγραμμα μετεφρασμένο από σπουδάστριες, πηγη: A. Matthew Suriano, 2016, “On an architecture of atmosphere”,

Εικόνα 37_ Έργο του Nick Stath ο καλλιτέχνης πειραματίζεται με τις ατμόσφαιρες που προκείπτουν από τον συνδυασμό υλικών διαφορετικής κλίμακας και υφής

34 Matthew A. Suriano, 2012, “On an architecture of atmosphere”, Bachelor thesis, Ryerson University

_44

Αντίθετα με την την ύλη, η ενέργεια δεν είναι ένα υλικό πράγμα που σχηματίζει όρια, αλλά μια άυλη οντότητα που ως επί το πλείστον ξεφεύγει από την αίσθηση της όρασης, αλλά όχι από την αίσθηση της αφής και μερικές από τις άλλες αισθήσεις. Είτε παρατηρείται είτε όχι, οι δυνάμεις της ενέργειας επηρεάζουν συνθήκες όπως η θερμοκρασία, ο ήχος και το φως που συμβάλλουν στη διαμόρφωση της αντίληψης του αρχιτεκτονικού χώρου. Ωστόσο, η ενέργεια - αν και είναι πιο δύσκολο να κατανοηθεί - ισοδυναμεί και εμπλέκεται με ύλη για τον προσδιορισμό και τον ορισμό της ατμόσφαιρας. Η αλληλεπίδραση μεταξύ άυλων και υλικών ουσιών συμβάλλει σε άλλες μη οπτικές δυνάμεις, όπως η μυρωδιά ή η υγρασία, οι οποίες επηρεάζουν επίσης την αντίληψη ενός ατόμου για ένα περιβάλλον. Αν και δεν είναι τόσο προφανής όσο η ύλη, η ενέργεια, όπως φιλτράρεται μέσα από τις αισθήσεις, είναι εξίσου σημαντική.

Εικόνα 38_ Βενετία, Ιταλία, έντονη η χρήση πέτρας που χαρακτηρίζουν την ταυτότητα της πόλης, προσωπικό αρχείο

“Ακόμα και όταν συγκεντρώνομαι αποκλειστικά στην αρχιτεκτονική και προσπαθώ να κατανοήσω εκείνο που έχω δει, η αντίληψη μου αντηχεί σε εκείνα που έχω βιώσει και τα χρώματα που έχω παρατηρήσει.”

- Peter Zumtho r 36

Εικόνα 39_ Βερόνα, Ιταλία, συνύπαρξη υλικότητας με φωτισμό, προσωπικό αρχείο

35 Peter Zumthor, 2010, “Thinking architecture”, Birkhauser 36 Peter Zumthor, 2010, “Thinking architecture”, Birkhauser

_45

Αυτή ακριβώς η ταυτόχρονη συνεισφορά ύλης-ενέργειας, είναι που περιγράφεται τόσο αναπαραστατικά και στις περιγραφές του Tanizaki. Δηλώνει εξαρχής πως η φύση της ιαπωνικής ομορφιάς τόσο στον αρχιτεκτονικό χώρο όσο και σε κάθε άλλη πτυχή της καθημερινής ζωής και της ιαπωνικής παράδοσης είναι αποκύημα δύο παραγόντων: της επιλογής των υλικών και του τρόπου συντήρησής τους απο τη μία πλευρά και της σημασίας του περιορισμένου φωτισμού, των υφών, των οσμών από την άλλη. Αναφέρει χαρακτηριστικά πως καθώς οι Ιαπωνέζοι απολαμβάνουν “όταν η λάμψη της επιφάνειας ξεθωριάζει με το πέρασμα του χρόνου κι έρχεται και παίρνει ένα χρώμα μαύρο καπνισμένο”, με αποτέλεσμα υλικά όπως το ξύλο και το χαρτί λαμβάνουν μία μοναδική σημασία. Έπειτα, όπως περιγράφει το ημίφως κατέχει τέτοια πρωταρχική θέση στην ιστορία και τη ζωή των ντόπιων ώστε να εξηγεί τη συνολική προτίμηση και αγάπη προς συγκεκρινένα υλικά. Χαρακτηρίζει μια μεγάλη πτυχή της ιαπωνικής αρχιτεκτονικής ατμόσφαιρας. Πράγματι, η κυριαρχία της σκιάς και ο χειρισμός του φωτός είναι κάτι που εμφανίζεται στο ιαπωνικό σπίτι ήδη από την όψη του με τη χαμηλή, μεγάλη επικλινή στέγη η οποία δημιουργεί το πυκνό σκοτάδι που κρέμεται κάτω από τα γείσα και εισχωρεί σε κάθε δωμάτιο. Όπως αναφέρει ο συγγραφέας, “στ΄αλήθεια, η ομορφιά του γιαπωνέζικου δωματίου εξαρτάται απόλυτα και γεννιέται απ΄την εναλλαγή αμυδρού φωτός και σκιάς, κι έξω απ΄αυτό δεν υπάρχει τίποτε άλλο.”

“το ξύλο, καθώς με το πέρασμα του χρόνου μαυρίζει από μόνο του και η υφή του αποκτά μια μαγεία, γίνεται με τρόπο παράδοξο μια πηγή ηρεμίας για τα νεύρα.”

“... η υφή του κινέζικου και του ιαπωνικού χαρτιού μας δίνει μια αίσθηση ζεστασιάς και γαληνεύει το πνεύμα μας”

“Οι Κινέζοι αγαπούν τον νεφρίτη λίθο, και δεν είμαστε τάχα μόνο εμείς οι Ανατολίτες που μπορούμε να αισθανόμαστε τη μαγική δύναμη αυτού του κομματιού πέτρας, μυστηριωδώς θολής, αμάλγαμα αιώνων παλιού άνεμου, μ΄ένα φώς σκαιό που κατρακυλάει μέχρι τα τρίσβαθα της.” “η ομορφιά της γιαπωνέζικης λάκας αναδεικνύεται με τον καλύτερο τρόπο μέσα στο αμυδρό ημίφως [...] Η κουζίνα μας είναι βασισμένη στις σκιές και έχει μια ακατάλυτη σχέση με το σκοτάδι.” “Όταν ατενίζουμε το σκοτάδι που καλύπτει τον χώρο πίσω απ΄την τραβέρσα, γύρω απ΄το ανθοδοχείο, κάτω από τα ανισόπεδα ράφια, μ΄όλο που ξέρουμε πως όλα αυτά δεν είναι τίποτε άλλο από σκιές, έχουμε την έντονη αίσθηση πως αυτό το μικρό κομμάτι της ατμόσφαιρας σαν να είναι βυθισμένο στην απόλυτη σιωπή και πως μέσα σ΄αυτό το μαύρο σκοτάδι βασιλεύει μια αιώνια αδιασάλευτη γαλήνη.”

Αποσπάσματα δεξία, από Tanizaki Junichiro, 2011, “Το εγκώμιο της σκιάς”, AΓΡΑ, Αθήνα

_46

Εικόνες 40, 41, 42, 43 χρήση ξύλου, ιαπωνέζικο χαρτί, φως-σκιά, υλικά που επιτρέπουν στην ύπαρξη μειωμένου φωτισμού και ενισχύουν την εμπειρία των σκιών

_47

Αντίληψη-υποκειμενικότητα. Οι διάφοροι τύποι περιβάλλοντος της φύσης είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού ύλης και ενέργειας, αλλά δεν μπορεί να ειπωθεί ότι κάθε φυσικό περιβάλλον ή μεμονωμένο τοπίο έχει μια συγκεκριμένη και μοναδική ατμόσφαιρα. Αντίθετα, η ύλη και η ενέργεια, είναι θεμελιώδεις για τον καθορισμό της ατμόσφαιρας, επειδή μαζί ενεργοποιούν την ανθρώπινη αντίληψη. Με άλλα λόγια, είναι το αποτέλεσμα της ύλης και της ενέργειας σε σχέση με την αντίληψη του ατόμου που καθορίζει μια ατμόσφαιρα. Και εδώ χαρακτηριστική είναι η αναφορά του Tanizaki: “ένας λόγος που δεν μας [εν. Ιαπωνέζοι] αρέσει να πηγαίνουμε στον οδοντογιατρό είναι ο σφυριχτός ήχος του τροχού, αλλά ένας ακόμα που μας κάνει εξίσου να δειλιάζουμε είναι η πληθώρα των αντικειμένων από εκτυφλωτικό γυαλί και μέταλλο”, τονίζοντας την προτεραιότητα που κατέχει η ηρεμία, το ημίφως και η περισυλλογή, σε σύγκριση με τον δυτικό τρόπο σκέψης και σχεδιασμού. Την ίδια στιγμή, ο Zumthor προσπαθεί να συμπληρώσει την έννοια της ατμόσφαιρας με εκείνη της πρώτης εντύπωσης. Παροτρύνει τον χρήστη να εμπιστευτεί και να αφεθεί σε αυτήν την πρώιμη, αυθόρμητη και ανεμπόδιστη αίσθηση που του γεννά ο χώρος καθώς εισέρχεται σε αυτόν για πρώτη φορά. Πρόκειται για εκείνη την πρώτη εντύπωση που συμβαίνει στιγμιαία, υποσυνείδητα, διαισθητικά. Αυτό το είδος της άμεσης συγκίνησης έγκειται στη συναισθηματική ευαισθησία και επιτρέπει στο αισθανόμενο εγώ να αναδυθεί. Ωστόσο δεν πρέπει να λησμονείται πως η συναισθηματική ευαισθησία συνιστά μια προσωπική πτυχή του εαυτού και συνεπώς ο τρόπος που προσλαμβάνει ο καθένας την ατμόσφαιρα σχετίζεται άμεσα με τις προσωπικές του μνήμες και καταγραφές.

37 Peter Zumthor, 2010, “Thinking architecture”, Birkhauser

_48

“Αντιλαμβανόμαστε την ατμόσφαιρα μέσω της συναισθηματικής μας ευαισθησίας - μια μορφή αντίληψης που λειτουργεί απίστευτα γρήγορα και την οποία οι άνθρωποι χρειαζόμαστε για να επιβιώσουμε. Δεν μας δίνει κάθε κατάσταση χρόνο για να αποφασίσουμε αν μας αρέσει κάτι ή όχι ή αν πράγματι θα μπορούσαμε να κατευθυνθούμε προς την αντίθετη κατεύθυνση. Κάτι μέσα μας μας λέει αμέσως ένα τεράστιο ποσό” - Peter Zu m t h o r 3 7

Εικόνα 44_ Mountain landscape with church, Wassily-Kandinsky

Εικόνα 45_ Έργο του Matthew Snowden

Διαφορετικές απεικονίσεις μιας ατμόσφαιρας ανάλογες με την αντίληψη του δημιουργού τους.

Στο βιβλίο του “Atmospheres” περιγράφει, ένα συνηθισμένο μέρος με τίποτα εξαιρετικό ή μαγευτικό, αλλά με μια ατμόσφαιρα. Ένα μέρος με μια πλατεία στη μέση και μια χάλκινη φιγούρα στο κέντρο, μια καφετέρια όπου κάποιος κάθεται σε ένα μικρό τραπέζι, πίνοντας τον καφέ του και ατενίζοντας το περιβάλλον του, δύο μοναχές περνούν μιλώντας και κουνώντας τα χέρια τους, ο θόρυβος των βημάτων στην πέτρα, ο θόρυβος των κινητήρων, μια ευχάριστη θερμοκρασία και μια εκκλησία στην άλλη πλευρά με δύο άνισες στήλες. Εάν προσπαθήσετε να αφαιρέσετε την πλατεία, η μαγεία της εξαφανίζεται. Επομένως, αυτό που αποτελεί την ατμόσφαιρα ενός αρχιτεκτονικού χώρου δεν είναι αυτό που θα εντυπωσιάσει το μάτι, αλλά αυτό που θα προσελκύσει τις αισθήσεις μας που προκαλούν τη μνήμη μας και μας κάνουν να αισθανόμαστε. Η ατμόσφαιρα ενός τόπου είναι μια αλληλεπίδραση μεταξύ της άυλης διάστασης της ανθρώπινης αντίληψης και των υλικών ιδιοτήτων αυτού του συγκεκριμένου χώρου. Τα αρχιτεκτονικά στοιχεία που συνθέτουν την ατμόσφαιρα ενός αρχιτεκτονικού περιβάλλοντος, δημιουργούν μια αρχιτεκτονική που είναι καλά ριζωμένη στο περιβάλλον της και δίνει σε ένα μέρος τη δική του ταυτότητα και χαρακτήρα. Αλλά ποια είναι τα αρχιτεκτονικά στοιχεία που δημιουργούν την ατμόσφαιρα ενός τόπου; Σύμφωνα με τον Zumthor, είναι το σώμα της αρχιτεκτονικής δηλαδή η υλικότητα, το φως, ο ήχος, το σχήμα της αφής, το άρωμα, η κίνηση, η θερμοκρασία, το μέγεθος, η μάζα, η πυκνότητα και η βαρύτητα. Κάθε στοιχείο συμβάλλει με τον δικό του τρόπο στη βιωματική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής και στη δημιουργία ατμόσφαιρας και διάθεσης σε έναν συγκεκριμένο χώρο.

Εικόνα 46_ Βενετία, προσωπικό αρχείο

“Τι με συγκίνησε λοιπόν; Τα παντα. Τα ίδια τα πράγματα, οι άνθρωποι, ο αέρας, οι θόρυβοι, ο ήχος, τα χρώματα, οι υλικές παρουσίες, οι υφές, οι μορφές - μορφές που μπορώ να εκτιμήσω. Φόρμες που μπορώ να προσπαθήσω να αποκρυπτογραφήσω. Φόρμες που βρίσκω όμορφες. Τι άλλο με συγκίνησε; Η διάθεσή μου, τα συναισθήματά μου, η αίσθηση της προσδοκίας που με γέμισε ενώ καθόμουν εκεί. [...] Δεν θα μπορούσα ποτέ να είχα αυτά τα συναισθήματα χωρίς την ατμόσφαιρα της πλατείας. Είναι πολύ λογικό. Οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν με αντικείμενα” - Peter Zum t h o r 3 8

38 Peter Zumthor, 2010, “Thinking architecture”, Birkhauser

_49

Εικόνα 47 Wanderer above the Sea of Fog, Caspar David Friedrich

Το έργο καταγράφει με ακρίβεια την εμπειρία του υψηλού και την αίσθηση της ατμόσφαιρας. Ένας άντρας κοιτάζει τις κορυφογραμμές του βουνού ενώ μια παχιά ομίχλη αναμιγνύεται στον ορίζοντα. Η ομίχλη κρύβει την κοιλάδα και το δάσος των δέντρων μπροστά, ενώ οι πινελιές του Fredrich στο περιβάλλον και τα μαλλιά του ανθρώπου υποδηλώνουν έναν άγριο άνεμο που σχίζει στην οροσειρά. Η δύναμη και η απεραντοσύνη της φύσης σε αντίθεση με τη μορφή του ανθρώπου τονίζει την ασήμανσή του σε σχέση με το τοπίο και τη δύναμη των φυσικών δυνάμεων του φυσικού κόσμου. Σε αυτό το πλαίσιο γίνεται σαφής η αίσθηση μιας ατμόσφαιρας. Η ατμόσφαιρα είναι τελικά το συναίσθημα ή η συνείδηση της παρουσίας του εαυτού και της παρουσία των πραγμάτων που βρίσκονται σε ένα περιβάλλον

_50

Τόπος. Εκτός από τα παραπάνω, η αντίληψη κάποιου για το πώς τα πράγματα σχετίζονται με τον κόσμο και με εκείνον, είναι εξίσου σημαντική για την εμπειρία του στην αρχιτεκτονική θεώρηση της ατμόσφαιρας. Επομένως, δεν πρέπει να περιορίζεται αποκλειστικά στη σωματική εμπλοκή με τον χώρο και το κτίριο, καθώς η ατμόσφαιρα μπορεί επίσης να γίνει αντιληπτή σε αντικείμενα και στη σχέση τους με τον χώρο στον οποίο βρίσκονται. Όπως προτείνει ο Zumthor, ένα ατμοσφαιρικό αρχιτεκτονικό έργο θα πρέπει να “γίνει μέρος του περιβάλλοντός του”, γιατί διαφορετικά τείνει να εγκαταλείψει τον ατμοσφαιρικό του σκοπό. Καταδεικνύεται στη δήλωση αυτή, δεν είναι μόνο η εμπειρία ενός κτιρίου και το σκηνικό του που επηρεάζει την αίσθηση της ατμόσφαιρας, αλλά και η ικανότητα του ατόμου να κατανοήσει το αντικείμενο της αρχιτεκτονικής σε σχέση με το περιβάλλον του. Εδώ, η νόηση κάποιου παίζει σημαντικό ρόλο στην κατανόηση τόσο του άμεσου όσο και του μεγαλύτερου πλαισίου στο οποίο βρίσκεται η αρχιτεκτονική και ο εαυτός. «Υπάρχει μια γνώση του τόπου που ανάγεται σε ένα είδος συνύπαρξης με αυτό το μέρος, και η οποία δεν είναι ένα τίποτα, παρόλο που δεν μπορεί να μεταφερθεί σε μια περιγραφή».

- Ma u rice Merlea u -Po nty 39 Αυτήν ακριβώς τη σχέση της ατμόσφαιρας και της τοπικότητας είναι που προσπαθεί να καταδείξει και ο Tanizaki όταν προχωράει σε μια ανάλυση των σημερινών αναγκών που πρέπει να καλυφθούν και συναντά κανείς στην κατασκευή ενός ιαπωνικού σπιτιού.

Όπως αναφέρει, οι σημερινοί λαμπτήρες, τηλέφωνα, ηλεκτρικά καλώδια και συστήματα θέρμανσης, προερχόμενα από τη δυτική παραγωγή, είναι τόσο ξένα στον ιαπωνικό χαρακτήρα, με αποτέλεσμα καποιος να πασχίσει αρκετά για να καταφέρει να τα κρύψει ώστε να καλύπτονται ταυτόχρονα οι απαιτήσεις φωτισμού, τηλεφώνου, θέρμανσης, ηλεκτρικού ρεύματος και της ιαπωνικής αισθητικής. Αυτοί οι προβληματισμοί, τον οδηγούν αναπόφευκτα σε μια έντονη σύγκριση μεταξύ ανατολικής και δυτικής κουλτούρας. Για εκείνον, τα δυτικά πρότυπα εμβολίζουν τα ιαπωνικά, αλλοιώνοντας πολλές από τις αξίες μιας αλλιώτικης καθημερινότητας. Φαντάζεται, πόσο διαφορετικός θα ήταν ο δρόμος που θα είχε χαράξει η Ανατολή σε όλους τους τομείς, όπως τη φωτογραφία, τη μουσική, τον κινηματογράφο, τις μεταφορές και την επιστήμη, αν δεν είχε επηρεαστεί από την ακμάζουσα τεχνογνωσία και παραγωγή της Δύσης. Δεν αγνοεί τη συμβολή της στην ταχύρυθμη εξέλιξη της Ανατολής αλλά αυτό που θέλει να τονίσει είναι πως από πιο απλά υλικά και αντικείμενα όπως ο στυλογράφος, το χαρτί και λαμπτήρες μέχρι τις κατασκευαστικές τεχνικές (με γυαλί και πλακάκια), η δύση αδυνατεί να ενταχθεί στην ιαπωνική ατμόσφαιρα και να εκφράσει σε οποιονδήποτε βαθμό την ιαπωνική αισθητική. “Αν υποθέσουμε πως είχαμε τη δική μας φυσική και χημεία και τέχνη της βιομηχανίας [...] δεν θα ήταν κάθε πράγμα που θα γεννιόταν με αυτόν τον τρόπο πιο ταιριαστό με τη φύση του λαού μας” 40

39 Merleau-Ponty Maurice, 2016, “Η φαινομενολογία της αντίληψης”, Γνώμονες 9, Αθήνα

40 Tanizaki Junichiro, 2011, “Το εγκώμιο της σκιάς”, AΓΡΑ, Αθήνα

_51

Συνεπώς, γίνεται κατανοητό πως ο σχεδιασμός δεν αφορά μόνο τη φόρμα αλλά και τη δημιουργία μιας ατμόσφαιρας, ενός χαρακτήρα, που προκαλεί αισθήματα και συναισθήματα, και μας συνδέει με τον τόπο, το παρελθόν και την ιστορία. Χαρακτηριστικό έργο στο σημείο αυτό είναι και το έργο του Δ. Πικιώνη “Συναισθηματική Τοπογραφία”. Σε αυτό ο Πικιώνης περιγράφοντας την περιπατητική εμπειρία, μας πληροφορεί όχι μόνο για τα χωρικά στοιχεία που αλλάζουν γύρω του αλλά και για την ατμόσφαιρα, που καθώς εναλλάσσεται εμπλέκει όλο του το σώμα και το σύνολο των αισθήσεων. “Εδώ το έδαφος είναι σκληρό, πετρώδες, απότομο, το χώμα είναι ξερό. Εκεί η γη είναι επίπεδη, εδω οι πνοές, το ύφος και η σύσταση του εδάφους μας αναγγέλουν τη γειτνίαση της θάλασσας… Σκύβω και πιάνω ένα λιθάρι. Το χαϊδεύω με το βλέμμα, με το χέρι. Είναι ένα ασβεστόλιθος γκρίζος. Η φωτιά εμόρφωσε το θεϊκό σχήμα του, τα ύδατα τον διέπλασαν, του εχάρισαν το λεπτό τούτο ρούχο της αργίλου, αλλού άσπρο, αλλού ερυθροκίτρινο του σιδήρου, το στριφογυρίζω μέσα στα χέρια μου, μελετάω την αρμονία του διαγράμματος του. Χαίρουμε τα ισορροπήματα του φωτός και της σκιάς. Μυστηριώδεις αντηχούν εις τον λεπτό, αραιωμένο αιθέρα οι φωνές των παιδιών που παίζουν και το λάλημα του αλέκτορος. Χαίνουν όπως στόματα αρχαίων τραγικών προσωπίδων τα ξερά πηγάδια και εντείνουν το συναίσθημα του Χώρου. Διαστέλλεται η επιδερμίδα στη θέρμη των ακτίνων. Συστέλλεται εις τον παγωμένον αέρα της Σκιάς.”

_52

Μιλά για βλέμματα, ακούσματα, μυρωδιές αλλά και εικόνες. Μέσα από τις λεπτομερείς περιγραφές του, ενεργοποιεί όλες τις αισθήσεις του αναγνώστη και τον μεταφέρει νοητικά στον τόπο που περιγράφει. Εν συνεχεία, στο έργο του στο λόφο του Φιλοπάππου, ασχολήθηκε με τις διαμορφώσεις των λιθόστρωτων δρόμων, των μονοπατιών, των φυτεύσεων, των χώρων στάσης και θέασης, αλλά και με την οιδοκόμηση του ναού του Αγίου Δημητρίου Λουμπαρδιάρη και του τουριστικού περιπτέρου που εντάχθηκε στον προαύλιο χώρο της εκκλησίας. Η χάραξη της πορείας του λόφου δεν αποφασίστηκε στο σχεδιαστήριο ή πάνω σ ένα τοπογραφικό σχέδιο. Επισκέπτονταν καθημερινά τον χώρο και τα σχέδια των διαδρομών είναι αποτέλεσμα βιωματικής εμπειρίας που είχε με τον συγκεκριμένο χώρο. Για την αλληλεπίδραση του χώρου με τον περιπατητή αναφέρει:

“Για τη συναισθηματική μας φύση, η σύλληψη της “ύλης” δεν είναι ανεξάρτητη από τη θερμοκρασία και την κράση της ατμόσφαιρας, από την ένταση και την ποιότητα του φωτός. Έτσι για να μιλήσω μόνο για φυσικά παραδείγματα ο χώρος είναι για το συναίσθημα μικρότερος στη ζέστη και μεγαλύτερος στο κρύο. Το βάρος της ύλης είναι μεγαλύτερο στη ζέστη. Το σχήμα οξύτερο στο κρύο”

Υπάρχει επομένως, μια βιωμένη υλικότητα, μια αλληλεπίδραση μεταξύ της σάρκας του επισκέπτη με τη σάρκα του τόπου. Με αυτόν τον τρόπο, το έργο ανακαλεί στοιχεία της Ιαπωνέζικης παραδοσιακής αρχιτεκτονικής ως έκφρασης της πρωταρχικής ενότητας ανθρώπου – κόσμου. Η ενότητα με τη μυθική πραγματικότητα μέσω των αισθήσεων ενισχύεται από τη χρήση πρωτογενών υλικών του τόπου, όπως πέτρα, ξύλο, μάρμαρο, καλάμι, πηλός. Ως περιπατητής οι εντυπώσεις σου από το έργο του είναι έντονες. Περπατώντας στα μονοπάτια το βλέμμα σου κατευθύνεται στο έδαφος και παρατηρεί το πέτρινο κολάζ που ξετυλίγεται μπροστά σου. Τα υλικά που χρησιμοποιεί είναι σκόρπια θραύσματα από νεοκλασικά του 19ου που γκρεμίστηκαν μαζικά την εποχή εκείνη, υλικά δεύτερης χρήσης, ταπεινά και ξεχασμένα. Έτσι, δεν υπάρχει κάποιο μοτίβο που να επαναλαμβάνεται. Η υφή του εδάφους συνεχώς εναλλάσεται καθώς το πέλμα ακολουθεί τις μακρινές και συνεχείς υψομετρικές διαμορφώσεις. Ανηφορίζεις και μόλις κουραστείς βρίσκεις ένα από τα επίπεδα σημεία στάσης απ’ όπου σου αποκαλύπτονται στον ορίζοντα διαφορετικές οπτικές της ακρόπολης. Σε αυτά, η ατμόσφαιρα δροσίζει και μόλις ξαποστάσεις συνεχίζεις την ανάβαση μέχρι να συναντήσεις το επόμενο σημείο στάσης. Καθ’όλη την πορεία παρατηρείς την αίσθηση της ακοής, της όσφρησης, της όρασης αλλά και την αφή σου να συνδιαλέγονται και να εναλλάσσονται. Ερχόμενος στνο ναό του Αγ. Δημητρίου του Λουμπαρδιάρη το φως είναι ελάχιστο σαν να θέλει να σου αποκλείσει την όραση και να σε αναγκάσει να αφουγκραστείς τον χώρο με το σώμα σου, με όλες σου τις αισθήσεις. Ο περίπατος είναι μια αφηγηματική διαδρομή, μια συναισθηματική εμπειρία, που ξυπνά τη μνήμη, σχεδιασμένη βήμα-βήμα ώστε να παρασύρει τον περιπατητή να την ανακαλύψει. 41

Εικόνα 48_ Διαμόρφωση πεζοδρόμου στο λόφο Φιλοπάππου του Δ. Πικιώνη

41 Σκορλέτου Γεωργία-Ασπασία, Τζεβελέκου Χριστίνα-Καλλιόπη, 2014, “Αισθήσεις και αρχιτεκτονική: Χαρτογραφώντας συν-αισθήματα στην πόλη”,

ερευνητική εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

_53

Εικόνα 49, 50, 51, 52_ Διαμόρφωση πεζοδρόμου στο λόφο Φιλοπάππου του Δ. Πικιώνη

_54

“Τα σπίτια μας, οι δρόμοι μας, οι πόλεις μας δεν είναι ούτε τα σχέδια, ούτε οι φωτογραφίες, ούτε οι πίνακες ζωγραφικής και οι ταχυδρομικές κάρτες στις οποίες όλα αυτά συχνά ανάγονται, αλλά αποτελούν ένα πλούσιο προϊόν ζύμωσης ήχων και αρωμάτων, ύφων και χρωμάτων. Βυθιζόμαστε στις γεύσεις της αστικής ατμόσφαιρας, διασχίζουμε ήχους των δρόμων της πόλης, πιέζουμε και σπρώχνουμε και σκαρφαλώνουμε μέσα και έξω από τα κτήρια. Κι όμως, μεγάλο μέρος αυτής της εμπειρίας παραμένει κάτω από την επιφάνεια της συναίσθησης εντυπώνεται στα σώματά μας.” 42

Καραντικού Αναστασία, Αχτυπή Χριστίνα, Γιαμαρέλου Στυλιανός, 2008, Sensuous Worlds, Accessing the invisible environment in Athens by Sound, 11th international exhibition la biennale di venezia, Athens 42

_55

Φαινομενολογια. Η έννοια της ατμόσφαιρας σχετίζεται στενά με τη θεωρία της φαινομενολογίας, καθώς περιλαμβάνει την αλληλεπίδραση του υλικού, του χώρου, του φωτός και της σκιάς σε ένα αρχιτεκτονικό περιβάλλον, δημιουργώντας εμπειρίες με την τόνωση των ανθρώπινων αισθήσεων. Έχει άυλο και βιωματικό χαρακτήρα. Σίγουρα δεν είναι φυσική δραστηριότητα. Είναι μια πολυαισθητηριακή σύντηξη που αποτελείται από πολλούς παράγοντες που δημιουργούν την ατμόσφαιρα ή τη διάθεση ενός συγκεκριμένου μέρους. Στο βιβλίο του “Thinking Architecture”, ο Zumthor περιγράφει μερικές αναμνήσεις που είχε ως παιδί όταν βίωσε την αρχιτεκτονική χωρίς να το γνωρίζει μέσω της υφής των υλικών όπως το άγγιγμα μιας λαβής της πόρτας ή η αίσθηση της απαλής ασφάλτου κάτω από τα πόδια του. Επομένως, η φαινομενολογία στην αρχιτεκτονική αντιπροσωπεύει την αντίληψη της ενσωματωμένης μορφής μέσα από τις αισθήσεις στη συνείδηση, δημιουργώντας μια αξέχαστη εμπειρία των φαινομένων του φωτός και της σκιάς, της μορφής και του χώρου. Αλλά και γενικότερα στην προσέγγισή τους, εστιάζει στην ατμόσφαιρα των παραγόμενων χώρων από τη σκοπιά του κάτοικου-χρήστη που βιώνει τον χώρο και όχι του θεατή που τον κοιτάζει. Αυτός είναι ο λόγος που οι στιλιζαρισμένες εικόνες και οι συνήθεις αναπαραστατικές αρχιτεκτονικές πρακτικές δεν επιλέγονται από τον ίδιο.

Ο ίδιος φαντάζεται την κατοίκηση του χώρου, αυτήν τη σχέση ανθρώπου και τόπου που ο Heidegger περιέγραψε ως το “κατοικείν”, στην ουσία του. Γι αυτόν τον λόγο, στις διαλέξεις, η αξία της χρήσης γλωσσικών περιγραφών, προάγεται έναντι της χρήσης φωτογραφικού υλικού των χώρων στους οποίους αναφέρεται, καθώς το θεωρεί αξιόπιστο μέσο για την απόδοση των πραγματικών δυναμικών ενός χώρου. 43 Συμπερασματικά, λοιπόν, τα ερεθίσματα που ο χώρος γεννά και εγείρουν τις αισθήσεις και η αποτύπωσή τους στην συνείδηση του χρήστη, είναι δυνατότερα από τον ίδιο το χώρο, από την καθαρή δομή ή το σχήμα του. Η ουσία του χώρου βρίσκεται στον τρόπο με τον οποίο επιτυγχάνει να κεντρίσει τη συνείδηση και να γεννήσει συναισθήματα και ιδέες για τον εαυτό, τον τόπο και την ύπαρξη.

Εικόνα 53_ Office in a Small City, Edward Hopper

Επεικόνιση ενός άνδρα που αφομοιώνει την πόλη και τον χαρακτήρα της από την σκοπία ενός κτιρίου της.

43 Σκορλέτου Γεωργία-Ασπασία, Τζεβελέκου Χριστίνα-Καλλιόπη, “Αισθήσεις και αρχιτεκτονική: Χαρτογραφώντας συν-αισθήματα στην πόλη”,

ερευνητική εργασία, 2014, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο _56

Εικόνα 54_ Norham Castle, Sunrise , William Turner “ Atmosphere is my style.” - William Turner

_57

Υπαρξιακός χώρος Επεκτείνοντας την ιδέα της ατμόσφαιρας ως συνειδητή αναγνώριση του εαυτού και των αντικειμένων στον κόσμο, η έννοια του Bohme για την τοπικότητα αποδίδει την ατμόσφαιρα σε μια κατανόηση της ύπαρξης. Συγκεκριμένα προτείνει ότι η αίσθηση της τοπικότητας αναφέρεται στην ατμόσφαιρα ενός χώρου στον οποίο βρίσκεται κάποιος και η οποία μπορεί να ενεργοποιήσει την ικανότητα να συνειδητοποιήσει την ύπαρξη του στον κόσμο και, στο πλαίσιο της αρχιτεκτονικής, την ύπαρξη μέσα από κτίρια. 44 Αυτή η έννοια της ύπαρξης στον κόσμο έχει αναπτυχθεί από τα φιλοσοφικά κείμενα του Heidegger, ο οποίος στο “Είναι και χρόνος” συζητά την έννοια Dasein. Η Dasein, στην αρχική της χρήση, υποδηλώνει μια ύπαρξη ενός όντος. Αλλά ο Heidegger τροποποίησε την έννοια του όρου από την αρχική του κατανόηση για να περιγράψει όχι μόνο ένα γενικό ον, αλλά μάλλον μια εμπειρία ύπαρξης, μιας παρουσίας στον κόσμο. Η έννοια του Heidegger για το Dasein συνοψίζει την αίσθηση που αισθάνεται κανείς όταν καταλαμβάνεται από μια ατμόσφαιρα. Όπως περιγράφει ο αρχιτεκτονικός θεωρητικός Pallasmaa στο βιβλίο του “Eyes of the skin”: «Είναι [η] απτική αίσθηση της ύπαρξης στον κόσμο, και σε ένα συγκεκριμένο μέρος και στιγμή, αυτή η πραγματικότητα της ύπαρξης, αυτή είναι η ουσία της ατμόσφαιρας».

Πράγματι, στο παράδειγμα της ιαπωνικής ατμόσφαιρας όπως μπορούμε να την περιγράψουμε αποσπασματικά με τη βοήθεια του Tanizaki, με τις ιδιαίτερες υφές, την πατίνα του χρόνου πάνω σε αυτά και το ημίφως, η ατμόσφαιρα έρχεται σε πλήρη συνάφεια με την ύπαρξη του κατοίκου του. Όλη του η ύπαρξη, από το δικό του σκοτεινό δέρμα μέχρι τον ιδεολογικό τρόπο που ορίζει την ομορφιά “ως κάτι που δεν βρίσκεται μες στο ίδιο το πράγμα, αλλά γεννιέται απ΄το φώς και το σκοτάδι, μες στις αποχρώσεις της σκιάς των πραγμάτων”, φανερώνεται και βρίσκεται σε πλήρη αρμονία με την ατμόσφαιρα του τόπου στον οποίο κατοικεί.

Εικόνα 55

44 μετάφραση από Matthew A. Suriano, “On an architecture of atmosphere”, Bachelor thesis, 2012, Ryerson University

_58

Ο Schulz στο έργο του, εστιάζοντας στη σχέση του ανθρώπου με τον χώρο, περιγράφει την αρχιτεκτονική ως μια σύνθετη διαδικασία επεξεργασίας του περιβάλλοντος η οποία συνίσταται από τη μία στην προσπάθειά του ανθρώπου να το αφομοιώσει κατά τα προσωπικά του πρότυπα αντίληψης και από την άλλη να μεταφράσει αυτά τα πρότυπα σε συγκεκριμένες αρχιτεκτονικές δομές. Μορφή και δομή βρίσκεται σε διάλογο με το υποκείμενο. Επομένως, πέρα από τη λειτουργική και πρακτική πλευρά της αρχιτεκτονικής αναγνωρίζει και εμμένει στη συσχέτιση αυτής με τις ψυχολογικές και υπαρξιακές ανάγκες του ανθρώπου εισάγοντας την έννοια του υπαρξιακού χώρου. Ο υπαρξιακός χώρος περιγράφεται ως μια συμβολική μορφή που διαμεσολαβεί τους ανώτερους σκοπούς και τα αντικείμενα του ανθρώπινου κόσμου μέσα από μια δομική ομοιότητα όπου τα επίπεδα του υπαρξιακού χώρου βρίσκουν το συγκεκριμένο φυσικό τους αντίστοιχο. 45 Για να αποσαφηνίσει την έννοια της υπαρξιακής διάστασης του χώρου χρησιμοποιεί τη διάκριση μεταξύ χώρου και χαρακτήρα και της αντιστοιχεί με τις ψυχικές λειτουργίες του προσανατολισμού και της ταύτισης. Ο προσανατολισμός αναφέρεται σε ένα γενικό πλαίσιο, στην εύρεση της θέσης του ανθρώπου μέσα στο περιβάλλον. Σε κάθε τόπο ο άνθρωπος έχει την ανάγκη να προσανατολιστεί, να μπορέσει να μετάφρασει το περιβάλλον συστηματοποιώντας το με κέντρο αναφοράς το σώμα του, το εδώ του. Η διαδικασία αυτή δημιουργεί μία συναισθηματική ασφάλεια μέσα στον χώρο και αντίστοιχα, η αδυναμία συγκρότησης προσανατολισμού προκαλεί την αίσθηση του τρόμου και μη-έλεγχο της κατάστασης.

Η ταύτιση από την άλλη πλευρά είναι μία έννοια πιο ειδική και συνδέεται με την κατοίκηση. Ο άνθρωπος για να ταυτιστεί με το περιβάλλον του προϋποθέτει να κατοικήσει σε αυτό, δηλαδή να καταφέρει να το οικειοποιηθεί, να αισθανθεί ότι ανήκει σε αυτό. Μετά από αυτή τη συμφιλίωση είναι που το περιβάλλον αποκτά νόημα για τη ζωή του ανθρώπου και μετατρέπεται σε τόπο. Από τη στιγμή που άνθρωπος μπορεί να προσδιορίζει ένα συγκεκριμένο τόπο, σημαίνει ότι έχοντας ταυτιστεί με αυτόν, έχει βρει μια θέση μέσα στην άβυσσο του χώρου. Ο άνθρωπος συλλέγει ένα πλήθος νοημάτων μέσα στα όρια του χώρου προκειμένου να μπορέσει να τον κατοικήσει. 46 Κατ επέκταση, για τον Schulz, o αρχιτεκτονικός χώρος οικοδομείται στη βάση του υπαρξιακού, πραγματοποιώντας τα περιβαλλοντικά σχήματα που αποτελούν ένα απαραίτητο τμήμα του γενικού προσανατολισμού του ανθρώπου. Ο αρχιτεκτονικός δηλαδή χώρος είναι ο ίδιος με τον υπαρξιακό, ως συγκεκριμενοποίησή του, ως μια ορθολογική και πραγματικη-φυσική διαδικασία αντικειμενοποίησής του. Επομένως, στόχος της αρχιτεκτονικής αποτελεί η ενσωμάτωση και η μεταφορά στον υλικό κόσμο, υπαρξιακών μεταφορών που σταθεροποιούν και δομούν το είναι μας στον κόσμο. Με άλλα λόγια, ο αρχιτεκτονικός χώρος προσεγγίζεται σε άμεση ανταπόκριση με την ανθρώπινη ύπαρξη, διερευνώντας τους ιδιαίτερους, παρεκκλίνοντες τρόπους με τους οποίους το υποκείμενο αντιλαμβάνεται και εξοικειώνεται με το περιβάλλον του και ενσωματώνοντας σε αυτό εμπρόθετους τρόπους ζωής και κατοίκησης. 47

45 Ελένη Χρονοπούλου, 2014, “Αντίληψη και βιωματική εμπειρία. Από τη χωρικότητα του σώματος στη σωματικότητα της πόλης”, Ερευνητική

Πολυτεχνείο Κρήτης 46 Μπρούντζου Άλκηστις Πάντζιου Βασιλική, 2017, “Αρχιτεκτονική ατμόσφαιρα, συνθέτοντας το βίωμα”, ερευνητική εργασία, ΕΜΠ 47 Τερζόγλου Ίων-Νικόλαος, “Ιδέες του χώρου τον 20ο αιώνα”, Εκδόσεις Νήσος, 2009, Αθήνα

_59

Η συνάρθρωσή τους γεννά αντιληπτικά πεδία ως δυναμικές ολότητες χώρου με ιδιαίτερο χαρακτήρα, δηλαδή ως φορείς του “πνεύματος του τόπου”. Με αυτόν τον τρόπο, τοποθετείται ανάμεσα στον πραγματιστικό και τον αντιληπτικό χώρο από την μία πλευρά και τον αφηρημένο Ευκλείδειο χώρο από την άλλη, δηλαδή ανάμεσα στον νοητό χώρο και τον υλικό τόπο Ακόμη, τονίζει την ανεξαρτησία της συγκρότησης του υπαρξιακού χώρου από τον άμεσα βιωμένο χώρο των εντυπώσεων, των αισθήσεων και των δράσεων:

αναδεικνύει τον υπαρξιακό χώρο ως νοηματικό, αναπαραστατικό, σημειολογικό, επικοινωνιακό, και συμβολικό επίπεδο διαμεσολάβησης ανάμεσα στον άνθρωπο και το φυσικό κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον του. 48 Με αυτόν τον τρόπο, υποδεικνύει πως το κάθε περιβάλλον συμμετέχει οργανικά και νοηματοδοτεί την ύπαρξή μας. Γεγονός τεράστιας σημασίας για τον συγγραφέα ο οποίος θεωρεί θεμελιώδη ανάγκη του ανθρώπου την ύπαρξη νοήματος στη ζωη.

Εικόνα 56_ People in the sun, Edward Hopper Αντί να αφηφείται προβάλλει μια κατάσταση της ύπαρξης

Εικόνα 57_ Intermission, Edward Hopper Ζωγραφίζει την απεικονιζόμενη γυναίκα για να εμπλουτίσει τη μορφή και το περιβάλλον της με κάποιο μετέωρο και μυστηριώδες νόημα

48 Τερζόγλου Ίων-Νικόλαος, 2009, “Ιδέες του χώρου τον 20ο αιώνα”, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα

_60

Εικόνα 58

Το σώμα της γυναικας στο κολάζ περιλαμβάνει και “δημιουργείται” από τους απεικονιζόμενους τόπους που φέρει.

_61

Νόημα και αρχιτεκτονική Γενικά, το νόημα είναι μια ψυχική διεργασία. Εξαρτάται από την ταύτιση και υποδηλώνει την αίσθηση ότι συνδέεσαι, ότι ανήκεις. Ένας φυσικός τόπος μπορεί να περιλαμβάνει διάφορα πράγματα με νόημα, όπως βράχους, δέντρα και νερό, φαίνεται να εκφράζει αυτή την “πρόσκληση”. 49 Αντίστοιχα, το ανθρωπογενές περιβάλλον δεν είναι απλά ένα πρακτικό εργαλείο ή το αποτέλεσμα αυθαίρετων συμβάντων, αλλά διαθέτει δομή και περιέχει νοήματα. Το αρχιτεκτονικό έργο, με αναφορά ένα μέρος του κόσμου, δημιουργεί ένα μικρό “κουτί” του. “Η αρχιτεκτονική, όπως και οι υπόλοιπες τέχνες σαφώς, έρχεται εξ ορισμού αντιμέτωπη με ερωτήσεις γύρω από την ανθρώπινη ύπαρξη τόσο στον χώρο, όσο και στον χρόνο, καθώς εκφράζει και συσχετίζει την ανθρώπινη ύπαρξη με τον κόσμο. Η αρχιτεκτονική είναι βαθιά συνδεδεμένη με μεταφυσικές ερωτήσεις για την ύπαρξη, τον κόσμο, την εσωτερικότητα, την εξωτερικότητα, τον χρόνο, τη διάρκεια, τη ζωή και τον θάνατο. Είναι ίσως το βασικό εργαλείο του ανθρώπου, στην προσπάθειά του να συσχετιστεί με τον χωροχρόνο και να του αποδώσει ανθρώπινες διαστάσεις, κατανοώντας και αντιμετωπίζοντας τα επιμέρους στοιχεία του, μέσα από τις αισθήσεις του”.

- J uha ni Pallasmaa 50

Ωστόσο, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για το νόημα της αρχιτεκτονικής έχοντας ως μόνο υποκείμενο την ίδια, αλλά πρέπει να εισάγουμε στη συζήτηση σαν ισότιμο παράγοντα τον άνθρωπο και την εμπειρία του, πρέπει να μιλήσουμε για τον βιωμένο χώρο. Το νόημα του τόπου βασίζεται στην υπαρξιακή ή βιωμένη συνείδηση για τον τόπο. Η έννοια που χρησιμοποιείται συχνότερα από αρχιτέκτονες και φιλόσοφους είναι ότι το νόημα είναι ένα διανοητικό γεγονός, που ασχολείται κυρίως με εικόνες, ιδέες, σκέψεις και συναισθήματα. Στο πλαίσιο αυτό, το νόημα της αρχιτεκτονικής αναφέρεται στον τρόπο ζωής που θέλει να προάγει και να διαιωνίσει και κατ’ επέκταση σε μια στάση ζωής απέναντι στα πράγματα, σε μία κοσμοθεωρία και κοινωνική και πολιτισμική αντίληψη. Κάτι τέτοιο καθιστάται σαφές στην περιγραφή των αρχιτεκτονικών χαρακτηριστικών του Zumthor, όπου ο τρόπος με τον οποίο σχεδιάζονται τα πράγματα δεν επηρεάζει μόνο την αντίληψη του χώρου, αλλά επίσης τον τρόπο με τον οποίο ο χρήστης βλέπει τον εαυτό του, το σώμα του και την ύπαρξή του, που αναφέρεται συνεχώς στο περιβάλλον του. «Ίσως γνωρίζετε μια ψηλή λεπτή πόρτα που κάνει όλους όσους την περνούν να φαίνονται υπέροχοι; Ή γνωρίζετε μια βαρετή, πλατύτερη - κάπως άμορφη; Και η τεράστια, εκφοβιστική πύλη όπου το άτομο που έρχεται στην πόρτα φαίνεται καλό ή περήφανο».

- Peter Zu m t h o r 5 1

49 Christian Norberg-Schulz, 2009, “Genius Loci Το πνεύμα του Τόπου. Για μια φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής”, Ε.Μ.Π. Πανεπιστημιακές

εκδόσεις 50 Pallasmaa Juhani, 2012, “Eyes of the skin”, Wiley _62

Όπως υποστηρίζει λοιπόν ο Pallasmaa στο βιβλίο του “Eyes of the skin”, η διαχρονική αποστολή της αρχιτεκτονικής είναι να δημιουργήσει ενσωματωμένες υπαρξιακές μεταφορές που συγκεκριμενοποιούν και δομούν την ύπαρξή μας στον κόσμο. Η αρχιτεκτονική αντανακλά, υλοποιεί και διαιωνίζει τις ιδέες και τις εικόνες της ιδανικής ζωής. Τα κτίρια και οι πόλεις μας επιτρέπουν να οικοδομήσουμε, να κατανοήσουμε και να θυμηθούμε τη διαμορφωμένη ροή της πραγματικότητας και, τελικά, να αναγνωρίσουμε και να θυμόμαστε ποιοι είμαστε. Εκπροσωπώντας και δομώντας τη δράση και τη δύναμη, την κοινωνική και την πολιτιστική τάξη, την ταυτότητα και τη μνήμη, η αρχιτεκτονική εμπλέκεται με θεμελιώδη υπαρξιακά ερωτήματα. Συνεπώς, η αρχιτεκτονική αποτελεί την συνύπαρξη της υλικής, απτής πραγματικότητας, με την ιδέα του τρόπου ύπαρξης στον κόσμο. Στο σημείο συνένωσης του αισθητού με το νοητό, του υλικού με το άυλο, του καθημερινού με το ιερό και το πνευματικό, του βιωμένου τόπου με τον νοητό, οργανωμένο, γεωμετρικό χώρο, ο Kahn συνέλαβε την αρχιτεκτονική ως υλική πραγμάτωση ενός πνεύματος, ως ποιητική δομή ενός χώρου ζωής. Γι’αυτό και έχει καθήκον να μην παγιδεύεται στο πλαίσιο του αισθητικού αλλά να προσεγγίζει την ομορφιά “όπως αυτή πηγάζει από πραγματικότητα της ζωής”. 50 Είναι αυτό που δηλώνει ο Louis Kant λέγοντας: “Δεν ήθελα τίποτα όμορφο: ήθελα να έχω μια σαφή δήλωση για έναν τρόπο ζωής”.

«Είναι το ιδιαίτερο καθήκον της αρχιτεκτονικής να φτάσει στο νόημα: ο ανθρώπινος βιότοπος περιστρέφεται γύρω από νοήματα, όχι αντικείμενα.»

- Ro m aldo G iurgo la Μελετώντας την ιαπωνική αρχιτεκτονική μέσα από τα μάτια του Τανιζάκι, μπορούμε να ισχυριστούμε πως όλες οι απόψεις που εκφράζονται στο “Εγκώμιο της σκιάς”, δημιουργούν το πλαίσιο του νοήματος της ιαπωνικής αρχιτεκτονικής. Σε όλο το βιβλίο περιγράφεται ένας τρόπος ζωής, ριζωμένος σε τοπικές πεποιθήσεις που έχουν επηρεάσει κάθε πτυχή της ζωής των κατοίκων και επομένως την αρχιτεκτονική. Όπως γίνεται φανερό, στο δοκίμιο, η ιαπωνική αρχιτεκτονική, διαφέρει σημαντικά από αυτή του δυτικού κόσμου και την βρίσκουμε άρρηκτα συνδεδεμένη να αλληλεπιδρά με τις ανατολικές φιλοσοφικές αρχές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η σχέση με το σκοτάδι, το οποίο ξεκινώντας ιστορικά ως απόρροια των τεχνικών κατασκευής των κτηρίων, έγινε πτυχή της ζωής και της αισθητικής και μέχρι σήμερα είναι υπαρξιακά πρωταρχικής σημασίας για τους Ιάπωνες. Ως αποτέλεσμα οδήγησε στη διαμόρφωση ενός αντίστοιχου αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, νοητικά κατασκευασμένου μέσω ιδεολογιών, μέσα από τον οποίο ορίζεται αυτή η συνειδησιακή κατάσταση στον χώρο. Επομένως όταν το περιβάλλον αποκτά νόημα, αποτελεί την υπαρξιακή συνέχεια του περιβάλλοντος που τον περικλείει και δίνει στον άνθρωπο τη δυνατότητα να τον κατοικήσει και να τον νιώσει προέκταση του εαυτού του.

51 Zumthor Peter, “Thinking architecture”, 2010, Birkhauser, Basel _63

Κεφάλαιο 3

Αντίληψη της ατμόσφαιρας Αντίληψη Η αντίληψη είναι το υπόβαθρο της ανθρώπινης εμπειρίας και θεωρείται η βασικότερη γνωστική λειτουργία του ανθρώπου, υπό την έννοια ότι αποτελεί προϋπόθεση για ην ύπαρξη όλων των υπόλοιπων διεργασιών του γνωστικού συστήματος. Πράγματι, συνιστά τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος προσλαμβάνει και κατανοεί τις πληροφορίες του εξωτερικού περιβάλλοντος. Ένας οργανισμός που στερείται αντίληψης, στερείται τη δυνατότητα μάθησης και μνήμης. Αυτή ακριβώς η πρωταρχική σημασία της αντίληψης, ως αναπόσπαστο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης ύπαρξης, είναι ο λόγος που την τοποθέτησε στο κέντρο του ενδιαφέροντος πολλών θεωρητικών κατά το πέρασμα των χρόνων. Μερικοί την ερμηνεύουν υπό την στενή έννοιά της, θέλοντας να περιγράψουν απλώς ό,τι λαμβάνεται μέσω των αισθήσεων όταν αυτές ευαισθητοποιούνται από το εξωτερικό περιβάλλον. Άλλοι, παρουσιάζουν μια πιο ευρεία σημασία που περιλαμβάνει κάθε γνώση που μπορεί να ληφθεί από τον εξωτερικό κόσμο, προσθέτοντας σε αυτήν τις πεποιθήσεις κάποιου. Συνεπώς προς έναν πληρέστερο ορισμό της, σκόπιμη είναι μια σύντομη διερεύνηση των βασικότερων θεωριών που την διερευνούν.

Ξεκινώντας από τον 18ο αιώνα ο ρεαλισμός παρουσίασε την έννοια της αντίληψης βασιζόμενος στην υπόθεση ότι οι αισθήσεις μας καταγράφουν παθητικά τα γεγονότα του κόσμου. Αυτό που ερμήνευε αυτές τις εμπειρίες ήταν ο λεγόμενος εννοιολογικός νους, η κατανόηση, η φαντασία. Ο Kant διέκρινε τον κόσμο που εμφανίζεται στον ανθρώπινο εγκέφαλο τον φαινομενικό από την άγνωστη πραγματικότητα πίσω από αυτόν. Εάν ο πραγματικός κόσμος παρέμεινε άγνωστος, αυτό που αντιλαμβανόμαστε με τις αισθήσεις μας είναι μόνο φαινόμενα, οι εμφανίσεις αυτού που συμβαίνει. Μπορούμε συνεπώς να γνωρίζουμε πραγματικά μόνο τον προπαρασκευασμένο κόσμο του ενεργού νου μας. 52 Έπειτα, οι στρουκτουραλιστές στις αρχές του 20ου αιώνα, θεωρούσαν την αντίληψη ως το άθροισμα των επιμέρους αισθήσεων στα αισθητήρια όργανα. Η Οικολογική θεωρία του Gibson, υποστηρίζει ότι η αντίληψη είναι αυτόµατη διαδικασία δεν απαιτείται σκέψη ή οποιαδήποτε “γνωστικη ερµηνεία” των ερεθισµάτων. Ο Gibson εισήγαγε την έννοια του οπτικού πλέγματος στην αντίληψη, δηλαδή του οπτικού πεδίου του παρατηρητή. Οι πληροφορίες του οπτικού πλέγµατος είναι σύµφωνα µε τον Gibson, υπεύθυνες για την αντίληψη 53

52 “Αντίληψη, η υπεύθυνη ικανότητα για την αναγνώριση”: https://www.cognifit.com/el/perception

53 Αποστολάκη Αντωνία, Χατζηβασιλείου Μαριαλένα, 2016, “Η έννοια της ατμόσφαιρας στο χώρο: αντίληψη και βιωματική εμπειρία”, ερευνητική εργασία, Πολυτεχνείο Κρήτης _64

Συνέχεια της στρουκτουραλιστικής θεωρίας είναι η θεωρία Gestalt. Οι οπαδοί της, πίστευαν πως δεν υπάρχει διαχωρισμός μεταξύ αίσθησης και αντίληψης, και ότι η αντιληπτική διαδικασία είναι ενιαία. Όπως αναφέρουν “το όλο είναι διαφορετικό από το άθροισμα των μέρών του’’, εννοώντας πως είναι περισσότερο αποτέλεσμα οργάνωσης των αισθητηριακών πληροφοριών με βάση τις οργανωτικές αρχές του εγκεφάλου (εγγύτητα, ομοιότητα, συμμετρία). Οι εκφραστές της Gestalt μπόρεσαν να αποδείξουν ότι ο τρόπος που γίνεται αντιληπτή η μορφή κάθε στοιχείου εξαρτάται από τη θέση και τη λειτουργία του στη συνολικη διάταξη βασισμένοι στις εξής ιδιότητες του αντιληπτικού βιώματος: •Τη δομή, δηλαδή πόσο ευθύ, στρογγυλό, συμμετρικό, κλειστό, μυτερό, κυματοειδές είναι ένα αντικείμενο •Την ολική ποιότητα, δηλαδή πόσο διάφανο, φωτεινό, άγριο είναι ένα αντικείμενο •Την ουσία του, όπως ο χαρακτήρας και η συναισθηματική του αξία Ως δημιουργοί και κύριοι εκφραστές της θεωρούνται ο Max Wertheimer, ο Wolfgang Kοhler και ο Kurt Koffka.53

Εικόνα 59

_65

Για τον Kohler η αντίληψη είναι μια συνολική διαδικασία ανταπόκρισης του οργανισμού πάνω στο σύνολο των ερεθισμάτων στα οποία εκτίθεται, μία σύνθεση και όχι αντιγραφή του εξωτερικού κόσμου. Παράλληλα είναι ένα σύνολο ήδη προικισμένο με νόημα καθώς “οι γνωστικές λειτουργίες που ονομάζονται σκέψη, δεν είναι το προνόμιο των διανοητικών διαδικασιών πάνω και πέραν της αντίληψης, αλλά τα βασικά συστατικά της ίδιας της αντίληψης”. Ακόμη υποστηρίζει πως η αντιληπτική διαδικασία δεν είναι το πραγματικό μας σώμα που κινούμε, αντίθετα το φαινομενολογικό σώμα ξεχύνεται προς τα αντικείμενα τα οποία φέρουν μία χωρική δυνατότητα και τα αντιλαμβάνεται. Μία άλλη εκδοχή της αντιληπτικής διαδικασίας μεταξύ ενός υποκειμένου και του περιβάλλοντος, δίνεται από τον Friedrich Hayek: οι ιδιότητες που προσδιορίζουμε μέσω των αισθήσεών μας στα αντικείμενα “δεν αποτελούν καθόλου ιδιότητες του αντικειμένου αυτού αυστηρά μιλώντας, αλλά ένα σύνολο σχέσεων σύμφωνα με τις οποίες το νευρικό μας σύστημα τα ταξινομεί” 54 Σήμερα, οι περισσότεροι ερευνητές τείνουν να υποστηρίζουν ότι δεν είναι χρήσιμος ο διαχωρισμός αίσθησης και αντίληψης. Σύμφωνα με αυτή την άποψη, αντίληψη είναι όλες εκείνες οι εμπειρίες που δημιουργούνται από τον ερεθισμό των αισθητήριων οργάνων. Την τελευταία εικοσαετία, έχει αναπτυχθεί στο πεδίο της γνωσιακής έρευνας μια τάση με αυξανόμενη επιρροή, η οποία δίνει έμφαση στον ενσώματο χαρακτήρα της κατανόησης του χώρου.

Η βασική θέση των εν λόγω θεωρήσεων είναι ότι οι αισθητηριακές και κινητικές ιδιότητες του ανθρώπινου σώματος παίζουν κρίσιμο ρόλο στην αντίληψη του χώρου. Το μείζον εγχείρημα είναι να εξηγηθεί πώς οι αφηρημένες και ποιοτικές τοπολογικές ιδιότητες του χώρου είναι δυνατόν να αναδύονται μέσω των αισθητικών κινητικών εμπειριών. Βασικό εργαλείο αποτελεί η έννοια της εννοιολογικής μεταφοράς και οι θεωρίες αντίληψης στη διαμόρφωση τοπολογικών σχέσεων μεταξύ χρήστη και χώρου. Με τον όρο γνωσιακός θα εννοούμε κάθε νοητική λειτουργία ή δομή η οποία υπεισέρχεται στη γλώσσα, στη νοηματοδότηση, στην αισθητηριακή αντίληψη, στα εννοιολογικά συστήματα και στη λογική. 55

Εικόνα 60

54 Χριστοφορίδου Αγγελική, Χαζτηθεοφίλου Ουρανία-Γεωργία, 2017, “Η νευροεπιστήμη της αρχιτεκτονικής”, ερευνητική εργασία, Αριστοτέλειο

Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 55 http://1iek-thess.thess.sch.gr/openeclass/modules/document/file.php/473/page_12.html _66

Χωρική αντίληψη Η χωρική αντίληψη είναι ικανότητα των ανθρώπων να γνωρίζουν τη σχέση τους με το περιβάλλον στον χώρο γύρω τους. Σε ένα πρώτο επίπεδο αντίληψης, καταγράφουμε ασυνείδητα στον σωματοαισθητηριακό μας φλοιό τις περιβαλλοντικές μεταβλητές όπως οι διαστάσεις του χώρου, η θερμότητα, ο φωτισμός, τα ηχητικά ερεθίσματα, οι οσμές, οι υφές, οι κινήσεις. Αυτές ενημερώνουν τι μπορούμε να δούμε και να κάνουμε ενώ ταυτόχρονα χτίζουν αναπαραστάσεις σχετικά με το σώμα μας, όπως η θέση και ο προσανατολισμός. Επομένως, βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στο ανθρώπινο σώμα. Οι αρχιτεκτονικοί χώροι φιλοξενούν μετρήσεις, κινήσεις και εργονομικά χαρακτηριστικά του ανθρώπινου σώματος με αμέτρητους τρόπους. Τα κτίρια οξύνουν τις αισθήσεις, προκαλούν τα ανθρώπινα συναισθήματα και διευρύνουν την αντίληψη, καθιστώντας τον άνθρωπο δεκτικό στις πραγματικότητες του κόσμου. Για τον Γερμανό φιλόσοφο Bohme, το σώμα και η ύπαρξή του στον κόσμο διαδραματίζουν κεντρικό ρόλο στην κατανόηση της ατμόσφαιρας. Ο Bohme δηλώνει ότι για το βίωμα και τη σύλληψη της ατμόσφαιρας, προϋπόθεση είναι η φυσική παρουσία σε ένα περιβάλλον. Συνδέει αυτήν τη θεμελιώδη κατανόηση της ατμόσφαιρας με το ρητό του Βιτρούβιου ότι ο άνθρωπος είναι το μέτρο της αρχιτεκτονικής, αν και για τον Bohme αυτή η δήλωση έχει διαφορετική έννοια. Ο Βιτρούβιος είδε το σώμα ως το τυπικό μέτρο των αναλογιών των κτιρίων.

Ωστόσο, για τον Bohme το ανθρώπινο σώμα είναι το θεμελιώδες μέτρο της αρχιτεκτονικής, ως το όργανο που απορροφά και λαμβάνει υπόψη την αρχιτεκτονική ποιότητα και την ατμόσφαιρα του περιβάλλοντος. Το επίκεντρο δεν είναι η ανθρωπομετρία του ανθρώπου σε σχέση με την αρχιτεκτονική, αλλά τα ανθρώπινα όντα, χαρακτηρισμένα από τη σωματική και ψυχική τους παρουσία. Με την αναφορά στην ψυχική παρουσία, ο Bohme, προσθέτει στην αντίληψη την παράμετρο της νόησης του χρήστη. Στο πλαίσιο αυτό, ο χώρος συνιστά μέρος της σκέψης και η αντίληψη του περιλαμβάνει συναισθήματα και εμπειρίες προηγούμενων βιωμάτων.56 Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να ισχυριστούμε, πως όπως η ατμόσφαιρα προέρχεται από τον υλικό και τον διανοητικό κόσμο, η αντίληψη της πραγματοποιείται μέσω της σωματικής παρουσίας και της διανοητικής γνώσης. Η γνωστική λειτουργία του νου δημιουργεί μια συναισθηματική απόκριση σε ό,τι αντιλαμβάνεται, αλλά είναι προκύπτουσα εξωτερικών φυσικών αντικειμένων και συνείδησης, που έχει ως αποτέλεσμα την ικανότητα κατανόησης ενός εξωτερικού χώρου και, ταυτόχρονα, του εαυτού του ως μέρος του. Αυτή η δυαδικότητα, της συνείδησης ενός ατόμου και της φυσικής σφαίρας που κατοικείται από αυτό ως υλικό ον, είναι η απαραίτητη συνθήκη που πυροδοτεί τα βασικά στοιχεία για την εμπειρία της ατμόσφαιρας.

56 Χριστοφορίδου Αγγελική, Χατζηθεοφίλου Ουρανία-Γεωργία, 2017, Η νευροεπιστήμη της αρχιτεκτονικής”, ερευνητική εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης _67

“Εμπειρικά μπορεί να μείνουμε ευχαριστημένοι από μια απόλυτα φυσιολογική οντότητα, αλλά διανοητικά και πνευματικά έχουμε την ανάγκη να κατανοήσουμε τις βαθύτερες προθέσεις που κρύβονται πίσω από αυτή. Αυτός ο δυϊσμός ανάμεσα στην πρόθεση και το φαινόμενο παραπέμπει στην αλληλεπίδραση του αντικειμενικού με το υποκειμενικό, της σκέψης και του συναισθήματος. Η πρόκληση για την αρχιτεκτονική είναι το να διεγείρει τόσο την εσωτερική όσο και την εξωτερική αντίληψη, εκφράζοντας παράλληλα νόημα” - Steve n Ho l l ΣΩΜΑ & ΜΥΑΛΟ αισθήσεις & ερμηνείες σωματικά & συναισθηματικά παρουσία απλότητα ηρεμία περιορισμός μεγαλείο συνοχή κατώφλι ομορφιά ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ διαπερνά την αίσθηση ενός τόνου ή ατμόσφαιρας σε ένα μέρος, χώρο ή αντικείμενο

Ο Pallasmaa θεωρεί πολύ σημαντική τη συνεργασία του νου και του σώματος στη διαδικασία του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Είναι απαραίτητο να γίνει κατανοητό ότι ο άνθρωπος ζει σε ένα πνευματικό και υποκειμενικό κόσμο μνήμης, του ονείρου και της φαντασίας καθώς και σε ένα αντιληπτικά υλικό και φυσικό κόσμο. Απομακρυνόμαστε λοιπόν από τη δυτική φιλοσοφία όπου γίνεται ένας σαφής και αυστηρός διαχωρισμός των ανθρώπινων ικανοτήτων και δραστηριοτήτων σε φυσικές και πνευματικές.

Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως ένα αρχιτεκτονικό έργο μπορεί να κατανοηθεί μόνο μέσα από ταυτόχρονη σωματική και υπαρξιακή, λογική και ποιητική συνάντηση. Υπάρχει, δηλαδή, μία αμφίδρομη σχέση μεταξύ του εξωτερικού περιβάλλοντος και την αντίληψης, η οποία αποτελεί και τη ουσία της φαινομενολογικής προσέγγισης.

Tα αντικείµενα, υποστηρίζει ο Merleau Ponty, γίνονται αντιληπτά µέσα από µια διαλεκτική διαδικασια ανάµεσα στο υποκείµενο και το αντικείµενο. Ένας διάλογος που οδηγεί στη συγκέντρωση από το υποκείµενο όλων των νοηµάτων που διαχέονται από το αντικείµενο και κατ’επέκταση στην κατανόηση του κόσµου που το περιβάλλει. Καθήκον, συνεπώς της αρχιτεκτονικής είναι να υπερασπίζεται την αυθεντικότητα και την αυτονομία της ανθρώπινης εμπειρίας, προκαλώντας ερεθίσματα που να εγείρουν φαντασία και συναισθήματα. 57

57 Αθιανά Πολυξένη, 2020, “Πολυαισθητηριακότητα στο έργο του Juhani Pallasmaa”, ερευνητική εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο

Θεσσαλονίκης 58 Merleau-Ponty Maurice, 2016, “Η φαινομενολογία της αντίληψης”, Γνώμονες 9, Αθήνα _68

“Η αντίληψη ανοίγει τον κόσμο μπροστά μου όπως ένας χειρουργός ανοίγει ένα σώμα” - Ma u r i ce Mer lea u -Po nty 5 8

Εικόνα 61_ The Anatomy Lesson of Dr. Nicolaes Tulp, Rembrandt

_69

Σωματικό σχήμα και αντιληψη χώρου “If the body had been easier to understand, nobody would have thought we had a mind.”

- Richa rd Ro r ty Πρωταγωνιστικό ρόλο σε όλο το φάσμα της χωρικής αντίληψης έχει η σωματική παρουσία στον χώρο. Η σωματικότητα είναι ο σημαντικότερος παράγοντας της αντιληπτικής ικανότητας που εκκινεί από την πρόσληψη της βιωματικής εμπειρίας και οριοθετεί ένα πλαίσιο αλληλεπίδρασης με τον χρήστη που θέλει να προσδώσει μορφή στο χώρο. Το σώμα και οι κινήσεις βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Οι απαραίτητες ικανότητες προκειμένου να ζήσει κάποιος στις παραδοσιακές κοινωνίες βασίζονταν στη σοφία του σώματος. Ακόμη και ο πρωτόγονος άνθρωπος χρησιμοποιούσε το σώμα του προκειμένου να δώσει διαστάσεις και αναλογίες στις κατασκευές του. Η κατανόηση της αρχιτεκτονικής κλίμακας ενός χώρου προϋποθέτει μία υποσυνείδητη μέτρησή του με το σώμα μέσω της προβολής σε αυτόν. Ο ρόλος, λοιπόν, του σώματος στην αρχιτεκτονική είναι απαραίτητος, ο νους δεν μπορεί να να κατανοήσει και κατ΄επέκταση ούτε να συνθέσει χώρους χωρίς τη συνεισφορά του. Υπάρχει δηλαδή, μία άρρηκτη σχέση ανάμεσα στον κάτοικο και τον αρχιτεκτονιικό χώρο μέσω της δραστηριότητας του ανθρώπινου σώματος.

Ο Husserl, πρωτεργάτης όπως αναφέρθηκε της φαινομενολογίας, αναφέρεται στην ταυτόχρονη εμφάνιση των αντικειμένων και του ανάγλυφου της χωρητικότητάς τους στη γεωμετρικά δομημένη οπτική αντίληψη του ανθρώπινου υποκειμένου, η οποία σχετίζεται στενά με τη σωματικότητα του και τις κιναισθητικές του δυνατότητες. Για εκείνον, η σταδιακή αποκάλυψη του χωρικού φαινομένου στο υποκείμενο μέσω της κίνησης του σώματος στον χώρο δομεί τον τρισδιάστατο χώρο και σε αλληλεπίδραση με τον χώρο ορίζεται ένα σύστημα τόπων. 59 «Το ανθρώπινο σώμα αποτελεί τον τόπο όλων των σκευασμάτων του κόσμου, δεν καταλαμβάνει απλά χώρο και χρόνο αλλά αποτελείται από χωρικότητα και χρονικότητα γι΄ αυτό τον λόγο η εμπειρία του είναι γεωμετρική αποτελεί την ώθηση του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού, τη δημιουργία μιας παραγγελίας σε συντονισμό με το ίδιο το σώμα» - A l b er to Perez– G o m ez

Εικόνα 62_ Κατανόηση του τοίχου με την σωματική δραστηριότητα

59 Τερζόγλου Ίων-Νικόλαος, 2009, “Ιδέες του χώρου τον 20ο αιώνα”, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα

_70

Ταυτόχρονα, το σώμα παίζει βασικό ρόλο στη σχέση του ανθρώπου με τον κόσμο, ως τόπος σύνδεσης με αυτόν, ως τόπος μνήμης και φαντασίας. Ο κόσμος και ο άνθρωπος αλληλο-ενημερώνονται και επαναπροσδιορίζουν ο ένας τον άλλο συνεχώς. Ωστόσο, η σημαντικότητα του γίνεται κατανοητή απλά ως φυσική υπόσταση και υποτιμάται και παραγκωνίζεται ο ρόλος του ως βάση της βιωματικής εμπειρίας και πλήρης κατανόησης της ανθρώπινης ύπαρξης. Το σώμα δεν είναι απλώς μια φυσική οντότητα. Είναι εμπλουτισμένο τόσο από τη μνήμη και τα όνειρα όσο και από το παρελθόν και το μέλλον. Ο κοσμος αντανακλάται στο σώμα και το σώμα προβάλλεται στον κόσμο. Ο Pallasmaa αναφέρει χαρακτηριστικά ότι “θυμόμαστε μέσα από το σώμα μας με τον ίδιο τρόπο που θυμόμαστε με το νευρικό μας σύστημα και το νου” Γίνεται, λοιπόν, κατανοητό πως στη μελέτη του σώματος σε συνάρτηση με τη χωρική αντίληψη, κέντρο αναφοράς είναι το φαινομενολογικό σώμα και όχι το σώμα επιστήμης, το οποίο μελετάται και εξετάζεται ως υλικό, παθητικό αντικείμενο. Το φαινομενολογικό σώμα είναι εκείνο που συνιστά τη βασική οπτική γωνία υπό την οποία το νοούν υποκείμενο, δηλαδή η συνείδηση, προσεγγίζει και θεάται τον κόσμο, δημιουργώντας ταυτόχρονα τη συνέχεια μεταξύ του εκείνου και του εαυτού.

Εικόνα 63 Το σώμα φέρει κίνηση και μνήμη

_71

Στο ίδιο πλαίσιο, ο Merleau-Ponty σχεδιάζει μία μη αναπαραστατική φιλοσοφία, όπου το σώμα, μετατρέπεται σε πρωταρχική πύλη διαμεσολάβησης ανάμεσα στο εγώ και στον κόσμο, δηλαδή σε ενα γενικό αισθητό συμβολισμό του κόσμου. Η φιλοσοφική ιδιαιτερότητα του Ponty, δηλαδή, έγκειται στην επιλογή του να καταδείξει ότι το στοιχείο της ανθρώπινης φύσης, που της επιτρέπει άμεση και πρωτογενή επαφή με τον κόσμο δεν είναι άλλο από το σώμα. Όπως τονίζει η Α. Μουρίκη, αυτό στο οποίο ο Pοnty αποβλέπει είναι να καταστήσει φανερό το ρίζωμα του πνεύματος μέσα στο σώμα και στον κόσμο, να δείξει ότι το πνεύμα που αντιλαμβάνεται είναι ένα ενσαρκωμένο πνεύμα σε αμφίσημη σχέση με το σώμα του καθώς και με τα πράγματα που το περιβάλλουν. Προκειμένου να καταδείξει αυτήν την αδιάσπαστη ενοποιημένη κατοχή της αντίληψης του σώματος από τον εαυτό, εισάγει την έννοια του σωματικού σχήματος. 60 Το σωματικό σχήμα, αρχικά, φέρει τη δική του χωρικότητα και προσανατολίζει το υποκείμενο σε μία στάση απέναντι στον κόσμο, εν όψει ενός σκοπού προς εκπλήρωση: η χωρητικότητα του είναι αυτή μιας κατάστασης και όχι μιας θέσης, δηλαδή η χωρητικότητα του συλλαμβάνεται ως οργανική ολότητα και όχι ως άθροισμα μερών ή τοποθεσιών στο “συνήθη” χώρο.

“Η λέξη “εδώ” όταν αναφέρεται στο σώμα που δεν εκφράζει μια καθορισμένη τοποθεσία σε σχέση με άλλες θέσεις ή σε συνάρτηση με εξωτερικές συντεταγμένες αλλά την εγκαθίδρυση των πρωτογενών συντεταγμένων, την αγκύρωση του ενεργού σώματος μέσα σε ένα αντικείμενο, την κατάσταση του.”

- Ma u r i ce Mer leau- Po n ty Την ίδια στιγμή, επειδή ακριβώς ότι το σώμα φέρει τη δική του χωρικότητα, “φέρουμε μαζί μας τις θεμελιώδεις δομές του κόσμου στον οποίο και εμείς και [τα αντικείμενα] ανήκουν”. Πράγματι, το σώμα είναι προέκταση του κόσμου, με τον ίδιο τρόπο με τα αντικείμενα γύρω μας. Αυτό είναι που καθορίζει τον τρόπο συσχετισμού, αντίληψης και κατανόησης του κόσμου, και αποτελεί το μέτρο των πραγμάτων. Το σώμα κατοικεί στον χώρο και το χρόνο και ο χώρος υπάρχει μέσα από το ενεργό σώμα. Με αυτόν τον τρόπο, είμαστε δεμένοι με τον κόσμο ως σωματικά όντα, πριν καταφέρουμε να σκεφτούμε, υπάρχουμε ως σώματα στον κόσμο. 61 Όμως, δεν νοείται σαν αντικείμενο ανάμεσα στα άλλα, ούτε σαν δέσμη υποκειμενικών συναισθημάτων, αλλά σαν ένα φαινόμενο της χωρητικότητας του ενσαρκωμένου υποκειμένου που εκφράζει τον πολυσήμαντο και δυναμικό συσχετισμό αυτού του υποκειμένου με τον αντικειμενικό κόσμο.

60 Χρονοπούλου Ελένη , 2014, “Αντίληψη και βιωματική εμπειρία. Από τη χωρικότητα του σώματος στη σωματικότητα της πόλης”, Ερευνητική Εργασία, Πολυτεχνείο Κρήτης 61 Κουτσανδρεα Κανέλια, 2012, “Ο ρόλος του σώματος και η έννοια της χωρικότητας κατά τον M.Merleau-Ponty (ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική)”, μεταπτυχιακή εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

_72

Επομένως, η αντιληπτική διαδικασία για τον Ponty, δεν εξαντλείται στη σκέψη για τον κόσμο, αλλά γίνεται πάντα κατανοητή με όρους σωματικότητας, απαιτεί το σώμα. Εστιάζει, στην εμπειρία μίας αντίληψης ως φανέρωση και εξερεύνηση ενός κόσμου όχι μόνο ως νοηματικού μίγματος, αλλά και ως ενσαρκωμένου νοήματος. Ανάλογα, το πνεύμα που αντιλαμβάνεται δεν εγκαθίσταται αυτόματα σε ένα σώμα, σα να είναι ερχόμενο απ’ αλλού αλλά είναι ενσαρκωμένο και βρίσκεται σε αμφίσημη σχέση με το σώμα του, καθώς και με τα πράγματα που το περιβάλλουν. Με αυτόν τον τρόπο ξεπερνιέται η διαλεκτική σχέση σώματος και πνεύματος, υποκειμένου και αντικειμένου, ενώ υποστηρίζεται η αδιαχώριστη σύμπλεξή τους. Το φαινομενολογικό σώμα δεν τοποθετείται ποτέ μονόπλευρα ούτε προς το αισθανόμενο, ούτε προς το αισθητό, αλλά στην σύμπτωση αυτών των πτυχών. Αυτό, λοιπόν, που κατεξοχήν τον ενδιαφέρει να καταδείξει, τονίζοντας τη σωματική διάσταση της αντίληψης που παραβλέπεται από την επιστημονική σκέψη, είναι η οργανική εμπλοκή του σώματος με τον αντιληπτό κόσμο, τους άρρηκτους δεσμούς μεταξύ πνεύματος, σώματος και κόσμου. 6²

“Το σωματικό μου είναι, κάθε άλλο παρά συνιστά για μένα απλώς ένα θραύσμα του χώρου. Ο χώρος δεν θα υπήρχε για μένα αν δεν είχα σώμα” -Merleau-Ponty

Συμπερασματικά ο σωματικός χώρος προηγείται του εξωτερικού χώρου, τοποθετώντας το σώμα σε έναν κόσμο. Όπως στον Heidegger ο βιωμένος χώρος προηγείται οντολογικά του θεωρητικού έτσι και στον Ponty η συγκρότηση του σωματικού σχήματος και η κίνηση του σώματος καθορίζει τον αρχέγονο τόπο απ’ όπου γίνεται δυνατή κάθε διάνοιξη ενός κόσμου αντικειμένων, χωρικών σχέσεων και στοχεύσεων. “Δεν θα υπάρχει για μένα χώρος αν δεν είχα σώμα”.

Κατ’επέκταση κάθε λειτουργία της συνείδησης βασίζεται στη διαδικασία της αντίληψης, η οποία προκύπτει διά της σωματικής υφής του ενσώματου παρατηρητή και του παρατηρούμενου ένυλου κόσμου. Επομένως όπως καταλήγει ο Ponty, “η ύπαρξή μου είναι το σώμα μου-μέσα-στον-κόσμο”.

62 Μπρούντζου Άλκηστις, Πάντζιου Βασιλική, 2017, “Αρχιτεκτονική Ατμόσφαιρα, Συνθέτοντας το Βίωμα”, ερευνητική εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο _73

Πολυαισθητηριακή αντίληψη:

Οι αισθήσεις ως πτυχή βιώματος του χώρου Έπειτα, η σημασία του σώματος για τη χωρική αντίληψη έγκειται στην πρόσληψη των ερεθισμάτων που δέχεται από τον χώρο μέσω της αφύπνισης των αισθήσεων. Με άλλα λόγια, η χωρική αντίληψη περιλαμβάνει την ικανότητα του χρήστη να αντιλαμβάνεται μία πληροφορία- ερέθισμα από τις ανθρώπινες αισθήσεις. Αυτές λειτουργούν ως αντιληπτικά συστήματα βάσει των οποίων ο παρατηρητής νιώθει και αντιλαμβάνεται τον κόσμο γύρω του. O Ponty μιλώντας για την αντίληψη, αναφέρει τον όρο της “αισθητηριακής εντύπωσης”, ότι αισθάνομαι δηλαδή μέσω των αισθήσεων. Το ανθρώπινο σώμα ενεργοποιεί τις αισθήσεις από τη στιγμή που εντάσσεται σε έναν χώρο. Συνειδητά ή ασυνείδητα, βιώνουμε τον χώρο γύρω μας με πρωταρχικό εργαλείο τις αισθήσεις. Στην κλασσική ψυχολογία, η αισθητηριακή αντίληψη προσδιοριζόταν ως μια “αντιστοιχία σημείο προς σημείο και μια σταθερή διασύνδεση ανάμεσα στο ερέθισμα και τη στοιχειώδη αντίληψη”. Τέτοιου είδους προσεγγίσεις, σύμφωνα με την κριτική του Ponty, καθιστούν τον άνθρωπο παθητικό δέκτη ερεθισμάτων από το περιβάλλον, τα οποία αργότερα υπόκεινται σε επεξεργασία. Δίνουν στους αισθητήριους μηχανισμούς απλά τον ρόλο ενός δέκτη και ενός διαβιβαστή, ανίκανος να αποδώσει νόημα ή να “σκεφτεί”. Είναι μια θεώρηση που φανερώνει μια σκέψη στραμμένη προς τα αντικείμενα, θέτοντας σε δεύτερη μοίρα τον άνθρωπο. Ωστόσο, αυτό που αισθανόμαστε δεν μπορεί πια να οριστεί ως το άμεσο αποτέλεσμα του εξωτερικού ερεθίσματος.

“Η γεύση του μήλου βρίσκεται στην επαφή του φρούτου με τον ουρανίσκο, όχι στο φρούτο από μόνο του, με όμοιο τρόπο... η ποίηση βρίσκεται στην συνάντηση του ποιητή με τον αναγνώστη, όχι στις γραμμές συμβόλων που έχουν τυπωθεί στις σελίδες ενός βιβλίου. Η ουσία βρίσκεται στην αισθητική πράξη, στην έξαψη, στο σχεδόν σωματικό συναίσθημα που συνοδεύει κάθε ανάγνωσμα.”

- J o rge Lo u i s B o rge s 63

Η διαδικασία της αντίληψης δεν είναι μια παθητική καταγραφή του περιβάλλοντος αλλά ενεργητική ασχολία του μυαλού. Οι αισθήσεις δεν είναι απλώς διαθέσιμες στο νου, αλλά απολύτως απαραίτητες, ο νους συνεχώς αναζητά ερεθίσμτα, αρνείται να νιώσει ανία. Μάλιστα, σε χώρους με απουσία ερεθισμάτων ο νους αναπολεί προσπαθώντας να δημιουργήσει ερεθίσματα. Η αντίληψη είναι μια διαδικασία ενεργητική, αναγκαία, όπου ο άνθρωπος δεν βρίσκεται στο έλεος των ερεθισμάτων που έρχονται αναλλοίωτα από τον αντικειμενικό κόσμο, δεν είναι καθρέφτης της πραγματικότητας αλλά συγκροτητής της εμπειρίας.

«Η εμπειρία του αισθάνεσθαι είναι μια ζωτική διαδικασία, όπως η αναπνοή ή η ανάπτυξη. Συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις, αυτό το “με” δεν είναι απλά εργαλειακό” - Ma u r i ce Mer lea u - Po n ty 6 4

63 Μπρούντζου Άλκηστις, Πάντζιου Βασιλική, 2017, “Αρχιτεκτονική Ατμόσφαιρα, Συνθέτοντας το Βίωμα”, ερευνητική εργασία, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 64 Merleau-Ponty Maurice, 2016, “Η φαινομενολογία της αντίληψης”, Γνώμονες 9, Αθήνα _74

Ωστόσο, πριν την εισαγωγή στη σημασία της πολυαισθητηριακής αντίληψης θα πρέπει να ορίσουμε πόσες και ποιες είναι οι ανθρώπινες αισθήσεις που την απαρτίζουν. Οι απαντήσεις στην ερώτηση αυτή όμως ποικίλουν ανάλογα με τον ορισμό που αποδίδει ο κάθε ερευνητής στην έννοια των αισθήσεων. 65 Ο Αριστοτέλης, κάνει λόγο για τις παραδοσιακές πέντε αισθήσεις: όραση, ακοή, αφή, όσφρηση, γεύση. Για τον Αριστοτέλη η αίσθηση είναι μια παθητική ικανότητα που αλλοιώνεται από την επίδραση του αισθητού αντικειμένου. Η λειτουργία της αίσθησης είναι μια διαδικασία εξομοίωσης με τα αισθητά αντικείμενα της. Δεν υπάρχει αίσθηση αν δεν υπάρχει αισθητό. Έκτοτε, το μοντέλο αυτό καταρρίπτεται από ερευνητές και επιστήμονες οι οποίοι υπολογίζουν την ύπαρξη 10 έως και 21 αισθήσεων. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τις θεωρίες του Rudolf Steiner, “χρησιμοποιούμε τουλάχιστον 12 αισθήσεις [...] την αφή, τη ζωή, την αυτο-κίνηση/ προσανατολισμό, την ισορροπία, την οσμή, την γεύση, την όραση, τη θερμοκρασία, την ακοή, την εννοιολογική και την αίσθηση του εγω” Στον αντίποδα, στο βιβλίο του “Senses considered as perceptual systems”, ο ψυχολόγος James H. Gibson, στο ίδιο πλαίσιο σκέψης με τον Ponty, αναφέρεται στις αισθήσεις ως ενεργητικούς μηχανισμούς που συλλέγουν ερεθίσματα και όχι ως παθητικούς δέκτες. Συγκεκριμένα, ισχυρίζεται πως ένας αντιληπτικά οξύς οργανισμός είναι εκείνος του οποίου οι κινήσεις συντονίζονται στενά και ανταποκρίνονται πάντα στις περιβαλλοντικές διαταραχές.

Για αυτόν τον λόγο, η οπτική αντίληψη δεν μπορεί ποτέ να είναι αδιάφορη ή καθαρά στοχαστική. Αυτό που βλέπουμε είναι αδιαχώριστο από το πώς βλέπουμε και πώς βλέπουμε είναι πάντα μια συνάρτηση της πρακτικής δραστηριότητας με την οποία ασχολούμαστε. Γι’αυτό αντί για πέντε αισθήσεις, γίνεται λόγος για αισθητηριακά συστήματα: το οπτικό, το ακουστικό, το απτικό, το σύστημα όσφρησης και γεύσης και το βασικό σύστημα προσανατολισμού. Παρατηρείται, όμως, πως κοινή βάση όλων αποτελεί η πεποίθηση πως οι αισθήσεις είναι κατα κύριο λόγο αντιδράσεις σε κάποιο γεγονός και τα μέσα που χρησιμοποιεί το ανθρώπινο σώμα για την αντίληψη και την παρατήρηση του περιβάλλοντος χώρου. Κατ’ επέκταση, λοιπόν, υπάρχει και ο αντίλογος πως οι προστιθέμενες αισθήσεις εντάσσονται κάτω από την “ομπρέλα” των πέντε αισθήσεων.

Εικόνα 64_ The familiar objects, Rene Magritte Τα “γνωστά αντικείμενα” αντιστοιχούνται με τις αισθήσεις

65 Albert Soesman, 1990, “Our Twelve Senses: Wellsprings of the Soul Paperback”, Hawthorn Press _75

Έπειτα, με αφορμή τον Tanizaki στο “Εγκώμιο της σκιάς”, ο οποίος μας περιγράφει πως κατά τη διάρκεια μίας εμπειρίας δεν υπάρχει ανεξαρτησία μεταξύ των αισθήσεων αλλά παρατηρείται μία αλληλεξάρτηση και ταυτόχρονη διέγερσή τους. “Καταρχάς, μόλις σηκώσει κανείς το καπάκι ενός κεραμεικού μπωλ, αποκαλύπτονται όλοι οι τόνοι της σύστασης και του χρώματος του ζωμού [...] αισθάνεται στην παλάμη του τον ευγενικό παλμό του ζωμού, ενώ στα χείλη της κούπας το υγρό ξελαγαρίζει και σηκώνεται ο ατμός του ζεστού νερού, αυτός που κουβαλάει τη μυρωδιά αυτή που πριν ακομα βάλουμε το υγρο στο στόμα μας μας κάνει να αποξεχνιόμαστε σε μια προαίσθηση γεύσης.” Αυτό σημαίνει πως η αντίληψη ενός ερεθίσματος δεν ενεργοποιεί και δεν προέρχεται μόνο από μία αίσθηση. Για παράδειγμα, από το παραπάνω απόσπασμα καταλαβαίνουμε πως πέρα από το ερέθισμα της γεύσης του ζωμού, και γενικότερα του γλυκού, όξινου, αλμυρού ή πικρού της τροφής που μεταφέρεται στον εγκέφαλο, διεγείρεται ταυτόχρονα η όσρφηση και η απτική επαφή της με τα χέρια και το στόμα, παρέχοντας πληροφορίες για την υφή και τη θερμοκρασία της. Ή ακόμη, ο George Barkeley και έπειτα ο Steen Eiler Rasmussen αναφέρονται στις απτικές ενδείξεις της όρασης. Tονίζουν πως οπτική αντίληψη στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό σε γνώσεις που έχουν προέλθει από την αφή. Για παράδειγμα η σύλληψη από το μάτι των υφών και σχημάτων, σε δεύτερο επίπεδο μεταφέρει απτικές πληροφορίες όπως η τραχύτητα η ομαλότητα, το βάρος.

_76

Εικόνα 65

Εικόνα 66_ Κατανοούμε την υφή της του τοίχου μέσα από την εικόνα

Αντίστοιχα, κάθε αρχιτεκτονική εμπειρία δεν στηρίζεται στο μόνο οπτικό αποτέλεσμα του κτιρίου αλλά είναι αδιάσπαστη του τρόπου με τον οποίο το ανθρώπινο σώμα δεσμεύει τον χώρο. Πράγματι, ένα κτίριο σπάνια περιορίζεται σε μία και μόνο αίσθηση αλλά αντίθετα προσεγγίζεται με το σώμα κάποιου και καθώς το σώμα κινείται ταυτόχρονα βλέπει, μυρίζει, αγγίζει, ακούει μέσα σε αυτό, η αρχιτεκτονική ζωντανεύει. Σε αυτή τη γραμμή σκέψης, ο Erich M. Hon Hornbostel έγραψε ένα άρθρο με τίτλο “Η ενότητα των αισθήσεων” όντας ο πρώτος που τάχθηκε κατά του διαχωρισμού των αισθήσεων στην αντιληπτική εμπειρία. (1927) Έπειτα, την άποψη της πολυαισθητηριακής εμπειρίας και στην αρχιτεκτονική ακολούθησε ο Neutra, ο οποίος εστιάζοντας στο κομμάτι της σχεδιαστικής διαδικασίας, τόνισε ότι η αρχιτεκτονική πρέπει να λαμβάνει υπόψη όχι μόνο τις άλλες αισθήσεις πέρα από την όραση, αλλά και και τις επιδράσεις της υγρασίας, του αέρα, τις απώλειες θερμότητας, τα απτικά ερεθίσματα, τη βαρύτητα και άλλες πιθανές αποκρίσεις του μυοσκελετικού συστήματος.

Εικόνα 67_ Zero έκθεση

Την ίδια στιγμή, δηλαδή κατα τη δεκαετία του ‘50, εμφανίζεται η συλλογή τέχνης Zero στην Ευρώπη και Gutai στην Ιαπωνία. Αναγνωρίζοντας την περιορισμένη ικανότητα όρασης μόνο για να επηρεάσουν το κοινό τους, αυτοί οι καλλιτέχνες σκηνοθέτησαν το έργο τους με όλες τις αισθήσεις. Το αποτέλεσμα ήταν μια βαθιά μορφή κριτικής που αντιμετώπισε την καταναλωτική μεταπολεμική μετατόπιση. Το Zero αναζήτησε μια εντελώς νέα προσέγγιση, καλώντας μια τέχνη που θα ενσωματώνει ένα πλήρες αισθητήριο φάσμα. Το φως, ο ήχος, η αντανάκλαση και οι οπτικές ψευδαισθήσεις ήταν δεύτερης φύσης, όπως και οι ζωντανές δράσεις όπως το χτύπημα, ο τεμαχισμός, η καύση και ο πυροβολισμός. Το Gutai ακολούθησε ένα παρόμοιο φάσμα δραστηριοτήτων, αλλά ήταν ένα πιο θεατρικό άγγιγμα. Τα περιβάλλοντα πολυμέσων μεγάλης κλίμακας και τα φορέματα Technicolor από λαμπτήρες ήταν κοινά σκηνικά για εξίσου περίεργες παραστάσεις. 66

Εικόνα 68 Challenging the mud, Gutai

66 Architecture You Can Smell? A Brief History of Multisensory Design. http://msensory.com/architecture-you-can-smell-a-brief-history-of-multisensory-design-metropolis-mag/s [Τελευταία πρόσβαση 7 Σεπτεμβρίου 2020] _77

Φτάνοντας με αυτό τον τρόπο στη φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής, συμπεραίνουμε πως η απελευθέρωση των αισθήσεων, όχι μόνο ως προς την αντίληψη αλλα και ως προς μια βιωματική εμπειρία, κατέχει ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο αφού έχει στόχο να μειώσει την προκατειλημμένη γνώση και να οδηγήσει στην προβολή των φαινομένων όπως αυτά εμφανίζονται στην ανθρώπινη συνείδηση. Εμβαθύνοντας λοιπόν, κατα τη φαινομενολογία, στο βιωμένο πεδίο ένα αντικείμενο, δεν είναι μόνο το γεωμετρικό του σχήμα αλλά και το χρώμα του και η υφή του. Με ανάλογο τρόπο, ένας χώρος δεν αποτελεί απλώς μία εικόνα από μορφές ή σχήματα, κορυφογραμμές. Την ίδια στιγμή αποτελείται από τη σχέση του φωτός με τη σκιά, τις αναλογίες, την κλίμακα, την υλικότητα των στοιχείων του, τις οσμές και τους ήχους που συνεπάγονται από αυτήν ή από τη χρήση του χώρου, τη θερμοκρασία. Συμμετέχουν, λοιπόν, στην ολοκληρωμένη βιωματική εμπειρία της αρχιτεκτονικής και είναι αυτά που ο Steven Holl ονομάζει “αρχετυπικές εμπειρίες”. Πράγματι, αυτές οι ποιότητες των χώρων μετριούνται εξίσου με το μάτι, το αυτί, το δέρμα και ολόκληρο το σώμα. Με άλλα λόγια, ενσωματώνουν πολυ-αισθητηριακούς παράγοντες με συνέπεια καθώς κινούμαστε στον χώρο, να βλέπουμε, ακούμε και νιώθουμε. Πρόκειται για αυτό που ονομάζει ο Bachelard, “πολυφωνία των αισθήσεων”.

_78

Το μάτι συνεργάζεται με το σώμα και τις άλλες αισθήσεις και η αίσθηση της πραγματικότητας ενισχύεται και αρθρώνεται με τη συνεχή αλληλεπίδραση. Με αυτόν τον τρόπο, η αρχιτεκτονική ενισχύει την εμπειρία και την αίσθηση του εαυτού. Παράλληλα, οι ποιότητες του χώρου που αναφέρθηκαν είναι αυτές που συνθέτουν την ατμόσφαιρα του χώρου. Το βίωμα της ατμόσφαιρας στην αρχιτεκτονική λοιπόν είναι μία ενσαρκωνενη εμπειρία στην οποία όπως υποστηρίζει o Pallasmaa συμμετέχουν όλες οι αισθήσεις ταυτόχρονα. Yποστηρίζει ότι η εμπειρία της αρχιτεκτονικής βρίσκεται πέρα από την απλή οπτική αντίληψη.

Εικόνα 69 Πίνακας του De Vou που εμμένει στην σωματική και συμπεριφορική εκδήλωση της αισθητηριακής αντίληψης

Εικόνα 70

Ο Pallasmaa περιγράφει πως σε ένα γοτθικό ναό “ακούμε” το σχήμα του μέσω της ηχώ. Ο ήχος του εκκλησιαστικού οργάνου επισημαίνει τον όγκο του ναού και ο ήχος των βημάτων στο πάτωμα αντανακλάται απο τους τοίχους δημιουργώντας μια χωρική εμπειρία. Το βλέμμα πλανιέται στο χώρο καθώς οι ήχοι δημιουργούν ένα αίσθημα σύνδεσης με τον χώρο. Διεγείρουν την αίσθηση της όρασης και παραμένουν ως εμπειρία στο πίσω μέρος του μυαλού μας.

_79

Ο Merleau-Ponty ενσωμάτωσε στη θεωρία του την υπόθεση της συσχέτισης του δομημένου περιβάλλοντος με την καθημερινή μας αισθητηριακή εμπειρία. Υποστηρίζει πως κάθε αίσθηση έχει τον δικό της τρόπο να διαβάζει τον κόσμο, τη δική της γλώσσα με “ποιότητες μη συγκρίσιμες”, αλλά “επικοινωνούν όλα μεταξύ τους μέσω του σημασιακού πυρήνα τους, εφόσον το καθένα τους, στην ιδιαίτερη ουσία του, είναι ένας τρόπος μετατονισμού του ίδιου πράγματος”. Όπως αναφέρθηκε οι αισθήσεις στην πραγματικότητα δεν λειτουργούν ανεξάρτητα η μία από την άλλη. Η διέγερση της μίας προκαλεί την ταυτόχρονη διέγερση της άλλης ή την αφύπνισή της μέσω της μνήμης. Βιώνουμε, επομένως, με κάθε αισθητηριακό εντύπωμα να βρίσκεται σε συμφωνία με τα υπόλοιπα, “σαν ένα κομμάτι ενός παζλ με συγκεκριμένη θέση και σχέση με τα υπόλοιπα.” 67 ”Η αντίληψή μου δεν είναι το άθροισμα οπτικών, απτικών και ακουστικών δεδομένων. Αντιλαμβάνομαι με συνολικό τρόπο και με ολάκερη την ύπαρξή μου: Συλλαμβάνω μια μοναδική δομή του πράγματος, ένα μοναδικό τρόπο που υπάρχει και που μιλάει ταυτόχρονα σε όλες μου τις αισθήσεις.”

-Ma uri ce Merlea u -Po nty

Εικόνα 71_ “Pear-shaped cup”, Wedgood

“Το φλιτζάνι ήταν μαλακό καθώς κατασκευαζόταν, και έπειτα αφού το υλικό κρύωσε και έγινε σκληρό, η φόρμα του μπορεί να συνεχίσει να χαρακτηρίζεται ως μαλακή”

67 Τεχνίτης Τσαμπίκος-Μάριος, 2019, “Η εμπειρία του χώρου, μια νευροφαινομενολογική προσέγγιση” ερευνητική εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης _80

Πλέον, η πολυαισθητηριακή φύση της αρχιτεκτονικής εμπειρίας υποστηρίζεται και από την νευροεπιστήμη. Η νέα γνώση πάνω στην πλαστικότητα του εγκεφάλου και του νευρικού συστήματος, σε συνδυασμό με εφαρμοσμένες μελέτες νευροαπεικόνισης, επιβεβαιώνουν ότι οι αισθητηριακοί τρόποι είναι πλήρως συνδεδεμένοι και ενσωματωμένοι ο ένας στον άλλο. Η παραδοσιακή και επικρατούσα άποψη για την αποκλειστικά οπτική κατανόηση της αρχιτεκτονικής ατονεί.

Η οπτική διάσταση αναγνωρίζεται ως κομμάτι συνολικής εμπειρίας, σημαντικό αλλά όχι αρκετό αν αποκοπεί από τις υπόλοιπες αισθήσεις. Ο εγκέφαλός δεν συλλαμβάνει μόνο την εικόνα του χώρου. Σε μία πράξη της συνολικής προσομοίωσης του χώρου συλλαμβάνουμε την αφή της επιφάνειας με τα χέρια μας, εισπνέουμε την οσμή της, προσλαμβάνουμε ίχνη της αντήχησης της αν είμαστε παιδιά στο στάδιο της εξερεύνησης μπορεί ακόμα και να το δοκιμάσουμε με τη γλώσσα. 68

Εικόνα 72

Εικόνα 73

68 Χριστοφορίδου Αγγελική, Χαζτηθεοφίλου Ουρανία-Γεωργία, “Η νευροεπιστήμη της αρχιτεκτονικής”, ερευνητική εργασία, 2017, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης _81

Τέλος, επιστρέφοντας στο “Εγκώμιο της σκιάς”, και στην περιγραφή του συγγραφέα σχετικά με την εμπειρία της γεύσης του ζωμού, συνεχίζει αναφέροντας: “Όταν κάθομαι μπροστά σ’ένα κύπελλο της σούπας, αφήνοντας τον ακαθόριστο, σαν κάποιου εντόμου μακρινό ήχο, να ποτίζει την ακοή φτάνοντας μέχρι στα τρίσβαθά μου, όταν η προαίσθηση της γεύσης χαϊδεύει τη σκέψη μου, αισθάνομαι πάντα αιχμάλωτος μιας μυστικής συγκέντρωσης” Σε αυτήν την περιγραφή, περικλείεται όλη η σημασία που κρύβεται πίσω από τις πολυαισθητηριακές εμπειρίες. Ως η αφετηρία του βιώματος, οι αισθήσεις ενισχύουν τη σχέση μεταξύ υποκειμένου και αντικειμένου, ενισχύοντας με αυτόν τον τρόπο την αίσθηση της πραγματικότητας. Το αντικείμενο και η σχέση μαζί του σε αυτή την περίπτωση ορίζεται από τον τρόπο που βιώνεται. Ωστόσο, πηγαίνοντας τη σκέψη μας ένα βήμα πιο μπροστα, μια ολοκληρωμένη πολυαισθητηριακή εμπειρία από τη στιγμή που χαραχτεί στη συνείδηση, γεννά συναισθήματα και συνειρμούς, δίνοντας περιεχόμενο στη σκέψη και την ύπαρξη. Ως αποτέλεσμα, το άτομο οδηγείται σε μια πιο καθαρή αντίληψη του περιβάλλοντος και του εαυτού και οι προσωπικές εμπειρίες γίνονται βαθύτερες. Είναι εκείνο που περιγράφει ο Τανικάκι με τη φράση “αιχμάλωτος μιας μυστικής συγκέντρωσης” και εκείνο που τον ωθεί να αναφερθεί στην ιαπωνική κουζίνα ως “αντικείμενο περισυλλογής”.

_82

Στην ίδια υπαρξιακή συνείδηση με τον κόσμο αναφέρεται και ο Pallasmaa όταν αναφέρει “Βιώνω τον εαυτό μου μέσα από την πόλη και η πόλη υπάρχει μέσα από τη βιωματική μου εμπειρία. Η πόλη και το σώμα μου συμπληρώνουν και καθορίζουν το ένα το άλλο. Κατοικώ στην πόλη και η πόλη κατοικεί σε μένα”. “Ο καλός και προσεγμένος σχεδιασμός μπορεί όχι μόνο να ξυπνήσει τις αισθήσεις μας, αλλά και να μας επανασυνδέσει με τον χώρο και τον εαυτό μας.”

-Dav i d Da rl in g

Εικόνα 74, Ενδόσκόπηση, Luca Izzo, 2019

“Ένα αρχιτεκτονικό έργο δεν βιώνεται ως μια σειρά απομονωμένων οπτικών εικόνων αλλά μέσα από την πλήρη υλική και πνευματική του ύπαρξη.“. δεν μπορούμε ποτέ να γνωρίζουμε τον κόσμο ως έχει, αλλά μόνο. . . η προσβολή των φυσικών δυνάμεων στους αισθητήριους υποδοχείς.”

- F. P. K i lpa t r i ck

Με βάση τα παραπάνω και σε μία προσπάθεια συσχέτισης με την αρχιτεκτονική, συμπεραίνουμε ότι προκειμένου να κατανοήσουμε τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος την βιώνει και την κατανοεί κρίνεται απαραίτητη η μελέτη και η κατανόηση του τρόπου με τον οποίο λειτουργούν οι αισθήσεις. Η πραγματική αρχιτεκτονική εμπειρία δεν είναι απλά μια σειρά οπτικών εικόνων αλλά βασίζεται στη γλώσσα του κτιρίου όπως αυτή φανερώνεται μέσα από τις αισθήσεις. Αποκτά υπόσταση μέσω των βλεμμάτων, των κινήσεων, των υφών, των θερμοκρασιών και των ηχητικών εμπειριών. Ένα κτίριο προσεγγίζεται, συναντάται, και σχετίζεται με το σώμα κάποιου, βιώνεται μέσω της κίνησης. Σε αυτό, ο άνθρωπος βλέπει, παρατηρεί, ακουμπάει, ακούει και μετράει τον κόσμο μέσα από την ολότητα της σωματικής του ύπαρξης και ο κόσμος της εμπειρίας οργανώνεται και εκφράζεται με κέντρο το σώμα του. 69

Η αρχιτεκτονική, λοιπόν, δεν σχετίζεται απαραίτητα, με το πώς μοιάζει ένα κτίριο, αλλά με το πώς εντάσσεται μέσα στο περιβάλλον, το κλίμα και το φως του τόπου, πώς είναι οργανωμένοι οι χώροι, πώς είναι κατασκευασμένο, από ποιά υλικά, πώς όλα αυτά επηρεάζουν όχι μόνο τη μορφή του κτιρίου αλλά και την εμπειρία όσων το βιώνουν. Δημιουργεί ένα αδιαίρετο σύμπλεγμα αλληλοκαθορισμένων και αλληλοεξαρτώμενων αισθήσεων, το οποίο επικοινωνεί υποσυνείδητα με το σώμα και ενισχύει την αίσθηση της πραγματικότητας. Επομένως, η αρχιτεκτονική έχει νόημα να απευθύνεται σε όλες τις αισθήσεις, ώστε να ενισχύονται οι σκέψεις και η υπαρξιακή εμπειρία και να εμπλουτίζονται με συνοχή και νόημα. Τότε επιτρέπει στον χρήστη να βιώνει ως ενιαίο σωματικό και πνευματικό όν. “Σε αξέχαστες εμπειρίες του χώρου, η ύλη και ο χρόνος συγχωνεύονται σε μια ενιαία διάσταση, στη βασική ουσία του να διεισδύει στη συνείδηση. Ταυτίζουμε τον εαυτό μας με αυτόν τον χώρο, αυτόν τον τόπο, αυτήν τη στιγμή και αυτές τις διαστάσεις, γίνονται συστατικά της ίδιας μας της ύπαρξης. Η αρχιτεκτονική είναι η τέχνη της συμφιλίωσης μεταξύ μας και του κόσμου, και αυτή η διαμεσολάβηση πραγματοποιείται μέσω των αισθήσεων” - J u ha ni Pallas m aa

69 Μπρούντζου Άλκηστις, Πάντζιου Βασιλική, “Αρχιτεκτονική Ατμόσφαιρα, Συνθέτοντας το Βίωμα”, ερευνητική εργασία, 2017, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο _83

Εικόνα 75, 76, 77, 78

_84

Κεφάλαιο 4

Παραδείγματα Με σκοπό την εις βάθος μελέτη των παραπάνω εννοιών, σε αυτό το κεφάλαιο, παραθέτουμε τα παρακάτω τέσσερα παραδείγματα που θεωρούμε πως απαντούν σε μια πολυαισθητηριακή αρχιτεκτονική: • • • •

Indian Institute of Management, Bangalore, Balkrishna Vithaldas Doshi Leça Swimming Pools, Alvaro Siza Bruder Klaus Field Chapel, Peter Zumthor Παραδοσιακό ιαπωνικό σπίτι

Πρόκειται για τέσσερα εξίσου σημαντικά και ταυτόχρονα πολύ διαφορετικά έργα. Πέρα από τις διαφορές στο μέγεθος, την κλίμακα και τη λειτουργία, παρατηρούμε διαφορές και στην ατμόσφαιρα που τα περικλείει. Βεβαίως, η μελέτη των συγκεκριμένων παραδειγμάτων, δεν έχει πρόθεση να δημιουργήσει ένα δίπολο και να ορίσει το ορθό και το λάθος, παρά μόνο να διερευνήσει τους τρόπους με τους οποίους οι διαφορετικές αρχιτεκτονικές προσεγγίσεις διαμορφώνουν χώρους και ατμόσφαιρες που ξεπερνούν τα όρια του χρηστικού και του βιώσιμου, αλλά αντίθετα επιδιώκουν να αποτελέσουν τμήμα της ιστορίας και του χαρακτήρα του τόπου, να συνδιαλεχθούν με τον επισκέπτη, να τον επηρεάσουν και να επηρεαστούν από αυτόν.

_85

Indian Institute of Management _ Balkrishna Vithaldas Doshi Σχεδιασμένο το 1977 απο τον Balkrishna Vithaldas Doshi, το Indian Institute of Management στην Bangalore αποτελεί σημαντικό σταθμό της μοντέρνας αρχιτεκτονικής στην Ινδία. Το πανεπιστημιακό συγκρότημα, σχεδιασμένο ως μοτίβο εσωτερικών και εξωτερικών χώρων, στεγάζει αίθουσες διδασκαλίας, κοιτώνες και χώρους στέγασης για το προσωπικό, γήπεδα και αυλές. Ωστόσο, παρά τον επιδέξιο σχεδιασμό του κτιριακού προγράμματος, αυτό που παρουσιάζει μεγαλύτερο ενδιαφέρον είναι ο τρόπος με τον οποίο το συγκρότημα και η ατμόσφαιρα που αναδύεται από αυτό, συνιστούν πρότυπο σύνδεσης με τον τόπο και την ταυτότητά του. Ο σχεδιασμός αντικατοπτρίζει την πόλη και συμβολίζει μια βαθιά κατανόηση του παρελθόντος και μια άνετη σχέση με το παρόν. Εμβαθύνοντας, στο συγκεκριμένο έργο, ο Doshi οραματίστηκε την πανεπιστημιούπολη ως ένα μοναδικό παραδοσιακό ινδικό σχέδιο που θα προσαρμόζεται αβίαστα και θα παραπέμπει στον τοπικό ινδικό σχεδιασμό. Στο πλαίσιο αυτό, ήδη από την πρώτη ματιά στην κάτοψη γίνεται αντιληπτός ο δαιδαλώδης χαρακτήρας του συγκροτήματος. Η ιδέα αυτή, ως αποκύημα των παραδοσιακών πόλεων και ναών της Ινδίας που μοιάζουν με λαβύρινθο, αντικατοπτρίζει τον χαρακτήρα της πόλης, με τους ζωτικούς πράσινους χώρους της.

_86

Εικόνα 79

Εικόνα 80_ Χάρτης της πόλης Bangalore

Ακόμη, οι κοιτώνες σχεδιασμένοι υπο κλίση διαθέτουν αυλές, όπως και οι ακαδημαϊκές ζώνες που είναι συνδεδεμένες με ένα σύστημα διαδρόμων και αλληλοσυνδεόμενων γηπέδων. Αυτές οι αυλές και οι διάδρομοι σέβονται επίσης το ινδικό πλαίσιο της κοινότητας καθώς είναι ανάλογα της παραδοσιακής ινδικής πόλης Bangalore, γνωστή και ως πόλη κήπου, με δρόμους, πλατείες, προεξοχές, μπαλκόνια, στοες και προεξοχές. Εν ολίγοις λοιπόν, το κτήριο, αντικατοπτρίζει το πάντρεμα των παραδοσιακών τρόπων δόμησης και σύγχρονης έκφρασης, την εναρμόνιση με τις τοπικές πολιτιστικές και κοινωνικές συνθήκες. Με αυτόν τον τρόπο, γεννάται μία ατμόσφαιρα, άρρητα συνδεδεμένη με την ινδική αρχιτεκτονική, ικανή να συνδέσει τον χρήστη με τον τόπο, το παρελθόν και την ιστορία.

Εικόνα 81

“Με κατανόηση και εκτίμηση των βαθιών παραδόσεων της αρχιτεκτονικής της Ινδίας,συνδύασε την προκατασκευή και την τοπική τέχνη και ανέπτυξε ένα λεξιλόγιο σε αρμονία με την ιστορία, τον πολιτισμό και τις τοπικές παραδόσεις της Ινδίας.”

- Pri tzker Prize Commi tte e

Εικόνα 82

_87

Παράλληλα, ενδιαφέρον αποκτά ο τρόπος με τον οποίο η εν λόγω ατμόσφαιρα, με βάση και την παραπάνω ανάλυση, πραγματοποιείται μέσα από το δίπολο ύλης και ενέργειας και οδηγεί στη βιωματική σχέση με τον χρήστη. Αναφορικά με τα υλικά, ο Doshi προσπάθησε να αξιοποιήσει στο έπακρο την αντιπαράθεση της σύγχρονης κατασκευής και της μαζικότητας της τοπικής τοιχοποιίας, να υιοθετήσει καινοτόμους τρόπους κατασκευής και χρησιμοποιεί εναλλακτικά υλικά. Έτσι χρησιμοποιούνται υλικά με τραχιά υφή σε συνδυασμό και αντιδιαστολή με γεωμετρικές στέγες που επιτρέπουν στο κτίριο να δημιουργεί μαλακά, χαλαρά καθορισμένα άκρα. Ταυτόχρονα τα υλικά δημιουργούν μια σιωπηλή, ουδέτερη παλέτα για να αποτελέσουν τον καμβά “πάνω” στον οποίο θα αναδειχθούν τα πιο ζωηρά αντικείμενα όπως χλωρίδα και άνθρωποι. Τέλος, οι διάδρομοι είναι τριώροφοι, μερικές φορές ανοιχτοί, άλλοτε καλύπτονται με φεγγίτες και περιστασιακά με πέργκολες για να αυξήσουν τη χωρική εμπειρία. Το πλάτος τους διαμορφώνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να επιτρέπει τη στάση και παρέχει άφθονο χώρο για πράσινο. Ο σχεδιασμός αυτός προσφέρει στους μαθητές και τους καθηγητές τη δυνατότητα να βλέπουν και να αισθάνονται τη φύση ακόμα και όταν βρίσκονται μέσα στην τάξη.

_88

Την ίδια στιγμή, η διαχείριση του φωτός και της σκιάς στο συγκεκριμένο συγκρότημα φαίνεται να κατέχει κυρίαρχη θέση. Οι διάδρομοι, οι πέργκολες και οι αναλογίες τους καθως και οι αναλογίες κτισμένου και κενού, επιτρέπουν τον φυσικό φωτισμό και τη σκίαση. Η αλληλεπίδραση των τοίχων και των ανοιγμάτων, του φωτός και των σκιών και τον στερεών και κενών αλλάζει τον χαρακτήρα του συγκροτήματος κατά τη διάρκεια την ημέρας αλλά και κατά τη διάρκεια των διαφόρων εποχών. Με αυτόν τον τρόπο η δημιουργικότητα του Doshi επιτρέπει παιχνίδια με το φως και δημιουργεί εμπειρίες για τους κατοίκους και τους επισκέπτες. Ιδιαίτερα η κεντρική αυλή με την πέργκολα προσφέρει ένα εξωπραγματικό συναίσθημα σαν να συναντά κανείς το δικό του εσωτερικό ον. “Κατά τη διάρκεια των χρόνων, ο Balkrishna Doshi δημιουργούσε πάντα μια αρχιτεκτονική που είναι σοβαρή, καθόλου φανταχτερή και δεν ακολουθεί τις τάσεις. Με βαθιά αίσθηση ευθύνης και με την επιθυμία να συνεισφέρει στη χώρα του και στους ανθρώπους της μέσω αρχιτεκτονικής με υψηλή ποιότητας και αυθεντικότητα.”

- Pr i t zker Pr i ze Co m m it te e

Εικόνα 83

Εικόνα 84

Εικόνα 85

_89

Συνοπτικά, επομένως, η ατμόσφαιρα του συγκροτήματος, θέτει ως κύριο γνώμονα τη σχέση του ανθρώπου με τον χώρο. Δίνεται έμφαση στον ενδιάμεσο χώρο και στο ανθρώπινο σώμα που κινείται μέσα σε αυτόν. Τα όρια ανάμεσα στο εσωτερικό και το εξωτερικό είναι εντελώς θολά με αποτέλεσμα, η αποκάλυψη του IIM σε έναν παρατηρητή βασίζεται σε μια ακολουθία χωρικών εμπειριών. Πράγματι, η συνολική ακολουθία κίνησης από την πλούσια, ανοιχτή πανεπιστημιούπολη έως τους ημι-ανοιχτούς διαδρόμους και τελικά στους πιο κλειστούς και προστατευόμενους χώρους δημιουργεί πολλαπλές συνθήκες κλίμακας και αίσθησης κατωφλιού καθως και ερεθισμάτων όπως θερμοκρασίας, οσμών, υφών και φωτισμού. «Ήθελα να αναπτύξω ένα σύστημα με το οποίο τα κτήρια στο IIM Bangalore να εξαφανίζονται και τα κενά μεταξύ τους να κυριαρχούν στην εμπειρία του τόπου… Νόμιζα ότι τα πιο σημαντικά πράγματα ήταν η “rasa” , που είναι η λεπτή εμπειρία του χώρου που τον κάνει αξέχαστο. Επεκτείνει τους συλλογισμούς και εμπλουτίζει τη φαντασία.” Εικόνα 86

_90

- B al k r i s hna D o s h i

Εικόνα 87

Εικόνα 88

_91

Συμπερασματικά, λοιπόν, καθώς η σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και το δομημένο περιβάλλον γίνεται όλο και πιο ντετερμινιστική - ορίζεται από τον προγραμματισμό αιτίων και αποτελεσμάτων των σύγχρονων κτιρίων, η πανεπιστημιούπολη προτείνει μια εναλλακτική άποψη, οραματίζεται ένα διαφορετικό πλαίσιο τρόπου ζωής. Ο αρχιτέκτονας, με διάσπαρτες αυλές, αίθουσες και πλατιούς διαδρόμους για παύση, όπου μπορούν να λάβουν χώρα οργανωμένες ή τυχαίες συναντήσεις, σχεδιάζει ένα κόμβο, ένα “παζάρι” όπως αναφέρει, εκπαίδευσης ώστε να προάγει υγιείς, ανοιχτές συζητήσεις μεταξύ των φοιτητών και της σχολής. Την ίδια στιγμή, οι σχέσεις τον ανθρώπων δεν επαναπροσδιορίζονται μόνο ως προς την μεταξύ τους επικοινωνία αλλά και σε συνάρτηση με τη φύση, καθώς η παρουσία της βλάστησης γίνεται αισθητή σε κάθε σημείο, ακόμα και μέσα από τις αίθουσες. “Ο Doshi γνωρίζει πολύ καλά το πλαίσιο στο οποίο βρίσκονται τα κτήριά του. Τα σχέδια του λαμβάνουν υπόψη τις κοινωνικές, περιβαλλοντικές και οικονομικές διαστάσεις, και ως εκ τούτου η αρχιτεκτονική του συνδέεται πλήρως με τη βιωσιμότητα. Χρησιμοποιώντας αίθρια, αυλές και καλυμμένους διαδρόμους, δημιουργεί χώρους που παρέχουν προστασία από τον ήλιο, χαλάρωση και απόλαυση της σκιάς μέσα και γύρω από τα κτήρια” - Pritzker Prize Comm i t tee

_92

Εικόνα 90

Τέλος, ο τρόπος σχεδιασμού, δημιουργεί ένα περιβάλλον πλούσιο σε τοπικές αναφορές, σε άμεση συσχέτιση με τον σχεδιασμό του ευρύτερου αστικού ιστού. Επομένως, ο χρήστης έχει την αίσθηση ότι βρίσκεται σε ένα μέρος που δεν είναι άγνωστο, αλλά αντίθετα κατανοεί περισσότερο τόσο την αρχιτεκτονική όσο και τον τόπο, ενισχύεται η σκέψη και η υπαρξιακή συνείδηση. Τέτοιοι εν δυνάμει χώροι επομένως, υποδεικνύουν πως το εσωτερικό σχετίζεται με το εξωτερικό, ότι η ζωή και η αρχιτεκτονική μπορούν να συνυπάρχουν ως μέρος για τη διευκόλυνση της πορείας της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης και υπαρξιακής συνέχειας στον τόπο και τον χρόνο. “Τα έργα πρέπει να υπερβαίνουν τη λειτουργία τους για να συνδεθούν με το ανθρώπινο πνεύμα μέσω ποιητικών και φιλοσοφικών θεμάτων.”

- Pr i t zker Pr i ze Co m m it te e

Εικόνα 91

_93

Leça Swimming Pools _ Alvaro Siza Η Leça Swimming Pools του Alvaro Siza είναι ένα διεθνώς αναγνωρισμένο συγκρότημα που ολοκληρώθηκε το 1966 στη Leça da Palmeira της Πορτογαλίας. Πρόκειται για ένα πολυλειτουργικό συγκρότημα που ικανοποιεί τις ανάγκες των παραθεριστών, περιλαμβάνοντας αποδυτήρια, καφέ και πισίνες, για ενήλικες και για παιδιά. Θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα αρχικά έργα του αρχιτέκτονα λόγω του σεβασμού προς το γύρω περιβάλλον του, τη συμφιλίωση μεταξύ του τοπίου και του σχεδιασμού. Πράγματι το φυσικό τοπίο, με τα φυσικά βράχια που προϋπήρχαν στην περιοχή και η παρουσία του ωκεανού φαίνεται να αποτέλεσαν έμπνευση σε όλο τον σχεδιασμό. Αρχικά, ήδη από την ράμπα εισόδου διαφαίνεται η προσπάθεια του Siza να προσαρμόσει το έργο του στα δεδομένα του φυσικού περιβάλλοντος αφού την διαμορφώνει με τέτοιο τρόπο που ακολουθεί την ακτογραμμή. Στη συνέχεια βρίσκονται οι καμπίνες, τα ντους και αποδυτήρια και περικλείονται από τοίχους σκυροδέματος επιτυγχάνοντας όχι μόνο την επαρκή προστασία της ιδιωτικής ζωής αλλά και την αίσθηση ότι βρίσκονται στο εσωτερικό του βράχου.

_94

Εικόνα 92

Εικόνα 93

Την ίδια στιγμή, η πισίνα ενηλίκων με τους χαμηλούς τοίχους σκυροδέματος και τους φυσικούς βράχους, κατά μήκος των άκρων της, θολώνει τα όρια της στάθμης της με την όψη του ωκεανού, από σχεδόν κάθε γωνία, ενισχυοντας την εμπειρία του ωκεανού στον κολυμβητή. Καθοριστικό ρόλο στην ενίσχυση αυτής της εμπειρίας κατέχουν και τα υλικά τα οποία επιτυγχάνουν ένα ασυνήθιστο επίπεδο ομοιογένειας. Οι πράσινες χάλκινες στέγες από την παραλιακή λεωφόρο φαντάζουν να γίνονται ένα με τις πισίνες, το τραχύ σκυρόδεμα των τοίχων συνίσταται από μια ελαφρώς ψυχρότερη απόχρωση από τους σχηματισμούς του φυσικού βράχου ενω το ίδιο σκυρόδεμα χρησιμοποιείται και στα λεία πανέλα σκυροδέματος στο πεζοδρόμιο και την ράμπα εισόδου. Επιπλέον σε πολλά σημεία από εμφανές σκυρόδεμα, χρησιμοποιήθηκε τσιμέντο σε ανάμιξη με μικρές πέτρες από τη βραχώδη παραλία, για περισσότερη χρωματική ομοιότητα. Ακόμη, τα ξύλινα τμήματα συνίστανται σκόπιμα από ξύλο που θα ήταν διαρκώς υγρό και του οποίου οι φλέβες θα ανοίγονταν με τον χρόνο, δίνοντας στον τόπο τη χαρακτηριστική μυρωδιά του βρεγμένου ξύλου.

Εικόνα 94

Εικόνα 95

_95

Εδώ, γίνεται εμφανής μια πολυαισθητηριακή πρόθεση, η οποία, μελετώντας βαθύτερα το σχεδιασμό του συγκροτήματος, συνειδητοποιούμε πως δεν είναι μοναδική ή τυχαία. Ειδικότερα, η ράμπα εισόδου δεν παρέχει καμία θέα του ωκεανού. Αντίθετα, εκείνος γίνεται αντιληπτός ακουστικά και η μετάβαση μεταξύ δρόμου και ωκεανού καταγράφεται σε μια αισθητηριακή εμπειρία μέσα στο κτίριο. Κατά τη διάρκεια της μέρας, στη ράμπα, υπάρχει έντονο φυσικό φως, το οποίο κατηφορίζοντας μειώνεται σταδιακά οδηγώντας στη σκιασμένη είσοδο. Ο εσωτερικός χώρος μεταξύ των δωματίων είναι σκοτεινός και φωτίζεται από μικρά παράθυρα. Μέσω του χειρισμού του φωτός και του φινιρίσματος ο αρχιτέκτονας αναζωογονεί τις αισθήσεις αφής, μυρωδιάς, ήχου και όρασης. Η παρουσία του σκυροδέματος και η συνειδητοποίηση της υφής, του ήχου και της οσμής του τονίζονται.

Εικόνα 96

_96

Εικόνα 97

Ταυτόχρονα λόγω της σκίασης η θερμοκρασία μειώνεται αισθητά. Η δροσιά και το ρεύμα που δημιουργούνται ανανεώνουν τον εσωτερικό αέρα και μεταδίδουν οσμές από τη θάλασσα. Αυτές οι οσμές τονίζονται με την μυρωδιά του ξύλου. Τέλος, ο χώρος χαρακτηρίζεται από την αντήχηση του ήχου των κυμάτων της θάλασσας. Ο Siza, επομένως, δημιουργεί ένα χώρο, το οποίο ο επισκέπτης διαβάζει μέσω μιας αισθητηριακής εμπειρίας. Εξυψώνει με κάθε τρόπο το περιβάλλον που το φιλοξενεί αφήνοντας τον επισκέπτη να βιώσει με όλες του τις αισθήσεις τη φύση γύρω από αυτό, ακόμα και στα πιο σκοτεινά του σημεία.

Συνεπώς, ολόκληρη η σύνθεση του συγκροτήματος συνιστά μια επέκταση της ευρύτερης περιοχής, όχι μόνο οπτικά και υλικά αλλά συνολικά, με όλα του τα χαρακτηριστικά όπως αυτα αποτυπωνονται στις αισθήσεις και το σώμα, αποδεικνύοντας την εκτίμηση του Siza για το φυσικό περιβάλλον.

Εικόνα 98

Εικόνα 99

_97

Τέλος, όλο το συγκρότημα χαρακτηρίζεται από μία ποιητική έκφραση της μεθόδου κατασκευής. Με τους τοίχους από σκυρόδεμα, ο Siza αποκαλύπτει την επί τόπου κατασκευή τους δίνοντας έμφαση στο καλούπωμα τους. Υπάρχει σχέση μεταξύ του μεγέθους του καλουπιού, ορατού στην επιφάνεια των τοιχωμάτων και των μελών ξυλείας της μεταβαλλόμενης δομής. Εξωτερικά οι τοίχοι που σχηματίζουν τις πισίνες έχουν το ίδιο καλούπωμα. Μια αντίστοιχη ποιητική έκφραση εμφανίζεται στη διασταύρωση μεταξύ τοίχων και υφιστάμενων πετρωμάτων. Το σκυρόδεμα έχει χυθεί κατευθείαν πάνω στα βράχια τόσο στις σκάλες όσο και στους τοίχους και αυτό αποτελεί παράδειγμα της τεκτονικής στάσης του Siza απέναντι στη σχέση κτιρίου- τοπίου.

Εικόνα 100

“...τα σχήματά του, χυτά από το φως, έχουν μια παραπλανητική απλότητα, είναι ειλικρινή. Επιλύουν άμεσα τα προβλήματα σχεδιασμού. Εάν απαιτείται σκιά, τοποθετείται μια προεξοχή. Εάν επιθυμείτε μια προβολή, δημιουργείται ένα παράθυρο. Όλες οι σκάλες, οι ράμπες και οι τοίχοι φαίνεται να είναι προκαθορισμένοι σε ένα κτίριο του Siza. Αυτή η απλότητα, μετά από προσεκτική εξέταση, αποκαλύπτεται ως μεγάλη πολυπλοκότητα. Υπάρχει μια λεπτή κυριαρχία κάτω από αυτό που φαίνεται να είναι φυσικές δημιουργίες.”

- Pritzker Prize Comm i t tee

_98

Εικόνα 101

Εικόνες 102, 103, 104, 105

_99

Bruder Klaus Field Chapel _ Peter Zumthor Ξεκινώντας από απλό σκίτσο, το παρεκκλήσι Bruder Klaus Field που βρίσκεται στην πόλη Mechernich της Γερμανίας, εξελίσσεται το 2007 σε ένα κομψό σημείο αναφοράς στο φυσικό τοπίο της Γερμανίας. Στόχος του αρχιτέκτονα είναι η δημιουργία μιας ατμόσφαιρας με βαθύτερα νοήματα. Στο πλαίσιο αυτό, αρχικά παρατηρούμε ένα άκαμπτο και βαρύ εξωτερικό που δημιουργεί μια σύνδεση με το γύρω τοπίο. Αντίθετα προχωρώντας προς το εσωτερικο, ένα χωμάτινο μονοπάτι οδηγεί στο μικρό και ήσυχο δωμάτιο του παρεκκλησίου όπου βρίσκεται μόνο ένα πάγκος, το άγαλμα του αδελφού Klaus και μερικά κεριά. Ένα σκηνικό που φαντάζει τόσο απλό και λιτό, ωστόσο ξεχωρίζει για την “όμορφη σιωπή” του, τον μυστικιστικό αλλά φιλόξενο χαρακτήρα του. Με αυτόν τον τρόπο διατηρεί τον σεβασμό προς τις θρησκευτικές πεποιθήσεις της περιοχής καθώς και τη στοργικότητα και οικειότητα που χαρακτηρίζουν τους χώρους λατρείας. “Ο Zumthor έχει έντονη ικανότητα να δημιουργεί μέρη που είναι πολύ περισσότερα από ένα μόνο κτίριο. Η αρχιτεκτονική του εκφράζει σεβασμό για την υπεροχή του χώρου, την κληρονομιά ενός τοπικού πολιτισμού και τα πολύτιμα μαθήματα της αρχιτεκτονικής ιστορίας.” Εικόνα 106

_100

- Pr i t zker Pr i ze Co m m it te e

Την ίδια στιγμή, ο Zumthor επιθυμεί το παρεκκλήσι να παρομοιαστεί με τη σπηλιά του ασκητή Klaus, προς τιμήν του οποίου χτίστηκε το συγκεκριμένο παρεκκλήσι με αποτέλεσμα να σχεδιάζει ένα πιο πρωτόγονο χώρο, απαλλαγμένο από υδραυλικές εγκαταστάσεις, τρεχούμενο νερό και ηλεκτρικό ρεύμα. Παράλληλα, στοχεύοντας να συμβολίσει την ταπεινότητα αλλά και την ατέλεια της ανθρώπινης κατασκευής, επιλέγονται φθαρτά υλικά τα οποία με την σειρά του δημιουργούν ατελείς επιφάνειες. Έτσι, η κατασκευή του συνίσταται κυρίως από ξύλο πεύκου και οπλισμένο σκυρόδεμα. Το σκυρόδεμα κατασκευάζεται με ανάμιξη χαλικιού από ποτάμι, λευκού τσιμέντου, νερού και κίτρινης άμμου, φυσική πρώτη ύλη της περιοχής.

“Για τον Zumthor, ο ρόλος του αρχιτέκτονα δεν είναι απλώς η κατασκευή ενός σταθερού αντικειμένου, αλλά η πρόβλεψη και χορογραφία της εμπειρίας μέσα και γύρω από ένα κτίριο.” Εικόνα 107

- Pr i t zker Pr i ze Co m m i t tee

_101

Κατά τον σχεδιασμό δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στην πολυαισθητηριακή εμπειρία και την περιπλάνηση του χρήστη μέσα στον χώρο για να τονιστεί η πνευματικότητα του και κατ’επέκταση να εκκινήσει την εσωτερική αναζήτηση. Αναλυτικότερα, ξεκινώντας απο τον εικοσάλεπτο, χωμάτινο περίπατο, ο επισκέπτης βιώνει την σύνθεση μέσα από τα τριγύρω χωράφια, σε μία πλήρη συνείδηση του τόπου στον οποίο βρίσκεται. Το παρεκκλήσι του αποκαλύπτεται σταδιακά καθώς πλησιάζει, εμφανίζοντας πρώτα μόνο τη μία πλευρά και έπειτα την παραλληλόγραμμη δομή του η οποία είναι στιβαρή και απλή, δίχως λεπτομέρειες και καλλωπισμούς. Τελευταία γίνεται αντιληπτή η τριγωνική χαλύβδινη πόρτα και ο μικρός σταυρός ακριβώς από πάνω της, που σηματοδοτεί τη λειτουργία του κτιρίου. Διασχίζοντας την τριγωνική πόρτα, βρίσκεται ένας σκοτεινός διάδρομος πλημμυρισμένος με τη μυρωδιά του καμένου ξύλου ενώ η αίσθηση του προσανατολισμού αποδυναμώνεται καθώς η οπτική επαφή με το εξωτερικό χάνεται.

Εικόνα 108

_102

Εικόνα 109

Η προφανής κατεύθυνση του τοίχου οδηγεί το μάτι προς τα πάνω στο σημείο όπου η οροφή είναι ανοιχτή στον ουρανό και το θείο. Τόσο το φως του ήλιου όσο και ο αέρας και η βροχή διαπερνούν το άνοιγμα και δημιουργούν μια ξεχωριστή εμπειρία ανάλογα την ώρα της ημέρας και την εποχή. Εκτός από το άνοιγμα της οροφής, το φως της ημέρας εισέρχεται στο εκκλησάκι μέσω μικρών οπών, καλυμμένων με μικρά ημισφαίρια απο φυσητό γυαλί, που βρίσκονται στους τοίχους από σκυρόδεμα. Η ανάγλυφη μορφή του τοίχου που αποκαλύπτεται στο λιγοστό φως του εσωτερικού, αποδίδει μια άγρια, και συνάμα ζεστή αίσθηση στο δωμάτιο.

“Τα κτίρια [του Zumthor] έχουν επιβλητική παρουσία, ωστόσο, αποδεικνύουν τη δύναμη της συνετής παρέμβασης, δείχνοντας μας ξανά και ξανά ότι η σεμνότητα στην προσέγγιση και η τόλμη στο συνολικό αποτέλεσμα δεν είναι αμοιβαία αποκλειόμενες. Η ταπεινότητα συνυπάρχει με τη δύναμη. Ενώ ορισμένοι έχουν αποκαλέσει την αρχιτεκτονική του ήσυχη, τα κτήρια του διεκδικούν αριστοτεχνικά την παρουσία τους, με την αφύπνιση των αισθήσεων μας, όχι μόνο της όρασης, αλλά και τις αισθήσεις της αφής, της ακοής και της όσφρησης” - Pri tzker Prize Commi tte e Εικόνα 110

_103

Εικόνα 111

Καταλήγοντας, το παρόν αρχιτεκτόνημα, αποτελεί αναμφισβήτητα μία πραγμάτωση της έννοιας του “σώματος” της αρχιτεκτονικής, που διαπνέει το ευρύτερο έργο του Zumthor και με την οποία αναφέρεται στα αρχιτεκτονικά στοιχεία που δομούν το κτίριο, (σκελετός, όψη, υλικά) και στον τρόπο με τον οποίο αυτά συμβάλλουν στην αίσθηση της εγγύτητας ή της αποστασιοποίησης του ανθρώπου από τον χώρο. Ωστόσο, ο λόγος που το συγκεκριμένο έργο του ξεχωρίζει, δεν είναι μόνο η επιδεξιότητα της σύνθεσης αυτών των στοιχείων, αλλα ο τρόπος με τον οποίο καταφέρνει να σηματοδοτήσει ένα νόημα και να πραγματώσει μια συμβολική και πνευματική σχέση. _104

Εικόνα 112

Εικόνες 113, 114, 115, 116

_105

Ολοκληρώνοντας, τα παραπάνω κτίρια συνιστούν δείγματα αρχιτεκτονημάτων τα οποία προσπαθούν να μεταδώσουν στον χρήστη μια μοναδική ατμόσφαιρα στοχεύοντας σε μία βιωματική εμπειρία και συνειδησιακή σύνδεση με αυτόν. Την ίδια στιγμή ωστόσο, κάθε ένα από αυτά, ενέχει ένα διαφορετικό νοηματικό υπόβαθρο, με ρίζες στον εκάστοτε τόπο, φυσικό τοπίο ή πολιτισμό. Επομένως, ενώ εκ πρώτης όψεως τα τρία έργα παρουσιάζουν αξιοσημείωτες ομοιότητες ως προς την επιδεξιότητα και την προσοχή στην επιλογή των υλικών προς μια εναρμόνισή τους με τον τόπο, και τη δημιουργία χώρων ικανών να διαμορφώσουν το πλαίσιο επικοινωνίας με τον άνθρωπο, το κάθε ένα καταφέρνει να παρουσιάζει μοναδικό ενδιαφέρον και να ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα.

Tο Indian Institute of Management διακρίνεται κυρίως για τη δημιουργία ενός χώρου που θα βρίσκεται σε συνεχή αλληλεπίδραση με τον χρήστη του και λειτουργεί ως ένα δοχείο ζωής μέσα στο οποίο προβάλλεται η ινδική πόλη. Αντίστοιχα, στο έργο του Siza, κυριαρχεί η φύση και η προσπάθεια όχι μονο εναρμόνισής του με αυτή αλλά και συνειδητοποίησής της από το ανθρώπινο σώμα μέσα από έναν πολυαισθητηριακό σχεδιασμό. Με αυτόν τον τρόπο ο χρήστης κατανοεί πληρέστερα το φυσικό περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται, συνιστά μέρος της χωρικής του εμπειρίας και θέτονται τα θεμέλια μιας συνειδητής συνειδιακής σχέσης με αυτό.

_106

Τέλος, στο παρεκκλήσι Bruder Klaus Field, ο Zumthor αξιοποιώντας την υλικότητα και το πολυαισθητηριακό της αποτύπωμα, σχεδιάζει έναν νοηματικό χώρο που φανερώνεται σταδιακά κατά την περιήγησή του επισκέπτη μέσα σε αυτό. Με άλλα λόγια, οριοθετείται μία συμβολική σχέση με τον χώρο, καθώς τα υλικά, ο σχεδιασμός και οι ατμόσφαιρα του δημιουργείται, εκφράζουν την ταπεινότητα της ανθρώπινης ύπαρξης και γεννούν συνειρμούς για μια εσωτερική αναζήτηση αυτής. Επομένως, μέσω αυτών των παραδειγμάτων, γίνεται λόγος για το τρίπτυχο χώρος ως δοχείου ζωής, φύση και νόημα ξεχωριστά. Σε αυτό το σημείο, σκεπτόμενοι τις περιγραφές του Τανιζάκι, και στις έννοιες που διέπουν την ιαπωνική αρχιτεκτονική, θα μπορούσαμε να πούμε πως το τρίπτυχο που αντλούμε από τα τρία παραδείγματα ξεχωριστά, συμπυκνώνονται στα στοιχεία της παραδοσιακής ιαπωνικής αρχιτεκτονικής και μας επιστρέφουν στον προβληματισμό μας προς τη σημασία του χώρου απέναντι στον τρόπο ζωής όπως αυτός ορίζεται σε σχέση με τον τόπο, το σώμα και την ύπαρξη. Γι αυτό, θεωρούμε σκόπιμο μεταξύ των παραδειγμάτων να ερευνήσουμε το παραδοσιακό ιαπωνικό σπίτι, ως δείγμα αρχιτεκτονικής που φέρνει νόημα και αισθητικότητα και αποτελεί συνέχεια και σπίτι της ανθρώπινης συνείδησης.

Εικόνα 117

_107

Παραδοσιακό ιαπωνικό σπίτι Μιλώντας για το παραδοσιακό ιαπωνικό σπίτι, αναφερόμαστε σε κτήρια κατασκευασμένα από τον 17ο έως τα μέσα του 19ου. Μικρά ή μεγάλα ανάλογα με την κοινωνική τάξη του ιδιοκτήτη, όλα διατηρούν κάποια κοινά χαρακτηριστικά βασισμένα στο κλίμα και τα καιρικά φαινόμενα της ιαπωνίας, στην ιαπωνική παράδοση και κουλτούρα, αλλά και στις ανάγκες του κατοίκου. Οι δυτικοί αρχιτέκτονες με την πάροδο των αιώνων έχουν επιλέξει παραδοσιακά μια ισχυρή, ανθεκτική πέτρα για να ξεπεράσουν τη φύση για να παράγουν μνημειώδεις και πανύψηλες κατασκευές, ενώ οι Ιάπωνες αρχιτέκτονες στοχεύουν να είναι πιο αρμονικοί με τη φύση και επέλεξαν το ξύλο ως το κυρίαρχο δομικό τους υλικό. “Ενώ οι Δυτικοί αρχιτέκτονες πολεμούσαν τα στοιχεία οι Ιάπωνες, θαυμάζοντας τη δύναμή τους, έχουν αναζητήσει τρόπους να εκμεταλλευτούν τις γοητείες τους” - Da niel Boorst i n

_108

Εικόνα 118

Υλικά: Ο σκελετός του παραδοσιακού ιαπωνικού σπιτιού αποτελείται εξ΄ολοκλήρου από ξύλο ακολουθώντας πολύ αυστηρές μεθόδους κατασκευής. Μάλιστα, σε ορισμένα κτίρια, δεν έχουν χρησιμοποιηθεί καρφιά, οι Ιάπωνες τεχνίτες ανέπτυξαν εναλλακτικούς τρόπους σύνδεσης τμημάτων του σπιτιού. Σημαντικό υλικό στην κατασκευή του χαρακτηρίζεται και το άχυρο ρυζιού, καθώς με αυτό έφτιαχναν τα τατάμι, χαλιά με τα οποία έστρωναν το πάτωμα. Τέλος, η χρήση του χαρτιού για την κατασκευή πορτών και διαχωριστικών πανέλων είναι αξιοσημείωτη. Ο ιάπωνας αρχιτέκτονας, Ryue Nishikawa αναφέρει: “Αν δείτε ιαπωνικούς ναούς από ξύλο, μπορείτε να δείτε πώς είναι η αρχιτεκτονική. Έχει μια σαφή κατασκευή και διαφάνεια και είναι αρκετά απλή.“ Φύση: Η αφήγηση του ιαπωνικού σπιτιού ξεκινά με το φυσικό περιβάλλον που το περικλείει, αν και η φύση είναι συχνά προσεκτικά τοποθετημένη και κατασκευασμένη παρά άγρια και αληθινή. Η όψη του κτιρίου σχεδόν κρύβεται από τα δέντρα και άλλα φυσικά αντικείμενα. Περιμετρικά περιβάλλεται από μια υπερυψωμένη ξύλινη βεράντα στο εξωτερικό άκρο του σπιτιού, το engawa, που μοιάζει με εξωτερικό διάδρομο.

Εικόνα 119

_109

Εσωτερικός χώρος: Ο τρόπος με τον οποίο οι Ιάπωνες βλέπουν το εσωτερικό και το εξωτερικό του σπιτιού είναι μια βασική πτυχή του παραδοσιακού σχεδιασμού. Αντί να αντιμετωπίζουν το εσωτερικό και το εξωτερικό ως δύο ξεχωριστά περιβάλλοντα, τα θέωρουν συνεχή στοιχεία. Αυτή η ιδέα ενσωματώνεται στην ιαπωνική βεράντα, η οποία λειτουργεί ως ένα είδος μεταβατικού χώρου από μέσα προς έξω. Με την είσοδο μας στο ιαπωνικό σπίτι συναντάμε έναν χώρο μεταξύ της μπροστινής πόρτας και του υπόλοιπου σπιτιού. Αυτή η περιοχή, η οποία θεωρείται βρώμικη, διαχωρίζει το σπίτι από το εξωτερικό όπου αφήνουν τα παπούτσια πριν εισέλθουν. Είναι ένας πρακτικός τρόπος για να διατηρείται καθαρός ο οικογενειακός χώρος διαβίωσης. Το εσωτερικό, επηρεασμένο από τις θρησκευτικές πεποιθήσεις είναι απλό και λιτό. Πρόκειται για έναν ενιαίο χώρο που χωρίζεται σε επιμέρους δωμάτια μέσω κινητών πανέλων από χοντρό χαρτί, τα shoji. Αυτές οι κατασκευές χαρτιού επιτρέπουν λίγο φυσικό φως και σκιές να εμποτίσουν τα δωμάτια. Ένας Ιάπωνας καλλιτέχνης δήλωσε στο National Geographic: “Πίσω από την οθόνη του shoji δεν μπορούν να σας δουν πραγματικά, αλλά μπορούν να γνωρίζουν τις ενέργειές σας” Εικόνα 120

_110

Στους ελάχιστους σταθερούς τοίχους διακρίνουμε το tokonoma, μια εσοχή που βρίσκεται λίγο πάνω από το επίπεδο του δαπέδου για την επίδειξη επιγραφών και των ελάχιστων διακοσμητικών του σπιτιού.

Εικόνα 121

Εικόνα 122

Στο εσωτερικό συναντάμε επίσης ίσως το πιο σημαντικό στοιχείο σε ένα παραδοσιακό σπίτι, το δάπεδο Τατάμι. Το αχνό άρωμά του σε συνδυασμό με το ξύλο δημιουργεί μια μοναδική μυρωδιά που ορίζει τα παραδοσιακά ιαπωνικά δωμάτια και η ελαστικότητα και απαλότητά τους τα καθιστούν ιδανικά για κάθισμα. Εξ΄άλλου το παραδοσιακό σπίτι έχει σχεδιαστεί για άτομα που κάθονται στο πάτωμα. Οι πόρτες, τα παράθυρα και οι εσοχές τοποθετούνται ώστε τα έργα τέχνης και ο εξωτερικός κήπος να μπορούν να προβληθούν κατάλληλα από καθιστή θέση.

Εικόνα 123

_111

Τέλος, η ιαπωνική παράδοση συχνά προκαλεί τεράστιο ενδιαφέρον καθώς στρέφεται γύρω από την κατανόηση του φυσικού κόσμου ως πηγή πνευματικής γνώσης και καθρέφτη του ανθρώπινου συναισθήματος. Με ρίζες στην ανατολική θρησκεία, διαμορφώνει μία πνευματική-υπερβατική προσέγγιση της νοηματικής σημασίας των πραγμάτων και της σχέσης του ανθρώπου με αυτά. Στο πλαίσιο αυτό, πολλές από τις έννοιες που συναντώνται αποτελούν όχι μόνο τον πυρήνα της καθημερινής ιαπωνικής ζωής, γλώσσας και κουλτούρας, αλλά και το πρίσμα υπό το οποίο διαμορφώνονται οι χωρικές αντιλήψεις και κατ’επέκταση η ιαπωνική αρχιτεκτονική. Επομένως, παρατηρούμε πως το παραδοσιακό ιαπωνικό σπίτι δεν είναι το τατάμι και η ξύλινη κατασκευή του, αλλά η βαθύτερη έννοια πίσω από αυτά, η ατμόσφαιρα που αποδίδουν, όπως παρουσιάζει και ο Tanizaki στο βιβλίο του.

Εικόνα 124 _112

Συμπέρασμα Η αρχιτεκτονική δεν δημιουργεί απλώς πλαστικές μορφές και όγκους. Αντίθετα, δημιουργεί χώρους που πλαισιώνουν την ανθρώπινη δραστηριότητα και φαντασία, φτάνοντας επί της ουσίας να ταυτιστεί με την ίδια την εμπειρία και τη ζωή. Γι’ αυτό ακριβώς είναι κρίσιμος ο επαναπροσδιορισμός και επιστροφή στην ουσιαστική σχέση ανθρώπου, χώρου και κόσμου. Σε αυτήν την επιστροφή, τα θεμέλια θέτει η φαινομενολογία που οραματίζεται την επιστροφή στην πραγματική εμπειρία. Κάνει λόγο για μια απτική κοσμοθεώρηση που αναιρεί την ιδέα του αφηρημένου, καθαρού χώρου και εμμένει στην σωματική, καθημερινή σχέση με την χωρικότητα. Εξ’ άλλου, το βιωμένο γεγονός δεν θα ήταν ποτέ το ίδιο αν άλλαζαν οι συνθήκες του χρόνου, του χώρου, των αισθήσεων. Την ίδια στιγμή, η αρχιτεκτονική βρίσκεται πάντα σε μία αναπόφευκτη συσχέτιση με τον τόπο και φορτίζεται με νόημα και υπαρξιακές αλήθειες που πλαισιώνουν έναν τρόπο ζωής. Κλείνοντας, η αρχιτεκτονική πέρα από εικόνα φτάνει να γίνει άρωμα, ήχος, αφή. Γεννά ένα κουτί του κόσμου που “χωράει” την ανθρώπινη ύπαρξη. Κάθε φορά στο μοναδικό και ποτέ επαναλαμβανόμενο πλαίσιο μιας στιγμής, που ποτέ δεν θα επιστρέψει η αρχιτεκτονική εν τέλει γίνεται ατμόσφαιρα, αίσθηση, εμπειρία, ζωή.

“Η αρχιτεκτονική είναι κατακρίβειαν ένα δοχείο. Ελπίζω πως θα απολαύσουν πιο πολύ το τσάι παρά τη τσαγιέρα” - Yo s hi o Ta ni guc h i

_113

Βιβλιογραφία: Βιβλία: - Bohme Gernot, Atmosphere as Mindful Physical Presence in Space, κεφάλαιο: ‘Leibliche Anwesenheit im Raum’ - Gibson James Jerome, 1966 ,“The senses considered as perceptual system”, Houghton Mifflin - Aldo Rossi, 1991, “Η αρχιτεκτονική της πόλης”, Εκδόσεις University studio press, Αθήνα - Albert Soesman, 1990, “Our Twelve Senses: Wellsprings of the Soul Paperback”, Hawthorn Press - Hale Jonathan, 2017, “Merleau-Ponty for architects”, Routledge, New York - Heidegger Martin, 1998 , “Είναι και χρόνος”, Δωδώνη, Αθήνα - Heidegger Martin, 2008, “Κτίζειν, Κατοικείν, Σκεπτεσθαι”, Πλέθρον, Αθήνα - Ingold Tim, 2016 , “Η αντίληψη του περιβάλλοντος”, Αλεξάνδρεια, Αθήνα - Merleau-Ponty Maurice, 2016, “Η φαινομενολογία της αντίληψης”, Γνώμονες 9, Αθήνα - Norberg-Schulz Christian, 2009, “Genius Loci Το πνεύμα του Τόπου. Για μια φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής”, Ε.Μ.Π. Πανεπιστημιακές εκδόσεις - Pallasmaa Juhani, 2009, “The Thinking Hand : Existential and Embodied Wisdom in Architecture”, John Wiley & Sons Inc, New York.

- Pallasmaa Juhani, 2012, “Eyes of the skin”, Wiley - Rasmussen Steen Eiler, 1962, “Experiencing architecture”, MIT Press - Tanizaki Junichiro, 2011, “Το εγκώμιο της σκιας”, ΑΓΡΑ - Wigley Mark, 1998, “The architecture of atmosphere”, Daidalos 68 - Zumthor Peter, 2006, “Atmospheres”, Birkhauser - Zumthor Peter, 2010, “Thinking architecture”, Birkhauser - Τερζόγλου Ίων-Νικόλαος, 2009, “Ιδέες του χώρου τον 20ο αιώνα”, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα - Σταυρίδης Σταύρος, 1990, “Συμβολική σχέση με τον χώρο, πως οι κοινωνικές αξίες διαμορφώνουν και ερμηνεύουν τον χώρο”, Εκδόσεις Κάλβος, Αθήνα - Συλλογικό, 2012, “Υλικός πολιτισμός. Η ανθρωπολογία στην χώρα των πραγμάτων”, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια. [Συγκεκριμένα το κεφάλαιο: “Christopher Tilley, Χώρος, τόπος, τοπίο: φαινομενολογικές προσεγγίσεις”]

_114

Άρθρα: -Courtesy Khushnu Panthaky Hoof, MODERN HERITAGE: IIM, BANGALORE, https://thinkmatter.in/2019/11/14/indian-institute-of-management-in-bangalore-balkrishna-doshi-vastu-shilpa-consultants/, Τελευταία πρόσβαση: 7 Σεπτεμβίου 2020 - DwellWell, Leça Swimming Pools by Álvaro Siza Vieira, https://www.thisispaper.com/mag/leca-swimming-pools-alvaro-siza-vieira, Τελευταία πρόσβαση: 7 Σεπτεμβίου 2020 - Galeazzi Nicolò, ÁLVARO SIZA VIEIRA LEÇA SWIMMING POOL, https://divisare.com/projects/336380-alvaro-siza-vieira-atelier-xyz-leca-swimming-pool, Τελευταία πρόσβαση: 7 Σεπτεμβίου 2020 - Hidden Architecture , 2017, “Indian Institute of Management”, http://hiddenarchitecture.net/indian-institute-of-managemen/, Τελευταία πρόσβαση: 6 Σεπτεμβίου 2020 - Inhabitat Staff , 2013, “Leça Seaside Swimming Pools are a Stunning Fusion of Nature and the Man-Made”, https://inhabitat.com/leca-seaside-swimming-pools-are-a-stunning-fusion-of-nature-and-the-man-made/, Τελευταία πρόσβαση: 6 Σεπτεμβίου 2020 - OFFICETWENTYFIVEARCHITECTS, 2013, Leça Swimming Pools _ Alvaro Siza, https://o25.gr/leca-swimming-pools-_-alvaro-siza/, Τελευταία πρόσβαση: 7 Σεπτεμβίου 2020 - Pallasmaa Juhani, “An architecture of the seven senses”, https://www.academia.edu/40020329/An_architecture_of_the_seven_senses_pallasmaa Τελευταία πρόσβαση: 6 Σεπτεμβίου 2020 - Perry Philip, 2018, “Think you have only 5 senses? You’ve actually got about 14 to 20”, https://bigthink.com/philip-perry/think-you-have-only-5-senses-its-actually-a-lot-more-than-that Τελευταία πρόσβαση: 6 Σεπτεμβίου 2020 - Sacred Stories - Bruder Klaus Field Chapel, https://de.phaidon.com/agenda/architecture/articles/2015/february/04/sacred-stories-bruder-klaus-field-chapel/, Τελευταία πρόσβαση: 7 Σεπτεμβίου 2020 - Samuel Ludwig, Bruder Klaus Field Chapel, https://architizer.com/projects/bruder-klaus-field-chapel/, Τελευταία πρόσβαση: 7 Σεπτεμβίου 2020 - T. Ulak James, 2019, Japanese architecture, https://www.britannica.com/art/Japanese-architecture, Τελευταία πρόσβαση: 7 Σεπτεμβίου 2020

_115

- Vujić Stefan, Rumenački put, Novi Sad, “The atmosphere of spaces, the other side of the form”, https://futurearchitectureplatform.org/projects/7d582827-da91-413d-a110-15d5263616aa/, Τελευταία πρόσβαση: 6 Σεπτεμβίου 2020 - Λαδά Αναστασία – Σάσα, 2019,“H αρχιτεκτονική ως μια φαινομενολογική εμπειρία”, https://www.archetype.gr/blog/arthro/h-architektoniki-os-mia-fainomenologiki-empiria, Τελευταία πρόσβαση: 6 Σεπτεμβίου 2020 - Μάνζτιου Άγγελα, 2014, “Τανιζάκι, Το εγκώμιο της σκιάς, κριτική”, https://cityculture.gr/tanizaki-to-egkomio-tis-skias/, Τελευταία πρόσβαση: 6 Σεπτεμβίου 2020 - Νομικού Ειρήνη, “Ο Edmund Husserl και η Φαινοµενολογία”, https://www.academia.edu/35372617/%CE%9F_Edmund_Husserl_%CE%BA%CE%B1%CE%B9_%CE%B7_%CE%A6%CE%B1%CE%B9%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B5%CE%BD%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1, Τελευταία πρόσβαση: 6 Σεπτεμβίου 2020 - Στεφάνου Ιωσηφ, “Η φυσιογνωμία των τόπων”, http://geolib.geo.auth.gr/digeo/index.php/pgc/article/viewFile/9212/8964, Τελευταία πρόσβαση: 6 Σεπτεμβίου 2020 - Τζανετάκης Γιάννης, 2016, “Ο Τζουνίτσιρο Τανιζάκι και η κρυμμένη ομορφιά της σκιάς”, https://www.andro.gr/empneusi/ junichiro-tanizaki/, Τελευταία πρόσβαση: 6 Σεπτεμβίου 2020 - Τσιράκη Σοφία, 2018, “Ιδεολογικές αμφιταλαντεύσεις”, https://www.archetype.gr/blog/arthro/pritzker-2018, Τελευταία πρόσβαση: 6 Σεπτεμβίου 2020 - Φέλιου Γεωργία, “Βασικά στοιχεία της φαινομενολογίας, τα κοινά της σημεία με τον αρχαίο σκεπτικισμό και η εφαργμογή στην ψυχοθεραπευτική πρακτική”, https://www.ideotopos.gr/posts/%CF%88%CF%85%CF%87%CE%BF%CE%BB%CE%BF%CE%B3%CE%AF%CE%B1/14-sceptic3.html, Τελευταία πρόσβαση: 6 Σεπτεμβίου 2020 - A lesson in rhythm and composition, https://www.iimb.ac.in/about-institute/architecture, Τελευταία πρόσβαση: 7 Σεπτεμβίου 2020 - Architecture You Can Smell? A Brief History of Multisensory Design. http://msensory.com/architecture-you-can-smell-a-brief-history-of-multisensory-design-metropolis-mag/, Τελευταία πρόσβαση: 6 Σεπτεμβίου 2020 - Bruder Klaus Field Chapel, https://archello.com/project/bruder-klaus-field-chapel, Τελευταία πρόσβαση: 7 Σεπτεμβίου 2020 - 2013, JAPANESE ARCHITECTURE: WOOD, EARTHQUAKES, TEA ROOMS AND TRADITIONAL HOMES, http://factsanddetails.com/ japan/cat20/sub129/item687.html, Τελευταία πρόσβαση: 7 Σεπτεμβίου 2020 - 2016, Traditional Japanese Houses, https://www.nippon.com/en/features/jg00082/#:~:text=Minka%2C%20or%20traditional%20Japanese%20houses,hall%20where%20people%20remove%20footwear, Τελευταία πρόσβαση: 7 Σεπτεμβίου 2020 - “Αντίληψη, η υπεύθυνη ικανότητα για την αναγνώριση”: https://www.cognifit.com/el/perception, Τελευταία πρόσβαση: 6 Σεπτεμβίου 2020

_116

Ερευνητικές εργασίες: A. Suriano Matthew, 2012, “On an architecture of atmosphere”, Bachelor thesis, Ryerson University Beitz Ryan, 2017, “Merleau-Ponty and the Constitution of the Body in Architectural Phenomenology”, University of Warsaw Boyle Sheryl, “Sensory Readings in Architecture” G. Haddad Elie, “Christian Norberg Schulz and the Project of Phenomenology in Architecture”, Lebanese American University Κarandinou Anastasia, Αchtypi Christina, Giamarelou Stylianos, 2008, Sensuous Worlds, Accessing the invisible environment in Athens by Sound, 11th international exhibition la biennale di venezia, Athens K. V. Kreij , 2010, “Sensory Intensification in architecture”, Hague Klaske Havik, Hans Teerds, Gus Tielens, 2013, “Building Atmosphere”, Τελευταία πρόσβαση: 6 Σεπτεμβίου 2020 Mc Aviney T., 2011, “Learning From Siza”, Cardiff University Oelbrandt Barbara, Henk De Smet, “Phenomenology for architectural design exercises.”, University of Leuven Pallasmaa Juhani, 2014, “Space, Place and atmosphere, emotion and peripheral perception in architectural experience”, University of Helsinki Poon Steven, 2018, “Examining the Phenomenology of Human Experience in Design Process and Characteristics of Architectural Approaches”, Conference Paper in IOP Conference Series Earth and Environmental Science Pombo Fátima, Poon R.Ragavendira, “Architecture and Human Senses”, 2017, SRM University Soesman Albert, “Our Twelve Senses: Wellsprings of the Soul Paperback”, 1990, Hawthorn Press Steven, 2018, “Examining the Phenomenology of Human Experience in Design Process and Characteristics of Architectural Approaches”, Conference Paper in IOP Conference Series Earth and Environmental Science Seamon David,2017, “Phenomenology, Place, Environment, and Architecture: A Review of the Literature”, Kansas State University Vignjević Ana, 2017, “Dialectic Atmosphere of Architecture: on Aesthetic Experience and Meteorology”, Paris “Theory of Phenomenology: Analyzing Substance, Application, and Influence” Αθιάνα Πολυξένη, 2020, “Πολυαισθητηριακότητα, σώμα και αρχιτεκτονική στο έργο του Juhani Pallasmaa”, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Αποστολάκη Αντωνία, Χατζηβασιλείου Μαριαλένα, 2016, “Η έννοια της ατμόσφαιρας στο χώρο: αντίληψη και βιωματική εμπειρία”, Πολυτεχνείο Κρήτης Ζάχος Θεόγιλος, Μηντσούλη Αλεξάνδρα, 2013, “Το αίσθημα του χώρου¨, Πανεπιστήμιο Ξάνθης

_117

Καββάλου Πελαγία, 2015, “Η αισθητηριακή αντίληψη του χώρου. Βιωματική Καταγραφή στον πεζόδρομο του Ηρακλείου Κρήτης”, Σχολή Καλών και Εφαρμοσμένων Τεχνών Κανέλλος Χρήστος, 2008, «Η θεωρία της διυποκειμενικότητας του Edmund Husserl στο περιβάλλον των σύγχρονων φιλοσοφικών συζητήσεων για την αντίληψη», Πανεπιστήμιο Πατρών Κοπτσοπούλου Κυριακή-Λυδία, 2015,“Η αποτύπωση της παραδοσιακής έννοιας του κενού -ma στη σύγχρονη Ιαπωνική Αρχιτεκτονική”, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Κουτσαντρέα Κανελία, 2012, “Ο ρόλος του σώματος και η έννοια της χωρικότητας κατά τον M.Merleau-Ponty (ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική)“, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Κωνσταντίνου Εύα, “Αμφισβητώντας την τοπικότητα υιοθετώντας γενικούς χώρους”, Πανεπιστήμιο Κύπρου Μπρούντζου Άλκηστις Πάντζιου Βασιλική, 2017, “Αρχιτεκτονική ατμόσφαιρα, συνθέτοντας το βίωμα”, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Νταγκούμα Στέλλα, 2017, “Ατμόσφαιρα στην αρχιτεκτονική”, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Οικονόμου Ναυσικά, 20219,“Σκιαγραφώντας τον ιαπωνικό πολιτισμό. Η υπαινικτική ατμόσφαιρα στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική της Ιαπωνίας”, Πολυτεχνείο Κρήτης Παπακωνσταντίνου Αλεξία, 2015, “Βίωμα και χώρος”, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Περντετζή Χριστιαννα, 2013, “Διερευνήσεις της έννοιας της αντίληψης του χώρου. Από τον τόπο στο τοπίο”, Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Ραβάνη Δήμητρα, 2014, “Κατασκευάζοντας ατμόσφαιρες”, Πανεπιστήμιο Πατρών Ράπτη Γιούλη, Τατλα Ελένη, Βιωμένο σώμα και αστικό περιβάλλον: οικολογική αισθητική θεώρηση του αστικού ΄χωρου, στο πλαίσιο της φιλοσοφίας του Maurice Merleau-Ponty” Σκορλέτου Γεωργία Ασπασία, Τζεβελέκου Χριστίνα-Καλλιόπη, 2017, “Αισθήσεις και αρχιτεκτονική. Σκιαγραφώντας συναισθήματα στην πόλη”, Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Τεχνίτης Τσαμπίκος-Μάριος, 2019, “Η εμπειρία του χώρου, μια νευροφαινομενολογική προσέγγιση”, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τσακώνα Κυριακή, 2009, “Η υπερβατολογική αναγωγή του υποκειμένου και η λειτουργία της συνείδησης στην Φαινομενολογία του Edmund Husserl”, Ελληνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών.

_118

Χριστοφορίδου Αγγελική, Χατζιθεοφίλλου Ουρανία-Γεωργία, 2017, “Mindscapes : Η νευροεπιστήμη της αρχιτεκτονικής”, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Χρονοπούλου Ελένη, 2014, “Αντίληψη και βιωματική εμπειρία. Από τη χωρικότητα του σώματος στη σωματικότητα της πόλης”, Πολυτεχνείο Κρήτης

Εικόνες: Εικόνα 1 : https://themuseumexperience.tumblr.com/post/39936190397/ontheedgeofdarkness-roger-melis-auf-der

Εικόνα 2 : https://cityculture.gr/ Εικόνα 3 : https://www.naibooksellers.nl/the-eyes-of-the-skin-architecture-and-the-senses-3rd-edition.html Εικόνα 4 : https://www.arup.com/projects/eduardo-chillida-mount-tindaya Εικόνα 5 : https://en.wikipedia.org/wiki/Edmund_Husserl Εικόνα 6 : http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2664/Arches-Filosofias_B-Lykeiou_html-apli/index3.html Εικόνα 7 https://philcomuncw.wordpress.com/2012/02/16/heidegger/ Εικόνα 8 : https://literariness.org/2017/05/28/key-theories-of-maurice-merleau-ponty/ Εικόνα 9 : https://peoplepill.com/people/christian-norberg-schulz/ Εικόνα 10 : Danique van Hulst, “Construction atmopshere, in search of atmospheric architecture” Εικόνα 11 : Danique van Hulst, “Construction atmopshere, in search of atmospheric architecture” Εικόνα 12 : Danique van Hulst, “Construction atmopshere, in search of atmospheric architecture”: Εικόνα 13 : https://archive.org/search.php?query=porter+architecture&page=2 Εικόνα 14 : https://archive.org/search.php?query=porter+architecture&page=2

_119

Εικόνα 15 : https://www.remax.com/nc/franklin/home-details/907-baldwin-cv-franklinnc-28734/7507818230839062248 Εικόνα 16 https://www.architecturaldigest.com/architecture-design Εικόνα 17 : https://www.japan-guide.com/e/e3907.html Εικόνα 18 : https://fancydecors.co/2018/02/24/25-best-burnt-wood-floors/#jp-carousel-4687 Εικόνα 19 : https://japanarchitecturetours.wordpres.com Εικόνα 20 : https://designrgirlee.wordpress.com Εικόνα 21 : https://galeriemagazine.com Εικόνα 22 : https://flickr.com Εικόνα 23 : https://deviantart.com Εικόνα 24 : https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Guillaume_Seignac_-_By_the_Well.jpg Εικόνα 25 : http://thepsychofoxesdiary.blogspot.com/ Εικόνα 26 : https://kathhoward.wordpress.com/cecile-dachary/ Εικόνα 27 : https://www.pinterest.it/ceciliabonello/panni-stesi/ Εικόνα 28 : Ste e n E i ler Rasmussen, “Exper i enci ng a rchi tect u re” Εικόνα 29 : https://it.123rf.com/stock-photo/ducal_palace_balcony.html?sti=lieo734m2agcodu7g9| Εικόνα 30 : https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Logsdail,_William_%E2%80%94_Greek_Theatre,_ Taormina,_Sicily_(The)_%E2%80%941890-1900.JPG Εικόνα 31 : https://www.wikiart.org/en/edward-hopper/woman-in-the-sun Εικόνα 32 : Προσωπικο αρχείο Εικόνα 33 : http://www.artnet.com/artists/lucienne-bloch/frida-kahlo-at-the-barbizon-plaza-hotel-QLQx_d_G3HuOSSsrtq0DXg2 Εικόνα 34 : https://www.photologio.gr/megaloi-fotografoi/andre-kertesz/ Εικόνα 35 : Danique van Hulst, “Construction atmopshere, in search of atmospheric architecture” Εικόνα 36 : Danique van Hulst, “Construction atmopshere, in search of atmospheric architecture” Εικόνα 37 : http://www.nickstath.com/ Εικόνα 38 : Προσωπικό αρχείο Εικόνα 39 : Προσωπικό αρχείο

_120

Εικόνα 40 : https://flickr.com Εικόνα 41 : https://flickr.com Εικόνα 42 : http://optimisman.com/?m=201112 Εικόνα 43 : https://flickr.com Εικόνα 44 : https://www.wikiart.org/en/wassily-kandinsky/mountain-landscape-with-church-1910 Εικόνα 45 : http://matthewsnowden.co.uk/ Εικόνα 46 : προσωπικό αρχείο Εικόνα 47 : Danique van Hulst, “Construction atmopshere, in search of atmospheric architecture” Εικόνα 48 : Danique van Hulst, “Construction atmopshere, in search of atmospheric architecture” Εικόνα 49 : https://www.postmodern.gr/o-peripatos-tou-dimitri-pikiwni-ston-i/ Εικόνα 50 : Danique van Hulst, “Construction atmopshere, in search of atmospheric architecture” Εικόνα 51 : https://www.postmodern.gr/o-peripatos-tou-dimitri-pikiwni-ston-i/ Εικόνα 52 : http://yolkstudio.gr/sitegr/files/pikionisfilopapou.pdf Εικόνα 53 : http://yolkstudio.gr/sitegr/files/pikionisfilopapou.pdf Εικόνα 54 : Danique van Hulst, “Construction atmopshere, in search of atmospheric architecture” Εικόνα 55 : Danique van Hulst, “Construction atmopshere, in search of atmospheric architecture” Εικόνα 56 : https://gr.pinterest.com/pin/75294625004760090/ Εικόνα 57 :http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2664/Arches-Filosofias_B-Lykeiou_html-apli/index3.html Εικόνα 58 : https://create.adobe.com/2019/8/8/a_catalogue_of_imagi.html Εικόνα 59 : http://www.teiath.gr/userfiles/eadsa_web_admin/lessons/e_semester/spoudastes/2012-13_ GestaltTheory.pdf Εικόνα 60 : https://gr.pinterest.com/pin/307300374574982000/ Εικόνα 61 : https://en.wikipedia.org/wiki/The_Anatomy_Lesson_of_Dr._Nicolaes_Tulp Εικόνα 62 : https://genifalmad1.live/?utm_campaign=QPF8euu28II5lw7O2iHhCidoSOXmw5oLxD6bwphw43U1&t=main9 Εικόνα 63 : https://piamannikko.com/2014/04/07/living-room-exhibition/ Εικόνα 64 : https://www.wikiart.org/en/rene-magritte/the-familiar-objects-1928

_121

Εικόνα 65 : https://flickr.com Εικόνα 66 : Μπασούκος Ιωάννης, “Η Eμπειρία των Aισθήσεων, Αρχιτεκτονική, Σώμα και Αντίληψη” Εικόνα 67 : http://exhibitions.guggenheim.org/zero/ Εικόνα 68 : https://www.frieze.com/article/gutai-spirit-era Εικόνα 69 : http://ebooks.edu.gr/ebooks/v/html/8547/2664/Arches-Filosofias_B-Lykeiou_html-apli/index3.html Εικόνα 70 : https://www.rijksmuseum.nl/en/collection/RP-F-F16358 Εικόνα 71 : Ste e n E i ler Rasmussen, “Exper i enci ng a rchi tect u re” Εικόνα 72 : https://gr.pinterest.com/pin/234468724331040837/ Εικόνα 73 : προσωπικό αρχείο Εικόνα 74 : https://www.artsper.com/en/contemporary-artworks/sculpture/483517/introspection Εικόνα 75 : https://www.amc-archi.com/photos/balkrishna-doshi-un-pritzker-chez-vitra-exposition,9934/balkrishna-doshi-indian-insti.1 Εικόνα 76 : http://messolonghiteam.blogspot.com/2015/03/leca-swimming-pools-alvaro-siza.html Εικόνα 77 : https://gr.pinterest.com/pin/441563938467031350/ Εικόνα 78 : https://co.pinterest.com/pin/632826185110773298/ Εικόνα 79 : https://thinkmatter.in/2019/11/14/indian-institute-of-management-in-bangalore-balkrishna-doshi-vastu-shilpa-consultants/ Εικόνα 80 : Χαρτης με υπόβαθρο απο google maps και επεξεργασία σε photoshop Εικόνα 81 : https://thinkmatter.in/2019/11/14/indian-institute-of-management-in-bangalore-balkrishna-doshi-vastu-shilpa-consultants/ Εικόνα 82 : https://thinkmatter.in/2019/11/14/indian-institute-of-management-in-bangalore-balkrishna-doshi-vastu-shilpa-consultants/ Εικόνα 83 : https://thinkmatter.in/2019/11/14/indian-institute-of-management-in-bangalore-balkrishna-doshi-vastu-shilpa-consultants/#jp-carousel-20048 Εικόνα 84 : https://thinkmatter.in/2019/11/14/indian-institute-of-management-in-bangalore-balkrishna-doshi-vastu-shilpa-consultants/

_122

Εικόνα 85 : https://thinkmatter.in/2019/11/14/indian-institute-of-management-in-bangalore-balkrishna-doshi-vastu-shilpa-consultants/ Εικόνα 86 : https://thinkmatter.in/2019/11/14/indian-institute-of-management-in-bangalore-balkrishna-doshi-vastu-shilpa-consultants/#jp-carousel-20048 Εικόνα 87 : https://www.archdaily.com/941877/first-us-exhibition-of-pritzker-prize-winner-balkrishnadoshi-to-open-in-september/5ee9d079b35765788b000131-first-us-exhibition-of-pritzker-prize-winnerbalkrishna-doshi-to-open-in-september-photo?next_project=no Εικόνα 88 : https://thinkmatter.in/2019/11/14/indian-institute-of-management-in-bangalore-balkrishna-doshi-vastu-shilpa-consultants/ Εικόνα 89 : https://thinkmatter.in/2019/11/14/indian-institute-of-management-in-bangalore-balkrishna-doshi-vastu-shilpa-consultants/ Εικόνα 90 : https://thinkmatter.in/2019/11/14/indian-institute-of-management-in-bangalore-balkrishna-doshi-vastu-shilpa-consultants/ Εικόνα 91 https://thinkmatter.in/2019/11/14/indian-institute-of-management-in-bangalore-balkrishna-doshi-vastu-shilpa-consultants/ Εικόνα 92 : https://gr.pinterest.com/pin/53269208073026639/ Εικόνα 93 : https://www.archdaily.com/150272/ad-classics-leca-swimming-pools-alvaro-siza Εικόνα 94 : https://divisare.com/projects/336380-alvaro-siza-vieira-atelier-xyz-leca-swimming-pool Εικόνα 95 : https://www.archdaily.com/150272/ad-classics-leca-swimming-pools-alvaro-siza Εικόνα 96 Q https://www.archisearch.gr/architecture/leca-swimming-pools-1966-video-alvaro-siza-vieira/ Εικόνα 97 : https://www.archdaily.com/150272/ad-classics-leca-swimming-pools-alvaro-siza Εικόνα 98 : https://divisare.com/projects/336380-alvaro-siza-vieira-atelier-xyz-leca-swimming-pool Εικόνα 99 : https://gr.pinterest.com/pin/575827502332166985/ Εικόνα 100 : https://divisare.com/projects/336380-alvaro-siza-vieira-atelier-xyz-leca-swimming-pool Εικόνα 101 Q https://www.pinterest.es/pin/519039925790815580/ Εικόνα 102 : https://divisare.com/projects/336380-alvaro-siza-vieira-atelier-xyz-leca-swimming-pool

_123

Εικόνα 103 : https://divisare.com/projects/336380-alvaro-siza-vieira-atelier-xyz-leca-swimming-pool Εικόνα 104 : https://www.archdaily.com/150272/ad-classics-leca-swimming-pools-alvaro-siza Εικόνα 105 : https://divisare.com/projects/336380-alvaro-siza-vieira-atelier-xyz-leca-swimming-pool Εικόνα 106 : https://sz-magazin.sueddeutsche.de/wohnen-und-design/sakralbauten-88134 Εικόνα 107 : https://gr.pinterest.com/pin/570972058993077038/ Εικόνα 108 : https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bruder-Klaus_Feldkapelle_von_Peter_Zumthor_in_ Mechernich-Wachendorf,_Eingangst%C3%BCr.jpg Εικόνα 109 : http://www.interiordesign-addict.com/2017/11/interior-design-addict-bruder-klaus-kapelle-by-peter-zumthor-9/ Εικόνα 110 : https://divisare.com/projects/349303-peter-zumthor-rasmus-hjortshoj-coast-bruder-klausfeldkapelle Εικόνα 111 : https://divisare.com/projects/349303-peter-zumthor-rasmus-hjortshoj-coast-bruder-klausfeldkapelle Εικόνα 112 : https://www.archdaily.com/798340/peter-zumthors-bruder-klaus-field-chapel-through-thelens-of-aldo-amoretti Εικόνα 113 : https://divisare.com/projects/349303-peter-zumthor-rasmus-hjortshoj-coast-bruder-klausfeldkapelle Εικόνα 114 : https://www.archdaily.com/798340/peter-zumthors-bruder-klaus-field-chapel-through-thelens-of-aldo-amoretti Εικόνα 115 https://divisare.com/projects/349303-peter-zumthor-rasmus-hjortshoj-coast-bruder-klausfeldkapelle Εικόνα 116 : https://www.archdaily.com/798340/peter-zumthors-bruder-klaus-field-chapel-through-thelens-of-aldo-amoretti Εικόνα 117 : https://www.google.gr/imgres?imgurl=https://i.pinimg.com/236x/c9/7e/19/ c97e197d18d3d3e9ce66ee7e580b3cc8.jpg&imgrefurl=https://www.pinterest.com/woodruffcoates/tatami-room-ideas/&h=354&w=236&tbnid=oZnQ9mR04fL16M&tbnh=275&tbnw=183&usg=AI4_-kRgW3e5l21aIFD89K19TGn0yxMRJg&vet=1&docid=-kaZ6nvdMaQo1M&hl=en-GR

_124

Εικόνα 118 : https://thekimonogallery.tumblr.com/post/121453501405/a-porch-of-a-japanese-old-housephotography-by Εικόνα 119 : https://www.google.gr/imgres?imgurl=https://i.pinimg.com/236x/00/7e/a2/007ea2aed957409a3c39abfea326c2a9.jpg&imgrefurl=https://www.pinterest.com/beckyreynolds48/asian-inspired-decor/&h=166&w=235&tbnid=uJEJwLrCAU0L3M&tbnh=166&tbnw=235&usg=AI4_-kSZ9ioENgob2y6kIzkTg9vms00jyQ&vet=1&docid=PstYIbIhKU78hM&hl=en-GR Εικόνα 120 : https://www.google.gr/imgres?imgurl=https://i.pinimg.com/236x/84/9d/c2/849dc2a1f2bc3986c3128ee57b812770--shiga-japanese-interior.jpg&imgrefurl=https://www.pinterest.com/lyh9zrcr/ japan/&h=360&w=236&tbnid=UepZFIxj4rpnJM&tbnh=277&tbnw=182&usg=AI4_-kQO4wbksfKk9jwnSxwC6dv-G9zPXg&vet=1&docid=0OeeOSNAk-X_eM&hl=en-GR Εικόνα 121 : http://natsu910.blogspot.com/2010_05_19_archive.html Εικόνα 122 : https://www.google.gr/imgres?imgurl=https://i.pinimg.com/originals/1d/14/35/1d1435c437d9d146871fd8f7960010fa.jpg&imgrefurl=https://www.pinterest.es/pin/413768284484609084/& h=750&w=1000&tbnid=TCiUn9P0JbEv8M&tbnh=194&tbnw=259&usg=AI4_-kRfVh6uztVQXWt0_KonOFmbDHLLsA&vet=1&docid=yqKiHQYTpevKRM&itg=1&hl=en-GR Εικόνα 123 : https://i.pinimg.com/originals/9e/d3/91/9ed391f807c88dbdc24d5c764634f4d7.jpg Εικόνα 124 : https://thekimonogallery.tumblr.com/post/125929770190/arigatojapan-kennin-ji-kyoto-japan

_125