หนังสือคำศัพท์เกี่ยวเนื่องในพระราชพิธีพระบรมศพ by Varanich Nithiingkapong

คำ�ศัพท์ที่เกี่ยวเนื่องกับงานพระราชพิธีพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร

คำ�ศัพท์ทเ่ี กีย ่ วเนือ ่ งกับงานพระราชพิธพ ี ระบรมศพ

พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมพ ิ ลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร

กระทรวงวัฒนธรรม www.m-culture.go.th กรมศิลปากร www.finearts.go.th

6007-0159 sab_TH_cover.indd 1

8/1/2560 BE 5:20 PM

ค�ำศัพท์ที่เกี่ยวเนื่องกับงานพระราชพิธีพระบรมศพ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร

กระทรวงวัฒนธรรม โดยกรมศิลปากร

6007-0159 sab_TH.indd 1

8/1/2560 BE 5:18 PM

6007-0159 sab_TH.indd 2

8/1/2560 BE 5:18 PM

ค�ำน�ำ เนือ่ งในงานพระราชพิธพี ระบรมศพพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร ปรากฏค�ำศัพท์ที่เกี่ยวเนื่องในการพระราชพิธีเป็นจ�ำนวนมากซึ่งสะท้อนมรดก ภูมิปัญญาทางด้านภาษาและวัฒนธรรมทั้งที่เกี่ยวกับราชประเพณี เครื่องประกอบพระราชพิธี ศิลปกรรม สถาปัตยกรรม กระนั้นอาจมีประชาชนที่ไม่ทราบถึงความหมาย รวมถึงรายละเอียด ของค�ำศัพท์ที่ปรากฏตามสื่อต่าง ๆ ด้วยเหตุนี้ คณะกรรมการฝ่ายจัดสร้างพระเมรุมาศ สิ่งปลูก สร้างประกอบพระเมรุมาศ และบูรณปฏิสังขรณ์ราชรถ และพระยานมาศ งานพระราชพิธี ถวายพระเพลิงพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร จึงมอบหมายให้กระทรวงวัฒนธรรมโดยกรมศิลปากร ค้นคว้าและเรียบเรียงค�ำศัพท์ทเี่ กีย่ วเนือ่ ง กับงานพระราชพิธพี ระบรมศพพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร เพื่อสร้างความรู้และความเข้าใจเบื้องต้นเกี่ยวกับโบราณราชประเพณีดังกล่าว และเพื่อน�ำองค์ ความรู้ดังกล่าวไปใช้ได้อย่างถูกต้องเหมาะสม การรวบรวมค�ำศัพท์ตา่ ง ๆ ในครัง้ นี้ ได้คดั เลือกเฉพาะค�ำศัพท์ทแี่ สดงให้เห็นภาพรวม ของงานพระราชพิธีพระบรมศพตั้งแต่การบ�ำเพ็ญพระราชกุศล ณ พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท กระทั่งถึงการถวายพระเพลิงพระบรมศพ ณ พระเมรุมาศ ท้องสนามหลวง รวมถึงค�ำศัพท์ ที่ปรากฏในการพระราชพิธีตามสื่ออยู่เสมอ เช่น การอ่านพระปรมาภิไธยพระบาทสมเด็จ พระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร การบ�ำเพ็ญพระราชกุศลแต่ละช่วงเวลา พระพิธธี รรม การประโคมย�ำ่ ยาม นอกจากนี้ ยังได้คดั เลือกค�ำศัพท์ทเี่ ป็นประโยชน์ในการศึกษา โบราณราชประเพณี รวมถึงคติความเชือ่ ทีไ่ ม่ปรากฏแล้วในพระราชพิธปี จั จุบนั อาทิ พระเมรุทอง การทิ้งทานต้นกัลปพฤกษ์ การเดินสามหาบ เป็นต้น คณะกรรมการฝ่ายจัดสร้างพระเมรุมาศฯ จึงหวังว่าหนังสือ “ค�ำศัพท์ที่เกี่ยวเนื่อง กั บ งานพระราชพิ ธี พ ระบรมศพพระบาทสมเด็ จ พระปรมิ น ทรมหาภู มิ พ ลอดุ ล ยเดช บรมนาถบพิตร” ฉบับพิมพ์ครั้งที่ ๓ นี้ จะอ�ำนวยประโยชน์แก่ผู้เกี่ยวข้องตลอดจนผู้ปฏิบัติงาน สามารถใช้ ค� ำ ศั พ ท์ ใ นพระราชพิ ธี ไ ด้ อ ย่ า งถู ก ต้ อ ง ทั้ ง นี้ เพื่ อ ถวายเป็ น พระเกี ย รติ ย ศแด่ พระมหากษั ต ริ ย ์ ผู ้ ท รงพระคุ ณ อั น ประเสริ ฐ ตลอดจนเป็ น การสื บ สานมรดกภู มิ ป ั ญ ญา ทางด้านภาษา วัฒนธรรม และขนบธรรมเนียมประเพณีสืบไป พลเอก (ธนะศักดิ์ ปฏิมาประกร) รองนายกรัฐมนตรี ประธานคณะกรรมการฝ่ายจัดสร้างพระเมรุมาศ สิ่งปลูกสร้างประกอบพระเมรุมาศ และบูรณปฏิสังขรณ์ราชรถ และพระยานมาศ งานพระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร 3

6007-0159 sab_TH.indd 3

8/1/2560 BE 5:18 PM

สารบัญ การอ่านพระปรมาภิไธย ๗ สวรรคต เสด็จสวรรคต ๘ สวรรคาลัย ๘ พระบรมฉายาลักษณ์ พระบรมรูป พระบรมรูปถ่าย ๘ พระบรมสาทิสลักษณ์ พระบรมฉายาสาทิสลักษณ์ พระบรมรูปเขียน ๘ สัตตมวาร ๑๐ ปัณรสมวาร ๑๐ ปัญญาสมวาร ปัณณาสมวาร ๑๐ สตมวาร ๑๐ พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ๑๐ พระที่นั่งพิมานรัตยา ๑๒ พระชฎาห้ายอด ๑๒ พระสุพรรณแผ่นจ�ำหลักปริมณฑลฉลองพระพักตร์ ๑๓ เครื่องพระสุกำ � ๑๓ พระโกศ และพระลอง ๑๔ พระโกศจันทน์ ๑๗ ถวายพระเพลิงพระบุพโพ พระราชทานเพลิงพระบุพโพ ๑๗ ริ้วขบวนพระบรมราชอิสริยยศ พระราชอิสริยยศ พระอิสริยยศงานพระเมรุ ๑๘ นาลิวัน ๑๙ มณฑลพิธ ี ๑๙ พระเมรุมาศ ๒๐ พระเมรุทอง ๒๒ พระเบญจา ๒๒ พระจิตกาธาน ๒๒ ซ่าง ส้าง สร้าง หรือ ส�ำซ่าง ๒๔ หอเปลื้อง ๒๕ พระที่นั่งทรงธรรม ๒๖ ศาลาลูกขุน ๒๗ คด ๒๗ ทับเกษตร ๒๘ ทิม ๒๘ พลับพลายก ๒๙ ราชวัติ ๓๐

กรินทรปักษา

ไกรสรคาวี

ดุรงคไกรสร

6007-0159 sab_TH.indd 4

8/1/2560 BE 5:18 PM

เกย หรือเกยลา ๓๐ ฉากบังเพลิง ๓๑ ชาลา ๓๑ สัตว์หิมพานต์ ๓๒ พระมหาพิชัยราชรถ ๓๓ เวชยันตราชรถ ๓๔ ราชรถน้อย ๓๕ ราชรถรางปืน และราชรถปืนใหญ่ ๓๖ เกรินบันไดนาค ๓๗ พระยานมาศสามล�ำคาน พระยานมาศสามคาน ๓๘ พระที่นั่งราเชนทรยาน ๓๙ พระเสลี่ยงกลีบบัว ๔๐ พระเสลี่ยงแว่นฟ้า ๔๑ ฉัตร ๔๒ นพปฎลมหาเศวตฉัตร ๔๓ สวดศราทธพรต ๔๓ เปิดเพลิง ๔๔ เก็บพระบรมอัฐิ พระอัฐ ิ ๔๕ การเก็บรักษาพระบรมอัฐิ พระอัฐ ิ ๔๖ พระโกศพระบรมอัฐิ พระอัฐิ ๔๗ เดินสามหาบ ๔๘ พระบรมราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคาร ๔๙ การลอยพระบรมราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคาร ๔๙ การบรรจุพระบรมราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคาร ๕๐ ศิลาหน้าเพลิง ๕๐ พระภูษาโยง ๕๑ สดับปกรณ์ ๕๑ พระพิธีธรรม ๕๑ การประโคมย�ำ่ ยาม ๕๓ วงปี่พาทย์นางหงส์ ๕๔ เครื่องสังเค็ด ๕๔ ต้นกัลปพฤกษ์ ๕๕ ค�ำศัพท์ภาษาไทย - อังกฤษ และการอ่านออกเสียง ๕๖

กิหมี

ไกรสรนาคา

ไกรสรวาริน

6007-0159 sab_TH.indd 5

8/1/2560 BE 5:18 PM

6007-0159 sab_TH.indd 6

8/1/2560 BE 5:18 PM

การอ่านพระปรมาภิไธย พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมพ ิ ลอดุลยเดช มหิตลาธิเบศรรามาธิบดี จักรีนฤบดินทร สยามินทราธิราช บรมนาถบพิตร

ส�ำนักงานราชบัณฑิตยสภา อธิบายว่า สามารถอ่านได้ ๓ แบบ คือ อ่าน ตามจังหวะหนักเบาในภาษาไทย ซึ่งใช้ในราชส�ำนักมาแต่โบราณ ๒ แบบ คือ ๑. พฺระ-บาด-สม-เด็ด-พฺระ-ปอ-ระ-มิน-มะ-หา-พู-มิ-พน-อะ-ดุน-ยะ-เดด ม ะ - หิ ด - ต ะ - ล า - ทิ - เ บ ด - ร า - ม า - ทิ - บ อ - ดี จั ก - กฺ รี - น ะ - รึ - บ อ - ดิ น สะ-หฺยา-มิน-ทฺรา-ทิ-ราด บอ-รม-มะ-นาด-บอ-พิด ๒. พฺระ-บาด-สม-เด็ด-พฺระ-ปะ-ระ-มิน-มะ-หา-พู-มิ-พน-อะ-ดุน-ยะ-เดด ม ะ - หิ ด - ต ะ - ล า - ทิ - เ บ ด - ร า - ม า - ทิ - บ อ - ดี จั ก - กฺ รี - น ะ - รึ - บ อ - ดิ น สะ-หฺยา-มิน-ทฺรา-ทิ-ราด บอ-รม-มะ-นาด-บอ-พิด หรือจะอ่านพระปรมาภิไธยตามหลักการอ่านค�ำสมาสในภาษาบาลี - สันสกฤต ๓. พฺระ-บาด-สม-เด็ด-พฺระ-ปะ-ระ-มิน-ทฺระ-มะ-หา-พู-มิ-พน-อะ-ดุน-ยะ-เดด ม ะ - หิ ด - ต ะ - ล า - ทิ - เ บ ด - ร า - ม า - ทิ - บ อ - ดี จั ก - กฺ รี - น ะ - รึ - บ อ - ดิ น สะ-หฺยา-มิน-ทฺรา-ทิ-ราด บอ-รม-มะ-นาด-บอ-พิด

7 7

6007-0159 sab_TH.indd 7

8/1/2560 BE 5:18 PM

สวรรคต เสด็จสวรรคต (สะ-หฺวัน-คด, สะ-เด็ด-สะ-หฺวัน-คด)

มาจากค�ำว่า สวรรค์ (โลกของเทวดา, เมืองฟ้า) และ คต (ถึงแล้ว, ไปแล้ว) แปลว่า ไปสู่สวรรค์แล้ว ส่วนค�ำว่า เสด็จ แปลว่า ไป เป็นค�ำราชาศัพท์ใช้ ในความหมายว่า “ตาย” ใช้แก่พระมหากษัตริย์ สมเด็จพระบรมราชินีนาถ สมเด็จ พระบรมราชินี สมเด็จพระยุพราช สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช พระบรมวงศ์ชั้น สมเด็จเจ้าฟ้าที่ทรงได้รับพระราชทานเศวตฉัตร ๗ ชั้น หรือผู้ที่ทรงพระกรุณา โปรดเกล้าฯ เป็นการเฉพาะ สวรรคาลัย (สะ-หฺวัน-คา-ไล)

ตามรูปศัพท์ แปลว่า ที่อยู่ในแดนสวรรค์ มาจากค�ำว่า “สวรรค์” (โลกของ เทวดา, เมืองฟ้า) และ “อาลัย” (ที่อยู่, ที่พัก) เป็นการประกอบศัพท์เช่นเดียวกับค�ำ ว่า “เทวาลัย” “วิทยาลัย” ซึ่งราชาศัพท์เรียกการเสด็จสวรรคตของพระมหากษัตริย์ และเจ้านายชั้นสูงว่า “เสด็จสู่สวรรคาลัย” มีความหมายว่า เสด็จสู่แดนสวรรค์ อนึ่ง พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔ ให้ความหมายค�ำว่า “สวรรคาลัย” หมายถึง ตาย (ใช้แก่เจ้านายชั้นสูง) พระบรมฉายาลักษณ์ พระบรมรูป พระบรมรูปถ่าย

หมายถึง รูปถ่ายพระมหากษัตริย์ พระบรมสาทิสลักษณ์ พระบรมฉายาสาทิสลักษณ์ พระบรมรูปเขียน

หมายถึง รูปเขียนพระมหากษัตริย์ อนึง่ นายภาวาส บุนนาค ได้เคยอธิบายความหมายและทีม่ าของค�ำพระบรม ฉายาลักษณ์ และพระบรมฉายาสาทิสลักษณ์ ว่า “ทีนี้คนที่รู้ศัพท์แล้วมาคิดแต่งตัว ค�ำว่ารูปถ่ายเสียใหม่เป็นพระบรมฉายาลักษณ์ ซึ่งเพราะและเหมาะทั้งความหมาย ทัง้ ขนาดค�ำ ใครฟังก็เข้าใจโดยไม่ตอ้ งเปิดอภิธานศัพท์ แต่ทว่าเมือ่ พูดจากันตามธรรมดา ก็ยงั พูดว่า พระบรมรูปอยู่ ต่อมาในสมัยรัชกาลที่ ๖ มีการไปค้นเอาค�ำ สาทิส ทีแ่ ปลว่า ความแม้น ความเหมือน ความคล้าย มาเติมเข้าให้เพริศพริ้งยิ่งขึ้นเป็นพระบรมฉายา สาทิสลักษณ์...” 8 8

6007-0159 sab_TH.indd 8

8/1/2560 BE 5:18 PM

พระบรมฉายาลักษณ์ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร

6007-0159 sab_TH.indd 9

8/1/2560 BE 5:18 PM

สัตมวาร สัตตมวาร (สัด-ตะ-มะ-วาน)

วันที่ครบ ๗, การบ�ำเพ็ญพระราชกุศลครบ ๗ วันในการเสด็จสวรรคต ปัณรสมวาร (ปัน-นะ-ระ-สะ-มะ-วาน)

วันที่ครบ ๑๕, การบ�ำเพ็ญพระราชกุศลครบ ๑๕ วันในการเสด็จสวรรคต ปัญญาสมวาร (ปัน-ยา-สะ-มะ-วาน) ปัณณาสมวาร (ปัน-นา-สะ-มะ-วาน)

วันที่ครบ ๕๐, การบ�ำเพ็ญพระราชกุศลครบ ๕๐ วันในการเสด็จสวรรคต สตมวาร (สะ-ตะ-มะ-วาน)

วันทีค่ รบ ๑๐๐, การบ�ำเพ็ญพระราชกุศลครบ ๑๐๐ วันในการเสด็จสวรรคต พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท

ตัง้ อยูท่ างด้านทิศตะวันตกของพระราชฐานชัน้ กลาง ในพระบรมมหาราชวัง พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึน้ เป็นปราสาท ยกพื้นสูง รูปจัตุรมุข หลังคาทรงปราสาท มีมุขลด ๔ ชั้น ทั้ง ๔ ด้าน ยกเว้นด้านหน้า มีมขุ เด็จเป็นมุขลดอีกชัน้ รวมด้านหน้าเป็น ๕ ชัน้ แต่ละชัน้ มุงด้วยกระเบือ้ งเคลือบสี พื้นเขียวขอบส้ม ประดับด้วยช่อฟ้า ใบระกา และนาคเบือนแทนหางหงส์ พระบัญชร และพระทวารมีซุ้มยอดมณฑปทุกองค์ ส่วนหน้าบันที่มุขทั้ง ๔ ทิศ เป็นไม้จ�ำหลัก ลายลงรักปิดทองรูปพระนารายณ์ทรงสุบรรณ บนพื้นกระจกสีน�้ำเงินล้อมรอบด้วย ลายกระหนกก้านขดเทพนม มุขด้านใต้ของพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทเชื่อมต่อกับพระที่นั่งพิมานรัตยา ด้วยมุขกระสัน ส่วนมุขด้านทิศตะวันออกมีทางเดินเชือ่ มกับพระทีน่ งั่ อาภรณ์พโิ มกข์ ปราสาท และมุขด้านทิศตะวันตกมีทางเดินเชื่อมกับศาลาเปลื้องเครื่อง มีอัฒจันทร์ ทางขึน้ พระทีน่ งั่ สองข้างมุขเด็จ และทางขึน้ ด้านทิศตะวันออกและทิศตะวันตกด้านละ ๑ แห่ง ซึ่งสร้างเพิ่มเติมในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว 10 10

6007-0159 sab_TH.indd 10

8/1/2560 BE 5:18 PM

พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทนี้ สร้างขึ้นเพื่อใช้เป็นที่เสด็จออกว่าราชการ ต่อมาเมื่อพระบรมวงศ์ฝ่ายในชั้นสูงสิ้นพระชนม์จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้น�ำ พระศพมาตั้งประดิษฐานไว้บนพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทเพื่อบ�ำเพ็ญพระราชกุศล เช่น สมเด็จพระเจ้าพีน่ างเธอ เจ้าฟ้ากรมพระยาเทพสุดาวดี สมเด็จพระเจ้าพีน่ างเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสดุ ารักษ์ และสมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงศรีสนุ ทรเทพ เป็นต้น ครั้นเมื่อพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชเสด็จสวรรคต ได้เชิญพระบรมศพมาประดิษฐานบนพระมหาปราสาทแห่งนี้ ภายหลังจึงเป็น ธรรมเนียมในการประดิษฐานพระบรมศพพระมหากษัตริย์พระองค์ต่อ ๆ มา รวมทั้ง พระอั ค รมเหสี และบางโอกาสก็ ท รงพระกรุ ณ าโปรดเกล้ า ฯ พระราชทานให้ ตั้งพระบรมศพ พระศพพระบรมวงศ์ชั้นสูงบางพระองค์ด้วย 11 11

6007-0159 sab_TH.indd 11

8/1/2560 BE 5:18 PM

พระที่นั่งพิมานรัตยา

ตัง้ อยูท่ างทิศใต้ของพระทีน่ งั่ ดุสติ มหาปราสาท โดยเชือ่ มต่อด้วยมุขกระสัน พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชโปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นพร้อม กับพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท เป็นอาคารทรงไทยยกพื้นสูง ก่ออิฐถือปูนทาสีขาว ตัวอาคารทอดยาวตามทิศเหนือ - ใต้ มีเฉลียงรอบ ๓ ด้าน คือเฉลียงด้านทิศตะวันออก และทิศตะวันตกอยู่ในระดับพื้นดิน พื้นปูด้วยกระเบื้องดินเผาสีแดง ส่วนเฉลียง ด้านทิศใต้ยกพื้นสูงต่อกับชานหน้าเรือนจันทร์ ที่เฉลียงนี้ปูพื้นด้วยหินอ่อน หลังคา ลด ๓ ชั้น มุงด้วยกระเบื้องเคลือบสีเขียว ประดับช่อฟ้า ใบระกา หางหงส์ นาคสะดุ้ง และเชิงชาย เดิมพระที่นั่งพิมานรัตยาเป็นที่บรรทมของพระมหากษัตริย์และเจ้านาย ชัน้ สูงในบางโอกาส ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยูห่ วั ใช้เป็นสถานที่ ส�ำหรับชุมนุมสมาคม และพระราชทานเครื่องราชอิสริยยศแก่พระบรมวงศานุวงศ์ และข้าราชบริพารฝ่ายใน และใช้เป็นที่สรงน�้ำพระบรมศพสมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ต่ อ มาในรั ช สมั ย พระบาทสมเด็ จ พระปรมิ น ทรมหาภู มิ พ ลอดุ ล ยเดช บรมนาถบพิตร โปรดเกล้าฯ ให้เป็นทีส่ รงน�ำ้ พระบรมศพพระบาทสมเด็จพระปรเมนทร มหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า สมเด็จพระนางเจ้าร�ำไพพรรณี พระบรมราชินใี นรัชกาลที่ ๗ สมเด็ จ พระศรี น คริ น ทราบรมราชชนนี และพระศพสมเด็ จ พระเจ้ า พี่ น างเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ครั้นเมื่อพระบาทสมเด็จพระปรมินทร มหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร เสด็จสวรรคตก็ได้มีการสรงน�้ำพระบรมศพ ณ พระที่นั่งองค์นี้ตามโบราณราชประเพณี พระชฎาห้ายอด

เป็ น พระชฎาส� ำ หรั บ พระมหากษั ต ริ ย ์ ท รงในโอกาสส� ำ คั ญ แทน พระมหาพิชยั มงกุฎ ซึง่ ในพระราชพิธพี ระบรมศพพระมหากษัตริยบ์ างพระองค์ได้เชิญ พระชฎานี้ถวายทรงพระบรมศพ ภายหลังจากเชิญพระบรมศพประดิษฐานใน พระลองใน หรือวางไว้ข้างพระเศียรในกรณีที่ประดิษฐานพระบรมศพลงในหีบ 12 12

6007-0159 sab_TH.indd 12

8/1/2560 BE 5:18 PM

อนึง่ ในจดหมายเหตุพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ระบุว่า “ทรงพระมาลาสุกร�ำตาดทองมีระบายสองชั้น” ส�ำหรับการพระบรมศพ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร เจ้าพนักงานได้ถวาย พระชฎาห้ายอดแด่สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราช กุมาร เพือ่ ทรงวางข้างพระเศียรพระบรมศพ แล้วพระราชทานคืนเจ้าพนักงาน ส่วน การพระศพพระบรมวงศานุวงศ์ลงมาถึงศพผู้ได้รับพระราชทานโกศจะพระราชทาน “ชฎาพอก” ซึ่งท�ำจากผ้าหรือกระดาษลักษณะอย่างลอมพอก ประดับดอกไม้ไหว ท�ำด้วยทองค�ำหรือเงินตามฐานันดรศักดิ์ พระสุพรรณแผ่นจ�ำหลักปริมณฑลฉลองพระพักตร์

เป็ น ค� ำ ที่ ป รากฏในจดหมายเหตุ พระบรมศพพระบาทสมเด็ จ พระพุ ท ธ เลิศหล้านภาลัย หมายถึง แผ่นทองค�ำดุน ส� ำ หรั บ ถวายปิ ด พระพั ก ตร์ พ ระบรมศพ พระศพก่ อ นเชิ ญ พระบรมศพ พระศพ ประดิษฐานในพระโกศพระบรมศพ พระโกศ พระศพ หี บ พระบรมศพ หี บ พระศพ ซึ่ ง ใ น พ ร ะ ร า ช พิ ธี พ ร ะ บ ร ม ศ พ พ ร ะ บ า ท ส ม เ ด็ จ พระปรมิ น ทรมหา ภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร เรียกว่า แผ่นทองค�ำจ�ำหลักลายปิดพระพักตร์ “แผ่นทองค�ำจ�ำหลักลายปิดพระพักตร์” ที่ใช้ในการพระบรมศพสมเด็จพระนางเจ้าร�ำไพพรรณี พระบรมราชินีในรัชกาลที่ ๗

เครื่องพระสุก�ำ

เป็นเครื่องประกอบ เช่น ผ้าขาว ด้ายดิบ กระดาษฟาง ที่เจ้าพนักงาน ภูษามาลาใช้ในการถวายพระสุก�ำ (การห่อและมัดตราสัง) พระบรมศพ พระศพ ก่อนเชิญประดิษฐานในพระบรมโกศ พระโกศ 13 13

6007-0159 sab_TH.indd 13

8/1/2560 BE 5:18 PM

พระโกศทองใหญ่ทรงพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวประดิษฐาน เหนือพระแท่นสุวรรณเบญจดล (พระแท่นเบญจา) บนพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท พระโกศ และพระลอง

เป็นภาชนะเครือ่ งสูงมีรปู ทรงเป็นทรงกรวยยอดแหลมใช้บรรจุพระบรมศพ พระศพ ศพ เรียกว่า “พระบรมโกศ” “พระโกศ” “โกศ” “พระลอง” และ “ลอง” มี ๒ ชั้น ในสมัยอยุธยาเรียกชั้นนอกว่า “ลอง” ส่วนในสมัยรัตนโกสินทร์ถึงรัชสมัย พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว เรียกชั้นนอกว่า “โกศ” และกลับมาเรียก ว่า “ลอง” อีกครั้งหนึ่ง ภาชนะที่บรรจุพระบรมศพ พระศพ ศพ ชั้นนอกนี้ ท�ำด้วย โครงไม้หุ้มทองปิดทอง ประดับกระจกและอัญมณี ส่วนชั้นใน เรียกสลับไปมากับ ชัน้ นอกดังกล่าวข้างต้น ท�ำด้วยเหล็ก ทองแดง หรือเงินปิดทอง อย่างไรก็ดี ในบางครัง้ เรียกรวมกันทั้งชั้นนอกและชั้นใน ว่า “โกศ” ซึ่งมีขนาดและรูปทรงต่างกันไปตาม ล�ำดับของพระอิสริยยศ เช่น พระโกศทองใหญ่ พระโกศทองน้อย พระโกศไม้สิบสอง โกศแปดเหลี่ยม เป็นต้น ปัจจุบันเรียกชั้นนอกว่า พระโกศ ชั้นในเรียกว่า พระลอง, พระลองใน 14 14

6007-0159 sab_TH.indd 14

8/1/2560 BE 5:18 PM

พระโกศทองใหญ่ประดิษฐานเหนือพระแท่นสุวรรณเบญจดล (พระแท่นเบญจา) ในพระราชพิธีพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร บนพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท

6007-0159 sab_TH.indd 15

8/1/2560 BE 5:18 PM

พระโกศจันทน์ในงานพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี

6007-0159 sab_TH.indd 16

8/1/2560 BE 5:18 PM

พระโกศจันทน์

สร้างจากไม้จันทน์เพื่อใช้ในการถวายพระเพลิงพระบรมศพ พระราชทาน เพลิงพระศพ เมื่อเชิญพระโกศพระบรมศพ พระศพ ส่วนนอกเปลื้องออกเหลือแต่ พระลองใน เจ้าพนักงานจะน�ำพระโกศจันทน์เข้าประกอบพระลองใน ซึง่ ประดิษฐาน บนตะแกรงเหล็กช่วงรัดเอวของพระจิตกาธานเพื่อถวายพระเพลิง ถวายพระเพลิงพระบุพโพ พระราชทานเพลิงพระบุพโพ

เป็นธรรมเนียมปฏิบัติในขั้นตอนของการพระราชพิธีพระบรมศพและ พระศพ ตัง้ แต่อดีตมา คือ การถวายพระเพลิง พระราชทานเพลิงพระบุพโพ (น�ำ้ หนอง หรือน�้ำเหลือง) ตลอดจนเครื่องพระสุก�ำพระบรมศพ พระศพที่เจ้าพนักงานถวาย ช�ำระก่อนการออกพระเมรุ โดยจัดขึน้ ทีพ่ ระเมรุพระบุพโพซึง่ สร้างขึน้ เป็นการเฉพาะ ณ พระอารามต่าง ๆ เช่น วัดมหาธาตุยวุ ราชรังสฤษฎิ์ วัดสระเกศ วัดราชาธิวาส เป็นต้น ขัน้ ตอนการถวายพระเพลิง พระราชทานเพลิงพระบุพโพ คือ การตัง้ กระทะขนาดใหญ่ เคีย่ วพระบุพโพตลอดจนเครือ่ งพระสุกำ� พร้อมกับใส่เครือ่ งหอมต่าง ๆ จนกระทัง่ แห้งไป ธรรมเนียมดังกล่าวได้ถูกยกเลิกในงานถวายพระเพลิงพระบรมศพพระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยูห่ วั ด้วยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยูห่ วั มีพระราชด�ำริ ว่าธรรมเนียมดังกล่าวเป็นสิ่งล้าสมัย อย่างไรก็ตาม การถวายพระเพลิงพระบุพโพ ของพระมหากษั ต ริ ย ์ ต ามแบบโบราณยั ง ปรากฏในงานพระเมรุ พ ระบรมศพ พระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร ครัน้ ต่อมาในงานพระบรมศพสมเด็จพระนางเจ้าร�ำไพพรรณี พระบรมราชินี ในรัชกาลที่ ๗ ได้เชิญพระบุพโพตลอดจนเครือ่ งพระสุกำ� มาถวายพระเพลิงทีเ่ มรุหลวง หน้าพลับพลาอิศริยาภรณ์ วัดเทพศิรินทราวาส แทนการสร้างพระเมรุผ้าขาวแบบ โบราณ การพระราชทานเพลิงพระบุพโพครัง้ หลังสุดจัดขึน้ ในพระราชพิธพี ระราชทาน เพลิงพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี

17 17

6007-0159 sab_TH.indd 17

8/1/2560 BE 5:18 PM

ริ้วขบวนพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ริ้ ว ขบวนพระบรมราชอิ ส ริ ย ยศ พระราชอิ ส ริ ย ยศ พระอิ ส ริ ย ยศ งานพระเมรุ

ริ้วขบวนพระบรมราชอิสริยยศ พระราชอิสริยยศ พระอิสริยยศเป็นเครื่อง ประกอบส�ำคัญยิ่งของการพระราชพิธีออกพระเมรุ ถวายพระเพลิงพระบรมศพ หรือพระราชทานเพลิงพระศพ ตลอดการพระราชพิธีมีการจัดริ้วขบวนหลายช่วง ส่วนประกอบหลักของแต่ละช่วงคือ ราชรถ ราชยาน ที่ใช้ในโอกาสและหน้าที่ แตกต่ า งกั น ไป รู ป แบบและล� ำ ดั บ ขบวนแห่ ใ นงานออกพระเมรุ พ ระบรมศพ ทีใ่ ช้ในปัจจุบนั ยึดตามแบบแผนครัง้ รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยูห่ วั ล�ำดับของริ้วขบวนแห่มี ๖ ขบวน ดังนี้ ขบวนทีห่ นึง่ เชิญพระโกศจากพระทีน่ งั่ ดุสติ มหาปราสาทเพือ่ ไปประดิษฐาน บนพระมหาพิชัยราชรถที่หน้าพลับพลายกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ขบวนทีส่ อง เชิญพระโกศทองใหญ่จากหน้าวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ไปยังพระเมรุมาศ มณฑลพิธีท้องสนามหลวง 18 18

6007-0159 sab_TH.indd 18

8/1/2560 BE 5:18 PM

ขบวนที่ ส าม เชิ ญ พระโกศเวี ย นพระเมรุ ม าศ โดยเชิ ญ พระบรมศพ ลงจากพระมหาพิชัยราชรถมาประดิษฐานบนราชรถปืนใหญ่ หรือพระยานมาศ สามล�ำคาน เพื่อเข้ามาแห่เวียนรอบพระเมรุมาศ ๓ รอบ ขบวนที่สี่ เชิญพระบรมอัฐิและพระบรมราชสรีรางคารจากพระเมรุมาศ ณ มณฑลพิธีท้องสนามหลวงเข้าสู่พระบรมมหาราชวัง โดยพระบรมอัฐิทรงพระที่นั่ง ราเชนทรยาน พระบรมราชสรีรางคารทรงพระที่นั่งราเชนทรยานน้อยองค์รอง มีขบวนพระบรมราชอิสริยยศเต็มเหมือนขบวนที่หนึ่ง ขบวนทีห่ า้ เชิญพระบรมอัฐจิ ากพระทีน่ งั่ ดุสติ มหาปราสาทขึน้ ประดิษฐาน ณ พระวิมาน พระที่นั่งจักรีมหาปราสาท โดยพระบรมอัฐิทรงพระที่นั่งราเชนทรยาน ขบวนพระบรมราชอิสริยยศเหมือนดังขบวนที่สี่แต่แบบอย่างย่อ ขบวนที่หก เชิญพระบรมราชสรีรางคารไปบรรจุ ณ สถานที่ที่ได้กำ� หนดไว้ นาลิวัน

หมายถึง พราหมณ์สยายผมเดินตามขบวนเชิญพระบรมศพ พระศพ มณฑลพิธี

หมายถึง บริเวณทีใ่ ช้ประกอบพระราชพิธี พิธี ซึง่ มีสญ ั ลักษณ์ หรือสิง่ ก่อสร้าง เป็นเครือ่ งหมายแสดงอาณาบริเวณหรือขอบเขตทีแ่ น่ชดั เช่น มณฑลพิธที อ้ งสนามหลวง ใช้ในการประกอบพระราชพิธตี า่ ง ๆ รวมทัง้ พระราชพิธถี วายพระเพลิงพระบรมศพ และ พระราชทานเพลิงพระศพ มาตัง้ แต่ครัง้ รัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก มหาราช จึงเรียกว่า “ทุง่ พระเมรุ” โดยองค์ประกอบของสถาปัตยกรรมและสิง่ ปลูก สร้างภายในมณฑลพิธพี ระราชพิธถี วายพระเพลิงพระบรมศพ และพระราชทานเพลิง พระศพมีดงั นี้ องค์พระเมรุมาศหรือพระเมรุสร้างขึน้ ตรงกลางของมณฑลพิธตี ามคติ การเป็นศูนย์กลางของโลกและจักรวาล รายล้อมด้วยพระทีน่ งั่ ทรงธรรม ศาลาลูกขุน พลับพลายก หอเปลือ้ ง ซ่าง ทับเกษตร ทิม คด และประดับสัตว์หมิ พานต์ กินนร กินรี รอบพระเมรุมาศหรือพระเมรุ ชัน้ นอกสุดล้อมรอบด้วยราชวัตซิ งึ่ เป็นแนวรัว้ ก�ำหนด ขอบเขตมณฑลพิธี ประดับตกแต่งด้วยฉัตรและธงเป็นระยะ 19 19

6007-0159 sab_TH.indd 19

8/1/2560 BE 5:18 PM

รูปแบบพระเมรุมาศพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร พระเมรุมาศ (พฺระ-เม-รุ-มาด)

คื อ สถาปั ต ยกรรมชั่ ว คราวสร้ า งขึ้ น บริ เวณท้ อ งสนามหลวง เพื่ อ ใช้ ในการพระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพพระมหากษัตริย์และเจ้านายชั้นสูง ส่วนของพระบรมวงศานุวงศ์เรียกว่า “พระเมรุ” (พฺระ-เมน) และของสามัญชนเรียก ว่า “เมรุ” (เมน) การสร้างพระเมรุมาศสร้างขึ้นตามความเชื่อเรื่องโลกและจักรวาล ลักษณะโดยรวมของพระเมรุมาศ คือ มีหลังคาเป็นยอด มีรวั้ ล้อมรอบ สมเด็จพระเจ้า บรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ ทรงพระวินิจฉัยว่า ““เมรุ” เห็นจะได้ชื่อมาแต่ปลูกปราสาทอันสูงใหญ่ขึ้นท่ามกลาง ปลูกปราสาทน้อยขึน้ ตามมุมทุกทิศ มีโขลนทวาร (โคปุระ) ชักระเบียงเชือ่ ม ถึงกัน ปักราชวัติล้อมเป็นชั้น ๆ มีลักษณะดุจเขาพระสุเมรุ ตั้งอยู่กลาง มีสัตตบริภัณฑ์ล้อม จึงเรียกว่า พระเมรุ ทีหลังท�ำย่อลง แม้ไม่มีอะไรล้อม เหลือแต่ยอดแหลม ๆ ก็คงเรียกว่า เมรุ” 20 20

6007-0159 sab_TH.indd 20

8/1/2560 BE 5:18 PM

พระเมรุในการพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี

6007-0159 sab_TH.indd 21

8/1/2560 BE 5:18 PM

พระเมรุทอง (พฺระ-เมน-ทอง)

ตั้งอยู่ภายในพระเมรุมาศ สร้างเป็นรูปบุษบกสวมพระเบญจา อาจจะท�ำ ด้วยดีบุก ทองอังกฤษ ทองน�้ำตะโก ลงรักปิดทอง หรือหุ้มด้วยทองค�ำจริง ใช้ในการ พระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเป็นครั้งสุดท้ายตามโบราณราช ประเพณี พระเบญจา

เป็นพระแท่นท�ำเป็นฐานซ้อนขึน้ ไป ๕ ชัน้ บางครัง้ ท�ำเป็น ๒ ชัน้ ๓ ชัน้ หรือ ๔ ชัน้ ขึน้ อยูก่ บั ขนาดทีต่ งั้ โดยทัว่ ไปมักท�ำขึน้ ๔ ชัน้ เมือ่ นับรวมทัง้ ฐานหรือทีต่ งั้ ด้วย จึงเป็น ๕ ชั้น ใช้วางพระบรมโกศ พระโกศ หรือวางเครื่องประกอบพระราชอิสริยยศ เจ้านายชัน้ สูง และพระสงฆ์ทรงสมณศักดิ์ หรือส�ำหรับประดิษฐานบุษบกพระพุทธรูป พระจิตกาธาน

หมายถึง แท่นที่เผาศพ ทั่วไปเรียกว่า “เชิงตะกอน” ใช้เป็นที่สำ� หรับถวาย พระเพลิงพระบรมศพบนพระเมรุมาศ หรือพระราชทานเพลิงพระศพบนพระเมรุ

22 22

6007-0159 sab_TH.indd 22

8/1/2560 BE 5:18 PM

พระจิตกาธานที่ประดับเครื่องสดเรียบร้อยแล้วในงานพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี

6007-0159 sab_TH.indd 23

8/1/2560 BE 5:18 PM

ซ่างในบริเวณพระเมรุ งานพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ ซ่าง ส้าง สร้าง หรือ ส�ำซ่าง

เป็นสิ่งปลูกสร้างรูปทรงสี่เหลี่ยมดาดหลังคา สร้างขึ้นตามมุมทั้งสี่ของ พระเมรุมาศ พระเมรุ ใช้เป็นที่ส�ำหรับพระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมตลอดงาน พระเมรุ นับตั้งแต่พระบรมศพ พระศพประดิษฐานบนพระจิตกาธาน จนกว่า จะถวายพระเพลิงพระบรมศพ พระราชทานเพลิงพระศพแล้วเสร็จ โดยมีพระพิธธี รรม ๔ ส�ำรับ นั่งอยู่ประจ�ำซ่าง และจะผลัดกันสวดทีละซ่างเวียนกันไป 24 24

6007-0159 sab_TH.indd 24

8/1/2560 BE 5:18 PM

หอเปลื้องในบริเวณพระเมรุ งานพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ หอเปลื้อง

เป็นสิง่ ปลูกสร้างขนาดเล็กชัน้ เดียวหลังคาจัว่ เป็นทีเ่ ก็บพระโกศพระบรมศพ พระโกศพระศพ และเครื่องประกอบ หลังจากที่เปลื้องพระโกศพระบรมศพ พระศพ ออกจากพระลองขึ้นประดิษฐานบนพระจิตกาธานแล้ว และเป็นที่เก็บเครื่องใช้ เบ็ดเตล็ด เช่น ฟืน ดอกไม้จันทน์ ขันน�ำ ้ ซึ่งจะต้องตั้งน�้ำส�ำหรับเลี้ยงเพลิงเมื่อเวลา ถวายพระเพลิงพระบรมศพ พระราชทานเพลิงพระศพ

25 25

6007-0159 sab_TH.indd 25

8/1/2560 BE 5:18 PM

พระที่นั่งทรงธรรมในบริเวณพระเมรุ งานพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี

พระที่นั่งทรงธรรม

เป็นทีส่ ำ� หรับพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยูห่ วั และพระบรมวงศานุวงศ์ประทับ ทรงธรรมในพระราชพิธีบ�ำเพ็ญพระราชกุศลออกพระเมรุพระบรมศพ พระศพ และเป็นที่ส�ำหรับคณะองคมนตรี คณะรัฐมนตรี ข้าราชการชั้นผู้ใหญ่ทั้งฝ่ายทหาร พลเรือน สมาชิกรัฐสภา ตลอดจนคณะทูตานุทูต เฝ้าทูลละอองธุลีพระบาท

26 26

6007-0159 sab_TH.indd 26

8/1/2560 BE 5:18 PM

ศาลาลูกขุนในบริเวณพระเมรุ งานพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี

ศาลาลูกขุน

เป็นสิ่งปลูกสร้างลักษณะโถงทรงไทยชั้นเดียว ใช้เป็นที่ส�ำหรับข้าราชการ ชั้นผู้ใหญ่เฝ้าฯ รับเสด็จและร่วมพระราชพิธี คด

สร้ า งขึ้ น เพื่ อ แสดงขอบเขตมณฑลพิ ธี มั ก สร้ า งเป็ น ระเบี ย งล้ อ มรอบ พระเมรุมาศ พระเมรุ ใช้เป็นที่นั่งของเจ้าหน้าที่ผู้มาร่วมงาน

27 27

6007-0159 sab_TH.indd 27

8/1/2560 BE 5:18 PM

ทับเกษตรในบริเวณพระเมรุ งานพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี

ทับเกษตร

เป็นอาคารโถง หลังคาจั่ว ประดับตกแต่งลวดลายไทย ใช้เป็นที่นั่งพัก ส�ำหรับข้าราชการที่มาเฝ้าฯ รับเสด็จ และร่วมพระราชพิธี ทิม

เป็นทีพ่ กั ของพระสงฆ์ แพทย์หลวง เจ้าพนักงาน และเป็นทีป่ ระโคมปีพ่ าทย์ ประกอบพิธี สร้างติดแนวรั้วราชวัติทั้ง ๔ ทิศ มีลักษณะเป็นสิ่งปลูกสร้างชั้นเดียว ด้านหน้าเปิดโล่ง หลังคาแบบปะร�ำคือหลังคาแบน

28 28

6007-0159 sab_TH.indd 28

8/1/2560 BE 5:18 PM

พลับพลายก

เป็นพลับพลาโถงใช้ส�ำหรับพระมหากษัตริย์และพระบรมวงศานุวงศ์ ทรงรอรับส่งพระบรมศพ พระศพ ขึ้นราชรถ ทั้งนี้มีการสร้างพลับพลายกหน้า วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ตัง้ อยูม่ มุ ก�ำแพงวัด เยือ้ งหน่วยบัญชาการรักษาดินแดน พลั บ พลายกหน้ า พระที่ นั่ ง สุ ท ไธสวรรย์ ป ราสาท และพลั บ พลายกสนามหลวง ด้านหน้าทางเข้ามณฑลพิธีท้องสนามหลวง

พลับพลายกท้องสนามหลวงในบริเวณพระเมรุ งานพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี

29 29

6007-0159 sab_TH.indd 29

8/1/2560 BE 5:18 PM

ราชวัติ

เป็นแนวรั้วก�ำหนด ข อ บ เข ต ป ริ ม ณ ฑ ล ข อ ง พระเมรุมาศและพระเมรุทั้ง ๔ ด้าน สร้างต่อเนื่องไปกับ ทิ ม และทั บ เกษตร ตกแต่ ง ด้วยฉัตรและธง บางทีเรียก รวมกันว่า “ราชวัติฉัตรธง” เกย หรือเกยลา

ราชวัตใิ นบริเวณพระเมรุ งานพระราชพิธพี ระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี

เป็ น แท่ น ฐานยกพื้ น สี่ เ หลี่ ย มย่ อ มุ ม มี ร างเลื่ อ นส� ำ หรั บ เชิ ญ พระโกศ พระบรมศพ หรือพระโกศพระศพขึ้นประดิษฐานบนพระยานมาศ ตั้งอยู่ด้านหน้า ประตูก�ำแพงแก้ว ด้านทิศตะวันตกของพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทในพระบรม มหาราชวัง มีบันไดขึ้นลง ๓ ด้าน คือ ด้านตะวันออกเป็นที่เชิญพระบรมโกศ พระโกศจากพระที่ นั่ ง ดุ สิ ต มหาปราสาทขึ้ น เกย ด้ า นเหนื อ และด้ า นใต้ ส� ำหรั บ เจ้าพนักงาน ส่วนด้านตะวันตกเป็นที่เทียบพระยานมาศสามล�ำคาน เพื่อเชิญ พระบรมโกศ หรือพระโกศขึ้นประดิษฐาน

เกยลาหน้าประตูกำ� แพงแก้วด้านทิศตะวันตก พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทในงานพระราชพิธี พระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี

30 30

6007-0159 sab_TH.indd 30

8/1/2560 BE 5:18 PM

ฉากบังเพลิงประดับอัฒจันทร์ทางขึ้นลงพระเมรุ งานพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพ สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์ ฉากบังเพลิง

เป็ น เครื่ อ งกั้ น ทางขึ้ น ลงพระเมรุ ม าศ พระเมรุ ในงานพระบรมศพ พระศพจะเขียนเป็นรูปเทวดา มีลักษณะเป็นฉากพับได้ติดไว้กับเสาทั้ง ๔ ด้าน บริเวณบันไดขึ้นลงพระเมรุมาศ พระเมรุ เพื่อบังตาขณะปฏิบัติการถวายพระเพลิง พระบรมศพ พระศพ และใช้ควบคุมทิศทางลม ชาลา

ส่วนของพื้นดินที่ยกระดับและปูพื้นผิวเรียบด้วยวัสดุปูพื้น ชาลามักท�ำ เป็นบริเวณกว้างและเชื่อมต่อกับอาคาร หรืออยู่ระหว่างหมู่อาคาร บางครั้งเรียกว่า “ชาน”

31 31

6007-0159 sab_TH.indd 31

8/1/2560 BE 5:18 PM

สัตว์หิมพานต์

เป็ น รู ป สั ต ว์ ที่ ป ระดั บ ตกแต่ ง รายรอบพระเมรุ ม าศ พระเมรุ ตามคติ เรื่องโลกและจักรวาล ซึ่งมีเขาพระสุเมรุ เป็ น ศู น ย์ ก ลาง ล้ อ มรอบด้ ว ยเขา สัตบริภัณฑ์ และดาษดื่นด้วยสิงสาราสัตว์ นานาพรรณ สมัยก่อนจึงจัดท�ำรูปสัตว์ รายรอบพระเมรุมาศและพระเมรุ รวมทั้ง มีการผูกหุน่ รูปสัตว์เข้าขบวนแห่พระบรมศพ และพระศพไปสูพ่ ระเมรุมาศ พระเมรุดว้ ย ดุรงคไกรสร เป็นหนึ่งในสัตว์หิมพานต์ประดับพระเมรุ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี

กินนร กินรี ประดับพระเมรุ สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี

32 32

6007-0159 sab_TH.indd 32

8/1/2560 BE 5:18 PM

พระมหาพิชัยราชรถ เก็บรักษาอยู่ในโรงราชรถ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร

พระมหาพิชัยราชรถ

เป็ น ราชรถ ท� ำ ด้ ว ยไม้ สั ก แกะสลั ก ลงรั ก ปิ ด ทองประดั บ กระจก ใช้ก�ำลังพลฉุด พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชโปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๒๓๓๘ เพื่อเชิญพระบรมอัฐิสมเด็จพระปฐมบรมมหาชนก ออกพระเมรุ ใ นการถวายพระเพลิ ง เมื่ อ พ.ศ. ๒๓๓๙ จากนั้ น จึ ง ถื อ เป็ น ราช ประเพณีที่ใช้พระมหาพิชัยราชรถเชิญพระบรมศพพระมหากษัตริย์ พระราชินี และ พระบรมวงศ์ชั้นเจ้าฟ้า

33 33

6007-0159 sab_TH.indd 33

8/1/2560 BE 5:18 PM

เวชยันตราชรถ เก็บรักษาอยู่ในโรงราชรถ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร เวชยันตราชรถ

เป็นราชรถ ซึง่ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โปรดเกล้าฯ ให้สร้างขึ้นและใช้เชิญพระศพสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์ คู ่ กั บ พระมหาพิ ชั ย ราชรถซึ่ ง เชิ ญ พระศพสมเด็ จ พระเจ้ า พี่ น างเธอ เจ้ า ฟ้ า กรม พระยาเทพสุดาวดี เมื่อ พ.ศ. ๒๓๔๒ หลังจากนั้นจึงใช้เวชยันตราชรถเป็นราชรถ รองในการพระราชพิ ธี พ ระบรมศพพระมหากษั ต ริ ย ์ รั ช กาลต่ อ มาจนถึ ง งาน พระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ภายหลังเมื่อพระมหา พิ ชั ย ราชรถเกิ ด ช� ำ รุ ด จึงใช้เวชยันตราชรถเป็นราชรถทรงพระบรมศพ ในงาน พระเมรุพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จ พระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทร และสมเด็จพระนางเจ้า ร�ำไพพรรณี พระบรมราชินีในรัชกาลที่ ๗ โดยออกหมายก� ำ หนดการเรี ย กว่ า “พระมหาพิชัยราชรถ” และไม่มีราชรถรองในริ้วขบวน 34 34

6007-0159 sab_TH.indd 34

8/1/2560 BE 5:18 PM

ราชรถน้อย

เป็นราชรถ มีลักษณะคล้ายพระมหาพิชัยราชรถ และเวชยันตราชรถ คือมีส่วนองค์ราชรถที่แกะสลักลงรักปิดทองประดับกระจก คานที่ยื่นออกมาเป็นรูป นาคราช บนราชรถมีบุษบกตั้งอยู่เช่นเดียวกัน เพียงแต่มีขนาดเล็กกว่า ราชรถน้อย องค์ทหี่ นึง่ ใช้เป็นราชรถทีส่ มเด็จพระสังฆราชประทับ ทรงอ่านพระอภิธรรมน�ำขบวน พระมหาพิชยั ราชรถ ราชรถองค์ทสี่ อง เป็นราชรถโยงพระภูษาจากพระโกศพระบรมศพ จากนั้นเป็นราชรถน้อยองค์ที่สาม ใช้เป็นราชรถส�ำหรับพระบรมวงศ์ผใู้ หญ่ประทับ เพื่ อ ทรงโปรยทานพระราชทานแก่ ป ระชาชนที่ ม าเฝ้ า ถวายบั ง คมพระบรมศพ ตามทางสู่พระเมรุมาศ

ราชรถน้อย เก็บรักษาอยู่ในโรงราชรถ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร

35 35

6007-0159 sab_TH.indd 35

8/1/2560 BE 5:18 PM

ราชรถรางปืน และราชรถปืนใหญ่

เป็นราชรถที่เชิญพระโกศพระบรมศพ พระศพ ของพระมหากษัตริย์และ พระบรมวงศ์ ที่ทรงรับราชการทหารเมื่อครั้งด�ำรงพระชนม์ชีพ แทนพระยานมาศ สามล�ำคานตามธรรมเนียมเดิม จากพระบรมมหาราชวังหรือวังของพระบรมวงศ์ พระองค์นนั้ ๆ สูพ่ ระเมรุมาศหรือพระเมรุ และแห่อตุ ราวัฏรอบพระเมรุมาศ ๓ รอบ ซึ่งเป็นธรรมเนียมใหม่เกิดขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ในการพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพจอมพล พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวง นครไชยศรีสุรเดช เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๙ เป็นครั้งแรก และครั้งหลังสุดในการพระราชพิธี ถวายพระเพลิ ง พระบรมศพพระบาทสมเด็ จ พระปรเมนทรมหาอานั น ทมหิ ด ล พระอัฐมรามาธิบดินทร เมื่อ พ.ศ. ๒๔๙๓ ในหมายก�ำหนดการพระราชพิธีถวายพระเพลิงพระบรมศพ เรียกราชรถนี้ ว่า “ราชรถปืนใหญ่รางเกวียน” ส่วนในพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพเรียก ว่า “รถปืนใหญ่” “เกวียนรางปืน” “รถปืนใหญ่รางเกวียน” “รางเกวียนปืนใหญ่”

ขบวนเชิญพระโกศทองน้อยทรงพระศพ สมเด็จพระอนุชาธิราช เจ้าฟ้าอัษฎางค์เดชาวุธ กรมหลวงนครราชสีมา ด้วยรถรางเกวียนปืนใหญ่

36 36

6007-0159 sab_TH.indd 36

8/1/2560 BE 5:18 PM

เกรินบันไดนาค เก็บรักษาอยู่ในโรงราชรถ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร เกรินบันไดนาค

คือ อุปกรณ์ที่ใช้เชิญพระโกศพระบรมศพขึ้นหรือลงจากราชรถ และ พระเมรุมาศแทนการใช้นั่งร้านไม้ต่อยกสูงแบบสมัยโบราณ ที่ใช้ก�ำลังคนยกขึ้นลง ซึ่งมีความยากล�ำบาก ไม่สะดวก เกรินมีลักษณะเป็นรางเลื่อนขึ้นลงด้วยกว้านหมุน โดยมีแท่นที่วางพระโกศเพื่อสะดวกในการเคลื่อนย้ายขึ้นหรือลง ลักษณะเป็นแท่น สี่เหลี่ยม ขอบฐานแกะสลักลายปิดทองประดับกระจก ท้ายเกรินเป็นพื้นลดระดับ ลงมา ซึ่งเป็นที่ส�ำหรับเจ้าพนักงานภูษามาลาขึ้นนั่งประคองพระโกศพระบรมศพ มีลักษณะคล้ายท้ายส�ำเภา ด้านข้างบุผ้าตาดทอง มีราวทั้ง ๒ ข้างตกแต่งเป็นรูป พญานาค จึงเรียกว่า “เกรินบันไดนาค” คิดค้นโดยสมเด็จพระสัมพันธวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงพิทักษ์มนตรี พระโอรสในสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรม พระศรีสุดารักษ์ สร้างขึ้นเมื่อ พ.ศ. ๒๓๕๔ ใช้ครั้งแรกในงานพระเมรุพระบรมศพ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช พ.ศ. ๒๓๕๕

37 37

6007-0159 sab_TH.indd 37

8/1/2560 BE 5:18 PM

พระยานมาศสามล�ำคาน พระยานมาศสามคาน

สร้างขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยเพื่อใช้เชิญ พระโกศพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชเป็นครั้งแรก เป็นพระราชยานทีม่ คี านหามขนาดใหญ่ ท�ำด้วยไม้จำ� หลักลวดลายลงรักปิดทอง มีพนัก โดยรอบ ๓ ด้าน และมีคานหาม ๓ คาน จึงเรียกว่า พระยานมาศสามล�ำคาน หรือ พระยาศมาศสามคาน คนหามมี ๒ ผลัด ผลัดละ ๖๐ คน ใช้ส�ำหรับเชิญพระโกศ พระบรมศพจากพระทีน่ งั่ ดุสติ มหาปราสาทในพระบรมมหาราชวัง ไปประดิษฐานบน พระมหาพิชยั ราชรถทีจ่ อดเทียบรออยูใ่ กล้พลับพลายกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม เมื่อพระมหาพิชัยราชรถเชิญพระโกศพระบรมศพไปถึงพระเมรุมาศแล้ว ก็จะใช้ พระยานมาศสามล� ำ คานนี้ เชิ ญ พระโกศพระบรมศพจากพระมหาพิ ชั ย ราชรถ เวียนรอบพระเมรุมาศ ณ ท้องสนามหลวง อีกครัง้ หนึง่ ในกรณีทมี่ ไิ ด้ใช้ราชรถปืนใหญ่ เวียนพระเมรุมาศ

พระยานมาศสามล�ำคาน เก็บรักษาอยู่ในโรงราชรถ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร

38 38

6007-0159 sab_TH.indd 38

8/1/2560 BE 5:18 PM

พระที่นั่งราเชนทรยาน เก็บรักษาอยู่ในโรงราชรถ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร พระที่นั่งราเชนทรยาน

เป็นพระราชยานทีส่ ร้างขึน้ ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก มหาราช ลักษณะเป็นทรงบุษบกย่อมุมไม้สิบสอง หลังคาซ้อน ๕ ชั้น สร้างด้วยไม้ แกะสลักลงรักปิดทองประดับกระจก พนักพิงและกระจังปฏิญาณแกะสลักเป็นภาพ เทพนมไว้ตรงกลาง และมีรูปครุฑยุดนาคประดับที่ฐาน มีคานส�ำหรับหาม ๔ คาน ใช้คนหาม ๕๖ คน แต่เวลาปกติจะคงคานประจ�ำไว้ ๒ คาน ใช้ในการเสด็จพระราชด�ำเนิน โดยขบวนแห่อย่างใหญ่ที่เรียกว่า “ขบวนสี่สาย” เช่น ในพระราชพิธีบรมราชาภิเษก จะเสด็ จ พระราชด� ำ เนิ น จากพระราชมณเฑี ย รไปถวายสั ก การะพระพุ ท ธมหา มณี รั ต นปฏิ ม ากร ณ วั ด พระศรี รั ต นศาสดาราม นอกจากนี้ ยั ง ใช้ ใ นการเชิ ญ พระโกศพระบรมอัฐพิ ระมหากษัตริย์ สมเด็จพระบรมราชินี และพระอัฐพิ ระบรมวงศ์ ชัน้ เจ้าฟ้าจากพระเมรุมาศ พระเมรุ ท้องสนามหลวง ไปยังพระบรมมหาราชวังอีกด้วย 39 39

6007-0159 sab_TH.indd 39

8/1/2560 BE 5:18 PM

เสลี่ยงกลีบบัวส�ำหรับพระราชาคณะนั่งอ่านพระอภิธรรมน�ำพระโกศพระศพ

พระเสลี่ยงกลีบบัว

เป็ น พระราชยานที่ ใช้ ก� ำ ลั ง พลหามจ� ำ นวน ๑๖ คน ส� ำ หรั บ สมเด็ จ พระสังฆราชประทับหรือพระราชาคณะนัง่ อ่านพระอภิธรรมน�ำพระโกศพระบรมศพ พระศพ จากพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทออกจากพระบรมมหาราชวังไปยังพระมหา พิชยั ราชรถทีว่ ดั พระเชตุพนฯ และน�ำขบวนพระบรมราชอิสริยยศ พระราชอิสริยยศ พระอิสริยยศเมือ่ เชิญพระโกศพระบรมศพ พระศพเวียนรอบพระเมรุมาศ พระเมรุ สร้างด้วยไม้ปดิ ทองประดับกระจกทัง้ องค์ มีคานหาม ๒ คาน ล�ำคานท�ำด้วยไม้ กลึงกลมทาสีแดงเรียบ ปลายคานประดับหัวเม็ดปิดทองประดับกระจก แท่นพระเสลีย่ ง มีลกั ษณะเป็นฐานสิงห์บวั ลูกแก้ว หน้ากระดานล่างปิดทองเรียบ เหนือเส้นลวดประดับ กระจังตาอ้อยปิดทองประดับกระจก หน้าเท้าสิงห์ปดิ ทองเรียบ ใต้ทอ้ งฐานประดับฟัน สิงห์ปดิ ทองประดับกระจก บัวอกไก่แกะสลักลายรักร้อยปิดทองประดับกระจก ขอบ ลูกแก้วประดับกระจังฟันปลาปิดทองทัง้ ด้านบนด้านล่าง ท้องไม้ทาสีแดงเรียบ ลวดบัว ประดับกระจังฟันปลาปิดทอง บัวหงายแกะสลักลายบัวรวนปิดทองประดับกระจกซ้อน เส้นลวดเดินเส้นทอง หน้ากระดานบนประดับลายประจ�ำยามก้ามปู ประดับเส้นลวดเดิน เส้นทอง เหนือหน้ากระดานบนประดับกระจังตาอ้อยซ้อนลายกลีบบัว ปิดทองประดับ กระจก ๓ ด้าน ขอบบนเหนือลายกลีบบัวท�ำเป็นราวพนักพิงกลม ติดซีล่ กู กรงโปร่ง ปิดทองเรียบ ประดับกระจังปฏิญาณใหญ่รปู กลีบบัว ด้านนอกปิดทองประดับกระจก ส่วนด้านในปิดทองเรียบ ๓ ด้าน พนักพิงหลังซึง่ ซ้อนอยูใ่ นกระจังปฏิญาณ ด้านหน้า ปิดทองเรียบ ด้านหลังแกะสลักลายปิดทองประดับกระจก ถ้าสมเด็จพระสังฆราช ประทับจะออกนามว่าพระเสลีย่ ง แต่ถา้ สมเด็จพระราชาคณะหรือพระราชาคณะนัง่ จะออกนามว่าเสลีย่ ง 40 40

6007-0159 sab_TH.indd 40

8/1/2560 BE 5:18 PM

พระเสลี่ยงแว่นฟ้า ใช้เชิญพระลองในพระราชพิธี พระราชทานเพลิงพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี พระเสลี่ยงแว่นฟ้า

เป็นพระราชยานขนาดเล็ก ใช้ก�ำลังพลหามจ�ำนวน ๘ คน ส�ำหรับเชิญ พระลองในพระบรมศพ พระศพทีเ่ ชิญลงมาจากพระทีน่ งั่ ดุสติ มหาปราสาทไปยังเกยเทียบ พระยานมาศสามล�ำคานทีน่ อกก�ำแพงแก้วพระทีน่ งั่ ดุสติ มหาปราสาทด้านทิศตะวันตก มีลกั ษณะเป็นฐานแท่นไม้สเี่ หลีย่ มสลักลาย ปิดทองประดับกระจกทัง้ องค์ ตัวแท่นฐาน เป็นฐานสิงห์ปากบัว หน้ากระดานล่างลงรักปิดทองประดับกระจกลายดอกประจ�ำยาม ฐานสิ ง ห์ ส ลั ก ลายปิ ด ทองประดั บ กระจก บั ว หลั ง สิ ง ห์ ป ิ ด ทองประดั บ กระจก เส้นลวดเดินเส้นทองซ้อนประดับด้วยลายเม็ดประค�ำ พืน้ พระเสลีย่ งลาดด้วยพรมสีแดง ทัง้ สีม่ มุ ติดห่วงเหล็กทาสีแดง คานหามทัง้ ๒ คานทาสีแดงเรียบ ปลายคานเป็นหัวเม็ด ทรงมัณฑ์ปิดทองเรียบ ระหว่างคานทั้งสองทั้งด้านหน้าและด้านหลัง คล้องเชือก มนิลาหุ้มผ้าแดง ส�ำหรับเจ้าพนักงานใช้คล้องคอขณะยกพระเสลี่ยง 41 41

6007-0159 sab_TH.indd 41

8/1/2560 BE 5:18 PM

ฉัตร

เป็นเครื่องสูง มีรูปร่างคล้ายร่ม ที่ ซ ้ อ นกั น ขึ้ น ไปเป็ น ชั้ น ๆ โดยชั้ น บนมี ขนาดเล็กกว่าชั้นล่าง มีทั้งประเภทแขวน ปัก ตั้ง หรือเชิญเข้าขบวนแห่ เพื่อเป็น พระเกียรติยศ ได้แก่ ฉัตรแขวนหรือปัก แบ่งออกเป็น ๔ ชนิ ด คื อ เศวตฉั ต ร (นพปฎลมหา เศวตฉัตร สัปตปฎลเศวตฉัตร เบญจปฎล เศวตฉัตร และเศวตฉัตร ๓ ชั้น) ฉัตรขาว ลายทอง ฉัตรตาด (ฉัตรตาดขาว ๕ ชั้น ฉัตรตาดเหลือง ๕ ชั้น) ฉัตรโหมด (ฉัตร โหมดขาว ๕ ชั้น ฉัตรโหมดเหลือง ๕ ชั้น นพปฎลมหาเศวตฉัตร ประดิษฐานเหนือ พระแท่นราชบัลลังก์ประดับมุก ฉัตรโหมดทอง ๕ ชั้น ฉัตรโหมดเงิน ๕ ชั้น ภายในพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท ฉัตรโหมดทอง ๓ ชั้น) ฉั ต รที่ ใ ช้ ป ระดั บ บนยอดพระโกศที่ บ รรจุ พ ระบรมอั ฐิ พระอั ฐิ แบ่งเป็น ๔ ชนิด คือ ฉัตรปรุทองค�ำกรุผ้าขาว ๙ ชั้น ฉัตรทองค�ำลงยา ๗ ชั้น ฉัตรทองค�ำลายโปร่ง ๗ ชั้น ไม่บุผ้าขาวส�ำหรับพระอัฐิสมเด็จพระบวรราชเจ้า ฉัตรทองค�ำลายโปร่ง ๗ ชั้น ไม่บุผ้าขาว ส�ำหรับพระอัฐิพระรัชทายาท หรือ สมเด็ จ พระเจ้ า น้ อ งยาเธอที่ ไ ด้ รั บ การสถาปนาพระเกี ย รติ ย ศขึ้ น เป็ น สมเด็ จ พระอนุชาธิราชเทียบเท่าสมเด็จพระรัชทายาท ฉัตรปักพระเบญจา หมายถึงฉัตรทองทรงกระบอกลายสลักโปร่ง ๕ ชั้น หนึ่งส�ำรับมี ๘ องค์ ตั้งแต่งมุมพระเบญจาทั้ง ๔ มุม ฉัตรส�ำหรับตัง้ ในพิธี หรือ เชิญเข้าขบวนแห่เป็นเกียรติยศ แบ่งเป็น ๖ ชนิด คือ พระมหาเศวตฉัตรกรรภิรมย์ (มี ๓ องค์ คือ พระเสนาธิปตั ย์ พระฉัตรชัย พระเกาวพ่าห์) ทีใ่ ช้เฉพาะในพระราชพิธบี รมราชาภิเษก พระอภิรมุ ชุมสาย (พระอภิรมุ ชุมสายปักหัก ทองขวาง พระอภิรมุ ชุมสายทองแผ่ลวด) ฉัตรเครือ่ งสูงวังหน้า ฉัตรเครือ่ ง ฉัตรเบญจา ฉัตรราชวัติ 42 42

6007-0159 sab_TH.indd 42

8/1/2560 BE 5:19 PM

นพปฎลมหาเศวตฉั ต ร

(นบ-พะ-ปะ-ดน-มะ-หา-สะ-เหฺ ว ด-ตะ-ฉั ด )

หรือ เศวตฉัตร ๙ ชั้น ส�ำหรับพระมหากษัตริย์ที่ทรงรับพระบรมราชาภิเษกตามโบราณราช ประเพณีแล้ว ลักษณะเป็นฉัตรผ้าขาว ๙ ชั้น แต่ละชั้นมีระบายขลิบทองแผ่ลวด ซ้อน ๓ ชั้น ฉัตรชั้นล่างสุดห้อยอุบะจ�ำปาทอง เศวตฉัตรแบบนี้ใช้แขวนหรือ ปักในสถานที่และโอกาสต่าง ๆ คือ • ใช้ปักเหนือราชบัลลังก์ในท้องพระโรง ในพระที่นั่ง พระมหาปราสาท ในพระมหามณเฑียร • ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร ใช้ปักเหนือพระที่นั่งภัทรบิฐเมื่อครั้งทรงรับพระราชพิธีบรมราชาภิเษก • ใช้แขวนเหนือพระแท่นราชบรรจถรณ์ภายในพระมหามณเฑียร • ใช้แขวนเหนือพระโกศพระบรมศพ ณ ทีป่ ระดิษฐานพระบรมศพ • ใช้ปักยอดพระเมรุมาศ • ใช้ ป ั ก บนพระยานมาศสามล� ำ คาน หรื อ พระยานมาศสามคาน ในการเชิญพระบรมศพโดยขบวนพระบรมราชอิสริยยศ • ใชั ป ั ก เหนื อ เกริ น ขณะเชิ ญ พระโกศพระบรมศพขึ้ น สู ่ พ ระมหาพิ ชั ย ราชรถ และเชิญขึ้นประดิษฐานบนพระเมรุมาศ • ใช้แขวนเหนือพระจิตกาธานเมื่อสุมเพลิงและเก็บพระบรมอัฐิ สวดศราทธพรต (สวด-สาด-ทะ-พฺรด)

คือ บทสวดในการบ�ำเพ็ญพระราชกุศลถวายพระบรมศพ พระศพ เมือ่ ครบ รอบวันต่างๆ ตามแต่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ในการบ�ำเพ็ญพระราชกุศลออก พระเมรุ (คืนก่อนวันถวายพระเพลิง พระราชทานเพลิง ๑ วัน) และในวันถวาย พระเพลิงพระบรมศพ พระราชทานเพลิงพระศพ หรือพระศพสมเด็จพระสังฆราชและ ศพพระสงฆ์ทรงสมณศักดิ์ เรียกบทสวดนี้ว่า “ศราทธพรตคาถา” ซึ่งเป็นธรรมปัจฉิม โอวาทของพระพุทธเจ้าที่ให้ตั้งอยู่ในความไม่ประมาทเพราะสังขารทั้งหลายไม่เที่ยง

43 43

6007-0159 sab_TH.indd 43

8/1/2560 BE 5:19 PM

ในการบ�ำเพ็ญพระราชกุศลออกพระเมรุในช่วงเย็นวันสุดท้ายทีป่ ระดิษฐาน พระบรมศพ พระศพ ณ พระทีน่ งั่ ดุสติ มหาปราสาท ในพระบรมมหาราชวังก่อนเชิญ พระบรมศพ พระศพไปยังพระเมรุมาศ พระเมรุ ในวันรุ่งขึ้น มีธรรมเนียมให้พระสงฆ์ ทรงสมณศักดิ์หรือพระราชาคณะ ๓๐ รูป สวดศราทธพรตรับเทศน์ เพื่อเป็นการ เจริญอัปปมาทธรรม คือ ให้ตั้งอยู่ในความไม่ประมาท จากนั้นพระมหากษัตริย์หรือ ผู้แทนพระองค์ถวายไทยธรรมบูชากัณฑ์เทศน์ และทรงทอดผ้าไตรถวายพระสงฆ์ ทีเ่ ทศน์และสวดศราทธพรต พระสงฆ์สดับปกรณ์ บรรพชิตจีนนิกายและอนัมนิกาย สวดมาติกา สดับปกรณ์ พระสงฆ์สวดพระอภิธรรมตลอดทั้งคืน รุ่งขึ้นจึงเชิญ พระบรมศพ พระศพ ไปยังพระเมรุมาศ พระเมรุ ณ ท้องสนามหลวง ก่อนการ ถวายพระเพลิง พระราชทานเพลิง พระมหากษัตริย์ถวายพัดรองที่ระลึก สมเด็จ พระสังฆราชหรือพระสงฆ์ทรงสมณศักดิท์ ที่ รงอาราธนาขึน้ ถวายเทศน์ หรือพระราชาคณะ จ�ำนวน ๕๐ รูป สวดศราทธพรตรับเทศน์ พระมหากษัตริย์ถวายเครื่องไทยธรรม ทรงทอดผ้าไตร จากนั้นจึงเสด็จฯ ขึ้นถวายพระเพลิง พระราชทานเพลิง ตามล�ำดับ เปิดเพลิง

การถวายพระเพลิงพระบรมศพหรือพระราชทานเพลิงพระศพตั้งแต่สมัย อยุธยามักกระท�ำให้เสร็จภายในครัง้ เดียว ท�ำให้มขี อ้ ขัดข้องเรือ่ งกลิน่ อันไม่พงึ ประสงค์ ปลายรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยูห่ วั เจ้าพนักงานจึงได้หาวิธไี ม่ให้ เกิดความเดือดร้อนแก่ผู้มาร่วมงาน จึงเป็นที่มาของการ “เผาพิธี” และ “เผาจริง” ซึ่งได้ยึดถือมาถึงปัจจุบัน ในหมายก�ำหนดการจึงแบ่งการถวายพระเพลิง หรือพระราชทานเพลิงออก เป็น ๒ ช่วงเวลาคือ ช่วงบ่ายถึงเย็น และช่วงดึก ดังในพระราชพิธีถวายพระเพลิง พระบรมศพพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวที่มีการถวายพระเพลิงในเวลา ๑๘ นาฬิกา ๑๕ นาที (๖.๑๕ ล.ท.) ครั้งหนึ่ง และในเวลา ๒๓ นาฬิกา (๑๑.๐๐ ล.ท.) ครั้งหนึ่ง เรียกการถวายพระเพลิงในช่วงเวลาที่สองนี้ว่า “การเปิดเพลิง” ทัง้ นี้ ตัง้ แต่งานพระราชพิธพี ระราชทานเพลิงพระศพสมเด็จพระเจ้าพีน่ างเธอ เจ้าฟ้า กัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์เป็นต้นมาได้เปลี่ยนการเปิดเพลิงที่ พระจิตกาธานมาที่เตาสุมเพลิงพระศพแบบสมัยใหม่ 44 44

6007-0159 sab_TH.indd 44

8/1/2560 BE 5:19 PM

อนึ่ง ในการถวายพระเพลิงพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้า เจ้าอยูห่ วั นับเป็นคราวแรกทีไ่ ด้คดั เลือกประชาชนขึน้ ถวายพระเพลิง ตลอดจนน�ำธูป เทียนของราษฎรมาประกอบการถวายพระเพลิงด้วย โดยธูปเทียนทีเ่ หลือเจ้าพนักงาน ภูษามาลาได้นำ� มาจุดทีร่ าวเทียนรอบพระเมรุมาศเพือ่ เป็นการถวายสักการะพระบรมศพ เก็บพระบรมอัฐิ พระอัฐิ

เป็นพิธีที่กระท�ำขึ้นหลังจากการถวายพระเพลิงพระบรมศพ พระราชทาน เพลิ ง พระศพเสร็ จ สิ้ น แล้ ว โดยประกอบพิ ธี ณ พระจิ ต กาธาน เมื่ อ เสด็ จ ขึ้ น พระเมรุมาศ พระเมรุ เจ้าพนักงานภูษามาลาเปิดผ้าคลุมพระบรมราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคาร ทรงสรงพระบรมอัฐิ พระอัฐิด้วยน�้ำพระสุคนธ์ เจ้าพนักงานแจงพระบรมอัฐิ พระอัฐิ โดยเชิญพระบรมอัฐิ พระอัฐิ พระบรมราช สรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคาร เรียงเป็นล�ำดับให้มีลักษณะเหมือน รูปคน หันพระเศียรไปทางทิศตะวันตก จากนั้นหันพระบรมอัฐิ พระอัฐิ พระบรม ราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคารที่แจงไว้มาทางทิศตะวันออก เรียกว่า แปรพระบรมอัฐิ พระอัฐิ แล้วจึงถวายคลุมด้วยผ้า เช่น พระราชพิธีถวาย พระเพลิงพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ถวายคลุมด้วยผ้า ๓ ชั้น คือ แพรขาว ผ้าตาด และผ้ากรองทอง ทรงจุดเทียนเครื่องนมัสการทองน้อย ทรงกราบถวายบั ง คมพระบรมอั ฐิ แล้ ว เสด็ จ ลงมาประทั บ พระที่ นั่ ง ทรงธรรม ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เหล่าราชนิกุล ข้าราชการ เดินสามหาบ ต่อมาเปลี่ยน เป็นการท�ำส�ำรับภัตตาหารสามหาบตั้งถวาย พระสงฆ์สดับปกรณ์พระบรมอัฐิ ทรงจุดธูปเทียนเครื่องนมัสการทองน้อย ทรงทอดผ้าไตร สมเด็จพระราชาคณะและ พระราชาคณะสดับปกรณ์ ทรงโปรยเหรียญทองเหรียญเงินพระราชทาน เจ้าพนักงาน ภูษามาลาเปิดผ้าคลุมพระบรมอัฐิ ทรงเก็บพระบรมอัฐิลงสรงในขันพระสุคนธ์ การเก็บพระบรมอัฐิจะเลือกเก็บแต่ละส่วนของพระสรีระอย่างละเล็กน้อย พร้อมกัน นัน้ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระบรมวงศานุวงศ์ฝา่ ยหน้าฝ่ายในทีไ่ ด้รบั พระบรม ราชานุญาตขึน้ รับพระราชทานพระบรมอัฐไิ ปสักการบูชา แล้วทรงประมวลพระบรม อัฐิบรรจุพระโกศ หลังจากนั้นเชิญพระโกศพระบรมอัฐิไปยังพระที่นั่งทรงธรรม ทรงประกอบพิธบี ำ� เพ็ญพระราชกุศลถวาย ส่วนพระบรมราชสรีรางคารเชิญลงบรรจุ ในพระผอบโลหะปิดทองประดิษฐานบนพานทองสองชั้นคลุมผ้าตาดพักรอไว้บน พระเมรุมาศ 45 45

6007-0159 sab_TH.indd 45

8/1/2560 BE 5:19 PM

การเก็บรักษาพระบรมอัฐิ พระอัฐิ

การเชิญพระบรมอัฐิ พระอัฐิ ของพระมหากษัตริย์ และพระบรมวงศ์ทถี่ วาย พระเพลิง พระราชทานเพลิงแล้ว บรรจุลงพระบรมโกศ พระโกศขนาดเล็ก ไปเก็บ รักษานั้น ในสมัยอยุธยามีธรรมเนียมการสร้างพระสถูปเจดีย์เพื่อบรรจุพระบรมอัฐิ และพระอัฐิตรงที่ถวายพระเพลิง พระราชทานเพลิง และสถานที่อื่น ๆ ต่อมาได้เชิญ พระบรมอัฐไิ ปบรรจุไว้ ณ ท้ายจระน�ำพระวิหารหลวงวัดพระศรีสรรเพชญ์ ส่วนพระอัฐิ ก็เชิญบรรจุไว้ในเจดีย์รายวัดพระศรีสรรเพชญ์ และวัดแห่งอื่นในกรุงศรีอยุธยา ในสมัยรัตนโกสินทร์ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โปรดเกล้ า ฯ ให้ เชิ ญ พระบรมอั ฐิ ส มเด็ จ พระปฐมบรมมหาชนกประดิ ษ ฐานไว้ ณ หอพระธาตุมณเฑียร ในพระบรมมหาราชวัง ในรัชกาลต่อ ๆ มาจึงโปรด เกล้าฯ ให้เชิญพระบรมอัฐิสมเด็จพระบรมราชบุพการีประดิษฐาน ณ สถานที่ เดี ย วกั น รวมทั้งพระอัฐิพระบรมราชวงศ์ชั้นสูงบางพระองค์ ส่วนพระบรมวงศ์ ฝ่ า ยในที่ ท รงศั ก ดิ์ เ สมอพระองค์ เจ้ า ลู ก หลวงที่ ไ ม่ มี เจ้ า พี่ เจ้ า น้ อ งที่ อ อกวั ง เป็ น ส่วนพระองค์ โปรดเกล้าฯ ให้เชิญพระอัฐิประดิษฐาน ณ หอพระนาก ในบริเวณ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม ครั้ น ถึ ง รั ช สมั ย พระบาทสมเด็ จ พระจอมเกล้ า เจ้ า อยู ่ หั ว โปรดเกล้ า ฯ ให้เชิญพระบรมอัฐิของพระบรมชนกนาถจากหอพระธาตุมณเฑียรมาประดิษฐาน ณ พระที่นั่งมหิศรปราสาท ในรัชกาลต่อมาโปรดเกล้าฯ ให้เชิญกลับไปประดิษฐาน ณ หอพระธาตุมณเฑียรตามเดิม ครัน้ เมือ่ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยูห่ วั โปรดเกล้าฯ ให้สร้างพระที่นั่งจักรีมหาปราสาท จึงโปรดเกล้าฯ ให้จัดชั้นบนภายใต้ ยอดปราสาทองค์กลางเป็นที่ประดิษฐานพระบรมอัฐิสมเด็จพระบรมราชบุพการี ภายหลังจึงเป็นที่ประดิษฐานพระบรมอัฐิของรัชกาลต่อ ๆ มา รวมทั้งพระบรมอัฐิ สมเด็จพระอัครมเหสีในรัชกาลที่ ๔ รัชกาลที่ ๕ และรัชกาลที่ ๗ ส่วนชั้นบนภายใต้ ยอดปราสาทองค์ตะวันตกเป็นที่ประดิษฐานพระอัฐิพระบรมวงศ์ชั้นเจ้าฟ้า

46 46

6007-0159 sab_TH.indd 46

8/1/2560 BE 5:19 PM

พระโกศพระบรมอัฐิ พระอัฐิ

คื อ ภาชนะส� ำ หรั บ ใช้ บรรจุ พ ระบรมอั ฐิ พระอั ฐิ องค์ พระโกศ หรื อ โกศ จะมี ลั ก ษณะ และขนาดต่าง ๆ กัน ตามอิสริยยศ ประกอบด้วยส่วนต่าง ๆ ๕ ส่วน คือ ส่วนฐานพระโกศ ส่วนองค์พระโกศ ส่วนฝาพระโกศ ส่วนยอดพระโกศ และ เครื่องประดับพระโกศ ซึ่งบางคราว อาจจะการมีถอดผลัดเปลีย่ นเครือ่ ง ประดับพระโกศเมื่อเชิญออกประดิษฐานในพระราชพิธี นอกจากนี้ ภายในพระโกศ พระบรมอัฐิ พระอัฐิ ยังมีพระถ�ำ้ ศิลาทรงพระบรมอัฐิ พระอัฐิอีกชั้นหนึ่ง ตามราชประเพณี หลังเสร็จสิน้ งานถวายพระเพลิงพระบรมศพ พระราชทาน เพลิงพระศพแล้ว จะมีการเก็บพระบรมอัฐิ พระอัฐิ หรือพระบรมราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคาร น�ำไปบ�ำเพ็ญพระราชกุศล พระกุศลอีกครัง้ หนึง่ ก่อนจะน�ำไปเก็บรักษาบูชา ณ สถานทีอ่ นั สมควร เพือ่ แสดงความเคารพ และ ความกตัญญู ส�ำหรับพระบรมอัฐิ พระอัฐิ และพระบรมราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคาร ส่วนทีเ่ หลือมักน�ำไปลอยในแม่นำ�้ ตามคติความเชือ่ ลัทธิฝา่ ยพราหมณ์ เพื่อให้ได้ไปสู่สรวงสวรรค์ พระโกศพระบรมอั ฐิ พ ระมหากษั ต ริ ย ์ และสมเด็ จ พระอั ค รมเหสี ท�ำด้วยทองค�ำลงยาราชาวดี บางส่วนประดับเพชร บางส่วนประดับพลอย เช่น ที่เฟื่อง พุ่มยอด และเครื่องประดับอื่น ๆ ส่วนพระโกศพระอัฐิของพระบรมวงศ์ ชั้นสมเด็จเจ้าฟ้าลงมาถึงพระองค์เจ้าต่างกรมชั้นสมเด็จกรมพระยา ท�ำด้วยทองค�ำ ลงยา ทั้งนี้ ในการสร้างพระโกศพระบรมอัฐิ พระอัฐิ มักมีการจ�ำลองแบบตามอย่าง ที่เคยสร้างกันสืบมาตามราชประเพณี โดยอาจแตกต่างกันในส่วนรายละเอียด

47 47

6007-0159 sab_TH.indd 47

8/1/2560 BE 5:19 PM

ภัตตาหารคาวหวานสามหาบ เดินสามหาบ

เป็ น ค� ำ ที่ ป รากฏในเอกสารเก่ า ในหมายก� ำ หนดการถวายพระเพลิ ง พระบรมศพ พระราชทานเพลิ ง พระศพ รวมทั้ ง ในงานปลงศพของสามั ญ ชน ในอดี ต ก่ อ นการเก็ บ พระบรมอั ฐิ พระอั ฐิ ได้ จั ด พระบรมวงศานุ ว งศ์ และ ข้ า ราชการฝ่ า ยหน้ า ท� ำ หน้ า ที่ ถื อ และหาบสิ่ ง ของต่ า ง ๆ คนที่ ห นึ่ ง ถื อ ผ้าไตร (ผ้าไตรสามหาบ) น�ำหน้า คนที่สองหาบสาแหรกซึ่งวางตะลุ่มและเตียบ บรรจุ ภั ต ตาหารถวายพระสงฆ์ (ภั ต ตาหารสามหาบ) คนที่ ส ามถื อ หม้ อ ข้ า ว เชิงกรานซึ่งเป็นเตาไฟส�ำหรับตั้งหม้อหุงต้มในสมัยโบราณ ในหม้อใส่ข้าวสาร พริก หอม กระเทียม กะปิ ฯลฯ เดินเวียนรอบพระเมรุมาศ พระเมรุโดยอุตราวัฏ (เวียนซ้าย) ๓ รอบ จากนั้นพระมหากษัตริย์เสด็จฯ ขึ้นบนพระเมรุมาศ พระเมรุ ทรงทอดผ้าไตรสามหาบบนผ้าทีถ่ วายคลุมพระบรมอัฐิ พระอัฐิ สมเด็จพระราชาคณะ พระราชาคณะขึ้นสดับปกรณ์บนพระเมรุมาศ พระเมรุ จากนั้นทรงเก็บพระบรมอัฐิ พระอัฐิเป็นที่เรียบร้อยแล้ว เสด็จฯ ยังพระที่นั่งทรงธรรม ทรงประเคนภัตตาหาร สามหาบแด่สมเด็จพระราชาคณะ พระราชาคณะที่สดับปกรณ์ผ้าไตร เมื่อรับ พระราชทานฉันเสร็จแล้ว พระสงฆ์ทง้ั นัน้ ถวายอนุโมทนา ถวายอดิเรก

48 48

6007-0159 sab_TH.indd 48

8/1/2560 BE 5:19 PM

ทั้ ง นี้ ใ นพระราชพิ ธี ป ั จ จุ บั น ยกเลิ ก การเดิ น สามหาบรอบพระเมรุ ม าศ พระเมรุ คงไว้แต่เพียงการถวายผ้าไตรสามหาบก่อนเก็บพระบรมอัฐิ พระอัฐิ และ ถวายภัตตาหารสามหาบเมือ่ เชิญพระโกศพระบรมอัฐิ พระอัฐมิ าประดิษฐานบนบุษบก เหนือพระแท่นแว่นฟ้าทอง ณ พระที่นั่งทรงธรรม โดยภัตตาหารสามหาบจัดตาม พระเกียรติยศคือ พระมหากษัตริย์ สมเด็จพระบรมราชินี จัด ๓ ชุด (เก้าส�ำรับ) ชัน้ เจ้าฟ้า จัด ๒ ชุด (หกส�ำรับ) ชั้นพระองค์เจ้าจัด ๑ ชุด (สามส�ำรับ) พระบรมราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคาร

คือ เถ้าถ่านที่ปะปนกับพระบรมอัฐิองค์เล็กองค์น้อยของพระบรมศพ พระศพ พระมหากษัตริย์ สมเด็จพระบรมราชินี พระบรมวงศ์ ที่ถวายพระเพลิงแล้ว เรียกว่า พระบรมราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคาร และเรียกว่า อังคาร ส�ำหรับสามัญชน การลอยพระบรมราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคาร

หมายถึง การเชิญพระบรมราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคาร (เถ้าถ่านของพระบรมศพ พระศพ ที่ถวายพระเพลิง พระราชทานเพลิงแล้ว) น�ำไปลอยในแม่น�้ำ สันนิษฐานว่า เป็นคติการปลงศพดั้งเดิมของชาวฮินดูในประเทศ อินเดียที่นิยมทิ้งธาตุลงในแม่น�้ำใหญ่หรือทะเล ซึ่งไทยรับอิทธิพลความเชื่อนี้มา โดยเฉพาะธรรมเนียมฝ่ายราชส�ำนักมาแต่ครัง้ กรุงศรีอยุธยาเป็นอย่างน้อย และปฏิบตั ิ สืบมาในสมัยรัตนโกสินทร์ โดยหลังจากถวายพระเพลิงพระบรมศพ พระราชทานเพลิง พระศพ และเก็บพระบรมอัฐิ พระอัฐแิ ล้ว เจ้าพนักงานจะเชิญพระบรมราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคาร ลงในถุงผ้าสีขาวประดิษฐานบนพาน แต่เดิมมี การเตรียมก้อนศิลา ๓ ก้อนลงรักปิดทอง เงิน และนาก ใส่ในถุงลอยเพื่อถ่วงให้ จมลง ทัง้ นี้ ขัน้ ตอนการเตรียมอุปกรณ์นี้ ปรับเปลีย่ นไปตามกาลสมัย เมือ่ บรรจุพระบรม ราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคาร ลงในถุงและวางบนพานแล้วเสร็จ จะมีพิธีเชิญซึ่งอาจเป็นขบวนใหญ่แห่ทางสถลมารคจากพระเมรุมาศ พระเมรุสู่เรือ พระที่นั่ง หรืออาจเป็นขบวนขนาดย่อมตามแต่กรณี อนึ่ง ในสมัยอยุธยานิยมเชิญ พระบรมราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคารลอยที่วัดพุทไธสวรรย์ หรื อ วั ด ไชยวั ฒ นาราม ส่ ว นในสมั ย รั ต นโกสิ น ทร์ น� ำ ไปลอยที่ วั ด ปทุ ม คงคา หรือวัด ยานนาวา สันนิษฐานว่าเนื่องจากนามของวัดทั้ งสองเป็ นสิริมงคลและ สอดคล้องกับคติธรรมเนียมเดิม 49 49

6007-0159 sab_TH.indd 49

8/1/2560 BE 5:19 PM

การบรรจุพระบรมราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคาร

เป็นขัน้ ตอนสุดท้ายในพระราชพิธถี วายพระเพลิงพระบรมศพ พระราชทาน เพลิงพระศพ ของพระมหากษัตริย์ สมเด็จพระบรมราชบุพการี สมเด็จพระบรมราชินี และ พระบรมวงศ์เกิดขึน้ ครัง้ แรกในคราวพระราชพิธถี วายพระเพลิงพระบรมศพพระบาท สมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยูห่ วั เมือ่ พ.ศ. ๒๔๕๔ โดยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้า เจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้ยกเลิกธรรมเนียมการลอยพระบรมราชสรีรางคาร และ โปรดเกล้าฯ ให้เชิญพระบรมราชสรีรางคารมาประดิษฐาน ณ รัตนบัลลังก์พระพุทธชินราช ภายในพระอุโบสถวัดเบญจมบพิตรดุสติ วนาราม จึงกลายเป็นธรรมเนียมในการเชิญ พระบรมราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคาร ไปบรรจุทพี่ ทุ ธบัลลังก์ ของพระพุทธรูปหรือในสุสานหลวงหรือสถานทีอ่ นั ควรแทน โดยเจ้าพนักงานจะเชิญ พระบรมราชสรีรางคาร พระราชสรีรางคาร พระสรีรางคาร จากสถานทีท่ พี่ กั ไว้แล้ว ตั้งขบวนพระบรมราชอิสริยยศ พระราชอิสริยยศ พระอิสริยยศไปยังสถานที่บรรจุ อันเหมาะสม อย่างไรก็ดี ยังคงมีการเชิญพระราชสรีรางคาร พระสรีรางคารของเจ้านาย บางพระองค์ไปลอยน�ำ้ บ้าง ตามแต่จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ศิลาหน้าเพลิง

คือ หินเหล็กไฟ ที่ใช้เหล็กสับกับหินให้เกิดประกายไฟ โดยมีดินปะทุ เป็นเชื้อให้ติดไฟง่าย แล้วทรงจุดเทียนพระราชทานแก่เจ้าพนักงาน หากแต่การใช้ หินเหล็กไฟไม่สะดวก ในสมัยต่อมาพระมหากษัตริย์จึงทรงใช้พระแว่นสูรยกานต์ ส่องกับแสงอาทิตย์ให้เกิดไฟ แล้วจึงน�ำเอาเพลิงนั้นจุดถวายพระเพลิงพระบรม ศพหรือพระศพ สันนิษฐานว่า การจุดเพลิงด้วยวิธีการดังกล่าวเป็นวิธีเดียวกับ การจุดเพลิงไฟฟ้าเพื่อถวายพระเพลิงพระบรมศพสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ ที่ปรากฏในค�ำให้การขุนหลวงหาวัด ซึ่งธรรมเนียมดังกล่าวยังคงปฏิบัติสืบมา ในการถวายพระเพลิงเจ้านาย ดังในคราวถวายพระเพลิงพระบรมศพสมเด็จพระศรี นคริ น ทราบรมราชชนนี พระบาทสมเด็ จ พระปรมิ น ทรมหาภู มิ พ ลอดุ ล ยเดช บรมนาถบพิตร ทรงส่องพลังความร้อนจากแสงอาทิตย์ดว้ ยพระแว่นสูรยกานต์แล้วให้ เจ้าพนักงานตั้งแต่งมณฑปส�ำหรับเลี้ยงเพลิงไว้ แล้วเชิญมายังพระเมรุมาศ ในปัจจุบนั ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้นำ� ไฟทีเ่ กิดจากพระแว่นสูรยกานต์ ไปจุดเลี้ยงไว้ที่พระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดาราม เมื่อมีผู้มาขอไฟพระราชทาน จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เจ้าพนักงานส�ำนักพระราชวังเชิญ “ไฟหลวง” มา พระราชทานเพลิงศพผู้นั้นต่อไป 50 50

6007-0159 sab_TH.indd 50

8/1/2560 BE 5:19 PM

พระภูษาโยง

หมายถึง ผ้าที่โยงจากพระโกศพระบรมศพไปยังอาสน์สงฆ์โดยมีเสาบัว รองรับซึ่งถือเป็นสายที่ ๑ เพื่อไปเชื่อมกับพระภูษาโยงอีกหนึ่งส�ำรับ หรือสายที่ ๒ ซึ่งวางอยู่บนพานทองสองชั้นต้นอาสน์สงฆ์ส�ำหรับทรงทอดผ้าไตรถวายพระสงฆ์ สดับปกรณ์ สดับปกรณ์

เป็นศัพท์ทใี่ ช้กบั พระบรมศพ พระศพ พระบรมอั ฐิ พระอั ฐิ ส� ำ หรั บ บุ ค คลโดยทั่ ว ไปใช้ บั ง สุ กุ ล แต่หากพิจารณาจากการเขียนค�ำนี้ ทัง้ ในภาษาบาลี และภาษาสันสกฤต พบว่ า มี ค วามหมายคื อ ปกรณ์ ทั้ง ๗ หรือพระอภิธรรม ๗ คัมภีร์ พระสงฆ์สดับปกรณ์ที่ปะร�ำ ซึ่ ง ประกอบด้ ว ย สั ง คณี วิ ภั ง ค์ ณ ลานพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท งานพระราชพิธี ธาตุ ก ถา ปุ ค คลบั ญ ญั ติ กถาวั ต ถุ พระราชทานเพลิงพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี ยมก และปัฏฐาน ดังนัน้ ทัง้ บังสุกลุ และสดับปกรณ์จงึ มีทมี่ าต่างกันกล่าวคือ บังสุกลุ เป็นการ บ�ำเพ็ญกุศลด้วยการชักผ้าหรือทอดผ้าบังสุกุล ส่วนสดับปกรณ์ หมายถึงการสวด พระอภิธรรม ๗ คัมภีร์เพื่อแสดงความกตัญญูต่อผู้ล่วงลับ ซึ่งในงานพระราชพิธี พระพิธีธรรมจะสวดพระอภิธรรมท�ำนองหลวงซึ่งมี ๗ คัมภีร์ พระพิธีธรรม

คือ ต�ำแหน่งของพระสงฆ์ที่มาสวดบทพระอภิธรรมในท�ำนองเฉพาะ และ ได้รับพระราชทานนิตยภัตจากพระมหากษัตริย์ พระพิธีธรรมนั้นเกิดขึ้นในสมัยใด ไม่มีบันทึกไว้เป็นหลักฐานที่ชัดเจน หากวัดที่มีพระพิธีธรรมมาแต่เดิมมีทั้งสิ้น ๙ วัด คือ วัดระฆังโฆสิตาราม วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ วัดราชสิทธาราม วัดพระเชตุพน วิมลมังคลาราม วัดราชบูรณะ วัดสระเกศ วัดโมลีโลกยาราม วัดหงส์รัตนาราม วัดอรุณราชวราราม ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนัง่ เกล้าเจ้าอยูห่ วั ได้เพิม่ พระพิธธี รรม

51 51

6007-0159 sab_TH.indd 51

8/1/2560 BE 5:19 PM

วัดสุทศั นเทพวรารามขึน้ ใหม่ และเลิกพระพิธธี รรมวัดโมลีโลกยารามเปลีย่ นมาเป็น วัดบวรนิเวศวิหาร ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยูห่ วั จึงมีพระพิธธี รรม ๑๐ ส�ำรับ ปัจจุบนั วัดทีม่ พี ระพิธธี รรม คือ วัดระฆังโฆสิตาราม วัดประยุรวงศาวาส วัดราชสิทธาราม วัดอนงคาราม วัดบวรนิเวศวิหาร วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎิ์ วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม วัดสระเกศ วัดสุทศั นเทพวราราม และวัดจักรวรรดิ ราชาวาส ก�ำหนดการสวดพระอภิธรรมแตกต่างไปตามพระอิสริยยศ ดังในงาน พระบรมศพพระมหากษัตริย์ จะอาราธนา ๒ ส�ำรับ ส�ำรับละ ๔ รูป ผลัดเปลี่ยนกัน สวดพระอภิธรรมตลอดเวลาทั้งกลางวันและกลางคืนมีก�ำหนด ๑๐๐ วัน ซึ่งท�ำนอง การสวดพระอภิธรรมจะมีทำ� นองเฉพาะ เรียกโดยรวมว่า ท�ำนองหลวง การสวดท�ำนองหลวงมี ๔ ท�ำนอง ได้แก่ ท�ำนองกะ แบ่งเป็น กะเปิด เน้นการออกเสียงค�ำสวดอย่างชัดเจน กะปิด เน้นการสวดเอื้อนเสียงยาว ท�ำนองเลื่อน สวดเอื้อนเสียงท�ำนองติดต่อกันไม่ให้ขาดตอน ท�ำนองลากซุง สวดออกเสียงหนักทุกตัวอักษร โดยเอื้อนเสียงจากหนัก แล้วแผ่วลงไปหาเบา ท�ำนองสรภัญญะ เน้นค�ำสวดชัดเจนและเอื้อนท�ำนองเสียงสูงต�่ำ

พระพิธีธรรมสวดพระอภิธรรมในการพระราชพิธี บ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร

52 52

6007-0159 sab_TH.indd 52

8/1/2560 BE 5:19 PM

การประโคมย�่ำยามในการพระราชพิธีบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระบรมศพ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร การประโคมย�่ำยาม

เป็นเครือ่ งประกอบพระอิสริยยศ ทัง้ ยังเป็นเครือ่ งบอกเวลาแก่เจ้าพนักงาน ในการปฏิบัติงาน ซึ่งการประโคมนี้อาจรับมาจากการย�่ำยามในวัฒนธรรมอินเดีย แต่โบราณโดยกระท�ำทุก ๓ ชั่วโมง ส�ำหรับการประโคมย�่ำยามในงานพระบรมศพ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร เริม่ จากเวลา ๖ นาฬิกา จนถึง ๒๑ นาฬิกา โดยใช้วงเครื่องสูงซึ่งประกอบด้วยวงแตรสังข์ (เครื่องดนตรี ประกอบด้วย ปีไ่ ฉน กลองชนะ สังข์ แตรงอน และแตรฝรัง่ ) และวงปีไ่ ฉน กลองชนะ (เครื่ อ งดนตรี ป ระกอบด้ ว ย ปี ่ ไ ฉน เปิ ง มาง และกลองชนะ) นอกจากนี้ การประโคมย�ำ่ ยามในงานพระบรมศพพระมหากษัตริยย์ งั ได้เพิม่ “กลองมโหระทึก” เข้ามาด้วย ส่วนวงปี่พาทย์นางหงส์ได้น�ำมาร่วมประโคมตั้งแต่ครั้งงานพระบรมศพ สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนีเป็นคราวแรกตามพระราชประสงค์ของสมเด็จ พระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี การประโคมย�ำ่ ยามจะประโคมตามล�ำดับเริม่ จาก วงเครือ่ งสูง คือวงแตรสังข์ ประโคม “เพลงส�ำหรับบท” ในขณะเดียวกันกลองมโหระทึกเริม่ ประโคมด้วย (และ ประโคมต่อเนือ่ งจนจบการประโคมของวงเครือ่ งสูง) ต่อด้วยวงปีไ่ ฉน กลองชนะ ประโคม เพลง “พญาโศกลอยลม” โดยประโคมสลับเช่นนีส้ องครัง้ และวงแตรสังข์จะประโคม สุดท้ายอีกครัง้ หนึง่ ก่อนทีว่ งปีพ่ าทย์นางหงส์จะประโคม “เพลงเรือ่ งนางหงส์” ได้แก่ เพลงพราหมณ์เก็บหัวแหวน เพลงสาวสอดแหวน เพลงกระบอกทอง เพลงคูแ่ มลงวัน ทอง และเพลงแมลงวันทอง เมือ่ บรรเลงจบตามล�ำดับดังกล่าวนีถ้ อื ว่าเสร็จการประโคม ย�ำ่ ยาม ๑ ครัง้

53 53

6007-0159 sab_TH.indd 53

8/1/2560 BE 5:19 PM

วงปี่พาทย์นางหงส์

เป็นวงปีพ่ าทย์ทมี่ บี ทบาท ส�ำคัญในการประโคมประกอบพิธศี พ อย่างมีแบบแผนของไทยมาแต่ครั้ง โบราณ ก่อนที่ภายหลังจะหันมา นิยมใช้วงปี่พาทย์มอญ วงปี่พาทย์ นางหงส์นี้เป็นการน�ำวงปี่พาทย์ สามัญ (เครื่องดนตรีประกอบด้วย การบรรเลงของวงปีพ่ าทย์นางหงส์ในการพระราชพิธบี ำ� เพ็ญ ปี่ใน ระนาดเอก ฆ้องวงใหญ่ ฉิ่ง พระราชกุศลพระบรมศพ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหา ภูมพิ ลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร ตะโพน กลองทั ด ) ประสมกั บ วงบัวลอย (เครื่องดนตรีประกอบด้วย ปี่ชวา กลองมลายู และเหม่ง) โดยลดทอน เครื่องดนตรีของวงปี่พาทย์สามัญคือ ปี่ใน ตะโพน และลดทอนเหม่งในวงบัวลอย ออก ส�ำหรับกลองทัดและกลองมลายูนั้นมีวิธีการใช้ดังนี้ กลองทัดจะใช้ประโคม ในงานพระราชพิธี กลองมลายูจะใช้ประโคมในงานสามัญชน ซึ่งในงานพระบรมศพ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร ใช้วงปี่พาทย์ นางหงส์เครื่องใหญ่ เครื่องดนตรีประกอบด้วย ปี่ชวา ระนาดเอก ระนาดเอกเหล็ก ระนาดทุ้ม ระนาดทุ้มเหล็ก ฆ้องวงใหญ่ ฆ้องวงเล็ก ฉิ่ง และกลองทัด ทั้งนี้ ที่ใช้ชื่อว่าวงปี่พาทย์นางหงส์นั้น เนื่องจากเรียกตามชื่อหน้าทับที่ใช้ ตีประกอบเพลงชุดนี้คือ หน้าทับนางหงส์ จึงเรียกชื่อวงและชื่อเพลงเรื่องนี้ว่า วงปี่พาทย์นางหงส์และเพลงเรื่องนางหงส์ เครื่องสังเค็ด

สังเค็ด มาจากค�ำว่า สังคีต แปลว่า การสวด ดังนั้นที่ซึ่งพระสงฆ์ขึ้นไปนั่ง สวดได้ ๔ รูป จึงเรียกว่า เตียงสังคีตอันเดียวกับเตียงสวด หรือร้านสวดในการศพ เว้นแต่ท�ำให้ประณีตขึ้นมียอดดุจปราสาทก็มี ไม่มียอดก็มี ทั้งนี้เครื่องสังเค็ดอัน หมายถึงสิ่งของที่ใช้ในการท�ำบุญศพมีที่มาจากแต่เดิมนิยมน�ำสังเค็ดอันเป็นเตียง สวดของพระสงฆ์นั้นมาใส่ของหามเข้าขบวนแห่ศพ ต่อมาภายหลังของเหล่านี้ไม่ได้ จัดใส่ในสังเค็ดแล้ว แต่ผู้คนยังเรียกของท�ำบุญในการศพว่าเครื่องสังเค็ดอยู่ ลักษณะของเครื่องสังเค็ดมีหลายชนิดตามแต่จะเห็นว่าสิ่งใดจ�ำเป็นแก่ พระสงฆ์ ครัน้ ถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยูห่ วั ทรงเปลีย่ นธรรมเนียม 54 54

6007-0159 sab_TH.indd 54

8/1/2560 BE 5:19 PM

การถวายเครื่องสังเค็ดโดยมุ่งประโยชน์แก่สาธารณะ มากขึ้น จ�ำแนกเป็น ๓ ประเภท คือ ถวายพระภิกษุ มีพัดรอง หรือพัดสังเค็ด ย่าม ผ้ากราบ ถวายวัด มีธรรมาสน์ ตู้พระธรรม และ ให้ส�ำหรับโรงเรียน ได้แก่ เครื่องใช้ต่าง ๆ ในปัจจุบันยังคงยึดธรรมเนียม การถวายเครื่องสังเค็ดดังกล่าวอยู่ แต่ได้มีการถวาย หนังสือ อันเป็นแหล่งเกิดปัญญาเพิม่ เข้ามา ดังในงาน ถวายพระเพลิงพระบรมศพสมเด็จพระนางเจ้าร�ำไพ พรรณี พระบรมราชินีในรัชกาลที่ ๗ ได้สร้างตู้สังเค็ด บรรจุพระไตรปิฎกฉบับสยามรัฐซึ่งเป็นพระไตรปิฎก ที่จัดพิมพ์ขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้า เจ้าอยู่หัว ตู้สังเค็ดในงานพระเมรุ พระราชพิธี

พระราชทานเพลิงพระศพสมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี

ต้นกัลปพฤกษ์

เป็นต้นไม้ที่ท�ำขึ้นเนื่องในการทิ้งทานในงานเมรุหลวง ซึ่งมีลูกมะนาวหรือ มะกรูดบรรจุเงินตราห้อยอยู่ตามกิ่งต่าง ๆ โดยมีเจ้าพนักงานโปรยลูกมะนาวหรือ ลูกมะกรูดดังกล่าวให้แก่ราษฎร ตามคติไตรภูมิ ต้นกัลปพฤกษ์นี้เป็นต้นไม้ในอุตร กุรุทวีป และในสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ เชื่อว่าต้นกัลพฤกษ์เป็นต้นไม้ที่ให้ผลตามความ ปรารถนาของผู้ขอ และเงินนั้นมีค่าเปรียบได้ดั่งสิ่งสารพัดนึก ผู้ได้รับจะเนรมิตสิ่งที่ พึงประสงค์ได้ดั่งใจ ประดุจดังนึกขอเอาได้จากต้นกัลปพฤกษ์ ในพระราชพิธีถวาย พระเพลิงพระบรมศพ หรือพระราชทานเพลิงพระศพเจ้านายจึงมีธรรมเนียมการตั้ง ต้นกัลปพฤกษ์เพื่อให้งานพระเมรุมีความครบถ้วนตามคติไตรภูมิ อีกทั้งเพื่อให้ทาน แก่ราษฎร เป็นการท�ำบุญอุทิศแก่เจ้านายพระองค์ที่ล่วงลับ ถือเป็นทานมัยบริจาค ซึ่งเป็นหนึ่งในบุญกิริยาวัตถุ ๑๐ ที่บุคคลพึงปฏิบัติ การท�ำต้นกัลปพฤกษ์ในงานพระราชพิธีพระบรมศพ และพระศพ ปรากฏ ในเอกสารประวัติศาสตร์มาตั้งแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยาจนมาถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ก่อนจะมีการยกเลิกการตั้งต้นกัลปพฤกษ์ในงานถวาย พระเพลิงพระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยูห่ วั พร้อมกับธรรมเนียม โบราณอื่น ๆ เช่น การฉลองต่าง ๆ ได้แก่ ดอกไม้เพลิง การมหรสพ และการตั้ง โรงครัวเลี้ยง 55 55

6007-0159 sab_TH.indd 55

8/1/2560 BE 5:19 PM

ค�ำศัพท์ภาษาไทย-อังกฤษ และการอ่านออกเสียง

คำ�ศัพท์ภาษาไทย

คำ�อ่าน

คำ�ศัพท์ภาษาอังกฤษ

การเก็บรักษาพระบรมอัฐิ / พระอัฐิ

กาน-เก็บ-รัก-สา-พฺระ-บอ-รม-มะอัด-ถิ / พฺระ-อัด-ถิ

Storing/ Enshrining the Royal Relics

การบรรจุพระบรมราชสรีรางคาร / กาน-บัน-จุ-พฺระ-บอ-รม-มะ-ราดพระราชสรีรางคาร / ชะ-สะ-รี-ราง-คาน/พฺระ-ราด-ชะ- Containing the Royal Ashes พระสรีรางคาร สะ-รี-ราง-คาน/พฺระ-สะ-รี-ราง-คาน การประโคมย�่ำยาม

กาน-ปฺระ-โคม-ย�ำ่ -ยาม

การลอยพระบรมราชสรีรางคาร / กาน-ลอย-พฺระ-บอ-รม-มะ-ราดพระราชสรีรางคาร / ชะ-สะ-รี-ราง-คาน/พฺระ-ราด-ชะพระสรีรางคาร สะ-รี-ราง-คาน/พฺระ-สะ-รี-ราง-คาน

Sounding the Hour

Floating the Royal Ashes

เก็บพระบรมอัฐิ / พระอัฐิ

เก็บ-พฺระ-บอ-รม-มะ-อัด-ถิ/ พฺระ-อัด-ถิ

Collecting the Royal Relics

เกย

Koei (Transfer Platform)

เกยลา

เกย-ลา

Koei La (Transfer Platform)

เกรินบันไดนาค

เกฺริน-บัน-ได-นาก

คด

Khot (Terraces)

เครื่องพระสุกำ�

เคฺรื่อง-พฺระ-สุ-กำ�

Khrueang Phra Sukam (Shrouding Items)

Kroen Bandai Nak (Naga Conveyor)

56 56

6007-0159 sab_TH.indd 56

8/1/2560 BE 5:19 PM

คำ�ศัพท์ภาษาไทย

คำ�อ่าน

คำ�ศัพท์ภาษาอังกฤษ

เครื่องสังเค็ด

เคฺรื่อง-สัง-เค็ด

Khrueang Sang Khet (Merit-Making Items)

ฉัตร

ฉัด

Chat (Tiered Umbrella)

ฉากบังเพลิง

ฉาก-บัง-เพฺลิง

Chak Bang Phloeng (Fireguard)

ชาลา

ชา-ลา

Chala (Platform Walkway)

ซ่าง

ส้าง

Sang (Monks’ Pavilion)

ต้นกัลปพฤกษ์

ต้น-กัน-ละ-ปะ-พฺรึก

Ton Kanlapaphruek (Kanlapaphruek Wishing Tree)

ถวายพระเพลิงพระบุพโพ

ถะ-หฺวาย-พฺระ-เพฺลิง-พฺระ-บุบ-โพ

Cremating the Bodily Fluids

ถวายอดิเรก

ถะ-หฺวาย-อะ-ดิ-เหฺรก

Monks’ Blessing for the King

ทับเกษตร

ทับ-กะ-เสด

Thap Kaset (Government Officials’ Pavilion)

ทิม

Thim (Multi-Purpose Pavilion)

ทำ�นองสรภัญญะ

ทำ�-นอง-สอ-ระ-พัน-ยะ / ทำ�-นอง-สะ-ระ-พัน-ยะ

Soraphanya Tonal Recitation

ธรรมาสน์

ทำ�-มาด

Thammat (Pulpit)

57 57

6007-0159 sab_TH.indd 57

8/1/2560 BE 5:19 PM

คำ�ศัพท์ภาษาไทย

คำ�อ่าน

คำ�ศัพท์ภาษาอังกฤษ

นพปฎลมหาเศวตฉัตร

นบ-พะ-ปะ-ดน-มะ-หา-สะ-เหฺวดตะ-ฉัด

Nopphapadon Maha Sawetta Chat (Nine-Tiered Umbrella of State)

นาลิวัน

นา-ลิ-วัน

Naliwan (Brahmin Mourners)

เบญจปฎลเศวตฉัตร

เบน-จะ-ปะ-ดน-สะ-เหฺวด-ตะ-ฉัด

Benchapadon Sawetta Chat (Five-Tiered Umbrella of State)

ปัญญาสมวาร

ปัน-ยา-สะ-มะ-วาน

Panya Samawan (Merit-Making Ceremony to Mark the 50th Day of Passing)

ปัณณาสมวาร

ปัน-นา-สะ-มะ-วาน

Panna Samawan (Merit-Making Ceremony to Mark the 50th Day of Passing)

ปัณรสมวาร

ปัน-นะ-ระ-สะ-มะ-วาน

Pannara Samawan (Merit-Making Ceremony to Mark the 15th Day of Passing)

เปิดเพลิง

เปิด-เพฺลิง

Poed Phloeng (Cremation Proper)

พระโกศ

พฺระ-โกด

Phra Kot (Royal Funerary Urn)

พระโกศจันทน์

พฺระ-โกด-จัน

Phra Kot Chan (Sandalwood Funerary Urn)

พระจิตกาธาน

พฺระ-จิด-ตะ-กา-ทาน

Phra Chittakathan (Catafalque)

58 58

6007-0159 sab_TH.indd 58

8/1/2560 BE 5:19 PM

คำ�ศัพท์ภาษาไทย

คำ�อ่าน

คำ�ศัพท์ภาษาอังกฤษ

พระชฎาห้ายอด

พฺระ-ชะ-ดา-ห้า-ยอด

Phra Chada Ha Yot (Five-Point Headdress)

พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท

พฺระ-ที่-นั่ง-ดุ-สิด-มะ-หาปฺรา-สาด

Dusit Maha Prasad Hall*

พระที่นั่งทรงธรรม

พฺระ-ที่-นั่ง-ซง-ทำ�

Phra Thinang Song Tham (Dharma Royal Pavilion)

พระที่นั่งพิมานรัตยา

พฺระ-ที่-นั่ง-พิ-มาน-รัด-ตะ-ยา

Biman Rataya Hall

พระที่นั่งมหิศรปราสาท

พฺระ-ที่-นั่ง-มะ-หิด-สอน-ปฺรา-สาด

Mahisorn Prasad Hall

พระที่นั่งราเชนทรยาน

พฺระ-ที่- นั่ง-รา-เชน-ทฺระ-ยาน

Rajendrayan Busabok Throne

พระบรมฉายาลักษณ์

พฺระ-บอ-รม-มะ-ฉา-ยา-ลัก

Royal Portrait

พระบรมฉายาสาทิสลักษณ์

พฺระ-บอ-รม-มะ-ฉา-ยา-สา-ทิดสะ-ลัก

Royal Portrait

พระบรมราชสรีรางคาร

พฺระ-บอ-รม-มะ-ราด-ชะ-สะ-รีราง-คาน

Royal Ashes

พระบรมรูป

พฺระ-บอ-รม-มะ-รูบ

Royal Portrait

พระบรมรูปเขียน

พฺระ-บอ-รม-มะ-รูบ-เขียน

Royal Portrait

พระบรมสาทิสลักษณ์

พฺระ-บอ-รม-มะ-สา-ทิด-สะ-ลัก

Royal Portrait

* ชื่ อ ภาษาอั ง กฤษของพระที่ นั่ ง ภายในพระบรมมหาราชวั ง และสิ่ ง ก่อ สร้า งต่า งๆ ภายในมณฑลพิ ธี ท ้อ งสนามหลวงสะกดตามที่ พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงเทียบอักษรไทยกับอักษรโรมัน

59 59

6007-0159 sab_TH.indd 59

8/1/2560 BE 5:19 PM

คำ�ศัพท์ภาษาไทย

คำ�อ่าน

คำ�ศัพท์ภาษาอังกฤษ

พระบาทสมเด็จพระปรมินทร พฺระ-บาด-สม-เด็ด-พฺระ-ปอ-ระ-มิน- His Majesty King Bhumibol มหาภูมิพลอดุลยเดช มะ-หา-พู-มิ-พน-อะ-ดุน-ยะ-เดด Adulyadej Borommanathbobitra มหิตลาธิเบศรรามาธิบดี มะ-หิ-ตะ-ลา-ทิ-เบด-รา-มา-ทิ-บอจักรีนฤบดินทร สยามินทราธิราช ดี จัก-กฺร-ี นะ-รึ-บอ-ดิน บรมนาถบพิตร สะ-หฺยา-มิน-ทฺรา-ทิ-ราด บอ-รมมะ-นาด-บอ-พิด พฺระ-บาด-สม-เด็ด-พฺระ-ปะ-ระ-มินมะ-หา-พู-มิ-พน-อะ-ดุน-ยะ-เดด มะ-หิ-ตะ-ลา-ทิ-เบด-รา-มา-ทิ-บอดี จัก-กฺร-ี นะ-รึ-บอ-ดิน สะ-หฺยา-มิน-ทฺรา-ทิ-ราด บอ-รม-มะ-นาด-บอ-พิด พระ-บาด-สม-เด็ด-พฺระ-ปะ-ระมิน-ทฺระ-มะ-หา-พู-มิ-พนอะ-ดุน-ยะ-เดด มะ-หิ-ตะ-ลา-ทิ-เบด-รา-มา-ทิ-บอดี จัก-กฺร-ี นะ-รึ-บอ-ดิน สะ-หฺยา-มิน-ทฺรา-ทิ-ราด บอ-รมมะ-นาด-บอ-พิด พระเบญจา

พฺระ-เบน-จา

Phra Bencha (Five-Tiered Dais)

พระพิธีธรรม

พฺระ-พิ-ที-ทำ�

Phra Phithi Tham (Four Monks Chanting Sermons at the Royal Funeral Ceremony)

พระภูษาโยง

พฺระ-พู-สา-โยง

Phra Phusa Yong (Ceremonial Cloth Sash)

พระมหาพิชัยราชรถ

พฺระ-มะ-หา-พิ-ไช-ราด-ชะ-รด

Phra Maha Pichai Ratcharot (Royal Chariot of Great Victory)

พระเมรุทอง

พฺระ-เมน-ทอง

Phra Mane Thong (Golden Inner Crematorium)

60 60

6007-0159 sab_TH.indd 60

8/1/2560 BE 5:19 PM

คำ�ศัพท์ภาษาไทย

คำ�อ่าน

คำ�ศัพท์ภาษาอังกฤษ

พระเมรุมาศ

พฺระ-เม-รุ-มาด

Phra Meru Mas (Royal Crematorium)

พระยานมาศสามคาน

พฺระ-ยาน-นะ-มาด-สาม-คาน

Phra Yannamas Sam Khan (The Triple Beam Royal Palanquin)

พระยานมาศสามลำ�คาน

พฺระ-ยาน-นะ-มาด-สาม-ลำ�-คาน

Phra Yannamas Sam Lam Khan (The Triple Beam Royal Palanquin)

พระลอง

พฺระ-ลอง

Phra Long (Inner Royal Urn)

พระราชสรีรางคาร

พฺระ-ราด-ชะ-สะ-รี-ราง-คาน

Royal Ashes

พระสรีรางคาร

พฺระ-สะ-รี-ราง-คาน

Royal Ashes

พระสุพรรณแผ่นจำ�หลัก ปริมณฑลฉลองพระพักตร์

พฺระ-สุ-พัน-แผ่น-จำ�-หลัก-ปะ-ริมน-ทน-ฉะ-หฺลอง-พฺระ-พัก

Golden Death Mask

พระเสลี่ยงกลีบบัว

พฺระ-สะ-เหฺลี่ยง-กฺลีบ-บัว

Phra Saliang Klip Bua (Lotus Petal Royal Palanquin)

พระเสลี่ยงแว่นฟ้า

พฺระ-สะ-เหฺลี่ยง-แว่น-ฟ้า

Phra Saliang Waen Fa (Waen Fa Minor Palanquin)

พระอภิธรรมเจ็ดคัมภีร์

พฺระ-อะ-พิ-ทำ�-เจ็ด-คำ�-พี

The Seven Books of Abhidharma

พระอภิรุมชุมสาย

พฺระ-อะ-พิ-รุม-ชุม-สาย

Phra Aphirum Chumsai (Set of Two Standing Umbrellas)

พลับพลายก

พฺลับ-พฺลา-ยก

Phlap Phla Yok (Elevated Royal Pavilion)

ราชรถน้อย

ราด-ชะ-รด-น้อย

Ratcharot Noi (Minor Royal Chariot)

61 61

6007-0159 sab_TH.indd 61

8/1/2560 BE 5:19 PM

คำ�ศัพท์ภาษาไทย

คำ�อ่าน

คำ�ศัพท์ภาษาอังกฤษ

ราชรถปืนใหญ่

ราด-ชะ-รด-ปืน-ไหฺย่

Ratcharot Puen Yai (Royal Chariot for a king or high-ranking royal who held a military position)

ราชรถรางปืน

ราด-ชะ-รด-ราง-ปืน

Ratcharot Rang Puen (Royal Chariot for a king or high-ranking royal who held a military position)

ราชวัติ

ราด-ชะ-วัด

Ratchawat (Enclosure)

ริ้วขบวนพระบรมราชอิสริยยศ / พระราชอิสริยยศ / พระอิสริยยศ งานพระเมรุ

ริ้ว-ขะ-บวน-พฺระ-บอ-รม-มะ-ราดชะ-อิด-สะ-ริ-ยะ-ยด / พฺระ-ราด-อิด-สะ-ริ-ยะ-ยด / พฺระ-อิด-สะ-ริ-ยะ-ยด งาน-พฺระ-เมน

Procession Formations for Royal Funerals

วงปี่พาทย์นางหงส์

วง-ปี่-พาด-นาง-หง

Wong Piphat Nang Hong (A Piphat Ensemble Performed in the Funeral Ceremony)

วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม

วัด-พฺระ-เชด-ตุ-พน-วิ-มน-มังคะ-ลา-ราม

Wat Phra Chetuphon Wimol Mangkhalaram

เวชยันตราชรถ

เวด-ชะ-ยัน-ราด-ชะ-รด

Wetchayan Ratcharot (Vejayanta Royal Chariot)

แว่นสูรยกานต์

แว่น-สู-ระ-ยะ-กาน

Waen Surayakan (Magnifying Glass for Lighting the Fire)

ศิลาหน้าเพลิง

สิ-ลา-น่า-เพฺลิง

Sila Na Phloeng (Flint)

สดับปกรณ์

สะ-ดับ-ปะ-กอน

Sadappakon (Chanting the Seven Books of Abhidharma at the Royal Funeral Ceremony)

62 62

6007-0159 sab_TH.indd 62

8/1/2560 BE 5:19 PM

คำ�ศัพท์ภาษาไทย

คำ�อ่าน

คำ�ศัพท์ภาษาอังกฤษ

สร้าง

ส้าง

Sang (Monks’ Pavilion)

สวดศราทธพรต

สวด-สาด-ทะ-พฺรด

Suat Sattha Phrot (Sattha Phrot Incantation)

สวรรคต

สะ-หฺวัน-คด

Sawankhot (Pass Away)

สวรรคาลัย

สะ-หฺวัน-คา-ไล

Sawankhalai (Pass Away)

สัตมวาร / สัตตมวาร

สัด-ตะ-มะ-วาน

Sattamawan (Merit-Making Ceremony to Mark the Seventh Day of Passing)

สัตว์หิมพานต์

สัด-หิม-มะ-พาน

Himavanta Mythical Animals

สัปตปฎลเศวตฉัตร

สับ-ตะ-ปะ-ดน-สะ-เหฺวด-ตะ-ฉัด

Saptapadon Sawetta Chat (Seven-Tiered Umbrella of State)

เสด็จสวรรคต

สะ-เด็ด-สะ-หฺวัน-คด

Sadet Sawankhot (Pass Away)

สำ�ซ่าง

สำ�-ส้าง

Sam Sang (Monks’ Pavilion)

หอเปลื้อง

หอ-เปฺลื้อง

Ho Pleuang (Dismantling Hall)

อุตรกุรุทวีป

อุด-ตะ-ระ-กุ-รุ-ทะ-วีบ

Uttarakuru Thawip (Mythical Land, Located North of the Mount Meru)

63 63

6007-0159 sab_TH.indd 63

8/1/2560 BE 5:19 PM

คำ�ศัพท์ที่เกี่ยวเนื่องกับง�นพระร�ชพิธีพระบรมศพ พระบ�ทสมเด็จพระปรมินทรมห�ภูมิพลอดุลยเดช บรมน�ถบพิตร

คำ�ศัพท์ทเ่ี กีย ่ วเนือ ่ งกับง�นพระร�ชพิธพ ี ระบรมศพ

พระบ�ทสมเด็จพระปรมินทรมห�ภูมพ ิ ลอดุลยเดช บรมน�ถบพิตร

กระทรวงวัฒนธรรม www.m-culture.go.th กรมศิลปากร www.finearts.go.th

กรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม จัดพิมพ์เผยแพร่ ครั้งที่ ๓ (แก้ไขเพิ่มเติม) เดือนสิงหาคม ๒๕๖๐ จ�ำนวน ๕,๐๐๐ เล่ม เลขหมู่หนังสือ ๔๙๕.๙๑๓ ISBN : 978-616-283-332-8 ที่ปรึกษา นายวีระ โรจน์พจนรัตน์ รัฐมนตรีว่าการกระทรวงวัฒนธรรม นายอนันต์ ชูโชติ อธิบดีกรมศิลปากร รองอธิบดีกรมศิลปากร นางสาวศุภร รัตนพงศ์ นางสาวเพลินพิศ ก�ำราญ พนักงานส�ำนักพระราชวังพิเศษ คณะบรรณาธิการ นายเอนก อาจมังกร นางสาวอรสรา สายบัว นายธีระ แก้วประจันทร์ นางสาวศุกลรัตน์ ธาราศักดิ ์ นางสาวอิสรีย์ ธีรเดช นายบัณฑิต ลิ่วชัยชาญ นายชรัตน์ สิงหเดชากุล นางสาวฉัตราภรน์ จินดาเดช นายภูวนารถ สังข์เงิน นายชญานิน นุ้ยสินธุ ์ นางสาวรุ่งนภา สงวนศักดิ์ศรี นายทัตพล พูลสุวรรณ นางสาวกมลพรรณ บุญสุทธิ ์ นางสาวพลอยชมพู ยามะเพวัน ค้นคว้าเรียบเรียง กลุ่มจารีตประเพณี ส�ำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร โทร. ๐ ๒๔๔๖ ๘๐๔๐-๔๕ ต่อ ๓๐๐๓ ออกแบบและจัดพิมพ์ บริษัท สุวรรณภูมิ เฮอริเทจ จ�ำกัด

6007-0159 sab_TH.indd 64

8/1/2560 BE 5:19 PM

คำ�ศัพท์ทเ่ี กีย ่ วเนือ ่ งกับงานพระราชพิธพ ี ระบรมศพ

พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมพ ิ ลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร

กระทรวงวัฒนธรรม www.m-culture.go.th กรมศิลปากร www.finearts.go.th

6007-0159 sab_TH_cover.indd 1

8/1/2560 BE 5:20 PM