Part I Shifting Baselines
Arriving
I sit beside a roaring stream of water that pours through a gully toward the lip of a waterfall and plunges to the beach below. The water clatters with rocks, so loud it fills my mind. I feel its flow from the top of my head to my toes. Remaining stationary requires resistance to the seaward pull that carries torrents of soil, leaves, needles, blossoms, branches, and whole trees downward. How could I ever hope to find peace and stillness in this place that is always in motion? This place could sweep me away in a seismic moment or wear me down slowly, drop by drop. The physical forces of the world move me just as surely as they move rocks and water. In this long rushing moment, I can barely stand firm and resist becoming part of the flow.
Kachemak Bay is an edgy place. It straddles the edges of lands scarred by glaciers. The cooled ash of volcanoes is interwoven with the leavings of streams that meandered the landscape for millions of years. Glaciers and streams wrote their chapters into this land. The volcanoes provided punctuation, and an entire book lies beneath the rubble, written huge by the patterned, heaving rhythm of the world’s tectonic heart. Beyond a southern horizon of peaks, the Pacific Plate nudges the North American Plate in the many-fathomed Aleutian Trench. The plates lock up and then bolt into earthquakes. The Pacific Plate dives down and bubbles back up as fiery lava.
The name Kachemak is derived from Native words ka, “water”; chek, “cliff”; and mak, meaning “large, high, or great.” It was Highcliff Bay on the earliest American maps and charts
until Kachemak Bay stuck in 1896. One persistent local legend is that the word translates as “smoky bay,” for the place where fires burned and smoldered in coal seams for decades. Homer, its largest town now, lies on the north shore with cliffs above the beach in either direction. Coal miners and fishermen, homesteaders and tourists, scientists and artists, Russian Old Believers and Methodists have all called it home—and Homer. No poet, Homer Pennock founded the town in the best tradition of Alaska conmen, leaving with the dough to die penniless in New York after one scheme too many. Now, the cabin hippies chop firewood, haul water, and homeschool their children. An advancing front of retirees shares the million-dollar views. Here the road ends.
The water shape-shifts, from bay to fog and cloud and back to the bay again as rain or snow. Currents and tides arrive from the south and depart to the north in a great counterclockwise gyre spun up by the moon and the revolving planet. The tides, with a range that is among the most extreme on Earth, are two enormous in-and-out breaths every day. The land recedes in trickles and sudden slips. During the melt season, the bare slopes of the bluff are strewn at their gully knickpoints with eighty-foot-tall spruce trees. They point down toward enormous piles of rocks and soil covered with vegetation that traveled so quickly that fireweed remains in bloom.
The boundary of land and beach and water shifts, changing slowly—tide by tide, storm by storm—or suddenly. The 1964 earthquake caused the bottom of the bay to drop by six feet in ten minutes, and the entire planet rang like a gong. It was only a minor setback for land that has been rising for thousands of years as the great weight of the glaciers is dissolved by the sun’s warmth.
“We are all living for the halibut,” we say in Homer. It’s our made-for-tourists joke in the town the chamber of commerce claims, without credible challenge, to be the Halibut Fishing Capital of the World. “We are here because we’re not all there,” our
bumper stickers proclaim. We’ve been dubbed one of America’s One Hundred Best Small Art Towns (presumably because the town is small, not the art). Our artists weave fish skin and kelp into baskets, throw and bake beach clay into pots, turn moose antlers into coat racks, and burn a massive and communal basket of remembrance every year on the beach.
We have the “coolest zip code” in America among the Top Ten Dream Towns chosen by Outside magazine. According to Men’s Journal, we’re one of the Fifty Best Places to Live, “the capital of the subsistence lifestyle, where people move so they can eat what they kill.” Coastal Living magazine has touted Homer as a “So you want to live in” kind of place, “a place where artists, entrepreneurs, and adventure seekers find nirvana on the shores of Alaska’s Kenai Peninsula.” A “funky enclave,” it’s one of Fifty Fabulous Places to Retire in America, one of Fifty Top (Wilderness) Places to Live and Play according to National Geographic Adventure, and one of the Top Ten Coolest Small Towns according to Frommer’s Budget Travel. We’re the town at the end of the road, not as impressive a distinction in largely roadless Alaska as it might be elsewhere. We’re “the cosmic hamlet by the sea,” so-named by our own patron saint, Brother Asaiah, who settled here in the short-lived Barefooters’ commune and spent his elder years proclaiming peace and love at every city council meeting.
No one compiles a list of the one hundred best science towns in America, but Homer could certainly be a contender, with its combination of a State Critical Habitat Area, a National Estuarine Research Reserve, and an ice-free harbor that’s the winter home port for a National Wildlife Refuge research vessel that ranges all the way out along the Aleutian Islands. At any given time, traps, divers, or sensing devices are somewhere within the bay. A marine lab on the south shore is thronged by scientists from NOAA (National Oceanic and Atmospheric Administration) and the University of Alaska. They roam and scour the bay, count
the fish, measure the currents, and poke and prod the wildlife. They detect molecules from Chinese smokestacks in the fat of harbor seals that have sustained Alaska Native cultures for ten thousand years.
For eleven years, I was a naturalist in Homer and manager of the Center for Alaskan Coastal Studies, a nonprofit organization dedicated to guided field trips, hikes, and ecotours on beaches and through the forest. For six weeks between mid-April and late May, it was schoolchildren nearly every day. They emptied out Alaska classrooms to go on their beach field trips during the most extreme tides of the year. From Memorial Day to Labor Day, it was a combination of locals and tourists of all ages learning about not only the beach creatures but also the ecology of the forest and meadows, edible plants, and pioneer history with a smattering of archaeology thrown in. When I began working for the center in 1998, the organization based their trips and tours out of the Peterson Bay Field Station on the south shore, perched on an isthmus between Peterson and China Poot Bays and accessible only by boat. On the bluff above Homer, we provided even more educational hikes and programs at the 125-acre Wynn Nature Center. By the time I left the job, we had added acres, buildings, and yurts in both places; purchased a building in downtown Homer for our headquarters; and extended our yurt empire to Homer Spit to book tours among the halibut charter offices.
I couldn’t have imagined a better job if I had conjured it up, even with the daily vexations of volunteer-engineered plumbing, obsequious fund-raising, and lost-and-found rain gear and socks. Being the logistical maven of errant naturalists, boats, food, and building supplies occupied most of my waking hours from April to October, but I was a naturalist at heart. I led tours whenever I was needed to fill in. Other days, I found a reason, however flimsy, to spend the day across the bay or several hours at the nature
center. After adjusting the plumbing or declaring it intractable and soothing hurt feelings with my best supervisory empathy, I went for walks along the trails. I justified it as necessary to being both teacher and model for my much younger naturalist staff, but I always felt a little guilty that I was paid to do exactly what I loved.
I walked the beaches, attuning my meanderings to the tidal cycles. The rocks lurking beneath the water were exposed by the ebbing tide, and they teemed with life in glistening swaths. The many-legged and shelled creatures clung to their crevices and the last drops of moisture until the tide returned. I walked the forest trails when the plants emerged, green-legged, and the flowers shifted from violets in spring to a panoply of blossoms during summer and later as bursts of red and yellow marked their dying back under the spruce trees. I watched the sun rise in the sky higher and longer before descending into its short winter arc. During the winters, in the midst of writing grants and endless thank-you letters, I read everything I could find about the natural history of the boreal and coastal forests and the marine ecology of the North Pacific Ocean of which Kachemak Bay is a part.
I like to think of this as my Victorian naturalist period, in the sense of giving full rein as passionate amateur interested in all aspects of nature. It was lore I was after, the stories as well as the careful scientific observations that followed hypotheses and someone else’s numbingly repetitive scientific methods and clever data analyses. Like the Victorian naturalists, I became a collector of the remains of living things and the facts of their natural histories. Unlike the Victorians, however, I had no curio cabinet or parlor to show off my finds. I didn’t even have separate rooms for living and for entertaining guests. Shells, rocks, and artifacts—selected for their striking patterns and my quest for the stories that shaped them—slowly settled as sediment on my window ledges and bookshelves.
But the pace of change in the world overtook me. Over and above the daily cycles of tides and the stately march of seasons, things altered in the bay in ways I hadn’t anticipated. I arrived during what turned out to be a spruce bark beetle epidemic, which spread on both sides of the bay. I recognized the extent of the infestation when I stood on my porch one winter day and heard loud crunching emanating from beneath the bark of my stack of firewood. Dead trees girdled by beetles soon crashed down into a jumble of pickup sticks across our trails. Over the course of several summers, the glacier in the bay to the west of the field station galloped backward. More and more silt swirled into the tidal current and was deposited around our dock, grounding it more and more frequently. A new species of sea star that no one had seen in two decades of beach walks began showing up alive in massive windrows on the beaches at the same time that nearly a dozen species of sea stars that we saw regularly on low tides shrank to just a handful.
We adapted. A chainsaw brigade of volunteers opened up the trails blocked by dead spruce windfall each spring. Our forest hikes became quieter every year as the flute notes of thrushes and the scolding chirps of red squirrels became rarer. Hikes became less and less mysterious in the absence of the density and enclosure of live trees. Even the woodpecker’s rat-a-tatting through dead wood for insects disappeared. I used my tidal math and my woeful physics to schedule pickups and drop-offs at the field station at times when the dock could be counted on to float. We drew fewer lines between different types of sea stars and their prey in our food web diagrams of who eats whom. The pace of change accelerated. The environment shifted, veering in directions that my personal stash of lore and scientific information couldn’t quite map. I reluctantly tuned into the science of climate change and the soon-raging debate. Which changes were natural and “normal”? Which were occurring in cycles that took place over decades or centuries, to which
everything that lived in the bay, including myself, could surely learn to adapt? Which were caused by my own species at accelerating rates that would change the ecosystem irreparably? Was the future to be one of more and more change and loss of what I had come to see as intricate patterns of life, as givens?
Scientists amassed evidence of global climate change, which hit Alaska near the North Pole at nearly twice the rate of the planet’s more temperate places. In addition to shorter cycles for insects like the spruce bark beetles, our ponds and lakes began evaporating and going dry during warmer summers. Animals— even sea turtles—moved northward from more tropical waters to now warmer Alaska seas. In the far north of Alaska, sea ice and permafrost melted more each year. Although the popular argument over climate change seemed to be one about belief, among scientists it was a matter of theory backed up by large amounts of evidence. The changes—the dead trees, the monster storms more intense than anyone could remember, even the temperature of the ocean measured by our scientists—became the stuff of everyday conversation in Homer.
The idea that the weather could change globally and in a direction that might be unstoppable does have the ring of a conspiracy theory, of the type a number of Homerites are prone to recite. It seemed to shake people up in the way that the theory of evolution must have shaken Victorian society and its naturalists. The country parsons who botanized to find evidence of the glory of God’s creation and the budding agnostic scientists had been forced to take sides on the question of the true relations of the species, only one of which was considered to be made in the image of God. Just as the theory of evolution pointed backward to origins, climate change pointed backward to the smokestacks in London around the time Darwin published his theory. Both theories pointed forward as well to consequences, many of which some claim God would never allow to happen unless they signaled the prophesied end of the sinful world.
It was obvious to me that I would take the side of the scientists. Yet I felt compelled to understand the nature of the impacts that would be wrought in my own home. Could I teach anything that could forestall the end of the natural world as I had come to know it? Did human nature make drastic change inevitable? And if it did, how could I adapt to a vanishing world?
I began my search for some place to start, for a baseline. But I immediately realized there were problems with baselines. My sense of change, and of place, was based on my own personal baseline. I compared the rate and direction of changes in the bay to the only timeline I really knew: that of my own life.
Like everyone, I have trouble thinking about places except in terms of memories of more perfect, or more miserable, times. Some memories from my childhood feel solid and burnished, like the days I spent with my father fishing on small streams that meandered over Montana’s sprawling ranchlands. As he drove farther away from the highway on narrow dirt tracks overgrown with grass that scraped the bottom of our station wagon, he told stories about his childhood and the driving trips he took into the same country with his parents. I was impatient at the time, and his stories barely registered. It took me years to figure out that going fishing was his way of remembering the land and waters of his childhood.
Catching trout for dinner mattered, but not nearly as much as memory. He often left me alone on the bank of the stream with a can of worms and a fishing pole as he fly-fished the holes farther and farther away until he was out of sight. I was particularly inept at learning to fly-fish, which may have been the reason for being left behind, but I think now that it was also his own desire for solitude in the places he remembered. In the end, he bequeathed me that same solitude and memories of an enduring Montana baseline, a place where wild animals and wild beauty, wheat crops, cattle, deer, and elk all thrived together on land threaded with the vibrant streams that we fished.
When I was ten and sitting on the bank of that Montana creek, my father, moving out of sight around the bend, was forty-five and remembering his own baseline of a place he had visited with his father thirty-five years before that. The Alaska I arrived to at the age of twenty-three and the Kachemak Bay I moved to at forty-seven are not the same places that anyone arrives to at a different time. Places change as does the nature of abundance. New people are born or arrive in new places all the time. Baselines and ecosystems shift.
Scientists recognize the phenomenon of shifting baselines. In 1995 Daniel Pauly, a fisheries biologist, published a paper titled “Anecdotes and the Shifting Baseline Syndrome in Fisheries Management.” He chided fisheries managers for failing to identify the correct baseline for the size of a population of fish under “natural” conditions, before people began harvesting them or exploiting them as resources and extracting them from the ocean. The baseline that the managers begin with, Pauly suggests, is a personal one, based on the state of the world and fisheries at the start of their careers. If no one pays attention to historical data, if it even exists, before paying attention to populations of fish already being exploited, it’s possible to make a terrible mistake. The managers, in effect, reset the baseline at a much lower level than it once was, just as I reset my baseline for a much tamer Montana than the one my father sustained in his memory. This matters, Pauly says, because long but slow declines of fish populations over extended periods of time would never be detected. It was widespread throughout fisheries management; it was a syndrome. What’s lost in the process, Pauly concluded, is the “perception of change,” when each generation redefines what’s natural.
Alaska has certainly changed from the place I perceived when I arrived in 1974. But then I’m not the same person who arrived in Fairbanks to become a graduate student in the University of Alaska’s Department of Wildlife Management. I
knew absolutely nothing about wildlife management and little about the moose who were to become my study animals or the Kenai Peninsula that harbored the Moose Research Center. I thought then that I was entering a grand and pristine place, like Montana squared or cubed. I thought the environmental movement had just triumphed in the creation of a great sweep of legislation—the trio of the Clean Water Act, the National Environmental Policy Act, and the Wilderness Act—that would right so many environmental wrongs. For me, Alaska was the last stand for some of the largest and fiercest beasts in the world. I was thrilled that I would be paid a $400 monthly stipend and have opportunities to experience it.
What I didn’t know was that I had arrived during a time of change in the field of wildlife management—the beginning of a glacial shift, not yet completed, from thinking of game animals like moose as crops to the dawning realization about the implications of ecological science. Mine was the second class of graduate students in Alaska who’d spent their undergraduate years at liberal universities—my own at Stanford, and the others at UC Santa Cruz, Cornell, and Antioch. We came directly from the tail end of the Vietnam War protests that segued into the first Earth Day. Some of us were women in a field that was overwhelmingly male. The guys who arrived as graduate students when I did had long hair and wore overalls ironically. Most of us had never hunted, unlike the graduate students who came before us who chose the field because they did. We practiced yoga and meditated. Although we threw ourselves enthusiastically into log cabin life—hauling water and chopping wood for heat, which was all we could afford—it was an adventure, not a commitment to becoming a real Alaskan. We spent the extra-long nights eating vegetarian meals and drinking the best wine we could afford instead of beer. We read Edward Abbey, Aldo Leopold (the essays, not his textbook, Game Management), and Gary Snyder by candlelight and Coleman lanterns.
We were dying to see wolves but arrived in the middle of debates about wolf control. In Alaska, you either hated wolves as evil, rapacious predators or you loved them as near mythical beasts or symbols of wilderness. We loved our fieldwork as extended sojourns in the wilds of Alaska (with the added benefit of transportation, equipment, and food paid for by grants), but we landed smack dab in the politics of the Alaska National Interest Lands Conservation Act, a virtual war over federal protection of capital-W Wilderness and wildlands. That debate also hardened into two opposing sides: you were either against the “lock-up” of lands from development and access for hunting and fishing or you were for the total protection of wilderness and habitat on the ecosystem scale. One side focused on the land, the environment, and secondarily on some stretches of the coastline and the other on the people in the foreground, moving across the ground without constraint to take and use or subsisting on the lands of their ancestors.
Our small group of graduate students were on the side of wilderness and what we understood to be the environment—the side for which our college days during the turbulent early 1970s had prepared us.
It was in the field that I found my Alaska. The best times in those early years were the seasons I followed moose around for my master’s work and my seasonal fish and wildlife tech jobs. During my first winter in Alaska, I snowshoed after radiocollared moose to observe the elusive behaviors of cows and calves that kept them bonded. The question I was supposed to answer was whether or not cow moose were good mothers. The answer that the Alaska Department of Fish and Game biologists hoped for was no, so they could encourage hunters to shoot them in the fall to relieve their frustrations at being unable to find and shoot the much smaller numbers of bull moose in some places. The Moose Research Center was forty miles by road from the town of Soldotna on the Kenai Peninsula, but I only went to
town to buy groceries, do laundry, get my mail, and eat a few restaurant meals, against Edward Abbey’s advice, at a place called Mom’s. I was given a free place to lay down my sleeping bag in the loft in the Fish and Game boat shed, but I paid for it by being kept awake by the raucous poker games of the Fish and Game guys on Saturday night below me in the boat shed, games to which I was, of course, never invited. The moose tolerated me much better than the Fish and Game biologists. When they did talk to me, they had a number of ways of poking fun at me with the expectation I would join in good naturedly. They told me endless moose hunting stories perhaps because they knew I wasn’t a hunter. The moose were more companionable as I spent my days watching them and collecting data about their behavior. They were nonchalant about their flashy plastic ear tags and the huge radio collars they wore around their necks as they ate and ruminated and rested in patterns that defied what little I knew about statistical analysis. I first visited Homer that winter, one that set records throughout Alaska for cold temperatures and deep snow. Most of the moose calves died and the cows became gaunt. One weekend in March, Tom, one of the fisheries biologists in Soldotna, invited me on a road trip. We drove south to Homer, which was only seventy miles away, but after months of meandering after diminishing numbers of moose, it felt like we were going to the far side of the universe. Tom was overjoyed to go somewhere that wasn’t Soldotna, which he thought was as dull as I did. I recall very little about that trip except the snow—a long drive between huge white mounds on either side of the road, as if passing through a wormhole in the universe between the two towns. Homer was very quiet in the winter back then, and very few people appeared to live there. Tom’s friends were literally holed up in a log cabin with stores of grains, frozen chunks of moose meat and salmon, and books, along with a healthy stash of dope. The whole weekend seemed like a winter dream.
The summers of 1975–80, I was dropped off by small planes or boats in remote places for months at a time. All types of wildlife needed to be surveyed and counted—moose, Arctic foxes, birds nesting in the Arctic, seabirds in their breeding colonies all along the Alaska coast, mountain goats on the Kenai Peninsula, salmon running up streams from Bristol Bay, Arctic char in the rivers of the Arctic National Wildlife Refuge.
One spring I spent three weeks on a ship on the southern edge of the sea ice that stretched from the North Pole to south of the Pribilof Islands. I fell asleep in my narrow bunk to the sounds of ice scraping the ship’s sides as we ran for open water when the wind shifted and threatened to imprison us. The crew chipped away as ice encased the decks and lines. A helicopter whirred on and off the ship daily, bearing scientists and massive augers to drill through the sea ice and guns loaded with tranquilizer darts intended for walrus and seals. I counted something that I couldn’t even see except under a microscope, pouring water in shades of green and brown sampled from just below the ice into tubes to be analyzed for the amount and types of teeming phytoplankton.
These were the glorious days B.T. (before technology), which arrived in the form of satellite phones that destroyed the remoteness of field camps. In those days, in addition to wall tents, boxes of food, datasheets, and a just-in-case bear gun, we were sent out with long poles that required “some assembly” into a single sideband radio tower. The antenna mounted on top of the tower could only transmit in a straight line of sight under clear weather conditions. We were technically required to call in from the field every night and verify that we had survived the last twenty-four hours and accomplished some work, but the radios worked intermittently at best. I was rarely dropped off alone, but the one time I was, it was to count mountain goats on an alpine bench. The pilot biologist crashed his plane on another alpine bench, one that didn’t appear on any flight plan. Luckily he was
found, and eventually so was I, a few days later than anticipated. I heard stories, never verified, about biologists dropped off in the spring and forgotten by fall.
On those long spring and summer days, we had observations and counts to make and long hikes to widely scattered sampling sites, but we also had plenty of time to just be wherever we had landed. I learned the plants and the birds in every region of the state and in every habitat. I watched gatherings and migrations of caribou and geese and salmon that lasted for days. We were establishing baselines. In the field, we could completely ignore the fact that much of our work was funded as the “before” studies bolstering plans for oil and gas development. I was falling in love with Alaska, wild Alaska, which I fervently believed would never be tamed. But although I didn’t know it, the Alaska I had just begun to explore was already ending.
Fieldwork in Alaska’s remote places, when it still felt remote, immersed me in the natural world in a way I found hard to recapture later in life. My work and life were intertwined with the lives of plants and animals and landscapes that filled my mind and dreams in a way that a human-dominated social world could never equal. It began to change when I eventually got a “real” job with benefits as a habitat biologist, a step closer to the human activities that were unraveling parts of Alaska’s ecosystems. Still, I went to the field, but now I drove north from Fairbanks and slept in tents in gravel pits.
Our job was to survey a corridor for a proposed gas pipeline that would follow the Haul Road built for the construction of the oil pipeline that slices through five hundred miles of boreal forest, through the foothills and peaks of the Brook Range on the north through the tundra to the Arctic Ocean. The road and pipeline route crossed more than eight hundred rivers and streams that drained the vast area.
We counted and measured, but the baseline we documented was established after the oil pipeline had been built and the
Another random document with no related content on Scribd:
naam, indien hij bestond, als S e r a l l e n ’s Her-Allen, des heeren Allen zone—luiden). In Oost-Friesland A l l a n a , A l l e n a , en
A l l e n . In Engeland A l l e n , A l l i n s o n , A l l i s , A l l i s o n ,
A l l i n g h a m en A l l i n g t o n ; deze twee laatste namen zijn eigenlijk plaatsnamen, die ook als geslachtsnamen dienst doen.
Plaatsnamen, aan den mansnaam A l l e ontleend, vindt men in alle Germaansche landen. Behalven die, welke in Friesland voorkomen, en hier reeds op de vorige bladzijde zijn vermeld, ligt er een gehucht bij het dorp Winsum in Groningerland, dat den naam A l l i n g ah u i z e n draagt; verder A l m a - b o r g , eene adellijke huizinge te Bedum, en A l m a - h e e r d , eene boerenhofstede te Oldehove, beiden ook in Groningerland. A l l i n g t o n is een dorp in het gewest Kent, in Engeland.
In de Duitsche landen vooral zijn de plaatsnamen van den mansnaam A l l e afgeleid, zeer menigvuldig; bij voorbeeld:
A l k o f e n (oudtijds voluit A l l i n c h o v a , het hof of de hoeve van de A l l i n g e n , van de nakomelingen des mans die A l l e heette), dorp bij Vilshofen in Beieren. Een ander dorp van den zelfden naam, A l k o v e n geschreven, ligt bij Efferding in Oostenrijk.
A l l e n b ü t t e l , zoo heet een dorp bij Gifhorn in Hannover.
A l l e n d o r f is een stadje in Keur-Hessen; en een ander stadje van den zelfden naam, die echter in den Nederduitschen tongval der ingezetenen luidt als A l l e n t r o p —letterkeer van A l l e n t o r p ,
A l l e n d o r p —ligt er in Westfalen. A l l e n r o d e (de rode of rade, het uitgerooide bosch, van den man A l l e ), is een gehucht bij Hitzkirchen in Hessen. A l l e s h a u s e n [153]is een dorp bij Riedlingen in Württemberg. A l l i n g (het patronymicum als plaatsnaam; dat is gezegd: ten A l l i n g , bij de A l l i n g e n , ter plaatse waar de A l l i n g e n , de nakomelingen van eenen man
A l l e wonen), is een dorp bij Starnberg in Beieren. A l l i n g d o r f
eindelijk is een gehucht bij Lübbecke in Westfalen, en A l l i n g h a u s e n een dorp bij Wald-Broel in Rijn-Pruissen.
De mansnaam A l l e , op zich zelven een vleivorm van A l b e r t of
A l l a r t of A l w i n of van eenen anderen, met Al beginnenden mansnaam, komt ook in verkleinvormen voor. Te weten als A l k e en als A l t j e . Deze verkleinvormen verstaat iedere Nederlander, omdat ke en tje als verkleinings-achtervoegsels nog heden in onze taal in volle gebruik zijn. In overoude tijden echter hadden ook se en te als achtervoegsels ter verkleining, gelding in onze taal. Bij gewone woorden, bij zoogenoemde gemeene zelfstandige naamwoorden komen deze laatstgenoemde achtervoegsels reeds sedert eeuwen niet meer in onze taal voor. Maar als achtervoegsels ter verkleining, bij mansvóórnamen, leven ze nog heden bij de Friezen. In Friesland zijn nog heden de naamsvormen A l k e , A l k o , A l c o , A l s e (met den patronymicalen vorm A l s i n g , dus oneigenlijk gebruikt),
A l t e en A l t in volle gebruik. Van deze verkleinde mansnamen zijn weêr afgeleid de vrouwennamen A l k j e en A l k j e n , en A l s k e ; de geslachtsnamen A l k e m a , A l s e m a , A l s s e m a , A l s m a ,
A l t a , A l t e m a , Va n A l t e m a , A l t e n a (oudtijds ook
A l t i n g a ); en de plaatsnamen A l k a m a - s t a t e te Hallum,
A l c k e m a - s a t e bij Westergeest, en A l t e n a - s a t e te LutkeWierum. Alles in Friesland.
Dat de verkleinvormen A l k e , A l s e en A l t e oudtijds ook buiten de grenzen van het hedendaagsche Friesland als mansnamen in gebruik geweest zijn, blijkt uit sommige geslachtsnamen en plaatsnamen, die nog heden in Holland en in Duitschland, en elders in aangrenzende gewesten en gouwen voorkomen en bestaan. Hoofdzakelijk echter aldaar, waar de ingezetene bevolking oorspronkelijk van zuiver of van gemengd Frieschen bloede is. Als zoodanig mogen hier vermeld worden de geslachtsnamen A l k e n ,
A l t u n g a , A l t e k a n a , A l t e n , A l t h e s , A l t s in Oost-
Friesland, A l s i n g in Drente, A l t i n g , [154]A l t i n k , A l t i n c k , in de Sassische gouwen van Noord-Nederland, en A l t e s in Holland. En de plaatsnamen A l k e m a d e (made is maailand, veld dat gemaaid wordt om hooi te winnen), gemeente in Zuid-Holland.
Misschien ook A l k m a a r (maar = meer), stad in Noord-Holland.
Eveneens in Noord-Holland A l k e s w e e r , een stuk land bij het dorp Assendelft. A l k h a m is eene stad in Kent, en A l k i n g t o n ligt in Gloucestershire, beide in Engeland. Verder A l s u m (A l s ah e m , woonplaats van A l s e ), dorp in het Land Wursten (of voluit Worthsaten), eene Oud-Friesche gouw aan den rechteroever van den Wesermond in Hannover. A l t i n g is een gehucht bij Beilen in Drente. En A l t i k o n (oudtijds voluit A l t i n c h o v a , Altinkhoven) is een dorp in Zwitserland. A l k e n r a t h is een huis bij Solingen in Rijn-Pruissen. A l t i n g , een gehucht bij Ranoldsberg in Beieren, en A l t i n g e n , een dorp bij Herrenberg in Württemberg.
Men ziet hieruit, hoe oneindig veel er, op taalkundig gebied, valt af te leiden, op te merken en mede te deelen, naar aanleiding van eenen enkelen naam, in dit geval van den Gentschen maagschapsnaam
A l l i n c k x . En dan nog is alles, wat hier nu is aangegeven, slechts als voor de hand opgenomen, is anders niet als ’t gene bij een oppervlakkig zoeken gevonden werd. Zoo men echter geheel nauwgezet wilde te werk gaan, zoo men alles wilde uitzoeken en navorschen, zoo men alle bronnen wilde uitputten—wel! daar kwamen gewis nog tienmaal meer namen, van A l l e afgeleid, of met
A l l e samenhangende, voor den dag; tienmaal meer dan men hier nu vindt medegedeeld. Daar is dus geen denken aan, dat ook bij de volgende Gentsche geslachtsnamen die ik nog wensch te vermelden en te behandelen, zulk eene min of meer uitvoerige behandelingswijze zoude kunnen worden gevolgd. Dit ware onmogelijk, tenzij men geheele boekdeelen zoude willen
volschrijven. Slechts oppervlakkig en als ter loops zal ik nu nog wat kunnen vermelden van andere Gentsche geslachtsnamen, die van Oud-Germaansche mansnamen zijn afgeleid, of anderszins op zich zelven die schoone oude mansvóórnamen in hunne volledige vormen vertoonen.
R u y t i n c k x is een geslachtsnaam, die in alle zijne vormen het evenbeeld van A l l i n c k x vertoont. Maar gelijk de mansnaam [155]A l l e aan A l l i n c k x , zoo ligt de Oud-Germaansche mansvóórnaam R u t e ten grondslag aan R u y t i n c k x . En R u t e is ook, even als A l l e , een vleinaam; en wel een vleivorm van den eenen of anderen volledigen Oud-Germaanschen mansnaam die met den naamsstam Rud of Rod, Hrud of Hrod begint; bij voorbeeld van R o b e r t , van R o g e r of van R o m e r , versletene vormen (even als A l b e r t van A d e l b r e c h t versleten is) van R o d b r e c h t , H r o d b e r c h t , van R o d g e r of R u t g e r, H r u d i g a r , van R o d m e r, R u d i m e r, H r o d m a r . Schoone namen, waaruit de kracht en de stoerheid onzer Oud-Germaansche voorouders ons, als ’t ware, nog te gemoet treden.
De mansnaam R u t e leeft nog heden onder de Friezen, geschreven als R ú t (in ’t Nederlandsch R u i t ), uitgesproken als R u u t . Tevens, in verkleinvorm als R ú t s j e (in ’t Nederlandsch R u i t j e ; men spreekt R u u t s j e ), eveneens mansnaam. In oude Friesche geschriften vond ik nog, als mansnamen, de verkleinvormen R u y t s e en R u u t s e , die onder de hedendaagsche Friezen niet meer in gebruik zijn. Verder, in klank eenigszins verschillende, als oude, verouderde mansnaam, in geschriften, R u t en R u t h , in verkleinvorm R u t s e ; en de vrouwennamen R u t j e , nog in leven, en R u t s k e . Nog dient hier vermeld te worden, dat knapen, jongelingen, mannen, in Friesland, die den doopnaam R u t g e r dragen (dat is in Vlaamschen vorm R o g e r of R o g i e r , en in den
volledigen Oud-Germaanschen vorm H r o d g e r, H r u d i g a r ), in het dagelijksche leven, bij verkorting, ook R u t worden genoemd.
Als geslachtsnamen van R ú t , R u t e afgeleid, vindt men in de Vlaamsche gewesten, nevens R u y t i n c k x , nog R u y t i n c x en R u y t i n x , als bijvormen; en R u t t e n s , R u e t e n s en R u t e n s , eveneens patronymicale namen. Zoo ook R u i t i n g a , R u i t e n g a , R u i t e m a , R u i t e n , R u t s k e m a in Friesland; en R u y t i n c k , R u y t e n , R u t j e n s , elders in Noord-Nederland. Als plaatsnamen: R u i t e n h u i z e n en R u i t e n v e e n , gehuchten bij Nieuw-Leuzen in Overijssel; R u t e n b r o e k , dorp in Eemsland, Hannover, aan de Groningerlandsche grens; R u t i n g , dorp bij Oldenburg in Holstein; R u t s k e m a - s a t e , eene landhoeve te Suameer in Friesland; R u t e n b e c k (beck = beek), gehucht bij Bliedersdorf in Hannover, en R u t e n b e c k e , hoeve bij Sonnborn in Rijn-Pruissen; R u t e s h e i m , dorp bij Leonberg in [156]Württemberg; en nog vele anderen meer. Of de naam van het dorp R u t t e n , bij Tongeren in Limburg, ook met den mansnaam R u t samenhangt, acht ik wel waarschijnlijk; maar, bij gemis aan kennis van de oude vormen, waaronder deze naam misschien in middeleeuwsche oorkonden voorkomt, kan ik dit niet met zekerheid vermelden.
W y t i n c k , H e l l i n c k , We l l i n c k . Deze drie Gentsche geslachtsnamen onderscheiden zich hierdoor van de beide vorigen, A l l i n c k x en R u y t i n c k x , dat ze niet, als dezen, in den tweeden naamval staan, maar oude patronymica op zich zelven zijn. Ze zijn gevormd uit de mansnamen W y t , H e l l e en We l l e , vleivormen van oorspronkelijke, volledige namen, even als A l l e en R u t e dit zijn. In Vlaanderen en in andere Germaansche landen, waar deze mansnamen oudtijds ook in gebruik waren, komen ze thans niet meer voor. Wij moeten al wederom naar Friesland, om deze namen nog in leven te vinden. In der daad komen W y t en We l l e nog heden onder de Friezen, als mansnamen voor. Beiden tamelijk
zeldzaam. Echter is W y t s e , een verkleinvorm van W y t , een van de algemeenste Friesche mansnamen. We l l e is heden ten dage onder de Friezen uitgestorven, maar is toch herhaaldelijk, ook als We l l o en We l , door mij in oude Friesche oorkonden als mansnaam aangetroffen. Maar als vrouwennaam wordt We l t j e nog heden door sommige Friezinnen gedragen, even als H e l t j e , van den mansnaam H e l l e afgeleid, en even als ik W y t k e , W y t t i e (W y t j e ) en W y t nog als vrouwennamen in oude geschriften heb ontmoet.
Overigens strekken vele verschillende geslachts- en plaatsnamen in onderscheidene Germaansche landen ten onweêrsprekelijken bewijze, dat W y t , We l l e en H e l l e niet enkel in Vlaanderen, maar ook elders als mansnamen in gebruik zijn geweest. Het zijn, onder anderen, deze namen:
Geslachtsnamen: H w y t y n g h a , W y t t i n g a , W i t i n g a , (de Friesche weêrga van den Gentschen naam W y t i n c k ), die in oude Friesche oorkonden vermeld staan; en W y t e m a , W i t e m a , die nog heden in Friesland leven. W y t y n c k in West-Vlaanderen. W h i t i n g (ook W h i t t i n g —’t is ’t zelfde van oorsprongs wegen) in Engeland. W y t , W y t e n , W y t t e n in Holland. Verder
We l l i n g a , We l l e m a , We l m a , We l l e n s en We l l e s in [157]Friesland. We l l i n g in Drente. We l l e n s en We l l e k e n s (afgeleid van We l l e k e , verkleinvorm van den mansnaam
We l l e ), elders in Vlaanderen en Brabant. We l l s , We l l i n g , We l l i n g t o n in Engeland. Eindelijk: H e l l i n c k x , H e l l y n c k , H e l l y n c k x , alle drie bijvormen van den Gentschen naam
H e l l i n c k , in andere Vlaamsche en Brabantsche gewesten; H e l l i n g a , H e l l e n g a , H e l l e m a en H e l l e s in Friesland. H e l l i n g in Holland en in Engeland. Ook nog H e l s k e n s , in Vlaanderen, afgeleid van H e l s k e n , verkleinvorm van den mansnaam H e l l e .
Plaatsnamen: W y t w e r d , voormalig klooster, thans gehucht, bij het dorp Uskwerd, in Groningerland; O o s t e r - W y t w e r d , dorp in Groningerland; W i t u m (dat is: W i t a - h e m , woonplaats van W y t ), dorp dat in den zeeboezem de Dollart, tusschen OostFriesland en Groningerland verdronken ligt. W i t i k o n (oudtijds voluit W i t i n c h o v a , de hoeve der Wytinks of der Witingen), dorp bij Zürich in Zwitserland. Ook moet bij deze groep van plaatsnamen gevoegd worden de naam van het Westvlaamsche dorp
W y t s c h a e t e , ’t welk ik als W y t s k a t e , de kate (kote, kot = huis, hut) van W y t verklaar, en reeds uitvoeriger verklaard heb in den negentienden jaargang van het Brugsche weekblad Rond den Heerd, nummer van 2 December 1883, in een opstel: Oorsprong van den naam Wytschaete. Dit opstel heeft nog aanleiding gegeven tot sommige andere opstellen, op dien plaatsnaam betrekkelijk, en in dien zelfden jaargang van genoemd blad geplaatst.
Als plaatsnamen van den mansnaam We l l e afgeleid, dienen hier genoemd te worden: We l l i n g e n , dorp bij Osnabrück in Hannover; We l l i n g h u s e n , dorp in Ditmarschen, Holstein; We l l i n g s b ü t t e l , dorp bij Hamburg; We l l i n g b o r o u g h en
We l l i n g t o n , steden in Engeland; We l k e n r a e d t (de raad of rade of rode—uitgerooid bosch—van We l k e , verkleinvorm van We l l e ), dorp in ’t Land van Luik. Of de namen der plaatsen
We l l e n , bij Loon in Limburg, en We l l e , bij Dender-Leeuw in Oost-Vlaanderen, ook op de eene of andere wijze samenhangen met den mansnaam We l l e , moet ik hier in het midden laten, uit gebrek aan kennis, betreffende de middeleeuwsche, de oorspronkelijke, volledige vormen dezer namen. [158]
Ten slotte nog de plaatsnamen, aan den mansnaam H e l l e ontleend: H e l w a r t of H e l w e r t , state (thans eene landhoeve) te Roorda-Huizum in Friesland. Landhoeven, die H e l l i n g a - s t a t e en H e l l i n g a - s a t e heeten bestaan er te Warga, te Ternaard, te
Mantgum, te Grouw en elders nog, in Friesland. H e l l u m , dorp in Groningerland; en H e l w e r t , gehucht bij Rottum, eveneens in dat gewest; H e l l i n g h a u s e n , dorp bij Lippstadt in Westfalen. H e l l i n g h i l l , in Northumberland, Engeland. Misschien ook
H e l l e b e c q (de beek van H e l l e ) in Henegouwen. Bovendien vind ik nog aangeteekend H e l l i n g h e n , dorp in Henegouwen; maar ik kan geen dorp van zulk eenen naam op de landkaart van Henegouwen vinden, en het lijstje van Belgische steden en dorpen, dat voorkomt in den Indicateur des postes de Belgique (het eenige werkje waarmede ik mij bij mijne namenstudiën moet behelpen, bij gebrek aan een Aardrijkskundig Woordenboek van België)—dat lijstje vermeldt dezen naam niet.
Uit het groot aantal Gentsche geslachtsnamen die den jongsten patronymicalen uitgang, dien op s vertoonen, die dus eenvoudig mansvóórnamen zijn, in den hedendaagschen tweeden naamval geplaatst, heb ik een elftal gekozen die ik, wegens de mansnamen, die er aan ten grondslag liggen, hier nader wensch te behandelen.
Het zijn
S e g h e r s , Wa u t e r s , B e r w o u t s , H a m e r s en W y n a n t s ; G o o s s e n s ; ook B a u w e n s , R e y n s , C o e n s ,
R o e l s en M a n n e n s . Deze vijf eerstgenoemde namen vertoonen den mansnaam in zijnen oorspronkelijken, volledigen vorm.
G o o s s e n , de mansnaam waarvan G o o s s e n s is afgeleid, is sterk versleten. De vijf laatstgenoemde geslachtsnamen zijn ontleend aan mansvóórnamen, die eigenlijk slechts vleivormen en ingekorte vormen zijn van oorspronkelijke, volledige namen.
S e g h e r dan, de mansnaam, die aan den geslachtsnaam
S e g h e r s ten grondslag ligt, vertoont ten volledigsten zijnen oorspronkelijken vorm, onveranderd en niet versleten. Hij is, even als alle volledige, oorspronkelijke Germaansche mans- en vrouwenvóórnamen, samengesteld uit twee naamsstammen; uit sege of zege (dat is te zeggen: overwinning—het Hoogduitsche
woord Sieg), en her of heer. S e g h e r dus, „heer der overwinning”, anders gezegd „overwinnaar” beteekenende, [159]is een schoone mansnaam, wel waard meer in gebruik genomen te worden. Bij de Vlamingen komt deze naam heden ten dage, zooverre mij bekend is, slechts in zijnen verlatijnschten vorm, als Vi c t o r , voor. Maar onder de Noord-Nederlanders treft men hier en daar nog wel eenen man aan, die S e g e r of Z e g e r heet. Vooral onder de Friezen is dit het geval. Nevens den algemeen Nederlandschen vorm van dezen naam dragen vele Friezen hem ook als S i e g e r of S i g e r , als Z i g e r misspeld, in den bijzonder Frieschen vorm. Ook is bij hen deze naam, in vrouwelijken vorm, menigvuldig aan vrouwen eigen; die Friezinnen heeten dan S e g e r t j e , Z e g e r t j e , of S i e g e r k e .
In de Vlaamsche gewesten is de geslachtsnaam S e g h e r s , ook veelvuldig als S e g e r s , Z e g h e r s en Z e g e r s voorkomende, geenszins zeldzaam; ten bewijze dat oudtijds de mansnaam
S e g h e r door menigen Vlaming is gedragen geweest. In Friesland heeft deze naam oorsprong gegeven aan de geslachtsnamen
S i g e r a (dit is een Oud-Friesche tweede-naamvalsvorm),
S i e g e r s m a , S i g e r s m a , S y g e r s m a , Z i e g e r s m a ,
S e g e r s m a en S e e g e r s m a ; verder ook aan S i e g e r s en S e g e r s . En aan de plaatsnamen S i g e r a - s t a t e , thans eene boerenhofstede te Hallum; S i e g e r s w â l d e (S i e g e r s w o u d e ), een dorp in Opsterland; ook draagt een voormalig klooster, thans een landelijk gehucht, bij den dorpe Garijp, dezen naam. Verder is S i e g e r s d i e p de naam van eenen stroom bij den dorpe Eernewoude. De Vlamingen hebben nog dezen mansnaam vertegenwoordigd in den naam van het dorp Z e g e r s c a p e l , de kapelle van S e g h e r , in Fransch-Vlaanderen; en de Duitschers in dien van S i e g e r s l e b e n , een dorp in het Pruissische gewest Saksen.
De geslachtsnaam Wa u t e r s is ontleend aan den mansnaam
Wa u t e r of Wo u t e r (zooals hij heden ten dage in de noordelijke Nederlanden wordt geschreven). En deze naam, die, in de Sassische gewesten ook als Wo l t e r , nog heden veelvuldig in Noord-Nederland, vooral ten platten lande, gedragen wordt, in oorspronkelijk voluit Wa l t h e r of Wo l t h e r . De Franken en Friezen hebben eerstgenoemden, de Sassen den anderen tongvalsvorm; de Franschen hebben dezen naam tot Gauthier verbasterd; ook komt hij wel, in verlatijnschten vorm, als [160]G u a l t h e r u s voor. Het eerste gedeelte van dezen naam bestaat uit den naamsstam wald, die in vele andere schoone OudGermaansche mans- en vrouwennamen (Wa l d m a n ,
Wa l d b e r t , Wa l d o m a r , en Wa l t t r u d a , Wa l d b u r g a ,
Wa l d r a d e , ook A d e l w a l d , B e r w a l d (B e r w o u t ),
S i g w a l d (Zegewout) enz.) voorkomt; en uit den zelfden naamsstam her, heer, die deel uitmaakt van den, hier voren besprokenen mansnaam S e g h e r .
Van het groote aantal geslachts- en plaatsnamen aan den mansnaam Wa l t h e r ontleend, noemen we hier slechts
Wa u t e r s , Wo u t e r s en Wo l t e r s (in groot aantal over al de Nederlanden verspreid), Wo l t e r i n c k en Wo l t e r s e n ; verder
Wo u t e r s w o u d e (de Friezen schrijven in hunne eigene taal
W â l t e r s w â l d ), een dorp in Friesland; Wo l t e r s u m (dit is
Wo l t e r s h e m , de woonplaats van Wo l t h e r ), een dorp in Groningerland; Wo l t e r i n k , eene boerenhoeve te Zelhem in Gelderland, Wo l t e r s h a u s e n , een dorp bij Alfeld in Hannover; en Wo u t e r i n g e n , een dorp bij Tongeren in Limburg. Dit Limburgsche Wo u t e r i n g e n (de Walen hebben daar Otrange van gemaakt) is geheel en al de zelfde naam als het Geldersche
Wo l t e r i n k .
De geslachtsnaam B e r w o u t s doet ons den schoonen, volledigen mansnaam B e r w o u t kennen, die als B e r w a l d reeds boven genoemd is. Oudtijds werd deze naam ook wel als B e r o a l d en B a r o a l d geschreven. In Holland kwam hij oudtijds wel als
B a r w o u t en B a e r w o u t voor, en in Friesland leeft hij nog heden in den saamgetrokkenen, versletenen vorm B a r e l d . De plaatsnaam B a r w o u t s w a a r d e r , zooals eene buurt heet, bij de stad Woerden in Zuid-Holland gelegen, is van den mansnaam
B a r w o u t of B e r w o u t afgeleid; zoo ook B e r o l d a s h e i m , ’t welk de oude, volle naamsvorm is van het dorp B e r t s h e i m bij Straatsburg in de Elsate.
De geslachtsnaam W y n a n t s is zoowel aan Vlaanderen als aan
Friesland eigen, en afgeleid van den volledigen mansnaam
W y n a n t , W i n a n d , die nog heden, zij het dan ook zeldzaam, in Holland en Friesland in levend gebruik is. W i n a n t is eigenlijk een versleten vorm van W i g n a n d , en bestaat uit de naamsstammen wig, voorkomende in W i g m a r of W i m e r , [161]W i g b e r c h t of W i b e r t , W i g b e r n of W i b r e n (waarvan W i b e een vleivorm is) en nand of nanth (ook aanwezig in den mansnaam
F e r d i n a n d ). In den naam van het dorp W i n a n t s r a d e (W y n a n t s r a e d e ), dat in het Noord-Nederlandsche gedeelte van Limburg gelegen is, vinden we den mansnaam W i g n a n t terug. H a m e r s eindelijk heeft den mansnaam H a m e r ten grondslag; een zeer oude naam, die nog uit den heidenschen tijd onzer voorouders stamt. Eigenlijk is H a m e r geen volledige naam op zich zelven, maar slechts een naamsstam, zoo als uit de oud Germaansche, volledige mansnamen H a m a r o l f (H a m e r w o l f ), H a m e r r i c h en H a m e r a r d blijkt. De naamsstam hamer heeft de zelfde beteekenis als het hedendaagsche woord hamer, het bekende werktuig aanduidende. Oudtijds was de hamer ook wapen of oorlogstuig. Een zware hamer, door den gespierden arm van
eenen krachtvollen Germaanschen krijgsman gezwaaid, was gewis geen te verachten wapen, en heeft voorzeker menigen vijandigen schedel verpletterd. Men denke hier ook aan den hamer, Miölnir geheeten, waarmede de oud Germaansche dondergod Thor was gewapend, volgens de godenleer onzer voorouders, in hunnen heidenschen tijd. In zijne beteekenis van oorlogstuig is de hamer dan ook als naamsstam in gebruik gekomen, even als de helm (in W i l h e l m of W i l l e m , A d e l h e l m of A l e m ), de speer of geer (in G e e r h a r t , G e e r o l f ), het harnas of de bron (in B r o n g a r ). Nevens den vorm H a m e r vindt men in oude geschriften ook
H a m a r en H a m r als mansnamen vermeld; deze laatste vorm volgens de Noorsche, Friesche, Duitsche en Engelsche uitspraak des woords.
Behalve in den Gentschen maagschapsnaam H a m e r s leeft de oude mansnaam H a m e r of H a m m e r nog in de geslachtsnamen
H a m e r i n g a , H a m m e r i n g a , H a m r i n g a , H a m m e r g a (de twee laatsten zijn saamgetrokkene vormen), H a m m e r s m a en
H a m e r s m a in Friesland, waar ook nog een plaatsnaam
H a m m e r s t i l l e (tille is het Friesche woord voor kleine brug), zooals oudtijds eene brug heette bij den dorpe Westergeest, aan dezen mansnaam zijn ontstaan verschuldigd is. Verder in
H a m a r i t h i , de middeleeuwsche naamsvorm van een dorp in Gelderland, dat hedendaags H e m e r t heet; in H a m m e r u m , [162]een dorp in Jutland; in H a m a r e s h u s u n , de middeleeuwsche naamsvorm van een dorp in Lippe, Duitschland, welke naam heden ten dage tot H u m m e r s e n is verbasterd; enz.
G o o s s e n , de mansnaam, die aan den geslachtsnaam
G o o s s e n s ten grondslag ligt, vertoont eenen zeer versletenen naamsvorm. Hij komt nog heden als mansvóórnaam in de noordelijke Nederlanden voor, ofschoon zeldzaam. Oudtijds was hij menigvuldiger in gebruik, zooals de oude, verouderde schrijfwijzen
G o e s s e n , G o i s s e n , G o e s e n , G o i s e n , G o s e n , in oude oorkonden geenszins zeldzaam, aanduiden. De volle oorspronkelijke vorm is G o d e s w i n , G o d s w i n , dat is te zeggen: Gods vriend. Voorwaar, een schoone naam. Minder afgesleten dan G o o s s e n , is de vorm G o z e w ij n of G o z e w i n , G o s u i n , die ook nog heden wel voorkomt.
Van de vijf overige, op bladzijde 158 genoemde, enkel op s uitgaande patronymicale geslachtsnamen, behoeft B a u w e n s hier geen naderen uitleg. De mansvóórnaam namelijk, die daaraan ten grondslag ligt, B a u w e of B a v o (op zijn beurt vermoedelijk weêr een vleivorm van B a l d e w y n , B a u d u i n , B o u d e w ij n ), is reeds voldoende besproken, in een opstel van mijne hand getiteld: „De naam van Sint-Bavo”, in jaargang 1891 van het Gentsche tijdschrift Belfort.
Van de vier anderen volge hier nog een korte uitleg. R e y n s ,
R o e l s , C o e n s en M a n n e n s , tweede naamvalsvormen van de mansnamen R e y n , R o e l , C o e n en M a n n e , vertoonen geene volledige, vertoonen slechts ingekorte namen. Rein is slechts een naamsstam, samengetrokken uit den vollen, ouden vorm Regin of Ragin, en voorkomende in vele oude, schoone Germaansche mansnamen; bij voorbeeld R e g i n h a l d (R e g i n a l d ,
R e i n a l d , R e i n o u t ), R e g i n h a r t (R e i n h a r t , R e i n a e r t ), R a g i n w u l f (R e i n o l f ), enz. Koen is een andere naamsstam, deel uitmakende van de volledige mansnamen
K o e n r a a d , C u o n r a t h , die in eerstgenoemden vorm bij de Noord-Nederlanders nog geenszins zeldzaam is; K o e n b e r t ,
C u n i b e r t , C u o n b e r c h t ; K o e n d e r t of K o e n e r t ,
K o e n a e r t , K o e n h a r d , enz. R o e l is geen naamsstam, maar een vleivorm van R o e l o f of R u d o l f , H r u d o l f , H r o d w o l f . Man eindelijk, is de naamsstam van een groot aantal OudGermaansche mansnamen, [163]waaronder H e r m a n ,
H a r t m a n , M a n f r e d , M a n g o l d de bekendsten zijn. Als
M a n n o was deze naamsstam oudtijds ook veelvuldig op zich zelven in gebruik, zij het dan ook bij verkorting uit eenen der bovengenoemde volledige mannamen.
Bij de Friezen komen nog heden voor de mansnamen K o e n en K o e n e , de vrouwennamen K o e n a en K o e n t j e , de geslachtsnaam K o e n s . Evenzoo de mansnamen M a n n e en M a n n o , de vrouwennaam M a n n a , de geslachtsnamen
M a n n i n g a en M a n k e s (van den verkleinvorm M a n k e ); ook
M a n n i s in Noord-Friesland; en de plaatsnaam M a n s h o l t , een dorp in Oldenburg. Verder bij de Engelschen de geslachtsnaam M a n n i n g , en de plaatsnamen M a n n i n g t o n in Norfolk en M a n n i n g t r e e in Essex.
Behalve M a n k e , boven vermeld, hadden de Friezen oudtijds ook de mansnamen M a n s e en M a n t e , mede oude verkleinvormen van M a n n e , in gebruik. Heden ten dage zijn M a n s e en M a n t e op zich zelven, als mansvóórnamen, buiten gebruik geraakt; maar deze naamsvormen leven nog in de geslachtsnamen M a n s a n a , Oost-Friesland; M a n s i n g , M a n s i n g h , M a n t i n k , NoordNederland; en in de plaatsnamen M a n s i n g e n , dorp in Oldenburg; M a n t g u m (dat is M a n t i n g a - h e m , woonstede der M a n t i n g e n , der afstammelingen van den man, die M a n t e heette, bij vóórname), dorp in Friesland. Zoo die woonstede der M a n t i n g e n in Vlaanderen hadde gelegen, in plaats van in Friesland, het dorp dat uit deze M a n t i n g a - h e m ontstaan ware, zoude nu waarschijnlijk M a n t e g h e m heeten, en dus eenen oorbeeldig Vlaamschen naamsvorm dragen. Verder nog M a n t i n g , een gehucht bij den dorpe Westerbork in Drente; en M a n t i n g h a u s e n , een dorp bij Büren in Westfalen.
Wij moeten ook naar Friesland gaan, om de mansnamen R e i n en R o e l , die aan de Gentsche geslachtsnamen R e y n s en R o e l s ten grondslag liggen, nog in leven te vinden, met de vrouwennamen, de maagschapsnamen en de plaatsnamen, die daarvan zijn afgeleid.
R e i n en R o e l komen beide heden ten dage nog als mansnamen onder de Friezen voor; met de vrouwennamen R e i n a en
R e i n t j e , R o e l t j e en R o e l k e . Verder de geslachtsnamen
R e y n i n g a , R e i n e m a en R e i n s .—R e i n i n g h , R e i n i n k ,
R e y n e n en S e r r e y n s , ook R e i n k e n s [164]en R e i n t j e n s komen in andere Nederlandsche gewesten voor. R o e l i n g a ,
R o e l e n g a , R o e l s m a en R o e l s (ook R o e l i n g en R o e l i n k in Drente). Plaatsnamen: R e i n s e e l (de sele of sale, het aanzienlijke huis, Engelsch hall, van den man die R e i n heette), eene sate (landhoeve) te Mariënweer in Oost-Friesland.
R e i n h u s e n , gehucht bij Friesoythe in Oldenburg. R o e l as a t e , landhoeve te Eagum in Friesland; en het R o e l f e n t j e , een stuk land te Oldersum in Oost-Friesland.
De laatste groep van Gentsche maagschapsnamen, die ons nog ter bespreking overblijft, omvat de schoone, oude, Germaansche namen, volledige mansvóórnamen op zich zelven, die op bladzijde 145 hiervoren zijn opgesomd. Weer een elftal van die zeer bijzondere en zeer schoone namen heb ik uitgekozen, om hier nog wat nader te worden verklaard. Het zijn E l e w a u t , G e v a e r t , Y s e b a e r t , Wo l f a e r t , Vo l c k r i c k , E l l e b o u d t , I n g h e l b r e c h t , A l l a e r t , H o m b r e c h t , G o d t s c h a l c k en G e l d o l f , allen namen die klinken als klokken, en waar de eere onzer voorouders, de klankrijkdom en de rijkdom aan gespierde vormen, die onze taal in de middeleeuwen zoo volop bezat, ons nog uit tegenschallen,—namen die als eene eere, schier als een bewijs van adeldom, althans als een teeken van adel-oudheid mogen
gelden voor de hedendaagsche Gentenaren, die ze, als eene erfenis hunner Germaansche voorouders, mogen voeren.
E l e w a u t is oorspronkelijk en voluit de Oud-Germaansche mansnaam A d e l w a l d , E d e l w a u t , een naam die onder verschillende bijvormen, menigvuldig in de oude geschiedenisboeken en oorkonden der Germaansche volken voorkomt. In den vorm of in de schrijfwijze A d a l o a l d is deze naam bekend als die van eenen koning der Longobarden, die in de zevende eeuw leefde. Ook aan plaatsnamen heeft deze mansnaam oorsprong gegeven; bij voorbeeld aan A d e t s c h w i l , een dorp in het kanton Zürich, Zwitserland, welks volledige, oorspronkelijke naam, ten jare 850, was A d a l o l t i s w i l a r e . Lag deze plaats in Vlaanderen, hij zoude vermoedelijk thans E l e w a u t s w y l e r heeten. Ook de naam van het dorp A h l s h a u s e n , gelegen bij Eimbeck in Hannover, dankt zijnen oorsprong aan den mansnaam [165]A d e l w a l d ; in eene zeer oude oorkonde namelijk staat deze plaatsnaam in zijnen volledigen vorm als A d o l o l d e s h u s e n vermeld.
Is de hedendaags Vlaamsche vorm van dezen naam, E l e w a u t , al versleten van zijnen oorspronkelijken, volledigen vorm E d e l w a u t of A d e l w a l d , in nog veel sterkere mate is dit het geval bij de vormen, waaronder deze naam heden ten dage in Holland en in Friesland nog in leven is. Te weten, in Holland als de geslachtsnaam E l o u t ; en in Friesland als de mansvóórnaam A a l t . Adel en wald, edel en waut, de twee naamsstammen, waaruit de naam A d e l w a l d of E l e w a u t is samengesteld, hebben nog zeer vele andere Oud-Germaansche mansvóórnamen gevormd; bij voorbeeld A d e l b r e c h t of A l b e r t , A d e l h a r t of A l l a e r t , A d a l r i k of A l d r i k , Wa l d r a v e n of Wa l t r a m ,
Wa l d o m a r en Wa l t h e r (hier voren op bladz. 159 en 160 als Wa u t e r nader besproken).
G e v a e r t (in Holland en Friesland komt deze zelfde naam, in den tweeden naamval geplaatst, als een patronymicum van nieuwere dagteekening, als de geslachtsnaam G e v a e r t s voor)—
G e v a e r t dan is een echt Nederduitsche of Dietsche, en bepaaldelijk een echt Oud-Vlaamsche vorm van den OudGermaanschen naam, die in het Hoogduitsch als G e b h a r t voorkomt. De naam G e b h a r t of G e v a e r t behoort, als mansvóórnaam, geenszins tot de veelvuldig voorkomende of algemeen in gebruik zijnde namen; althans niet in de Nederlanden. Als G e v e r t , G e w e r t , G h e w e r t , G e w a e r t vinden we hem in Oud-Friesche oorkonden. Aan de Zaan, eene Oud-Friesche gouw, was hij oudtijds in den zeer versletenen vorm J e v e t in gebruik. Ook is de hedendaagsche, in Holland voorkomende maagschapsnaam G e v e r s er aan ontleend. Zoo mede de plaatsnaam G e r b e r s d o r f , die eigen is aan een dorp in NederBeieren, en die verbasterd is van G e b h a r d s d o r f , ten jare 893 geschreven G e b e h a r t e s d o r f .
Y s e b a e r t (I s e b r e c h t , I s e b e r t ), in zijnen volledigen, oorspronkelijken vorm I s a n b e r c h t , is samengesteld uit de naamsstammen [166]isan, ise en bercht of bert. De laatstgenoemde naamsstam komt zeer algemeen voor, zooals reeds een en ander maal in dit opstel is aangetoond. Met den eerstgenoemden is dit niet het geval; hij is tamelijk zeldzaam. Wij kennen hem uit de mansnamen I s u w a r t h of I s o a r d (in Frankrijk I s o u a r d ), I s a n b r a n d (nog heden ten dage in leven als Y s b r a n d en Y s e b r a n d , met de geslachtsnamen Y s b r a n d s z , en,
verlatijnscht, Y s b r a n d i ), I s a n g r i m (als Y z e g r i m nog wel bekend, zij het dan ook maar als scheld- of bijnaam), enz. I s a m b e r t komt nog heden als maagschapsnaam in Frankrijk voor. I s a n p e r t e s d o r f is de volledige, oude naamsvorm (in het hedendaagsche Vlaamsch zoude deze naam als Y s e b a e r t s d o r p luiden) van het hedendaagsche E i s s e l s d o r f , een gehucht bij Geisenhausen in Neder-Beieren.
Wo l f a e r t (Wo l f h a r t , de man met een hart of eenen aard— geaardheid—als een wolf; men vergelijke E v e r a e r t , E v e r h a r d , B e e r n a e r t of B e r n h a r d , L e e n a e r t of L e o n h a r d , Ever- of Wildzwijnshart, Berenhart, Leeuwenhart)—
Wo l f a e r t is weêr een van die echt Oud-Germaansche namen, waaruit ons als een geur van bosch en heide tegenwaait, waaruit ons verbeeldingen als van eenen krachtvollen, dapperen jagersman voor den geest rijzen. De naamsstam wolf was oudtijds zeer veelvuldig tot het vormen van vóórnamen in gebruik. Honderden namen, als Wo l f a e r t , met wolf samengesteld, zijn ons in oude oorkonden overgeleverd; een klein deel daarvan (Wo l f r a m , Wo l f g a n g of G a n g o l f —’t is het zelfde—G o d o l f , G e l d o l f , en enkelen meer) is tot in onzen tegenwoordigen tijd in ’t leven gebleven. Nog heden is Wo l f e r t , in misspelling Wo l p h e r t , onder de Friezen als mansvóórnaam, zij het dan ook zeldzaam, in gebruik. En nog heden strekt de naam Wo l f a a r t s d ij k , eigen aan een dorp in Zeeland, ten bewijze, dat het een man was, die Wo l f a a r t heette, welke eerst daar ter plaatse eenen dijk legde, tot keering van het water der Schelde.
Vo l c k r i c k . Ofschoon deze naam een oorbeeldig gevormde mansvóórnaam is, en samengesteld uit twee naamsstammen die
[167]zeer menigvuldig voorkomen (in F o l k h a r t , F o l k a e r t of F o l k e r t , F o l k w i n —verlatijnscht tot F o l q u i n u s ,—
F o l k r a d ; en in F r e d e r i k , H e i n r i k , R i k a e r t of R i c h a r d , R i c h a e r t ), zoo is F o l k r i k toch geenszins een naam, die veelvuldig ons is overgeleverd in oude geschriften, evenmin als hij heden ten dage, ook niet in bijvormen of in plaatsnamen, veelvuldig in gebruik is. Nevens Vo l c k r i c k te Gent, bestaat de zelfde naam te Brussel nog als Vo l c k e r y c k . Maar anders is hij mij niet voorgekomen, noch bekend geworden, bij het Nederlandsche volk.
E l l e b o u d t . De naamsstam el of elle, van vele Nederduitsche vóórnamen deel uitmakende (E l b e r t , E l w i n , E l b u r g a ) is zoowel een versleten vorm van edel, adel, athal, als een bijvorm van ala (A l a r i c , A l a w i c , A l a s w i n d e ). Van welken oorsprong de naamsstam el is, in den Gentschen maagschapsnaam
E l l e b o u d t , durf ik niet bepalen. De andere naamsstam boudt, baut, bald of bolt is zooveel te duidelijker, en uit B a l d o w i n ,
B a u d u i n of B o u d e w ij n , A r k e n b o u t of A r c h i m b a l d ,
R a g i n b a l d of R e i n e b o u t welbekend. Nevens E l l e b o u d t komt ook H e l l e b o u t als maagschapsnaam in de Vlaamsche gewesten voor; vermoedelijk verschillen deze twee namen slechts in schrijfwijze, maar in oorsprong niet. In oude Friesche oorkonden vond ik nog den mansnaam E l b o d , die misschien met den Vlaamschen vorm E l l e b o u d t eenzelvig is.
I n g e l b r e c h t is weder een van die naamsvormen, waaruit de bijzondere overeenkomst tusschen Oud-Vlaamsch en Friesch blijkt. Immers ook de Friezen spreken het woord engel als ingel uit, en eveneens hunne, nog in volle gebruik zijnde namen E n g e l e
(mansnaam) als I n g e l e , en E n g e l t j e (vrouwennaam) als I n g e l t s j e . In oude Friesche oorkonden komt ook
I n g e l b r e c h t , I n g e l b e r t en I n g e l b a e r t (dit zijn alle drie slechts vormen van eenen en den zelfden naam) geenszins zeldzaam voor. Nog heden behoort E n g e l b r e c h t of E n g e l b e r t in Nederland en Duitschland tot den schat van OudGermaansche mansnamen, aan die landen eigen, ofschoon hij er al te zeldzaam nog aan knaapkens gegeven wordt. [168]
Ook de Gentsche maagschapsnaam A l l a e r t heeft in Friesland zijn weêrga, in verschillende vormen. Even als A l b e r t eene samentrekking is van den volledigen naam A d e l b r e c h t , en B e e r n a e r t voluit B e r n h a r d is, zoo is ook A l l a e r t samengetrokken uit den vollen, oorspronkelijken vorm A d e l h a r d of A d e l h a r t —in klank en vorm, en in beteekenis (edel van harte, edel van aard), een zeer schoone naam. A l l a r t en A l l a r d , nog meer versleten als A l l e r t , en nog meer verbasterd als A l d e r t , behoort nog heden in Friesland tot de gebruikelijke mansnamen. Daarvan afgeleid zijn de vrouwennamen A l l e r t j e en A l d e r t j e — voluit A d e l h a r d a —en de geslachtsnamen A l d e r t s m a en
A l d e r t s nog in leven; en A l l e r d a en A l l e r t s m a , uitgestorven. In Groningerland leven nog heden de geslachtsnamen
A l d r i n g a (oorspronkelijk voluit A l d e r d i n g a , A d e l h a r d i n g a ), mede een Oud-Friesche patronymicale vorm;
A l d e r s m a , A l d e r s h o ff . En in Oost-Friesland bestond oudtijds eene maagschap die den naam A l d e r s n a (mede een OudFriesche tweede-naamvalsvorm) droeg. A l d r i n g (oorspronkelijk voluit A l h a r d i n g , A d e l h a r d i n g ) is aan eene Engelsche maagschap eigen; en A l d r i n k , A l d e r d e n , A l d e r d i n g ,
A l d e r s e , A l l e r d i n g en A l l e r t s komen nog heden in Holland en andere Noord-Nederlandsche gewesten voor. Ook aan sommige plaatsnamen heeft de mansnaam A d e l h a r t oorsprong gegeven.
Zoo is A l l e r t s o o g (de Friezen spreken en schrijven
