Γεωπολιτικές του ιερού χώρου στη σύγχρονη Αθήνα: το παράδειγμα των τζαμιών by Nikoleta Sakka

Περιεχόμενα Εισαγωγή Η προσέγγιση του θέματος Μεθοδολογία 1. Θεωρητικό υπόβαθρο 1Α: Ο ιερός χώρος στην πόλη 1.1. Η παραγωγή του χώρου 1.1.1. Η έννοια του δημόσιου χώρου – το δικαίωμα σε αυτόν 1.2. Η έννοια του ιερού χώρου 1.2.1. Ο ρόλος της εικόνας της θρησκείας στον δημόσιο χώρο 1.2.2. Γεωπολιτικές και τρόποι παραγωγής θρησκευτικού χώρου 2. Θεωρητικό υπόβαθρο 2: Η ένοια της ταυτότητας και τα διαφορετικά είδη ταυτοτήτων 2.1. Ορισμός της ταυτότητας 2.2. Πολιτισμική ταυτότητα 2.2.1. Εθνική ταυτότητα 2.2.2. Θρησκευτική ταυτότητα 2.3. Οι ταυτότητες στην Ελλάδα 2.3.1. Εθνική ταυτότητα στην Ελλάδα 2.3.2. Οι ταυτότητες των μεταναστών στην Ελλάδα

7 7 8 11 11 12 14 14 17

21 21 22 23 25 26 26 29

3. Ιστορική αναδρομή των εισερχόμενων θρησκειών στην περιοχή της Αττικής

3.1. Η περίοδος της απελευθέρωσης

3.1.1. Ευαγγελική Εκκλησία 3.1.2. Καθολική Εκκλησία 3.2. Η περίοδος Μικρασιατικής καταστροφής 3.3. Η περίοδος από τη δεκαετία του 1980 μέχρι σήμερα 3.3.1.Τα μεταναστευτικά ρεύματα από την δεκαετία του 1980 μέχρι σήμερα 3.3.2.Εισερχόμενες θρησκείες και νέοι χώροι λατρείας

34 35 36 37 37 38

4. Αδειοδοτήμενοι χώροι στη σύγχρονη Αθήνα 4.1. Το θεσμικό πλαίσιο αδειοδότησης για την ανέγερση και λειτουργία λατρευτικών χώρων 4.2. Η χωροθέτηση των επίσημων χώρων λατρείας στην Αθήνα 4.2.1. Η περίοδος της απελευθέρωσης 4.2.2. Η περίοδος της μικρασιατικής καταστροφής 4.2.3. Η περίοδος από το 1980 μέχρι σήμερα 4.2.3.Ι.Αδειοδοτημένοι μουσουλμανικοί Ευκτήριοι Οίκοι 4.2.3.ΙΙ. Το ζήτημα του Ισλαμικού Τεμένους της Αθήνας 4.2.3.ΙΙ.α. Τα κριτήρια χωροθέτησης 4.3. Συμπεράσματα 5. Θεωρητικό υπόβαθρο 1Β: Ο θρησκευτικός μειονοτικός χώρος στην πόλη 5.1 Ο θρησκευτικός μειονοτικός χώρος στην πόλη

44 46 47 50 52 53 54 56 58

61 61

5.1.1 Η ορατότητα των μειονοτικών χώρων στο δημόσιο χώρο 63 5.1.2 Οι μουσουλμανικοί μειονοτικοί χώροι στον «δυτικό» δημόσιο χώρο 64 5.1.3 Η περίπτωση των μουσουλμανικών μειονοτικών χώρων στην Ελλάδα 67 6. Οι μουσουλμανικοί άτυποι χώροι λατρείας στην Αττική

6.1. Η μουσουλμανική ταυτότητα 71 6.1.1. Η μουσουλμανική ταυτότητα στο πλαίσιο της μετανάστευσης 72 6.2. Οι μουσουλμάνοι της Αθήνας 73 6.2.1. Τα χαρακτηριστικά του μουσουλμανικού πληθυσμού στην Ελλάδα 73 6.2.2. Η ταυτότητα του μουσουλμάνου μετανάστη στην Ελλάδα 76 6.3. Το ζήτημα της αποδοχής 78 6.3.1. Η αποδοχή των μουσουλμάνων μεταναστών στην Ελλάδα 80 6.4. Οι άτυποι χώροι λατρείας 82 6.4.1. Η χωροθέτηση μεγάλης κλίμακας των άτυπων χώρων λατρείας 83 6.4.2. Ανάλυση παραδειγμάτων επιτόπιας έρευνας 90 6.4.2.Ι. Η χωροθέτηση των άτυπων χώρων λατρείας σε μικρότερη κλίμακα 90 6.4.2.ΙΙ. Η εσωτερική οργάνωση των άτυπων χώρων λατρείας 103 6.4.2.ΙΙΙ. Η σχέση με την πόλη: από την θεσμική αορατότητα στην δημόσια προσευχή 112 7. Συμπεράσματα

115

Βιβλιογραφία

119

Συνεντεύξεις Βιβλιογραφικές αναφορές

119 146

Εισαγωγή Η προσέγγιση του θέματος

πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Μπενάκη το 2015. Μέσα από το λεύκωμα που περιλαμβάνει το έργο της της φωτογραφικής έρευνας πεδίου του Τάσου Βρεττού, ανακαλύψαμε την ύπαρξη ενός δικτύου χώρων λατρείας, στην πλειοψηφία τους άτυπων, που ενυπάρχει στην πόλη της Αθήνας και το οποίο αντανακλά και ανταποκρίνεται ανεπίσημα στη θρησκευτική ποικιλομορφία που χαρακτηρίζει την πόλη σήμερα. Ένα από τα πρώτα ζητήματα που μας απασχόλησαν ήταν το γεγονός ότι οι χώροι αυτοί, άτυποι και μη, δεν είναι απαραίτητα γνωστοί στο ευρύ κοινό, λόγω του ότι η ορατότητα τους στην πόλη παραμένει περιορισμένη. Μοιάζουν με χώρους που δεν προορίζονταν για να στεγάσουν λατρευτικές λειτουργίες, αλλά μετατράπηκαν σε τέτοιους μέσω της ανθρώπινης παρέμβασης. Με αφορμή αυτήν την παρατήρη-

Αφορμή για την την εξερεύνηση του ζητήματος που πραγματευόμαστε στην παρούσα διάλεξη αποτέλεσε η συνειδητοποίηση ότι στην πόλη που κατοικούμε τα τελευταία χρόνια συνυπάρχουν όχι μόνο άνθρωποι που προέρχονται από διαφορετικά πολιτισμικά περιβάλλοντα, αλλά και άνθρωποι που επίσης φέρουν διαφορετικές θρησκευτικές ταυτότητες, πολλές από τις οποίες άγνωστες σε εμάς. Η ύπαρξη των διαφορετικών πολιτισμικών χαρακτηριστικών που αναφέρονται στον μεταναστευτικό κυρίως πληθυσμό της πόλης είναι ευρύτερα γνωστή και ορατή σε σχέση με τις θρησκευτικές του πρακτικές. Μια πρώτη επαφή με το εν λόγω ζήτημα αποτέλεσε η έκθεση φωτογραφίας του Τάσου Βρεττού «Τ(ρ)όποι Λατρείας», που

Μεθοδολογία

ση θελήσαμε να εξετάσουμε τους λόγους για τους οποίους αυτό το εκτενές δίκτυο των χώρων λατρείας αποτελεί κρυφό γνώρισμα της πόλης, αλλά και τί σημαίνει για τους χώρους αυτούς το γεγονός ότι λειτουργούν ανεπίσημα, χωρίς άδεια από το Υ.Π.Ε.Θ.. Δεδομένου ότι υπάρχουν και λατρευτικοί χώροι που αναφέρονται σε μειονοτικές θρησκείες (δηλαδή πέραν της Ελληνικής Ορθόδοξης Εκκλησίας) και λειτουργούν επίσημα, μπορεί αυτά τα δύο ζητήματα της αδειοδότησης και της αορατότητας των χώρων λατρείας να είναι αλληλένδετα; Οι καθημερινές και βιωματικές μας εμπειρίες, μας οδήγησαν σε κάποια ερωτήματα στα πλαίσια της εργασίας μας. -Πως οι διαφορετικές ταυτότητες στα πλαίσια της αστικής ζωής επηρεάζουν και αντικατοπτρίζονται στην πόλη; -Ποια η σημασία των ιερών χώρων για την πόλη; -Πως δημιουργείται και από τι καθορίζεται η ταυτότητα της πόλης της Αθήνας; -Πως εντοπίζονται ιστορικά οι διαφορετικές θρησκείες στην Αθήνα; -Ποια η σημασία των χώρων λατρείας για τις μεταναστευτικές κοινότητες; -Γιατί ενώ ο πολυπολιτισμικός χαρακτήρας της Αθήνας είναι εμφανής, δεν συμβαίνει το ίδιο με τους διαφορετικούς λατρευτικούς χώρους; -Πως δημιουργείται και από ποιες είναι οι δυναμικές που καθορίζουν την ταυτότητα της Αθήνας ως προς τους ιερούς χώρους; -Πως καθορίζεται τι θα είναι ορατό και τι μη στην πόλη; -Ποια η επίδραση του αόρατου δικτύου χώρων λατρείας σε μια πόλη, πολεοδομικά και κοινωνικά; -Τι διατηρείται και τι διαγράφεται από τη συλλογική μνήμη του αστικού τοπίου;

Στην προσπάθεια μας να δώσουμε απαντήσεις στα εν λόγω ερωτήματα, ξεκινήσαμε μια έρευνα πεδίου στους αδειοδοτημένους λατρευτικούς χώρους της Αθήνας, που περιλάμβανε την επίσκεψη των βασικότερων επίσημων χώρων λατρείας των μειονοτικών θρησκειών, καθώς και συνεντεύξεις με τους υπευθύνους των χώρων αυτών ή και με απλά μέλη των εν λόγω θρησκευτικών κοινοτήτων. Στη συνέχεια, αποφασίσαμε να εφαρμόσουμε την εν λόγω έρευνα πεδίου και στους άτυπους λατρευτικούς χώρους της πόλης και να πάρουμε συνεντεύξεις από τα άτομα που τους λειτουργούνε και τους επισκέπτονται. Λόγω του μεγέθους του δικτύου, τόσο των άτυπων, όσο και των αδειοδοτημένων χώρων λατρείας η συνολική καταγραφή του θα ήταν αδύνατη στα πλαίσια την εν λόγω εργασίας. Για το λόγο αυτό, προκειμένου να εξετάσουμε τις δυναμικές των χώρων λατρείας στην πόλη με βάση το επίσημο και μη της λειτουργίας τους, έπρεπε να επικεντρωθούμε, είτε σε μια ορισμένη περιοχή που να περιλαμβάνει ικανοποιητική ποικιλία επίσημων και άτυπων χώρων λατρείας, είτε σε μια συγκεκριμένη θρησκεία που να διαθέτει ποικίλους άτυπους χώρους λατρείας. Λόγω της μη εύρεσης κατάλληλης περιοχής που να διαθέτει τα χαρακτηριστικά που αποζητούσαμε, αποφασίσαμε να επικεντρωθούμε στους άτυπους χώρους λατρείας μιας θρησκείας και συγκεκριμένα του Ισλάμ. Ο λόγος για τον οποίο επιλέξαμε το Ισλάμ, έγκειται κυρίως στο γεγονός ότι το εν λόγω θρήσκευμα, αποτελεί το δεύτερο μεγαλύτερο στη χώρα μας, μετά την ορθόδοξη χριστιανική πίστη, ενώ στην Αθήνα ο πληθυσμός της μουσουλμανικής κοινότητας όλο και

μεγαλώνει, κυρίως λόγω της σταδιακής εγκατάστασης στην πόλη μουσουλμάνων μεταναστών. Παραταύτα, αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει κανένα επίσημο Ισλαμικό τέμενος στην πόλη που να ανταποκρίνεται στις λατρευτικές ανάγκες της μουσουλμανικής της κοινότητας, ενώ η κατασκευή του πρώτου επίσημου λατρευτικού χώρου αναμένεται να ολοκληρωθεί μετά από χρόνια πολιτικών διεργασιών, μόλις τη φετινή χρονιά. Όπως είναι αναμενόμενο, η έλλειψη επίσημου λατρευτικού χώρου οδήγησε στη δημιουργία ενός μεγάλου και πολύπλοκου δικτύου άτυπων τζαμιών στην πόλη, το οποίο και πάλι θα ήταν αδύνατο να καταγραφεί στο σύνολο του στα πλαίσια της εν λόγω εργασίας. Μελετώντας την οργάνωση και τις ιδιαιτερότητες που παρουσιάζουν οι εν λόγω χώροι, πραγματοποιήσαμε μια έρευνα πεδίου στοχευμένη σε συγκεκριμένους χώρους, οι οποίοι θεωρήσαμε ότι αποτελούν αντιπροσωπευτικό δείγμα της ποικιλομορφίας που χαρακτηρίζει το δίκτυο των μουσουλμανικών χώρων λατρείας συνολικά. Η έρευνα πεδίου περιέλαβε την επίσκεψη και φωτογράφηση των χώρων αυτών, καθώς και συνεντεύξεις με τους ιθύνοντες των χώρων, με εκπροσώπους μεταναστευτικών κοινοτήτων, καθώς και με μέλη της μουσουλμανικής κοινότητας της Αθήνας. Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφέρουμε ότι όσον αφορά τις συνεντεύξεις που πήραμε από τα προαναφερθέντα άτομα, συμπεράναμε ότι σε μεγάλο

βαθμό αυτές αποτελούν ιδία τεκμήρια και απόψεις των εν λόγω ατόμων και συνεπώς δεν αποτελούν αδιαμφισβήτητα δεδομένα. Λόγω του ότι ορισμένες από τις ερωτήσεις που τους θέσαμε αφορούσαν ευαίσθητα ζητήματα που τους επηρεάζουν τον καθένα ξεχωριστά με διαφορετικό τρόπο, αλλά και αριθμητικά και δημογραφικά στοιχεία στα οποία ενδέχεται να μην έχουν πρόσβαση, είναι πιθανό ορισμένα δεδομένα εν μέρει να υπερτονίζονται, να αποκρύπτονται ή και να αποκλίνουν. Χρησιμοποιήσαμε τις εν λόγω μαρτυρίες με πλήρη γνώση των παραπάνω. Έχοντας ολοκληρώσει την επιτόπια καταγραφή των χώρων λατρείας ξεκινήσαμε την ανάλυση των στοιχείων που συλλέξαμε με σκοπό την απάντηση των ερωτημάτων που θέσαμε εξαρχής, αλλά και νέων που προέκυψαν στην πορεία. Γιατί παραμένουν οι εν λόγω χώροι σε μεγάλο βαθμό αόρατοι στην πόλη; Τι ρόλο παίζει σε αυτό το γεγονός ότι λειτουργούν ανεπίσημα; Ποια είναι η σχέση τους με το δημόσιο χώρο της πόλης γενικά; Για την απάντηση των όλων των παραπάνω ερωτημάτων και ειδικότερα για την περίπτωση των μουσουλμανικών άτυπων χώρων λατρείας, χρησιμοποιήσαμε βιβιογραφία σχετική με την παραγωγή του χώρου, τη θέση του ιερού χώρου στην πόλη, το δικαίωμα στο δημόσιο χώρο, καθώς και την κατασκευή διαφορετικών ταυτοτήτων, όπως της εθνικής, της πολιτισμικής και της θρησκευτικής.

1. Θεωρητικό υπόβαθρο 1Α: Ο ιερός χώρος στην πόλη 1.1. Η παραγωγή του χώρου Ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά στη δημιουργία και τη μετατροπή του χώρου είναι η σχέση μεταξύ του ίδιου του χώρου και των ανθρώπων που τον χρησιμοποιούν. Η θεωρητική κατασκευή του Lefebvre για την παραγωγή του χώρου υπογραμμίζει τις σχέσεις εξουσίας και δομών εξουσίας. Ο Lefebvre τοποθετεί την κατανόηση της πόλης στο πλαίσιο του καπιταλισμού και του νεωτερισμού και παρουσιάζει τις σχέσεις εξουσίας, σύμφωνα με τον κυρίαρχο τρόπο παραγωγής σε μια δεδομένη κοινωνία, και τη σχέση τους με το χώρο.

Η σύνδεση και η αλληλεξάρτηση του χώρου και των ανθρώπων δεν συμβαίνει ανεξάρτητα από το ιστορικό, πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο μιας δεδομένης κοινωνίας. Αντίθετα, μέσα σε αυτό το πλαίσιο λαμβάνει χώρα η παραγωγή χώρου (Lefebvre 1991, 1996, 2003, Harvey 1989, 2009, Soja 1996) οπ.αν. (Τρικαλινού, 2015). Ένας από τους πρώτους ορισμούς του Lefebvre(1996) για την πόλη, την ορίζει «ως προβολή της κοινωνίας επί τόπου, δηλαδή όχι μόνο στον πραγματικό χώρο, αλλά σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο, αντιληπτό και συλληφθέν από τη σκέψη, που καθορίζει την πόλη»(Τρικαλινού, 2015, σ. 109). Το ζήτημα του ποιος έχει το δικαίωμα στην

Φωτογραφία της πλατείας Μοναστηρακίου (google.com)

πόλη έχει κεντρικό ρόλο στο έργο του Lefebvre, καθώς αυτό «συνεπάγεται το δικαίωμα στις χρήσεις των αστικών χώρων, το δικαίωμα της κατοίκησης» (Mitchell 2003) οπ.αν.(Τρικαλινού, 2015, σ. 17). Χωρίς να αγνοήσουμε τις διασυνδέσεις που δημιούργησε ο Lefebvre στα θεωρητικά του επιχειρήματα, οι έννοιες των αντιπροσωπευτικών χώρων, οι απεικονίσεις του χώρου και οι χωρικές πρακτικές μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως μεγεθυντικοί φακοί που μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε τις πολυπλοκότητες του αστικού περιβάλλοντος μέσω της σχέσης μεταξύ τους. Τα τρία στοιχεία μπορούν να θεωρηθούν ως «στιγμές» στην παραγωγή του χώρου και ως εκ τούτου επιτρέπουν την εξερεύνηση της κα-

*διάγραμμα της τριαδικής σχέσης από την οποία σύμφωνα με τον Lefebvre παράγεται ο δημόσιος χώρος

θημερινής πραγματικότητας μέσω της σύνδεσης της φαντασίας, της αντίληψης και της πρακτικής.

1.1.2 Η έννοια του δημόσιου χώρου – το δικαίωμα σε αυτόν Ο δημόσιος χώρος αποτελεί το συνδυασμό των διαφόρων στοιχείων που συνθέτουν την κοινωνία. Είναι ο φυσικός χώρος όπου η εκδήλωση του πολιτικού συναντά την ατομική κατοίκηση. Μέσα από την κατανόηση του δημόσιου χώρου ως την εκδήλωση των θεσμικών δυνάμεων των αλληλένδετων με τις κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές δυνάμεις αλλά και ως το πεδίο, όπου εκδηλώνεται η ατομική και συλλογική ενέργεια και εμπειρία, τα περιβάλλοντα του δημόσιου χώρου μπορούν να θεωρηθούν ως η συνάρτηση της δομής και της ατομικής ενέργειας. Η δημοκρατία και οι δημοκρατικές πρακτικές, από την άποψη του ποιος έχει δικαίωμα να είναι, δύναται να αντικατοπτρίζονται στις σχέσεις που προκύπτουν σε περιβάλλοντα δημόσιου χώρου. Σύμφωνα με τους Carr et αl. «Ο δημόσιος χώρος είναι ανταποκρινόμενος, δημοκρατικός και ουσιαστικός» (1992)οπ.αν.(Τρικαλινού, 2015, σ. 19). Είναι ανταποκρινόμενος, επειδή θεωρητικά ο δημόσιος χώρος σχεδιάζεται σύμφωνα με τις ανάγκες των χρηστών. Είναι δημοκρατικός, επειδή ως δημόσιος, προσφέρει πρόσβαση σε όλους και την ελευθερία να ενεργούν σε αυτόν. Επίσης, χαρακτηρίζεται ως σημαντικός διότι δίνει την ευκαιρία στους χρήστες να «δημιουργούν ισχυρές συνδέσεις μεταξύ του τόπου, της προ-

σωπικής τους ζωής και του ευρύτερου κόσμου» (Carr et al., 1992)οπ.αν.(Τρικαλινού, 2015, σ. 19)καιεπιτρέπει τη σχέση μεταξύ του φυσικού και του κοινωνικού περιεχόμενου. Αυτά τα χαρακτηριστικά του δημόσιου χώρου φαίνονται να ισχύουν με την πρώτη ματιά. Ωστόσο, η αντίληψη ότι ο δημόσιος χώρος είναι «ανοικτός σε όλους» ως «κενό που επιτρέπει τον ελεύθερο και ισότιμο λόγο» (Massey 2005) οπ.αν.(Τρικαλινού, 2015, σ. 19), δεν ισχύει απαραίτητα, δεδομένου ότι ο δημόσιος χώρος είναι προϊόν κοινωνικών σχέσεων και ταυτοτήτων, αλλά και αποκλεισμών. Οι περισσότεροι δημόσιοι χώροι σχεδιάζονται σύμφωνα με τις ανάγκες των χρηστών, ωστόσο, σε πολλές περιπτώσεις, οι «ανάγκες των χρηστών» είναι αυτές που οι αρχές ή εξουσίες έχουν προσδιορίσει ως τέτοιες (Low 2000, Carr et al., 1992) οπ.αν.(Τρικαλινού, 2015). Αναγνωρίζεται γενικά ότι ο χώρος παράγεται και κατοχυρώνεται από τους κατοίκους και τους χρήστες του (Lefebvre 1991, Simmel 1971, deCertau 1984) οπ.αν.(Τρικαλινού, 2015). Ο σχεδιασμός και οι προτεινόμενες λειτουργίες του δημόσιου χώρου είναι, σύμφωνα με τον Lefebvre, αντιπροσωπευτικές του χώρου που αντικατοπτρίζουν τις «αποφάσεις για το τι και ποιος πρέπει να είναι ορατός και ποιος δεν πρέπει να είναι» (Zukin 1995) οπ.αν.(Τρικαλινού, 2015, σ. 7). Επομένως, αυτή η δυαδικότητα μεταξύ των χρήσεων του χώρου (διαδικασία λήψης αποφάσεων), και του χρήστη, δημιουργεί το ερώτημα ποιος είναι ο χρήστης. Οι δημόσιοι χώροι διατηρούν πολιτιστικές και πολιτικές σημασίες συμβολικά κωδικοποιημένες στις χωρικές τους σχέσεις και στο χτισμέ-

νο περιβάλλον (Low 2000) οπ.αν.(Τρικαλινού, 2015, σ. 238). Όταν ασχολούμαστε με το ζήτημα του ποιος είναι ο φορέας του νοήματος και των συμβολισμών που δημιουργούν χώρο και, σε αυτή την περίπτωση, τον δημόσιο χώρο, εγείρεται και πάλι το ζήτημα του δημοκρατικού του χαρακτήρα. Ποιος είναι ο φορέας του νοήματος και του συμβολισμού, στις ανάγκες των οποίων ανταποκρίνεται ο δημόσιος χώρος; Οι διεκδικήσεις του χώρου από διαφορετικές ομάδες εκθέτουν την ύπαρξη πολλαπλών αλληλεπικαλυπτόμενων πραγματικοτήτων που διαμορφώνονται από τον δημόσιο χώρο, ενώ παράλληλα τον διαμορφώνουν (Allen και Pryke 1994, Lefebvre 1991) οπ.αν.(Τρικαλινού, 2015). Όταν αυτές οι διεκδικήσεις αναφέρονται σε κοινωνικά «ανεπιθύμητες» ομάδες, όπως στιγματισμένους μετανάστες, τότε τίθενται δύο ζητήματα. Το πρώτο αφορά την εξουσία και την κυριαρχία πάνω στους παράνομους μετανάστες: ασκούνται διάφορες μορφές εξουσίας πάνω τους, καθορίζοντας και δημιουργώντας τις συνθήκες διαβίωσης τους. Το δεύτερο ζήτημα σχετίζεται με το γεγονός ότι οι παράτυποι μετανάστες καθίστανται θεσμικά αόρατοι αλλά φυσικά ορατοί. Όσον αφορά το πρώτο ζήτημα, στην περίπτωση του δημόσιου χώρου, οι διάφοροι εμπλεκόμενοι φορείς ασκούν εξουσία για την πραγματοποίηση της δικής τους βούλησης έναντι των άλλων. Μία μορφή εξουσίας που ασκείται στο χώρο, όπως ορίστηκε από τον Lefebvre, είναι η κυριαρχία του «αφηρημένου» χώρου, ο οποίος αντιπροσωπεύεται από όσους βρίσκονται στην εξουσία ως ένας χώρος ομοιόμορφος, συνεκτικός, με συγκεκριμένη φύση και χρήσεις. Ωστόσο, όταν οι ομάδες

αμφισβητούν την κυριαρχία του χώρου μέσα από τις καθημερινές πρακτικές και τις χρήσεις του,

εμφανίζονται αντιφάσεις του χώρου.

1.2 Η έννοια του ιερού χώρου Με την έννοια του ιερού εννοούμε τον τόπο εκείνο που ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή με το θεϊκό, το υπερφυσικό. Οι χώροι μπορούν να πάρουν το «χρίσμα» του ιερού είτε επειδή υπήρξε σε αυτούς κάποια θεϊκή οντότητα, είτε επειδή στόχος της δημιουργίας τους ήταν η πραγματοποίηση τελετουργιών. Όπως σημειώνεται και στο Ιερός χώρος και πόλη: «…Μπορούμε να κατατάξουμε τους ιερούς χώρους σε θεοποίητους ή ανθρωποποίητους. Θεοποίητοι είναι οι χώροι, που είναι ιεροί εξαιτίας της δράσης, του βίου και της πολιτείας, κάποιας Θείας Οντότητας, οι άνθρωποι απλώς επισημαίνουν τους χώρους αυτούς με τις κατασκευές τους. Ανθρωποποίητοι ή ανθρωπογενείς (και συνεπώς δευτερογενείς) είναι οι ιεροί χώροι που δημιουργούνται από ανθρώπινη παρέμβαση, συνήθως συλλογική. Στους ανθρωποποίητους ιερούς χώρους ο άνθρωπος ενεργεί στην επιλογή και τη δημιουργία τους.»(Μαρμαρινός, 2004, σ. 11) Προκειμένου να εξετάσουμε τι σημαίνει για την πόλη και την οργάνωσή της το ιερό, αξίζει να δούμε την ετυμολογία της λέξης «ιερό». Σύμφωνα με τη διατριβή Ιερός χώρος και πόλη, «…στα λατινικά η λέξη «ιερό» αποδίδεται με τη λέξη «sacer» που σημαίνει «περιορίζω, περικλείω» έναν χώρο(Shimmel 1994), από το οποίο προέρχεται το γαλλικό «sacre» και το αγγλοσαξονικό «sacred» που συντονίζονται με τη σημασία του εβραϊκού «qadosh» που σημαίνει «χωριστός» και «sacire» που σημαίνει «χωρίζω»…»(Μαρμαρινός, 2004, σ. 9)Παρατηρούμε λοιπόν ότι η λέξη

«ιερό» κινείται παράλληλα με έναν διαχωρισμό. Τι είναι όμως αυτό που διαχωρίζεται; Παρόλαυτά, τα τελευταία χρόνια νέες μελέτες δίνουν σημασία όχι στα αρχιτεκτονικά κτίσματα και τα σύμβολα των θρησκειών, αλλά στον ορισμό του ιερού χώρου μέσω της ανθρώπινης δράσης, δηλαδή μέσα από το βίωμα της επαφής του ανθρώπου με το θείο. Σύμφωνα με τον JonathanZ. Smith«η τελετουργία είναι η κρίσιμη δύναμη που ερμηνεύει και συνεπάγεται την ιερότητα ενός χώρου. Ένας χώρος είναι ιερός επειδή εκτελείται εκεί κάποια θρησκευτική τελετουργία και όχι επειδή έχει κάποια ιδιαίτερη φυσική ή αισθητική ποιότητα»οπ. αν.(Μαρμαρινός, 2004, σ. 12) Βλέπουμε δηλαδή ότι από την εξύμνηση του «θείου» πλέον δίνεται βάρος στην δράση των πιστών-χρηστών των χώρων. Τα κτίσματα βέβαια, όπως και οτιδήποτε άλλο υλικό, διατηρούν την συμβολική τους αξία η οποία έγκειται περισσότερο στη διατήρηση των διαφόρων πολιτιστικών στοιχείων. Η νέα αυτή θεώρηση που δίνει έμφαση στον ιερό ρόλο των πιστών, θα μας απασχολήσει στη δική μας μελέτη των θρησκευτικών μειονοτικών χώρων και θα αναλυθεί περισσότερο παρακάτω.

1.2.1 Ο ρόλος της εικόνας της θρησκείας στον δημόσιο χώρο

*Πάνθεον Ρώμης, προσωπικό αρχείο: H σφαίρα ήταν το σύμβολο της παντοδυναμίας του αυτοκράτορα. Με άλλα λόγια, η κατασκευή του θόλου και του κυκλικού κτιρίου απεικόνιζε την οικουμενική κυριαρχία της Ρώμης. Το φως που μπαίνει από τη μία και μοναδική οπή συμβόλιζε τη δύναμη του αυτοκράτορα που λατρευόταν σαν θεός. H αίσθηση που δημιουργείται στο εσωτερικό του κτιρίου είναι αυτή του ενός και μοναδικού κέντρου.

Ο ρόλος της εικόνας παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο στην ιστορία όλων των θρησκειών. Ο άνθρωπος έχει την ανάγκη να εικονοποιήσει το άυλο, το μη απτό προκειμένου να το μετατρέψει σε πιο οικείο για αυτόν. Η θρησκεία λοιπόν, με εργαλείο τις θρησκευτικές πρακτικές, προσπαθεί να κάνει το άυλο υλικό, το μη απτό προσβάσιμο, αυτό που δεν ακούγεται ικανό να ακουστεί. Η πίστη δεν αποτελεί ένα ορθολογικό στοιχείο, στηρίζεται κυρίως στο βίωμα, και το βίωμα βασίζεται στις αισθήσεις του ανθρώπου. Η εικόνα, τα είδωλα, τα σύμβολα είναι ένα κομ-

*Πηγή; Σχέδιο Τραυλού 1957Η ανοιχτή αυλή ανάμεσα στα προπύλαια και τον καθαυτό ναό, συμβολίζει τον χώρο που συγκεντρώνεται ο λαός και μιλάει για τη ζωή του, με σεβασμό για τα θεία αλλά χωρίς να έχει αποκολληθεί από τα εγκόσμια

μάτι της θρησκείας που έχει απασχολήσει αρκετούς φιλοσόφους με πρώτο τον Πλάτωνα. Το είδωλο αποτελεί έναν όρο αρκετά περίπλοκο όσον αφορά την θρησκευτική του έννοια. Ο Πλάτωνας στο βιβλίο του «Σοφιστής» συζητάει με έναν ξένο για την αλήθεια του ειδώλου. Το κείμενο δείχνει ότι η συμπλοκή της εικόνας(ειδώλου) και της γλώσσας(με μια ευρεία έννοια που περιλαμβάνει χειρονομίες της συμπεριφοράς και άλλα σημάδια γλώσσας),ως ένας δείκτης της πραγματικότητας, είναι καθοριστικής σημασίας για μια περαιτέρω σκέψη και ανάλυση. Τα είδωλα

(αριστερά-κέντρο)Cami Kubbe Minare (pixabay). (δεξιά)Τρούλος Π.Εκατονταπυλιανής Πάρου (προσωπικό αρχείο). Ο τρούλος τόσο στους χώρους των ορθόδοξων εκκλησιών όσο και στα μουσουλμανικά τεμένη συμβολίζει τον ουρανό και την επαφή με το θείο.

αντικατοπτρίζουν κάτι που δεν έχει παρουσία(ή δεν υπάρχει) και το φέρνουν στην πραγματικότητα.(Kim Knott, 2016, σ. 130)«Δεν υπάρχουν συγκεκριμένα αντικείμενα τα οποία απαραιτήτως είναι είδωλα, δείκτες ή σύμβολα. Για παράδειγμα η «εκκλησία» μπορεί να δείχνει την παρουσία ενός ιερού χώρου, μέσω της μορφής ενός υπάρχοντος κτηρίου και αναφέρεται σε μια έννοια χώρου προσευχής. Εξαρτάται από την εκάστοτε βιωματική περίπτωση». (Deacon 1997) οπ. αν.(Kim Knott, 2016, σ. 131) Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι η έννοια των θρησκευτικών «ειδώλων» είναι χρήσιμη, καθώς δίνει τη

δυνατότητα να μελετήσει κανείς και να κατανοήσει διαφορετικές τάσεις σε σχέση με τους θρησκευτικούς χώρους, ανάλογα με το εκάστοτε κοινωνικό και αστικό περιβάλλον και τις κοινωνικό-πολιτισμικές κατασκευές. Όπως αναφέρεται και στο «Iconic religion in urban space» , «…θεωρούμε ότι τα τεχνητά και φυσικά αντικείμενα (ή σύνολα αντικειμένων), όπως τα κτήρια, οι εικόνες, οι τόποι, τα αγάλματα, τα ρούχα, τα κείμενα, οι χειρονομίες κτλ μπορούν να αναφερθούν ως θρησκευτικά «είδωλα» αν προκαλούν θρησκευτικές συζητήσεις, συμπεριλαμβάνοντας δράση και βίωμα που αποδίδεται σε θρησκευτικό νόημα».

(Kim Knott, 2016)Βλέπουμε λοιπόν ότι η εικόνα της θρησκείας, με μια ευρεία έννοια, παίζει έναν ρόλο πρόκλησης συζητήσεων και αντιδράσεων. Μπορεί οι συμμετέχοντες στις αντιδράσεις αυτές να είναι πιστοί ή όχι, συμμετέχοντες ή περαστικοί, τουρίστες ή εγγενείς. Ο διάλογος μεταξύ αυτών αλλά και των θρησκευτικών εικόνων θα πρέπει να είναι στοιχείο και κομμάτι των σύγχρονων δημοκρατικών κοινωνιών. Οι αισθήσεις και επομένως η εικόνα, αποτελούν ουσιαστικά μέρος της πίστης και της θρησκευτικής πρακτικής. Για τους Χριστιανούς η εκκλησία αποτελεί την «κατοικία» του θεού, εκεί που θα δεχτεί τους φιλοξενούμενους-πιστούς του. Ο θόλος αντιπροσωπεύει τον ουρανό και το φώς που μπαίνει μέσω των ανοιγμάτων το θείο. Για τους Μουσουλμάνους, ο μιναρές στα τεμένη τους συμβολίζει την μοναδικότητα του θεού, ενώ

το Mihrab, η εσοχή στον τοίχο, δείχνει την κατεύθυνση προς την Μέκκα, την ιερή τους πόλη. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι η παρουσία της εικόνας της θρησκείας στο δημόσιο χώρο έχει μεγάλη σημασία για τους πιστούς, καθώς ενσαρκώνει, μέσω των υλικών θρησκευτικών φορμών, όπως οι χώροι ταφής, τα τζαμιά, οι εκκλησίες, την ίδια την θρησκεία.

1.2.2 Γεωπολιτικές και τρόποι παραγωγής θρησκευτικού χώρου Με βάση τη γεωγραφία της θρησκείας, υπάρχουν τάσεις διαχωρισμού του ιερού χώρου και του κο-

(αριστερά-κέντρο) Πριήνη- Σελινούς: Ισχυρή οργάνωση πόλης, με αυστηρά διαχωρισμένες περιοχές και κέντρο συγκεντρωμένο και οργανωμένο (greekarchitects, Τάξη και αταξία στην πόλη, Γ. Μ. Σαρηγιάννη). (δεξιά) Φανταστική κάτοψη της Ακροπόλεως, με τα ανάκτορα του Όθωνος επ’ αυτής, σχέδιο του αρχιτέκτονος K. Schinkel (1834). (Αρχαιολογία της πόλης των Αθηνών)

σμικού ή αλλιώς «βέβηλου». Όπως σημειώνει και ο Durkheim(1976) «…το παγκόσμιο φαινόμενο της κατηγοριοποίησης, απ’ όλες τις θρησκείες, των πραγμάτων σε ιερά και σε βέβηλα και της διάκρισης σε ιερό και ανίερο είναι όχι απλά συνδεδεμένο με την κοινωνία αλλά και την αντικατοπτρίζει ή την αντιγράφει…».οπ. αν. (Μαρμαρινός, 2004, σ. 10)Στην πραγματικότητα όμως, όταν μελετάμε τον χώρο, τα στοιχεία αυτά περιπλέκονται. Ο ιερός χώρος περιπλέκεται με τον κοσμικό και αντιστρόφως. Ανάλογα με τα μοντέλα πολεοδομικής οργάνωσης που μελετούνται σε κάθε περίπτωση, ο ιερός χώρος έχει επιμέρους ιδιαιτερότητες. Από την αρχαιότητα, σε αρκετές περιπτώσεις παρατηρείται μια διακριτή και εξέχουσα θέση του ιερού χώρου στην πολεοδομική οργάνωση του χώρου. Το Ιπποδάμειο σύστημα χρησιμοποιώντας ως υπό-

βαθρο ένα ορθοκανονικό σύστημα, ξεχώριζε τους χώρους της πόλης με μια τριαδική σχέση κέντρων του θρησκευτικού, του πολιτικού και του διοικητικού, με σαφή εξέχουσα θέση της Ακρόπολης, του ιερού.(Μπούρας, 1999, σ. 278) Στον ρωμαϊκό τύπο συστήματος παρατηρούμε την περιμετρική οχύρωσή του, η οποία για θρησκευτικούς λόγους ακολουθούνταν από τη δημιουργία pomerium, μια ζώνης δηλαδή εσωτερικά και εξωτερικά του τείχους χωρίς κτίσματα. Στην εσωτερική οργάνωση της πόλης, στην διασταύρωση των δύο βασικών της λεωφόρων βρίσκεται το forum, το θρησκευτικό και διοικητικό κέντρο.(Μπούρας, 1999, σ. 403)Στο Βυζάντιο η «Μέση Οδός» διέσχιζε το κέντρο της Πόλης, ήταν περιτριγυρισμένη από περιστύλια και στις δύο πλευρές της, διέσχιζε το εμπορικό κέντρο και μέσω αυτής τελούνταν θρησκευτικές πομπές που οδηγούσαν στην Αγία Σοφία. Όλα αυτά τα παραδείγματα μας δείχνουν πως ο ρόλος της θρησκείας στην εκάστοτε κοινωνία αποκρυσταλλώνει και τον ρόλο του θρησκευτικού χώρου στον δημόσιο χώρο και στον πολεοδομικό σχεδιασμό της πόλης. Αντιθέτως, σε αρκετές σύγχρονες κοινωνίες, και κυρίως στις Δυτικές προκύπτει το χαρακτηριστικό για «…πτωτική τάση των πιστεύω που αναφέρονται στο μεταφυσικό αλλά και στη μείωση μυστικιστικών και πνευματικών εξηγήσεων σημαντικών για τα περισσότερα θρησκευτικά συστήματα», σύμφωνα με έναν τρόπο ερμηνείας για την εκκοσμίκευση (Weber 2013) οπ. αν. (PhilipO. Sijuwade, 2013, p. 505). Ο όρος εκκοσμίκευση είναι αρκετά περίπλοκος καθώς Η πόλη Timgad της Αλγερίας, 1.Decumanus 2.Cardo 3.Forum 4. Βασιλική 5.Θέατρο 6.Βιβλιοθήκη 7. Ανατολικά Λουτρά 7.Δυτικά Λουτρά. Παρατηρούμε το θρησκευτικό κέντρο στην διασταύρωση των κεντρικών λεωφόρων

και έχει πολλές διαφορετικές θεωρήσεις. Αρχικά η εκκοσμίκευση θα μπορούσαμε να πούμε ότι σημαίνει τον διαχωρισμό των θρησκευτικών με τους πολιτικούς θεσμούς. Με λίγα λόγια την απεμπλοκή του κράτους από την εκκλησία. Ένα άλλο νόημα του όρου είναι η φθίνουσα τέλεση θρησκευτικών πρακτικών στον δημόσιο χώρο. Η εκκοσμίκευση αναφέρεται στην πτώση της κοινωνικής δύναμης της θρησκείας (Wilson 1966) και μπορεί να χαρακτηριστεί ως ο «συνεχώς φθίνων ρόλος της θρησκείας στη δημόσια ζωή» (Martin 1978). Ο Bruce συνοψίζει λοιπόν και ορίζει την εκκοσμίκευση ως: «α) τη μείωση της σημασίας της θρησκείας για τη λειτουργία μη θρησκευτικών ρόλων και θεσμών, όπως αυτοί του κράτους και της οικονομίας, β) τη μείωση της κοινωνικής θέσης των θρησκευτικών ρόλων και θεσμών και γ) τη μείωση του βαθμού στον οποίο οι άνθρωποι συμμετέχουν σε θρησκευτικές πρακτικές, εμφανίζουν θρησκευτικές πεποιθήσεις και διεξάγουν άλλες πτυχές της ζωής τους με έναν τρόπο που επηρεάζεται από αυτές τις πεποιθήσεις» (Bruce 2002) οπ.αν. (Χαλικοπούλου, σ. 50) Η θέση παρόλα αυτά των θρησκευτικών χώρων σε αυτές τις δυτικές κοινωνίες δεν έχει περιθωριοποιηθεί αλλά έχει μετουσιωθεί. Από σύμβολα θρησκευτικής πίστης, και ενώ παραμένουν στις εξέχουσες θέσεις τους που κατέκτησαν μέσω των προηγούμενων πολιτικών παραγωγής χώρου, μετατρέπονται σε πολιτισμικά σύμβολα. Πολλά από αυτά έχουν μετατραπεί σε συναυλιακούς ή γενικότερα πολιτιστι-

κούς χώρους και αποτελούν πλέον τόπους τουριστικού ενδιαφέροντος. Άλλες φορές βλέπουμε ότι προκειμένου να υποστηριχθεί η πολυπολιτισμικότητα ενός τόπου, γίνονται προσπάθειες αποκατάστασης παλαιότερων και πολλές φορές αντικρουόμενων με την εκάστοτε επικρατούσα πίστη θρησκευτικών κτισμάτων. Με αφορμή όμως την εκκοσμίκευση, τίθεται το ζήτημα του κατά πόσο οι ιεροί χώροι ανήκουν ή θα πρέπει να ανήκουν στην ιδιωτική ή την δημόσια σφαίρα. Οι περισσότεροι τόποι λατρείας ορίζονται ως δημόσιοι χώροι, με την έννοια ίσως ότι είναι ελεύθερα προσβάσιμοι από όλους. Παρόλα αυτά πρόκειται για δημόσιους χώρους, οι οποίοι αφορούν μια πολύ συγκεκριμένη ομάδα ατόμων. Ιδιαίτερα στην περίπτωση των μειονοτικών θρησκευτικών χώρων, οι τελευταίοι φέρουν σε σημαντικό βαθμό το πρόσημο του ιδιωτικού χώρου. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι θρησκευτικοί χώροι θεωρούνται δημόσιοι από την ομάδα η οποία τους χρησιμοποιεί και επομένως πρόκειται για έναν τύπο ενδιάμεσων χώρων. Το ζήτημα του σε ποια σφαίρα ανήκει ο θρησκευτικός χώρος, ιδιωτική ή δημόσια, είναι αρκετά χρήσιμο για να μελετήσουμε το αν όντως μπορεί να περιοριστεί η θρησκεία στην ιδιωτική σφαίρα. Η «ουδετερότητα» του δημόσιου χώρου παρουσιάζεται ως η λύση για την διαχείριση πολυπολιτισμικών κοινωνιών. Στην πραγματικότητα όμως η έννοια του δημόσιου χώρου είναι περίπλοκη και περιλαμβάνει πολλά διαφορετικά επίπεδα.

2. Θεωρητικό υπόβαθρο 2: Η έννοια της ταυτότητας και τα διαφορετικά είδη ταυτοτήτων 2.1 Ορισμός της ταυτότητας Η ταυτότητα αποτελεί μια συνεχώς εξελισσόμενη έννοια, απαραίτητη για τον προσδιορισμό τόσο ατομικών όσο και συλλογικών χαρακτηριστικών κοινωνικών ομάδων. Αν και ορισμένες προσεγγίσεις υποστηρίζουν ότι οι ταυτότητες είναι στατικές, άλλες θεωρούν ότι αλλάζουν με βάση τις συνθήκες και την ιστορία. Το άτομο και το σύνολο αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και περνούν το ένα στο άλλο τα χαρακτηριστικά των ταυτοτήτων τους. Όπως αναφέρει και ο Ortegay Gasset στο βιβλίο του “Toward a Philosophy of History”, «για να κατανοήσουμε οτιδήποτε ανθρώπινο, είτε αυτό είναι προσωπικό είτε συλλογικό, πρέπει να πούμε την ιστορία του.(…) Με

μια λέξη, ο άνθρωπος δεν έχει φύση· αυτό που έχει είναι ιστορία. Για να το πούμε διαφορετικά ό,τι είναι η φύση για τα πράγματα είναι η ιστορία, τα resges tae, για τον άνθρωπο».(ΚΙΝΤΗ ΒΑΣΩ, 2013) Η έννοια της ταυτότητας ξεκίνησε από την ανάγκη του ατόμου να ανήκει σε ένα σύνολο, μια ομάδα. Η ομάδα δίνει στο άτομο την αίσθηση της κοινωνικής ταυτότητας και του ανήκειν. Σύμφωνα με τον Tajfel «οι ομάδες στις οποίες ανήκει το άτομο είναι μια σημαντική πηγή περηφάνιας και αυτοεκτίμησης». Επίσης το άτομο έχει την ανάγκη να κατανοεί και να αναγνωρίζει άλλα άτομα άλλων ομάδων. Όπως συνεχίζει ο Tajfel, «τα στερεότυπα, βασίζονται

σε μια φυσική αντιληπτική διαδικασία: την τάση του να ομαδοποιούμε πράγματα». Με αυτόν τον τρόπο εντείνουμε τις διαφορές ανάμεσα στις διαφορετικές ομάδες και τις ομοιότητες μέσα στην ίδια ομάδα. Δημιουργούμε δηλαδή τις «έσω-ομάδες» (αυτές στις οποίες ανήκουμε), και τις «έξω-ομάδες» (αυτές στις οποίες ανήκουν οι άλλοι). Ή αλλιώς αναδύεται ο διαχωρισμός του «εμείς» και του «αυτοί».(Tajfel, 1979) Ο διαχωρισμός του «εμείς» και «αυτοί» είναι ένα κομβικό σημείο για την κατανόηση της έννοιας της ταυτότητας. Πολλές θεωρίες δεν αναφέρονται στη συγκρότηση της ταυτότητας μιας ομάδας με βάση τις ομοιότητες της, αλλά με βάση τις διαφορές της ομάδας αυτής με κάποια άλλη ή άλλες. Γιατί το όριο, πέρα από το να ορίζει το εσωτερικό του, ορίζει και τη διαφορά, την αντίθεση με το εξωτερικό του. Σε αυτό το σημείο όμως θα πρέπει να πούμε ότι οι μονάδες που αποτελούν ένα σύνολο δεν σημαίνει ότι μοιράζονται και τα ίδια ακριβώς χαρακτηριστικά. Σύμφωνα με τον Lewin(1940/1948,222) «δεν είναι η ομοιότητα ή η διαφορετικότητα που αποφασίζει αν

δύο άτομα ανήκουν στην ίδια ή σε διαφορετικές ομάδες, αλλά η κοινωνική τους αλληλεπίδραση ή άλλοι τύποι αλληλεξάρτησης». Η άποψη αυτή μας εισαγάγει στην περιπλοκότητα της έννοιας. (GailMoloney, 2007, p. 222) Η περιπλοκότητα της ταυτότητας όμως οδηγεί πολλούς θεωρητικούς στην αναθεώρηση του τρόπου χρήσης της ως εργαλείο. Ο Steph Lawler θεωρεί ότι ένας ενιαίος ορισμός είναι αδύνατος (Τριανταφυλλίδου & Κούκη, 2013), οι Rogers Brubaker και Letitia Cooper υποστηρίζουν ότι είναι προτιμότερο να μην χρησιμοποιούν την έννοια της ταυτότητας καθώς μπορεί να είναι παραπλανητική. Εμείς παρόλα aυτά θα χρησιμοποιήσουμε την ταυτότητα ως εργαλείο κατανόησης των αντιθέσεων που αφήνουν το στίγμα τους στον χώρο. Έχοντας στο μυαλό μας την περιπλοκότητά της θα αναλύσουμε έννοιες όπως την εθνική, την πολιτισμική και τη θρησκευτική ταυτότητα, όχι ως ξεχωριστές κατηγορίες, αλλά ως ταυτότητες που εμπεριέχονται η μία μέσα στην άλλη, αλληλεπιδρούν και μεταβάλλονται ανάλογα με τις συνθήκες.

2.2 Πολιτισμική ταυτότητα Η πολιτισμική ταυτότητα είναι η αίσθηση του να ανήκεις σε μια συγκεκριμένη ομάδα, η οποία συγκροτείται με βάση διάφορες πολιτισμικές κατηγορίες όπως η εθνικότητα, η εθνότητα, το φύλο και η θρησκεία. Η πολιτισμική ταυτότητα κατασκευάζεται και διατηρείται μέσω της μετάδοσης των παραδόσεων, της κληρονομιάς, της γλώσσας της θρησκείας αλλά και των θεσμών της κάθε επικράτειας. Η κατασκευή της και η διατήρησή της γίνεται μέσω της συλλογικής γνώσης,

όπως είναι οι παραδόσεις, η κληρονομιά, η γλώσσα, οι αξίες και τα έθιμα. Η συλλογική μνήμη αλλά και ο τρόπος με τον οποίο εγγράφονται τα χαρακτηριστικά της πολιτισμικής ταυτότητας, αποτελούν βασικό εργαλείο για τη διαιώνισή της τελευταίας. Σύμφωνα με τους Liu και Hilton, ο πολιτισμός αντικειμενοποιεί τις μνήμες που έχουν αποδειχτεί σημαντικές για την ομάδα, κωδικοποιεί τις μνήμες αυτές σε ιστορίες, τις διατηρεί ως δημόσιες αφηγήσεις και δίνει τη

δυνατότητα σε νέα μέλη να μοιράζονται την ομαδική ιστορία. (GailMoloney, 2007, pp. 85-109) Αυτό μας δίνει την δυνατότητα να αντιληφθούμε ότι τα νέα μέλη, ανεξάρτητα από τον τόπο που βρίσκονται ή τα προσωπικά τους χαρακτηριστικά, είναι σε θέση να γίνουν αποδέκτες και στη συνέχεια φορείς της πολιτισμικής ταυτότητας, με την διαφορά ότι αυτή εμπλουτίζεται και μεταβάλλεται. Σύγχρονοι θεωρητικοί όμως, αντιλαμβανόμενοι την πολυπλοκότητα της ταυτότητας, οδηγούνται σε νέους ορισμούς και αναλύσεις της έννοιας αυτής. Για παράδειγμα, ο θεωρητικός Stuart Hall έχει εισάγει δύο τρόπους ανάλυσης της πολιτισμικής ταυτότητας, ανάλογα με το αντικείμενο έρευνας. Η πρώτη θέση ορίζει την “πολιτισμική ταυτότητα” από την άποψη μιας κοινής κουλτούρας, κοινών ιστορικών εμπειριών και κοινών πολιτιστικών κωδικών. Αυτό προσφέρει σε έναν λαό σταθερά σημεία αναφοράς και σημασίας, παρά τις εξωτερικές μεταβολές της ιστορίας. Από την άλλη πλευρά, η δεύτερη θέση αναγνωρίζει ότι, πέρα από τις ομοιότητες που συγκροτούν μια ομάδα, είναι πολύ σημαντικό να κατανοούμε και τις διαφοροποιήσεις που έχει δεχτεί η ομάδα αυτή με το πέρασμα της ιστορίας από πάνω της. Δίνουμε έτσι έμφαση όχι μόνο στο «είναι», αλλά και στο «τι έχουμε γίνει». Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά και ο ίδιος Hall, «…Οι πολιτιστικές ταυτότητες προέρχονται από κάπου, έχουν ιστορίες. Όπως οτιδήποτε έχει ιστορία, υποβάλλονται σε συνεχή μετασχηματισμό. Μακριά από την προσκόλληση σε κάποιο παρελθόν, υπόκεινται στο συνεχές παιχνίδι της ιστορίας, του πολιτισμού και της εξουσίας».(Hall, 1990, p. 223)Η ανάλυση αυτή είναι πολύ σημαντική όχι μόνο ως αναλυτικό εργαλείο, αλλά και ως εργαλείο κριτικής σε εθνικιστικές και συντηρητικές θεωρίες

που εξωραΐζουν το παρελθόν και θεωρούν την πολιτισμική ταυτότητα ως κάτι το στάσιμο. Στα πλαίσια της εργασίας μας ασχολούμαστε με το γεγονός ότι κοινωνικές αλλαγές, όπως η οικονομική παγκοσμιοποίηση και η διεθνής κινητικότητα, οδηγούν όλο και περισσότερους ανθρώπους να περνούν σημαντικό μέρος της ζωής τους σε διαφορετικά πολιτισμικά πλαίσια. Το γεγονός αυτό λοιπόν, έχει φέρει σημαντικές επιδράσεις στις διάφορες πολιτισμικές ταυτότητες, που πολλές φορές μπορεί όχι μόνο να χαρακτηρίζονται από υβριδικότητες ή αντιθέσεις, αλλά και από συγκρουσιακές σχέσεις. Η πολιτισμική ταυτότητα είναι ένα δίκτυο από διάφορα είδη ταυτοτήτων. Στην παρούσα όμως μελέτη, για τις αναλυτικές μας ανάγκες, θεωρούμε την πολιτισμική ταυτότητα ως μια ταυτότητα-ομπρέλα με υποκατηγορίες την εθνική και τη θρησκευτική ταυτότητα.

2.2.1 Εθνική ταυτότητα Με τον όρο εθνική ταυτότητα αναφερόμαστε στην ιδιότητα του να ανήκει κανείς σε ένα έθνος. Σε αυτήν αποδίδονται συγκεκριμένα και αμετάβλητα χαρακτηριστικά, όπως αυτά του τόπου, της γλώσσας, του πολιτισμού και πολλές φορές και της θρησκείας, μια που αυτή συχνά συνδέεται με την εδραίωση των εθνών-κρατών. Επομένως για να μπορέσουμε να κατανοήσουμε τις συνδετικές τις ύλες, είναι χρήσιμο να εξετάσουμε την ιστορία και την βάση κατασκευής του έθνους-κράτους. Από τις απαρχές της ανθρωπότητας έχουν υπάρξει κάποια μοντέλα κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης. Ως τέτοια έχουμε γνωρίσει το πρωτόγονο κοινοτικό, το δουλοκτητικό, το φεουδαρχικό, το

καπιταλιστικό και το σοσιαλιστικό-κομμουνιστικό. Όπως αναφέρεται και σε άρθρο σε διαδικτυακή ιστοσελίδα: «Αν θελήσουμε να ψάξουμε τον γενέθλιο χάρτη του έθνους, θα πάμε πίσω, λίγο πριν από τη Γαλλική Επανάσταση. Το 1788 η Γενική Συνέλευση των Τάξεων, που είχε συγκαλέσει ο Λουδοβίκος 16ος, μετονομάζεται σε «εθνική», όπως διαβάζουμε στο «Εθνικιστική Ιστοριογραφία, η περίπτωση του Σπυρίδωνα Ζαμπέλιου» του Θεοδόσιου Νικολαΐδη. Την ίδια χρονιά «ο όρος ‘Έθνος’ χρησιμοποιήθηκε από τον αββά Σεγιές στην περίφημη μπροσούρα του και χρησιμοποιήθηκε ξανά στις διακηρύξεις του Αυγούστου 1789 ως όνομα του πολιτικού υποκειμένου που δημιουργήθηκε όταν καταργήθηκε το παλαιό καθεστώς [...] και εισήχθη η ισότητα των πολιτών ενώπιον του νόμου». Έτσι, το σώμα των ‘πολιτών’ ονομάστηκε ‘έθνος’ και κηρύχθηκε ‘πηγή όλων των εξουσιών».(Αλαμάνου, 2011) Το νέο λοιπόν αυτό σύστημα έπρεπε να πατήσει πάνω σε μια ιδεολογική βάση κατασκευής. Ενάντια στον ορθολογισμό του Διαφωτισμού, αναδύθηκαν ο ρομαντισμός και ο εθνικισμός. Σε αντίθεση με τον ρασιοναλισμό, ο ρομαντισμός πίστευε στην έμφυτη ευαισθησία του ατόμου, η οποία ως κληρονομική, δεν άφηνε το άτομο «λευκό χαρτί» στην επίδραση της ιστορίας, αλλά πρέσβευε ότι από τη γέννησή του το άτομο έχει κάποια χαρακτηριστικά. Αυτό το μεταφυσικό στοιχείο που προσθέτει η εν λόγω ιδεολογία δεν είναι τυχαίο, σημειώνοντας ότι ένας από τους πρώτους ρομαντικούς στη Γερμανία με μεγάλη επιρροή ήταν ο Johann von Herder, ο οποίος ήταν προτεστάντης πάστορας και θεολόγος. Η θρησκεία έπαιξε σημαντικό ρόλο σε αυτή την ιδεολογία τόσο ως ατομική εμπειρία όσο και ως στοιχείο πολιτιστι-

κής κληρονομιάς. Όπως αναφέρει και ο E.M. Burns: «…o ρομαντισμός έτσι έδινε έμφαση στον ατομικισμό και την ατομική δημιουργικότητα που προερχόταν από την αλληλεπίδραση της μοναδικής προσωπικότητας με την εξωτερική εμπειρία. Ταυτόχρονα, υπογραμμίζοντας την κληρονομικότητα στις νοοτροπίες, απέτιε φόρο τιμής στο παρελθόν. Αυτός ακριβώς ο φόρος τιμής ήταν ο συνδετικός κρίκος με τον εθνικισμό. Ο ρομαντισμός και ο εθνικισμός συνδεόταν μεταξύ τους με την κοινή πεποίθηση ότι το παρελθόν θα έπρεπε να λειτουργεί ως μέσο κατανόησης του παρόντος και σχεδιασμού του μέλλοντος.»(E.M.Burns, 2006) Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι οι αποφάσεις για το ποια θεώρηση θα ακολουθηθεί θα μπορούσαν να οδηγήσουν κάποιον στο συμπέρασμα ότι υπάρχει ένα ζήτημα κατασκευής, όχι μόνο του έθνους-κράτους, αλλά και της εθνικής ταυτότητας, ακόμα και του ίδιου του έθνους. Ποια είναι όμως τα θεμέλια αυτής της κατασκευής; Η κατασκευή αυτή συνήθως είναι το αποτέλεσμα συγκρούσεων. Τις απέραντες αυτοκρατορίες ακολούθησαν συγκρούσεις και έχθρες μεταξύ γειτονικών λαών, που ο καθένας αγωνιζόταν για την ανεξαρτησία του. Έτσι λοιπόν τα θεμέλια της κατασκευής ήταν η διαφοροποίηση από το «άλλο», από τον «εχθρό». Σύμφωνα με τον κανόνα του George Simmel οπ. αν.(Eriksen, 1995), ο βαθμός συνοχής μιας ομάδας είναι ανάλογος με το βαθμό εξωτερικής πίεσης που δέχεται. Έχει παρατηρηθεί αρκετές φορές ότι η εικόνα ενός εξωτερικού εχθρού δυναμώνει την ταυτότητα της ομάδας. Στην ίδια βάση κινείται και ο Σαρτρ o.α. (Eriksen, 1995), ο οποίος με τα εργαλεία του «εμείς ως υποκείμενο» και το «εμείς ως αντικείμενο», εξηγεί πως για να νιώσουν τα μέλη μιας ομάδας ως

«εμείς- υποκείμενο», θα πρέπει να βιώσουν αλληλεξάρτηση και εσωτερική συνοχή. Από την άλλη, το να είσαι στο «εμείς ως αντικείμενο», σημαίνει την αρετή της συνοχής απέναντι σε έναν εξωτερικό παράγοντα, που πολύ συχνά αποτελεί έναν φανταστικό ή υπαρκτό εχθρό. Υπάρχουν θεωρίες οι οποίες προχωρούν ακόμα περισσότερο, όπως αυτή του Mann(1986) οπ.αν.(Gail Moloney, 2007),η οποία πέρα από την κατασκευή θεωρεί ότι ακόμα και η ανάπτυξη του σύγχρονου κράτους δεν εξαρτάται από εσωτερικούς παράγοντες και εγχώριους όρους αλλά από τις γεωπολιτικές σχέσεις βίας. Άλλωστε δεν είναι τυχαίο ότι ο πόλεμος δοξάζεται στη συλλογική μνήμη όχι μόνο ως υπενθύμιση του «ποιοι είμαστε» και ποιος είναι ο «εχθρός», αλλά και ως ένδειξη ετοιμότητας σε μελλοντικές συγκρούσεις.

2.2.2 Θρησκευτική ταυτότητα Η θρησκευτική ταυτότητα είναι ένας τρόπος διάκρισης των ατόμων με βάση τη θρησκεία στην οποία ανήκουν. Οι ιδιότητες που συγκροτούν την ταυτότητα αυτή είναι τα πιστεύω, ο τρόπος με τον οποίο οι πιστοί συμπεριφέρονται και ενεργούν και η αίσθηση του να ανήκει κανείς στη συγκεκριμένη ομάδα. Η ταυτότητα δύναται να είναι ένα πολύ σημαντικό κομμάτι της πολιτισμικής ταυτότητας, καθώς είναι φορέας πολιτισμικών στοιχείων που μεταδίδονται από γενιά σε γενιά και έχουν τις ρίζες τους από πολύ πρώιμα χρόνια. Αν και υπάρχουν σημαντικές αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο τα άτομα αντιλαμβάνονται και ενεργούν με βάση τη θρησκεία τους σε σχέση με παλαιότερα χρόνια, η θρησκευτική ταυτότητα παραμένει προ-

σκολλημένη σε ένα συγκεκριμένο παρελθόν, καθώς βασίζεται σε αρχέγονες «γραφές». Επίσης με αναλυτικά εργαλεία το «εμείς» και το «αυτοί/άλλοι», οι περισσότερες θρησκείες βασίζονται στο ότι είναι οι μοναδικές αληθινές ενώ οι υπόλοιπες όχι. Παρόλα αυτά, κάθε θρησκεία έχει και το «άλλο» που ως εξωτερικός παράγοντας την καθορίζει ως προς το «εμείς ως αντικείμενο». Όπως αναφέρει και ο Thomas Hylland Eriksen «Στην Βρετανία για παράδειγμα, το να είσαι Μαυριτανός που αντιτίθεται στους Βρετανούς, μπορεί συχνά να είναι πιο σημαντικό απ ‘το να είσαι Μουσουλμάνος που έρχεται σε αντίθεση με τους Ινδουιστές». (Eriksen, 1995, σ. 432)Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι οι αντιθετικές σχέσεις που δημιουργούνται ανάμεσα σε θρησκευτικές ταυτότητες είναι στις περισσότερες περιπτώσεις απόρροια γεωπολιτικών συγκρούσεων, οι οποίες υπερτονίζονται όταν λόγω μετανάστευσης ή γενικότερα πληθυσμιακής κινητικότητας οι διαφορετικές θρησκευτικές ταυτότητες ζουν στο ίδιο κοινωνικό περιβάλλον. Στα πλαίσια της μετανάστευσης τα άτομα προκειμένου να προσαρμοστούν και να ενσωματωθούν στο νέο τους περιβάλλον, προσπαθούν πολλές φορές να στηριχτούν σε χαρακτηριστικά που μπορεί να τους ενώσουν ως κοινότητα, είτε αυτά είναι εθνικά, πολιτισμικά, ή θρησκευτικά. Η θρησκεία παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο στην διαδικασία αυτή της προσαρμογής, αφού λειτουργεί ως δίκτυο που ενώνει, τόσο τους μετανάστες μεταξύ τους, όσο και με την χώρα καταγωγής τους. Όπως αναφέρει και η Rachel Silvey «…η μετανάστευση είναι μια άρρηκτα κοινωνική διαδικασία. Ενισχύει την κοινωνική οργάνωση γύρω από πολλαπλούς άξονες διαφορετικότητας (συμπεριλαμβανόμενων του φύλου, του έθνους, της τάξης,

της φυλής, της σεξουαλικότητας και της θρησκείας). Διατηρώντας πολλαπλούς δεσμούς με τις χώρες καταγωγής τους, οι μετανάστες δημιουργούν νέους διεθνικούς πολιτιστικούς και κοινωνικούς χώρους για εκείνους».(CaraAitchison, 2007, pp. 2-3) Σε πολλές χώρες μάλιστα, η διαδικασία ενσωμάτωσης επηρεάζεται πλήρως από τις θρησκευτικές ταυτότητες και τον τρόπο διαχείρισής τους. Ο Charles Hirschman ισχυρίζεται ότι, ιστορικά, «οι μετανάστες γίνονται Αμερικανοί με την ένταξή τους στην εκκλησία και την συμμετοχή τους στην θρησκευτική και την κοινοτική της ζωή» οπ. αν.(Kastoryano, 2010, p. 82) . Θα πρέπει να σημειώσουμε όμως, ότι οι πολιτικές αυτές διαχείρισης της θρησκευτικής ταυτότητας στη διαδικασία της ενσωμάτωσης εξαρτώνται και από το ρόλο της θρησκείας στη χώρα αυτή. Γνωρίζουμε για παράδειγμα ότι στην παραπάνω περίπτωση της Αμερικανικής κοινωνίας ο ρόλος της θρησκείας είναι

αρκετά ισχυρός. Στην περίπτωση όμως, λόγου χάρη, της Γαλλίας, η θρησκεία δεν αποτελεί τόσο ισχυρό παράγοντα. Όπως αναφέρει και ο Noiriel: «Στη Γαλλία, έχουν επισημάνει ιστορικές μελέτες ότι η «λατρεία για αφομοίωση», ως βάση της εθνικής ενότητας, παρήγαγε στους πολίτες μια «αδιαφορία» για τους δικούς τους ξεχωριστούς γλωσσικά ή θρησκευτικά δεσμούς, που καταπιέστηκαν στην ιδιωτική τους ζωή –αναφερόμενοι κυρίως στη γλώσσα και τη θρησκεία- μόλις πέρασαν από τον «μύλο των θεσμών»(Kastoryano, 2010, p. 82) Αυτό μας δείχνει το κατά πόσο οι θρησκευτικές ταυτότητες μεταβάλλονται σε συνθήκες μετανάστευσης, έτσι ώστε να προσαρμοστούν στη νέα χώρα, τον τρόπο με τον οποίο αλληλεπιδρούν με την εγγενή θρησκευτική ταυτότητα και το ρόλο που αυτή διαδραματίζει στην κάθε περίπτωση.

2.3 Οι ταυτότητες στην Ελλάδα 2.3.1 Εθνική ταυτότητα στην Ελλάδα Η Ελλάδα αποτελεί μια χώρα όπου η θρησκεία κατέχει σημαντικό ρόλο στην δημόσια ζωή. Δεν υπάρχει διαχωρισμός κράτους-εκκλησίας, με αποτέλεσμα ακόμα και η εκπαίδευση να επηρεάζεται από θρησκευτικούς παράγοντες. Βήματα που προσπάθησαν και προσπαθούν να γίνουν προς την εκκοσμίκευση, είτε απορρί-

πτονται, είτε βρίσκουν σοβαρά και χρονοβόρα εμπόδια μπροστά τους. Αν και το Σύνταγμα (άρθρο 13) εγγυάται την ελευθερία της θρησκευτικής πίστης και την άσκησή της «χωρίς εμπόδιο»(άρθρο 13.2)και η σύνταξη του στηρίχθηκε σε αυτήν, αυτό δεν συμβαίνει, καθώς ακόμα και για την απόφαση λειτουργίας ευκτήριου οίκου άλλης θρησκείας πρέπει να δοθεί άδεια από τον Χριστιανό ορθόδοξο επίσκοπο. Πως όμως διαμορφώθηκε αυτή η κατάσταση και ποιες ήταν οι συνθήκες που συγκρότησαν την ελληνική εθνική ταυτότητα;

Το πέρασμα από την οθωμανική αυτοκρατορία στα νέα επιμέρους κράτη, προϋπέθετε την εύρεση της ειδοποιούς διαφοράς μεταξύ των λαών. Όπως αναφέρει και ο Mazower, «Οι παλιές αυτοκρατορίες κατέρρευσαν και τα έθνη αγωνίστηκαν να βγουν στο φως της ημέρας· οι ταυτότητες άλλαξαν και οι άνθρωποι ονοματοδοτήθηκαν με νέους τρόπους: οι Μουσουλμάνοι έγιναν Τούρκοι· οι Χριστιανοί Έλληνες»(Mazower, 2004, σ. 30). Τα διάφορα φύλα που ζούσαν στα Οθωμανικά εδάφη λοιπόν έπρεπε να διαχωριστούν. Για να χαρακτηρίζεται κανείς Έλληνας έπρεπε να μιλάει την ελληνική γλώσσα και να είναι Χριστιανός. Με την απελευθέρωση και τη δημιουργία του νέου ελληνικού κράτους, υπήρξε η ανάγκη για τον καθορισμό του χαρακτήρα της ελληνικής εθνικής ταυτότητας. Δύο διαφορετικές δυνάμεις επιρροής, οι οποίες ήταν και οι κινητήριες δυνάμεις για την επανάσταση, «διεκδικούσαν» την επίδρασή τους στην νέα αυτή ταυτότητα. Όπως αναφέρει και ο Τσουκαλάς(2002,714)7 : «…η εθνική ταυτότητα μετριάζεται από την ίδια αυτή συνεχιζόμενη σύγκρουση μεταξύ των κοσμικών ερμηνειών του Ελληνισμού που υποστηρίζει αφενός ο Δυτικός Διαφωτισμός και, αφετέρου, την κληρονομιά της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και τον συντηρητικό θρησκευτικό κομφορμισμό μιας ισχυρούς και πανταχού παρούσας Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας». Η θρησκευτική ταυτότητα λοιπόν όχι μόνο έχει ισχυρό χαρακτήρα, αλλά είναι αναπόσπαστο και σημαντικό μέρος της ελληνικής εθνικής ταυτότητας. Αυτό συμβαίνει, κυρίως,αφού η επικρατούσα αφήγηση της ιστορίας θεωρεί την συνεισφορά της θρησκείας και του κλήρου καθοριστική στην απελευθέρωση από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Όπως είδαμε και στον ορισμό της ταυτότητας, το σημαντικό

«άλλο», στην ανάλυση της εθνικής και θρησκευτικής ταυτότητας, στην περίπτωση της Ελλάδας, αποτελούν οι Οθωμανοί, οι μετέπειτα Τούρκοι και κατά συνέπεια και η θρησκεία του Ισλάμ. Αυτό το μοντέλο όμως δεν ισχύει μόνο στην περίπτωση της Ελλάδας. Σύμφωνα με τον Martin, «στις κοινωνίες στις οποίες η θρησκεία έχει πολεμήσει για το κράτος υπό συνθήκες εξωτερικής κυριαρχίας ή εξωτερικής απειλής, τότε αυτή θα εξυμνείται. Εμφανίζεται μια αδιάσπαστη ένωση Εκκλησίας και έθνους, σε εκείνες τις περιπτώσεις όπου η Εκκλησία ήταν το μοναδικό διαθέσιμο μέσο του έθνους κατά της ξένης κυριαρχίας. Παραδείγματα τέτοιων περιπτώσεων είναι η Ελλάδα, η Πολωνία, το Βέλγιο, η Ιρλανδία και η Κροατία». οπ. αν.(Χαλικοπούλου, σ. 107).Η ελληνική εθνική ταυτότητα καθορίζεται λοιπόν με ανάλογους όρους. «Οι Έλληνες είναι άνθρωποι ελληνικής καταγωγής (ανεξάρτητα από το που έχουν γεννηθεί) που είναι Χριστιανοί Ορθόδοξοι», αναφέρει ο Χριστόπουλος (Τριανταφυλλίδου & Κούκη, 2013, p. 714). Είναι σημαντικό όμως να ξεκαθαρίσουμε ότι το να είναι κανείς Χριστιανός Ορθόδοξος είναι απαραίτητη, αλλά όχι επαρκής συνθήκη, ενώ η ελληνική καταγωγή είναι και απαραίτητη και επαρκής συνθήκη για την ελληνική εθνική ταυτότητα. Θα μπορούσαμε ίσως να ισχυριστούμε ότι ο ρόλος της θρησκείας στην ελληνική εθνική ταυτότητα διατηρείται ενεργός και κρίσιμος μέχρι και σήμερα, ειδικότερα υπό το πρίσμα ευρύτερων γεωπολιτικών αντιπαραθέσεων. Όπως είδαμε, η εθνική ταυτότητα είναι (ή οι πολιτικές προσπαθούν να είναι) πλήρως συνυφασμένη με το «άλλο» ή τον «εχθρό». Αυτό σημαίνει ότι είναι πλήρως εξαρτώμενη από εξωτερικούς παράγοντες και αλλάζει ανάλογα με τις συνθήκες. Σε περιόδους κρίσης λοιπόν η εθνική ταυτότητα

τείνει να πληχθεί, και γι’ αυτόν τον λόγο συσπειρώνεται όλο και περισσότερο, διαδικασία την οποία ακολουθεί και η θρησκευτική ταυτότητα. Μελετητές αποδίδουν την άνοδο της θρησκείας στην κρίση: «… τα δεινά της σύγχρονης κοινωνίας, είναι πιο πιθανό να αναπαράγουν θρησκευτική ανάκαμψη παρά εκκοσμίκευση»(Χαλικοπούλου, σ. 50). Το σημαντικό «άλλο» βρίσκεται στη χώρα τους, ή τουλάχιστον με αυτόν τον τρόπο θέλουν να το παρουσιάζουν διάφορες πολιτικές δυνάμεις, θρησκευτικοί παράγοντες και τα ΜΜΕ. Έτσι η θρησκευτική ταυτότητα παίρνει μεγαλύτερη σημασία. Όπως υποστηρίζει και ο Bruce, «όλες οι μεγάλες πολιτιστικές υποθέσεις άμυνας περιλαμβάνουν τη θρησκεία (ή την Εκκλησία), συνεχίζοντας να παίζουν τον ρόλο της ενσάρκωσης της συλλογικής ταυτότητας» οπ. αν.(Χαλικοπούλου, σ. 58). Ουσιαστικά, στα πλαίσια της θρησκείας, οι άνθρωποι βλέπουν μια ελπίδα, την οποία έχουν χάσει από τον εκκοσμικευμένο κόσμο. Ακραίες συντηρητικές φωνές βρίσκουν απήχηση, ενώ ταυτόχρονα όσα βήματα έχουνε γίνει για τον απογαλακτισμό της δημόσιας ζωής από την θρησκεία πηγαίνουν χαμένα. Όπως αναφέρει και ο Juergensmeyer, «η θρησκεία αντιπροσωπεύει μια ελπιδοφόρα εναλλακτική λύση, μια βάση για κριτική και αλλαγή» οπ. αν.(Χαλικοπούλου, σ. 50). Η άνοδος του θρησκευτικού εθνικισμού εξηγείται ως εκ τούτου με τους όρους της αποτυχίας των δυτικών μοντέλων εθνότητας. Η θρησκευτική ταυτότητα επομένως μπορεί ακόμα και να υπερβεί την εθνική και να είναι αυτή που καθορίζει την συλλογική ταυτότητα. Όλα αυτά οδηγούν στην ενδυνάμωση του πυρήνα της θρησκευτικής ταυτότητας, αλλά και στην αυξανόμενη «συντηρητικοποίηση». Είναι όμως η εθνική ταυτότητα σε κίνδυνο ή την κατάσταση αυτή εκμεταλλεύονται πολιτικές ιδεολογί-

ες που στόχο έχουν όχι την προστασία της εθνικής ταυτότητας αλλά την εθνική καθαρότητα; Συγκεκριμένα για την ελληνική ιστοριογραφία, ο κ. Νικολαΐδης εξηγεί στο tvxs πως: «Εκείνο που η ελληνική ιστοριογραφία έχει αναδείξει τα τελευταία χρόνια είναι ότι ο ελληνικός εθνικισμός του 19ου αιώνα είχε και μια επιθετική διάσταση που, ως τώρα, αγνοείτο. Έχουν αναδειχθεί οι επιτυχίες του ελληνικού εθνικισμού (εξελληνισμός Βλάχων, Αλβανών, Βουλγάρων) που ακριβώς δείχνουν ότι η ‘απειλούμενη εθνική ταυτότητα’ είναι μια κατασκευή και μάλιστα επικίνδυνη, ιδίως σε μια εποχή σαν την σημερινή, όπου το κράτος θα έπρεπε να υλοποιεί μια ακόμη επιτυχία με την αφομοίωση των μεταναστών και αντ’ αυτού δημιουργεί κλίμα απόρριψης». οπ.αν. (Αλαμάνου, 2011)Καταλήγοντας λοιπόν, θα πρέπει να διαχωρίσουμε όπως φαίνεται την έννοια της εθνικής ταυτότητας από αυτήν της εθνικής καθαρότητας και να παρατηρήσουμε ότι από τις απαρχές της κατασκευής της ελληνικής εθνικής ταυτότητες, η έννοια της καθαρότητας δεν συνετέλεσε στη σύνθεσή της. Σε αυτό το σημείο όμως, ιδεολογικοί μηχανισμοί όπως το κράτος, οι πολιτικοί, τα ΜΜΕ, λειτουργούν και κινητοποιούν τη δημόσια γνώμη στο όνομα του εθνικού συμφέροντος. Σε στιγμές κρίσης, συχνά δίνεται προτεραιότητα στη διαφύλαξη της εθνικής ταυτότητας και μετά στις υπόλοιπες αξίες. Τα άτομα συσπειρώνονται, ενώ αναδύονται όλο και πιο οπισθοδρομικές εκφάνσεις της έννοιας της εθνικής ταυτότητας. Ποιο είναι όμως το προβληματικό στοιχείο σε όλη αυτή την αντίδραση; Οι πολιτικές που ασκούνται αδιαφορούν εκούσια στο να δουν τι είναι αυτό που έχει φέρει αυτή η νέα περίοδος κρίσης και αλλαγής. Σύμφωνα με τις θεωρίες της ταυτότητας, που αναλύσαμε παραπάνω, η έννοια αυτή είναι πλήρως

εξαρτώμενη και μεταβαλλόμενη. Είναι απολύτως φυσιολογικό, με την αλλαγή κάποιων εξωτερικών παραγόντων, να προκύπτει η ανάγκη για μια αναθεώρηση κάποιων χαρακτηριστικών της, χωρίς αυτή να αλλοιωθεί. Αντ’ αυτού, βίαια προσπαθούμε να παραμείνουμε προσκολλημένοι στο παρελθόν, ένα περιβάλλον στάσιμο και αμετάβλητο.

2.3.2 Οι ταυτότητες των μεταναστών στην Ελλάδα Σε συνθήκες μετανάστευσης προκύπτει ο γεωγραφικός διασκορπισμός εθνοτικών ομάδων, οι οποίες αποκομμένες και όχι οπωσδήποτε αποξενωμένες από την ομάδα προέλευσής-σημείο αναφοράς τους, ζουν φέροντας διαφορετικές ταυτότητες σε έναν άλλο τόπο. Αν εργαλειακά ακολουθήσουμε την θεωρία του Σαρτρ για την ανάλυση του προσδιορισμού των ομάδων με το «εμείς ως υποκείμενο» και το «εμείς ως αντικείμενο», τότε η ταυτότητα των μεταναστών μπορεί να προσδιοριστεί ως «εμείς ως αντικείμενο». Αυτό συμβαίνει γιατί, η ταυτότητα του μετανάστη δεν είναι συμπαγής, με άλλα λόγια οι μετανάστες προερχόμενοι από πολλές διαφορετικές χώρες και πολλά διαφορετικά μεταναστευτικά ρεύματα δεν συγκροτούν μια ενιαία ομάδα. Η ταυτότητά τους παρόλα αυτά είναι υπαρκτή και σημαντική για τη δημόσια ζωή. Οι εξωτερικοί παράγοντες είναι αυτοί που περισσότερο καθορίζουν τη θέση της συγκεκριμένης ταυτότητας και για αυτό θεωρούμε ότι λειτουργεί το «εμείς ως αντικείμενο». Ανάλογα την περίπτωση, η εθνική ταυτότητα μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στην κοινωνικο-

ποίηση των μεταναστών στους νέους τους τόπους, καθώς και μια σύνδεση με την χώρα προέλευσης. Αποτελεί μια ταυτότητα που κάποιοι προσπαθούν να διατηρήσουν, μερικές φορές εξιδανικευμένη, καθώς είναι αυτή που έχει καταγραφεί στη μνήμη τους μέχρι και τη στιγμή αποχώρησής τους από την πατρίδα τους. Αυτό σημαίνει ότι τυχόν μεταβολές της ταυτότητας αυτής δεν τις έχουν βιώσει. Ζώντας όμως σε πολύ-πολιτισμικά περιβάλλοντα, τα άτομα επηρεάζονται από τις πολιτισμικές και όχι μόνο, συνήθειες του νέου περιβάλλοντος, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο μια νέα σύνθεση ταυτότητας. Εν τέλει, σε αρκετές περιπτώσεις, τα άτομα καταλήγουν να θεωρούνται «ξένοι» όχι μόνο στην χώρα που έχουν μεταναστεύσει αλλά και στην πατρίδα τους. Οι εξωτερικοί «παρατηρητές» μιας ομάδας τείνουν να απλοποιούν τα χαρακτηριστικά της, κρίνοντας την με βάση την ομοιότητα, καταφεύγουν έτσι σε στερεοτυπική ανάλυση. Στο σημείο αυτό ενδιαφέρον για την μελέτη μας αποτελεί η θεωρία του Lewin(1940/1948), ο οποίος δεν εστιάζει τόσο την προσοχή του στις στατικές έννοιες της ομοιότητας ή της ανομοιογένειας, αλλά ερευνά δυναμικές έννοιες, όπως η φιλοδοξία, τα κίνητρα, η σύγκρουση: «δεν είναι η ομοιότητα ή η διαφορετικότητα που αποφασίζει αν δύο άτομα ανήκουν στην ίδια ή σε διαφορετικές ομάδες, αλλά η κοινωνική αλληλεπίδραση ή άλλοι τύποι αλληλεξάρτησης. Μια ομάδα είναι καλύτερα ορισμένη σαν μια δυναμική ολότητα βασιζόμενη στην αλληλεξάρτηση παρά στην ομοιότητα» οπ. αν.(Gail Moloney, 2007, σ. 222). Η μετανάστευση στη Ελλάδα, συχνά διαμονοποιήθηκε και στιγματίστηκε με αποτέλεσμα να δυσχεραίνεται η αίσθηση του ανήκειν για κάποιους μετανάστες. Χαρακτηριστικό για την κατανόηση της

μεταναστευτικής κατάστασης στην Ελλάδα είναι ότι η γενική αντιμετώπιση, από τότε που ξεκίνησαν τα πρώτα μεταναστευτικά ρεύματα στα τέλη της δεκαετίας του ‘80, αντικατοπτρίζει την θεώρηση ότι οι μετανάστες δεν ήρθαν στην Ελλάδα για να μείνουν, καθώς αντιμετωπίστηκαν ως φθηνό εργατικό δυναμικό που έρχεται για περιορισμένο χρονικό διάστημα. Αυτό αντικατοπτρίζεται και σε δύο σημαντικές θεσμικές ρυθμίσεις, αυτήν της ιθαγένειας και αυτήν της επανένωσης οικογενειών. (βλ.υποσημείωση τέλους) Οι δύο παραπάνω θεσμικές ρυθμίσεις και οι δυσκολίες στην πρόσβαση σε αυτές έχουν πολύ σημαντικές επιπτώσεις στην διαμόρφωση του ανήκειν και στην ένταξη των μεταναστών στη χώρα μας. Όπως αναφέρει και η Kastoryano, «Ανεξάρτητα από το αν οι μετανάστες είναι ή όχι πολίτες, η πίστη τους στη

χώρα υποδοχής δημιουργείται με το να μοιράζονται τους κοινωνικούς και πολιτικούς θεσμούς τους. Η χώρα υποδοχής παρά το γεγονός της πολιτισμικής και εθνοτικής ετερογένειάς της, παρέχει συναισθηματική υποστήριξη και πηγές ταυτότητας. Μια διακρατική κοινότητα, που συνδυάζει και τους εισερχόμενους και τους δεσμούς της χώρας υποδοχής, αντιπροσωπεύει ένα νέο σημείο αναφοράς που ενισχύει τη διαμόρφωση μιας διακρατικής ταυτότητας ως έμπνευσης για την πολιτική δράση και ως εργαλείο για πολιτιστικούς και θρησκευτικούς σκοπούς πέρα από τα εθνικά σύνορα».(Kastoryano, 2010, σ. 94)Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι οι ταυτότητες των μεταναστών θα έπρεπε κανονικά να είναι διττές, να επηρεάζονται, δηλαδή και από τη χώρα καταγωγής των μεταναστών, αλλά και από τις ταυτότητες της χώρας υποδοχής.

3. Ιστορική αναδρομή των εισερχόμενων θρησκειών στην περιοχή της Αττικής

Αθήνα στα χρόνια της τουρκοκρατίας αποτελούσε μία μικρή πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, με το μεγαλύτερο μέρος της πόλης αποτελούνταν από τις σημερινές περιοχές της Πλάκας, του Μοναστηρακίου, και του Κεραμεικού. Στα χρόνια του Χασεκή, σύµφωνα µε τη µαρτυρία του Παναγή Σκουζέ, η Αθήνα ήταν διαιρεµένη σε 35 ενορίες και είχε περίπου 1930 οικογένειες. Μεγάλο μέρος του πληθυσµού ήταν χριστιανοί, κυρίως ορθόδοξοι και µουσουλµάνοι, ενώ λιγοστοί ήταν οι πολίτες άλλων ευρωπαϊκών χωρών, κυρίως καπουτσίνοι µοναχοί, πρόξενοι και περιηγητές. (Αρχοντίδου-Αργύρη & Αργυρός) Σε θρησκευτικό επίπεδο οι ορθόδοξοι Αθηναίοι απολάμβαναν θρησκευτική ελευθερία και οι περισΦωτογραφία του Τάσου Βρεττού από την Αιθιοπική Ορθόδοξη Εκκλησία στο Πολύγωνο. (www.google.com)

σότεροι περιηγητές εντυπωσιάζονταν από τον μεγάλο αριθμό των εκκλησιών. Οι Αθηναίοι απολάμβαναν αρκετά προνόμια, λόγω του ότι παραδόθηκαν χωρίς αντίσταση στον Σουλτάνο, ενώ ο τελευταίος άφησε παρακαταθήκη στους νεότερους να προστατεύουν και να τιμούν τα παλαιότερα μνημεία της πόλης. Επιπρόσθετα, οι Ορθόδοξοι Αθηναίοι άρχισαν να χρησιμοποιούν ξανά παλαιότερα μοναστήρια που είχαν κλείσει ή μετατραπεί σε καθολικά επί της κυριαρχίας των Λατίνων και ίδρυσαν και νεότερα κυρίως στον Υμηττό και στην Πεντέλη. Ενδιαφέρον παρουσιάζει, επίσης, το γεγονός ότι, κατά τη διάρκεια του ρωσοτουρκικού πολέμου, οι οθωμανικές αρχές παρότρυναν τους Αθηναίους να αναγείρουν και άλλες εκκλησίες, αλλά εκείνοι αρνούνταν, φοβούμενοι πιθανόν μεγαλύτερη φορολογία. (Χριστοδούλου)

3.1. Η περίοδος της απελευθέρωσης Από τις πρώτες θρησκείες που έκαναν αισθητή την παρουσία τους στην πρωτεύουσα του νεοσύστατου ελληνικού κράτους ήταν η Ευαγγελική και η Καθολική.

σίας ξεκινά ουσιαστικά το 1858, μία χρονολογία που θεωρείται έτος ίδρυσης της εκκλησίας, με τη έκδοση του περιοδικού Αστήρ της Ανατολής, από τον Έλληνα ιατρό και θεολόγο Μιχαήλ Καλοποθάκη. Όπως αναφέρει και ο Π. Κανταρτζής: Μέσα σε ένα τέτοιο σχολείο στη Μάνη εκπαιδεύτηκε ο ιδρυτής της εκκλησίας μας ο Μιχαήλ Καλοποθάκης, ο οποίος ήρθε στην Αθήνα, σπούδασε ιατρική και ξεκίνησε να εκδίδει ένα περιοδικό, τον Αστέρα της Ανατολής, το 1858. Εκεί είναι λοιπόν το έτος ίδρυσης, η έκδοση αυτού του περιοδικού.

3.1.1. Ευαγγελική Εκκλησία Διαμαρτυρόμενοι στην Ελλάδα υπήρχαν ακόμη από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, συγκεκριμένα τα τελευταία χρόνια της. Μέσα στο πλαίσιο του νεοελληνικού διαφωτισμού, προτεστάντες φιλέλληνες ιεραπόστολοι άρχισαν να ιδρύουν σχολεία τόσο στην περιοχή της σημερινής Αθήνας, αλλά και σε άλλα μέρη, όπως τη Χίο, τη Πελοπόννησο, τη Μάνη κ.α.. Σύμφωνα με τον Αιδ. Παναγιώτη Κανταρτζή (Συνένετυξη 1η):

Η προτεσταντική κοινότητα που δημιουργήθηκε τότε στην Αθήνα ήταν μικρή, αλλά είχε έντονη παρουσία στην πόλη γεγονός που με το πέρασμα του χρόνου άλλαξε. Η κοινότητα που δημιουργήθηκε τότε αποτελούνταν από λίγους ανθρώπους αλλά ήταν όλοι μορφωμένοι και με έντονη παρουσία και επιρροή στην πόλη και στα δημόσια πράγματα. Υπήρχε μια τέτοια κουλτούρα η οποία πρέπει να πω ότι με τα χρόνια χάθηκε. Δηλαδή, τότε, παρά το ότι το εκκλησίασμα ήτανε μικρό σε μέγεθος, ήταν πολύ δραστήριο μέσα στην πόλη είχε μια συμαίνουσα θέση. Τότε η κοινότητα αντιλαμβανόταν το ρόλο της μέσα στην κοινωνία συμμετοχικά ενώ με πέρασμα του χρόνου άρχισε να έχει πιο φοβική στάση. Ήταν δηλαδή αρχικά ανοιχτή προς την πόλη, ενώ στη συνέχεια ένιωσε ότι πρέπει να προστατευθεί από την πόλη που την απειλεί.

Η πρώτη παρουσία των διαμαρτυρόμενων στην Ελλάδα ήταν στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας, όπου μέσα στο πλαίσιο του νεοελληνικού Διαφωτισμού υπήρξε η επιθυμία και η αντίληψη ότι αν εκπαιδευθεί ο λαός μας τότε θα αφυπνιστεί και θα πολεμήσει για την ελευθερία του, σύμφωνα με το μοντέλο της γαλλικής επανάστασης. Οπότε μέσα στο πλαίσιο αυτό του ελληνικού Διαφωτισμού προσπάθησαν να προσελκύσουν ανθρώπους φιλέλληνες που θα έρθουν να ιδρύσουν σχολεία και αρκετοί από αυτούς ήταν ιεραπόστολοι. Η προσπάθεια, λοιπόν, της οργάνωσης της προτεσταντικής κοινότητας στην Ελλάδα ξεκίνησε μετά το 1828, με την άφιξη του φιλέλληνα Ιωνά Κιγκ. Ωστόσο το έργο της Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλη-

Το 1871 οικοδομήθηκε η πρώτη Ευαγγελική εκκλησία στην Αθήνα, απέναντι από τις Στήλες του

Η όψη της Α’ Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας επί της λεωφόρου Αμαλίας σήμερα. (google.com)

Ολυμπίου Διός, επί της σημερινής Λεωφόρου Αμαλίας, όπου βρίσκεται μέχρι σήμερα.

3.1.2. Καθολική Εκκλησία Όταν το 1834, η Αθήνα ανακηρύχθηκε πρωτεύουσα του Ελληνικού Κράτους, η καθολική κοινότητα στην

πόλη αριθμούσε 246 μέλη. Η κοινότητα μεγάλωσε με την άφιξη στην πρωτεύουσα του Όθωνα, καθώς και οικογενειών καθολικών από τις Κυκλάδες και τα Ιόνια νησιά, οικογενειών καθολικών από τη Βαυαρία καθώς και πολλών καθολικών ξένων διπλωματικών αποστολών. Με την αύξηση του καθολικού στοιχείου στην Αθήνα, ξεκίνησε η προσπάθεια οργάνωσης της Καθολικής Εκκλησίας και το 1853 ξεκίνησε η ανέγερση του καθεδρικού ναού του Αγ. Διονυσίου

στην σημερινή οδό Πανεπιστημίου που ολοκληρώθηκε το 1865. Το οικόπεδο για την ανέγερση του ναού αγοράστηκε το 1847 με χρήματα των Καθολικών της Ελλάδας, ενώ το κτίριο οικοδομήθηκε από εράνους μεταξύ των Καθολικών του εσωτερικού και του εξωτερικού. (http://www.cathecclesia.gr)

Απεικόνιση του καθολικού ναού του Αγίου Διονυσίου στην Αθήνα (google.com)

3.2. Η περίοδος της Μικρασιατικής καταστροφής Η Μικρασιατική καταστροφή είχε ως συνέπεια την έλευση προσφύγων από τα παράλια και την εγκατάσταση τους σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας, συμπεριλαμβανομένης και της Αττικής. Ανάμεσα στους πρόσφυγες που ήρθαν στην Ελλάδα υπήρχαν και 80.000 Αρμένιοι, εκ των οποίων μερικές χιλιάδες Αρμένιοι Καθολικοί, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν αρχικά στην περιοχή της Κοκκινιάς. Το 1925 ξεκίνησε να κτίζεται στην περιοχή το παρεκκλήσι της Αγ. Τερέζας. Όπως αναφέρει και η υπεύθυνη στο ναό του Αγ. Γρηγορίου του Φωτιστή στο Ν. Κόσμο (Συνέντευξη 2η): Το 1915 μετά την γενοκτονία πολλοί Αρμένιοι Καθολικοί μετανάστευσαν στην Μικρά Ασία. Η κοινότητα εδώ δημιουργήθηκε με την άφιξη των Αρμενίων μεταναστών από τη Σμύρνη το 1922, λόγω της μικρασιατικής καταστροφής. Παράλληλα, πολλοί Αρμένιοι Καθολικοί μετα-

φέρθηκαν στο Δουργούτι, στο σημερινό Ν. Κόσμο, ήδη από το 1921. Λόγω της δεινής οικονομικής κατάστασης στην οποία είχε περιέλθει η χώρα, η κατασκευή μόνιμων κατοικιών καθυστέρησε σημαντικά, με αποτέλεσμα χιλιάδες οικογένειες να διαμένουν για μεγάλο χρονικό διάστημα υπό άθλιες συνθήκες σε συγκροτήματα παραπηγμάτων. Ακόμα και δημόσια κτίρια της συνοικίας όπως η κεντρική αγορά, οι εκκλησίες και τα σχολεία στεγάζονταν σε παράγκες. Στην αρχή, πριν χτιστεί η εκκλησία, η λατρεία γινόταν σε κάποιο σπίτι ενός πιστού. Πριν χτιστούν οι πολυκατοικίες υπήρχαν παραπήγματα και υπήρχε ένα σπίτι που το είχε παραχωρήσει ο ιδιοκτήτης για να κάνουν εκεί τις λειτουργίες. Όταν κτίστηκε ο ναός, οι λειτουργίες γίνονταν σε αυτόν. Το 1927 κτίστηκε τελικά η εκκλησία του Αγίου Γρηγορίου του Φωτιστή στην περιοχή. Σην προσπά-

θεια δημιουργίας των δύο ενοριών και της ανέγερσης των δύο εκκλησιών, σημαντικοί αρωγοί ήταν οι Ιππότες της Μάλτας, καθώς και το Τάγμα των Καπουτσίνων μοναχών. (Συνέντευξη 2η)

3.3. Η περίοδος από τη δεκαετία του 1980 μέχρι σήμερα 3.3.1. Τα μεταναστευτικά ρεύματα από την δεκαετία του 1980 μέχρι σήμερα

Η πρόσοψη της εκκλησίας του Αγίου Γρηγορίου του Φωτιστή στο Νέο Κόσμο. (google.com)

Η Ελλάδα, όπως πολλές άλλες χώρες της δυτικής και νότιας Ευρώπης, γνώρισε σημαντικές μεταβολές κατά τις τελευταίες τρεις δεκαετίες και ιδιαίτερα μετά τα τέλη του 1980. Η εισροή μεταναστών στην Ελλάδα ξεκίνησε στη δεκαετία του 1970, με την έλευση οικονομικών μεταναστών από την Αφρική και την Ασία, και συνεχίστηκε στη δεκαετία του 1980, με την έλευση μεταναστών από τις Φιλιππίνες, το Πακιστάν, την Πολωνία, την Αίγυπτο, το Ιράκ και την Τουρκία (κυρίως Κούρδοι πρόσφυγες), σε μικρούς όμως αριθμούς. (Βαΐου, 2009) Στη συνέχεια, με την κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων, στις αρχές της δεκαετίας του 1990 παρατηρήθηκε μεγάλη εισροή μεταναστών από τις πρώην σοβιετικές χώρες της ανατολικής Ευρώπης, όπως την Αλβανία, τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία, ενώ στην συνέχεια προστέθηκαν μετανάστες από χώρες της Αφρικής και της Ασίας. Η Ελλάδα, όπως και οι άλλες χώρες-υποδοχείς μετα-

ναστών, παρουσίαζαν μία οικονομική και πολιτική σταθερότητα, ενώ συγκριτικά με τον τόπο προέλευσης τους, θεωρούνταν ότι προσφέρουν καλύτερες ευκαιρίες για επαγγελματική και οικονομική εξασφάλιση και γενικότερα για μια καλύτερη ποιότητα ζωής. Σύμφωνα με την Εθνική Απογραφή Πληθυσμού του 2001, 7,3% των κατοίκων της Ελλάδας αποτελούσαν μετανάστες, με παραπάνω από τους μισούς να προέρχονται από τα γειτονικά Βαλκανικά κράτη (http://panorama.statistics.gr/). Σχεδόν οι μισοί από αυτούς εγκαταστάθηκαν στην περιοχή της πρωτεύουσας, παρά τις ευκαιρίες απασχόλησης που προσέφεραν και άλλες περιοχές της χώρας (πχ στον αγροτικό τομέα ή στον τουρισμό). Όπως και σε άλλες νοτιοευρωπαϊκές μητροπόλεις, σημαντικούς ερμηνευτικούς παράγοντες εδώ αποτελούν οι ποικίλες άτυπες δραστηριότητες, οι δυνατότητες εξασφάλισης στέγης σε προσιτές τιμές, η ύπαρξη οικογενειακών ή κοινωνικών δικτύων, η ανωνυμία της μεγάλης πό-

λης που βοηθάει στην απόκρυψη, σε περιπτώσεις μη ύπαρξης επίσημων εγγράφων. Ο πληθυσμός αυτός αποτελούνταν από 215 εθνικότητες. (Βαΐου, 2009) Κατά τη δεκαετία 2001-2011, η Ελλάδα έγινε πόλος έλξης μεγάλου αριθμού μεταναστών όχι μόνο από τις χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, αλλά από ολόκληρο τον κόσμο, με αποτέλεσμα το 8,5% του πληθυσμού της χώρας να αποτελείται από μετανάστες και πρόσφυγες, πολλοί από τους οποίους προέρχονταν από χώρες εκτός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ειδικότερα από την Ασία, την Αφρική και την Εγγύς Ανατολή. (Βαΐου, 2009)

3.3.2. Εισερχόμενες θρησκείες και νέοι χώροι λατρείας Για πολλούς μετανάστες, η θρησκεία αποτελεί ένα σημαντικό στοιχείο της ταυτότητας τους στο καινούργιο τους περιβάλλον και για το λόγο αυτό, αναζητούν χώρους και τόπους στους οποίους μπορούν να μοιραστούν και να εκφράσουν την πίστη τους. Ωστόσο, η πίστη γενικό πλαίσιο της μετανάστευσης μπορεί να εκδηλωθεί με διαφορετικούς τρόπους, μπορεί να ενοποιήσει και να απομονώσει θρησκευτικές ομάδες, να παράξει μια διαφορετική κουλτούρα ή να ενθαρύνει τους μετανάστες να προσαρμόσουν τη θρησκευτική τους κουλτούρα στην νέα τους χώρα. Στην περίπτωση της Ελλάδας, τα νέα αυτά μεταναστευτικά ρεύματα είχαν ως συνέπεια, τόσο την εμφάνιση νέων θρησκευτικών ταυτοτήτων, όσο και τον επαναπροσδιορισμό των υπαρχόντων, ειδικότερα στην περιοχή της Αττικής, όπου συγκεντρώνεται η πλειοψηφία του νέου πλυθυσμού. Το γεγονός αυτό

συνέβαλε στη δημιουργία χώρων λατρείας αναφερόμενων στις νεοεισερχόμενες θρησκείες, στη χρήση των υπάρχοντων χώρων από πιστούς διαφορετικών εθνικοτήτων, αλλά και στην ενσωμάτωση νέων λατρευτικών χώρων στις προϋπάρχουσες εκκλησίες, συχνά με όρους εθνικούς. Χαρακτηριστικό παράδειγμα επαναπροσδιορισμού θρησκευτικής ταυτότητας αποτελούν οι καθολικοί μετανάστες. Μέχρι το 1990 οι Έλληνες καθολικοί ήταν γύρω στους 50.000, ενώ από το 1990, λόγω της εισόδου της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης και λόγω των αναταραχών στη Μέση Ανατολή, το 2010 είχαν φτάσει περίπου τις 300.000. Σήμερα υπολογίζονται στους 250.000, πιθανότατα εξ’ αιτίας της οικονομικής κρίσης. Εκτός από τους πιστούς αυτούς, που εντάσσονται πλήρως στην τοπική καθολική Εκκλησία, έντονη είναι και η προσωρινή παρουσία άλλων καθολικών, που βρίσκονται στην Ελλάδα, είτε ως μετανάστες, είτε ως πρόσφυγες: -Οι Πολωνοί, περίπου 40.000. -Οι Φιλιππινέζοι, περίπου 45.000 (από τους οποίους 15.000 στην περιοχή των Αθηνών). -Οι Ιρακινοί, περίπου 14.000, κυρίως στην περιοχή των Αθηνών. -Οι Αλβανοί (αριθμός ακαθόριστος) σκορπισμένοι σε όλη τη χώρα ξεπερνούν τις 50.000. -Οι Ουκρανοί, καθώς και καθολικοί από διάφορες χώρες τόσο της Ανατολικής Ευρώπης όσο και της εγγύς Ανατολής, αλλά και της Αφρικής. (http:// www.cathecclesia.gr) Σήμερα, στην περιοχή της Αθήνας ζουν 25.000 ξένοι καθολικοί, μόνιμα εγκατεστημένοι στην Ελλάδα. Για τη διαποίμανση τους υπάρχουν 2 ενορίες,

μια ενορία για τους Γερμανόφωνους καθολικούς και μια για τους Αρμένιους Καθολικούς (αναφέρθηκε και παραπάνω). Ένας μεγάλος αριθμός των Φιλιπινέζων (περίπου 15.000) εξυπηρετείται από τον καθεδρικό ναό του Αγ. Διονυσίου, ενώ οι Πολωνοί εξυπηρετούνται στην εκκλησία του Χριστού Σωτήρα των Πατέρων Ιησουϊτών. Η πλειοψηφία των καθολικών μεταναστών επισκέπτεται τις εκκλησίες που βρίσκονται πλησιέστερα της περιοχής που διαμένουν. (http://www.cathecclesia.gr) Αντίστοιχο παράδειγμα αποτελούν και οι μετανάστες ευαγγελικοί. Η εγκατάσταση τους στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής είχε ως συνέπεια την εμφάνιση πολλών εκκλησιών. Ειδικότερα, μέσα στην δεκαετία του 2000 διοργανώθηκαν πολλές εθνικές εκκλησίες από Αλβανούς, Άραβες, Αρμένιους, Βούλγαρους, Νιγηριανούς και άλλους μετανάστες, πολλές από τις οποίες λειτουργούν άτυπα. Όπως αναφέρει και ο Π. Κανταρτζης της Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας: (Συνέντευξη 1η) «Υπάρχουν διάφορες άλλες εκκλησίες στην περιοχή της ευρύτερης Αθήνας, όπως η Ελληνική Ευαγγελική, υπάρχουν πολλές εκκλησίες της Πεντηκοστής. Επειδή ο Προντεσταντισμός δεν έχει μια κεντρική αρχή, όπως οι καθολικοί έχουν τον Πάπα και επειδή το βασικό του ήθος είναι η ελευθερία της ατομικής συνείδησης, γεννά πολυμορφία. Υπάρχουν, επομένως, οικογένειες εκκλησιών, εμείς είμαστε η Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία που έχουμε τη δική μας σύνοδο, υπάρχει η Ελεύθερη Ευαγγελική, υπάρχουν οι πεντηκοστιανές που έχουν και τις δικές τους ομαδοποιήσεις. Στην Ελλάδα υπάρχουν δεκάδες εκδοχές του προντεσταντισμού και συνεπώς υπάρχουν και χώροι που ανταπο-

κρίνονται σε αυτές τις εκδοχές. Στην εκκλησία μας εδώ υπάρχει μια ρωσσόφωνη συνάθροιση και μια αραβόφωνη συνάθροιση. Αυτή η πρώτη εκκλησία έχει μια μικρότερη δική της οικογένεια, δηλαδή έχουμε μία εκκλησία στα Εξάρχεια, στη Γλυφάδα, στην Κυψέλη, στην Αγ. Παρασκευή και μια ιρανική εκκλησία στο Μεταξουργείο. Αν οι Έλληνες ευαγγελικοί είναι 25.00030.000, υπάρχουν σχεδόν άλλοι 15.00020.000 που ανήκουν σε διάφορες εθνικές προτεσταντικές εκκλησίες. Μπορεί να είναι 100-150 τέτοιες εκκλησίες μόνο στην Αθήνα και οι πιστοί τους μάλλον συναθροίζονται σε αυτοσχέδιους άτυπους χώρους λατρείας. Ο προτεσταντισμός είναι πολύ ευέλικτος,το μόνο που χρειάζεται για τη δημιουργία ενός χώρου λατρείας είναι μια αίθουσα και κάποιες καρέκλες.» Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν οι Αιθίοπες χριστιανοί ορθόδοξοι, των οποίων η κοινότητα ξεκίνησε να δημιουργείται ήδη από τη δεκαετία του 1970. Η πλειοψηφία τους κατοικεί κυρίως στο κέντρο της Αθήνας, ενώ η εκκλησία τους, η Αιθιοπική Ορθόδοξη Εκκλησία «Κιντάνε Μιχρέτ» λειτουργεί εδώ και 30 χρόνια στο Πολύγωνο. Όπως μας πληροφόρησε μέλος της αιθιοπικής κοινότητας, κατά την επίσκεψη μας στην εκκλησία: (Συνέντευξη 3η)

Στην Ελλάδα ήρθαμε πριν από 40 χρόνια αν θυμάμαι καλά. Από την άλλη, στην Αιθιοπία υπάρχουν και αρκετοί Έλληνες και ελληνικά σχολεία, οπότε οι σχέσεις μας είναι καλές. Τώρα είμαστε περισσότερα άτομα απ’ ότι πριν, και ξέρεις όσο μεγαλώνει η κοινότητα τόσο είναι καλύτερες οι σχέσεις και μεταξύ των δύο χωρών. Εδώ ερχό-

μασταν κυρίως για σπουδές και για προσπάθεια εύρεσης καλύτερης εργασίας. Εδώ ήμασταν 4000 και τώρα είμαστε περίπου 2500, εξαιτίας της οικονομικής κατάστασης. Εμείς είμαστε Χριστιανοί Παλαιοημερολογίτες. Την εκκλησία αυτή εδώ μας την παραχώρησε η διπλανή ορθόδοξη εκκλησία πριν 30 χρόνια. Δηλαδή επειδή η εκκλησία πίσω από εδώ είναι τεράστια μας δώσανε ένα κομμάτι. Δικιά μας εκκλησία δεν έχουμε χτίσει ακόμα. Προσπαθήσαμε αλλά δεν μπορέσαμε. Εκτός από τον εμπλουτισμό των υπάρχοντων χριστιανικών θρησκευτικών ταυτοτήτων με εθνικούς όρους, παρατηρείται και η εμφάνιση νέων, μη χριστιανικών. Οι πρόσφατες μεταναστευτικές τάσεις, είχαν ως συνέπεια την άφιξη και την εγκατάσταση πολλών μεταναστών, καθώς και ενός αριθμού προσφύγων και αιτούντων άσυλο, από πιο διαφορετικά γεωγραφικά ή/ και πολιτιστικά υπόβαθρα, όπως για παράδειγμα μεταναστών που προέρχονται από χώρες που είναι κατά κύριο λόγο μουσουλμανικές. Οι μουσουλμάνοι μετανάστες που βρίσκονται εγκατεστημένοι στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής έρχονται από χώρες της Ευρώπης (Αλβανία), ασιατικές χώρες (Πακιστάν, Μπαγκλαντές, Αφγανιστάν, Συρία, Λίβανο, Παλαιστίνη, Ιράκ, Ιράν, Ιορδανία), καθώς και από χώρες της Αφρικής (Αίγυπτο, Μαρόκο, Σενεγάλη, Νιγηρία). Εκτός των μεταναστών από την Αλβανία, οι οποίοι ξεκίνησαν να φτάνουν στην χώρα μας από τις αρχές τις δεκαετίας του 1990, η

πλειοψηφία των μουσουλμάνων από τις υπόλοιπες χώρες, και κυρίως αυτών από τη νότια Ασία (Πακιστάν, Μπαγκλαντές) κατέφθασαν αργότερα, μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 2000, ενώ μια μειοψηφία μεταναστών από χώρες του αραβικού κόσμου (Αίγυπτος, Παλαιστίνη, Ιορδανία) υπήρχαν στην Ελλάδα από τη δεκαετία του 1970, ορισμένοι από τους οποίους ήρθαν στην Ελλάδα για σπουδές. Λόγω της απουσίας του μουσουλμανικού στοιχείου στην περιοχή πριν το εν λόγω μεταναστευτικό ρεύμα των τελευταίων 30 ετών, αντίστοιχα απουσίαζαν και οι μουσουλμανικοί χώροι λατρείας. Κατά συνέπεια οι μουσουλμάνοι μετανάστες χρειάστηκε να δημιουργήσουν τους δικούς τους λατρευτικούς χώρους, το οποίο κάνουν μέχρι και σήμερα λόγω της απουσίας επίσημου τεμένους. Πρόκειται για τζαμιά που λειτουργούν στη μεγάλη πλειοψηφία τους παράτυπα και τα οποία οργανώνονται συνήθως με βάση την εθνικότητα. Το έτος 2011 υπολογίστηκε ότι λειτουργούσαν 20 περίπου άτυπα τζαμιά στο δήμο της Αθήνας. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν οι μετανάστες από την Αλβανία. Παρόλο που αποτελούν την πλειοψηφία του μουσουλμανικού πληθυσμού στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής, εν μέρει λόγω των ιστορικών ιδιαιτεροτήτων του Ισλάμ στην Αλβανία, δε συνηθίζουν να ασκούν τη λατρεία τους, ενώ ενδέχεται να ασπάζονται την Ορθοδοξία ως στρατηγική για την αντιμετώπιση των διακρίσεων και της ξενοφοβίας (Kaplanani 2002; Χατζηπροκοπίου 2006).

4. Αδειοδοτήμενοι χώροι λατρείας στη σύγχρονη Αθήνα

πως έγινε σαφές στο προηγούμενο κεφάλαιο, από την ίδρυση του ελληνικού κράτους, μέχρι και τη σημερινή εποχή, ένας σημαντικός αριθμός θρησκευτικών ταυτοτήτων και αντιστοίχως λατρευτικών χώρων έκανε την εμφάνιση του στον ελλαδικό χώρο και ειδικότερα στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής. Ωστόσο, έχει σημασία το γεγονός ότι οι εν λόγω χώροι δε λειτουργούν στο σύνολο τους νόμιμα. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι, σύμφωνα με το Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων, οι υφιστάμενοι και νομίμως αδειοδοτημένοι ευκτήριοι οίκοι χριστιανικών κοινοτήτων-ομολογιών ανέρχονται σε τριακόσιους περίπου και περιλαμβάνουν την ΑγγλικαΦωτογραφία από το εσωτερικό της εκκλησίας του Αγ. Γρηγορίου του Φωτιστή στο Ν. Κόσμο. (προσωπικό αρχείο)

νική Εκκλησία, την Αιθιοπική Ορθόδοξη Εκκλησία, την Αιγυπτιακή Κοπτορθόδοξη Εκκλησία, την Εκκλησία των Ορθοδόξων Αρμενίων, την Ευαγγελική Εκκλησία των εν Ελλάδι Γερμανόγλωσσων, την Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία, την Χριστιανική Ασσυριακή Εκκλησία, την Αρμενική Ευαγγελική Εκκλησία, την Ελευθέρα Αποστολική Εκκλησία Πεντηκοστής, την Αποστολική Εκκλησία Πεντηκοστής, την Εκκλησία του Ιησού Χριστού των Αγίων των Τελευταίων Ημερών (Μορμόνοι), τους Αντβεντιστές, τους Χριστιανούς Μάρτυρες του Ιεχωβά και άλλες θρησκευτικές ομάδες με μικρότερο αριθμό πιστών. Η μεγάλη πλειοψηφία των χώρων αυτών βρίσκεται στην περιοχή της Αττικής. (Υ.Π.Ε.Θ., 2015) Η Καθολική Εκκλησία στην Ελλάδα, σύμφωνα με τα στοιχεία που προκύπτουν από το Ν.4301/2014, διαθέτει περισσότερους από 129 Ιερούς Ναούς και

Ιερές Μονές, 48 από τους οποίους βρίσκονται στην περιοχή της Αττικής. Στην ενότητα που ακολουθεί, μελετώντας ορισμένες συγκεκριμένες θρησκευτικές ταυτότητες,επιχειρούμε να αναλύσουμε τους όρους με τους οποίους χωροθετούνται οι αδειοδοτημένοι χώροι λατρείας στην Αθήνα ανά τις διαφορετικές περιόδους της ιστορίας της και εντέλει τον τρόπο με τον οποίο εκφράζεται η θρησκευτική ποικιλομορφία στην πόλη σήμερα. Τέλος, αναφερόμαστε στο ζήτημα του Ισλαμικού τεμένους, το οποίο αν και δεν συμπερι-

λαμβάνεται στους υφιστάμενους αδειοδοτημένους χώρους σήμερα, απασχολεί την ελληνική πολιτεία και τις μουσουλμανικές κοινότητες της Αθήναςεδώ και πολλά χρόνια, ενώ επρόκειτο να ολοκληρωθεί άμεσα. Με την ολοκλήρωση της κατασκευής του και το ξεκίνημα της λειτουργίας του, η Αθήνα θα πάψει να αποτελεί τη μοναδική ευρωπαϊκή πρωτεύουσα που δε διαθέτει επίσημο χώρο λατρείας για τη μουσουλμανική της κοινότητα, τη μεγαλύτερη μη χριστιανική θρησκευτική κοινότητα στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής σήμερα.

4.1 Το θεσμικό πλαίσιο αδειοδότησης για την ανέγερση και λειτουργία λατρευτικών χώρων Ως «ευκτήριος οίκος», νοείται χώρος λατρείας μικρού σχετικά μεγέθους, διαμορφωμένος μέσα σε ιδιωτικό ακίνητο και προορισμένος να λειτουργήσει ως τόπος λατρείας από περιορισμένο κύκλο ανθρώπων, ενώ ως «ναός», νοείται αυτοτελές κτίριο αφιερωμένο στη δημόσια λατρεία από οποιαδήποτε πρόσωπα, χωρίς διάκριση (πρβλ. Α.Π. Ολ 20/2001 ποινική σύνθεση). Σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 1 του Β.Δ. 20-05/02-06-1939, για την έκδοση της προβλεπόμενης άδειας ίδρυσης και λειτουργίας ναού απαιτείται αίτηση τουλάχιστον πενήντα (50) οικογενειών, ενώ για την αδειοδότηση ευκτήριου οίκου αρκεί ακόμα και μονοψήφιος αριθμός αιτούντων (η νομολογία του ΣτΕ έχει δεχθεί ως ικανό τον αριθμό των πέντε ατόμων). (Υ.Π.Ε.Θ., 2015) Όσον αφορά την αδειοδότηση για την ανέγερση

και λειτουργία λατρευτικών χώρων, έχει επικρατήσει ο διαχωρισμός της διαδικασίας μεταξύ της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας και των λοιπών θρησκευμάτων. Σύμφωνα με το ΥΠΕΘ, αυτό οφείλεται κυρίως στη σύνθεση του πληθυσμού, αφού σε ποσοστό άνω του 90% οι κάτοικοι της Ελλάδας είναι Ορθόδοξοι Χριστιανοί και κατά συνέπεια οι ανάγκες ανέγερσης και λειτουργίας ναών της Ορθοδόξου Εκκλησίας είναι πολλαπλάσιες. (Υ.Π.Ε.Θ., 2015) Η σχετική διοικητική άδεια για ναό ή ευκτήριο οίκο (πλην της Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας) χορηγείται με απόφαση του Υπουργού Παιδείας και Θρησκευμάτων, έπειτα από διαπίστωση ότι αφενός μεν πληρούνται οι τρεις όροι που ορίζονται από το άρθρο 13 παρ. 2 του Συντάγματος (ΣτΕΟλ 4202/2012, ΣτΕΟλ1444/1991, ΣτΕ 5572/1996, ΑΠ 20/2001), δηλαδή, να πρόκειται για γνωστή

θρησκεία χωρίς κρύφιες δοξασίες, να μην ασκείται προσηλυτισμός και η άσκηση της δημόσιας λατρείας να είναι σύμφωνη με τη δημόσια τάξη και τα χρηστά ήθη, αφετέρου δε ισχύουν οι λοιπές προϋποθέσεις που θέτει η κείμενη νομοθεσία. (Υ.Π.Ε.Θ., 2015) Σύμφωνα με το ΥΠΕΘ, προκειμένου να αδειοδοτηθεί και να λειτουργεί νομίμως ένας χώρος θρησκευτικής λατρείας, απαιτείται και η τήρηση των κανόνων της υφιστάμενης ρυμοτομικής, πολεοδομικής και υγειονομικής νομοθεσίας,δηλαδή κανόνων που αποβλέπουν στην εξασφάλιση των αναγκαίων όρων ασφάλειας και προστασίας των συναθροιζομένων πολιτών. (Υ.Π.Ε.Θ., 2015) Στους γενικά εφαρμοζόμενους κανόνες της δημόσιας τάξεως (πολεοδομικούς, ρυμοτομικούς και δημόσιας υγείας), οι οποίοι αποσκοπούν στην ασφαλή χρήση των κτιρίων και την προστασία τόσο των χρηστών τους όσο και των περιοίκων αυτών, περιλαμβάνονται: - Οι κανόνες που σχετίζονται με τις κατηγορίες και το περιεχόμενο των χρήσεων γης, με τους οποίους καθορίζονται οι χρήσεις γης σε περιοχές εφαρμογής των γενικών πολεοδομικών σχεδίων (ΓΠΣ), ανάλογα με την γενική ή ειδική πολεοδομική λειτουργία τους. Ειδικότεραπροβλέπεται ρητά ως ειδική κατηγορία η κατηγορία «Θρησκευτικοί Χώροι» (π.χ. άρθρο 1 περ. Β αριθ. 13), η χρήση της οποίας επιτρέπεται σε διάφορες περιοχές ΓΠΣ. Σύμφωνα με τις διατάξεις αυτές, ένας θρησκευτικός χώρος μπορεί να λειτουργεί νομίμως σε περιοχή ΓΠΣ όπου προβλέπεται η οικεία χρήση. - Οι κανόνες που σχετίζονται με τις κατηγορίες και την ταξινόμηση των κτιρίων ανάλογα με τη χρήση τους και τις συνακόλουθες προδιαγραφές που

πρέπει να τηρούν ανάλογα με τον αναμενόμενο εξυπηρετούμενο πληθυσμό, σύμφωνα με τα οποία στην κατηγορία «Συνάθροιση Κοινού» περιλαμβάνονται και τα κτίρια ή τμήματα τους που χρησιμοποιούνται για συνάθροιση πενήντα τουλάχιστον ατόμων για θρησκευτικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες. Ειδικότερα,για τους θρησκευτικούς χώρους απαιτούνται 0,65 τετραγωνικά μέτρα εμβαδού δαπέδου, ως ελάχιστη επιφάνεια ανά άτομο. - Οι κανόνες που σχετίζονται με τους γενικούς όρους υγιεινής του κτιρίου και προστασίας της δημόσιας υγείας (π.χ. ύδρευση, αποχέτευση, φωτισμός, αερισμός κλπ). Ειδικότερα, απαιτείταιόλοι οι χώροι κυρίας χρήσης των κτιρίων να έχουν επαρκή φυσικό φωτισμό και αερισμό (άμεσο ή έμμεσο), ενώ είναι υποχρεωτική η κατασκευή (και ύπαρξη) αποχωρητηρίων σε κάθε χώρο ομαδικής συγκέντρωσης ή διαβιώσης ανθρώπων. - Οι κανόνες που σχετίζονται με την πυροπροστασίας, σύμφωνα με τους οποίους απαιτείται πρόβλεψη των υποδεικνυόμενων κάθε φορά ή των προβλεπόμενων μέτρων πυροπροστασίας (ανάλογα με την ημερομηνία αίτησης έκδοσης της οικοδομικής αδείας και τον αριθμό συγκεντρωμένων), τόσο για τους χώρους συνάθροισης κοινού με πληθυσμό κάτω των πενήντα (50) ατόμων, όσο και άνω των πενήντα (50) ατόμων, στους οποίους χώρους ρητά περιλαμβάνονται και τα κτίρια ή τμήματα αυτών στα οποία συγκεντρώνεται το κοινό για θρησκευτικές εκδηλώσεις και δραστηριότητες. - Οι κανόνες που σχετίζονται με τα μέτρα κοινής ησυχίας, σύμφωνα με τους οποίους οι διευθυντές δημοσίων κέντρων και λοιπών επιχειρήσεων καθώς και οι ιδιοκτήτες οικιών «υποχρεούνται όπως, με μηχανικά ή άλλα πρόσφορα τεχνικά μέσα (ηχομό-

νωση κλπ) περιστέλλουν στο ελάχιστο δυνατό όριο το θόρυβο που προκαλείται» από διάφορες εγκατα-

στάσεις και από τον οποίο διαταράσσεται η ησυχία των περιοίκων.

4.2. Η χωροθέτηση των επίσημων χώρων λατρείας στην Αθήνα Στα χρόνια της οθωμανικής Αθήνας, η ύπαρξη των χριστιανών κατοίκων της πόλης με σχετική θρησκευτική ελευθερία, είχε ως συνέπεια την ύπαρξη εκτός των μουσουλμανικών τζαμιών και πλήθους χριστιανικών εκκλησιών και μονών. Κάποια από τα σημαντικότερα τζαμιά του κτίστηκαν στην Αθήνα επί της Τουρκοκρατίας ήταν το «Μεγάλο τζαμί», στη σημερινή πλ. Μοναστηρακίου, το «Φετιχέ τζαμί» που βρίσκεται μέσα στη Ρωμαϊκή αγορά, το «Γουλά Μπέη τζαμί» που βρισκόταν πάνω από τη Ρωμαϊκή αγορά (σήμερα σώζεται μόνο η βάση του) και το «Τζαμί των Αραπάδων» στους στύλους του Ολυμπίου Διός. Κτί-

ζονται όμως και πολλές χριστιανικές εκκλησίες όπως αυτή του Αγ. Νικολάου του Χωστού στον Κηφισό και ο ιερός ναός Αγ. Δυνάμεως, επί της σημερινής οδού Μητροπόλεως. (Παρίδης) Με το τέλος της επανάστασης και την απελευθέρωση της πόλης, η Αθήνα υπέστει μεγάλες καταστροφές. Οι επισκέπτες της εποχής µιλούν για σωρούς ερειπίων, αδιάβατους δρόµους, λεηλατηµένα σπίτια και κατεστραµµένα µνηµεία. Οι καταστροφές περιλάμβαναν και μεγάλο αριθμό χώρων λατρείας, όπως η Μονή των Καπουτσίνων στην Πλάκα, το παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας στην Καπνικαρέα και οι Άγιοι Θεό-

(αριστερά) Το «Μεγάλο τζαμί» στη σημερινή πλατεία Μοναστηρακίου (google.com) (δεξιά) Tο «Φετιχέ τζαμί» που βρίσκεται μέσα στη Ρωμαϊκή αγορά (google.com)

δωροι στην πλατεία Κλαυθµώνος. (Παρίδης) Με την απελευθέρωση της Ελλάδας από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, ξεκίνησε η προσπάθεια συγκρότησης μιας νέας εθνικής ταυτότητας, η οποία βασίστηκε, αρχικά, σε μεγάλο βαθμό στην πολιτιστική κληρονομιά της αρχαίας κλασικής περιόδου. Η νέα αυτή εθνική ταυτότητα αντικατοπτρίστηκε και στο σχεδιασμό της Αθήνας, που ξεκίνησε με την ανακήρυξη της πόλης ως πρωτεύουσας του νεοσύστατου ελληνικού κράτους. Στην προσπάθεια ανάδειξης του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού ως βασική αναφορά και συνέχεια του νέου Ελληνικού κράτους, επομένως, πολλές βυζαντινές εκκλησίες καταστράφηκαν, για να έρθουν στο φως τα αρχαία μνημεία, ενώ στην πλειοψηφία τους τα οθωμανικά τζαμιά, είτε καταστράφηκαν ολοσχερώς, είτε καταστράφηκαν οι μιναρέδες τους. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα αποτελεί ο Παρθενώνας, στο εσωτερικό του οποίου κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας είχε προστεθεί τζαμί, το οποίο στη συνέχεια καθαιρέθηκε προκειμένου να αναδειχθεί ο αρχαίος κλασικός ναός. Ανάλογο παράδειγμα αποτελεί η καθαίρεση των μιναρέδων δύο από των μεγαλύτερων τζαμιών της οθωμανικής Αθήνας (το «Μεγάλο τζαμί» και το «Φετιχέ τζαμί»). Η πρωτεύουσα, επομένως όφειλε να εκπροσωπεί τα ιδανικά του νεοσύστατου κράτους. Το οθωμανικό στοιχείο αποτελούσε απειλή και η παρουσία του έπρεπε να αφανιστεί, ενώ η βυζαντινή κληρονομιά δεν είχε την ίδια αξία με την αρχαία ελληνική, η οποία έπρεπε με κάθε τρόπο να αναδειχθεί. Έκτοτε, η εμφάνιση των διαφόρων θρησκευτικών ταυτοτήτων (των διαφορετικών της επικρατούσας θρησκείας της χώρας μας), στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής, συνέβη σταδιακά και κυρίως οφειλόταν

σε μεταναστευτικά κύματα. Οι διαφορετικές συνθήκες που επικρατούσαν στη χώρα μας μαζί και με άλλους παράγοντες επηρέασαν σε μεγάλο βαθμό τη χωροθέτηση των τόπων λατρείας των νεοεισαχθέντων θρησκειών στην περιοχή της Αττικής.

4.2.1. Η περίοδος της απελευθέρωσης Από τους πρώτους λατρευτικούς χώρους που κτίστηκαν στην Αθήνα ήταν αυτός της Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας. Ο πρώτος ευαγγελικός ναός κτίστηκε το 1871, απέναντι από τους Στύλους του Ολυμπίου Διός, επί της σημερινής Λεωφόρου Αμαλίας, όπου βρίσκεται σε νέο κτίριο μέχρι και σήμερα. Παρά την κεντρικότητα της τοποθεσίας του ναού σήμερα, το 1871, οπότε και κτίστηκε η εκκλησία, η περιοχή βρισκόταν έξω από την τότε πόλη της Αθήνας, η οποία αποτελούνταν βασικά από τις γειτονιές πλησίον της Ακρόπολης. Όσον αφορά το κριτήρια επιλογής της τοποθεσίας του ναού, ο Π. Κανταρτζής της Ε.Ε.Ε. αναφέρει: (Συνέντευξη 1η)

Μια ερμηνεία για την επιλογή του χώρου είναι ότι ο Καλοποθάκης διορατικός επέλεξε την τοποθεσία λόγω της εγγύτητας της με τις αρχαιότητες, με τη λόγική ότι η τοποθεσία αυτή πάντα θα έχει αξία. Η δική μου η ερμηνεία είναι ότι, επειδή υπήρχε διωγμός τότε, επέλεξαν να φύγουν έξω από το τότε κέντρο της πόλης. Έχει ενδιαφέρον ότι δίνουμε μορφή στα κτίρια και μετά τα κτίρια δίνουνε μορφή σε μας και καμιά φορά και η γεωγρφία έχει τη σημασία της. Το γεγονός ότι βγήκαμε έξω από την πόλη έπαιξε μεγάλο ρόλο στην ταυτότητα μας και τώρα βέβαια βρισκόμαστε στο κέντρο της πόλης

Ο ιερός ναός Αγ. Δυνάμεως, επί της σημερινής οδού Μητροπόλεως (αριστερά) (google.com), οι Άγιοι Θεόδωροι στην πλατεία Κλαυθµώνος (κέντρο) (google.com) και ο ναός του Αγ. Νικολάου του Χωστού στον Κηφισό (δεξιά) (google.com)

Αναπαραστάσεις της Ακρόπολης την περίοδο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (google.com).

Το 2014 ο νόμος αναγνώρισε 6 με 7 ακόμη κοινότητες ως εκκλησίες συμπεριλαμβανομένων της Καθολικής, της Ελληνικής Ευαγγελικής, της Αρμένικης Ορθόδοξης, και αυτό μετά από μια μακρόχρονη προσπάθεια. Κάποια στιγμή το υπουργείο προσπάθησε ελέγξει την κατάσταση, κυρίως λόγω των μουσουλμανικών χώρων, δηλαδή λόγω του ότι υπάρχουν εκατοντάδες άτυπα τζαμιά και χώροι λατρείας. Το οποίο είναι λογικό και παράλογο, δηλαδή από τη στιγμή που δε δημιουργείς 3, 4, 5 τζαμιά επίσημα, είναι λογικό να λειτουργούν χώρους λατρείας σε σοφίτες, σε υπόγεια κ.λ.π.. Στην προσπάθεια τους να ελέγξουν τους χώρους αυτούς θέσπισαν νόμους, οι οποίοι είναι τόσο αυστηροί που στην πραγματικότητα θα πρέπει όλοι αυτοί οι άτυποι χώροι να κλείσουνε, δηλαδή ακόμη και αυτός ο χώρος αν κάτσεις να τον ψάξεις, αν έχει εξόδους κινδύνου,πρόσβαση για ΑΜΕΑ κ.λ.π. Εμείς προσπαθήσαμε να φτιάξουμε, ό,τι γίνεται, αλλά δεν μπήκαμε στη διαδικασία αδειοδότησης, επειδή με το που αναγνωριστήκαμε ως θρησκευτική κοινότητα μπήκε και το κτίριο μας κατευθείαν μέσα στους ευκτήριους οίκους. Είναι πάρα πολύ δύσκολο, επειδή πολλές εκκλησίες νοικιάζουν χώρους σε ορόφους, και ό,τι είναι σε όροφο είναι πάρα πολύ δύσκολο να αποκτήσει άδεια, πρέπει να έχει πυρασφάλεια, εξόδους κινδύνου κ.α., οπότε δυσκολεύει πολύ η διαδικασία.

και αυτό παίζει μεγάλο ρόλο επίσης. Βρισκόμαστε σε ένα πολύ κεντρικό σημείο της πόλης και η εκκλησία μας στον Πειραιά βρίσκεται σε ένα πολύ κεντρικό σημείο στην πλατεία Τερψιθέας. Δυστυχώς για τις άλλες εκκλησίες σήμερα νοικίαζουμε χώρους. Υπάρχουν συνολικά 3 αναγνωρισμένοι από το υπουργείο ευκτήριοι οίκοι. Υπάρχει η 1η Ευαγγελική Εκκλησία που είναι εδώ στην Λ. Αμαλίας, υπάχει στο Κουκάκι η 2η Ευαγγελική Εκκλησία σε μικρότερο κτίριο από αυτό και η 3η Ευαγγελική Εκκλησία στο Ν. Κόσμο. Το γεγονός, επομένως, ότι η εν λόγω θρησκεία ενυπήρχε ως θρησκευτική μειονότητα στην οθωμανική Αθήνα, καθιστούσε την παρουσία της στην πόλη επικίνδυνη και συνεπώς η επιλογή της τοποθεσία για τη δημιουργία του λατρευτικού της χώρου εκτός του αστικού ιστού, προσέφερε στην κοινότητα ασφάλεια και απόσταση από το εχθρικό αστικό περιβάλλον. Η δεύτερη ερμηνεία παρουσιάζει επίσης ενδιαφέρον, αφού καταδεικνύει τη διορατικότητα των ανθρώπων αυτών, οι οποίοι πίστευαν στη διαχρονική αξία των αρχαίων κλασικών μνημείων. Θεώρησαν ότι τα αρχαία κτίσματα, έναντι του ναού τους, θα παίξουν σημαντικό ρόλο στην μετέπειτα σκιαγράφηση της πόλης. Όσον αφορά την αδειοδότηση του εν λόγω ναού, ο κ. Κανταρτζής αναφέρει: (Συνέντευξη 1η) Αυτή η εκκλησία υπήρχε πριν υπάρξει ελληνικό κράτος και γι’αυτό ήταν από τις πρώτες που πήραν άδεια ευκτήριου οίκου πριν από λίγα χρόνια. Για πολλά χρόνια δεν υπήρχε καμία εκκλησία εκτός από την Ορθόδοξη, κάποιες συναγωγές και τη μουσουλμανική μειονότητα στη Θράκη που να είναι αναγνωρισμένη ως εκκλησία, ακόμη και η Καθολική Εκκλησία λειτουργούσε ως σωματείο.

Στη συνέχεια και όσον αφορά την Καθολική Εκκλησία, παρά το γεγονός ότι το καθολικό στοιχείο υπήρχε ως θρησκευτική μειονότητα στην οθωμανική Αθήνα, το μικρό μέγεθος της κοινότητας απέτρεπε την οργάνωση της. Αυτό άλλαξε μετά την απελευθέρωση και συγκεκριμένα με την μετακίνηση της πρωτεύουσας του ελληνικού κράτους στην Αθήνα και με

μέρει ακριβώς λόγω της απόστασης από αυτήν, ως βασικό κριτήριο για τη χωροθέτηση της καθολικής εκκλησίας του Αγ. Διονυσίου σε μια μη κεντρική περιοχή της τότε πόλης, αποτέλεσε ακριβώς η μελλοντική σημαίνουσα θέση που θα αποκτούσε στην Αθήνα του μέλλοντος.

4.2.2. Η περίοδος της μικρασιατικής καταστροφής Ο ναός του Αγίου Διονυσίου επί της οδού Πανεπιστημίου (google.com).

την άφιξη σε αυτήν του Όθωνα, που είχε ως συνέπεια την αύξηση του μεγέθους της κοινότητας στην πόλη και την προσπάθεια οργάνωσης της Ελληνικής Καθολικής Εκκλησίας. Ο πρώτος καθολικός ναός, του Αγ. Διονυσίου ξεκίνησε να κτίζεται το 1853 και ολοκληρώθηκε το 1865 επί της σημερινής οδού Πανεπιστημίου. Όπως και στην περίπτωση της Ε.Ε.Ε. η τοποθεσία που επιλέχθηκε για την ανέγερση αυτού του πρώτου ναού δεν αποτελούσε κεντρικό σημείο της τότε Αθήνας, ήταν ωστόσο υπόδειξη του Όθωνα, ο οποίος όντας καθολικός και έχοντας γνώση των πολεοδομικών σχεδίων των Γερμανών αρχιτεκτόνων για τη νέα πρωτεύουσα, γνώριζε τη μελλοντική αξία της εν λόγω τοποθεσίας. Στην περίπτωση της Ελληνικής Καθολικής Εκκλησίας, λοιπόν, στη χωροθέτηση του πρώτου λατρευτικου της χώρου έπαιξε μεγάλο ρόλο η στενή της σχέση με την τότε άρχουσα τάξη του ελληνικού κράτους. Σε αντίθεση με την Ε.Ε.Ε. της οποίας ο πρώτος ναός τοποθετήθηκε εκτός των ορίων της πόλης, εν

Η Μικρασιατική καταστροφή είχε ως συνέπεια την έλευση και την εγκατάσταση μεταξύ άλλων, καθολικών Αρμένιων προσφύγων, αρχικά στην περιοχή της Κοκκινιάς και στη συνέχεια στο Δουργούτι, στη σημερινή περιοχή του Νέου Κόσμου. Όπως αναφέρθηκε και στην προηγούμενη ενότητα, η εν λόγω θρησκευτκή κοινότητα έκτισε δύο ναούς για την κάλυψη των θρησκευτικών της αναγκών, το παρεκκλήσι της Αγ. Τερέζας στην Κοκκινιά και την εκκλησία του Αγ. Γρηγορίου του Φωτιστή στο Ν. Κόσμο. Στην περίπτωση των καθολικών Αρμένιων, στη χωροθέτηση των δύο εκκλησιών της, βασικό κριτήριο αποτέλεσε η εγγύτητα στην περιοχή συγκέντρωσης της κοινότητας. Η κοινότητα με τη σειρά της συγκεντρώθηκε σε περιοχές, όπως αυτές της Κοκκινιάς και του Δουργουτίου, οι οποίες πριν από την έλευση των προσφύγων, ήταν απομακρυσμένες από την πόλη και είχαν ελάχιστους κατοίκους. Το γεγονός, επομένως ότι η κοινότητα αποτελούνταν από πρόσφυγες, με λιγοστά οικονομικά μέσα, οι οποίοι επιπρόσθετα αντιμετώπισαν ρατσιστικές αντιδράσεις από το γηγενή αθηναϊκό πλυθυσμό, επηρέασε σε μεγάλο βαθμό τις επιλογές που είχαν ως προς τον τόπο

(αριστερά και κέντρο) Το εσωτερικό της εκκλησίας του Αγ. Γρηγορίου του Φωτιστή στο Ν. Κόσμο. (προσωπικό αρχείο) (δεξιά) Η είσοδος στην εκκλησία του Αγ. Γρηγορίου του Φωτιστή στο Ν. Κόσμο. (προσωπικό αρχείο)

Ο προαύλιος χώρος (αριστερά) και το εσωτερικό (δεξιά) της Αιθιοπικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στο Πολύγωνο (προσωπικό αρχείο)

κατοίκησης τους και κατ’ επέκταση ως προς την τοποθεσία των χώρων λατρείας τους.

4.2.3. Η περίοδος από το 1980 μέχρι σήμερα Τα επίσημα στοιχεία για τις νέο-εισερχόμενες θρησκείες από τη δεκαετία του 1980 και έπειτα είναι περιορισμένα, ενώ ακόμη πιο δυσεύρετα είναι τα στοιχεία που αφορούν τους χώρους λατρείας των νέων θρησκειών, είτε πρόκειται για άτυπους, είτε για αδειοδοτημένους. Μια από τις θρησκευτικές κοινότητες που έκανε την εμφάνιση της σε αυτή τη χρονική περίοδο και κατάφερε να αποκτήσει τη δική της αδειοδοτημένη εκκλησία είναι αυτή των Ορθοδόξων Αιθιόπων. Η εν λόγω εκκλησία βρίσκεται στο Πολύγωνο εδώ και 30 χρόνια. Η επιλογή της τοποθεσίας, όπως μας πληροφόρησε μέλος της κοινότητας, έγινε επειδή η Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία και πιο συγκεκριμένα οι ιθύνοντες της ελληνικής ορθόδοξης εκκλησίας που βρίσκεται δίπλα από τον εν λόγω ναό, παραχώρησαν τη συγκεκριμένη εκκλησία στην κοινότητα για την κάλυψη των θρησκευτικών της αναγκών. Το κριτήριο χωροθέτησης, επομένως, δεν ήταν η εγγύτητα με τις περιοχές διαμονής των μελών της κοινότητας, αλλά το γεγονός ότι της παραχωρήθηκε το εν λόγω κτίριο. Όπως μας πληροφόρησε το μέλος της κοινότητας, οι περισσότεροι πιστοί κατοικούν στο κέντρο της Αθήνας και επισκέπτονται την εκκλησία, κυρίως κάθε Κυριακή, ενώ μας ανέφερε ότι η κοινότητα δεν είχε άλλη επιλογή, αφού για οικονομικούς

λόγους δε μπορούσε να δημιουργήσει δικό της χώρο λατρείας. Όσον αφορά άλλες θρησκείες, ενδεικτικά αναφέρουμε ότι, σύμφωνα με στοιχεία της Διεύθυνσης Θρησκευτικής Διοίκησης του ΥΠΠΕΘ, οι υφιστάμενοι και νομίμως αδειοδοτημένοι ευκτήριοι οίκοι μη χριστιανικών θρησκευτικών κοινοτήτων,η εμφάνιση των οποίων στην Ελλάδα χρονολογείται από τη δεκαετία του 1980 και έπειτα, ανέρχονται σήμερα στους είκοσι και περιλαμβάνουν: 7 ευκτήριους οίκους της θρησκευτικής κοινότητας των Βουδιστών, 3 ευκτήριους οίκους των Ινδουϊστών, 4 μουσουλμανικούς ευκτήριους οίκους και 6 ευκτήριους οίκουςτης θρησκευτικής κοινότητας των Μπαχάι. (Υ.Π.Ε.Θ., 2015) Από τις άνωθε θρησκευτικές κοινότητες επιλέξαμε να εξετάσουμε την περίπτωση του Ισλάμ, λόγω του ότι αποτελεί τη δεύτερη μεγαλύτερη θρησκεία αυτή τη στιγμή στη χώρα, μετά από την ορθόδοξη χριστιανική πίστη.

Η είσοδος στο αδειοδοτημένο μπαγκλαντεσιανό τζαμί στην περιοχή της πλατείας Αμερικής. (προσωπικό αρχείο)

4.2.3.Ι. Αδειοδοτημένοι μουσουλμανικοί Ευκτήριοι Οίκοι Σύμφωναμε το ΥΠΕΘ, αιτήσεις για άδεια ίδρυσης και λειτουργίας χώρων λατρείας της μουσουλμανικής θρησκείας, υποβλήθηκαν για πρώτη φορά μόλις το 2013, ενώ το 2015 αδειοδοτήθηκαν οι εξής τρεις ευκτήριοι οίκοι: (Υ.Π.Ε.Θ., 2015) 1. Ο ευκτήριος οίκος «ΕΛΛΗΝΩΝ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΩΝ» στη Δραπετσώνα 2. Ο ευκτήριος οίκος «Μουσουλμανικός Οίκος ΝΤΑΡΟΛ ΤΖΑΝΑΤΑ» στην Αθήνα 3. Ο ευκτήριος οίκος «ΧΑΜΖΑ-ΧΑΜΖΑ» στην Αθήνα Στο πλαίσιο της επιτόπιας έρευνας που πραγματοποιήσαμε, καταφέραμε να εντοπίσουμε μόνο το λατρευτικό χώρο στην περιοχή της πλατείας Αμερικής στο Δήμο της Αθήνας και συνεπώς θα επικεντρωθούμε σε αυτόν. Το τζαμί που βρίσκεται στην πλατεία Αμερικής, «ανήκει» στην μπαγκλαντεσιανή κοινότητα της περιοχής, αλλά το χώρο επισκέπτονται και μουσουλμάνοι άλλων εθνικοτήτων, όπως Πακιστανοί και Άραβες που διαμένουν στην περιοχή. Βρίσκεται σε ημιυπόγειο χώρο με ανεξάρτητη είσοδο, πλησίον της οδού Πατησίων. Ο χώρος επιλέχθηκε κυρίως λόγω της συγκέντρωσης στην περιοχή μουσουλμάνων μεταναστών, του χαμηλού ενοικίου του χώρου, του μεγέθους και της διαρρύθμισης του, αλλά και λόγω του ότι επρόκειτο για χώρο με είσοδο ανεξάρτητη απ΄το υπόλοιπο κτίριο. Όπως μας ανέφερε και σε συνέντευξη ένα από άτομα που ίδρυσαν το εν λόγω τζαμί: (Συνέντευξη 11η)

[Τον χώρο] τον βρήκαμε άδειο και τον νοικιάσαμε. Το υπόγειο επίσης είναι ενιαίο δεν είναι όπως οι από πάνω όροφοι με δωμάτια, οπότε έχει παραπάνω χώρο και μας εξυπηρετεί. Επίσης η είσοδος του χώρου μας δεν είναι η ίδια με την είσοδο της πολυκατοικίας και αυτό είναι επίσης πολύ σημαντικό. Οπότε δεν πειράζουμε και εμείς αυτούς που μπαίνουν στα σπίτια τους. Παρά τα εν λόγω προτερήματα που παρουσιάζει ο χώρος, οι μουσουλμάνοι που επισκέπτονται το τζαμί αντιμετωπίζουν ένα βασικό πρόβλημα που αφορά τη σχέση με τους ντόπιους κατοίκους της περιοχής: Ναι μωρέ, από την αρχή είχαμε πολλά προβλήματα. Εμείς δεν κάνουμε καθόλου θόρυβο, μόνο για μισή ώρα το μεσημέρι της Παρασκευής ίσως έχει λίγο παραπάνω, αλλά κανένας δεν κάνει έξω θόρυβο… Δεν κάνουν παράπονα, απλά δεν θέλουν τους Μουσουλμάνους, και μέχρι και τώρα μας ενοχλούν. Ο Ιμάμης λέει ότι ακόμα και τώρα μερικές φορές βάζουν σκουπίδια μπροστά από την είσοδό μας, επειδή εμείς ως Μουσουλμάνοι δεν κάνει να τρώμε χοιρινό, αυτοί έρχονται και πετάνε κρέας από χοιρινό μπροστά από την πόρτα μας, ακόμα και τώρα. Η αστυνομία μας βοηθάει και μας λέει ότι προσέχει τον χώρο αλλά τι να κάνει και αυτή. Κρυφά πετάνε ότι πετάνε. Σύμφωνα με την ίδια, η διαδικασία της αδειοδότησης ήταν χρονοβόρα και δύσκολη και την ανέλαβε σχεδόν εξολοκλήρου η ίδια ατομικά και όχι συλλογικά, για παράδειγμα μέσω της μπαγκλαντεσιανής κοινότητας.Τα προβήματα ήταν κυρίως διαδικαστικά, αλλά σύμφωνα με την ίδια, στη δυσκολία έκδοσης της άδειας συνέβαλε και η προκατάληψη της πολιτείας κατά των μουσουλμάνων.

στους πιστούς ιδιωτικότητα και ελαχιστοποιεί την όχληση που μπορεί να επιφέρει η χρήση του ως χώρου λατρείας στα γειτονικά κτίρια.

Δεν ήταν καθόλου εύκολο. Έτρεχα για έναν χρόνο με χαρτιά για να την βγάλω. Ξέρετε είναι πολύ δύσκολο και υπάρχει και πρόβλημα με τους Μουσουλμάνους, κυρίως με τους Τούρκους. Όλοι πρέπει να έχουμε έναν χώρο να προσευχόμαστε, αλλά εδώ έχουμε προβλήματα με τους παπάδες. Αλλά εγώ έτρεξα ένα χρόνο και το κατάφερα. Δεν λένε ξεκάθαρα ότι έχουν πρόβλημα μαζί μας, αλλά συνέχεια μας παρουσιάζουν εμπόδια και κάθε φορά μας ζητάνε και άλλα χαρτιά.

4.2.3.ΙΙ. Το ζήτημα του Ισλαμικού Τεμένους της Αθήνας

Παρόλο που η μπαγκλαντεσιανή κοινότητα στην Αθήνα είναι σημαντικά μικρότερη από την ευρύτερη κοινότητα που περιλαμβάνει τους μετανάστες που προέρχονται από τις αραβικές χώρες, η τελευταία δεν έχει καταφέρει να αποκτήσει δικό της αδειοδοτημένο μουσουλμανικό χώρο. Συγκεκριμένα επ’ αυτού μας ανέφερε: Εμείς ήμασταν οι πρώτοι που κάναμε αίτηση για άδεια. Έτσι μας είπαν από το Υπουργείο. Δεν ξέρω αν μας έλεγαν αλήθεια ή ψέματα. Μας είχαν πει ότι και οι Άραβες προσπαθούσαν για ένα τζαμί στο Μοσχάτο αλλά έχουν πρόβλημα με τα χαρτιά και δεν τους τα έχουν πάει όλα. Εμένα όσα χαρτιά μου ζητήσανε προσπάθησα να τα βγάλω και να τα δώσω. Τα κριτήρια χωροθέτησης του εν λόγω αδειοδοτημένου ευκτήριου οίκου, επομένως, ήταν ξεκάθαρα πρακτικά και αφορούν την εγγύτητα του χώρου στις περιοχές που κατοικεί η μπαγκλαντεσιανή κοινότητα, το χαμηλό κόστος ενοικίασης, την ελεύθερη διαρρύθμιση του χώρου και το μέγεθος αυτού, χάρη στα οποία ο χώρος μπορεί να φιλοξενήσει μεγάλο αριθμό πιστών σε ένα ενιαίο «δωμάτιο» και τέλος την ανεξάρτητη πρόσβαση σε αυτόν, που προσφέρει

Από τότε που η Ελλάδα απέκτησε την ανεξαρτησία της από την Οθωμανική Αυτοκρατορία το 1821, δεν έχει υπάρξει ούτε ένα τζαμί που να λειτουργεί επίσημα στην Αθήνα και στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής, ενώ όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, μόλις το 2015 έλαβαν άδεια λειτουργίας ευκτήριου οίκου τρεις χώροι λατρείας του Ισλάμ. Ωστόσο, οι μουσουλμάνοι μετανάστες διεκδικούν την ανέγερση ενός κεντρικού τεμένους, ήδη από το 1979, οπότε και ξεκίνησε μια σειρά πολιτικών διεργασιών ανάμεσα στις ελληνικές κυβερνήσεις και τη Σαουδική Αραβία κυρίως, η οποία ήταν πρόθυμη να χρηματοδοτήσει την ανέγερση του τζαμιού της Αθήνας. (Κανονίδου, Κυρέζη, & Σορώτου, 2009) Το ζήτημα του ισλαμικού τεμένους, ωστόσο ξεκίνησε να προβληματίζει την ελληνική πολιτεία από πολύ παλαιότερα, ενώ μέχρι σήμερα έχουν ψηφιστεί τρεις νόμοι που προβλέπουν την ίδρυση του. Ο πρώτος νόμος ψηφίστηκε το 1939, αλλά δεν εφαρμόστηκε ποτέ. Στις 2 Ιουνίου 1939 εκδόθηκε βασιλικό διάταγμα, που προέβλεπε τη ρύθμιση των λεπτομερειών δύο νόμων που αναφέρονταν, μεταξύ άλλων, στην ανέγερση και τη λειτουργία τζαμιών. (Gropas & Triandafyllidou, 2007) Στη συνέχεια, την εποχή της δικτατορίας έγινε πρόταση από το Υπουργείο Παιδείας για την επανα-

Φωτογραφίες της μακέτας της πρότασης για το Ισλαμικό Τέμενος στο Βοτανικό. (google.com)

λειτουργία του Φετιχιέ τζαμιού στους Αέρηδες στην Πλάκα. Η αντίδραση του Υπουργείου Πολιτισμού ήταν αρνητική: διότι αφ’ ενός το τέμενος τούτο περιλαμβάνεται εις τον αρχαιολογικόν χώρον της Ρωμαϊκής Αγοράς, αφ’ ετέρου αντενδείκνυται οπωσδήποτε και δι’ετέρους λόγους η λειτουργία τεμένους κάτωθεν της Ακροπόλεως, εις χώρον δηλαδή έχοντα ιστορικόν και μνημειακόν χαρακτήρα. Ο δεύτερος νόμος που ψηφίστηκε το 2000, προέβλεπε την ίδρυση τζαμιού στην Παιανία, σε οικόπεδο έκτασης 33,4 στρεμμάτων στην περιοχή Χουσμούζα. Έχει ενδιαφέρον ότι αφορμή αποτέλεσε η διεξαγωγή των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας το 2004, και όχι η κάλυψη των θρησκευτικών αναγκών της μόνιμης μουσουλμανικής κοινότητας της Αθήνας, αφού στο πλαίσιο της προετοιμασίας των Αγώνων, δημιουργήθηκε η ανάγκη ύπαρξης χώρου λατρείας για τους αθλητές και τους επισκέπτες που ανήκουν στη μουσουλμανική πίστη. Η δημιουργία του τεμένους στην περιοχή της Παιανίας θα γινόταν με τη συνεργασία των ελληνικών δημόσιων αρχών και των εκ-

προσώπων αραβικών χωρών. Η πρόταση αυτή βασίστηκε στον νόμο σχετικά με την προετοιμασία των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 και δεν τέθηκε ποτέ σε εφαρμογή. (Gropas & Triandafyllidou, 2007) Ένας από τους λόγους ήταν οι αρνητικές αντιδράσεις από την πλευρά των κατοίκων της περιοχής και της Εκκλησίας. Η τοποθεσία που επιλέχθηκε, απείχε περίπου 200 μέτρα από την Αττική Οδό και ένα βασικό επιχείρημα κατά της, ήταν ότι οι επισκέπτες που θα έφταναν στην χώρα μέσω του αεροδρομίου «Ελευθέριος Βενιζέλος», θα αντίκριζαν την εικόνα ενός ισλαμικού τεμένους, δηλαδή ενός κτιρίου-συμβόλου που υποτίθεται ότι δε συνάδει με την εικόνα της Ελλάδας ως χριστιανικής χώρας. Μάλιστα, μία από τις εναλλακτικές προτάσεις που έγιναν τότε ήταν η κατασκευή του τεμένους σε περιοχή του Μενιδίου, μακριά από το κέντρο της Αθήνας και από τις περιοχές που αποτελούν τουριστικούς πόλους έλξης. (Gropas & Triandafyllidou, 2007) Μετά την τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001 στις Η.Π.Α., οπότε και αποκαλύφθηκε ότι 15 από τους 19 συμμετέχοντες στις αε-

ροπορικές επιθέσεις ήταν Σαουδάραβες, σταμάτησε ο διάλογος πάνω στο ζήτημα με την εν λόγω χώρα. Ο τρίτος και τελευταίος νόμος που ψηφίστηκε το 2006, πρότεινε την ίδρυση ενός τζαμιού στον Ελαιώνα, λόγω της εγγύτητας της τοποθεσίας με τις περιοχές της δυτικής Αθήνας και του δυτικού Πειραιά, όπου κατεξοχήν ζουν οι μουσουλμάνοι της πρωτεύουσας. Όριζε ότι το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων θα είναι αποκλειστικά υπεύθυνο για την κατασκευή και τη χρηματοδότησή του και ότι θα διοικείται από διοικητικό συμβούλιο διοριζόμενο από το ίδιο Υπουργείο. Το τζαμί επρόκειτο να κατασκευαστεί σε δημόσιους χώρους, δηλαδή το Υπουργείο θα διέθετε κρατική περιουσία για να προσφέρει χώρο για την κατασκευή του και θα ήταν υπεύθυνο για όλα τα σχετικά έξοδα. (Σιγάλα & Χιώτης, 2014) Σε συνέντευξη με τον Γενικό Γραμματέα Θρησκευμάτων του ΥΠΕΘ κ. Καλατζή, μας ανέφερε επ’ αυτού: (Συνέντευξη 8η) Είμαστε η μόνη χώρα που θα έχει κρατικό τζαμί, και θεωρώ ότι αυτό είναι μια καλή απόφαση. Κάποια στιγμή ήθελε το Βατικανό να υπάγονται οι καθολικές εκκλησίες της Ελλάδας στο κράτος του Βατικανού. Αυτό δεν είναι σωστό. Κρύβονται πολιτικά οφέλη από αυτό. Θέλουν να έχουν επιρροή μέσω της θρησκείας. Είναι άλλο πράγμα η ανεξιθρησκία και άλλο ο έλεγχος σε ξένη χώρα. Επίσης με την αποδοχή αυτού του τρόπου είναι σαν να λες επίσημα ως κράτος ότι αυτός ο πληθυσμός είναι ξένος. Δεν ανήκει ούτε θα ανήκει εδώ. Είναι σαν επισήμως να μην τους αποδέχεσαι ως Έλληνες πολίτες. Γι’ αυτό ακριβώς θέλουμε και ένα κρατικό τζαμί. Ο Ιμάμης δε που θα είναι σε αυτό το τζαμί θέλουμε να είναι Έλληνας πολίτης και κατά προτίμηση κάτοικος Αθήνας.

Εφόσον η κύρια γλώσσα των Μουσουλμάνων, λόγω Κορανίου, είναι τα Αραβικά, και η πλειοψηφία των μουσουλμάνων είναι Πακιστανοί, ο Ιμάμης θα πρέπει να μιλάει Αραβικά, Πακιστανικά και Ελληνικά. Ο σχεδιασμός προβλέπει την πραγματοποίηση του έργου σε οικόπεδο, στην εντός σχεδίου περιοχή του Ελαιώνα στον Δήμο Αθηναίων, συνολικής επιφάνειας 26.500 τετραγωνικών μέτρων κοντά στην Ιερά οδό σε έκταση του Πολεμικού Ναυτικού. Προβλέπεται η δημιουργία κτιριακού συγκροτήματος 1000 τ.μ. με αυλή, χώρους προσευχής χωρητικότητας 300 ανδρών και 50 γυναικών και δυνατότητα επέκτασης των χώρων λατρείας προς την αυλή σε περιπτώσεις μεγάλης συγκέντρωσης πιστών, καθώς επίσης και βοηθητικούς χώρους γραφείων και υγιεινής. Ολα τα εγκαταλελειμμένα κτίρια του οικοπέδου πρόκειται να κατεδαφιστούν, ενώ στον περιβάλλοντα χώρο του τεμένους θα τοποθετηθεί χώρος πρασίνου, παιδική χαρά, καθώς και θέσεις στάθμευσης. Σήμερα, το έργο βρίσκεται υπό κατασκευή και παρά τις καθυστερήσεις που σημειώθηκαν, αναμένεται να ολοκληρωθεί σε λίγους μήνες. (Σιγάλα & Χιώτης, 2014)

4.2.3.ΙΙ.α. Τα κριτήρια χωροθέτησης Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι η δυσκολία για την ίδρυση επίσημου ισλαμικού τεμένους στην Αθήνα έγκειται σε μεγάλο βαθμό στην αδυναμία επιλογής «κατάλληλου» τόπου. Η καταλληλότητα της τοποθεσίας, ωστόσο, ορίζεται διαφορετικά από τους επιμέρους εμπλεκόμενους φορείς και κατά συνέπεια

το ίδιο ισχύει και για τα κριτήρια χωροθέτησης του τεμένους. Όσον αφορά τους πρέσβεις των αραβικών κρατών που υπηρετούν στην Αθήνα, με τους οποίους η ελληνική πολιτεία βρισκόταν αρχικά σε στενή συνεργασία σχετικά με το ζήτημα του τεμένους, η περιοχή που θα επιλεχθεί θα πρέπει να πληρεί τρεις βασικές προϋποθέσεις. Όπως επισήμανε σε δηλώσεις του προς «Το Βήμα» ο πρέσβης κ. Γουίλιαμ Αμπίμπ, πρύτανης του ξένου διπλωματικού σώματος στην Ελλάδα αλλά και των αραβικών κρατών, σε συζητήσεις με το ελληνικό υπουργείο Εξωτερικών: «τονίσαμε ότι η περιοχή που θα επιλεγεί πρέπει να πληροί τρεις βασικές προϋποθέσεις: να βρίσκεται κοντά στον τόπο κατοικίας του κύριου όγκου των μουσουλμάνων, να είναι εύκολη η πρόσβαση σε αυτήν με τα μέσα μαζικής μεταφοράς και να μην είναι υποβαθμισμένη». (Κανονίδου, Κυρέζη, & Σορώτου, 2009) Παρόλο που διάλογος με τους εκπροσώπους των αραβικών χωρών διακόπηκε μετά την τρομοκρατική επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου στις Η.Π.Α., οι προϋποθέσεις για την επιλογή του χώρου ανέγερσης του τεμένους παραμένουν σε μεγάλο βαθμό οι ίδιες, όσον αφορά τις διάφορες μουσουλμανικές κοινότητες της Αθήνας. Από τις συνεντεύξεις που πραγματοποιήσαμε με εκπροσώπους μουσουλμανικών κοινοτήτων, αλλά και απλούς μουσουλμάνους πιστούς το βασικό κριτήριο που μας ανέφεραν ήταν η εγγύτητα στις περιοχές που κατά κόρον κατοικούν οι μουσουλμανικές κοινότητες, δηλαδή κοντά στο κέντρο της Αθήνας. Από την πλευρά της Μουσουλμανικής Ένωσης Ελλάδος, που εκπροσωπεί κυρίως τον αραβικό μουσουλμανικό πλυθησμό της πρωτεύουσας, βασική προϋπόθεση αποτελεί η προσβασιμότητα του χώρου. Σε συνέντευξη με τον πρόεδρο της

ένωσης Ναΐμ Ελγαντούρ μας ανέφερε σχετικά με την τοποθεσία: (Συνέντευξη 4η) Ο Βοτανικός είναι πολύ καλή τοποθεσία. Υπάρχουν μετρό, λεωφορεία και πάρκινγκ, και είναι κέντρο-απόκεντρο, κοντά σε όλους, δηλαδή εξυπηρετεί και αυτούς που μένουν Αιγάλεω, και αυτούς που μένουν στο κέντρο. Επομένως κριτήριο αποτελεί η προσβασιμότητα σε έναν λογικό χρόνο. Αλλά για μια πρωτεύουσα που έχει το λιγότερο 500.000 Μουσουλμάνους, ένας χώρος δεν είναι αρκετός, αλλά το κοιτάμε συμβολικά, για να υπάρχει επίσημος χώρος και επίσημος Ιμάμης. Από την πλευρά του ελληνικού κράτους, ωστόσο, τα κριτήρια χωροθέτησης του τεμένους ανέκαθεν δεν λάμβαναν υπόψη μόνο την εξυπηρέτηση του μουσουλμανικού πληθυσμού της Αθήνας. Από τους διάφορους νόμους που ψηφίστηκαν μέχρι σήμερα, μόνο ο νόμος του 2006 προέβλεπε την ίδρυση του τζαμιού σε μια περιοχή, όπως ο Ελαιώνας, λόγω της εγγύτητας της με τις περιοχές της δυτικής Αθήνας και του δυτικού Πειραιά, όπου κατεξοχήν ζουν οι μουσουλμάνοι της πρωτεύουσας. Η πρόταση ίδρυσης του τεμένους στην περιοχή Χουσμούζα στην Παιανία, σύμφωνα με το νόμο του 2000 που δεν τέθηκε σε εφαρμογή, σίγουρα δεν έλαβε υπόψη το γεγονός ότι η εν λόγω τοποθεσίαμε δυσκολία θα εξυπηρετούσε το μουσουλμανικό πληθυσμό της Αττικής, όταν η πλειοψηφία του διαμένει στο κέντρο της Αθήνας και στους δήμους δυτικά από αυτήν. Άλλωστε αφορμή για τη ψήφιση του νόμου αποτέλεσε η εξυπηρέτηση των μουσουλμάνων αθλητών που θα συμμετείχαν στους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004. Επίσης, παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι ένας από τους λόγους που ο νόμος του

2000 δεν τέθηκε σε εφαρμογή, ήταν οι αρνητικές αντιδράσεις από την πλευρά των κατοίκων της περιοχής και της Εκκλησίας. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, οι ενστάσεις που διατυπώθηκαν τότε, αφορούσαν την εγγύτητα της τοποθεσίας με το αεροδρόμιο «Ελευθέριος Βενιζέλος», με άλλα λόγια την έντονη ορατότητα του τεμένους σε μια περιοχή που αναπόφευκτα θα προσέλκυε μεγάλο αριθμό τουριστών, λόγω των Ολυμπιακών Αγώνων και μη. Κατά συνέπεια, μία από τις εναλλακτικές περιοχές που προτάθηκαν τότε, ήταν το Μενίδι και πάλι ακριβώς λόγω της απόστασης από το κέντρο της τουριστικής Αθήνας και χωρίς καμία μέριμνα για την εξυπηρέτηση των μουσουλμάνων της πόλης. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η πρόταση που έγινε την εποχή της δικτατορίας για την επαναλειτουργία του Φετχιέ τζαμιού στους Αέρηδες στην Πλάκα. Το κριτήριο επιλογής του εν λόγω χώρου έγκειται μάλλον στο γεγονός αποτελούσε στο παρελθόν τζαμί. Η αντίδραση του Υπουργείου Πολιτισμού ήταν αρνητική, ωστόσο, κυρίως λόγω του ότι το εν λόγω κτίριο αποτελεί μέρος του αρχαιολογικού χώρου της Ρωμαϊκής Αγοράς, αλλά και λόγω του ότι «δεν ενδείκνειται η λειτουργία τεμένους σε χώρο ιστορικού και μνημειακού χαρακτήρα». Η παρουσία ενός κτιρίου-συμβόλου του Ισλάμ, επομένως, θεωρείτο ότι δεν θα πρέπει να είναι αισθητή σε ένα χώρο που αποτελεί σημαντικό κομμάτι της πολιτιστικής κληρονομιάς

της χώρας και που εν μέρει χαρακτηρίζει την εθνική της ταυτότητα όπως αυτή κατασκευάστηκε κατά τα πρώτα χρόνια της ίδρυσης του ελληνικού κράτους. Συμπερασματικά, γίνεται φανερό ότι τα κριτήρια χωροθέτησης του ισλαμικού τεμένους στην Αθήνα από την πλευρά του ελληνικού κράτους, μόνο τα τελευταία χρόνια φαίνεται να λαμβάνουν υπόψην τις ανάγκες της μουσουλμανικής κοινότητας της Αθήνας. Για χρόνια, η επιλογή των διαφόρων τοποθεσιών γινόταν όχι με γνώμονα την εγγύτητα τους με τις περιοχές όπου συγκεντρώνεται η μουσουλμανική κοινότητα, αλλά συχνά με γνώμονα την ορατότητα του μελλοντικού τεμένους στην πόλη και τις συνέπειες που αυτή θα επιφέρει. Το ισλαμικό τέμενος αποτελεί ακόμη και σήμερα σε σημαντικό βαθμό ένα κτίριο που συνδέεται λανθασμένα με την Τουρκία και το οθωμανικό παρελθόν της χώρας, παρόλο που οι εθνικότητες που συγκροτούν τη μουσουμανική κοινότητα της Αθήνας σήμερα, δεν έχουν καμία σχέση με τη γειτονική χώρα. Κατά συνέπεια, η ελληνική πολιτεία για χρόνια έκρινε ότι η παρουσία του εν λόγω συμβολικού κτιρίου θα πρέπει να βρίσκεται σε απόσταση από περιοχές που είτε αποτελούν κομμάτι της κληρονομιάς της χώρας, είτε αποτελούν πόλους έλξης των επισκεπτών της και συνεπώς κομμάτι της εικόνας που προβάλλει η χώρα σε αυτούς.

4.3. Συμπεράσματα Οι αδειοδοτημένοι χώροι λατρείας στην Αθήνα αποτελούν μερικό δείγμα της θρησκευτικής ποικιλομορφίας που χαρακτηρίζει την πόλη σήμερα. Οι

τρόποι με τους οποίους τοποθετήθηκαν στην πόλη ποικίλουν, ενώ όπως προκύπτει από την ανάλυση που έγινε παραπάνω εξαρτώνται σε μεγάλο βαθμό

τόσο από την περίοδο ανοικοδόμησης τους, όσο και από τα χαρακτηριστικά των ίδιων των θρησκευτικών κοινοτήτων. Θρησκευτικές κοινότητες τα μέλη των οποίων είχαν σημαίνουσα θέση στην ελληνική κοινωνία, όπως η καθολική κοινότητα στα χρόνια του Όθωνα, έκτισαν τις εκκλησίες τους σε θέσεις περίοπτες, ενώ οι θρησκευτικές κοινότητες τα μέλη των οποίων αποτελούν κατά κύριο λόγο πρόσφυγες και μετανάστες, διαθέτουν πιο περιορισμένες επιλογές, όπως φαίνεται από το παράδειγμα της καθολικής κοινότητας των Αρμενίων προσφύγων, που ίδρυσαν τις εκκλησίες τους στις περιοχές που κατά κάποιο τρόπο αναγκάστηκαν να κατοικήσουν, ακριβώς επειδή ήταν πρόσφυγες. Το παράδειγμα των μουσουλμανικών αδειοδοτημένων χώρων λατρείας αποτελεί ένα ακόμη τέτοιο δείγμα. Η απουσία επίσημου τεμένους έχει ως συνέπεια, την παρουσία στην πόλη,μεταξύ πολλών άλλων άτυπων,ελάχιστων αδειοδοτημένων χώρων προσευχής που στεγάζονται σε χώρους που επιλέχθηκαν εν μέρει λόγω του χαμηλού κόστους ενοικίασης. Τα λιγοστά οικονομικά μέσα

των διάφορων ολιγομελών ομάδων που ιδρύουν τέτοιους χώρους δεν τους δίνουν μεγάλη δυνατότητα επιλογής, ενώ η ανάγκη για μεγάλο χώρο με ενιαία διάταξη, έχει ως αποτέλεσμα την επιλογή ημιυπόγειων χώρων για τη στέγαση των λατρευτικών τους αναγκών. Τέλος, το αυστηρό θεσμικό πλαίσιο αδειοδότησης για την ανέγερση και τη λειτουργία λατρευτικών χώρων, όπως ορίζεται από το Υ.Π.Ε.Θ., έχει ως αποτέλεσμα την ανικανότητα πολλών θρησκευτικών κοινοτήτων να επισημοποιήσουν τους χώρους λατρείας τους. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα αποτελεί ημουσουλμανική θρησκευτική κοινότητα που είναι και η πολυπληθέστερη. Παρόλο που η ίδρυση του Ισλαμικού Τεμένους της Αθήνας θα λύσει εν μέρει το ζήτημα της έλλειψης επίσημου μουσουλμανικού χώρου λατρείας, αποτελεί γεγονός ότι αποκλείεται να εξυπηρετεί το σύνολο της κοινότητας της ευρύτερης περιοχής της Αττικής σε καθημερινή βάση. Προκύπτει, επομένως, το ζήτημα των άτυπων μουσουλμανικών χώρων λατρείας που λειτουργούν στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής και τους οποίους θα εξετάσουμε στην επόμενη ενότητα.

5. Θεωρητικό υπόβαθρο 1Β: Ο θρησκευτικός μειονοτικός χώρος στην πόλη

ι πληθυσμοί που μεταναστεύουν, προσπαθώντας να διατηρήσουν δεσμούς με την χώρα καταγωγής τους, δημιουργούν νέους διακρατικούς κοινωνικούς και πολιτιστικούς χώρους, έτσι ώστε να εξελίξουν τις ταυτότητές τους πέρα από εθνικά σύνορα και τις κοινωνίες. Ο θρησκευτικός χώρος αποτελεί ένα βασικό πεδίο συγκρότησης αυτών των ταυτοτήτων στο «ξένο» περιβάλλον, ενώ ταυτόχρονα υφίσταται κάποιες σημαντικές αλλαγές. Η βασική είναι ότι έχει φύγει από το θρησκευτικό του κέντρο, το «αυθεντικό» θρησκευτικό του περιβάλλον που βρίσκεται στην χώρα καταγωγής του. Τι σημαίνει όμως αυτό, τόσο για τους νέους χώρους που δημιουργούνται, όσο και για το νέο αστικό τοπίο στο οποίο ενσωματώνονται;

*Ιμάμ Μπάργκα (Πακιστανοί Σιίτες), Περιστέρι πηγή Τ.Βρεττός

Θα μπορούσαμε σε αυτό το σημείο να δημιουργήσουμε μια παρομοίωση του μειονοτικού θρησκευτικού χώρου με την λογική των νομάδων. Οι μειονοτικοί πληθυσμοί κουβαλάνε μαζί τους όλα τα σύμβολα και τα χαρακτηριστικά των θρησκευτικών τους πρακτικών και τα προσαρμόζουν στον νέο χώρο. Όπως για τους νομάδες πατρίδα τους είναι όπου μπορούν να επιβιώσουν, έτσι και για τις μειονοτικές ομάδες, ο θρησκευτικός τους χώρος είναι όπου μπορούν να τελέσουν την θρησκευτική τους πρακτική. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα μια μεγάλη αλλαγή, αυτή της μεταφοράς του κέντρου βάρους της έννοιας του ιερού. Δημιουργείται μια έμφαση στην πράξη και όχι στον τόπο που τελείται αυτή. Ο κριτικός αρχιτεκτονικής Paul Goldberger υποστηρίζει ότι «…αν και η επίσημη αρχιτεκτονική δημιουργεί μια αίσθηση δέους και

αύρας του ιερού, η δύναμη του χώρου τελικά προέρχεται από τους χρήστες του, καθώς ζωντανεύουν το χώρο με τις ενσαρκωμένες τους τελετουργικές πρακτικές» (Goldberger 1989) οπ.αν. (Karimi, p. 2) O θρησκευτικός χώρος λοιπόν, από ιερός και αγιασμένος, μετατρέπεται σε ένα υβριδικό και ευέλικτο περιβάλλον που επιχειρεί να προκαλέσει πνευματικό βίωμα μέσω ενσωματωμένων τελετουργικών πρακτικών που συνιστούν άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Οι νέοι χώροι αυτοί αρχικά (και όχι μόνο) είναι συνήθως άτυποι και αυτό-οργανωμένοι. Είναι χώροι που δεν προορίζονται για χρήση θρησκευτικών πρακτικών, που συνήθως είναι το λανθάνον αστικό δυναμικό. Όπως αναφέρει και η Zamila R. Karimi:

«Υποστηρίζω ότι οποιοσδήποτε χώρος μπορεί να μετουσιώνεται σε ένα μέρος λατρείας, μέσω μιας συνεχώς ενσωματωμένης τελετουργικής πρακτικής από τους χρήστες της, συχνά άυλης φύσης, την οποία καλώ «εκλεκτική». Υπάρχουν πολλά παραδείγματα κοινοτήτων των μεταναστών της Διασποράς οι οποίοι έρχονται μαζί για να ταιριάξουν τέτοιους αστικούς χώρους στην πρακτική της πίστης τους.» (Karimi, p. 2) Το σημαντικότερο όμως είναι ότι οι ευέλικτοι αυτοί χώροι αλλάζουν το πολεοδομικό χαρακτήρα του θρησκευτικού χώρου. Ενώ ο τελευταίος έχει την έννοια ενός δημόσιου χώρου, οι μειονοτικοί αντιθέτως συναντώνται κυρίως στην ιδιωτική σφαίρα. Τα

Γκουρού Νανάκ Νταρμπάρ (Σιχ), Ταύρος. (Τ.Βρεττός)

συμβατικά όρια των καθαρά πνευματικών ιερών χώρων αμφισβητούνται. Η έννοια της σαφούς διάκρισης των ιερών χώρων, που αναφέραμε παραπάνω

και συναντάται σε παλαιότερα μοντέλα οργάνωσης, πλέον δεν υφίσταται. Το αστικό τοπίο έχει μεταμορφωθεί από αυτούς τους μειονοτικούς χώρους.

5.1.1Η ορατότητα των μειονοτικών χώρων στο δημόσιο χώρο Το ενδιαφέρον, βέβαια, είναι ότι οι χώροι αυτοί παρά την τόσο μεγάλη επιρροή τους στο αστικό τοπίο, λειτουργούν εν μέρει στην αφάνεια. Η εικόνα του θρησκευτικού χώρου στην πόλη που αναλύσαμε παραπάνω δεν υπάρχει στην περίπτωση αυτών των χώρων. Οι μειονοτικοί πληθυσμοί, εκτός από το να καλύπτουν τις θρησκευτικές τους ανάγκες, ως χρήστες του δημόσιου χώρου φτάνουν να διεκδικούν την θέση τους σε αυτόν. Η ορατότητα λοιπόν αυτών των χώρων παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο. Ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του δημόσιου χώρου είναι η ορατότητα και η πρόσβαση του από όλους (Carr et al., 1992, Low 2000, Mitchell 2003) οπ.αν.(Τρικαλινού, 2015). Ο δημόσιος χώρος είναι επίσης το πεδίο στο οποίο βρίσκεται το δικαίωμα εκπροσώπησης, δεδομένου ότι αποτελεί το κέντρο της δημόσιας σφαίρας (Mitchell 2003) οπ.αν.(Τρικαλινού, 2015, σσ. 333-336). Στην πράξη όμως, αμφισβητείται η δημοκρατική αντίληψη του δημόσιου χώρου ως ορατού και ανοιχτού σε όλους, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την περίπτωση των παραγκωνισμένων κοινωνικών ομάδων. Ο παράδοξος χαρακτήρας του να είναι κανείς ορατός και ταυτόχρονα να θεωρείται αόρατος, βασίζεται στην έννοια της «θεσμικής αορατότητας». Η έννοια αυτή αναφέρεται στην κατάσταση κατά την

οποία μια κοινωνική ομάδα, όπως για παράδειγμα οι μουσουλμάνοι μετανάστες, ή οι χώροι που χρησιμοποιεί η ομάδα αυτή, δεν λαμβάνει επίσημη αναγνώριση της παρουσίας της και «αγνοείται» από το κράτος. Η «θεσμική αορατότητα» μπορεί να δώσει μια εικόνα για τις σχέσεις εξουσίας που δημιουργούν τη θέση ενός ατόμου σε μια κοινωνία, δεδομένου ότι η κοινωνία συνδέεται με τις έννοιες της κυριαρχίας και της εξουσίας πάνω στην υπό συζήτηση ομάδα (Puggioni 2005, Brighenti 2007) οπ.αν. (Τρικαλινού, 2015). Παρόλο που η θεσμική αορατότητα, δεδομένου του περιοριστικού και καταπιεστικού της χαρακτήρα, γενικά θεωρείται αρνητική συνθήκη, δύναται να χρησιμοποιηθεί ως μέσο επιβίωσης από τις κοινωνικά ανεπιθύμητες ομάδες (Simone 2004, Scott 1985) οπ.αν.(Τρικαλινού, 2015). Δεδομένης της περιθωριακής τους θέσης στην ελληνική κοινωνία και της έλλειψης υπηρεσιών και διευκολύνσεων για τις ανάγκες τους, είναι λογικό ότι οι παραγκωνισμένες ομάδες θα προσπαθήσουν να αντιδράσουν. Σύμφωνα με τον Lefebvre, οι περιθωριοποιημένες ομάδες πρέπει να παραμείνουν κρυμμένες από το δημόσιο μάτι, σε «κρυμμένους χώρους [...] χωρίς επίσημη παρουσία αναγνώρισης» (Allen και Pryke 1994) οπ.αν.(Τρικαλινού, 2015, σ. 471). Η έν-

νοια του «κρυμμένου χώρου» θα μπορούσε επίσης να λάβει τη μορφή μιας κρυμμένης χρήσης χώρου, παράλληλης προς την «επίσημη» της. Οι εν λόγω ομάδες χρησιμοποιούν την αορατότητα τους για να κρυφτούν από το σύστημα. Ο Scott (1985) οπ.αν. (Τρικαλινού, 2015) ονόμασε αυτή την ανεστραμμένη χρήση της αορατότητας «όπλο των αδύναμων», επειδή η ανωνυμία και η έλλειψη επίσημης ταυτότητας προστατεύουν αυτές τις ομάδες, τις αδύναμες, από τα «μάτια» του κράτους. Η θεσμική αορατότητα μπορεί, επομένως, να χρησιμοποιηθεί αντίστροφα από τις περιθωριοποιημένες ομάδες, αφού αυτές, ούσες κρυμμένες από τα μάτια του κράτους, είναι ελεύθερες να δρουν στο περιθώριο.

5.1.2 Οι μουσουλμανικοί μειονοτικοί χώροι στον «δυτικό» δημόσιο χώρο Οι μουσουλμανικές θρησκευτικές πρακτικές εμφανίζουν κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Πέρα από την τέλεση αυτών των πρακτικών στον συλλογικό «ιδιωτικό» χώρο των τζαμιών, μουσουλμανικές προσευχές μπορούν να γίνουν και σε σημεία δημόσιων χώρων. Αυτό προκύπτει κυρίως από την ανάγκη για προσευχή με βάση τη μουσουλμανική θρησκεία πέντε φορές την ημέρα. Όπως μας αναφέρει και η σύζυγος του προέδρου της Μουσουλμανικής Ένωσης Ελλάδος, (συνέντευξη 4η),

Τζαμί της Φατιμά αλ Ζάρα, Μαραθώνας (Τάσσος Βρεττός)

Μουσουλμάνοι πιστοί στη Νέα Υόρκη σε διάλλειμα για προσευχή. (https://www.pri.org)

«Στις χώρες καταγωγής υπάρχουν σε πολλά σημεία μικροί χώροι προσευχής, όχι τζαμιά, στους οποίους πηγαίνεις και κάνεις την προσευχή σου η οποία κρατάει το πολύ 10 λεπτά. Όπου και αν είναι σταματάνε τις δουλειές του και πετάγονται για προσευχή. Στα εργοστάσια φυσικά δεν μπορείς να σταματήσεις την μηχανή, οπότε εκεί λειτουργούν με βάρδιες και φροντίζουν τα εργοστάσια να έχουν έναν χώρο για προσευχή. Αλλά ακόμα και στα μεγάλα καταστήματα τύπου Mall, υπάρχουν χώροι προσευχής. Αυτοί οι χώροι είναι τεμένη, δεν έχουν μιναρέ αλλά έχουν όλες τις απαιτούμενες προδιαγραφές, όπως χώρο για να πλυθείς, για προσευχή. Μάσγκιτ λέγεται το τζαμί και Μουσαλατ ο χώρος προσευχής. Ένας μεγάλος όμιλος που λειτουργεί στην Κωνσταντινούπολη, τα Media, επειδή εξυπηρετούν πάρα πολύ κόσμο έχουν δύο τέτοιους μεγάλους χώρους και μετά σε κάθε όροφο έχουν και από έναν μικρότερο. Αυτοί οι χώροι όμως δεν είναι κάτι φοβερό είναι καθαρά λειτουργικοί.»

Οι συγκεκριμένες λοιπόν θρησκευτικές προσευχές και πρακτικές δεν χρειάζονται κάποια συγκεκριμένη οργάνωση χώρου προκειμένου να πραγματοποιηθούν. Αρκεί να ξέρει κανείς την κατεύθυνση, η οποία δείχνει προς την Μέκκα και να γονατίσει προς τα εκεί. Βλέπουμε λοιπόν ότι ο ιδιωτικός συλλογικός χώρος εμπλέκεται με τον δημόσιο χώρο. Οι μουσουλμανικές πρακτικές ανήκουν τόσο στη δημόσια όσο και στην ιδιωτική σφαίρα. Αυτό προσδίδει στους μουσουλμανικούς μειονοτικούς χώρους μια παραπάνω ευλυγισία, η οποία όπως αναφέραμε παραπάνω, είναι απαραίτητη σε «συνθήκες» ξένου περιβάλλοντος. Η ευέλικτη όμως φύση τους δεν θα έπρεπε να αναιρεί και το δικαίωμα για ορατότητα των χώρων τους στον δημόσιο χώρο. Όπως σημειώσαμε και παραπάνω, σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, παρατηρείται το φαινόμενο της μετα-εκκοσμίσκευσης, όρος-κριτική στην εκκοσμίκευση από τον Beckford

(2012) οπ.αν.(Χατζιπροκοπίου & Ευεργέτη, 2014), ως μια προβληματική και καιροσκοπική εκδοχή της εκκοσμίκευσης, κρύβοντας πίσω από αυτήν την Ισλαμοφοβία. Τα σύμβολά και τα «είδωλα» των Μουσουλμάνων γίνονται οι αποδιοπομπαίοι τράγοι για τον ευρωπαϊκό αστικό χώρο. Τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά των τζαμιών, ο θόλος, ο μιναρές και η διακόσμηση αποκρύπτονται. Είναι χαρακτηριστικά τα παραδείγματα της κατασκευής τεμένων στο Μπίρμινγκχαμ της Μεγάλης Βρετανίας, αλλά και στην Ελβετία, όπου αποτέλεσαν κεντρικό θέμα του Δημοψηφίσματος τον Νοέμβριο του 2009 και απαγορεύτηκε από το σύνολο των ψήφων να είναι ορατοί. Στην Μ. Βρετανία, λοιπόν, το θέμα του μιναρέ ήταν το κεντρικό ζήτημα πολλών διαβουλεύσεων. Ένα πρώτο ζήτημα ήταν τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά του κτηρίου αυτού και η σύνθεση των ανατολικών στοιχείων με τα δυτικά.«Ενώ ο αρχικός σχεδιασμός είχε προβλέψει το κτίριο να τελειώνει σε λευκό γυψομάρμαρο, η σχεδιαστική αρχή ζήτησε

τώρα το μεγαλύτερο μέρος του κτιρίου να τελειώνει σε τούβλο, για να ταιριάζει με τη νέα ανάπτυξη στην περιοχή». (Gale, 2004, p. 20) Ένα δεύτερο ζήτημα είναι αυτό του μιναρέ, αρχικά της ύπαρξής του ή μη, και μετέπειτα της χρήσης του για έκκληση των πιστών με σύστημα ηχητικής ενίσχυσης ή όχι. Τέλος, όσον αφορά την χωροθέτηση των τεμένων, προκειμένου να προωθηθεί μια φαινομενική αποδοχή του μουσουλμανικού στοιχείου και μια διευκόλυνση των πιστών, τα τζαμιά σχεδιάστηκαν να τοποθετηθούν πάνω σε κεντρικούς δρόμους. Λέμε «φαινομενική» γιατί στην περίπτωση του Jame Masjid στο Birmingham, μπορεί η τοποθεσία να ήταν πάνω σε κεντρικό δρόμο, παρόλα αυτά μπροστά από το τζαμί περνούσε γέφυρα η οποία «μάσκαρε» την οπτική επαφή με αυτό. Με αυτόν τον τρόπο δεν άφηνε το «ξένο» αρχιτεκτονικό στοιχείο να επιβληθεί στο αστικό τοπίο. Τέλος, η «φαινομενική» αποδοχή και η φροντίδα για κατασκευή επίσημων Τζαμιών επικρατεί στις δυτικές κοινωνίες γιατί αποτελεί θέμα ασφάλειας. Οι

(αριστερά) Το Jame Masjid στο Birmingham, διακρίνουμε την προσπάθεια δημιουργίας ενός υβριδίου διαφορετικών αρχιτεκτονικών στοιχείων του «δυτικού» και του «μουσουλμανικού». (Birmingham Jame Masjid Islamic Centre). (δεξιά) Το Jame Masjid «μασκάρεται» από την αερογέφυρα της κεντρικής λεωφόρου. (Gale, 2004, σ. 25)

πολλοί, ακανόνιστα διασκορπισμένοι, ανεπίσημοι χώροι προσευχής δεν μπορούν να ελεγχθούν από τις αρχές. Παράλληλα ο διασκορπισμός τους σε περιοχές κατοικίας, λόγω της μη αποδοχής τους από ένα κομμάτι της κοινωνίας, προκαλεί αναταράξεις σε επίπεδο γειτονιών. Η κατασκευή λοιπόν επίσημων τζαμιών, και πόσο μάλλον σε κεντρικά σημεία, θεωρείται ένα μέσο άσκησης χωροταξικού ελέγχου των μουσουλμανικών κοινοτήτων.

5.1.3 Η περίπτωση των μουσουλμανικών μειονοτικών χώρων στην Ελλάδα Η Ελλάδα αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση εξαιτίας των συνθηκών συγκρότησης του νέου ελληνικού κράτους και της εθνικής ταυτότητας, όπως είδαμε και εκτενέστερα στο θεωρητικό κεφάλαιο περί ταυτότητας. Η ελληνική εθνική ταυτότητα κατασκευάστηκε με βάση την εναντίωση στον μουσουλμανικό «εχθρό». Το ελληνικό αστικό τοπίο ως αντικατοπτρισμός της εθνικής ταυτότητας, κυριεύεται από την εικόνα της ορθόδοξης θρησκευτικής αρχιτεκτονικής και των συμβόλων της. Οι εκκλησίες αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του αστικού τοπίου και τοπόσημα για την πόλη και τις γειτονιές. Στα δημόσια κτήρια είναι παντού εμφανές το σύμβολο του σταυρού. Ακόμα και στο μετρό, τον Μάρτιο του 2017, υπήρξε συμφωνία με την Ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία για δωρεάν προβολή στις οθόνες του, του φιλανθρωπικού της έργου. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν, ότι σε ένα τόσο έντονα διαμορφωμένο αστικό περιβάλλον, με μια αρνητική προκατάληψη

Η θέση του τεμένους σε σχέση με την Ιερά Οδό, δεν υπάρχει ευθεία διασύνδεση

προς το μουσουλμανικό στοιχείο, η αποδοχή του τελευταίου και η ενσωμάτωσή του καθίσταται ακόμα πιο δύσκολη. Στο κεφάλαιο της αδειοδότησης μελετήσαμε τις διάφορες φάσεις από τις οποίες πέρασε το ζήτημα της κατασκευής τεμένους στην Αττική. Ο χώρος που τελικά θα αποτελέσει την τοποθεσία για το πρώτο επίσημο Τζαμί στην Αθήνα παρουσιάζει αρκετές ομοιότητες με τις επιλογές που είδαμε να έχουν γίνει στις περιπτώσεις των επίσημων τεμένων στις ευρωπαϊκές χώρες. Όσον αφορά το ζήτημα του μιναρέ, αυτός θα απουσιάζει από το επίσημο τέμενος στην Αθήνα. Όσον αφορά τα επιχειρήματα για αυτήν την απόφαση, ακούγονται αρκετά. Ένα από αυτά είναι ότι το οικόπεδο έχει πολλές πολεοδομικές παραβάσεις και για αυτόν τον λόγο μπορεί να κτιστεί νέο κτήριο μόνο πάνω στα ίχνη του παλαιού. Αυτό σημαίνει ότι χωρικά και γεωμετρικά η κατασκευή του μιναρέ δεν είναι εφικτή. Ένα άλλο επιχείρημα είναι ότι δεν υπάρχει ανάγκη για μιναρέ, αφού το τζαμί βρίσκεται σε περιοχή μη κατοικίας. Παρόλα αυτά, πίσω από αυτά τα επιχειρήματα κρύβεται η μη αποδοχή του μουσουλμανικού στοιχείου. Όπως μας ανέφερε και εκπρόσωπος του υπουργείου, «…μιναρές δεν μπορεί

να τοποθετηθεί, δεν υπάρχει η ανάγκη άλλωστε στην περιοχή που βρίσκεται. Από την άλλη θα πρέπει να κάνουμε μικρά βήματα και όχι άλματα στην ελληνική κοινωνία». Ενώ ο πρόεδρος της Μουσουλμανικής Ένωσης Ελλάδος μας αναφέρει επ’αυτού: (Συνέντευξη 4η) «Τον θεωρούν (τον μιναρέ) σύμβολο του Ισλάμ αλλά στην ουσία δεν είναι ιδιαίτερα, αυτοί το θεωρούν ότι είναι. Έτσι έχουν κόψει όλους τους μιναρέδες από τα μουσουλμανικά εκτός από τον μιναρέ που έχουν αφήσει στο Ρέθυμνο και το τζαμί το έχουν

κάνει ωδείο. Και αυτό δεν είναι τίποτα μπροστά στην περίπτωση του Ναυπλίου. Εγώ υπηρετούσα στο στρατό στο Ναύπλιο και στην πλατεία το παλιό τζαμί τότε το είχαν κάνει πορνό σινεμά.» Οι μουσουλμανικοί χώροι λοιπόν που λειτουργούν στην Αθήνα αλλά και ευρύτερα στην Αττική, είναι οι περισσότεροι άτυποι εκτός από τρεις που έχουν αδειοδοτηθεί. Οι χώροι αυτοί αποτελούν πλέον το αφανές κομμάτι της μουσουλμανικής θρησκευτικής μειονότητας και θα εξετασθούν λεπτομερώς στο επόμενο κεφάλαιο.

6. Οι μουσουλμανικοί άτυποι χώροι λατρείας στην Αττική 6.1. Η μουσουλμανική ταυτότητα Η κατανόηση του σύγχρονου Ισλάμ διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο όσον αφορά στην ένταξη των μουσουλμάνων μεταναστών στις χώρες του δυτικού κόσμου, την αποδοχή τους από τις δυτικές κοινωνίες και κατά συνέπεια τη συνύπαρξη τους με το γηγενή πληθυσμό. Το σύγχρονο Ισλάμ δεν αποτελεί έναν απομονωμένο πολιτισμικό χώρο, αλλά πρόκειται για ένα παγκοσμιοποιημένο φαινόμενο, το οποίο έχει τόσο θρησκευτικό όσο και πολιτικό χαρακτήρα. (Π. Κανονίδου, 2009) Αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία για την κατανόηση του Ισλάμ σήμερα είναι η παρατήρηση της ποικιλομορφίας που χαρακτηρίζει τις διαφορετικές

απόψεις και των πρακτικές των ίδιων των μουσουλμάνων. Σύμφωνα με τον O. Roy, το σύγχρονο Ισλάμ είναι ένα παγκοσμιοποιημένο φαινόμενο, το οποίο χαρακτηρίζεται από ένα διπλό κίνημα εξατομίκευσης και απεδαφοποίησης, σύμφωνα όμως με μορφές που μπορεί να διαφέρουν σημαντικά ως προς την πολιτική και θρησκευτική τους έκφραση. Ισλάμ πνευματοκρατούμενο και ανθρωπιστικό, νέο-φονταμενταλισμός και κοινοτισμός ή ακόμα διεθνισμός ριζοσπαστικός και στρατιωτικός, το Ισλάμ παρουσιάζεται ως ένας διεθνής εθνικισμός που βασίζεται αποκλειστικά στη θρησκεία. Οι νέες μορφές έκφρασης του Ισλάμ είναι συνδεδεμένες κατεξοχήν με την παγκοσμιοποίηση,

Χώρος λατρείας Σενεγαλέζων Μεταξουργείο. (Τάσος Βρεττός)

ιδιαίτερα μέσα από την αναδιαμόρφωση του παραδοσιακού φονταμενταλισμού. (Roy, 2006)

6.1.1. Η μουσουλμανική ταυτότητα στο πλαίσιο της μετανάστευσης Η ύπαρξη του Ισλάμ ως μειονότητα σε χώρες του δυτικού κόσμου είχε ως συνέπεια την αναδιαμόρφωση του, η οποία σύμφωνα με τον O. Roy, συνδέεται με την αποκόλληση του Ισλάμ από την αρχική κουλτούρα της χώρας καταγωγής. Σε αυτή τη διαδικασία παρατηρείται τα τελευταία χρόνια η τάση του νέο-φονταμενταλισμού ή επανεξισλαμισμού, η οποία επιδιώκει τον προσδιορισμό μιας νέας κοινότητας, με βάση το σεβασμό ενός αυστηρού κώδικα συμπεριφοράς, με θεμελιώδη τη νομική διάσταση. (Roy, 2006) Ως επανεξισλαμισμός ορίζεται «η συνειδητοποίηση ότι η μουσουλμανική ταυτότητα που μέχρι τώρα θεωρείτο απλώς αυτονόητη, καθώς αποτελούσε μέρος ενός κληρονομημένου πολιτισμικού συνόλου, δεν μπορεί να επιβιώσει παρά μόνο αν εκφραστεί εκ νέου και διευκρινιστεί έξω από ιδιαίτερα πολιτισμικά πλαίσια, ευρωπαϊκά ή ανατολικά. Ο επανεξισλαμισμός συνδέεται με τη βούληση να οριστεί ένα οικουμενικό Ισλάμ, πέρα από ιδιαίτερες κουλτούρες, που η ευθραυστότητα και η ιστορικότητά τους γίνονται ξαφνικά εμφανείς». Αυτή η αναζήτηση της οικουμενικότητας συντελείται ενάντια στην κουλτούρα καταγωγής, αλλά και ενάντια στη «δυτική κουλτούρα». Η αναφορά στις χώρες καταγωγής γίνεται ολοένα και μικρότερη. Σύμφωνα με τον O. Roy, το γεγονός αυτό συμβαίνει για δυο λόγους. Αρχικά, λόγω του

ότι η χώρα καταγωγής δε συνιστά πια ικανοποιητικό σημείο αναφοράς, με χαρακτηριστικό το παράδειγμα των Κούρδων μεταναστών στο Ιράν, την Τουρκία και το Ιράκ, οι οποίοι δεν αυτοπροσδιορίζονται ως Ιρανοί, Τούρκοι ή Ιρακινοί. Από την άλλη πλευρά, στο πλαίσιο της μετανάστευσης οι ταυτότητες ανασυντίθενται, όπως συμβαίνει με τους μετανάστες από το Μπαγκλαντές οι οποίοι χαρακτηρίζονται από το γηγενή πληθυσμό των χωρών υποδοχής τους γενικά ως Ασιάτες. (Roy, 2006) Οι μουσουλμάνοι νέο-φονταμενταλιστές, προσπαθούν να εισάγουν τη μουσουλμανική ταυτότητα στις δυτικές κατηγορίες περί εθνότητας, ώστε να μπορέσουν να ασκήσουν και πολιτική δράση. Η μετανάστευση και η μειονοτική κατάσταση των μουσουλμάνων μεταναστών, δημιούργησε μια απόσταση ανάμεσα στον πιστό από τη μια μεριά, την πολιτική εξουσία και την υπόλοιπη κοινωνία από την άλλη. Το πρόβλημα αυτό οδήγησε στην αναδιαμόρφωση της έννοιας της κοινότητας και στην αναζήτηση νέου νοήματος για την ιδιότητα του πιστού. Επιδίωξη των μουσουλμάνων νέο-φονταμενταλιστών είναι η διαπραγμάτευση ενός θεσμικού πλαισίου με τη χώρα υποδοχής, ώστε να αναγνωριστούν οι μουσουλμάνοι ως ιδιαίτερη ομάδα. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα είναι αυτό των Βρετανών μουσουλμάνων, μεγάλη μερίδα των οποίων επιδιώκουν να αναγνωριστούν ως εθνοτική ομάδα, στο πρότυπο των Σιχ, οι οποίοι επωφελούνται από το νόμο (ο νόμος για τις σχέσεις μεταξύ των φυλών, «Race Reletions Act», που προστατεύει τις διάφορες εθνότητες από κάθε διάκριση και δυσφήμηση). (Roy, 2006) Στην Ευρώπη, η στροφή προς τον επανεξισλαμισμό δεν αποτελεί προϋπόθεση για την ανανέωση της διαδικασίας του προσδιορισμού ή του επαναπροσ-

διορισμού της θρησκευτικής πρακτικής των μουσουλμάνων, οι οποίοι αποτελούν μειονότητα στις χώρες υποδοχής. Αντίθετα τα θρησκευτικά γνωρίσματα χρησιμοποιούνται για να προσδιοριστούν οι μουσουλμανικές κοινότητες, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη τα γλωσσικά, πολιτισμικά και γεωγραφικά γνωρίσματα. Η θρησκεία, λοιπόν, αποτελεί συχνά το βασικό στοιχείο που οδηγεί στην κοινοτικοποίηση των μουσουλμάνων μεταναστών που ενυπάρχουν ως μειονότητες στις χώρες της Δύσης. Το Ισλάμ,

δηλαδή, επιλέγεται από τους ίδιους τους μουσουλμάνους ως χαρακτηριστικό γνώρισμα, με στόχο την υπέρβαση των εθνοτικών ταυτοτήτων των χωρών καταγωγής τους και τη δημιουργία μιας νέας κοινής ταυτότητας, αυστηρά θρησκευτικής, παγκοσμιοποιημένης και οικουμενικής. Σύμφωνα με τον O. Roy, οι νέο-φονταμεταλιστές, ζουν στην πραγματικότητα το αμυντικό όραμα μιας μουσουλμανικής κοινότητας που απειλείται με εξόντωση, αλλά προπαντώς με αφομοίωση. (Roy, 2006)

6.2. Οι μουσουλμάνοι της Αθήνας 6.2.1. Τα χαρακτηριστικά του μουσουλμανικού πληθυσμού στην Ελλάδα Όσον αφορά τους μουσουλμάνους της Αθήνας που αποτελούν μετανάστες από τρίτες χώρες, αυτοί παρουσιάζουν ιδιαίτερη ποικιλομορφία όσον αφορά την εθνική τους προέλευση και τα δημογραφικά τους χαρακτηριστικά, ενώ στην πλειοψηφία τους πρόκειται για μουσουλμάνους Σουνίτες, με τη σιιτική κοινότητα στην πρωτεύουσα να αριθμεί λίγα μέλη. Στη συνέχεια παραθέτουμε τα χαρακτηριστικά ορισμένων βασικών εθνικότητων που απαρτίζουν τη μουσουλμανική κοινότητα στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής σήμερα, σύμφωνα με στοιχεία του Ε.Κ.Κ.Ε. που βασίζονται στην πιο πρόσφατη απογραφή του 2011, του Πανελλήνιου Σύνδεσμου Συμπαραστάσεως των Ελλήνων Μουσουλμάνων, η «Φιλότητα», καθώς και σύμφωνα με στοιχεία που συλλέξαμε οι ίδιες, στο πλαίσιο της επιτόπιας έρευνας που πραγματοποιή-

σαμε. Λόγω της έλλειψης επίσημων στοιχείων που να αφορούν τις διάφορες θρησκείες στην Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένης και της μουσουλμανικής, αλλά και των μεταναστών χωρίς χαρτιά που κατοικούν στη χώρα μας σήμερα, τα αριθμητικά στοιχεία που παραθέτουμε ενδέχεται να αποκλίνουν μεταξύ τους και συνεπώς είναι προσεγγιστικά.

Πακιστανοί Από την απογραφή του 2011 προκύπτει ότι οι Πακιστανοί κάτοικοι της Αττικής ανέρχονται στους 23.228 (panorama.statistics.gr), ενώ σύμφωνα με τον πρόεδρο της μπαγκλαντεσιανής κοινότητας, ο αριθμός αυτός σήμερα ανέρχεται στους 50-60.000. Η πακιστανική κοινότητα αποτελεί τη μεγαλύτερη μουσουλμανική κοινότητα στην Αττική σήμερα. Το πρώτο μεταναστευτικό ρεύμα από το Πακιστάν σημειώθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1970, και επρόκειτο για μετανάστες που ήρθαν στην Ελλάδα για οικονομικούς λόγους και οι οποίοι εργάσθηκαν

στο Σκαραμαγκά και σε εταιρίες όπως η Δέλτα. Το δεύτερο ρεύμα μεταναστών ξεκίνησε από το 1988 και συνεχίστηκε μέχρι και το 1993. Οι λόγοι μετανάστευσης είναι κυρίως οικονομικοί. Η κοινότητα των Πακιστανών αποτελείται κυρίως από άντρες 2545 ετών. Στην πλειοψηφία τους απασχολούνται ως τεχνίτες σε βιοτεχνίες και εργοστάσια, ενώ κάποιοι ασχολούνται με τον αγροτικό τομέα. Οι τελευταίοι κατοικούν σε περιοχές όπως το Μενίδι, τα Μέγαρα, την Ελευσίνα, τα Οινόφυτα και τη Θήβα. Η πλειοψηφία της κοινότητας ωστόσο κατοικεί σε περιοχές όπως ο Δήμος της Αθήνας, το Μενίδι, ο Ασπρόπυργος, η Νίκαια, η Νέα Ιωνία, το Περιστέρι και ο Πειραιάς, ενώ στην πλειοψηφία τους εργάζονται στο κέντρο της Αθήνας.

Μπαγκλαντεσιανοί Σύμφωνα με την απογραφή του 2011 οι Μπαγκλαντεσιανοί που κατοικούν στην Αττική ανέρχονται στους 8.629 (panorama.statistics.gr), ενώ σύμφωνα με τον πρόεδρο της μπαγκλαντεσιανής κοινότητας, ο αριθμός αυτός ανέρχεται στους 16.000-17.000. Οι λόγοι που εγκαταλείπουν την πατρίδα τους είναι κυρίως οικονομικοί, αφού η οικονομία του Μπαγκλαντές είναι εξαιρετικά αδύναμη. Η κοινότητα αποτελείται σε μεγάλη πλειοψηφία από άντρες, 2545 ετών. Η κοινότητα του Μπαγκλαντές στην Ελλάδα παρουσιάζει σχετικά χαμηλά ποσοστά ανεργίας (15-20%) σε σύγκριση με άλλες μουσουλμανικές κοινότητες. Οι μετανάστες από το Μπαγκλαντές εργάζονται σε εστιατόρια, αλλά πολλοί απασχολούνται και ως ράφτες. Τα περισσότερα μέλη της κοινότητας κατοικούν κοντά στο κέντρο της Αθήνας σε περιοχές, όπως τα Πετράλωνα, τα Κάτω Πατήσια, την Ατ-

τική και την Ομόνοια, καθώς και στην Καλλιθέα και τον Πειραιά.

Αιγύπτιοι Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 2011, οι Αιγύπτιοι μετανάστες που κατοικούν στην Αττική ανέρχονται στους 7.590 (panorama.statistics.gr), ενώ σε αυτούς προστίθενται και οι Αιγύπτιοι που διατηρούν τόσο την αιγυπτιακή, όσο και την ελληνική τους υπηκοότητα, οι οποίοι ανέρχονται στους 1.378. Η αιγυπτιακή κοινότητα στην Ελλάδα αποτελείται από ανθρώπους με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, οι οποίοι δεν αντιμετωπίζουν ιδιαίτερα προβλήματα ένταξης στην ελληνική κοινωνία. Οι Αιγύπτιοι μετανάστες βρίσκονται στη χώρα μας κυρίως για πολιτικούς και οικονομικούς λόγους. Η αιγυπτιακή κοινότητα αποτελείται κυρίως από άντρες, ενώ τα μέλη της είναι στην πλειοψηφία τους παιδιά (0-14 ετών) και άτομα 25-54 ετών.

Σύριοι Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 2011, οι Σύριοι που κατοικούσαν στην Αθήνα τότε ήταν 5.878 (panorama.statistics.gr). Ο αριθμός αυτός είναι σίγουρα μεγαλύτερος σήμερα, λόγω του αυξανόμενου αριθμού προσφύγων που έχουν έρθει στην Ελλάδα από την έναρξη του εμφύλιου πολέμου από το 2011 και μετά. Τα στοιχεία που αφορούν την εν λόγω πληθυσμιακή ομάδα είναι περιορισμένα. Γενικά πρόκειται για μεσοαστούς Σύριους, με υψηλό μορφωτικό επίπεδο, οι οποίοι εγκαταλείπουν τη Συρία συχνά με τις οικογένειες τους. Σύμφωνα και πάλι με την απογραφή του 2011, η κοινότητα κα-

κάναμε μαθήματα ελληνικών, μαθήματα αφγανικών, στον έναν όροφο δημιουργήσαμε χώρο προσευχής και στον άλλο όροφο χώρο συνάντησης των μελών της κοινότητας. Σε αυτόν τον χώρο αντιμετωπίσαμε προβλήματα με τους κατοίκους της περιοχής, πήγαμε και στο δημαρχείο και τελικά μας είπαν ότι πρέπει να φύγουμε από τον χώρο αυτό. Συνολικά ξοδέψαμε 25.000 με 30.000€ στον χώρο αυτό.

τοικεί κυρίως στο δήμο της Αθήνας, καθώς και στην Καλλιθέα και τον Άγιο Δημήτριο.

Αφγανοί Η κοινότητα των Αφγανών στην Αθήνα ξεκίνησε να δημιουργείται το 2006, ενώ από την απογραφή του 2011 φαίνεται ότι αριθμεί 4.771 μέλη (panorama. statistics.gr). Πρόκειται κυρίως για σιίτες μουσουλμάνους, οι οποίοι ξεκίνησαν να μεταναστεύουν από το Αφγανιστάν, λόγω της εχθρικής στάσης που αντιμετωπίζουν στην χώρα τους από τους σουνίτες μουσουλμάνους, που αποτελούν και την πλειοψηφία των Αφγανών. Τα μέλη της κοινότητας κατοικούν κυρίως στο δήμο της Αθήνας, σε γειτονιές όπως, το Περιστέρι, το Παγκράτι και τα Πετράλωνα καθώς και στους δήμους του Λαυρίου και του Κορυδαλλού. Η κοινότητα αποτελείται από παιδιά και άτομα μικρής ηλικίας και από ενήλικες μέχρι και 45 ετών, ενώ η πλειοψηφία αποτελούν οι άνδρες. Η κοινότητα έχει αντιμετωπίσει προβλήματα με τον ντόπιο πληθυσμό της Αθήνας, αφού όπως μας ενημέρωσε ο πρόεδρος της Αφγανικής κοινότητας, έχουν σημειωθεί κατά καιρούς περιστατικά βίας κατά μελών της κοινότητας (Συνέντευξη): Ένα σοβαρό περιστατικό συνέβη το 2007. Είχαμε ανοίξει γραφείο στην πλατεία Αττικής, όπου κάναμε και μαθήματα ελληνικών, στο οποίο έγινε επίθεση και τραυματίστηκαν πολλά άτομα συμπεριλαμβανομένης και της δασκάλας. Στη συνέχεια φύγαμε από εκεί και ήρθαμε στην Ομόνοια. Το 2012 δημιουργήσαμε πολιτιστικό κέντρο σε άλλο χώρο στο Περιστέρι, ο οποίος ήταν υπόγειος και μικρός. Μετά νοικιάσαμε άλλο χώρο στο Περιστέρι, ο οποίος ήταν τριώροφος και στον έναν όροφο

Τούρκοι Σύμφωνα με την απογραφή του 2011 οι Τούρκοι που ζουν στην Αττική είναι 3.837 (panorama. statistics.gr). Ως βασικός λόγος μετανάστευσης αποτελεί η αντίθεση τους με το πολιτικό καθεστώς που επικρατεί στην Τουρκία. Η αναλογία ανδρών και γυναικών είναι η ίδια, ενώ όσον αφορά την ηλικία, ο τουρκικός πληθυσμός στην Αττική είναι από 25 μέχρι και 75 ετών και άνω. Οι περισσότεροι κατοικούν στο Δήμο της Αθήνας, στην Καλλιθέα, τον Άλιμο, τη Νέα Σμύρνη και το Παλαιό Φάληρο. (panorama. statistics.gr)

Ιρακινοί Η ιρακινή κοινότητα της Αττικής αριθμεί 2.977 μέλη, σύμφωνα με την απογραφή του 2011 (panorama. statistics.gr). Οι βασικοί λόγοι μετανάστευσης των Ιρακινών μεταναστών είναι οι πολιτικές ανακατατάξεις και οι συνεχείς πόλεμοι που επικρατούν στο Ιράκ. Η κοινότητα αποτελείται από σαφώς περισσότερους άντρες, ενώ η πλειοψηφία του ιρακινού πληθυσμού στην Αττική είναι μεταξύ 25 και 34 ετών. Τα μέλη της κοινότητας κατοικούν κυρίως στο δήμο

της Αθήνας, καθώς και στο Περιστέρι, το Αιγάλεω, τον Άγιο Δημήτριο και τον Κορυδαλλό. (panorama. statistics.gr)

Ιρανοί Σύμφωνα με την απογραφή του 2011, οι Ιρανοί που κατοικούν στην Αττική ανέρχονται στους 1.156 (panorama.statistics.gr). Ως βασικός λόγος μετανάστευσης αποτελεί το θεοκρατικό καθεστώς του Ιράν. Η κοινότητα αποτελείται από περισσότερους άνδρες και τα μέλη της είναι κυρίως από 25 μέχρι 44 ετών. Τα μέλη της κοινότητας κατοικούν κυρίως στο δήμο της Αθήνας και δεν αντιμετωπίζουν προβλήματα όσον αφορά την απασχόληση τους (panorama. statistics.gr).

Σενεγαλέζοι Σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 2011, η κοινότητα των Σενεγαλέζων στην Αττική αριθμεί 413 άτομα (panorama.statistics.gr). Οι πρώτοι μετανάστες από τη Σενεγάλη ήρθαν στην Ελλάδα στα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1990, ενώ οι περισσότεροι ξεκίνησαν να έρχονται από το 2002 και μετά. Οι περισσότεροι Σενεγαλέζοι έρχονται στην Ελλάδα για οικονομικούς λόγους, χωρίς τις οικογένειες τους (Συνέντευξη). Στην πλειοψηφία τους είναι άντρες, ενώ οι ηλικίες τους ποικίλουν ομοιόμορφα. Τα μέλη της κοινότητας ασχολούνται κυρίως με το εμπόριο και στην πλειοψηφία τους κατοικούν σε περιοχές του δήμου της Αθήνας, όπως την Κυψέλη, την Αττική, την Ομόνοια, αλλά και στο Μενίδι (panorama.statistics.gr). Στην περιοχή της Αττικής, εκτός από τις προαναφερθείσες μουσουλμανικές κοινότητες υπάρχουν

και άλλες από χώρες κατά βάση μουσουλμανικές, όπως το Μαρόκο (916), ο Λίβανος (762), η Αλγερία (646), η Παλαιστίνη (537), η Ιορδανία (408), η Τυνησία (329), η Λιβύη (161) (panorama.statistics. gr) ( Social Representations and Identity: Content, Process, and Power, 2007). Για τις εν λόγω κοινότητες, ωστόσο, δεν μπορέσαμε να βρούμε πληροφορίες σχετικά με το θρήσκευμα των μελών τους στην Αθήνα και για το λόγο αυτό δεν τις αναφέρουμε.

6.2.2. Η ταυτότητα του μουσουλμάνου μετανάστη στην Ελλάδα Όσον αφορά την περίπτωση της Ελλάδας, στη συνέχεια επιχειρούμε να ορίσουμε την ταυτότητα του μουσουλμάνου μετανάστη στη χώρα μας, με βάση τις συνεντεύξεις που πήραμε από υπεύθυνους μουσουλμανικών κοινοτήτων και απλών μουσουλμάνων μεταναστών της Αθήνας. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω η μουσουλμανική κοινότητα της Αθήνας αποτελείται από πολλές εθνικότητες οι οποίες παρουσιάζουν διαφορετικά μεταξύ τους δημογραφικά χαρακτηριστικά, ενώ είναι στην πλειοψηφία τους σουνιτική. Με βάση την επιτόπια έρευνα που πραγματοποιήσαμε, παρατηρήσαμε ότι τα διαφορετικά χαρακτηριστικά που τους διακρίνουν παίζουν σημαντικό ρόλο στον τρόπο που οργανώνουν τις επιμέρους κοινότητες τους, στον τρόπο που διεκδικούν τα αιτήματα τους, αλλά και στη διαδικασία συγκρότησης μιας ενιαίας μουσουλμανικής ταυτότητας. Οι μουσουλμάνοι μετανάστες της Αθήνας είναι στην πλειοψηφία τους οργανωμένοι σε κοινότητες με βάση τη χώρα καταγωγής τους. Αυτές οι κοινό-

τητες είναι μεταναστευτικές και δεν έχουν άμεση σχέση με τη θρησκεία του Ισλάμ. Σύμφωνα με τους Basch et al. (1994: 22) «ο διεθνισμός είναι μια διαδικασία με την οποία οι μετανάστες, μέσα από τις καθημερινές τους δραστηριότητες [...] δημιουργούν κοινωνικά πεδία που διασχίζουν τα εθνικά σύνορα». Ένα από τα μέσα για τη δημιουργία κοινωνικών πεδίων είναι τα δίκτυα και οι κοινότητες. Τα εθνικά δίκτυα και η δημιουργία κοινοτήτων παρέχουν ένα δίχτυ ασφαλείας που εξυπηρετεί πολλαπλές ανάγκες, που κυμαίνονται από το αίσθημα του ανήκειν και της κοινωνικότητας έως τις πρακτικές πιθανότητες ευκαιριών απασχόλησης. Οι επίσημες εθνικές κοινότητες έχουν νομική μορφή, επίσημη αναγνώριση και χαρακτήρα. Οργανώνονται και αυτοπροσδιορίζονται γύρω από συγκεκριμένους στόχους και δράσεις, όπως αυτές παρουσιάζονται στο καταστατικό τους. Ενδεικτικά, στην Αθήνα υπάρχουν συνολικά 89 συνδικάτα και κοινότητες που σχετίζονται με 49 εθνικότητες (Υπουργείο Εσωτερικών 2012, Δήμος Αθηναίων 2012, Φόρουμ μεταναστών 2012). Είναι εμφανές ότι ορισμένες εθνοτικές ομάδες έχουν σχηματίσει περισσότερους από έναν οργανισμούς. Το επίσημο καθεστώς που κατέχει μια εθνική κοινότητα και η επιρροή που ασκεί συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με το πόσο χρόνο υπάρχουν τα μέλη της στη χώρα. (The inhabitation of urban public space by irregular migrants visibility PhD (429), 2015) Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί η Μουσουλμανική Ένωση Ελλάδας, η οποία δημιουργήθηκε το 2003 με σκοπό «να ενώσει όλους τους Μουσουλμάνους της Ελλάδας και έχει κάνει μεγάλες προσπάθειες να αναδείξει το θετικό προφίλ του Ισλάμ και των Μουσουλμάνων της Ελλάδας. Μέσα από

τις σχέσεις με τα ΜΜΕ, τις σχέσεις με τις Ελληνικές Αρχές, την εκπαίδευση και την προάσπιση των δικαιωμάτων των Μουσουλμάνων, η Μουσουλμανική Ένωση Ελλάδας εγγυάται ότι η φωνή των Μουσουλμάνων εκπροσωπείται.» Στην πραγματικότητα πρόκειται για μια ένωση η οποία εκπροσωπεί κατά βάση τους μουσουλμάνους μετανάστες αραβικής προέλευσης που ζουν στην πρωτεύσουσα και προωθεί τα ζητήματα που τους αφορούν. Οι σχέσεις μεταξύ των διαφορετικών κοινοτήτων είναι καλές, αλλά όχι ιδιαίτερα στενές. Όσον αφορά τα διαφορετικά πολιτισμικά τους χαρακτηριστικά, αυτά διατηρούνται στο νέο τους περιβάλλον και εκφράζονται σε μεγάλο βαθμό μέσω της θρησκείας και των θρησκευτικών πρακτικών τους, αλλά και μέσω άλλων παραδόσεων. Η έλλειψη επίσημου ισλαμικού τεμένους στην Αθήνα, έχει ως συνέπεια τη δημιουργία από την πλευρά των μουσουλμάνων μεταναστών άτυπων χώρων λατρείας. Οι χώροι αυτοί δημιουργούνται ανά εθνικότητες και πολλές φορές φιλοξενούν εκτός από τις λατρευτικές λειτουργίες και άλλες δραστηριότητες που αφορούν τα πολιτισμικά έθιμα των χωρών καταγωγής, όπως μαθήματα αραβικών και άλλων γλωσσών, καθώς και μαθήματα θρησκευτικού χαρακτήρα. Παρά το γεγονός ότι η δυτική κοινωνική επιστήμη έχει αποδεχτεί ότι η αφομοίωση των πολιτιστικών και θρησκευτικών ταυτοτήτων μέσα σε μια εθνική κοινωνία ήταν απαραίτητη προϋπόθεση για την κοινωνικο-οικονομική και πολιτική ανάπτυξη, η αναγέννηση σε παγκόσμια κλίμακα της εθνότητας, της φυλής και της θρησκείας στους κοινωνικούς και πολιτικούς σχηματισμούς των πολιτών και των εθνών αποτελεί πραγματικότητα. Οι πρόσφατες ενδυναμωμένες εθνικές, φυλετικές, θρησκευτικές «φω-

νές» των διαφορετικών κοινοτήτων, εθνών και μεταναστών εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης θεωρούνται

η απάντηση των μεταναστών στην εθνική, φυλετική και κοινωνική απομόνωση.

6.3. Το ζήτημα της αποδοχής Η έρευνα στην κοινωνική ψυχολογία έχει αφιερώσει αρκετή προσπάθεια στο να δείξει ότι η προκατάληψη και οι διακρίσεις μπορούν να μειωθούν με τη βελτίωση της επαφής σε μια εσωτερική ομάδα. Η θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας, ιδιαίτερα, προσπαθεί να παράσχει μια θεωρητική επίγνωση στον τρόπο με τον οποίο, οι διαμάχες και οι διακρίσεις μπορούν να μειωθούν, όταν τα μέλη που ανήκουν στις υπό-ομάδες μιας ευρύτερης υπέρ-ομάδας έρχονται κοντά.Ο Hewstone (2006) διαπίστωσε ότι η έκταση της επαφής της εσωτερικής ομάδας σχετίζεται θετικά με τη συμπεριφορά της υπερ-ομάδας, την προοπτική της και την εμπιστοσύνη. Με βάση τα ευρήματά τους, οι συγγραφείς εκφράζουν μια σταθερή πεποίθηση ότι σε «βαθιά διαχωρισμένες κοινωνίες, η επαφή είναι ένα ουσιαστικό μέρος μιας οποιασδήποτε λύσης» (Social Representations and Identity: Content, Process, and Power, 2007). Συχνά έχει προβλεφθεί στην ιστορία της ανθρωπότητας ότι η πρόοδος σε μια κοινωνία μπορεί να επιτευχθεί μέσω της εκπαίδευσης και της επιδίωξης για γνώση. Ομοίως, τα ορθολογιστικά μοντέλα στην κοινωνική ψυχολογία υποθέτουν ότι η κοινωνική επαφή, η αλληλεπίδραση και η καλύτερη γνώση των άλλων μπορεί να απομακρύνει τα εμπόδια μεταξύ των ομάδων, καθώς και τις πεποιθήσεις που δημιουργούνε τα εν λόγω εμπόδια (Social Representations and Identity: Content, Process, and Power, 2007).

Η ανεκτικότητα απέναντι στο ξένο, το άγνωστο και το διαφορετικό αποτελεί βασικό κριτήριο πολιτισμού και δημοκρατικότητας κάθε κοινωνίας. Η πολυπολιτισμικότητα που χαρακτηρίζει τις κοινωνίες σήμερα εγείρει το ζήτημα της αποδοχής ή και της ανοχής των νέων αυτών μεταναστευτικών πληθυσμών από τις χώρες υποδοχής τους. Η παρουσία λόγω της μετανάστευσης νέων διαφορετικών πολιτισμών, θρησκειών και εθνικοτήτων στο πλαίσιο μιας μέχρι πρότινος ομοιογενούς κοινωνίας, έχει συχνά ως αποτέλεσμα την διάκριση των μεταναστών ως κάτι «άλλο» από το γηγενή της πληθυσμό. Οι ντόπιοι κάτοικοι των χωρών υποδοχής, τείνουν να αποδέχονται τους «άλλους», εφόσον αυτοί δεν έρχονται σε σύγκρουση με τα δικά τους δικαιώματα. Αρχικά, η αποδοχή των δικαιωμάτων των «άλλων» γίνεται μόνο στο βαθμό που τα ανθρώπινα δικαιώματα των «ντόπιων» δεν απειλούνται και διατηρείται η δημόσια τάξη. Ωστόσο πρόκειται για μια καταφατική στάση, η οποία ενδέχεται υπό κατάλληλες συνθήκες να μετατραπεί σε μια πιο περιοριστική μορφή της έννοιας της αποδοχής. Ωστόσο, η ανοχή ορίζεται με διαφορετικούς όρους, όταν η πλειοψηφία του πληθυσμού μιας κοινωνίας αντιμετωπίζει οικονομική και κοινωνική ανασφάλεια. (Muslimimmigrantsandthegreeknati on, 2013) Η ανάγκη για αυτοάμυνα στις φιλελεύθερες δημοκρατικές τάξεις, αλλά και οι πολιτικές και οικονομικές τους δυσχέρειες, μεταμορφώνουν τις

φιλελεύθερες κοινωνίες σε ιδιαίτερα μη-ανεκτικές. Αυτό συνεπάγεται την εμφάνιση μιας ορισμένης ιεραρχίας λιγότερο και περισσότερο προηγμένων κοινωνιών, πλειοψηφιών και μειονοτήτων. Εξ ονόματος της ευημερίας της εγγενούς πλειοψηφίας, η ανοχή πρέπει να είναι νομικά και θεσμικά περιορισμένη και να ακολουθεί συγκεκριμένες προϋποθέσεις. Σε αυτήν την περίπτωση η ανοχή καλείται να αποτελέσει μια έννοια που αναφέρεται σε μια ευρύτερη ποικιλία θεμάτων, στα οποία διαφορετικές κοινωνικές ομάδες δεν μπορούν και δεν χρειάζεται να είναι σύμφωνες και, ως εκ τούτου, να λειτουργήσει ως μια φιλελεύθερη αξία που διαχειρίζεται τη δημόσια ζωή σε σύγχρονες κοινωνίες σε περιόδους κρίσης. Ωστόσο, σε περιόδους κρίσης, ακόμη και η ελάχιστη ανοχή αμφισβητείται με το επιχείρημα ότι ορισμένες μορφές διαφορετικότητας είναι ουσιαστικά ανελεύθερες και δεν πρέπει να γίνονται αποδεκτές. (Muslim immigrants and the greek nation, 2013) Αυτή η αναδυόμενη μισαλλοδοξία αναπτύσσεται περαιτέρω, διαστρεβλώνοντας εντελώς τα πράγματα: δεν είναι θέμα αν «εμείς» τους ανεχόμαστε εφαρμόζοντας τις δημοκρατικές αρχές μας, αλλά αν «αυτοί» είναι «απαράδεκτοι» λόγω των εγγενών πολιτιστικών χαρακτηριστικών τους.(Muslim immigrants and the greek nation, 2013, σ. 718) Τέτοιες μορφές «ανελεύθερης» και συνεπώς αθέμιτης διαφορετικότητας περιλαμβάνουν και τη θρησκεία, με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα του Ισλάμ. Στη σημερινή Ελλάδα προβλήματα ανοχής και μισαλλοδοξίας απέναντι στην πολιτιστική και τη θρησκευτική ποικιλομορφία που παρατηρείται ως συνέπεια της μετανάστευσης, αντανακλούν την έντονη οικονομική κρίση που υφίσταται η χώρα, καθώς και την άνοδο της ρατσιστικής βίας και του

ρατσιστικού λόγου από ακροδεξιές ομάδες και κόμματα. Η οξεία οικονομική και πολιτική κρίση που αντιμετωπίζει η χώρα από το 2009 σε συνδυασμό με μια αξιοσημείωτη αύξηση από το 2007 των αφίξεων μεταναστών και αιτούντων άσυλο από την Ασία και την Αφρική, καθώς και οι μειωμένες ευκαιρίες απασχόλησης, θέτουν πιεστικά το ζήτητμα της αποδοχής και της ένταξης. Παράλληλα, η αυξανόμενη ανασφάλεια που χαρακτηρίζει την ελληνική κοινωνία τα τελευταία χρόνια έχει ως αποτέλεσμα τη θεαματική άνοδο ακροδεξιών δυνάμεων και την μετατροπή της αντιμεταναστευτικής ρητορικής και της ξενοφοβίας σε κυρίαρχο λόγο. Στην Ελλάδα, η κυρίαρχη άποψη είναι ότι οι μετανάστες είναι ένα βολικό, αν και προσωρινό, εργατικό δυναμικό που πρέπει να επιστρέψει στην πατρίδα του όταν η δουλειά του τελειώσει και οι οποίοι, εν πάση περιπτώσει, δεν ήταν ευπρόσδεκτοι να παραμείνουν και να γίνουν μέλη του Ελληνικού έθνους (Τριανταφυλλίδου, 2010). Η απειλή από την οικονομική κρίση προβάλλεται πάνω στους μετανάστες, οι οποίοι μετουσιώνονται σε ένα εσωτερικό σημαντικό «άλλο» (Τριανταφυλλίδου, 1998). Η εν λόγω αυξανόμενη μισαλλοδοξία εμφανίζεται στη χώρα μας με τη μορφή ενός αντιδραστικού εθνικισμού σε μια περίοδο πολύπλευρης κρίσης, μια μισαλλοδοξία που μπορεί να αποδοθεί στην «εθνικο-πολιτιστική» αντίληψη της κυριαρχίας του έθνους, στις εθνικές παραδόσεις του ανήκειν και στην «ανατολική» κληρονομιά της χώρας. Η ελληνική κοινωνία διακρίνεται σε «εμάς» του ίδιου έθνους και τους «άλλους», τους μετανάστες γενικότερα, τους μουσουλμάνους μετανάστες ειδικότερα. Ο αποκλεισμός, η ανισότητα, η μισαλλοδοξία, ακόμη και η

ρατσιστική βία μπορεί να δικαιολογηθεί, όταν διακυβεύονται τα ιδανικά του έθνους. Αυτός ο τύπος μισαλλοδοξίας και απόρριψης του «άλλου» μετανάστη βασίζεται σε επιχειρήματα για την ευημερία του έθνους, η οποία εμφανίζεται ως η άκρα και αδιαμφισβήτητη προτεραιότητα που καθορίζει όλα τα θέματα κοινωνικής και δημόσιας ζωής. (Muslim immigrants and the greek nation, 2013) Η αυξανόμενη αίσθηση κρίσης καθιστά όρους όπως η ισότητα και η ανεκτικότητα μη οικείους και ενθαρρύνει τις ιεραρχίες μεταξύ ευρύτερων ομάδων και υπο-ομάδων. Παρατηρείται η κυνική απόρριψη πολιτικά ορθών απόψεων περί της πολυπολιτισμικότητας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καθώς και μια ανησυχία για την πολιτιστική ομοιογένεια της κοινωνίας. Κατά συνέπεια παρατηρείται η απόρριψη των μειονοτήτων, με πρόφαση την υπερβολική ποικιλομορφία και διαφορετικότητα. Στην Ελλάδα, επομένως, η μισαλλοδοξία που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια εκφράζεται με όρους ξεκάθαρα εθνικιστικούς, ενσαρκώνοντας την ιδέα ότι ο κόσμος είναι φυσικά χωρισμένος σε έθνη και ότι τα επιμέρους έθνη οφείλουν να διατηρήσουν την πολιτική τους αυτονομία, την εθνοτική τους καθαρότητα και την πολιτιστική τους αυθεντικότητα. Στην πραγματικότητα, το ελληνικό παράδειγμα υποδεικνύει το γεγονός ότι η μισαλλοδοξία βασίζεται σε μεγάλο βαθμό σε προϋπάρχουσες αντιλήψεις περί εθνικής ταυτότητας. (Muslim immigrants and the greek nation, 2013) Ενώ στην ελληνική περίπτωση, η ιεραρχία είναι χτισμένη γύρω από ένα εθνικιστικό επιχείρημα «εμείς εναντίον τους», αυτό που υπονοείται στην περίπτωση της φιλελεύθερης μισαλλοδοξίας είναι μια απλοποιημένη ιεραρχική αντίθεση μεταξύ «εμάς», εκείνων που εκπροσωπούν τους φιλελεύθερους του

δυτικού πολιτισμού και των «αυτών», εκείνων που ανήκουν στον κόσμο του Ισλάμ. Με πρόφαση την υπεράσπιση των φιλελεύθερων ιδανικών των δυτικών κοινωνιών, οικοδομείται ένας νέος ευρωπαϊκός εθνικισμός, ο οποίος χαρακτηρίζεται από αποκλειστικότητα και ξενοφοβία (Muslim immigrants and the greek nation, 2013).

6.3.1. Η ένταξη των μουσουλμάνων μεταναστών στην Ελλάδα Στην Ελλάδα και ειδικότερα στην Αθήνα, που συγκεντρώνει και την πλειοψηφία των μουσουλμάνων μεταναστών, οι μουσουλμανική κοινότητα αντιμετωπίζει σημαντικά προβλήματα στην προσπάθεια της να ενταχθεί στην ελληνική κοινωνία. Οι μουσουλμάνοι μετανάστες της Αθήνας θεωρούν ότι τα βασικά προβλήματα που δυσχεραίνουν την ένταξη τους, αφορούν τη νομική τους ένταξη, δηλαδή την απόκτηση νόμιμης άδειας παραμονής, τη θρησκευτική ελευθερία και πρακτική, καθώς και το σεβασμό στη διαφορετικότητα που τους διακρίνει ως κοινότητα. Τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι μουσουλμάνοι μετανάστες όσον αφορά τη θρησκευτική τους ελευθερία, εστιάζονται στη μη ύπαρξη επίσημου μουσουλμανικού τεμένους, καθώς και ενός νεκροταφείου. Όπως μας ανέφεραν σε συνεντεύξεις πρόεδροι μεταναστευτικών κοινοτήτων, καθώς και απλοί μουσουλμάνοι πολίτες, η κατασκευή ενός κεντρικού ισλαμικού τεμένους έχει τόσο πρακτική σημασία, όσο και συμβολική. Παρόλο που είναι αμφίβολο ότι ένα μοναδικό ισλαμικό τέμενος

θα μπορέσει να καλύψει τις θρησκευτικές ανάγκες ολόκληρης της μουσουλμανικής κοινότητας της πρωτεύουσας, σίγουρα θα διευκολύνει την τέλεση της προσευχής κατά τη διάρκεια των μεγάλων εορτών, που συγκεντρώνουν μεγάλο πλήθος πιστών. Η ίδρυση του τεμένους, ωστόσο, θα έχει και συμβολικό χαρακτήρα, αφού θα σηματοδοτεί την παρουσία της μουσουλμανικής κοινότητας στην πόλη, αλλά και την εξέλιξη του Ισλάμ από την ιδιωτική στη δημόσια σφαίρα. Ενώ, μέχρι σήμερα οι μουσουλμάνοι μετανάστες αναγκάζονται να προσεύχονται σε αόρατα και ιδιωτικά παράτυπα τζαμιά, με την ύπαρξη επίσημου ισλαμικού τεμένους σηματοδοτείται ανοικτά, δημόσια και με ορατό τρόπο η ισλαμική παρουσία στην πόλη. Όσον αφορά το νεκροταφείο, αυτό είναι απαραίτητο, έτσι ώστε η μουσουλμάνοι κάτοικοι της πόλης να μπορούν να τελέσουν τις νεκρικές τους τελετουργίες. Λόγω της έλλειψης νεκροταφείου, οι μουσουλμάνοι μετανάστες αναγκάζονται να θάβουν ή να αποτεφρώνουν τους νεκρούς, είτε στη Θράκη, είτε στη χώρα καταγωγής τους. Ωστόσο, το ζήτημα της ταφής των νεκρών συνδέεται και με την έλλειψη επίσημου κεντρικού τεμένους, αφού η προετοιμασία του νεκρού γίνεται παραδοσιακά μέσα στο τζαμί. Όμως, η έλλειψη κατάλληλων υποδομών στα υπάρχοντα άτυπα τζαμιά καθιστά αποτρεπτική τη συνέχιση της εν λόγω παράδοσης και υπογραμμίζει εκ νέου την ανάγκη ύπαρξης επίσημου μουσουλμανικού τεμένους (Σχέδιο δράσης «Αναζητώντας τρόπους συνύπαρξης», 2011). Επιπρόσθετα, οι μουσουλμάνοι μετανάστες αντιμετωπίζουν προβλήματα που αφορούν τη θρησκευτική πρακτική και στην καθημερινή τους ζωή. Οι δυσκολίες εντοπίζονται σε μεγαλύτερο βαθμό στον

εργασιακό τους χώρο, αφού αδυνατούν να λείψουν από τη δουλειά τους την Παρασκευή, μέρα που παραδοσιακά προσεύχονται στο τζαμί, ενώ συχνά αδυνατούν να πάρουν άδεια στην περίοδο εορτασμού του Ραμαζανιού (Σχέδιο δράσης «Αναζητώντας τρόπους συνύπαρξης», 2011). Ως προς την κοινωνική και πολιτιστική τους ένταξη, οι μουσουλμάνοι μετανάστες πιστεύουν ότι μεγάλο ρόλο παίζει το γεγονός ότι το πολιτισμικό αξιακό τους πλαίσιο αντιμετωπίζεται αρνητικά και προκατειλημμένα από την ελληνική κοινωνία. Πιστεύουν ότι οι Έλληνες δε δείχνουν τον απαραίτητο σεβασμό στη θρησκεία τους και στη διαφορετική τους κουλτούρα. Χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα αποτελεί η κυρίαρχη άποψη που επικρατεί στην ελληνική κοινωνία σχετικά με την καταπίεση των γυναικών στο Ισλάμ, με την οποία οι ίδιοι διαφωνούν. Επίσης πιστεύουν ότι στη δυσκολία ένταξης τους στην ελληνική κοινωνία συμβάλλει, επίσης, το γεγονός ότι αντιμετωπίζονται από τον ντόπιο πληθυσμό ως άνθρωποι βαθιά θρησκευόμενοι, ενώ η ίδια η ελληνική κοινωνία δεν αυτοπροσδιορίζεται ως τέτοια. (Σχέδιο δράσης «Αναζητώντας τρόπους συνύπαρξης», 2011) Τέλος, από τις συνεντεύξεις που πραγματοποιήσαμε με διάφορα μέλη της μουσουλμανικής κοινότητας της Αθήνας, προκύπτει ότι σύμφωνα με τους ίδιους, η δυσκολία αποδοχής της κοινότητας από την ελληνική κοινωνία έγκειται σε μεγάλο βαθμό στην ταύτιση του Ισλάμ με την Τουρκία. Λόγω του βεβαρημένου ιστορικού παρελθόντος και των τεταμένων σχέσεων μεταξύ των δύο κρατών, η αντιμετώπιση του Ισλάμ γενικότερα και των μουσουλμάνων μεταναστών ειδικότερα από την πλευρά της ελληνικής κοινωνίας είναι αρνητικά προκατειλημμένη.

6.4. Οι άτυποι χώροι λατρείας Η ύπαρξη μουσουλμανικών άτυπων χώρων λατρείας στην Αθήνα, χρονολογείται από τη στιγμή που η μουσουλμανική κοινότητα της πόλης ξεκίνησε να δημιουργείται και εξακολουθεί να υφίσταται, λόγω της έλλειψης, όλα αυτά τα χρόνια, επίσημου ισλαμικού τεμένους. Η ποικιλομορφία που διακρίνει την κοινότητα των μουσουλμάνων στην ευρύτερη περιοχή της Αττικής αντανακλάται και στους άτυπους χώρους λατρείας της. Η ύπαρξη πολλών εθνικοτήτων έχει ως αποτέλεσμα τη διάκριση των άτυπων χώρων λατρείας με όρους εθνικούς. Πράγματι παρατηρείται η ύπαρξη τριών τύπων τζαμιών, όσον αφορά την εθνικότητα: τα αραβικά και τα ασιατικά, τα οποία διακρίνονται με τη σειρά τους σε πακιστανικά και μπαγκλαντεσιανά. Οι μουσουλμάνοι μετανάστες, ωστόσο, δεν διαφοροποιούνται μόνο ως προς την εθνικότητα τους, αλλά διακρίνονταν και ως προς την ισλαμική τους κατεύθυνση σε Σουνίτες και Σιίτες. Για το λόγο αυτό, μπορεί να υπάρχουν τζαμιά που ανήκουν στην ίδια εθνικότητα, αλλά σε διαφορετική ισλαμική κατεύθυνση. Οι πρώτες προσπάθειες δημιουργίας λατρευτικού χώρου έγιναν από μουσουλμάνους μετανάστες αραβικής καταγωγής, αφού αυτοί προηγούνται των ασιατών όσον αφορά την άφιξη τους στην Ελλάδα. Ειδικότερα, ο πρώτος αυτοσχέδιος μουσουλμανικός χώρος λατρείας στο δήμο της Αθήνας, δημιουργήθηκε τη δεκαετία του 1970 σε μια αίθουσα της Ιατρικής Σχολής στην περιοχή του Γουδιού από μουσουλμάνους μετανάστες. Ο εν λόγω χώρος δημιουργήθηκε με την άδεια της διοίκησης της σχολής και χρησιμοποιήθηκε κατά κόρον από μουσουλμάνους φοιτητές από την Αίγυπτο, την Παλαιστίνη, την Ιορδανία και

το Σουδάν για την τέλεση της προσευχής της Παρασκευής. Λόγω της μη επάρκειας του εν λόγω χώρου στις περιόδους των μεγάλων γιορτών (Ραμαζάνι και Μπαϊράμι), αυτές τελούνταν με κάποιες διακοπές μέχρι και το 1995, στο Πάρκο Ελευθερίας πλησίον του Μεγάρου Μουσικής (Σχέδιο δράσης «Αναζητώντας τρόπους συνύπαρξης», 2011). Οι πρώτες προσπάθειες ενοικίασης ανεξάρτητων χώρων λατρείας χρονολογούνται από τη δεκαετία του 1980. Ειδικότερα, δύο τζαμιά που ιδρύθηκαν το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1980 ήταν αραβικά. Το πρώτο ιδρύθηκε το 1986 στο Γουδί από μουσουλμάνους φοιτητές και αποφοίτους ελληνικών Πανεπιστημίων, στην συντριπτική τους πλειοψηφία αραβικής καταγωγής. Το πρώτο αυτό αραβικό άτυπο τζαμί λειτούργησε επίσημα ως πολιτιστικό και επιμορφωτικό κέντρο, με άδεια από το πρωτοδικείο Αθηνών. Το δεύτερο παλαιότερο αραβικό τζαμί ιδρύθηκε το 1989 στην περιοχή του Μεταξουργείου, από μετανάστη Αιγυπτιακής καταγωγής. Ένα ακόμη τζαμί που ιδρύθηκε αυτή την περίοδο είναι το τζαμί «Κάιρο Πανσεόν» στον Πειραιά, το οποίο θεωρείται από πολλούς μουσουλμάνους μετανάστες το δεύτερο παλαιότερο τζαμί στο Λεκανοπέδιο Αττικής, μετά το τζαμί στο Γουδί. Δύο ακόμη αραβικά τζαμιά ξεκίνησαν τη λειτουργία τους στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ενώ άλλα οκτώ αραβικά τζαμιά ιδρύθηκαν μεταξύ των ετών 2002 και 2007 (Σχέδιο δράσης «Αναζητώντας τρόπους συνύπαρξης», 2011). Όσον αφορά τα ασιατικά τζαμιά, αυτά άρχισαν να ιδρύονται τη δεκαετία του 1990, οπότε και ξεκίνησαν να δημιουργούνται οι κοινότητες των Πακιστανών και των Μπαγκλαντεσιανών στην Αθήνα.

Ειδικότερα, σχεδόν 10 χρόνια μετά από την ίδρυση του πρώτου αραβικού τζαμιού στο Γουδί, ιδρύθηκε το 1995 το πρώτο πακιστανικό τζαμί στον Κολωνό, ενώ τρία ακόμη πακιστανικά τζαμιά ιδρύθηκαν μεταξύ των ετών 2003 και 2004. Το 1996 ιδρύθηκε το πρώτο μπαγκλαντεσιανό τζαμί στην οδό Αισχύλου, ενώ μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1990 ιδρύθηκαν άλλα 4. Ακόμη 6 μπαγκλαντεσιανά τζαμιά ιδρύθηκαν μεταξύ των ετών 2003 και 2007 (Σχέδιο δράσης «Αναζητώντας τρόπους συνύπαρξης», 2011). Το δίκτυο των μουσουλμανικών άτυπων χώρων λατρείας στην περιοχή της Αττικής σήμερα έχει εξαπλωθεί, λόγω της συνεχιζόμενης έλευσης και εγκατάστασης μουσουλμάνων μεταναστών και προσφύγων σε αυτήν. Λόγω της απουσίας επίσημων στοιχείων και εκτεταμένων ερευνών επί του θέματος, αλλά και λόγω της βραχυπρόθεσμης ύπαρξης σε πολλές περιπτώσεις, των εν λόγων άτυπων τζαμιών, δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε και να καταγράψουμε, όλους αυτούς τους χώρους. Οι χώροι που καταγράψαμε είναι αυτοί που είναι δημοσιευμένοι στο διαδίκτυο, ενώ σε αυτούς προσθέσαμε και άλλους που επισκεφθήκαμε στο πλαίσιο της επιτόπιας έρευνας που πραγματοποιήσαμε. Σύμφωνα με εκπροσώπους μουσουλμανικών κοινοτήτων, καθώς και δημοσίων αρχών ο αριθμός των άτυπων χώρων λατρείας στην Αττική σήμερα ανέρχεται περίπου στους 100.

6.4.1. Η χωροθέτηση μεγάλης κλίμακας των άτυπων χώρων λατρείας Στην περίπτωση των Πακιστανών, βασικό κριτήριο χωροθέτησης των πακιστανικών τζαμιών αποτελεί ο

τόπος κατοικίας της κοινότητας και λιγότερο ο τόπος εργασίας. Σύμφωνα με τον πρόεδρο της πακιστανικής κοινότητας: (Συνέντευξη 5η) Επιλέγονται συνήθως με βάση την κατοικία περισσότερο παρά με βάση τη δουλειά. […] Επειδή εδώ στο κέντρο αρκετοί έχουνε τα δικά τους μαγαζιά ή γενικά μαγαζιά που δουλεύουν, υπάρχουν κάποιοι χώροι προσευχής που λειτουργούν για να εξυπηρετήσουν αυτούς τους ανθρώπους. Υπάρχουν βέβαια και κάποιοι που μένουνε και κέντρο και τους βολεύουν αυτοί οι χώροι. Πάντως αν θυμάμαι καλά οι Πακιστανοί και οι Μπαγκλαντεσιανοί έχουνε γύρω στα 300 μαγαζιά εδώ στο κέντρο. Αν υπολογίσεις από 2 άτομα σε καθένα από αυτά είναι 600 άτομα που πρέπει να εξυπηρετηθούν. Όσον αφορά την κοινότητα των Μπαγκλαντεσιανών, βασικό κριτήριο χωροθέτησης των τζαμιών της κοινότητας αποτελεί και πάλι ο τόπος κατοικίας των μελών της, καθώς και ο τόπος εργασίας τους. Σύμφωνα με τον πρόεδρο της μπαγκλαντεσιανής κοινότητας: (Συνέντευξη 6η) Εξαρτάται από το που βρίσκονται οι Μπαγκλαντεσιανοί. Στις γειτονιές που μένουν. […] Εδώ στο κέντρο υπάρχουν 4. Έχουμε και στα Πετράλωνα και στα Κάτω Πατήσια. Στην Ομόνοια είναι το κεντρικό μας. Δεν έχει άδεια απλά το έχουμε δηλώσει ως πολιτιστικό χώρο. Όσον αφορά τους μουσουλμάνους μετανάστες αραβικής καταγωγής, είναι στην μεγάλη πλειοψηφία τους Σουνίτες. Βασικό κριτήριο επιλογής της τοποθεσίας των χώρων λατρείας είναι η εγγύτητα από τον τόπο κατοικίας και εργασίας των μελών της κοινότητας. Λόγω του ότι οι μουσουλμάνοι αραβικής καταγωγής συνηθίζουν να προσεύχονται 5 φορές κα-

θημερινά, χρειάζονται χώρους λατρείας τόσο κοντά στην περιοχή κατοικίας τους, όσο και στις περιοχές στις οποίες εργάζονται. Ιδιαίτερη περίπτωση μουσουλμάνων αραβικής καταγωγής αποτελούν οι Αφγανοί. Στην πλειοψηφία τους τα μέλη της αφγανικής κοινότητας είναι Σιίτες μουσουλμάνοι και για το λόγο αυτό διατηρούν ξεχωριστό χώρο λατρείας από τους Σουνίτες μουσουλμάνους που προέρχονται από τις χώρες του αραβικού κόσμου. Η κοινότητα δεν αριθμεί πολλά μέλη, τα οποία κατοικούν κυρίως σε διάφορες περιοχές του δήμου της Αθήνας, καθώς και στο Περιστέρι. Η κοινότητα, λόγω οικονομικών δυσκολιών που αντιμετωπίζει, λειτουργεί μόνο έναν χώρο λατρείας στο Περιστέρι. Στην προσπάθεια εύρεσης της τοποθεσίας για τη δημιουργία λατρευτικού χώρου, αρχικά τα μέλη της κοινότητας είχαν ως βασικό κριτήριο και πάλι την εγγύτητα με την περιοχή κατοικίας τους. Εξαιτίας των διαφόρων προβλημάτων που αντιμετώπισαν στην προσπάθεια τους να λειτουργήσουν χώρους λατρείας σε περιοχές αμιγούς κατοικίας, αναγκάστηκαν στη συνέχεια να λάβουν υπόψη τους και τις γειτονικές χρήσεις γης της περιοχής που θα επιλέξουν για τη δημιουργία των χώρων προσευχής τους, ώστε στο μέλλον να αποφευχθούν αντίστοιχα περιστατικά. Εκτός από τα αραβικά και τα ασιατικά τζαμιά, υπάρχουν και άτυποι μουσουλμανικοί χώροι άλλων εθνικοτήτων, όπως για παράδειγμα αυτοί των Σενεγαλέζων. Οι Σενεγαλέζοι στην Αθήνα αποτελούν μικρότερη μουσουλμανική κοινότητα σε σχέση με τις προαναφερθείσες, είναι όλοι Σουνίτες μουσουλμάνοι και διακρίνονται μεταξύ τους σε αδελφότητες. Κατοικούν κυρίως στους δήμους της Αθήνας και του Μενιδίου. Συνολικά στην Αθήνα διατηρούν δυο άτυπους χώρους προσευχής, την τοποθεσία των οποίων

επιλέγουν κατά βάση με κριτήριο την εγγύτητα με τις περιοχές όπου κατοικούν, ενώ πιστεύουν ότι για την κάλυψη των θρησκευτικών τους αναγκών χρειάζονται περισσότεροι. Για τον λόγο αυτό τα μέλη της κοινότητας ενδέχεται να επισκεφτούν και άτυπους χώρους λατρείας άλλων εθνικοτήτων, σε περίπτωση που εκείνοι βρίσκονται πιο κοντά στον τόπο κατοικίας τους. Πάντως γενικότερα οι λατρευτικές συνήθειες της εν λόγω κοινότητας διαφέρουν από εκείνες των Αράβων και των Ασιατών, όσον αφορά τη συχνότητα επίσκεψης των χώρων λατρείας. Οι Σενεγαλέζοι μουσουλμάνοι επισκέπτονται τους χώρους λατρείας στις μεγάλες γιορτές και εκτός από αυτές δεν προσέυχονται στους χώρους λατρείας αυστηρά 5 φορές καθημερινά, όπως ισχύει για τους Άραβες και τους Ασιάτες. Όπως μας ανέφερε και μέλος της κοινότητας: (Συνέντευξη 13η)

Μόνο δύο χώρους έχουμε. Υπάρχει ανάγκη και για παραπάνω χώρους. Αν πας στην Ιταλία για παράδειγμα υπάρχουν πάρα πολλοί χώροι. […] Εκτός από εμάς που είμαστε μούριδες, υπάρχει και άλλη αδελφότητα που έχουν τα δικά τους τζαμιά. Δεν έχουμε προβλήματα μεταξύ μας. Είμαστε όλοι Μουσουλμάνοι αλλά έχουμε κάποιες διαφορές και για αυτό έχουμε διαφορετικούς χώρους. Στη Σενεγάλη οι Μουσουλμάνοι είμαστε όλοι Σουνίτες. Και μετά είμαστε χωρισμένοι σε αδελφότητες. […] Προσπαθούμε [οι χώροι λατρείας] να είναι κοντά στις περιοχές που μένουμε. Επειδή δεν έχουμε αυτοκίνητα πρέπει να βολεύουν οι αποστάσεις. Πρέπει να ερχόμαστε με τα πόδια και με τα ΜΜΜ. […] Πάμε σε άλλα τζαμιά αλλά πρέπει να είναι κοντά στα σπίτια μας. Στις γιορτές που είναι δύο φορές το χρόνο, μαζευόμαστε εδώ γιατί πρέπει να μιλήσουμε κιόλας. Αλλιώς πάμε και αλλού.

πληθυσμιακός χάρτης πακιστανικής κοινότητας(panorama.statistics.gr)

πληθυσμιακός χάρτης μπαγκλαντεσιανής κοινότητας(panorama.statistics.gr)

πληθυσμιακός χάρτης αραβικής κοινότητας(panorama. statistics.gr)

πληθυσμιακός χάρτης αφγανικής κοινότητας(panorama. statistics.gr)

πληθυσμιακός χάρτης σενεγαλέζικης κοινότητας(panorama.statistics.gr)

6.4.2 Ανάλυση παραδειγμάτων επιτόπιας έρευνας Λόγω του μεγάλου μεγέθους του δικτύου των άτυπων τζαμιών στην Αθήνα, στην επιτόπια έρευνα που πραγματοποιήσαμε επιλέξαμε να καταγράψουμε και να αναλύσουμε ορισμένα από αυτά. Λόγω του ότι η βασικότερη διάκριση που χαρακτηρίζει τους μουσουλμανικούς άτυπους χώρους λατρείας είναι η εθνικότητα, επιλέξαμε να μελετήσουμε χώρους που να αναφέρονται σε ορισμένες βασικές εθνοτικές ομάδες. Επισκεφθήκαμε επομένως, 2 αραβικά τζαμιά, 3 πακιστανικά, 2 μπαγκλαντεσιανά, καθώς και ένα σενεγαλέζικο τζαμί. Επίσης, προσπαθήσαμε να συμπεριλάβουμε χώρους λατρείας που να παρουσιάζουν κάποια ποικιλομορφία, όσον αφορά την τοποθεσία τους στην ευρύτερη Αθήνα, αλλά και τον τρόπο λειτουργίας τους. Η ανάλυση που ακολουθεί εστιάζει στον τρόπο με τον οποίο χωροθετήθηκαν οι εν λόγω χώροι λατρείας, στην εσωτερική τους οργάνωση και στην σχέση τους με το δημόσιο χώρο της πόλης.

Το πρώτο κριτήριο είναι το οικονομικό, δηλαδή φθηνά ενοίκια. Και το άλλο είναι το θέμα της ασφάλειας. Να υπάρχουν διπλές έξοδοι γιατί συμβαίνουν πολλά. Επιλέγονται συνήθως με βάση την κατοικία περισσότερο παρά με βάση τη δουλειά. Τα κριτήρια λοιπόν είναι η εγγύτητα με την κατοικία και τη δουλειά, το χαμηλό ενοίκιο καθώς και η εξασφάλιση ασφάλειας για τους πιστούς. Οι πακιστανικοί χώροι προσευχής που επισκεφτήκαμε είναι τρεις και ο καθένας από αυτούς βρίσκεται σε αρκετά διαφορετικές περιοχές, στον Πειραιά, στο Αιγάλεω και στο Περιστέρι. Είναι περιοχές που παρατηρείται μια παραπάνω συσσώρευση πληθυσμού από το Πακιστάν. Σύμφωνα με τον πρόεδρο των Πακιστανών, οι περιοχές κατοικίας τους έχουν αλλάξει με τα χρόνια. Αρχικά οι μετανάστες από το Πακιστάν ζούσαν κυρίως στο Μενίδι και σε άλλες περιοχές με βιομηχανική δραστηριότητα, εξαιτίας της εργασίας με την οποία ασχολούνταν. Το πρώτο μεγάλο ήταν με τον Καραμανλή το 1972. Τότε ήταν που ήρθε η πρώτη γενιά και εργάστηκε στο Σκαραμαγκά και στην Δέλτα. Αυτοί που είχαν έρθει πρώτοι είχαν έρθει με κρατική συμφωνία,για φθηνά εργατικά χέρια, ανάμεσα στα δύο κράτη. Περισσότερο ασχολούνταν με τα εργοστάσια και κάποιοι με τον αγροτικό τομέα. Στον αγροτικό τομέα βρισκόντουσαν στις περιοχές Μενίδι, Μέγαρα, Ελευσίνα αλλά και Οινόφυτα μέχρι και Θήβα. Εκεί ήταν μόνο Πακιστανοί ή Ινδοί. (συνέντευξη 5η)

6.4.2.Ι. Ανάλυση χωροθέτησης σε μικρή κλίμακα Χώροι λατρείας Πακιστανών Υπάρχουν κάποια κριτήρια με τα οποία οι διαφορετικές ομάδες της Πακιστανικής κοινότητας επιλέγουν το μέρος που θα λειτουργήσουν τον χώρο προσευχής τους. Όπως αναφέρει και ο πρόεδρος της Πακιστανικής κοινότητας,(συνέντευξη 5η):

Η διαφορά των τοποθεσιών των χώρων προσευχής παρατηρείται και στον χαρακτήρα αυτής. Θα αναλύσουμε λοιπόν την κάθε μια τοποθεσία ξεχωριστά.

χάρτης χρήσεων γης περιοχής Αιγάλεω (οργανισμός ρυθμιστικού σχεδίου και προστασίας του περιβάλλοντος)

χάρτης χρήσεων γης περιοχής Περιστερίου (οργανισμός ρυθμιστικού σχεδίου και προστασίας του περιβάλλοντος)

χάρτης χρήσεων γης περιοχής Πειραιά (οργανισμός ρυθμιστικού σχεδίου και προστασίας του περιβάλλοντος)

Στο Αιγάλεω βρίσκεται σε μια περιοχή κατοικίας, μπροστά από έναν τοπικό αλλά κεντρικό δρόμο και δίπλα από πλατεία. Πάνω στον κεντρικό δρόμο αυτόν υπάρχουν αρκετά μαγαζιά, χώροι εστίασης αλλά και συνεργεία. Ο χώρος προσευχής βρίσκεται στο υπόγειο τμήμα διώροφης πολυκατοικίας, στο ισόγειο της οποίας υπάρχει χώρος καταστήματος. Η είσοδος του τζαμιού είναι αυτόνομη και βρίσκεται σε διαφορετική πλευρά του κτηρίου απ’ ότι βρίσκεται η είσοδος για τις κατοικίες. Η απόσταση από το μετρό του Αιγάλεω και της Αγίας Μαρίνας είναι δέκα λεπτά με τα πόδια, ενώ από

τον κεντρικό δρόμο περνάνε πολλά λεωφορεία που συνδέουν την περιοχή κυρίως με τον Πειραιά αλλά και με το κέντρο. Στο Περιστέρι αντιθέτως η περιοχή του χώρου προσευχής είναι αρκετά ερημική. Γνωρίζουμε πως στο Περιστέρι κατοικούν αρκετοί μετανάστες από το Πακιστάν. Παρόλαυτά η τοποθεσία δεν γειτνιάζει με περιοχή κατοικίας. Το Περιστέρι είναι ο μεγαλύτερος δήμος της Αττικής. Εκτός από περιοχές κατοικίας, περιλαμβάνει και βιομηχανικές περιοχές στα περίχωρα του Κηφισού. Εκεί είναι που βρίσκεται το τζαμί το οποίο επισκεφτήκαμε. Το περίεργο στην

πληθυσμιακός χάρτης πακιστανικής κοινότητας περιοχών (αριστερά)Αιγάλεω, (κέντρο) Περιστερίου, (Πειραιά), (panorama.statistics.gr)

επιλογή αυτής της περιοχής είναι ότι η πρόσβαση δεν είναι εύκολη. Το Μετρό βρίσκεται σε απόσταση 20 λεπτών με τα πόδια ενώ η σύνδεση με λεωφορειακές γραμμές δεν είναι καλή. Ο μόνος τρόπος εύκολης πρόσβασης είναι το αυτοκίνητο καθώς όπως είπαμε βρίσκεται στις παρυφές του Κηφισού. Το κριτήριο επομένως με το οποίο επιλέξανε την περιοχή αυτή είναι κυρίως το χαμηλό ενοίκιο, αλλά και η μη επαφή με γειτονιά και κατοικία. Τέλος στον Πειραιά το τζαμί βρίσκεται στην περιοχή της Τρούμπας. Ο δρόμος δεν είναι από τους πιο κεντρικούς αλλά είναι παράλληλος του λιμανιού

και σε μικρή απόσταση από το κέντρο του Πειραιά. Η περιοχή έχει κάποιες κατοικίες σε ορόφους, αλλά κυρίως χαρακτηρίζεται από μαγαζιά και συνεργεία στα ισόγεια και χώρους γραφείων στους ορόφους. Ο χώρος λατρείας βρίσκεται και πάλι σε υπόγειο τμήμα πολυκατοικίας, με ξεχωριστή είσοδο. Και εδώ τα κριτήρια που έπαιξαν βασικό ρόλο ήταν το φθηνό ενοίκιο του υπόγειου χώρου, η μη όχληση της γειτνιάζουσας περιοχής και η εύκολη πρόσβαση με τα ΜΜΜ και συγκεκριμένα την επαρκή σύνδεση με λεωφορεία αλλά και τον ηλεκτρικό που βρίσκεται σε απόσταση 10 λεπτών με τα πόδια.

Χώροι λατρείας Μπαγκλαντεσιανών Στα πλαίσια της εργασίας μας επισκεφτήκαμε δύο χώρους προσευχής μεταναστών από το Μπαγκλαντές. Ο πρώτος είναι ένας από τους τρεις αδειοδοτημένους μουσουλμανικούς χώρους, αυτός που βρίσκεται στην περιοχή της Βικτώριας, και αναφέρθηκε στο κεφάλαιο των χώρων με άδεια. Παρόλα αυτά, αναλύουμε εδώ τον τρόπο χωροθέτησής του αλλά και την εσωτερική του οργάνωση καθώς ξεκίνησε, λειτουργεί και έχει τα χαρακτηριστικά κυρίως άτυπου χώρου. Ο δεύτερος χώρος βρίσκεται στην περιοχή του ιστορικού τριγώνου. Δυστυχώς αν και μιλήσαμε με τον υπεύθυνο του χώρου, δεν μπορέσαμε να μπούμε μέσα επομένως η ανάλυση που θα γίνει για τον χώρο αυτόν θα αφορά μόνο τα κριτήρια χωροθέτησής του και όχι την εσωτερική του οργάνωση. Το τζαμί λοιπόν στην περιοχή της πλ. Αμερικής βρίσκεται εκεί δεκαπέντε χρόνια ενώ άδεια πήρε μόλις το 2014. Οι πιστοί που εξυπηρετούνται από αυτόν τον χώρο είναι κυρίως κάτοικοι της γύρω περιοχής. Όπως βλέπουμε και στον πληθυσμιακό χάρτη της ευρύτερης περιοχής του κέντρου, μεγαλύτερη πληθυσμιακή συσσώρευση μεταναστών από το Μπαγκλαντές υπάρχει στην περιοχή ανάμεσα στην Πατησίων και Αχαρνών, περιοχές δηλαδή Ομόνοιας, Βικτώριας, Πλ. Αμερικής. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν ότι καθοριστικός παράγοντας για την επιλογή του συγκεκριμένου χώρου ήταν η εγγύτητα με την περιοχή κατοικίας των πιστών. Όπως αναφέρει και η υπεύθυνη Σόνια, (συνέντευξη 11η): Έρχονται κυρίως από εδώ, από τη γειτονιά αλλά μερικές φορές έρχονται και από αλλού. Υπάρχουν και άλλοι χώροι δικοί μας στην Ομόνοια που εξυ-

πηρετούν τους ανθρώπους. Αυτοί όμως δεν έχουν άδεια. Άδεια έχει το δικό μας, είμαστε το πρώτο τζαμί που πήρε άδεια. Η πρόσβαση για τους πιστούς από άλλες περιοχές είναι αρκετά εύκολη καθώς ο χώρος βρίσκεται πολύ κοντά στον ηλεκτρικό της Βικτώριας αλλά και στον κεντρικό λεωφορειακό άξονα της Πατησίων. Στην περίπτωση αυτού του χώρου το κριτήριο της περιοχής μη κατοικίας, που ήταν καθοριστικό για άλλους χώρους, δεν πληρείται. Όπως παρατηρούμε και από τον χάρτη χρήσεων γης της περιοχής, η χρήση της κατοικίας είναι έντονη. Αυτό σημαίνει αυτόματα και την καθημερινή τριβή με τους «ντόπιους» γείτονες. Όπως μας περιγράφει και η Σόνια, η τριβή αυτή έχει ως αποτέλεσμα και κάποια προβλήματα. (συνέντευξη 11η): Ναι μωρέ, από την αρχή είχαμε πολλά προβλήματα. Εμείς δεν κάνουμε καθόλου θόρυβο, μόνο για μισή ώρα το μεσημέρι της Παρασκευής ίσως έχει λίγο παραπάνω, αλλά κανένας δεν κάνει έξω θόρυβο.Δεν κάνουν παράπονα, απλά δεν θέλουν τους Μουσουλμάνους, και μέχρι και τώρα μας ενοχλούν. Ο Ιμάμης λέει ότι ακόμα και τώρα μερικές φορές βάζουν σκουπίδια μπροστά από την είσοδό μας, επειδή εμείς ως Μουσουλμάνοι δεν κάνει να τρώμε χοιρινό, αυτοί έρχονται και πετάνε κρέας από χοιρινό μπροστά από την πόρτα μας, ακόμα και τώρα. Η αστυνομία μας βοηθάει και μας λέει ότι προσέχει τον χώρο αλλά τι να κάνει και αυτή. Κρυφά πετάνε ότι πετάνε. Επομένως στο συγκεκριμένο παράδειγμα, τα βασικά κριτήρια ήταν η σχέση με την περιοχή κατοικίας των πιστών, το ζήτημα της εύκολης πρόσβασης μέσω των ΜΜΜ για τους ανθρώπους που δεν μέ-

χάρτης χρήσεων γης περιοχών: (πάνω) πλ.Αμερικής, (κέντρο) Ομόνοιας, (κάτω) Νέου Κόσμου (οργανισμός ρυθμιστικού σχεδίου και προστασίας του περιβάλλοντος)(βλέπε υπόμνηαμα χάρτη χρήσεων Αιγάλεω)

νουν κοντά στην περιοχή και το φθηνό ενοίκιο, ο περιορισμός της όχλησης και ο μεγάλος χώρος που προσφέρει ο υπόγειος χώρος. Ο δεύτερος μπαγκλαντεσιανός χώρος που επισκεφθήκαμε βρίσκεται στην περιοχή της Ομόνοιας, δημιουργήθηκε το 2000 και βρίσκεται στον ημιυπόγειο χώρο ενός κτιρίου που ανήκει σε έναν από τους υπεύθυνους του χώρου. Βασικό κριτήριο επιλογής της τοποθεσίας του χώρου αποτέλεσε η εγγύτητα με την περιοχή εργασίας των Μπαγκλαντεσιανών στο κέντρο της Αθήνας. Πράγματι, βρίσκεται στην Ομόνοια, στο κέντρο της εμπορικής δραστηριότητας της κοινότητας των Μπαγκλαντεσιανών και κατά συνέπεια εξυπηρετεί κυρίως τους εργαζόμενους της περιοχής. Η λειτουργία και η συντήρηση του χώρου

γίνεται χάρη στην οικονομική συνεισφορά των επισκεπτών. Το χώρο επισκέπτονται και μουσουλμάνοι διαφορετικών εθνικοτήτων, όπως π.χ. Πακιστανοί ενώ, ο υπεύθυνος του χώρου δεν αντιτίθεται να προσεύχονται σε αυτόν και μουσουλμάνοι διαφορετικού δόγματος, όπως π.χ. Σιίτες. Δεδομένου ότι ολόκληρο το κτίριο ανήκει σε μέλος της κοινότητας, το ζήτημα του ενοικίου δεν έπαιξε ρόλο. Παρόλο που ολόκληρο το κτίριο ήταν διαθέσιμο, η τοποθέτηση του χώρου προσευχής στο υπόγειο του έγινε εσκεμμένα, αφού αυτός διαθέτει περισσότερο χώρο από τους υπόλοιπους μικρότερους χώρους του κτιρίου καθώς και ενιαία διάταξη που αποτελούν ζητούμενα για τη δημιουργία ενός μουσουλμανικού χώρου προσευχής.

πληθυσμιακός χάρτης μπαγκλαντεσιανής κοινότητας περιοχών (αριστερά)πλ. Αμερικής, (δεξιά) Ομόνοιας, (panorama.statistics.gr)

Χώροι λατρείας Αράβων Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, οι άτυποι χώροι λατρείας των μουσουλμάνων μεταναστών αραβικής καταγωγής επιλέγονται με κριτήριο την εγγύτητα στην περιοχή κατοικίας και εργασίας τους. Στο πλαίσιο της επιτόπιας έρευνας μας επισκεφθήκαμε 2 χώρους της αραβικής κοινότητας που βρίσκονται στους δήμους της Αθήνας και του Μοσχάτου. Ο πρώτος χώρος λατρείας βρίσκεται στην περιοχή του Νέου Κόσμου στο δήμο της Αθήνας και δημιουργήθηκε το 1993. Πρόκειται για υπόγειο χώρο, η αρχική χρήση του οποίου ήταν γκαράζ αυτοκινήτων. Ο χώρος μετατράπηκε σε χώρο λατρείας από μουσουλμάνους κατοίκους της περιοχής, λόγω της έλλειψης αντίστοιχου χώρου προσευχής στη γύρω περιοχή.Ο εν λόγω χώρος αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους χώρους προσευχής στην Αθήνα και μπορεί να εξυπηρετήσει γύρω στα 500 άτομα. Γενικά δεν παρατηρείται έλλειψη χώρου, εκτός από τις περιόδους των μεγάλων γιορτών, οπότε και γεμίζει. Αποτελεί υπόγειο πολυκατοικίας με ανεξάρτητη είσοδο. Καθημερινά ο χώρος κυρίως εξυπηρετεί τους μουσουλμάνους των γύρω περιοχών δηλαδή, από το Νέο Κόσμο, τη Νέα Σμύρνη και την Καλλιθέα, ενώ το χώρο επισκέπτονται ενίοτε και μουσουλμάνοι που κατοικούν σε πιο απομακρυσμένες περιοχές της Αττικής (όπως Βούλα, Βάρκιζα, Γλυφάδα, Κηφισιά και Μαρούσι), κυρίως για την προσευχή της Παρασκευής, οπότε και ο χώρος έχει τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα. Το χώρο επίσης επισκέπτονται και μουσουλμάνοι άλλων εθνικοτήτων που κατοικούν στην γύρω περιοχή, όπως π.χ. Πακιστανοί, αλλά και μουσουλμάνοι αθλητές και εργαζόμενοι μεγάλων εταιριώνπου ζουν στην Αθήνα προσωρινά. Ο χώρος φιλοξενεί και άλ-

λες λειτουργίες πέραν της λατρευτικής. Για παράδειγμα γίνονται μαθήματα αραβικών και εκμάθησης του Κορανίου σε παιδιά, καθώς και συγκεντρώσεις και συλλογικά τραπέζια σε περιόδους γιορτών, όπως το Ραμαζάνι. Οι επιπρόσθετες αυτές λειτουργίες στεγάζονται στους 3 ορόφους του κτιρίου. Ο χώρος βρίσκεται πάνω σε μια οδό με λιγοστή κίνηση, πλησίον της λεωφόρου Συγγρού σε περιοχή στην οποία υπάρχουν κυρίως πολυκατοικίες, στα ισόγεια των οποίων στεγάζονται εμπορικές χρήσεις ή και καθόλου. Η περιοχή επιλέχθηκε λόγω του ότι οι μουσουλμάνοι κάτοικοι της δεν διέθεταν κάποιον χώρο σε αυτή για να προσεύχονται. Όπως μας ανέφερε και ο υπεύθυνος του χώρου, οι μουσουλμάνοι που έλαβαν την πρωτοβουλία ίδρυσης του εν λόγω χώρου, προέρχονταν κυρίως από την Αίγυπτο, κατοικούσαν για αρκετά χρόνια στη γειτονιά και αποτελούσαν κομμάτι της, ενώ διατηρούσαν και φιλικές σχέσεις με τους γείτονες τους. Η κατάσταση αυτή ισχύει μέχρι και σήμερα. Για το λόγο αυτό δεν αντιμετώπισαν ποτέ προβλήματα με τη γειτονιά παρά το γεγονός ότι υπάρχουν πολλές κατοικίες σε αυτήν. Ο δεύτερος χώρος που επισκεφθήκαμε βρίσκεται στο δήμο του Μοσχάτου και στεγάζει το Ελληνοαραβικό Επιμορφωτικό Πολιτιστικό Κέντρο, το οποίο ξεκίνησε τη λειτουργία του στην περιοχή το 2007, αφού μεταφέρθηκε από άλλο χώρο στην πλατεία Πανόρμου. Το κτίριο ανήκει σε Σαουδάραβα και αρχικά λειτουργούσε ως εργοστάσιο υφασμάτων. Στο ισόγειο και στο πατάρι λειτουργεί ως χώρος προσευχής (στο πατάρι βρίσκεται ο χώρος προσευχής των γυναικών), στον πρώτο όροφο υπάρχουν γραφεία και στο δεύτερο όροφο γίνονται μαθήματα αραβικών σε παιδιά και ενήλικες. Αποτελεί το μεγαλύτερο χώρο προσευχής μουσουλμάνων στην Αθήνα και λόγω

χάρτης χρήσεων γης περιοχής Μοσχάτου, (προσωπικό αρχείο)

100

του μεγέθους του κτιρίου, δεν παρατηρούνται προβλήματα που να σχετίζονται με έλλειψη χώρου. Όλες οι δραστηριότητες του κέντρου στεγάζονται επαρκώς. Βασικό κριτήριο επιλογής της τοποθεσίας ήταν ύπαρξη αρκετού χώρου για τη στέγαση, όχι μόνο του χώρου προσευχής, αλλά και των άλλων λειτουργιών του Κέντρου. Χαρακτηριστικό αποτελεί ότι στη γύρω περιοχή δεν υπάρχει εγκατεστημένη κοινότητα μουσουλμάνων που να κατοικεί σε αυτή. Λόγω της τοποθεσίας του κτιρίου σε βιομηχανική ζώνη, επομένως, ο χώρος εξυπηρετεί κυρίως μουσουλμάνους αραβικής προέλευσης από χώρες όπως, η Συρία, η Αίγυπτος, το Μαρόκο κ.α. που εργάζονται στις γύρω περιοχές (π.χ. Μοσχάτο, Καλλιθέα). Για το λόγο αυτό, όπως μας ανέφερε ο υπεύθυνος του χώρου, η

τοποθέτηση του κέντρου σε πιο κεντρικό σημείο της Αθήνας θα ήταν προτιμότερη, αφού εκεί κατοικεί η πλειοψηφία των μουσουλμάνων της Αθήνας. Οι σχέσεις με τη γύρω περιοχή σήμερα είναι καλες, ωστόσο το 2014 σημειώθηκε ρατσιστική επίθεση από ομάδα ατόμων, οι οποίοι πέταξαν έξω από το κτίριο ένα κεφάλι γουρουνιού και βανδάλισαν το κτίριο με σπρέι και μπογιές. Το κτίριο βρίσκεται σε παράδρομο της οδού Πειραιώς, πολύ κοντά σε αυτήν που δεν είναι ιδιαίτερα πολυσύχναστος, ενώ κοντά σε αυτό παρατηρούνται εμπορικές χρήσεις κυρίως. Ο χώρος προσευχής φιλοξενείται στο ισόγειο του κτιρίου, σε αντίθεση με την πλειοψηφία των χώρων προσευχής που βρίσκονται σε υπόγειους ή και ημιυπόγειους χώρους.

πληθυσμιακός χάρτης αραβικής κοινότητας περιοχών (αριστερά)Νέου Κόσμου, (δεξιά) Μοσχάτου, (panorama.statistics.gr)

101

Χώρος λατρείας Σενεγαλέζων Οι μετανάστες από τη Σενεγάλη κατοικούν κυρίως στο κέντρο και σε περιοχές όπως Κυψέλη, Αχαρνών, Αττική και Ομόνοια. Οι πιο πολλοί ασχολούνται με το εμπόριο. Όπως λέει χαρακτηριστικά και ο Αμπντουλάι μέσω της συνέντευξης που του πήραμε, (συνέντευξη 13η): Εδώ δεν μπορούμε να κάνουμε τις δουλείες που είχαμε στην πατρίδα μας. Οι πιο πολλοί από εμάς ασχολούνται με το εμπόριο στο δρόμο.

ποιες διαφορές και για αυτό έχουμε διαφορετικούς χώρους. Στη Σενεγάλη οι Μουσουλμάνοι είμαστε όλοι Σουνίτες. Και μετά είμαστε χωρισμένοι σε αδελφότητες. Παλιά στη Σενεγάλη δεν ήμασταν Μουσουλμάνοι. Αυτό μας ήρθε από έξω. Οι πρώτοι Μουσουλμάνοι στη Σενεγάλη ήρθαν από την Αλγερία.1 Ο χώρος που επισκεφτήκαμε είναι σχετικά πρόσφατος. Όπως μας εξήγησε και ο Αμπντουλάι,(συνέντευξη 13η): Σε αυτόν τον χώρο βρισκόμαστε περίπου 5 χρόνια. Πριν βρισκόμασταν στην περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα. Μας ζήτησαν όμως κάποια στιγμή ένα χαρτί το οποίο δεν καταφέραμε να βγάλουμε και έτσι ήρθαμε εδώ.

Χώροι λατρείας Σενεγαλέζων υπάρχουν μόνο δύο. Εκτός από εμάς που είμαστε η αδελφότητα των Μούριντ,1 υπάρχει και άλλη αδελφότητα που έχουν τα δικά τους τζαμιά. Δεν έχουμε προβλήματα μεταξύ μας. Είμαστε όλοι Μουσουλμάνοι αλλά έχουμε κάπληθυσμιακός χάρτης σενεγαλέζικης κοινότητας περιοχής Μεταξουργείου, (panorama.statistics.gr)

Ο συγκεκριμένος χώρος βρίσκεται στην ευρύτερη περιοχή της πλατείας Μεταξουργείου, στον 6ο όροφο κτηρίου επαγγελματικών χώρων. Όπως παρατηρούμε και από τον χάρτη χρήσεων γης, στην γειτνιάζουσα περιοχή βρίσκονται κυρίως χώροι υπηρεσιών, εστίασης, μικρεμπορίου και χώροι διαφόρων συνεργείων. Το πρωί η περιοχή χαρακτηρίζεται από έντονη κίνηση, ενώ το βράδυ, λόγω της φύσης της λειτουργίας τους, οι χώροι κλείνουν και η περιοχή ερημώνει. Η κατοικία ως χρήση γης δεν παρατηρείται. Αυτό σημαίνει ότι και οι ίδιοι οι πιστοί που εξυπηρετούνται από τον συγκεκριμένο χώρο προσευχής δεν μένουν στην ευρύτερη περιοχή. Ένα από τα ποιο χαρακτηριστικά στοιχεία και πλεονέκτημα του χώρου όμως είναι ότι η πρόσβαση σε αυ1 Οι Μούριντ είναι μουσουλμανική σενεγαλέζικη αδελφότητα, σουνιτικής προέλευσης. Η αδελφότητα των Μούριντ ιδρύθηκε το 1883 από τον Σεΐχη Αμπού Μπάμπα στην κορύφωση της γαλλικής αποικιοκρατίας και είναι η πολυπληθέστερη από τις μουσουλμανικές αδελφότητες της χώρας.

102

Σχέσεις με τους γείτονες δεν είχαμε αλλά δεν μας είχανε πει και κάτι. Μόνο όταν ήρθε η αστυνομία και μας είπε ότι μας έχουν κάνει μηνύσεις και ή θα πρέπει να βγάλουμε τα χαρτιά ή θα πρέπει να φύγουμε.Στον Άγιο Παντελεήμονα είχαμε αρκετά προβλήματα με τους γείτονες λόγω και Χρυσής Αυγής και γι’ αυτό μας κάλεσε και η αστυνομία και μας ζήτησε χαρτιά τα οποία δεν μπορέσαμε και δεν γινόταν να βγάλουμε και μας είπανε να φύγουμε.

τόν είναι εύκολη, καθώς βρίσκεται κοντά και στην Ομόνοια και στο Μεταξουργείο. Το μετρό καθώς και πληθώρα λεωφορείων και τρόλεϊ εξυπηρετούν σε καθημερινή βάση τους πιστούς. Ποια είναι τα κριτήρια όμως που καθορίζουν την επιλογή της τοποθεσίας του χώρου λατρείας; Ένα από αυτά είναι η εύκολη πρόσβαση στο χώρο. Προσπαθούμε να είναι κοντά στις περιοχές που μένουμε. Επειδή δεν έχουμε αυτοκίνητα πρέπει να βολεύουν οι αποστάσεις. Πρέπει να ερχόμαστε με τα πόδια και με τα ΜΜΜ. Εδώ δηλαδή είμαστε κοντά στο Μεταξουργείο και ερχόμαστε με πόδια και μετρό. Ένα άλλο είναι η προσπάθεια μη όχλησης των περιοίκων. Το πρώτο θέμα είναι να είμαστε κάπου που να μην ενοχλούμε. Αν κάνουμε τις δικές μας προσευχές, οι άνθρωποι που δεν ξέρουν και δεν καταλαβαίνουν θα το βλέπουν αλλιώς, θα ενοχληθούν. Εμείς δεν θέλουμε να τους πειράξουμε, θέλουμε να το κάνουμε κάπου που να μην πειράζουμε κανέναν. Μια περιοχή που θα έχει σπίτια γύρω γύρω δεν μας κάνει. (συνέντευξη 13η)

6.4.2.ΙΙ Η εσωτερική οργάνωση των άτυπων χώρων λατρείας Χώροι λατρείας Πακιστανών

Επομένως καταλαβαίνουμε ότι μια περιοχή κατοικίας, για την συγκεκριμένη τουλάχιστον θρησκευτική κοινότητα, δεν είναι κατάλληλη για τη λειτουργία του χώρου τους. Παλαιότερα είχαν προσπαθήσει να λειτουργούν τον χώρο τους σε μια άλλη τοποθεσία, αυτή του Αγίου Παντελεήμονα. Οι δυσκολίες όμως της περιοχής, οι αντιδράσεις της καθημερινής τριβής με τους γείτονες τους, αλλά κυρίως η δράση του ακροδεξιού κόμματος της Χρυσής Αυγής στην περιοχή οδήγησαν στον να αλλάξουν τοποθεσία. Όπως αναφέρει και ο Αμπντουλάι,(συνέντευξη 13η):

Στους χώρους αυτούς οι πιστοί μπορούν να προσέρχονται 5 φορές τη μέρα, θρησκευτική πρακτική όλων των μουσουλμάνων, αλλά ο κύριος όγκος των πιστών συγκεντρώνεται την Παρασκευή το μεσημέρι όπου είναι και η σημαντικότερη μέρα πρακτικής της Μουσουλμανικής θρησκείας. Και οι τρεις αυτοί χώροι εξυπηρετούν τους πιστούς της περιοχής τους αντιστοίχως αλλά πολλές φορές, κυρίως τις Παρασκευές ή τις μεγάλες γιορτές, τους επισκέπτονται πιστοί και από άλλες περιοχές. Και οι τρεις χώροι παρουσιάζουν αρκετές ομοιότητες. Είναι και οι τρεις υπόγειοι. Δεν υπάρχει διαχωρισμός γυναικείου με αντρικό χώρο. Αν και υπάρχουν μετανάστριες από το Πακιστάν, δεν είναι πάρα πολλές και ακόμα λιγότερες επισκέπτονται τα άτυπα τζαμιά. Και περιέχουν τα απαραίτητα βασικά μέρη για την τέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων.

103

Στον Πειραιά η είσοδος είναι κοινή με την είσοδο τυπογραφείου και κάποιων γραφείων. Μια σκάλα σε οδηγεί στο υπόγειο όπου μπροστά σε αυτήν οι πιστοί αφήνουν τα παπούτσια τους. Αν και δεν υπάρχει κάποιο δομικό διαχωριστικό ανάμεσα στην είσοδο-σκάλα και στον κυρίως χώρο, έχει τοποθετηθεί μια κουρτίνα η οποία θα μπορούσε να καλύπτει τον χώρο προσευχής από αυτόν των υποδημάτων και της εισόδου. Στο πίσω μέρος του τζαμιού βρίσκεται ο χώρος «καθαρισμού» και οι τουαλέτες. Παρατηρούμε ότι υπάρχουν μόνο για άντρες αφού είδαμε ότι ξεχωριστοί χώροι για τις γυναίκες δεν έχουν προβλεφθεί. Αν η γυναικεία επισκεψιμότητα ήταν αυξημένη τότε ξεχωριστός χώρος θα απαιτούνταν. Η ύπαρξη αυτού του χώρου είναι πολύ σημαντική καθώς για την έναρξη της προσευχής είναι βασική προϋπόθεση να τηρείται μια ιεροτελεστία πλυσίματος του σώματος. Στο μπροστινό μέρος του τζαμιού βρίσκεται ο κυρίως χώρος προσευχής. Εδώ βλέπουμε το Mihrab, η εσοχή στον τοίχο που δείχνει την κατεύθυνση προς την Μέκκα. (πάνω) η εσωτερική σκάλα στην κοινή είσοδο με τυπογρσφείο στο τζαμί του Πειραιά (κάτω) στο πίσω μέρος του τζαμιού φαίνεται ο χώρος καθαρισμού,Πειραιάς(προσωπικό αρχείο)

104

Στο Περιστέρι όπως είδαμε ο χώρος λατρείας βρίσκεται σε μια περιοχή αποθηκών και logistics. Αυτή τη φορά η σκάλα είναι εξωτερική και μας οδηγεί σε έναν διάδρομο ξεχωριστό από τον κυρίως χώρο προσευχής. Στο διάδρομο αυτόν βρίσκεται ο χώρος υποδοχής, με την παπουτσοθήκη, η οποία αποτελεί και το διαχωριστικό στοιχείο με τον χώρο καθαρισμού. Στο βάθος του διαδρόμου βρίσκεται η τουαλέτα. Ο κυρίως χώρος είναι αρκετά απλά διακοσμημένος. Στις κολώνες και τα δοκάρια του κτίσματος υπάρχουν διάφορα χωρία από το Κοράνι. Ο προσανατολισμός του χώρου δείχνει στο μέρος του Mihrab οπού εκεί δίπλα από τη μία πλευρά υπάρχει μικροφωνική εγκατάσταση για την εκφορά του «λόγου» και από την άλλη μια μικρή βιβλιοθήκη για τα «Άγια Βιβλία». Ενδιαφέρον παρουσιάζει εδώ ένα μικρό μέρος που έχει διαχωριστεί με κουρτίνα για περισσότερη αφοσίωση και κατάνυξη. (πάνω) η παπουτσοθήκη που χρησιμεύει ως διαχωριστικό της εισόδου με τον χώρο καθαρισμού, Περιστέρι (κάτω) το εφήμερο διαχωριστικό στην άκρη του χώρου προσευχής στο Περιστέρι (προσωπικό αρχείο)

105

Τέλος στο Αιγάλεω για να εισέλθουμε στον χώρο μπαίνουμε σε μια μικρή αυλή που είναι στο επίπεδο του δρόμου. Ένα πρόχειρο υπόστεγο, με το οποίο δεν υπάρχει οπτική επαφή από το δρόμο, στεγάζει την παπουτσοθήκη και την εξωτερική σκάλα. Στο εσωτερικό ο χώρος και πάλι είναι προσανατολισμένος στο Mihrab, δεξιά του οποίου βρίσκεται η βιβλιοθήκη αλλά και ένας χώρος σαν μικρό διδασκαλείο. Ο χώρος είναι έντονα διακοσμημένος και σε συνδυασμό με το λιγοστό φως δημιουργεί μια αρκετά έντονη κατανυκτική ατμόσφαιρα. (πάνω) η είσοδος με την απότομη σκάλα και το λιγοστό φυσικό φως που μπαίνει στον χώρο (κάτω) ο κεντρικός χώρος του τζαμιού, Αιγάλεω (προσωπικό αρχείο)

106

Χώροι λατρείας Μπαγκλαντεσιανών Ο αδειοδοτημένος χώρος της περιοχής της πλ. Αμερικής βρίσκεται στο υπόγειο μιας πολυκατοικίας. Εξυπηρετεί τις Παρασκευές πενήντα άτομα, ενώ σε μεγάλες γιορτές οι πιστοί που θα προσέλθουν μπορεί να είναι και εκατό. Η χαρακτηριστική είσοδος των υπόγειων χώρων των πολυκατοικιών προσφέρει αυτόνομη είσοδο. Αυτό ήταν κάτι αρκετά σημαντικό για την επιλογή του χώρου, έτσι ώστε να μην ενοχλούνται οι κάτοικοι της πολυκατοικίας. Στο επίπεδο του δρόμου οι τζαμαρίες είναι καλυμμένες, επομένως δεν υπάρχει οπτική επαφή με το εσωτερικό. Στα πλάγια της εσωτερικής σκάλας υπάρχει η παπουτσοθήκη για την φύλαξη των υποδημάτων. Ο χώρος είναι πολύ απλός με μόνο έντονο στοιχείο το χαλί που καλύπτει το πάτωμα έτσι ώστε να μπορεί κάποιος χωρίς παπούτσια να περπατήσει αλλά και να είναι μαλακά για να γονατίζουν την ώρα την προσευχής οι πιστοί. Στο βάθος από τη σκάλα βρίσκονται τα λουτρά ή αλλιώς ο χώρος καθαρισμού, αλλά και ένας χώρος που λειτουργεί ως γραφείο λόγω του ότι το τζαμί είναι αδειοδοτημένο και θα πρέπει να υπάρχει ένα διοικητικό τμήμα. Ο κεντρικός χώρος είναι προσανατολισμένος στο Mihrab και εκεί υπάρχει και ένα αναλόγιο για την ανάγνωση των Γραφών. Ο χώρος είναι ενιαίος και δεν υπάρχει πρόβλεψη για γυναικείο χώρο. Όπως μας αναφέρει και η Σόνια,(συνέντευξη 11η)

είσοδος και χώρος καθαρισμού, πλ.Αμερικής (προσωπικό αρχείο)

«Γυναίκες όχι δεν έρχονται. Πρέπει να υπάρχει ξεχωριστός χώρος για τις γυναίκες με ξεχωριστή είσοδο από αυτή των αντρών. Ο χώρος όμως εδώ είναι μικρός για να μπορέσει να φιλοξενήσει και χώρο γυναικών, και πολλές γυναίκες δεν έρχο-

107

νται, προσεύχονται στα σπίτια τους. Υπήρχε ένα τζαμί που πήγαινα και είχε χώρο για τις γυναίκες αλλά τον κλείσανε γιατί δεν μαζεύονταν γυναίκες. Πρέπει να είμαστε μαζί με τον αντρικό χώρο αλλά να είμαστε χωριστά. Αυτό συμβαίνει γιατί εμείς δεν μπορούμε να γίνουμε Ιμάμηδες μόνο άντρες μπορούν. Στο Μπαγκλαντές έχουμε μεγάλους χώκεντρικός χώρος προσευχής με το mihrab,πλ.Αμερικής (προσωπικό αρχείο)

ρους οπότε υπάρχει η δυνατότητα για διαφορετικές εισόδους και κατανεμημένο χώρο. Ακόμα και εκεί όμως οι γυναίκες προσεύχονται περισσότερο στα σπίτια τους. Οι γυναίκες ασχολούνται με τις δουλειές στο σπίτι οπότε και δεν έχουν χρόνο να φύγουν από εκεί και δεν έχουν όρεξη να το κάνουν αυτό.

Χώρος λατρείας Σενεγαλέζων Η θρησκευτική κοινότητα των Σενεγαλέζων παρουσιάζει κάποιες ιδιαιτερότητες οι οποίες επηρεάζουν τις επιλογές τους σχετικά με τον χώρο. Εξαιτίας του γεγονότος ότι πληθυσμιακά δεν είναι πολύ μεγάλη κοινότητα, αυτό τους δυσκολεύει στην οργάνωση αλλά και στην αδειοδότηση του χώρου. Ναι έχουμε σύλλογο και προσπαθούμε να βγάλουμε άδεια αλλά δεν είναι εύκολο όπως σας είπα για εμάς. Ας πούμε εδώ δεν είμαστε τζαμί και δεν μπορούν να το καταλάβουν αυτό για να μας δώσουν άδεια. Αυτός είναι και ο λόγος που δεν ονομάζουν τον χώρο τους τζαμί. Εδώ δεν είμαστε τζαμί. Μαζευόμαστε μόνο κάθε Τετάρτη βράδυ και προσευχόμαστε. Αλλά μερικές φορές μαζευόμαστε και άλλες μέρες, όπως προχτές. Ανάλογα με το τι μας λένε από τη Σενεγάλη. Μας λένε κάντε αυτό και εμείς το κάνουμε.Τζαμί δεν θέλουμε ακόμα. Το τζαμί είναι άλλο πράγμα. Πρέπει να υπάρχει εκπρόσωπος, πρέπει να υπάρχει Ιμάμης από τη Σενεγάλη, και εμείς δεν είμαστε ακόμα έτοιμοι για να γίνει κάτι τέτοιο τόσο επίσημο. (συνέντευξη 13η)

108

Σύμφωνα λοιπόν και με τη συνέντευξη, ο συγκεκριμένος χώρος προσευχής χρησιμοποιείται κυρίως κάθε Τετάρτη, ενώ για μεγαλύτερες γιορτές όπου μαζεύονται πολύ περισσότερα άτομα προσπαθούν να βρουν και να νοικιάσουν κάποιον χώρο σε κάποιο μαγαζί. Είναι χαρακτηριστικό δε ότι όπως μας ανέφερε και ο κ. Τ.Βρεττός, πέρυσι στην τελευταία τους μεγάλη γιορτή, λόγω οικονομικών δυσκολιών δεν είχαν την δυνατότητα να νοικιάσουν κάποιον χώρο. Έτσι τους παραχωρήθηκε ο ισόγειος χώρος του Μουσείου Μπενάκη, ο οποίος είχε φιλοξενήσει και το φωτογραφικό αφιέρωμα του κ.Βρεττού για τους χώρους προσευχής. Φτάνοντας στον 6ο όροφο με το ασανσέρ και ακριβώς έξω από αυτό υπάρχει μια παπουτσοθήκη

όπου οι πιστοί και οι επισκέπτες θα πρέπει να βγάζουν τα υποδήματά τους. Ο χώρος εσωτερικά είναι ενιαίος, δεν υπάρχει διαχωρισμός γυναικείου με αντρικό. Υπάρχει η συμμετοχή γυναικών αλλά σε πολύ μικρότερη αναλογία με τους άντρες. Ο χώρος είναι τελείως ανεικονικός, έχει μόνο δύο τρεις εικόνες του ιδρυτή της αδελφότητας. Είναι στρωμένος με κάθε είδους χαλιά, που δημιουργούν ένα ιδιαίτερο ψηφιδωτό. Ένα μέρος του χώρου είναι εξοπλισμένο με μικροφωνική εγκατάσταση, εκεί γίνεται η εκφορά του λόγου. Σε ένα άλλο σημείο, οι πιστοί κάθονται κατανυκτικά και διαβάζουν τις γραφές και προσεύχονται. Δεν υπάρχει όμως κανένα διαχωριστικό στοιχείο ανάμεσα σε αυτούς τους χώρους.

ο χώρος προσευχής με τα μικρόφωνα και τα αναλόγια στο μπροστινό τμήμα του, Μεταξουργείο,(προσωπικό αρχείο)

109

Χώροι λατρείας Αράβων Στον χώρο λατρείας του Νέου Κόσμου η πρόσβαση στο κτίριο γίνεται από ανεξάρτητη είσοδο με κλιμακοστάσιο, πριν από το οποίο οι πιστοί βγάζουν τα παπούτσια τους. Όταν ο χώρος δεν λειτουργεί τότε ασφαλίζεται με ρολό. Εξωτερικά της εισόδου υπάρχει μια μικρή επιγραφή που δηλώνει την ύπαρξη του χώρου λατρείας, τόσο στα αραβικά, όσο και στα αγγλικά. Το τζαμί αποτελείται από έναν ενιαίο χώρο, ο οποίος εκτείνεται μέχρι και την είσοδο (στο τέλος του κλιμακοστασίου) και από έναν ξεχωριστό μικρότερο χώρο στα δεξιά αυτού που χρησιμοποιείται από τις γυναίκες. Ο γυναικείος χώρος διαχωρίζεται από τον μεγαλύτερο ενιαίο με κουρτίνες. Στο βάθος και στα δεξιά του χώρου των γυναικών βρίσκονται τα λουτρά, ξεχωριστά για τους άντρες και τις γυναίκες. Στο βάθος του ενιαίου χώρου βρίσκεται το Mihrab.

Ο χώρος δεν διαθέτει κάποια επίπλωση, ενώ το μόνο διακοσμητικό στοιχείο αποτελεί το χαλί που καλύπτει το δάπεδο σε όλη την έκταση του χώρου. Ο χώρος λατρείας στο Μοσχάτο στεγάζεται στο ισόγειο και στο πατάρι του Ελληνοαραβικού Επιμορφωτικού Πολιτιστικού Κέντρου. Η πρόσβαση στο κτίριο γίνεται είτε από την είσοδο στα αριστερά, η οποία οδηγεί μέσω κλιμακοστασίου στους ορόφους του κτιρίου, είτε από την είσοδο δεξιά η οποία αποτελεί τμήμα τζαμαρίας και ανοίγει στο χώρο προσευχής. Όταν ο χώρος δεν λειτουργεί, η τζαμαρία χώρος γραφείων 2ου ορόφου,Μοσχάτο, (προσωπικό αρχείο)

κεντρικός χώρος Νέου Κόσμου, (προσωπικό αρχείο)

110

ασφαλίζεται με ρολό. Στο εξωτερικό του κτιρίου δεν σηματοδοτείται η ύπαρξη χώρου προσευχής, παρά μόνο η επίσημη χρήση του κτιρίου ως πολιτιστικού κέντρου. Ο ισόγειος χώρος προσευχής είναι ενιαίος και εκτείνεται από την είσοδο του κτιρίου μέχρι και το βάθος του, καλύπτει δηλαδή το μεγαλύτερο μέρος της κάτοψης του ισογείου και η χρήση του περιορίζεται αποκλειστικά για τους άντρες μουσουλμάνους. Στο πατάρι βρίσκεται ο χώρος προσευχής των γυναικών, ο οποίος αντιστοιχεί περίπου στο ένα τρίτο του χώρου των αντρών. Οι δύο χώροι συνδέονται μέσω διαχωριστικά γυναικείου χώρου,Μοσχάτο, (προσωπικό αρχείο)

κλιμακοστασίου. Στο βάθος του ισόγειου χώρου βρίσκεται το Mihrab, ενώ και σε αυτόν τον χώρο απουσιάζει η χρήση διακοσμητικών στοιχείων πέραν του χαλιού που καλύπτει ολόκληρο το δάπεδο. Η εσωτερική διαρρύθμιση του κτιρίου και το μέγεθος του έχει δημιουργήσει προβλήματα στην προσπάθεια έκδοσης άδειας ευκτήριου οίκου του χώρου. Οι διαδικασίες ξεκίνησαν από το 2013 και οι βασικές δυσκολίες που προκύπτουν είναι οικονομικής φύσης, αφού για την έκδοση άδειας απαιτούνται μελέτες και εργασίες/ μετατροπές του κτιρίου που λόγω του μεγέθους του είναι εξαιρετικά κοστοβόρες. Ειδικότερα, οι εργασίες που είναι σε εξέλιξη και που πρέπει να γίνουν αφορούν την πυρασφάλεια του κτιρίου και την προσθήκη εξόδων κινδύνου σε κάθε όροφο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στην προσπάθεια μείωσης του κόστους των εργασιών προτάθηκε η κατάργηση του χώρου προσευχής των γυναικών. κεντρικός χώρος Μοσχάτου, (προσωπικό αρχείο)

111

6.4.2.ΙΙΙ Η σχέση με την πόλη: από την θεσμική αορατότητα στην δημόσια προσευχή Μελετώντας λοιπόν και περιγράφοντας τα παραδείγματα των άτυπων χώρων λατρείας, γίνεται σαφές ότι οι περισσότεροι χώροι είναι κρυμμένοι είτε σε υπόγεια, είτε σε δώματα πολυώροφων κτηρίων. Ακόμα και αν έχουν παράθυρα στο δρόμο, καλύπτονται με κάποιον τρόπο. Όπως είδαμε, στο αποτέλεσμα αυτό οδηγούμαστε συνήθως λόγω του ότι οι χώροι αυτοί έχουν χαμηλότερο ενοίκιο και είναι περισσότερο ευρύχωροι. Επίσης σε περιοχές κατοικίας οι υπόγειοι χώροι εξυπηρετούν και προτιμώνται προκειμένου να μην ενοχλούνται οι κάτοικοι από τις ψαλμωδίες ή τις ομιλίες των πιστών που συγκεντρώνονται. Παρόλα αυτά, αυτό που προκύπτει ως γεγονός είναι ότι οι άτυποι αυτοί χώροι προσευχής αποτελούν ένα αόρατο δίκτυο στην πόλη, ενώ βρίσκονται σε σημεία αρκετά κεντρικά στην εκάστοτε περιοχή και εξυπη-

ρετούν έναν όχι και τόσο «αόρατο» πληθυσμό της πόλης της Αθήνας. Οι ομάδες των πιστών, προκειμένου να προσαρμοστούν στις δυσμενείς συνθήκες, καλύπτονται στην αφάνειά τους και αρκετές φορές όπως είδαμε την αναζητούν προκειμένου να μην αντιμετωπίζουν προβλήματα με την τοπική κοινωνία. Η αντίθεση μεταξύ της εξωτερικής ουδέτερης εικόνας των χώρων προσευχής και των εσωτερικών ειδικά διαμορφωμένων χώρων δείχνει τα πολλαπλά επίπεδα ορατότητας και αορατότητας με βάση τα οποία οργανώνονται οι καθημερινές Ισλαμικές πρακτικές. Σε αυτήν την περίπτωση λοιπόν προσευχής, η Μουσουλμανική πίστη γιορτάζεται εντελώς ιδιωτικά. Υπάρχει όμως η ανάγκη διεκδίκησης από τους Μουσουλμάνους πιστούς της θέσης τους στην κοινωνία που ανήκουν και επομένως στον δημόσιο χώρο που ζουν. Παράδειγμα τέτοιου τρόπου διεκδίκησης αποτελούν οι διάφορες δημόσιες προσευχές που είχαν οργανωθεί από τις Μουσουλμανικές κοινότητες σε συνεργασία με τον Δήμο Αθηναίων.

(αριστερά) είσοδος στον υπόγειο χώρο του Περιστερίου που δεν δίνει καμία ένδειξη του εσωτερικού (δεξιά) είσοδος μέσω εσωτερικής αυλής, δεν υπάρχει οπτική επαφή του χώρου υποδοχής με τον δρόμο,Αιγάλεω (προσωπικό αρχείο)

112

Η ανάγκη για προσευχή στον δημόσιο χώρο προκύπτει πρώτον γιατί στη μεγάλη γιορτή που κλείνει το Ραμαζάνι η προσέλευση των πιστών είναι πολύ μεγάλη και οι δικοί τους «άτυποι» χώροι δεν τους εξυπηρετούν. Δεύτερον είναι θρησκευτική παράδοσή τους τέτοιες γιορτές να γίνονται σε εξωτερικό χώρο συμβολικά ως καλύτερη επαφή με το «θείο». Όπως αναφέρει ο πρόεδρος των Μπαγκλαντεσιανών, (συνέντευξη 6η):

προσπαθούμε να τα φοράμε. Κατά τη γνώμη μου όμως δεν θέλουνε να βλέπουν άλλες παραδοσιακές ενδυμασίες. Παλιότερα είχαμε και περισσότερες αντιδράσεις. Τώρα έχουμε χαλαρώσει λίγο. Για παράδειγμα εγώ έχω φάει ξύλο από ομάδα ρατσιστική. Καθόμασταν 5 άτομα στην πλατεία στα Κάτω Πατήσια και μας επιτέθηκε μια ομάδα με διπλάσια άτομα. Ακόμα έχω σπασμένο το χέρι μου.

«Δύο φορές τον χρόνο κάνουμε τις γιορτές μας εδώ στην Πλατεία Κουμουνδούρου. Μαζευόμαστε όλοι οι Μπαγκλαντεσιανοί, δηλαδή γύρω στα 2.000-3.000 άτομα. Μια δυο φορές υπήρχαν αντιδράσεις και δεν μας δώσανε την άδεια για να κάνουμε στην πλατεία τη γιορτή. Φέτος μπορέσαμε και κάναμε. Την ημέρα που είναι η γιορτή μαζευόμαστε πολύ πρωί. Η θρησκεία μας λέει ότι η συγκεκριμένη προσευχή είναι καλύτερα να γίνει σε εξωτερικό χώρο. Δεν είναι υποχρεωτικό αλλά είναι πολύ καλύτερο. Επίσης δεν είναι υποχρεωτικό να φοράμε ειδική ενδυμασία αλλά εμείς

Δημόσιες προσευχές είχαν οργανωθεί αρκετές φορές. Η επιλογή του τόπου ήταν καθοριστική καθώς οι Μουσουλμανικές κοινότητες διάλεγαν χώρους που είναι κεντρικοί και σημαντικοί για την πόλη. Τον Σεπτέμβριο 2010 η δημόσια προσευχή είχε οργανωθεί στην πλατεία Κοτζιά, απέναντι από το Δημαρχείο, ενώ παλιότερα τα Προπύλαια είχαν επιλεχθεί για να φιλοξενήσουν αυτή τη δημόσια διεκδίκηση. Εδώ λοιπόν η προσευχή φεύγει από την αφάνεια και τη σφαίρα του ιδιωτικού χώρου και ανήκει πλέον στον δημόσιο χώρο. Ταυτόχρονα ανοίγει και δημόσιους διαλόγους.

δημόσια προσευχή στα Προπύλαια(αριστερά) και στην πλ.Κουμουνδούρου(δεξιά), τα σώματα, η ενδυμασία και η κινησιολογία ως εργαλεία διεκδίκησηε του δημόσιου χώρου (google.com)

113

7. Συμπεράσματα

ε βάση τη θεωρία του Lefebvre, η πόλη αποτελεί «την προβολή της κοινωνίας επί τόπου». Αποτελεί το πεδίο αλληλεπίδρασης των σχέσεων και δομών εξουσίας. Η αλληλεπίδραση αυτή είναι σε άμεση συσχέτιση με το ιστορικό, πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο της κοινωνίας. Επίσης, όπως αναφέραμε εκτενώς στην παρούσα εργασία, η πόλη, και επομένως ο δημόσιος χώρος, είναι προϊόν των σχέσεων μεταξύ διαφορετικών ταυτοτήτων, η κάθε μία από τις οποίες διεκδικεί με τον δικό της τρόπο, και ανάλογα με την «θέση» της, το δικαίωμα στον χώρο. Οι διάφοροι εμπλεκόμενοι φορείς ασκούν εξουσία για την πραγματοποίηση της δικής τους βούλησης έναντι των άλλων.Λαμβάνο-

Φωτογραφία του Τάσου Βρεττού (google.com)

ντας υπόψη λοιπόν ότι όλα τα παραπάνω αφορούν όλες τις εκφάνσεις της κοινωνικής ζωής, αντιλαμβανόμαστε ότι το θέμα της θρησκείας και επομένως του θρησκευτικού χώρου, έχει σημαντική επίδραση στους τρόπους παραγωγής του δημόσιου χώρου, αναλογικά, βέβαια, με τη σημασία της θρησκείας στη δημόσια ζωή της εκάστοτε κοινωνίας και της σχέσης της με την εθνική της ταυτότητα. Οι διάφορες πολιτικές ταυτοτήτων, αντιπροσωπεύουν και τις δυναμικές μεταξύ των τελευταίων. Η συγκρότηση της εθνικής ταυτότητας και ο συσχετισμός της ή μη με την θρησκευτική ταυτότητα, καθορίζει την θέση της θρησκείας στη δημόσια σφαίρα, αλλά και το κατά πόσο διαλεκτική είναι η εκάστοτε κοινωνία με τις διαφορετικές θρησκευτικές ταυτότητες. Η πολυπολιτισμικότητα αυτή για πολλούς δια-

115

χειρίζεται με την ουδετερότητα του δημόσιου χώρου και τον περιορισμό ίσως της θρησκευτικής ταυτότητας στη ιδιωτική σφαίρα. Εδώ προκύπτει αφενός το ζήτημα του δικαιώματος της θρησκείας γενικά στη δημόσια σφαίρα, και αφετέρου, το δικαίωμα όλων των διαφορετικών θρησκευτικών ταυτοτήτων σε αυτή. Ιδιαίτερο παράδειγμα διεκδίκησης του δικαιώματος στην δημόσια ζωή, αποτελούν οι μειονοτικές θρησκευτικές ταυτότητες και επομένως και η θέση των χώρων τους στην πόλη.Ο καθορισμός των επιπέδων ορατότητας των χώρων αυτών, αποτελεί από τη μία το εργαλείο παραγκωνισμού τους από τις εξουσιαστικές δυνάμεις και από την άλλη το μέσο διεκδίκησης των μεταναστευτικών κοινοτήτων. Οι τελευταίες, έχοντας ως συνδετική ύλη μεταξύ τους την θρησκευτική τους ταυτότητα, χρησιμοποιούν ως μέσα τους χώρους τους, την δημόσια μερικές φορές προσευχή τους, την ενδυμασία τους, ακόμα και τα ίδια τους τα σώματα όταν γίνονται δέκτες ρατσιστικών επιθέσεων, προκειμένου να διεκδικήσουν την αντιπροσώπευσή τους και την παρουσία τους στην δημόσια σφαίρα. Η εμφάνιση των διαφορετικών θρησκευτικών ταυτοτήτων στον ελλαδικό χώρο και πιο συγκεκριμένα στην περιοχή της Αττικής συνέβη σταδιακά συχά σχετιζόταν με τις μεταναστευτικές ροές προς αυτήν. Η διαρκώς αυξανόμενη θρησκευτική ποικιλομορφία που έκανε την εμφάνιση της στην Αττική εγγράφηκε όπως είναι λογικό και στην πόλη με την ίδρυση σε αυτήν ιερών χώρων λατρείας. Διαφορετικοί παράγοντες, ωστόσο, επηρέασαν τόσο την τοποθέτηση των χώρων αυτών στην πόλη, όσο και το καθεστώς λειτουργίας τους, αφού οι χώροι αυτοί διακρίνονται σήμερα σε αδειοδοτημένους και άτυπους. Η χωροθέτηση και η αδειοδότηση των τόπων λατρείας εξαρ-

τήθηκε σε μεγάλο βαθμό από την κοινωνική θέση που κατείχαν τα μέλη των θρησκευτικών κοινοτήτων, από την περίοδο ανοικοδόμησης των χώρων λατρείας καθώς και από την αντιμετώπιση των εκάστωτε θρησκειών από την ελληνική κοινωνία. Οι θρησκευτικοί χώροι των μειονοτικών θρησκειών χαρακτηρίζονται έτσι από διαφορετικές ποιότητες ορατότητας στην πόλη ως συνέπεια της χωροθέτησης τους σε αυτήν. Παρατηρήσαμε επίσης ότι ο θρησκευτικός μειονοτικός χώρος στην πόλη, παίζει έναν σημαντικό ρόλο όχι μόνο στην συγκρότηση των μεταναστευτικών κοινοτήτων αλλά και στην μεταλλαγή ολόκληρου του αστικού τοπίου. Ενώ οι θρησκευτικοί χώροι απολάμβαναν εξέχουσα θέση στην πόλη, αποτελούσαν κέντρο και τοπόσημο, πλέον αναγνωρίζεται ένα νέο σύστημα οργάνωσης του ιερού χώρου και πιο συγκεκριμένα του μειονοτικού. Μέσα από την μελέτη των άτυπων μουσουλμανικών τζαμιών της Αθήνας παρατηρήσαμε, πράγματι, την ύπαρξη ενός άτυπου δικτύου χώρων προσευχής, υπαρκτού αλλά αόρατου και διασκορπισμένου άναρχα στην πόλη.Ενώ σε άλλα συστήματα τον αποφασιστικό ρόλο κατέχουν οι εξουσιαστικές δυνάμεις, θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι χώροι αυτοί αποτελούν μια οργάνωση από τους ίδιους τους πολίτες, ακριβώς επειδή οι εν λόγω δυνάμεις αδιαφορούν για την ύπαρξη τους και την κάλυψη των θρησκευτικών τους αναγκών. Επομένως, εδώ καθοριστικός παράγοντας για τη δημιουργία και το σχεδιασμό του χώρου δεν είναι η ανάδειξη της κυριαρχίας της θρησκείας, αλλά η απάντηση στις ανάγκες της κοινότητας από τα ίδια τα μέλη της. Οι κάτοικοι που δεν ανήκουν στις μειονοτικές αυτές θρησκείες εθελοτυφλούν ή και αντιτίθενται στην λειτουργία του εν λόγω δικτύου άτυπων χώρων λα-

116

τρείας, ενώ οι μετανάστες οργανώνονται γύρω από αυτό. Τέλος, παρόλο που το εν λόγω δίκτυο χαρακτηρίζεται από αορατότητα,δεν παύει να αποτελεί μέρος της εικόνας της πόλης, αφού οι δυναμικές και οι συσχετισμοί που καθορίζουν την κοινωνική ζωή των κατοίκων αυτής, εγγράφονται αναπόφευκτα και στο αστικό τοπίο. Αν φανταστούμε την πόλη ως ένα ουδέτερο υπόβαθρο, τότε αναγνωρίζουμε ανά τα χρόνια κάποια προστιθέμενα στρώματα ιστορίας. Ανάλογα με τον συσχετισμό δυνάμεων κάποια από αυτά τα στρώματα διατηρούνται, κάποια αναδεικνύονται και εξελίσσονται και κάποια άλλα διαγράφονται. Η διαγραφή αυτή στοχεύει στην διαγραφή των στρωμάτων αυτών από την συλλογική μνήμη και το βίωμα του χώρου.

Στην περίπτωση της Ελλάδας παρατηρήσαμε την προσπάθεια διαγραφής της οθωμανικής κληρονομιάς, καθώς η εθνική μας ταυτότητα συγκροτήθηκε με βάση την αντίθεση στους Οθωμανούς, ενώ για τον ίδιο λόγο παρατηρείται σήμερα μια προσπάθεια παραγκωνισμού του νέο-εισερχόμενου μουσουλμανικού στοιχείου στην πόλη. Όμως ποιος είναι αυτός που έχει δικαίωμα διαγραφής της ιστορίας ενός τόπου; Στο ερώτημα «…ποιος είναι αυτός πουαφήνει τα ίχνη του στην πόλη», η απάντησή μας είναι πως όλοι και όλες όσοι-ες κατοικούν σε αυτήν. Ακόμα και αν γίνονται προσπάθειες διαγραφής κομματιών της πόλης από τη συλλογική μνήμη, αυτά εξακολουθούν να ενυπάρχουν σε αυτήν και να καθορίζουν το μέλλον και τη ζωή των κατοίκων της.

117

Βιβλιογραφία Συνεντεύξεις Συνέντευξη 1η (Π. Κανταρτζής της Ελληνικής Ευαγγελικής Εκκλησίας) - Πότε συγκροτήθηκε η επίσημη θρησκευτική σας κοινότητα; - Η πρώτη παρουσία των διαμαρτυρόμενων στην Ελλάδα ήταν στην περίοδο της Τουρκοκρατίας, στα τελευταία χρόνια της Τουρκοκρατίας, όπου μέσα στο πλαίσιο του νεοελληνικού Διαφωτισμού υπήρξε η επιθυμία και η αντίληψη ότι αν εκπαιδευθεί ο λαός Φωτογραφία του Τάσου Βρεττού (google.com)

μας τότε θα αφυπνιστεί και θα πολεμήσει για την ελευθερία του, σύμφωνα με το μοντέλο της γαλλικής επανάστασης. Οπότε μέσα στο πλαίσιο αυτό του ελληνικού Διαφωτισμού προσπάθησαν να προσελκύσουν ανθρώπους φιλέλληνες που θα έρθουν να ιδρύσουν σχολεία και αρκετοί από αυτούς ήταν ιεραπόστολοι. Βέβαια, υπήρχαν όχι μόνο στην Αθήνα, υπήρχαν σε πολλά άλλα κέντρα όπως στη Χίο, στη Πελοπόννησο, στη Μάνη σε πολλά άλλα μέρη. Στα σχολεία αυτά δε λειτουργούσαν προσηλυτιστικά, αλλά ήταν αναπόφευκτο να υπάρχουν επιρροές. Μέσα σε αυτά τα σχολεία λοιπόν γαλουχήθηκαν

119

πολλοί άνθρωποι. Μέσα σε ένα τέτοιο σχολείο ση Μάνη εκπαιδεύτηκε ο ιδρυτής της εκκλησίας μας ο Μιχαήλ Καλοποθάκης, ο οποίος ήρθε στην Αθήνα, σπούδασε ιατρική και ξεκίνησε να εκδίδει ένα περιοδικό, τον Αστέρα της Ανατολής, το 1858. Εκεί είναι λοιπόν το έτος ίδρυσης, η έκδοση αυτού του περιοδικού. Η κοινότητα που δημιουργήθηκε τότε αποτελούνταν από λίγους ανθρώπους αλλά ήταν όλοι μορφωμένοι και με έντονη παρουσία και επιρροή στην πόλη και στα δημόσια πράγματα. Υπήρχε μια τέτοια κουλτούρα η οποία πρέπει να πω ότι με τα χρόνια χάθηκε. Δηλαδή, τότε, παρά το ότι το εκκλησίασμα ήτανε μικρό σε μέγεθος, ήταν πολύ δραστήριο μέσα στην πόλη είχε μια συμαίνουσα θέση. Τότε η κοινότητα αντιλαμβανόταν το ρόλο της μέσα στην κοινωνία συμμετοχικά ενώ με πέρασμα του χρόνου άρχισε να έχει πιο φοβική στάση. Ήταν δηλαδή αρχικά ανοιχτή προς την πόλη, ενώ στη συνέχεια ένιωσε ότι πρέπει να προστατευθεί από την πόλη που την απειλεί. - Με ποια κριτήρια επιλέχθηκε η τοποθεσία των χώρων λατρείας της κοινότητας σας; - Δεν ξεκίνησαν και είπαν ότι θα κάνουμε μια άλλη εκκλησία, προσέβλεπαν στην αναμόρφωση και στον εξαγνισμό της εκκλησίας των Πατέρων, όπως ακριβώς και ο Λούθηρος στόχευε στην αναμόρφωση της Καθολικής Εκκλησίας. Όταν τα πράγματα δεν έγιναν έτσι, τότε απομακρύνθηκαν από την Ορθόδοξη Εκκλησία και είναι λογικό ότι ήθελαν έναν χώρο λατρείας. Μια ερμηνεία για την επιλογή του χώρου είναι ότι ο Καλοποθάκης διορατικός επέλεξε την τοποθεσία λόγω της εγγύτητας της με τις αρχαιότητες, με τη λόγική ότι η τοποθεσία αυτή πάντα θα έχει αξία. Η δική μου η ερμηνεία είναι ότι, επειδή υπήρχε διωγμός τότε, επέλεξαν να φύγουν έξω από το τότε

κέντρο της πόλης. Έχει ενδιαφέρον ότι δίνουμε μορφή στα κτίρια και μετά τα κτίρια δίνουνε μορφή σε μας και καμιά φορά και η γεωγρφία έχει τη σημασία της. Το γεγονός ότι βγήκαμε έξω από την πόλη έπαιξε μεγάλο ρόλο στην ταυτότητα μας και τώρα βέβαια βρισκόμαστε στο κέντρο της πόλης και αυτό παίζει μεγάλο ρόλο επίσης. Αυτό το πράγμα δηλαδή ήταν μια ερώτηση που πριν από 10 με 20 χρόνια γεννήθηκε: πως μπορεί να είμαστε στο κέντρο της πόλης και ακόμη και το γεγονός ότι έχουμε αυτά τα τζάμια τα οποία είναι αδιαφανή αναρωτιέται ο κόσμος, τί να γίνεται εκεί μέσα. Και σαν κουλτούρα είμαστε πολύ ανοιχτή και εξωστρεφής, αλλά καμιά φορά τα κτίρια παίζουν το δικό τους ρόλο. Βρισκόμαστε σε ένα πολύ κεντρικό σημείο της πόλης και η εκκλησία μας στον Πειραιά βρίσκεται σε ένα πολύ κεντρικό σημείο στην πλατεία Τερψιθέας. Δυστυχώς για τις άλλες εκκλησίες σήμερα νοικίαζουμε χώρους. Υπάρχουν συνολικά 3 αναγνωρισμένοι από το υπουργείο ευκτήριοι οίκοι. Υπάρχει η 1η Ευαγγελική Εκκλησία που είναι εδώ στην Λ. Αμαλίας, υπάχει στο Κουκάκι η 2η Ευαγγελική Εκκλησία σε μικρότερο κτίριο από αυτό και η 3η Ευαγγελική Εκκλησία στο Ν. Κόσμο. - Υπάρχουν άτυποι προτεσταντικοί χώροι λατρείας στην Αθήνα; - Υπάρχουν διάφορες άλλες εκκλησίες στην περιοχή της ευρύτερης Αθήνας, όπως η Ελληνική Ευαγγελική, υπάρχουν πολλές εκκλησίες της Πεντηκοστής. Επειδή ο Προντεσταντισμός δεν έχει μια κεντρική αρχή, όπως οι καθολικοί έχουν τον Πάπα και επειδή το βασικό του ήθος είναι η ελευθερία της ατομικής συνείδησης, γεννά πολυμορφία. Υπάρχουν, επομένως, οικογένειες εκκλησιών, εμείς είμαστε η Ελληνική Ευαγγελική Εκκλησία που έχουμε τη δική μας σύνοδο, υπάρχει η Ελεύθερη Ευαγγε-

120

λική, υπάρχουν οι πεντηκοστιανές που έχουν και τις δικές τους ομαδοποιήσεις. Στην Ελλάδα υπάρχουν δεκάδες εκδοχές του προντεσταντισμού και συνεπώς υπάρχουν και χώροι που ανταποκρίνονται σε αυτές τις εκδοχές. - Και όσον αφορά το εσωτερικό των κτιρίων; - Στο εσωτερικό του κτιρίου δεν υπάρχουν εικόνες. Η εστίαση βρίσκεται στην τράπεζα, στη Βίβλο, στον άμβωνα και στο σταυρό. Σε οποιαδήποτε προτεσταντική εκκλησία σε κεντρικό σημείο βρίσκεται ο άμβωνας, απ’ όπου γίνεται το κήρυγμα, γιατί στην προτεσταντική λατρεία κεντρική σημασία έχει η Αγία Γραφή και το κήρυγμα της Αγίας Γραφής. Όπότε αυτό είναι ένα κεντρικό σημείο που αντανακλάται ακόμη και στην αρχιτεκτονική των χώρων λατρείας μας. Γενικά ο χώρος χαρακτηρίζεται από λιτότητα δηλαδή ο διάκοσμος σε όλες τις εκκλησίες μας είναι λιτός με τη λογική ότι η λατρεία είναι μια πνευματική εμπειρία. Παρόλο που και ανάμεσα μας ακούγονται διαφορετικές απόψεις απ’ αυτού που αφορούν κυρίως την αισθητική, ο προτεσταντισμός έχει γένικά μια πουριτανική αντίληψη ότι τα πράγματα πρέπει να είναι απλά. - Η λατρευτική σας λειτουργία περιορίζεται αποκλειστικά στον επίσημο χώρο λατρείας ή εκφράζεται και στο δημόσιο χώρο; - Γενικά σαν διαμαρτυρόμενοι δεν είμαστε πολύ κολλημένοι με τον χώρο, δηλαδή δε θεωρούμε ότι η εκκλησία είναι ένα ιερό οίκημα με την έννοια ότι κάτι ξεχωριστό και ιδιαίτερο υπάρχει εδώ πέρα. Πιστεύουμε ότι η λατρεία του θεού είναι πνευματική και είναι πανταχού παρούσα και γι’αυτό δεν πιστεύουμε ότι η λατρεία γίνεται σε συγκεκριμένο χώρο με συγκεκριμένο τρόπο απαραίτητα. Όσον αφορά λατρευτικές λειτουργίες που λαμβάνουν χώρα στο δη-

μόσιο χώρο, δεν έχουμε. Τώρα αγοράζουμε ένα τριώροφο κτίριο στα Εξάρχεια, όπου οι δύο όροφοι θα διατεθούν σε πρόσφυγες οι οποίοι θα μπορούν να μένουν για τρεις μήνες ως μέρος ενός προγράμματος για την αφομοίωση των προσφύγων που θέλουν να παραμείνουν εδώ στην Ελλάδα, ενώ θα λειτουργεί και ως λατρευτικός χώρος. - Από ποιες εθνικότητες αποτελείται η θρησκευτική σας κοινότητα; - Στην εκκλησία μας εδώ υπάρχει μια ρωσσόφωνη συνάθροιση και μια αραβόφωνη συνάθροιση. Αυτή η πρώτη εκκλησία έχει μια μικρότερη δική της οικογένεια, δηλαδή έχουμε μία εκκλησία στα Εξάρχεια, στη Γλυφάδα, στην Κυψέλη, στην Αγ. Παρασκευή και μια ιρανική εκκλησία στο Μεταξουργείο. Αν οι Έλληνες ευαγγελικοί είναι 25.000-30.000, υπάρχουν σχεδόν άλλοι 15.000-20.000 που ανήκουν σε διάφορες εθνικές προτεσταντικές εκκλησίες. Μπορεί να είναι 100-150 τέτοιες εκκλησίες μόνο στην Αθήνα και οι πιστοί τους μάλλον συναθροίζονται σε αυτοσχέδιους άτυπους χώρους λατρείας. Ο προτεσταντισμός είναι πολύ ευέλικτος,το μόνο που χρειάζεται για τη δημιουργία ενόε χώρου λατρείας είναι μια αίθουσα και κάποιες καρέκλες. - Αντιμετωπίσατε ποτέ προβλήματα στην διαδικασία αδειοδότησης των χώρων λατρείας σας; - Αυτή η εκκλησία υπήρχε πριν υπάρξει ελληνικό κράτος και γι’αυτό ήταν από τις πρώτες που πήραν άδεια ευκτήριου οίκου πριν από λίγα χρόνια. Για πολλά χρόνια δεν υπήρχε καμία εκκλησία εκτός από την Ορθόδοξη, κάποιες συναγωγές και τη μουσουλμανική μειονότητα στη Θράκη που να είναι αναγνωρισμένη ως εκκλησία, ακόμη και η Καθολική Εκκλη-

121

σία λειτουργούσε ως σωματείο. Το 2014 ο νόμος αναγνώρισε 6 με 7 ακόμη κοινότητες ως εκκλησίες συμπεριλαμβανομένων της Καθολικής, της Ελληνικής Ευαγγελικής, της Αρμένικης Ορθόδοξης, και αυτό μετά από μια μακρόχρονη προσπάθεια. Κάποια στιγμή το υπουργείο προσπάθησε ελέγξει την κατάσταση, κυρίως λόγω των μουσουλμανικών χώρων, δηλαδή λόγω του ότι υπάρχουν εκατοντάδες άτυπα τζαμιά και χώροι λατρείας. Το οποίο είναι λογικό και παράλογο, δηλαδή από τη στιγμή που δε δημιουργείς 3, 4, 5 τζαμιά επίσημα, είναι λογικό να λειτουργούν χώρους λατρείας σε σοφίτες, σε υπόγεια κ.λ.π.. Στην προσπάθεια τους να ελέγξουν τους χώρους αυτούς θέσπισαν νόμους, οι οποίοι είναι τόσο αυστηροί που στην πραγματικότητα θα πρέπει όλοι αυτοί οι άτυποι χώροι να κλείσουνε, δηλαδή ακόμη και αυτός ο χώρος αν κάτσεις να τον ψάξεις, αν έχει εξόδους κινδύνου,πρόσβαση για ΑΜΕΑ κ.λ.π. Εμείς προσπαθήσαμε να φτιάξουμε, ό,τι γίνεται, αλλά δεν μπήκαμε στη διαδικασία αδειοδότησης, επειδή με το που αναγνωριστήκαμε ως θρησκευτική κοινότητα μπήκε και το κτίριο μας κατευθείαν μέσα στους ευκτήριους οίκους. Είναι πάρα πολύ δύσκολο, επειδή πολλές εκκλησίες νοικιάζουν χώρους σε ορόφους, και ό,τι είναι σε όροφο είναι πάρα πολύ δύσκολο να αποκτήσει άδεια, πρέπει να έχει πυρασφάλεια, εξόδους κινδύνου κ.α., οπότε δυσκολεύει πολύ η διαδικασία. Το πρόβλημα με την αδειοδότηση είναι ότι πρέπει μια κοινότητα να αναγνωριστεί ως εκκλησία για να μπορέσει να θεωρηθεί ότι ο χώρος της αποτελεί ευκτήριο οίκο. Δηλαδή μια ομάδα 50, 60, 100, 200 ατόμων δεν μπορεί να μπει μεσα σε αυτόν το νόμο, γιατί αυτός ο νόμος είναι για μεγάλες κοινότητες, οργανωμένες, με χειροτονημένους λειτουργούς. Οπότε, εκ των πραγμάτων είναι ένας νόμος

που καλύπτει ένα μικρό ποσοστό και συνεπώς όλες οι υπόλοιπες κοινότητες λειτουργούν ως σωματεία θρησκευτικά, των οποίων οι χώροι δεν μπορούν να ονομαστούν απαραίτητα ευκτήριοι οίκοι, γιατί δεν είναι ακριβώς εκκλησίες. Οπότε αυτό κάπως περιπλέκει τα πράγματα.

Συνέντευξη 2η (μέλος της κοινότητας των Αρμένιων Καθολικών) - Πότε συγκροτήθηκε η επίσημη θρησκευτική σας κοινότητα; - Το 1915 μετά την γενοκτονία οι Αρμένιοι μετανάστευσαν στην Μικρά Ασία. Η κοινότητα εδώ δημιουργήθηκε με την άφιξη των Αρμενίων μεταναστών από τη Σμύρνη το 1922, λόγω της μικρασιατικής καταστροφής. - Πότε χτίστηκε η εκκλησία του Αγ. Γρηγορίου του Φωτιστή; - Η εκκλησία ξεκίνησε να κτίζεται το 1923 και ολοκληρώθηκε το 1927, μέχρι να βγούνε οι άδειες. - Είχατε εξαρχής άδεια για το ναό και αν όχι είχατε δυσκολίες για την έκδοση της; Είχατε άτυπους χώρους πριν κτιστεί ναός; - Στην αρχή, πριν χτιστεί η εκκλησία, η λατρεία γινόταν σε κάποιο σπίτι ενός πιστού. Πριν χτιστούν οι πολυκατοικίες υπήρχαν παραπήγματα και υπήρχε ένα σπίτι που το είχε παραχωρήσει ο ιδιοκτήτης για να κάνουν εκεί τις λειτουργίες. Όταν κτίστηκε ο ναός, οι λειτουργίες γίνονταν σε αυτόν. Δεν υπήρχε δυσκολία στο να επισημοποιήσουμε το χώρο λατρείας μας. - Δημιουργήσατε κάποια κοινότητα θρησκευτική ή κοινότητα προσφύγων; - Η κοινότητα μάζεψε τους πρόσφυγες που ήρθαν

122

τότε που δεν είχαν δυνατότητες και είχαν κάποιες ανάγκες και τους βοήθησε. Πολλοί φύγανε εντωμεταξύ στο εξωτερικό. - Με ποια κριτήρια επιλέχθηκε η τοποθεσία για το κτίσιμο του ναού; - Η τοποθεσία για το κτίσιμο του ναού επιλέχθηκε λόγω της συγκέντρωσης στην περιοχή των προφυγικών. Βρήκανε εδώ αυτό το οικόπεδο και κτίσανε το ναό. - Αντιμετωπίσατε προβλήματα αποδοχής από τους ντόπιους; - Δεν υπήρχαν προβλήματα πολλά με τους ντόπιους. Φυσικά μεταξύ ορθοδόξων και καθολικών υπήρχε κάποτε κάποια κόντρα, αλλά όχι τόσο έντονη ώστε να υπάρχουν προβλήματα αποδοχής. Φυσικά βοήθησαν και τότε με την κατοχή, βοήθησε πολύ ο τότε ιερέας πολύ κόσμο στην περιοχή. - Η λατρευτική λειτουργία περιορίζεται αποκλειστικά στην εκκλησία ή εκφράζεται και στο δημόσιο χώρο; - Την Μ. Παρασκευή που κάνουμε την περιφορά του επιταφίου. Αν τύχει θα κάνουμε κάτι στην αυλή της εκκλησίας, σε κάποια μεγάλη γιορτή, δηλαδή της Παναγίας. - Η εκκλησία φιλοξενεί και άλλες λειτουργίες πέραν της λατρευτικής; - Γίνονται πολλές εκδηλώσεις, διαλέξεις που αφορούν την κοινότητα μας και εκδηλώσεις στις μεγάλες γιορτές, όπως στα Χριστούγεννα, την Πρωτοχρονιά. Πριν από μία εβδομάδα κάναμε μια εκδήλωση για τη γενοκτονία. - Σήμερα, η κοινότητα σας αποτελείται μόνο από Αρμένιους καθολικούς ή και από ανθρώπους άλλων εθνικοτήτων; - Η κοινότητα αποτελείται από Αρμένιους καθο-

λικούς βασικά. Αλλά έρχονται και πρόσφυγες κυρίως από Συρία και από Ιράκ. Ορισμένοι θέλουν να φύγουν και κάποιοι θέλουν να μείνουν και προσπαθούν να πάρουν άσυλο και τους βοηθάμε στα πλαίσια του φιλανθρωπικού έργου της εκκλησίας. - Έχετε σχέση με τον τοπικό κλήρο της Ορθόδοξης Εκκλησίας στην περιοχή; Ναι, έχουμε καλές σχέσεις και υπάρχει συμμετοχή από την πλευρά τους και στις δικές μας εκδηλώσεις και μας καλούν και αυτοί στις δικές τους. Αντίστοιχα, καλές σχέσεις έχουμε και με την Ελληνική Καθολική Εκκλησία. - Υπάρχουν άλλοι άτυποι χώροι λατρείας της κοινότητας σας, εκκλησίες που να λειτουργούν χωρίς άδεια; - Όχι. Εμείς έχουμε δύο εκκλησίες οι οποίες είναι νόμιμες και καλύπτουν τις ανάγκες της κοινότητας. Η πρώτη εκκλησία δημιουργήθηκε στην Κοκκινιά όπου είχαν εγκατασταθεί αρχικά οι πρώτοι μετανάστες. Στη συνέχεια με την μετακίνηση των μεταναστών στην περιοχή του Ν. Κόσμου, δημιουργήθηκε η δεύτερη εκκλησία στην ίδια περιοχή. - Πόσα μέλη αριθμεί η κοινότητα σας; - Είναι γύρω στα 100 άτομα. Υπάρχουν Αρμένιοι Καθολικοί σε διάφορες περιοχές της Αττικής και όχι αποκλειστικά στο Ν. Κόσμο, ωστόσο δεν υπάρχουν εκκλησίες στις περιοχές αυτές, γιατί οι πιστοί δεν είναι αρκετοί. - Πως εντάχθηκαν οι πρώτοι κάτοικοι μετά την εγκατάσταση τους στην περιοχή; - Δεν υπήρχε πρόβλημα ως προς την εργασία. Οι περισσότεροι βρήκαν δουλειά. Αρκετοί από αυτούς ήταν χρυσοχόοι πριν μεταναστεύσουν, ενώ αφού εγκαταστάθηκαν στην περιοχή έκαναν διάφορες δουλειές.

123

- Υπήρξε βοήθεια από άλλους Αρμένιους με ενδεχομένως κάποια επιρροή για την αδειοδότηση και το κτίσιμο της εκκλησίας της κοινότητας σας; - Υπήρξε βοήθεια κυρίως από το εξωτερικό. Ο ιδρυτής της κοινότητας ήταν καπουκίνος και ζήτησε βοήθεια από το δικό του το τάγμα. Βοήθησαν και Αρμένιοι που ήταν σε καλύτερη κατάσταση. - Ποια είναι η κατάσταση της κοινότητας σήμερα; - Η κοινότητα σήμερα είναι πολύ μικρή. Πολλοί έχουν φύγει στο εξωτερικό και από αυτούς που είναι εδώ στην εκκλησία έρχονται λίγοι και είναι κατά βάση κάτοικοι της περιοχής. Σπάνια έρχονται από άλλες περιοχές. Η προσέλευση τις Κυριακές είναι μικρή και ο περισσότερος κόσμος έρχεται στις μεγάλες γιορτές.

Συνέντευξη 3η (με μέλος της Αιθιοπικής κοινότητας) - Πείτε μας κάποια λόγια για την κοινότητα σας. - Εμείς είμαστε Χριστιανοί Παλαιοημερολογίτες. Την εκκλησία αυτή εδώ μας την παραχώρησε η διπλανή ορθόδοξη εκκλησία πριν 30 χρόνια. Δηλαδή επειδή η εκκλησία πίσω από εδώ είναι τεράστια μας δώσανε ένα κομμάτι. Δικιά μας εκκλησία δεν έχουμε χτίσει ακόμα. Προσπαθήσαμε αλλά δεν μπορέσαμε. - Πως έγινε και επιλέξατε τη συγκεκριμένη περιοχή; Μένετε πιο πολλοί εδώ; - Όχι στο κέντρο μένουμε. Οι περισσότεροι μένουνε Πατησίων. Εγώ για παράδειγμα μένω Ζωγράφου. Και πολλοί μένουνε Κυψέλη, και εδώ ερχόμαστε με λεωφορείο και μετρό. Απλά κάνουμε αυτόν

τον δρόμο μέχρι εδώ αφού εδώ μας παραχωρήθηκε. Εμείς ως Χριστιανοί έχουμε καλές σχέσεις με την εδώ εκκλησία. Έρχονται οι ιερείς μας και σπουδάζουν στη Θεολογική σχολή στου Ζωγράφου χρόνια τώρα. Έτσι έγινε και μας προτείνανε αυτόν τον χώρο. Αλλά για να χτίσουμε δικό μας είναι δύσκολο, δεν υπάρχουν λεφτά και το κράτος δεν βοηθάει. - Πέρα από αυτόν τον χώρο έχετε και άλλους; - Όχι δυστυχώς δεν έχουμε άλλους. Είμαστε αρκετά στενά, αν είχαμε και άλλον θα ήτανε καλύτερα. - Ούτε έχετε άτυπους χώρους προσευχής, σε σπίτια, σε υπόγεια ή σε γκαράζ; - Όχι σε γκαράζ έχουν οι Μουσουλμάνοι, εμείς δεν έχουμε άλλους χώρους εκτός από αυτόν. - Και η κοινότητά σας πότε δημιουργήθηκε; - Πριν από 40 χρόνια αν θυμάμαι καλά. Από την άλλη, στην Αιθιοπία υπάρχουν και αρκετοί Έλληνες και ελληνικά σχολεία, οπότε οι σχέσεις μας είναι καλές. Τώρα είμαστε περισσότερα άτομα απ’ ότι πριν, και ξέρεις όσο μεγαλώνει η κοινότητα τόσο είναι καλύτερες οι σχέσεις και μεταξύ των δύο χωρών. Εδώ ερχόμασταν κυρίως για σπουδές και για προσπάθεια εύρεσης καλύτερης εργασίας. Εδώ ήμασταν 4000 και τώρα είμαστε περίπου 2500, εξαιτίας της οικονομικής κατάστασης. - Η σχέση με τους γείτονες εδώ ποια είναι; - Η σχέση είναι δύσκολη. Επειδή εμείς εδώ ψέλνουμε και ακουγόμαστε μας κάνουν καταγγελίες στην αστυνομία. Είναι πρωί, 6:30-7:00, και τους ενοχλούμε. Μας λένε να μην καθόμαστε έξω αλλά μόνο μέσα για να μην ακουγόμαστε. Ειδικά σε γάμους που μαζευόμαστε αρκετοί κάνουμε παραπάνω φασαρία και μας φωνάζουν. Σοβαρά προβλήματα δεν έχουμε απλά μας κάνουν παρατηρήσεις και μας λένε να χαμηλώσουμε τη φωνή μας και να μην χτυ-

124

πάμε τα τύμπανά μας. - Εδώ ποιες μέρες μαζεύεστε; - Μαζευόμαστε κυρίως την Κυριακή το πρωί, αυτό είναι το σημαντικότερο, και Σάββατο απόγευμα. - Έχετε αλλάξει λόγω του χώρου κάποιες από τις τελετουργικές σας παραδόσεις; - Όχι δεν έχουμε αλλάξει κάτι, μόνο ότι ο χώρος είναι στενός και δυσκολευόμαστε. - Στον δημόσιο χώρο βγαίνετε καθόλου; Όπως εμείς που κάνουμε τον επιτάφιο; - Όχι δεν το κάνουμε εμείς αυτό.

Συνέντευξη 4η (με τον προέδρο της Μουσουλμανικής Ένωσης Ελλάδος, Ναΐμ Ελγαντούρ) - Πότε ξεκίνησε η συγκρότηση της κοινότητας; - Η έντονη παρουσία των μουσουλμάνων στην Ελλάδα έγινε μετά τον πόλεμο του ’67 που αναγκαστήκανε οι Αιγύπτιοι να έρθουν να δουλέψουν ως ναυτικοί στην Ελλάδα, και ήρθαν οι Αιγύπτιοι και μετά από λίγα χρόνια και οι Σύριοι. Το ’70 ήρθαν και οι Πακιστανοί για να δουλέψουνε στα ναυπηγεία. Τότε ήταν έντονη παρουσία τους στην Ελλάδα, Μουσουλμάνοι υπήρχαν στην Ελλάδα από τότε που δημιουργήθηκε το Ισλάμ, αλλά η έντονη παρουσία τους ήταν τότε. Αρκετοί όπως και εγώ μένανε στον Πειραιά, και από τότε γίνανε προσπάθειες για να βρεθούν χώροι λατρείας, ιδιωτικές προσπάθειες. Π.χ. ένας παραχώρησε το σαλόνι του ξενοδοχείου του ως χώρο λατρείας αλλά όταν έφυγε αυτός και πήρανε άλλοι το ξενοδοχείο, αυτό δεν συνεχίστηκε. Ο πρώτος χώρος πιο οργανωμένος έγινε το 1984 στο Γουδί. Μετά, το ΄88, ξεκίνησα εγώ έναν χώρο στον

Πειραιά, το ’92 έγινε ο χώρος στον Νέο Κόσμο, αραβικά όλα αυτά. Μέχρι το 2004 υπήρχαν 24 χώροι Αράβων. Ερχόντουσαν όμως και Πακιστανοί. Μπορούσανε να παρακολουθήσουν τη λειτουργία γιατί η προσευχή είναι στα Αραβικά, ο λόγος είναι αυτός που χωρίζει τα τζαμιά, τα θρησκευτικά μαθήματα. Το κοράνι είναι στα Αραβικά αλλά τα μαθήματα είναι σε διαφορετικές γλώσσες. Π.χ. οι Ινδονήσιοι πάνε στο Ερρίκος Ντυνάν επειδή μένουν εκεί κοντά, τα μαθήματα τα θρησκευτικά γίνονται στις διαφορετικές γλώσσες αλλά το Κοράνι είναι στα Αραβικά. - Τα μαθήματα θρησκευτικών είναι στις χώρες καταγωγής ή γίνονται και εδώ; - Και στις χώρες τους και εδώ. Π.χ. οι Πακιστανοί που ανοίξανε δικό τους χώρο τα κάνουνε στα Ούρντο ή Κοτζάμπ, οι Μπαγκλαντεσιανοί τα κάνουνε στα Μπαγκάλ και οι Αφγανοί τα κάνουνε στα Φάρσι. Στις γιορτές που έρχονται οι Ινδονήσιοι ιμάμηδες και μαζεύονται όλα τα παιδιά, και μικροί και μεγάλοι, που δεν είναι μεγάλη κοινότητα, τους φιλοξενούμε και κάνουνε τα μαθήματα στη γλώσσα τους. Αλλά οι ιμάμηδες αυτοί ξέρουνε Αραβικά. - Επομένως καταλαβαίνουμε ότι υπάρχει η δυνατότητα συνύπαρξης. Στο τέμενος όμως, που έχει υπογραφεί να γίνει στον Κεραμεικό, υπάρχει η δυνατότητα συνύπαρξης; Μπορεί αυτός ο ένας χώρος να εξυπηρετήσει τον μουσουλμανικό πληθυσμό της Αθήνας; - Το 2006 που εμείς ως κοινότητα κάναμε την αίτηση για το κτίσιμο του τζαμιού, και η συνεργασία μας με την κ.Γιαννάκου και τους επόμενους, αυτό το θέμα το είχαμε καλύψει. Θα υπάρχει ένας βασικός Ιμάμης ο οποίος και ας μην είναι Άραβας πρέπει να ξέρει Αραβικά. Από εκεί και πέρα κάθε τρεις μήνες ας πούμε θα ερχότανε ένας Ιμάμης από κάθε μου-

125

σουλμανική χώρα για να μπορέσει να κάνει μαθήματα θρησκευτικών στις διαφορετικές εθνικότητες. - Τα μαθήματα τι είναι ακριβώς; Σαν τα δικά μας μαθήματα θρησκευτικών που κάνουμε στα σχολεία; - Ακριβώς, είναι η διδαχή του λόγου. Πέρα όμως από αυτά τα μαθήματα, αν κάποια οικογένεια δεν έχει τα χρήματα για φροντιστήρια, έρχεται κάποιος εθελοντής και κάνει μαθηματικά, γλώσσα κ.τ.λ. Αυτό γίνεται και στις χώρες καταγωγής αλλά και εδώ, όπου υπάρχει ανάγκη. Αυτά τα μαθήματα γίνονται στους άτυπους χώρους λατρείας. Στο Νέο Κόσμο υπάρχουν πολλοί χώροι που γίνονται μαθήματα. Όλα αυτά γίνονται το Σαββατοκύριακο. Επίσης εκτός από τα μαθήματα θρησκευτικών και τα μαθήματα υποστήριξης, γίνονται και μαθήματα για την καθημερινότητα. Μαθήματα διαχείρισης της κρίσης, πως θα πληρώσω το δάνειό μου, αλλά και νομιμότητας, ότι πρέπει να υπακούω τους νόμους και τους κανόνες της χώρας και της κοινωνίας που ζω, ισλαμικά, δηλαδή η θρησκεία μας το λέει αυτό. Το Ισλάμ καλύπτει και ζητήματα της καθημερινότητάς σου, δεν είναι μόνο το θεολογικό κομμάτι. - Αυτό γίνεται γενικά ή εντείνεται εδώ που είστε σε μια ξένη χώρα και έτσι ώστε να προσαρμοστείς απευθύνεσαι στην κοινότητά σου; - Τα μαθήματα θρησκευτικών είναι τα ίδια παντού. Όμως όταν είσαι σε μια ξένη χώρα πρέπει να βλέπεις πως θα τα εφαρμόσεις στην ξένη χώρα. Εσύ επέλεξες να έρθεις στη χώρα αυτή, δεν σε φέρανε ήρθες, μόνος σου, παίρνεις τη βίζα και θα σεβαστείς τους νόμους της χώρας ακόμα και αν εσύ δεν είσαι σύμφωνος, αυτό μας το λέει το Ισλάμ. Έτσι προσαρμόζονται τα μαθήματα ανάλογα με τις ανάγκες τις χώρας αλλά στο καλούπι του Ισλάμ. Το Ελληνικό Σύνταγμα όμως ευνοεί τους Μουσουλμάνους. Υπάρ-

χουν πολλές θρησκευτικές ελευθερίες, άλλο το ότι δεν έχουμε τζαμί. Αλλά σαν δομή νομικού πλαισίου, δεν έχει κάποιο παράλογο νόμο κατά των Μουσουλμάνων. Αυτό συμβαίνει κιόλας επειδή υπάρχει η γηγενής μειονότητα της Θράκης υπάρχει ένα πιο ελεύθερο νομικό καθεστώς όσον αφορά τους Μουσουλμάνους. Για παράδειγμα στην Ολλανδία καταργήθηκε να σφάζουμε χαλάλ, εξαιτίας οικονομικών συμφερόντων. Στην Ελλάδα όμως αυτό δεν απαγορεύεται. Αυτό έρχεται σε σύγκρουση με την Μουσουλμανική κοινότητα. Εμείς είμαστε με την νομιμότητα. Θα πρέπει να ανοίξει ο δρόμος να μπορούν να πάρουν χαρτιά όλοι οι άνθρωποι για να μην στρέφονται σε παράνομες πράξεις, π.χ. παράνομοι μικροπωλητές. Για αυτόν τον λόγο και ο νόμος του 2006 ήταν μια νίκη για εμάς. Είναι πολύ σημαντικό να υπάρξει νόμιμος χώρος και να μην υπάρχουν οι άτυποι από ιδιωτικές πρωτοβουλίες. Να ακολουθεί το τζαμί τους κανόνες ναοδομίας. - Το θέμα του κτισίματος του τζαμιού για εσάς είναι δηλαδή περισσότερο γραφειοκρατικό, θα σημάνει την ύπαρξη της νομιμότητας ή είναι και θέμα εξυπηρέτησης; - Πρώτα απ’όλα είναι συμβολικό για εμάς. Μας αναγνωρίζει η χώρα ως πολίτες, δεν σου μιλάω για τους πρόσφυγες, που ο Αρχιεπίσκοπος, αν και ήπιων τόνων άνθρωπος μέχρι στιγμής, προχτές στον Παπαχελά μίλησε πολύ ακροδεξιά, βγήκε και είπε να δούμε αν θα μείνουν ή αν θα φύγουν οι πρόσφυγες για να σκεφτούμε αν θα γίνει το τζαμί ή όχι. Δεν αναγνωρίζει λοιπόν τους Έλληνες μουσουλμάνους αλλά και τους μετανάστες μουσουλμάνους που είναι στη χώρα και πληρώνουν τους φόρους και τα ασφαλιστικά τους. Αυτοί οι άνθρωποι είναι ίσοι με τους

126

Έλληνες υπόλοιπους φορολογούμενου. Ο νόμος θα πρέπει να είναι ίσος και για εσένα και για αυτούς. Υπάρχουν χιλιάδες μετανάστες μουσουλμάνοι, που ζουν πάρα πολλά χρόνια στην Ελλάδα και έχουν πάρει την Ελληνική υπηκοότητα, οι οποίοι μπορεί να έχουν παντρευτεί Ελληνίδες και να έχουν παιδιά. Να μην ξέρουν καν Αραβικά αλλά μόνο ελληνικά γιατί πήγαν στα ελληνικά σχολεία. Αυτούς δεν τους αναγνωρίζει ο Αρχιεπίσκοπο. Αυτός ο χώρος λοιπόν όταν γίνει, θα μας αναγνωρίζει ως πολίτες ίσους με τους άλλους. Ο δεύτερος λόγος που είναι σημαντική η ύπαρξη επίσημου τζαμιού είναι ότι θα υπάρχει επίσημος Ιμάμης. Μέχρι στιγμής οι άτυποι χώροι λειτουργούν με εθελοντές Ιμάμηδες, ανθρώπους δηλαδή απλούς, ο μανάβης, ο φούρναρης, που μπορεί να ξέρουν λίγο παραπάνω θρησκευτικά και βγαίνουν και κάνουν το λόγο της Παρασκευής. Αυτό όμως είναι επικίνδυνο, γιατί αυτοί δεν είναι ειδικοί, δεν έχουν σπουδάσει. Και έτσι μπορεί να παρακολουθούν κάποια πολιτική σχολή από το εξωτερικό και να πουν πράγματα τα οποία δεν ταιριάζουν εδώ με τον τόπο. Εμείς ως κοινότητα προστατεύσαμε τη χώρα από αυτά τα φαινόμενα αλλά όταν οι άτυποι χώροι προσευχής ήταν 20-25, αλλά όταν τώρα υπάρχουν 100 τέτοιοι χώροι είναι δύσκολο. Θα είναι λοιπόν διαφορετικά τα πράγματα όταν θα υπάρχει επίσημος Ιμάμης ο οποίος θα ορίζει και θα κηρύττει την επίσημη Ισλαμική διδαχή. - Αν και όταν γίνει το επίσημο τζαμί, οι άτυποι χώροι θα καταργηθούν ή θα συνεχίσουν τη λειτουργία τους προκειμένου να εξυπηρετούν σε επίπεδο συνοικίας; - Πρακτικά θα πρέπει όσοι χώροι είναι κοντά στον επίσημο χώρο να κλείσουν. Αφού θα μπορείς

να πάρεις το μετρό για δύο στάσεις δεν χρειάζονται οι κοντινοί άτυποι. Αλλά αν σκεφτείς ότι η προσευχή των Μουσουλμάνων είναι 5 φορές τη μέρα, θα πρέπει να παραμείνουν κάποιοι από αυτούς. Στις χώρες καταγωγής υπάρχουν σε πολλά σημεία μικροί χώροι προσευχής, όχι τζαμιά, στους οποίους πηγαίνεις και κάνεις την προσευχή σου η οποία κρατάει το πολύ 10 λεπτά. Όπου και αν είναι σταματάνε τις δουλειές του και πετάγονται για προσευχή. Στα εργοστάσια φυσικά δεν μπορείς να σταματήσεις την μηχανή, οπότε εκεί λειτουργούν με βάρδιες και φροντίζουν τα εργοστάσια να έχουν έναν χώρο για προσευχή. Αλλά ακόμα και στα μεγάλα καταστήματα τύπου Mall, υπάρχουν χώροι προσευχής. Αυτοί οι χώροι είναι τεμένη, δεν έχουν μιναρέ αλλά έχουν όλες τις απαιτούμενες προδιαγραφές, όπως χώρο για να πλυθείς, για προσευχή. Μασγκιτ λέγεται το τζαμί και Μουσαλατ ο χώρος προσευχής. Ένας μεγάλος όμιλος που λειτουργεί στην Κωνσταντινούπολη, τα Media, επειδή εξυπηρετούν πάρα πολύ κόσμο έχουν δύο τέτοιους μεγάλους χώρους και μετά σε κάθε όροφο έχουν και από έναν μικρότερο. Αυτοί οι χώροι όμως δεν είναι κάτι φοβερό είναι καθαρά λειτουργικοί. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι ένας που μένει στο Λαύριο ή στον Πειραιά, δεν γίνεται πρακτικά να πάει 5 φορές την ημέρα στον Ελαιώνα. Από την άλλη υπάρχει και ένα άλλο φαινόμενο. Όταν μιλήσαμε πριν για 20-25 χώρους και τώρα μετράμε 100 χώρους στην Αθήνα, αυτό σημαίνει ότι κάτι συνέβη άναρχα. Δεν γίνεται να υπάρχει ένας χώρος Μπαγκλαντεσιανών και να ανοίγει ακριβώς απέναντι άλλος ένας της ίδιας εθνικότητας. Υπάρχουν αρκετοί οι οποίοι το βλέπουν ως βιοπορισμό. Ανοίγουν έναν άτυπο χώρο και περιμένουν από το «παγκάρι» να κερδίσουν να έξοδά τους. Αυτό κυρίως

127

το κάνουν οι Ασιάτες. Αυτοί οι χώροι θα πρέπει να κλείσουν. Γιατί όταν λέμε ότι οι χώροι των Αράβων, οι οποίοι είναι και η πλειοψηφία του μουσουλμανικού πληθυσμού, έχουν παραμείνει 25, δεν έχει ανοίξει κανένας καινούργιος από το 2007, γι’ αυτό υπάρχει λόγος να κλείσουν κάποιο, αρκετοί από αυτούς τους χώρους. Δεν είναι δηλαδή μόνο το ζήτημα της οργάνωσης της γειτονιάς, το οποίο υπάρχει πράγματι, αλλά όταν σε έναν δρόμο υπάρχουν 2 δεν υπάρχει ανάγκη και για τους 2. Στην Καλλιθέα έχει πολλά τζαμιά, ένα μπορεί να μείνει αλλά όχι 5.Θα πρέπει να υπάρξει μια οικονομία η οποία να γίνει βάσει αναγκών και σχεδιασμού και όχι όπως βγαίνει ο γραμματέας θρησκευμάτων και λέει να τα κλείσουμε όλα. Εμείς ως κοινότητα το καταγράφουμε και το λέμε στη συνεργασία μας με την πολιτεία πάνω από δέκα χρόνια. Αλλά ακόμα και σε αυτό το θέμα, οι Έλληνες πολιτικοί έχουν μιζέρια. Αν δεις το τζαμί που χτίστηκε στη Γρανάδα θα ενθουσιαστείς. Ένας από τους σχεδιαστές είναι Ελληνοαιγύπτιος. Εδώ το κάνουνε ως παράγκα και χωρίς μιναρέ. Αυτό είναι απαξίωση, δεν είστε ίδιοι με εμάς. - Η τοποθεσία πως επιλέγεται; Εσείς ως κοινότητα έχετε λόγο στην διαδικασία επιλογής; Όχι, εμείς κάναμε την αίτηση για τον χώρο και συνεργαστήκαμε με την πολιτεία όσο μπορούσαμε από το 2006 μέχρι σήμερα, αλλά υπάρχει ένας γραμματέας τώρα που ακολουθεί τη δικιά του ατζέντα. Αυτός είναι ο ίδιος από το 2009, υπουργού έχουν αλλάξει αυτός μένει στη θέση του. Ακολουθεί λοιπόν την δικιά του ατζέντα, και εμάς, που ξεκινήσαμε την προσπάθεια, μας απομακρύνει, και κάνει τα δικά του. Ούτε για το κτιριολογικό δεν μας ρωτάνε και θα τα κάνουνε όπως εκείνοι νομίζουν. Αυτός είναι

γενικός γραμματέας θρησκευμάτων, ο Καλαντζής, με 7 κυβερνήσεις, παιδί του Πάγκαλου, ο οποίος λέγεται ότι είναι ανιψιός του Αρχιεπίσκοπου και λέγεται ότι το Εβραϊκό συμβούλιο της Αθήνας το κρατάει. Κάποια περίοδο άδειασε όλο το διοικητικό προσωπικό. Παλιά υπήρχε διεύθυνση ετεροδόξων-ετεροθρήσκων η οποία αυτή έδινε αδειοδότηση στους άτυπους χώρους προσευχής, αυτή τη διεύθυνση αυτός την κατάργησε, τους απέλυσε όλους και αποφάσισε να δίνει αυτός τις άδειες. Έτσι στην Αθήνα έχει νομιμοποιήσει 3 χώρους προσευχής οι οποίοι είναι και εντελώς ακατάλληλοι αλλά και δεν έχουν καμία σχέση σε προσέλευση και μέγεθος με άλλους χώρους όπως στο Μοσχάτο και στον Νέο Κόσμο. Οι άδειες αυτές δεν δόθηκαν αξειοκρατικά με βάσει τους κανόνες αδειοδότησης, οι οποίοι είναι ίδιοι με τους κανόνες αδειοδότησης χώρων εστίασης, αλλά με βάσει συμφέροντα και σφαίρες επιρροής. Το θέμα δηλαδή δεν είναι θέμα της Βουλής αλλά και πάλι θέμα μικροπολιτικής του ενός. - Εσάς δηλαδή αν σας δινόταν η δυνατότητα επιλογής της τοποθεσίας με βάση ποια κριτήρια θα διαλέγατε; Ο Βοτανικός είναι πολύ καλή τοποθεσία. Υπάρχουν μετρό, λεωφορεία και πάρκινγκ, και είναι κέντρο-απόκεντρο, κοντά σε όλους, δηλαδή εξυπηρετεί και αυτούς που μένουν Αιγάλεω, και αυτοί που μένουν στο κέντρο. Επομένως κριτήριο αποτελεί η προσβασιμότητα σε έναν λογικό χρόνο. Αλλά για μια πρωτεύουσα που έχει το λιγότερο 500.000 Μουσουλμάνους, ένας χώρος δεν είναι αρκετός, αλλά το κοιτάμε συμβολικά, για να υπάρχει επίσημος χώρος και επίσημος Ιμάμης. - Ο μιναρές γιατί είναι απαγορευμένος και θεωρείται ταμπού;

128

- Τον θεωρούν σύμβολο του Ισλάμ αλλά στην ουσία δεν είναι ιδιαίτερα, αυτοί το θεωρούν ότι είναι. Έτσι έχουν κόψει όλους τους μιναρέδες από τα μουσουλμανικά εκτός από τον μιναρέ που έχουν αφίσει στο Ρέθυμνο και το τζαμί το έχουν κάνει ωδείο. Και αυτό δεν είναι τίποτα μπροστά στην περίπτωση του Ναυπλίου. Εγώ υπηρετούσα στο στρατό στο Ναύπλιο και στην πλατεία το παλιό τζαμί τότε το είχαν κάνει πορνό σινεμά. Ξέρεις τι είναι να είσαι Μουσουλμάνος, να υπηρετείς την ελληνική σημαία και να βγαίνεις για άδεια και να βλέπεις το σύμβολο της θρησκείας σου πορνό σινεμά; Σήμερα είναι μόνο σινεμά. Αυτό είναι προσβολή μεγάλη. Και φυσικά μπαίνουμε στη μέση με τα προβλήματα των Ελλήνων με τους Τούρκους. Εμείς όμως δεν είμαστε Τούρκοι, και δεν υπάρχει ούτε καν κοινότητα των Τούρκων. Στο Ντουμπάι για παράδειγμα υπάρχει ένα Τζαμί που είναι αρκετά διαφορετικό. Είναι του ’70 και αρχιτέκτονας είναι ο Τομπάζης. Είναι πολύ διαφορετικό και ο μιναρές δεν θυμίζει αυτούς τους υψίκορφους που έχουμε στο μυαλό μας. Έχει κτιστεί σε μία πολύ τουριστική και εμπορική συνοικία. Τον Τομπάζη λοιπόν είχαμε προτείνει και εμείς για το τζαμί στον Ελαιώνα επειδή έχει την εμπειρία. Εμείς αυτή τη στιγμή όμως δεν έχουμε ιδέα τι σχέδιο έχουν κάνει για το τζαμί και πόσο προσβλητικό θα μπορούσε να είναι αυτό που θα σχεδιάσουν για τη θρησκεία μας. Με βάση το νόμο του 2006, θα υπάρχει μια 7μελής επιτροπή που θα είναι υπεύθυνη για τον χώρο. Θα είναι μέσα ένας από τον δήμο της Αθήνας, από την περιφέρεια, από το ελληνικό πανεπιστήμιο κάποιο ακαδημαϊκοί, από το υπουργείο, και 2 από τις κοινότητες Μουσουλμάνων. Ο μιναρές λοιπόν στην Γρανάδα είναι σαν καμπαναριό, όπως και όλο το κτίσμα είναι προσαρμοσμένο στην τοπική

αρχιτεκτονική. Το ότι θα φτιάξεις τζαμί δεν σημαίνει ότι θα κτιστεί με έναν συγκεκριμένο τρόπο. Το τζαμί λοιπόν αυτό είναι κέντρο προσέλκυσης τουριστών κιόλας. Κάνε κάτι, μην το κάνεις με μιζέρια. Αυτό που θα κάνουν στον Βοτανικό θα είναι μια παράγκα. Είναι σαν να σου προσφέρουν ένα ποτήρι γάλα και μετά να σου ρίχνουν μια σταγόνα μελάνι μέσα. Ο χώρος στην Γρανάδα εκτός από τζαμί και τουριστικός χώρος, είναι και ένας που μπορούν να γίνουν εκθέσεις, εκδηλώσεις, συζητήσεις, και με αυτόν τον τρόπο έρχονται και οι ντόπιοι κοντά και τους ενώνει δεν τους διαχωρίζει. Οι ντόπιοι δεν έχουν εχθρικότητα με τους Μουσουλμάνους. Με όσους ανθρώπους έχω συναναστραφεί 47 χρόνια που είμαι στην Ελλάδα, κανείς δεν είναι ενάντια στο να γίνει τζαμί. Ακόμα και ο Καρατζαφέρης που όταν ήταν ενεργός στην πολιτική και έβγαινε στα κανάλια και έλεγε όχι στο τζαμί, όταν τον συνάντησα από κοντά και τον ρώτησα γιατί δεν θέλετε τζαμί , μου είπε εγώ θέλω να γίνουν 100 τζαμιά, έκανε κωλοτούμπα. Άρα το πρόβλημα δεν είναι κοινωνικό αλλά πολιτικό. Παράδειγμα αποτελεί η περίπτωση της Θεσσαλονίκης. Όταν είχε βγει ο Μπουτάρης, κάποιοι ακαδημαϊκοί τον είχαν επισκεφτεί και του είχαν ζητήσει να γίνει τζαμί. Σε μία πόλη που πριν 80 χρόνια οι Μουσουλμάνοι ήταν περισσότεροι από τους Χριστιανούς. Ο Μπουτάρης λοιπόν κατευθείαν είπε ναι και υπέδειξε και διαθέσιμο χώρο. Αμέσως μετά όμως τα μαζέψανε γιατί τον έδεσαν φιόγκο. Ενώ όλοι οι αντιδήμαρχοι ήταν υπέρ γιατί θα παίρνανε επιχορηγήσεις από την Ε.Ε. και η πόλη θα ανέβαινε, υπήρχαν από αλλού πιέσεις… Από την κοινωνία δεν υπάρχει αντίδραση. Οι 25 χρυσαυγίτες που ήταν έξω από το χώρο του Βοτανικού και κρατούσαν από δύο σημαίες ο καθένας δεν

129

είναι αντίδραση. Ούτε η κατάληψη που έγινε από 4 χρυσαυγίτες είναι αντίδραση. Όμως η πολιτεία βολεύτηκε με την κατάληψη που κράτησε αρκετούς μήνες και το τρενάρουν. - Πόσος είναι ο πληθυσμός λοιπόν των Μουσουλμάνων στην Αθήνα και ποιες εθνικότητες τον αποτελούν; - Ο πληθυσμός είναι τουλάχιστον μισό εκατομμύριο. Οι εθνικότητες είναι από την ανατολική Μεσόγειο, Παλαιστίνιοι, Αιγύπτιοι, Σύριοι, Λιβανέζοι και λίγοι Ιορδανοί. Μετά είναι από Πακιστάν, Μπαγκλαντές και Αφγανιστάν, αυτοί όμως ήρθαν μετά από το 2001. Οι Αφγανοί ήταν πολύ λίγοι και δεν μπόρεσαν να ριζωθούν. Οι Πακιστανοί ήρθαν 500 οικογένειες αλλά εκτός αυτών δεν μπορούν να φέρουν οι υπόλοιποι τις οικογένειές τους εδώ. Έχουν και διαφορετική κουλτούρα από τη δική μας τη Μεσογειακή, οπότε είναι πολύ δύσκολο να προσαρμοστούν. Ειδικά λοιπόν αν δεν έχουν παιδιά δεν έχουν ενσωμάτωση, αλλά και δεν διεκδικούν καλύτερη ενσωμάτωση και καλύτερες συνθήκες αφού τα παιδιά τους είναι στην πατρίδα τους και όχι εδώ. Οι Άραβες όμως που είναι κατά βάση πλειοψηφία δεν δημιουργούν γκέτο. Στην Καλλιθέα υπάρχουν αρκετοί, στα νότια και βόρεια κυρίως προάστια. Αλλά δεν είναι μαζεμένοι σαν γκέτο και έχουν ενσωμάτωση. - Η εξωστρέφεια που χαρακτηρίζει τους θρησκευτικούς σας χώρους πως έχει μεταφερθεί στους άτυπους χώρους; - Ο μουσουλμανικός χώρος δεν έχει απαιτήσεις σοβαρές καθώς δεν υπάρχουν μυστήρια όπως στην χριστιανική πίστη. Αυτό που παίζει μεγάλο ρόλο είναι ο προσανατολισμός και μετά οι τουαλέτες που δεν θα πρέπει να είναι μπροστά από το Μιχράμπ,

τον χώρο προσευχής δηλαδή. Τώρα όσον αφορά την έκκληση από τον μιναρέ, στους άτυπους χώρους η έκκληση γίνεται μέσα από μικρόφωνο. Ο Ιμάμης δεν υπάρχει μιναρές για να ανέβει και να καλέσει αλλά το κάνει μέσα στον άτυπο χώρο. Οι άτυποι χώροι είναι υπόγειοι οι περισσότεροι, στο Μοσχάτο και στο Κερατσίνι δεν είναι για παράδειγμα, όχι γιατί πρέπει να είναι κρυμμένοι αλλά γιατί η μεγάλη χωρητικότητα που απαιτείται μπορεί να καλυφθεί και να βρεθεί μόνο σε χώρους υπόγειους. Μέσα στο τζαμί ,και στους άτυπους χώρους γίνεται αυτό, σπάνε τη νηστεία και τρώνε όλοι μαζί φαγητά τα οποία φέρνουν όλοι. Στον ίδιο χώρο που προσεύχεσαι, τρως και συζητάς. - Και ποια είναι η σχέση των χώρων αυτών με τη γειτονιά; - Οι χώροι αυτοί δεν είναι κρυφοί. Δεν είναι υπόγειοι για να μην φαίνονται. Όλοι οι γείτονες το ξέρουν ότι είναι χώροι προσευχής. Επίσης έτσι οργανώνεται και η γειτονιά. Όταν ανοίγει ένας χώρος, εύκολα ανοίγει και ένα μίνι μάρκετ παραδίπλα, ή ένα κουρείο, που αγαπούν οι Πακιστανοί τα κουρεία. Αρχίζει η γειτονιά δηλαδή και δουλεύει. Για να βρεις χώρο για μαγαζί βρίσκεις πολύ εύκολα, με 30μ2 φτιάχνεις μαγαζί αλλά όχι χώρο λατρείας που μόνο σε υπόγεια μπορείς να βρεις τόσο μεγάλο χώρο. Και στο κέντρο υπήρχαν άπειρα μαγαζιά κλειστά γιατί είχαν είδη τα οποία πια δεν χρησιμοποιούνται. Έτσι είχαν εγκαταλειφθεί και οι μετανάστες τα βρήκαν άδεια και τα ενοικίασαν. Όλη η Σοφοκλέους ήταν έρημη. Και τώρα είναι γεμάτη μαγαζιά μεταναστών.

Συνέντευξη 5η ( με τον πρόεδρο

130

της πακιστανικής κοινότητας) - Πόσα άτομα αριθμεί η κοινότητά σας; - Είναι γύρω στις 50000-60.000. Είμαστε η μεγαλύτερη κοινότητα μεταναστών. - Πότε ήταν το πρώτο ρεύμα μετανάστευσης από το Πακιστάν; - Το πρώτο μεγάλο ήταν με τον Καραμανλή το 1972. Τότε ήταν που ήρθε η πρώτη γενιά και εργάστηκε στο Σκαραμαγκά και στην Δέλτα. Αυτοί που είχαν έρθει πρώτοι είχαν έρθει με κρατική συμφωνία ,για φθηνά εργατικά χέρια, ανάμεσα στα δύο κράτη. - Οι υπόλοιποι πότε ήρθαν; - Το δεύτερο ρεύμα μεταναστών είχε ξεκινήσει από το 1988 μέχρι το 1993. Το 1993 προστέθηκαν επί Σαμαρά και οι Αλβανοί. Τότε ήταν η περίοδος με τη μεγαλύτερη εισροή μεταναστών στην Ελλάδα. Κάποια στιγμή είχαμε φτάσει και τα 80.000 άτομα οι Πακιστανοί. - Οι μετανάστες από το Πακιστάν ασχολούνταν με κάποιο τομέα συγκεκριμένα; - Περισσότερο ασχολούνταν με τα εργοστάσια και κάποιοι με τον αγροτικό τομέα. Στον αγροτικό τομέα βρισκόντουσαν στις περιοχές Μενίδι, Μέγαρα, Ελευσίνα αλλά και Οινόφυτα μέχρι και Θήβα. Εκεί ήταν μόνο Πακιστανοί ή Ινδοί. - Και σήμερα υπάρχουν κάποιες περιοχές που κατοικούν πιο συγκεντρωμένοι Πακιστανοί; - Τώρα έχουν αλλάξει τα πράγματα σε σχέση με το 1993-1995. Με την κρίση αρκετοί έχουν φύγει στην επαρχία. Δεν υπάρχει το ίδιο ρεύμα που υπήρχε για την Αθήνα. Παλιά μένανε 7-8 μαζί στο ίδιο σπίτι. Τώρα το πολύ μέχρι 4 άτομα να μένουν μαζί. Σε αυτό ευθύνεται το κράτος. Σε άλλες χώρες επιτρέπουν την επανένωση των οικογενειών. Εδώ με

τη γραφειοκρατία δεν διευκολύνεται αυτό. Και είναι κακό και για το ίδιο το κράτος. Αν έχεις εδώ γυναίκα και παιδιά και παίρνεις 600 ευρώ, προκειμένου να συντηρήσεις την οικογένεια, δεν θα μπορέσεις να στείλεις στο εξωτερικό τα λεφτά σου. Εμείς είμαστε 30 χρόνια εδώ και πονάμε αυτή τη χώρα, έχουμε περάσει εδώ μια ολόκληρη ζωή. - Εσάς η οικογένειά σας είναι εδώ; - Όχι δεν τους έχω φέρει. Είμαι τόσα χρόνια εδώ αλλά δεν τους έφερα. Η κόρη μου σπουδάζει νομική και ο γιος μου είναι και αυτός σε σχολή. Καλύτερα να μείνουν και να σπουδάσουν εκεί, παρά να γίνουν σαν εμένα μετανάστες. Όπως και να το κάνουμε οι μετανάστες, θα το πω ωμά, είναι δεύτερης κατηγορίας άνθρωποι στη χώρα που ζεις. Και όταν γυρνάω στη χώρα μου με θεωρούν και εκεί ξένο. Το δεύτερο λάθος που είχε γίνει είναι όταν είχε ψηφιστεί επί ΠΑΣΟΚ να μπορούν να ψηφίσουν οι μετανάστες και να γίνουν και σύμβουλοι εκλεγμένων. Ήρθε μετά η ΝΔ και κατήργησε αυτόν τον νόμο. Όσον αφορά τους χώρους λατρείας, όταν ανοίγουμε έναν χώρο πηγαίνουμε και δίνουμε κάποια χαρτιά με τα οποία παίρνουμε άδεια λειτουργίας για πολιτιστικό χώρο ή χώρο ανάγνωσης. Αν έρθει η αστυνομία για έλεγχο της δίνουμε αυτά αλλά όλοι ξέρουμε ότι είναι χώρος προσευχής. - Ως προς τους χώρους λατρείας πότε ξεκινήσατε να έχετε χώρους προσευχής; - Για εμένα ένα τζαμί θα πρέπει να γίνει. Ήμουν πολύ μικρός και μεγάλωσα με αυτήν την ελπίδα. Θα φτιαχνόταν ένα τζαμί στην Ολυμπιάδα, ξεκίνησε από Παιανία και τώρα λένε για τον Βοτανικό. Είχε προτείνει να το χρηματοδοτήσει η Σαουδική Αραβία αλλά δεν δέχτηκε ο Χριστόδουλος να γίνει αυτό. Είπε ότι θα δώσει η εκκλησία τα λεφτά. Εκεί παρενέβη το

131

κράτος και είπε όχι ούτε η εκκλησία θα δώσει τα λεφτά αλλά το κράτος για να μπορεί να ελέγχει αυτό. Τι έλεγχο θέλει δηλαδή; Δεν μπορούν οι άνθρωποι να είναι ελεύθεροι και να προσεύχονται ελεύθερα χωρίς ελέγχους; - Γιατί φέρνουν εμπόδια πιστεύετε; - Λόγω Τουρκίας φέρνουν εμπόδια. Είναι πολιτικό ζήτημα. Με τον κόσμο στην καθημερινότητά μας δεν έχουμε προβλήματα. Το κράτος έχει πρόβλημα. Και δεν καταλαβαίνουμε γιατί ενώ υπάρχουν τζαμιά στην Ελλάδα, στη Θράκη, δεν θέλουν εδώ. Έχουμε 104 παράτυπα τζαμιά στην Αθήνα και τα ξέρουνε-με και τους ενοχλούν αν γίνουν 2-3 επίσημα; Που είναι το κακό; Με τα 104 έχουν περισσότερη δουλειά για να τα ελέγχουν ως κράτος. Ευτυχώς εμείς εδώ έχουμε ένα αρκετά κλειστό κύκλωμα και έχουμε επίγνωση του τι γίνεται στους χώρους μας. Γι’αυτό και δεν έχουμε πρόβλημα με τρομοκρατία. Μέσα στις γειτονιές γνωριζόμαστε και αν έρθει κάποιος ξένος μαθαίνουμε τι είναι από πού κ.τ.λ. γι’αυτό και δεν έχει γίνει κάτι μέχρι στιγμής και ελπίζουμε να μην γίνει ποτέ. - Οι μετανάστες από το Πακιστάν που είναι περισσότερο συγκεντρωμένοι; - Οι περισσότεροι μένουνε Μενίδι, Ασπρόπυργο, Νίκαια, Νέα Ιωνία. Στο κέντρο έχουμε περισσότερο τις δουλειές μας. - Οι χώροι προσευχής πως επιλέγονται; - Επιλέγονται συνήθως με βάση την κατοικία περισσότερο παρά με βάση τη δουλειά. - Το κέντρο που δεν είναι περιοχή κατοικίας πως λειτουργεί με τους χώρους προσευχής; - Επειδή εδώ στο κέντρο αρκετοί έχουνε τα δικά τους μαγαζιά ή γενικά μαγαζιά που δουλεύουν, υπάρχουν κάποιοι χώροι προσευχής που λειτουργούν για

να εξυπηρετήσουν αυτούς τους ανθρώπους. Υπάρχουν βέβαια και κάποιοι που μένουνε και κέντρο και τους βολεύουν αυτοί οι χώροι. Πάντως αν θυμάμαι καλά οι Πακιστανοί και οι Μπαγκλαντεσιανοί έχουνε γύρω στα 300 μαγαζιά εδώ στο κέντρο. Αν υπολογίσεις από 2 άτομα σε καθένα από αυτά είναι 600 άτομα που πρέπει να εξυπηρετηθούν. - Και με βάση τι κριτήρια επιλέγεται τους χώρους σας; Το πρώτο κριτήριο είναι το οικονομικό, δηλαδή φθηνά ενοίκια. Και το άλλο είναι το θέμα της ασφάλειας. Να υπάρχουν διπλές έξοδοι γιατί συμβαίνουν πολλά. Αν γίνει το μεγάλο επίσημο τέμενος, θα προσπαθήσουν να κλείσουν τα υπόλοιπα τζαμιά τα παράτυπα. Σίγουρα όμως έχουμε ανάγκη από αρκετά τζαμιά και όχι μόνο από ένα. Όχι μόνο λόγω του μεγάλου πληθυσμού αλλά και λόγω των διαφορετικών ειδών μουσουλμάνων που υπάρχουν. Το μεγάλο τζαμί είναι καλό να γίνει κυρίως για συμβολικούς λόγους, αλλά θα πρέπει να νομιμοποιηθούν και οι τωρινοί παράτυποι χώροι.

Συνέντευξη 6η (με τον πρόεδρο της μπαγκλαντεσιανής κοινότητας) - Θα θέλαμε, αρχικά να ρωτήσουμε πότε ήρθαν στην Ελλάδα οι περισσότεροι μετανάστες από την χώρα σας. - Εγώ ήρθα στην Αθήνα το 1995 και τα μέλη της κοινότητάς μας στην Ελλάδα είναι περίπου 20000. Στην Αθήνα είναι γύρω στις 16.000-17.000. Πριν το 2000 νόμιμοι ήμασταν γύρω στις 5.000. - Και οι περισσότεροι σε ποιες περιοχές κατοικούν;

132

- Στο κέντρο μένουν οι περισσότεροι. Ξεκινάμε από Πετράλωνα και φτάνουμε Κάτω Πατήσια. Από Αττική μέχρι Κάτω Πατήσια μένουν οι πιο πολλοί. Δηλαδή από Ομόνοια μέχρι Κάτω Πατήσια είναι φουλ. - Και υπάρχει κάποιο επάγγελμα που κάνουν κατά κόρον οι Μπαγκλαντεσιανοί; - Οι Μπαγκλαντεσιανοί οι πιο πολλοί είναι ράφτες. Κάποιοι δουλεύουν σε εστιατόρια αλλά οι περισσότεροι ράφτες. - Οι χώροι προσευχής σας πόσοι είναι περίπου και που βρίσκονται; - Εδώ στο κέντρο υπάρχουν 4. Έχουμε και στα Πετράλωνα και στα Κάτω Πατήσια. Στην Αισχύλου είναι το κεντρικό μας. Δεν έχει άδεια απλά το έχουμε δηλώσει ως πολιτιστικό χώρο. - Με τι κριτήρια επιλέγετε το χώρο προσευχής σας; - Εξαρτάται από το που βρίσκονται οι Μπαγκλαντεσιανοί. Στις γειτονιές που μένουν. Συνήθως είναι υπόγεια για να μην ενοχλούμε. Παλιότερα είχαμε αρκετά προβλήματα. Τώρα είναι κάπως καλύτερα. Εμείς μαζευόμαστε 5 φορές την ημέρα και μπορεί κάποια στιγμή να θέλουν να κοιμηθούν και να τους ενοχλούμε. Προσπαθούμε φυσικά να μην κάνουμε πολύ φασαρία. - Εσείς κάνετε κάποια προσπάθεια με κάποια γιορτή ίσως που να έρθετε πιο κοντά με τους γείτονες; - Όχι δεν έχουμε κάνει κάτι για να τους έχουμε καλέσει. Δύο φορές όμως τον χρόνο κάνουμε τις γιορτές μας εδώ στην Πλατεία Κουμουνδούρου. Μαζευόμαστε όλοι οι Μπαγκλαντεσιανοί, δηλαδή γύρω στα 2.000-3.000. - Σε αυτή τη δημόσια γιορτή σας είχατε

αντιδράσεις; - Ναι μια δυο φορές υπήρχαν αντιδράσεις και δεν μας δώσανε την άδεια για να κάνουμε στην πλατεία τη γιορτή. Φέτος μπορέσαμε και κάναμε. Την ημέρα που είναι η γιορτή μαζευόμαστε πολύ πρωί. Η θρησκεία μας μας λέει ότι η συγκεκριμένη προσευχή είναι καλύτερα να γίνει σε εξωτερικό χώρο. Δεν είναι υποχρεωτικό αλλά είναι πολύ καλύτερο. Επίσης δεν είναι υποχρεωτικό να φοράμε ειδική ενδυμασία αλλά εμείς προσπαθούμε να τα φοράμε. Κατά τη γνώμη μου όμως δεν θέλουνε να βλέπουν άλλες παραδοσιακές ενδυμασίες. Παλιότερα είχαμε και περισσότερες αντιδράσεις. Τώρα έχουμε χαλαρώσει λίγο. Για παράδειγμα εγώ έχω φάει ξύλο από ομάδα ρατσιστική. Καθόμασταν 5 άτομα στην πλατεία στα Κάτω Πατήσια και μας επιτέθηκε μια ομάδα με διπλάσια άτομα. Ακόμα έχω σπασμένο το χέρι μου. - Είχατε λάβει μέρος και στη δημόσια προσευχή στην πλατεία Κοτζιά; - Όχι στην Πλατεία Κοτζιά πηγαίνουν οι Πακιστανοί, εμείς μαζευόμαστε στην πλατεία Κουμουνδούρου. Τα μαγαζιά μας είναι εδώ κοντά και γι’αυτό μαζευόμαστε σε αυτή την πλατεία και καθημερινά όταν δεν έχουμε δουλειά. Τα μαγαζιά μας είναι εδώ Γερανίου, Σοφοκλέους, Μενάνδρου. - Το τέμενος που θα γίνει στο Βοτανικό θα σας εξυπηρετεί; - Είναι λίγο μακριά για εμάς. Προτιμάμε τα δικά μας που είναι Ομόνοια στο κέντρο. Σίγουρα μπορεί να πηγαίνουμε και εκεί αλλά τα μικρότερα μας διευκολύνουμε καθημερινά. Όλοι είμαστε Μουσουλμάνοι και μπορούμε να βρισκόμαστε στον ίδιο χώρο αλλά δεν μπορούμε να πηγαίνουμε εκεί 5 φορές την ημέρα. - Έξω από τους χώρους προσευχής υπάρ-

133

χει κάποια ταμπέλα κάτι που να σηματοδοτεί τι είναι αυτός ο χώρος; Υπήρχε ίσως και στα ελληνικά; - Είχαμε αρχικά στα ελληνικά και στα αγγλικά αλλά μετά από κάποιες επιθέσεις σταματήσαμε. Μετά είχαμε ταμπέλες που στη γλώσσα μας έλεγαν ότι εδώ είναι τζαμί τώρα φοβόμαστε μήπως γίνει ρατσιστική επίθεση και δεν γράφουμε τίποτα, αν είσαι στη γειτονιά γνωρίζεις ότι αυτός ο χώρος είναι για προσευχή.

Συνέντευξη 7η (με μέλος της αφγανικής κοινότητας) - Πότε συγκροτήθηκε η κοινότητα και πόσα μέλη αριθμεί; - Η κοινότητα μας ξεκίνησε να δημιουργείται το 2006. Το 2007 η κοινότητα αριθμούσε 4.000 μέλη. - Υπάρχει σχέση της κοινότητας με κάποιο μεταναστευτικό ρεύμα και αν ναι ποια η σχέση της κοινότητας σας με τις αντίστοιχες θρησκευτικές; - Η κοινότητα των Αφγανών στην Ελλάδα αποτελείται κατά βάση από σιίτες μουσουλμάνους, οι οποίοι ξεκίνησαν να μεταναστεύουν από το Αφγανιστάν, λόγω της εχθρικής στάσης που αντιμετωπίζουν στην χώρα τους από τους σουνίτες μουσουλμάνους, που αποτελούν και την πλειοψηφία των Αφγανών. Πολλοί Αφγανοί έρχονται και μέσω των σύγχρονων μεταναστευτικών ρευμάτων. - Πώς εντάχθηκαν τα μέλη της κοινότητάς σας στην Ελλάδα; - Ένα σοβαρό περιστατικό συνέβη το 2007. Είχαμε ανοίξει γραφείο στην πλατεία Αττικής, όπου κάναμε και μαθήματα ελληνικών, στο οποίο έγινε

επίθεση και τραυματίστηκαν πολλά άτομα συμπεριλαμβανομένης και της δασκάλας. Στη συνέχεια φύγαμε από εκεί και ήρθαμε στην Χαλκοκονδύλη στον αριθμό 19. Το 2012 δημιουργήσαμε πολιτιστικό κέντρο σε άλλο χώρο στο Περιστέρι, ο οποίος ήταν υπόγειος και μικρός. Μετά νοικιάσαμε άλλο χώρο στο Περιστέρι, ο οποίος ήταν τριώροφος και στον έναν όροφο κάναμε μαθήματα ελληνικών, μαθήματα αφγανικών, στον έναν όροφο δημιουργήσαμε χώρο προσευχής και στον άλλο όροφο χώρο συνάντησης των μελών της κοινότητας. Σε αυτόν τον χώρο αντιμετωπίσαμε προβλήματα με τους κατοίκους της περιοχής, πήγαμε και στο δημαρχείο και τελικά μας είπαν ότι πρέπει να φύγουμε από τον χώρο αυτό. Συνολικά ξοδέψαμε 25.000 με 30.000€ στον χώρο αυτό. - Ποια η σχέση της κοινότητας με τους ντόπιους κατοίκους, τους θεσμούς, την Ορθόδοξη εκκλησία της Ελλάδας, καθώς και τις διαφορετικές μεταναστευτικές κοινότητες; - Η σχέση με τις άλλες μεταναστευτικές κοινότητες είναι καλή και υπάρχουν επαφές μεταξύ των υπευθύνων και των μελών. - Σε ποιες περιοχές συγκεντρώνονται τα μέλη της κοινότητας στην Αθήνα; - Τα μέλη της κοινότητας συγκεντρώνονται κυρίως στο κέντρο της Αθήνας και σε περιοχές όπως, το Περιστέρι, το Παγκράτι και τα Πετράλωνα. - Πότε δημιουγήθηκαν οι πρώτοι άτυποι χώροι λατρείας στην Αθήνα και πόσοι υπάρχουν σήμερα; - Σήμερα λειτουργεί μόνο ένας χώρος στο Περιστέρι. - Σε ποιες περιοχές συγκεντρώνονται οι χώροι λατρείας και με ποια κριτήρια επιλέχθηκαν;

134

- Ο μοναδικός χώρος λατρείας της κοινότητας βρίσκεται στο Περιστέρι. Η περιοχή αυτή δεν επιλέχθηκε λόγω συγκέντρωσης σε αυτήν μελών της κοινότητας, αλλά κυρίως λόγω μη εύρεσης κατάλληλου χώρου στο κέντρο της Αθήνας, όπου βρίσκεται εγκατεστημένη η κοινότητα. Τα κριτήρια επιλογής του χώρου ήταν η καταλληλότητα του κτιρίου από άποψη γειτονικών χρήσεων γης και ανεξάρτητης εισόδου σε αυτόν, καθώς και το χαμηλό ενοίκιο. Ο χώρος που επιλέχθηκε είναι ημιυπόγειος και έχει αυτόνομη είσοδο και επαρκή χώρο, ενώ η περιοχή γενικά είναι πρώην βιομηχανική ζώνη. Συνεπώς, δεν δημιουργούνται προβλήματα όχλησης, όπως πιθανόν να συνέβαινε αν κοντά σε αυτόν υπήρχαν χρήσεις κατοικίας. Γίνεται προσπάθεια για εύρεση κατάλληλου ενοικιαζόμενου χώρου στο κέντρο της πόλης, ωστόσο παρατηρείται απροθυμία από την πλευρά διάφορων ενοικιαστών να παραχωρήσουν χώρους για τη χρήση τους ως χώρους πολιτιστικούς/ χώρους προσευχής, ενώ και τα ενοίκια είναι πολύ υψηλά. - Τι σχέση έχει η θέση των άτυπων χώρων λατρείας με την περιοχή όπου συγκεντρώνονται οι μεταναστευτικές κοινότητες; Η κοινότητα συγκεντρώνεται κυρίως στο κέντρο της Αθήνας και όχι στο Περιστέρι, όπου βρίσκεται ο χώρος λατρείας. Ο χώρος δεν επιλέχθηκε με βάση την εγγύτητα με την περιοχή που συγκεντρώνονται η μεταναστευτική κοινότητα, αν και αυτό ήταν επιθυμητό, αλλά με βάση άλλα κριτήρια. - Οι χώροι λατρείας φιλοξενούν και άλλες λειτουργίες πέραν της λατρευτικής; - Ενίοτε γίνονται μαθήματα ελληνικών και αφγανικών, ενημερώσεις που αφορούν την κοινότητα και διάφορες συναντήσεις των μελών της, για παράδειγμα με δικηγόρους, ωστόσο η μη εγγύτητα του χώρου

με την περιοχή όπου συγκεντρώνεται η μεταναστευτική κοινότητα στο κέντρο της Αθήνας, έχει ως συνέπεια την περιορισμένη συμμετοχή των μελών της στις εν λόγω δράσεις. - Η λατρευτική λειτουργία περιορίζεται αποκλειστικά στον χώρο λατρείας ή εκφράζεται και στο δημόσιο χώρο; - Η αφγανική κοινότητα δεν έχει συμμετέχει σε προσευχές σε δημόσιους χώρους της Αθήνας και η λατρευτική λειτουργία πραγματοποιείται στον λατρευτικό χώρο. - Καλύπτονται οι ανάγκες της κοινότητας από τους υπάρχοντες χώρους λατρείας και αν όχι πώς προσαρμόζονται σε αυτούς; - Οι ανάγκες της κοινότητας δεν καλύπτονται βασικά λόγω της τοποθεσίας του μοναδικού χώρου λατρείας, η οποία είναι αρκετά απομακρυσμένη από το κέντρο της Αθήνας όπου κατοικούν τα περισσότερα μέλη της κοινότητας και επομένως η κοινότητα δεν εξυπηρετείται επαρκώς. Επίσης, παρόλο που ο χώρος είναι επαρκής, το γεγονός ότι είναι ημιυπόγειος έχει ως συνέπεια τον ανεπαρκή αερισμό και φυσικό ηλιασμό του χώρου. Παρόλο που ο υπάρχων χώρος καλύπτει τις λατρευτικές ανάγκες της κοινότητας, ο χώρος και η τοποθεσία του δημιουργεί προβλήματα για την στέγαση άλλων δραστηριοτήτων όπως, εκπαιδευτικών και άλλων που αφορούν την κοινότητα. - Πώς διεκδικείτε την αδειοδότηση του επίσημου χώρου λατρείας σας και με ποια μέσα (υπάρχουν αδειοδοτημένοι χώροι λατρείας στην Αθήνα); - Η κοινότητα πρότεινε στο δήμο να νοικιάσει κάποιο δημοτικό χώρο ως χώρο λατρείας, να τον συντηρεί και να βγάλει άδεια, ωστόσο ο δήμος αρνήθηκε.

135

- Ποια προβλήματα αντιμετωπίζετε κατά τη διαδικασία αδειοδότησης των χώρων λατρείας; -Έχουν γίνει προσπάθειες έκδοσης άδειας, ωστόσο υπάρχουν δυσκολίες, κυρίως οικονομικές. Η έκδοση άδειας απαιτεί ακριβές εργασίες στον χώρο, τις οποίες ο ιδιοκτήτης του χώρου αρνείται να καλύψει, ενώ η κοινότητα αδυνατεί. - Τι σημασία έχει για την κοινότητα η δημιουργία επίσημου χώρου λατρείας; - Έχει σημασία να δημιουργηθεί ένα επίσημο τέμενος για τους μουσουλμάνους της Αθήνας, κυρίως για συμβολικούς λόγους, παρόλο που τα πρακτικά προβλήματα θα είναι αρκετά. Έχει σημασία και για την εικόνα της πόλης να αποκτήσει επιτέλους επίσημο μουσουλμανικό τέμενος, αφού αποτελεί την μόνη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα από την οποία απουσιάζει τέτοιος χώρος. - Με ποια κριτήρια θα επιλέγατε την τοποθεσία για τη δημιουργία επίσημου λατρευτικού χώρου και γιατί; - Το βασικό κριτήριο θα πρέπει να είναι η εγγύτητα της τοποθεσίας του χώρου με τις περιοχές που συγκεντρώνουν τις μουσουλμανικές κοινότητες στην Αθήνα. - Θεωρείτε ότι χρειάζεται η δημιουργία πολλών επίσημων χώρων λατρείας και για ποιους λόγους; - Η δημιουργία ενός μοναδικού επίσημου τεμένους δεν επαρκεί για την εξυπηρέτηση ολόκληρης της μουσουλμανικής κοινότητας της Αθήνας, βασικά λόγω έλλειψης χώρου. Χρειάζονται τουλάχιστον τρία ώστε να μπορούν να εξυπηρετούνται μουσουλμάνοι διαφορετικών εθνικοτήτων, που μιλάνε διαφορετικές γλώσσες και ανήκουν σε διαφορετικά δόγματα, π.χ. σουνίτες/ σιίτες.

- Η κοινότητα αποτελείται από σιίτες ή/ και σουνίτες και αν ναι ποια είναι η σχέση μεταξύ τους και υπάρχουν αντίστοιχα διαφορετικοί χώροι λατρείας; - Η κοινότητα μας στην Αθήνα αποτελείται βασικά από σιίτες και από λιγότερους σουνίτες. - Με ποια κριτήρια επιλέγουνε τα μέλη της κοινότητας σας τους χ.λ. που επισκέπτονται; - Η κοινότητα έχει έναν μόνο χώρο προσευχής στο Περιστέρι, ο οποίος είναι για σιίτες μουσουλμάνους, αφού και η κοινότητα αποτελείται κατά βάση από σιίτες. Τα μέλη της κοινότητας επισκέπτονται αυτόν τον χώρο. Υπάρχουν και άλλοι δύο χώροι προσευχής για σιίτες μουσουλμάνους στην Αθήνα, της πακιστανικής κοινότητας, ωστόσο τα μέλη της κοινότητας μας δεν επισκέπτονται τους χώρους αυτούς, λόγω χρήσης διαφορετικής γλώσσας (Ούρντου). Τα μέλη της κοινότητας που είναι σουνίτες επισκέπτονται διάφορους χώρους άλλων εθνικοτήτων στο κέντρο της Αθήνας, με κριτήριο την εγγύτητα των χώρων στην εργασία και την κατοικία τους.

Συνέντευξη 8η (με εκπρόσωπο από Υπουργείο Παιδείας Έρευνας και Θρησκευμάτων) Από το 2004 και μετά έχουμε το μαζικότερο κύμα μετανάστευσης. Το κράτος αδυνατεί να αντιμετωπίσει τη μεταναστευτική κρίση και σίγουρα το θέμα των θρησκειών δεν έχει προτεραιότητα. Οι μουσουλμανικοί χώροι δεν είναι αυστηρά σχεδιασμένοι, αν γνωρίζει κάποιος που είναι η Μέκκα προσεύχεται. Δεν είναι όπως οι Χριστιανοί που έχουμε το ιερό, την Αγία τράπεζα. Επομένως είναι εύκολο ένας χώ-

136

ρος να μετατραπεί σε χώρο προσευχής. Έτσι λοιπόν οι μετανάστες μην μπορώντας να βοηθηθούν από το κράτος, αυτοοργανώνονται και ανοίγουν πολιτιστικούς χώρους, οι οποίοι μετατρέπονται και χρησιμεύουν και ως χώροι προσευχής. Το κράτος ενσυνείδητα επιλέγει, εφόσον δεν μπορεί να οργανώσει θεσμικά τους χώρους αυτούς με άδειες, να τους αφήνει να λειτουργούν παράτυπα. - Για την αναγνώριση των θρησκειών και των χώρων Το Σύνταγμά μας είναι βασισμένο στην ανεξιθρησκία. Δέχεται δηλαδή κάθε «γνωστή» θρησκεία. Με τον όρο «γνωστή» εννοείται οποιαδήποτε θρησκεία είναι δημόσια ανοικτή και τους ευκτήριους οίκους της μπορεί να επισκεφτεί ο καθένας ανεξαρτήτου θρησκείας. Το 1946 όμως είχαμε την εισαγωγή του αστικού κώδικα. Με βάση αυτόν προκειμένου να αναγνωριστεί μια θρησκευτική κοινότητα έπρεπε να δηλωθεί ως πρόσωπο ιδιωτικού ή δημόσιου δικαίου. Οι Καθολικοί που βρίσκονται από τότε που υπήρξε το σχίσμα στην Ελλάδα θεώρησαν αυτόν τον νόμο όχι μόνο ως υποβάθμιση της θρησκείας τους, αφού έπρεπε να δηλωθούν ως ένας σύλλογος, αλλά και ως κάτι που δεν ταιριάζει και δεν αναγνωρίζει την δομή και την ιεραρχία τους. Έτσι για ένα διάστημα θεωρούνταν παράτυποι. Οι Ευαγγελιστές από την άλλη, επειδή είναι πιο άτακτα οργανωμένοι σε ομάδες το δέχτηκαν και αναγνωρίστηκαν. Μέχρι και το 2006 το κράτος έδινε άδεια σε ευκτήριους οίκους αφού έπαιρνε έγκριση από τον Μητροπολίτη, κάτι που ίσχυε από την εποχή του Μεταξά. Αυτό δεν το είχε ζητήσει η εκκλησία, απλά της είχε ανατεθεί. Καταδικαστήκαμε για αυτό ως χώρα από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο και το αλλάξαμε.

Μετά από μακροχρόνιες όμως συζητήσεις όλα τα παραπάνω προβλήματα λύθηκαν με τον νόμο του 2014. Έτσι αναγνωρίζονται όλοι οι νόμιμοι(πληρούν τις προδιαγραφές) ευκτήριοι οίκοι. - Λίγα λόγια για το ιστορικό υπόβαθρο Το ελληνικό Σύνταγμα βασίζεται στην ανεξιθρησκία καθώς όταν συντάχθηκε ήθελε να εκφράσει και την πλήρη εναντίωσή του με το προηγούμενο καθεστώς. Επί Δυτικής κατοχής, π.χ. στην Κρήτη απαγορευόταν η ανέγερση οποιαδήποτε άλλου ναού πέρα από καθολικού και αν ήθελε κάποιος Ορθόδοξος ιερέας να χειροτονηθεί πέρναγε με καΐκι στα Κύθηρα. Αυτό δεν συνέβαινε επί Οθωμανικής κατοχής. Η Οθωμανική αυτοκρατορία στην αρχή της ξεκίνησε με την αποδοχή των άλλων θρησκειών. Πέρασε βέβαια από πολλές φάσεις και υπήρξαν και περίοδοι αρκετής απολυτότητας με φαινόμενα όπως το παιδομάζωμα. Παρόλαυτα, δεν γκρέμιζαν εκκλησίες, δεν αφήνανε και να κτιστούν όμως. Σεβότανε την άλλη θρησκεία, σεβότανε πάνω απ’ όλα την ιερότητα ενός χώρου, δηλαδή αν ήταν κάτι εκκλησία δεν θα το έκανε μαγαζί αλλά μπορεί να το μετέτρεπε σε τζαμί. Αυτό λέει πολλά. Πάντα όμως έκανε σαφές ότι οι αλλόθρησκοι ήταν πολίτες δεύτερης κατηγορίας και το σωστό είναι να γίνουν Μουσουλμάνοι. - Αναφέρετε ότι το Σύνταγμα στηρίχτηκε στην ανεξιθρησκία αλλά παρόλαυτά με την απελευθέρωση η οθωμανική μουσουλμανική κληρονομιά αφανίστηκε, οι μιναρέδες γκρεμίστηκαν. - Σίγουρα αυτή η περίοδος έχει πολλά μελανά σημεία. Βέβαια στην Αθήνα μπορεί να γκρεμίστηκαν μιναρέδες αλλά βασικά τζαμιά όπως το τζαμί της Άλωσης, το οποίο είχε κτιστεί για την επικράτηση των Οθωμανών στην Αθήνα και ήταν το πρώτο που από αντίδραση θα μπορούσαν να γκρεμίσουν, δεν

137

γκρεμίστηκε. Επίσης δεν γκρεμίστηκε και το τζαμί Τζισταράκη, ενώ να σημειώσουμε ότι η Αθήνα ήταν μια πόλη στην οποία είχαν γκρεμίσει πολλές εκκλησίες. - Σχόλιο περί ταυτότητας Την περίοδο διαχωρισμού των λαών και της ανταλλαγής, βασικό ρόλο έπαιξε η θρησκεία και όχι η γλώσσα. Επίσης αυτό που προασπίζεται η Χρυσή Αυγή περί σχέσεις αίματος δεν συνάδει με την Ελληνική Ιστορία, ο διαχωρισμός εδώ γινότανε με βάση τη θρησκεία, ο διαχωρισμός αίματος είναι φερμένο από αλλού. Ουσιαστικά αυτό συνέβαινε και εκ των πραγμάτων. Όταν κάποιος άλλαζε θρησκεία, έχανε και την κοινότητά του. Ένας λαός στην Μακεδονία ο οποίος ήταν Ελληνικός και μίλαγε ελληνικά, ασπάστηκε το Ισλάμ και με την ανταλλαγή έφυγε από την Ελλάδα. Το ζήτημα και τα προβλήματα των αδειοδοτήσεων των τζαμιών - Οι μετανάστες δεν γνωρίζουν την νομοθεσία. Υπάρχουν κάποιοι κανονισμοί για να μπορέσει ένας χώρος να πάρει άδεια ευκτήριου οίκου. Πρώτα απ’ όλα αυτός ο χώρος δεν θα πρέπει να είναι παράνομος, δηλαδή να είναι ή να έχει αυθαίρετο-α. Δεύτερον Υπάρχουν πολεοδομικοί κανονισμοί που απαγορεύουν για παράδειγμα την τοποθέτηση τέτοιων χώρων σε βιομηχανικές περιοχές. Υπάρχουν και πολλοί άλλοι κανονισμοί που μπορείτε να τους διαβάσετε. Το βασικό είναι αυτοί οι χώροι να είναι ασφαλείς για τους ίδιους. Αν συμβεί το οτιδήποτε οι άδειες θα έχουν τις δικές μας υπογραφές και εμείς θα έχουμε την ευθύνη, εμάς θα κατηγορήσουν. Δεν γίνεται να μην πληρούνται οι απαραίτητες προδιαγραφές για πυρασφάλεια. Δεν μπορείς να λες στους πιστούς σου έλα να προσευχηθείς αλλά να υπάρχει

ο κίνδυνος σε φωτιά να καούν. Το ζήτημα του Τεμένους στο Βοτανικό - Είμαστε η μόνη χώρα που θα έχει κρατικό τζαμί, και θεωρώ ότι αυτό είναι μια καλή απόφαση. Κάποια στιγμή ήθελε το Βατικανό να υπάγονται οι καθολικές εκκλησίες της Ελλάδας στο κράτος του Βατικανού. Αυτό δεν είναι σωστό. Κρύβονται πολιτικά οφέλη από αυτό. Θέλουν να έχουν επιρροή μέσω της θρησκείας. Είναι άλλο πράγμα η ανεξιθρησκία και άλλο ο έλεγχος σε ξένη χώρα. Επίσης με την αποδοχή αυτού του τρόπου είναι σαν να λες επίσημα ως κράτος ότι αυτός ο πληθυσμός είναι ξένος. Δεν ανήκει ούτε θα ανήκει εδώ. Είναι σαν επισήμως να μην τους αποδέχεσαι ως Έλληνες πολίτες. Γι’ αυτό ακριβώς θέλουμε και ένα κρατικό τζαμί. Ο Ιμάμης δε που θα είναι σε αυτό το τζαμί θέλουμε να είναι Έλληνας πολίτης και κατά προτίμηση κάτοικος Αθήνας. Εφόσον η κύρια γλώσσα των Μουσουλμάνων, λόγω Κορανίου, είναι τα Αραβικά, και η πλειοψηφία των μουσουλμάνων είναι Πακιστανοί, ο Ιμάμης θα πρέπει να μιλάει Αραβικά, Πακιστανικά και Ελληνικά. Ως προς τα άτυπα τζαμιά αυτά, με την λειτουργία του επίσημου τεμένους, είτε θα αδειοδοτηθούν είτε θα κλείσουν. Εμείς είμαστε πρόθυμοι και θέλουμε να δώσουμε άδειες. Αλλά οι χώροι θα πρέπει να πληρούν τους κανονισμούς. Όσοι μας έφεραν εδώ τα απαραίτητα έγγραφα πήραν την άδεια. Για παράδειγμα το Ελληνοαραβικό κέντρο έχει τεράστια πολεοδομικά προβλήματα, προβλήματα με την πυρασφάλεια λόγω κτηρίου. Το ποσό που χρειάζονται για να τακτοποιηθούν όλες αυτές οι εκκρεμότητες είναι τεράστιο. Γι΄αυτό τους είπαμε να λειτουργούν ως χώρο προσευχής μόνο το ισόγειο για να μειωθούν και τα έξοδα. Δυστυχώς γενικά βρίσκουν χώρους οι οποίοι είναι ακατάλληλοι και θέλουν πολλά λεφτά

138

για να διαμορφωθούν κατάλληλα ώστε να πληρούνται όλες οι απαραίτητες προϋποθέσεις.

Συνέντευξη 9η (με τον υπεύθυνο του τζαμιού στο Νέο Κόσμο) - Πότε δημιουγήθηκαν ο χώρος λατρείας; - Ο χώρος λατρείας δημιουργήθηκε το 1993, ενώ η αρχική του χρήση του ήταν γκαράζ αυτοκινήτων. Ο χώρος μετατράπηκε σε χώρο λατρείας, λόγω έλλειψης αντίστοιχου χώρου προσευχής στη γύρω περιοχή. - Τι σχέση έχει η θέση του χώρου λατρείας με την περιοχή όπου συγκεντρώνονται οι μεταναστευτικές κοινότητες; - Καθημερινά ο χώρος κυρίως εξυπηρετεί τους μουσουλμάνους των γύρω περιοχών δηλαδή, Νέο Κόσμο, Νέα Σμύρνη, Καλλιθέα. Επιπλέον, το χώρο επισκέπτονται και μουσουλμάνοι που κατοικούν και σε πιο απομακρυσμένες περιοχές της Αττικής, όπως Βούλα, Βάρκιζα, Γλυφάδα, Κηφισιά, Μαρούσι, κυρίως για την προσευχή της Παρασκευής, οπότε και ο χώρος έχει τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα. Το χώρο επίσης επισκέπτονται και μουσουλμάνοι άλλων εθνικοτήτων, όπως π.χ. Πακιστανοί, μουσουλμάνοι αθλητές που ζουν στην Αθήνα προσωρινά, καθώς και μουσουλμάνοι εργαζόμενοι μεγάλων εταιριών. - Ο χώρος λατρείας φιλοξενεί και άλλες λειτουργίες πέραν της λατρευτικής; - Γίνονται μαθήματα αραβικών και εκμάθησης του Κορανίου σε παιδιά, συγκεντρώσεις και συλλογικά τραπέζια σε περιόδους γιορτών, όπως το Ραμαζάνι. - Καλύπτονται οι ανάγκες της κοινότητας από τον υπάρχοντα χώρο λατρείας και αν όχι πώς προσαρμόζονται σε αυτόν;

- Ο χώρος είναι από τους μεγαλύτερους στην Αθήνα και μπορεί να εξυπηρετήσει γύρω στα 500 άτομα, οπότε δεν παρατηρείται έλλειψη χώρου, εκτός από τις περιόδους των μεγάλων γιορτών, οπότε και γεμίζει . Ωστόσο, το γεγονός ότι ο χώρος είναι υπόγειος έχει ως συνέπεια τη μη ορατότητα του στην πόλη και το μη επαρκή ηλιασμό του, στοιχεία που σίγουρα δεν χαρακτηρίζουν ένα τυπικό τζαμί.

Συνέντευξη 10η (με τον υπεύθυνο του Ελληνοαραβικού Πολιτιστικού Κέντρου) - Πότε ξεκίνησε να λειτουργεί ο χώρος λατρείας; - Το κτίριο ανήκει σε Σαουδάραβα και αρχικά λειτουργούσε ως εργοστάσιο υφασμάτων. Το Ελληνοαραβικό Πολιτιστικό Κέντρο ξεκίνησε να λειτουργεί στο κτίριο από το 2007, αφού μεταφέρθηκε από άλλο χώρο στην πλατεία Πανόρμου. Στο ισόγειο και στο πατάρι λειτουργεί ως χώρος προσευχής (στο πατάρι βρίσκεται ο χώρος προσευχής των γυναικών), στον πρώτο όροφο υπάρχουν γραφεία και στο δεύτερο όροφο γίνονται μαθήματα αραβικών σε παιδιά και ενήλικες. Αποτελεί το μεγαλύτερο χώρο προσευχής μουσουλμάνων στην Αθήνα και λόγω του μεγέθους του κτιρίου, δεν παρατηρούνται προβλήματα που να σχετίζονται με έλλειψη χώρου. Όλες οι δραστηριότητες του κέντρου στεγάζονται επαρκώς. - Τι προβλήματα αντιμεωπίζετε με τη διαδικασία αδειοδότησης του χώρου; - Η προσπάθεια έκδοσης άδειας ξεκίνησε από το 2013 και οι βασικές δυσκολίες που προκύπτουν είναι οικονομικής φύσης. Για την έκδοση άδειας απαιτούνται μελέτες και εργασίες/ μετατροπές του κτιρίου που λόγω του μεγέθους του είναι εξαιρετικά κοστο-

139

βόρες. Ειδικότερα, οι εργασίες που είναι σε εξέλιξη και που πρέπει να γίνουν αφορούν την πυρασφάλεια του κτιρίου και την προσθήκη εξόδων κινδύνου σε κάθε όροφο. Ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι στην προσπάθεια μείωσης του κόστους των εργασιών προτάθηκε η κατάργηση του χώρου προσευχής των γυναικών. - Από που προέρχονται οι πιστοί που προσεύχονται στο χώρο αυτό; - Στη γύρω περιοχή δεν υπάρχει εγκατεστημένη κοινότητα μουσουλμάνων που να κατοικεί σε αυτή. Λόγω της τοποθεσίας του κτιρίου, επομένως, ο χώρος εξυπηρετεί κυρίως μουσουλμάνους αραβικής προέλευσης από χώρες όπως, η Συρία, η Αίγυπτος, το Μαρόκο που εργάζονται στις γύρω περιοχές (π.χ. Μοσχάτο, Καλλιθέα). Για το λόγο αυτό η τοποθέτηση του κέντρου σε πιο κεντρικό σημείο της Αθήνας θα ήταν προτιμότερη, αφού εκεί κατοικεί η πλειοψηφία των μουσουλμάνων της Αθήνας. - Ποια είναι η σχέση με την περιοχή; Αντιμετωπίσατε ποτέ προβλήματα; - Οι σχέσεις με τους χρήστες της περιοχής είναι καλες, ωστόσο το 2014 σημειώθηκε ρατσιστική επίθεση από ομάδα ατόμων, οι οποίοι πέταξαν έξω από το κτίριο ένα κεφάλι γουρουνιού και βανδάλισαν το κτίριο με σπρέι και μπογιές. - Ποια είναι η άποψη σας για την ίδρυση του επίσημου Τεμένους στο Βοτανικό; - Όσον αφορά το επίσημο τέμενος, ο υπεύθυνος του κέντρου πιστεύει ότι η δημιουργία ενός τέτοιου χώρου έχει μεγάλη συμβολική σημασία για τη μουσουλμανική κοινότητα της πόλης. Ωστόσο, διαφωνεί με την άποψη του υπουργείου ότι με τη δημιουργία επίσημου τεμένους θα πρέπει να κλείσουν όλοι οι άτυποι χώροι λατρείας, αφού ένα μοναδικό τζαμί

δε θα μπορεί εκ των πραγμάτων να εξυπηρετήσει ολόκληρη τη μουσουλμανική κοινότητα της πόλης. Επίσης, θα είναι αδύνατο για τους περισσότερους μουσουλμάνους να προσέρχονται σε αυτό για να προσευχηθούν 5 φορές την ημέρα. Όσον αφορά την απόφαση για την απουσία του μιναρέ από το τελικό κτίριο, πιστεύει ότι δεν αποτελεί σημαντικό ζήτημα. Ιδιαίτερη σημασία έχει για αυτόν η επιλογή του ιμάμη, αφού θα πρέπει αυτός να γνωρίζει ελληνικά και αραβικά.

Συνέντευξη 11η (με μια εκ των υπευθύνων του αδειοδοτημένου μπαγκλαντεσιανού τζαμιού) - Ο χώρος αυτός είναι ένας από τους χώρους που έχουν πάρει άδεια και ανήκει σε μετανάστες από το Μπαγκλαντές, πόσους ανθρώπους εξυπηρετεί; - Παρασκευή μεσημέρι θα έχουμε πιο πολύ κόσμο γιατί λέμε το «τζουμά» που είναι πολύ σημαντικό, μαζευόμαστε λοιπόν γύρω στα 50 άτομα και παραπάνω, και αν είναι αργία ή για κάποιο λόγο ο κόσμος δεν έχει δουλειά μαζευόμαστε ακόμα περισσότεροι, μέχρι και 100 άτομα. Καθημερινά έχουμε 5 φορές προσευχή αλλά επειδή δουλεύουν οι άνθρωποι δεν μαζευόμαστε πάρα πολλοί. - Έρχονται από εδώ κοντά ή και από άλλες περιοχές; - Κυρίως από εδώ, από τη γειτονιά αλλά μερικές φορές έρχονται και από αλλού. Υπάρχουν και άλλοι χώροι δικοί μας στην Ομόνοια που εξυπηρετούν τους ανθρώπους. Αυτοί όμως δεν έχουν άδεια. Άδεια έχει το δικό μας, είμαστε το πρώτο τζαμί που

140

πήρε άδεια. Μας είπαν ότι ‘πρώτη φορά δίνουμε άδεια σε εσάς για να δούμε πως θα πάτε εσείς και μετά θα δούμε’. Άδεια πήραμε το 2014 και το έχουμε εδώ και 15 χρόνια αυτό το τζαμί. - Αντιμετωπίσατε δυσκολίες για να βγάλετε την άδεια; - Δεν ήταν καθόλου εύκολο. Έτρεχα για έναν χρόνο με χαρτιά για να την βγάλω. Ξέρετε είναι πολύ δύσκολο και υπάρχει και πρόβλημα με τους Μουσουλμάνους, κυρίως με τους Τούρκους. Όλοι πρέπει να έχουμε έναν χώρο να προσευχόμαστε αλλά εδώ έχουμε προβλήματα με τους παπάδες. Αλλά εγώ έτρεξα ένα χρόνο και το κατάφερα. Δεν λένε ξεκάθαρα ότι έχουν πρόβλημα μαζί μας αλλά συνέχεια μας παρουσιάζουν εμπόδια και κάθε φορά μας ζητάνε και άλλα χαρτιά. - Είχατε προβλήματα και με τους κατοίκους εδώ της περιοχής; - Ναι μωρέ, από την αρχή είχαμε πολλά προβλήματα. Εμείς δεν κάνουμε καθόλου θόρυβο, μόνο για μισή ώρα το μεσημέρι της Παρασκευής ίσως έχει λίγο παραπάνω, αλλά κανένας δεν κάνει έξω θόρυβο. - Και τι παράπονα κάνουν επομένως; - Δεν κάνουν παράπονα, απλά δεν θέλουν τους Μουσουλμάνους, και μέχρι και τώρα μας ενοχλούν. Ο Ιμάμης λέει ότι ακόμα και τώρα μερικές φορές βάζουν σκουπίδια μπροστά από την είσοδό μας, επειδή εμείς ως Μουσουλμάνοι δεν κάνει να τρώμε χοιρινό, αυτοί έρχονται και πετάνε κρέας από χοιρινό μπροστά από την πόρτα μας, ακόμα και τώρα. Η αστυνομία μας βοηθάει και μας λέει ότι προσέχει τον χώρο αλλά τι να κάνει και αυτή. Κρυφά πετάνε ότι πετάνε. - Αυτόν τον χώρο πως τον βρήκατε;

- Τον βρήκαμε άδειο και τον νοικιάσαμε. Το υπόγειο επίσης είναι ενιαίο δεν είναι όπως οι από πάνω όροφοι με δωμάτια, οπότε έχει παραπάνω χώρο και μας εξυπηρετεί. Επίσης η είσοδος του χώρου μας δεν είναι η ίδια με την είσοδο της πολυκατοικίας και αυτό είναι επίσης πολύ σημαντικό. Οπότε δεν πειράζουμε και εμείς αυτούς που μπαίνουν στα σπίτια τους. - Εσείς από πότε είστε εδώ; Οι περισσότεροι από το Μπαγκλαντές πότε ήρθανε; - Εγώ είμαι εδώ από το 1997, και οι περισσότεροι ήρθανε από εκείνη τη χρονολογία και μετά, πριν δεν είχαν έρθει τόσο πολλοί. Το 2004-2005 μαζευτήκανε πολλά άτομα. - Ο χώρος αυτός σας εξυπηρετεί; Πως έχετε προσαρμόσει τις θρησκευτικές σας παραδόσεις; - Όταν δεν είχαμε κάποιο μεγάλο χώρο στις δύο μεγάλες γιορτές μας είχαμε βγει έξω στο δημόσιο χώρο. Τώρα όμως που έχουμε τον χώρο μας δεν έχουμε τέτοιο πρόβλημα. - Πόσοι Μπαγκλαντεσιανοί υπάρχουν στην Αθήνα; - Δεν ξέρω να σου πω ακριβώς. Έχουν φύγει και πολλοί. Επειδή δεν υπάρχουν σχολεία στα αγγλικά, μόνο στα Ελληνικά, όταν μεγαλώνουν τα παιδιά μας φεύγουμε. - Οι περισσότεροι έρχονται εδώ με τις οικογένειές τους; - Όχι μόνοι μας ερχόμαστε. Διευκολύνανε πολύ να έρθουν εδώ οικογένειες γύρω στο 2006 αλλά μετά ήταν και πάλι πολύ δύσκολο. Είναι πολύ δύσκολο να φέρεις τη γυναίκα σου εδώ, ξέρω εγώ. Και εμένα ο άντρας όταν παντρευτήκαμε 3 χρόνια περίμενε να έρθω εδώ. Δεν δίνανε χαρτιά από την πρεσβεία σας. Εμείς στο Μπαγκλαντές δεν έχουμε πρόβλημα να τα-

141

ξιδεύει η γυναίκα μόνη της. Στο Πακιστάν ας πούμε απαγορεύεται η γυναίκα να ταξιδεύει μόνη, πρέπει να πάει να την φέρει ο άντρας της. - Μας κάνει εντύπωση ότι ενώ δεν είστε πάρα πολλοί οι Μπαγκλαντεσιανοί και περισσότεροι είναι οι Άραβες, πως και τα δικά σας τζαμιά έχουν πάρει άδεια ενώ κάποιο Αραβικό όχι; - Εμείς ήμασταν οι πρώτοι που κάναμε αίτηση για άδεια. Έτσι μας είπαν από το Υπουργείο. Δεν ξέρω αν μας έλεγαν αλήθεια ή ψέματα. Μας είχαν πει ότι και οι Άραβες προσπαθούσαν για ένα τζαμί στο Μοσχάτο αλλά έχουν πρόβλημα με τα χαρτιά και δεν τους τα έχουν πάει όλα. Εμένα όσα χαρτιά μου ζητήσανε προσπάθησα να τα βγάλω και να τα δώσω. - Και πήγατε κάπως οργανωμένα μέσω και της κοινότητάς σας; - Εδώ εγώ κάνω όλες τις δουλειές. Εδώ έχουμε 5 άτομα που είμαστε μέλη, ο άντρας μου, εγώ, ο αδερφός μου και άλλοι δύο, αλλά μόνο εγώ έτρεχα. Δεν το προσπαθήσαμε μέσω της κοινότητας. Μόνοι μας. - Υπάρχουν άλλους εθνικότητες που έρχονται εδώ; Ναι έρχονται και από Πακιστάν και από Αραβικές χώρες. Όσοι είναι εδώ γύρω έρχονται. - Εσείς είστε Σούνι, Σία υπάρχουν; Έχουν δικούς τους χώρους; - Ναι υπάρχουν Σία, και έχουν δικούς τους χώρους γιατί έχουμε διαφορές. Έχουμε κάποια προβλήματα μεταξύ μας. Εμείς λέμε ότι δεν είναι σωστοί εκείνοι και εκείνοι ότι δεν είμαστε εμείς. Είναι το φυσιολογικό. Οι περισσότεροι είναι όμως Σούνι εδώ. - Για το τέμενος που είναι να γίνει στο Βοτανικό έχουν ζητήσει τη γνώμη σας; Θεωρείται ότι θα σας εξυπηρετεί;

- Εγώ ήξερα για την Αγία Παρασκευή, τώρα μου λέτε Βοτανικό. Όχι δεν έχουμε συμμετάσχει σε κάποια προετοιμασία. Αλλά φυσικά αν γίνει θα πηγαίνουμε. Το τζαμί θα πρέπει να είναι για όποιον θέλει να προσευχηθεί. Δεν έχει σημασία αν θα είναι από το Πακιστάν ή το Μπαγκλαντές. Αλλά είναι σημαντικό συμβολικά να υπάρχει ένα τέμενος στην Αθήνα. Επίσης εμείς εδώ δεν επιτρέπεται στο τζαμί μας να έχουμε προφανώς μιναρέ για να καλούμε σε προσευχή. Εκεί θα μπορούσε να μπει; - Απ’ότι έχουμε μάθει έχουνε απαγορέψει τον μιναρέ, δεν μπορούν να βάλουν, εσείς γιατί πιστεύετε ότι έχουν πρόβλημα; Επειδή το πρόβλημα αυτό δεν είναι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό. - Ναι δεν ξέρω. Το ξέρω ότι και στο εξωτερικό υπάρχει αυτό το πρόβλημα αλλά τώρα κάποιοι έχουνε αφήσει να χτιστούν και μιναρέδες. Είναι κάτι πολύ συμβολικό για το τζαμί μας, και δεν το θέλουνε. Είναι όπως το δικό σας καμπαναριό. Έτσι και για εμάς είναι πολύ συμβολικός ο μιναρές. - Θα θέλαμε να ρωτήσουμε επίσης μετανάστες από την Αλβανία έρχονται στα τζαμιά σας; Γνωρίζετε αν έχουν δικούς τους χώρους ίσως; - Εκτός από Αλβανία έρχονται πολλές εθνικότητες στο χώρο μας. Αλβανοί όμως όχι, και ούτε γνωρίζουμε και Αλβανούς Μουσουλμάνους εμείς. Το 2010 δούλευα στο MacDonald’s και είχα μια συνάδελφο από την Αλβανία που μου είχε πει ότι και αυτή Μουσουλμάνα. Όταν της έλεγα ότι νηστεύω της φαινότανε περίεργο, δεν ήξερε ούτε από νηστεία ούτε από προσευχή που κάνουμε εμείς. Αλλά επίσης απ’ όσα άτομα ξέρουμε από την Αλβανία ούτε ένα δεν λέει ότι είναι από την Αλβανία, λένε ότι είναι Έλληνες. Εγώ είμαι εδώ 19 χρόνια, η κόρη μου είναι

142

γεννημένη εδώ, δεν λέμε όμως ότι είμαστε Ελληνίδες. Οι μόνοι που το λένε είναι οι Αλβανοί. - Γυναίκες στο τζαμί έρχονται; Γενικά υπάρχουν αρκετές γυναίκες από Μπαγκλαντές; - Γυναίκες όχι δεν έρχονται. Πρέπει να υπάρχει ξεχωριστός χώρος για τις γυναίκες με ξεχωριστή είσοδο από αυτή των αντρών. Ο χώρος όμως εδώ είναι μικρός για να μπορέσει να φιλοξενήσει και χώρο γυναικών, και πολλές γυναίκες δεν έρχονται, προσεύχονται στα σπίτια τους. Υπήρχε ένα τζαμί που πήγαινα και είχε χώρο για τις γυναίκες αλλά τον κλείσανε γιατί δεν μαζεύονταν γυναίκες. - Πρόθεση του να γίνει ένας χώρος μόνο για γυναίκες δεν υπάρχει; - Αυτό δεν γίνεται. Πρέπει να είμαστε μαζί με τον αντρικό χώρο αλλά να είμαστε χωριστά. Αυτό συμβαίνει γιατί εμείς δεν μπορούμε να γίνουμε Ιμάμηδες μόνο άντρες μπορούν. - Δηλαδή πειράζει να υπάρχει άντρας Ιμάμης σε χώρο προσευχής γυναικείο; - Ναι, δεν γίνεται, κατάλαβα τι λες αλλά δεν γίνεται. - Έτσι γίνεται και στο Μπαγκλαντές; - Στο Μπαγκλαντές έχουμε μεγάλους χώρους οπότε υπάρχει η δυνατότητα για διαφορετικές εισόδους και κατανεμημένο χώρο. Ακόμα και εκεί όμως οι γυναίκες προσεύχονται περισσότερο στα σπίτια τους. Οι γυναίκες ασχολούνται με τις δουλειές στο σπίτι οπότε και δεν έχουν χρόνο να φύγουν από εκεί και δεν έχουν όρεξη να το κάνουν αυτό.

Συνέντευξη 12η (με έναν εκ των υπευθύνων του χώρου λατρείας στην περιοχή της Ομόνοιας)

- Πότε δημιουργήθηκε ο χώρος λατρείας; - Ο χώρος προσευχής δημιουργήθηκε το 2000 και βρίσκεται στον ημιυπόγειο χώρο ενός κτιρίου που ανήκει σε έναν από τους υπεύθυνους του χώρου. Η τοποθεσία του χώρου είναι καλή, αφού βρίσκεται στο κέντρο της εμπορικής δραστηριότητας της κοινότητας των Μπαγκλαντεσιανών στην περιοχή της Ομόνοιας και εξυπηρετεί κυρίως τους εργαζόμενους της περιοχής. Η λειτουργία και συντήρηση του χώρου γίνεται χάρη στην οικονομική συνεισφορά των επισκεπτών. Το χώρο επισκέπτονται και μουσουλμάνοι διαφορετικών εθνικοτήτων, όπως π.χ. Πακιστανοί ενώ, ο υπεύθυνος του χώρου δεν αντιτίθεται να προσεύχονται σε αυτόν και μουσουλμάνοι διαφορετικού δόγματος, όπως π.χ. Σιίτες. - Έχετε προσπαθήσει να εκδόσετε επίσημη άδεια ευκτήριου οίκου από το υπουργείο; Τι προβλήματα αντιμετωπίζετε; - Ο χώρος δε λειτουργεί με επίσημη άδεια, αφού η έκδοση της δεν είναι εφικτή για οικονομικούς κυρίως λόγους. Η τοποθέτηση του χώρου προσευχής στο υπόγειο του κτιρίου έγινε εσκεμμένα, αφού διαθέτει περισσότερο χώρο από τους υπόλοιπους μικρότερους χώρους του κτιρίου. - Αντιμετωπίζετε προβλήματα με τη γειτονιά; - Δεν έχουν παρατηρηθεί προβλήματα με την ευρύτερη γειτονιά αφού αυτή αποτελείται σε μεγάλη πλειοψηφία από εμπορικά καταστήματα μελών της μπαγκλαντεσιανής κοινότητας.

Συνέντευξη 13η (με μέλος της σενεγαλέζικης κοινότητας) - Πότε δημιουργήθηκε ο χώρος λατρείας; - Σε αυτόν τον χώρο βρισκόμαστε περίπου 5

143

χρόνια. Πριν βρισκόμασταν στην περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα. Μας ζήτησαν όμως κάποια στιγμή ένα χαρτί το οποίο δεν καταφέραμε να βγάλουμε και έτσι ήρθαμε εδώ. - Πότε παρατηρήθηκε το πρώτο κύμα μετανάστευσης από την Σενεγάλη; - Οι πρώτοι μετανάστες από το 1995-1996, αλλά ήταν λίγοι. Εμείς στη Σενεγάλη ταξιδεύουμε αρκετά, είναι στην κουλτούρα μας να ταξιδεύουμε και υπάρχει και κρίση οπότε ταξιδεύουμε και για αυτόν τον λόγο. Οι περισσότεροι ήρθανε εδώ από το 2002 και μετά. - Πόσος είναι ο πληθυσμός των μεταναστών από τη Σενεγάλη στην Αττική; - Ήμασταν γύρω στις 3000 αλλά τώρα λόγω κρίσης αρκετοί έχουν φύγει και τώρα είμαστε περίπου 1500. - Έχετε έρθει εδώ με τις οικογένειές σας ή μεμονωμένοι; - Όχι εδώ ήρθαμε οι περισσότεροι μόνοι μας. Στη συνέχεια όμως μπορεί να προκύψει να φτιάξουμε οικογένεια. Αλλά εξαρχής οικογένειες ήταν πολύ λίγες… - Ως λαός με τι ασχολείστε περισσότερο; Υπάρχει κάποιος κλάδος με τον οποίο ασχολείστε κατά κύριο λόγο; - Εδώ δεν μπορούμε να κάνουμε τις δουλείες που είχαμε στην πατρίδα μας. Οι πιο πολλοί από εμάς ασχολούνται με το εμπόριο στο δρόμο. - Που κατοικούν κυρίως οι μετανάστες από τη Σενεγάλη; - Κυρίως στο κέντρο. Οι πιο πολλοί μένουν Κυψέλη, Αχαρνών, Αττική και Ομόνοια. - Τους χώρους προσευχής σας πως τους επιλέξατε; Υπάρχουν και άλλοι πέρα από αυτόν;

- Ναι υπάρχουν. Εκτός από εμάς που είμαστε μούριδες, υπάρχει και άλλη αδελφότητα που έχουν τα δικά τους τζαμιά. Δεν έχουμε προβλήματα μεταξύ μας. Είμαστε όλοι Μουσουλμάνοι αλλά έχουμε κάποιες διαφορές και για αυτό έχουμε διαφορετικούς χώρους. Στη Σενεγάλη οι Μουσουλμάνοι είμαστε όλοι Σουνίτες. Και μετά είμαστε χωρισμένοι σε αδελφότητες. Παλιά στη Σενεγάλη δεν ήμασταν Μουσουλμάνοι. Αυτό μας ήρθε από έξω. Οι πρώτοι Μουσουλμάνοι στη Σενεγάλη ήρθαν από την Αλγερία και ήταν ντιζανια. - Πόσους χώρους προσευχής έχετε οι Σενεγαλέζοι; - Μόνο δύο χώρους έχουμε. Υπάρχει ανάγκη και για παραπάνω χώρους. Αν πας στην Ιταλία για παράδειγμα υπάρχουν πάρα πολλοί χώροι. - Τους χώρους προσευχής σας με τι κριτήρια τους επιλέγετε; - Προσπαθούμε να είναι κοντά στις περιοχές που μένουμε. Επειδή δεν έχουμε αυτοκίνητα πρέπει να βολεύουν οι αποστάσεις. Πρέπει να ερχόμαστε με τα πόδια και με τα ΜΜΜ. Εδώ δηλαδή είμαστε κοντά στο μεταξουργείο και ερχόμαστε με πόδια και μετρό. - Έχετε τις ίδιες συνήθειες με του Άραβες; Πόσες φορές προσεύχεστε και μαζεύεστε εδώ; - Εδώ δεν είμαστε τζαμί. Μαζευόμαστε μόνο κάθε Τετάρτη βράδυ και προσευχόμαστε. Αλλά μερικές φορές μαζευόμαστε και άλλες μέρες, όπως προχτές. Ανάλογα με το τι μας λένε από τη Σενεγάλη. Μας λένε κάντε αυτό και εμείς το κάνουμε. - Πηγαίνετε και σε άλλα τζαμιά Ασιατικά ας πούμε; - Πάμε σε άλλα τζαμιά αλλά πρέπει να είναι κοντά στα σπίτια μας. Στις γιορτές που είναι δύο φορές το χρόνο, μαζευόμαστε εδώ γιατί πρέπει να μιλήσουμε

144

κιόλας. Αλλιώς πάμε και αλλού. Τώρα εδώ για παράδειγμα υπάρχουν δύο γκρουπ. Στο ένα διαβάζουν το κοράνι και στο άλλο έχουν άλλα βιβλία για τους μούριδες. Στα μικρόφωνα τραγουδάνε από το κοράνι. Και μετά μιλάμε. - Προβλήματα είχατε με τους κατοίκους στην περιοχή των χώρων σας; - Ναι είχαμε αρκετά. Στον Άγιο Παντελεήμονα είχαμε αρκετά προβλήματα με τους γείτονες λόγω και Χρυσής Αυγής και γι’αυτό μας κάλεσε και η αστυνομία και μας ζήτησε χαρτιά τα οποία δεν μπορέσαμε και δεν γινόταν να βγάλουμε και μας είπανε να φύγουμε. - Εκεί ήσασταν πάλι ψηλά σε όροφο; - Όχι εκεί ήμασταν σε υπόγειο. - Και γιατί επιλέγετε είτε σε τελευταίους ορόφους κτηρίων είτε σε υπόγεια; - Το πρώτο θέμα είναι να είμαστε κάπου που να μην ενοχλούμε. Αν κάνουμε τις δικές μας προσευχές, οι άνθρωποι που δεν ξέρουν και δεν καταλαβαίνουν θα το βλέπουν αλλιώς, θα ενοχληθούν. Εμείς δεν θέλουμε να τους πειράξουμε, θέλουμε να το κάνουμε κάπου που να μην πειράζουμε κανέναν. Μια περιοχή που θα έχει σπίτια γύρω γύρω δεν μας κάνει. - Στον Άγιο Παντελεήμονα όμως ήσασταν σε γειτονιά; - Ναι αλλά ήμασταν στο υπόγειο. Εκεί ήμασταν 3-4 χρόνια. - Είχατε σχέσεις με τους γείτονες; - Όχι δεν είχαμε αλλά δεν μας είχανε πει και κάτι. Μόνο όταν ήρθε η αστυνομία και μας είπε ότι σας έχουν κάνει μηνύσεις και ή θα πρέπει να βγάλετε τα χαρτιά ή θα πρέπει να φύγετε. - Οι παραδόσεις της θρησκείας σας έχουν

προσαρμοστεί πλήρως στους χώρους προσευχής σας ή έχετε ανάγκη και από εξωτερικό χώρο ίσως ή κάτι άλλο; - Υπάρχουν κάποια άλλα πράγματα που πρέπει να γίνονται σε ανοικτό χώρο. Αν δεν μας θέλουνε όμως δεν τα κάνουμε. - Στις δημόσιες προσευχές των Μουσουλμάνων που είχαν διοργανωθεί στην πλατεία Κοτζιά είχατε πάρει μέρος; - Όχι δεν είχαμε λάβει μέρος. Σιγά σιγά θα γίνουνε τα πράγματα. Πρέπει να υπάρξει ενημέρωσει στους ανθρώπους. Και εμείς θα θέλαμε όταν έχουμε γιορτή να έρθουνε οι άλλοι άνθρωποι και να μας δουν και να μας γνωρίσουν. Στον Άγιο Παντελεήμονα που ήμασταν γειτονιά δεν θέλανε να μας γνωρίσουν. Μπορεί στην Ελλάδα αυτό να είναι κάτι καινούργιο. Είμαστε ξένοι και αυτό δεν είναι εύκολο στην ένταξή μας. Αλλά σιγά σιγά σε κάποια χρόνια μπορεί να γίνουν κάποια πράγματα. - Έχετε δει διαφορές αυτά τα χρόνια που είστε εδώ; - Εδώ που είμαστε τώρα γύρω γύρω υπάρχουν γραφεία και δεν έχουμε πλέον κάποιο πρόβλημα. - Πως οργανώνατε το άνοιγμα κάποιου χώρου σας; - Υπάρχουν κάποιοι υπεύθυνοι οι οποίοι αναλαμβάνουν να βρουν από ένα χώρο και μετά αποφασίζουμε. - Οι Σενεγαλέζοι έχετε και κάποια άλλη κοινότητα πέρα της θρησκευτικής που συνεργάζεται σε αυτά τα ζητήματα; Έχουνε γίνει προσπάθειες να βγάλετε άδεια; - Ναι έχουμε σύλλογο και προσπαθούμε να βγάλουμε άδεια αλλά δεν είναι εύκολο όπως σας είπα

145

για εμάς. Ας πούμε εδώ δεν είμαστε τζαμί και δεν μπορούν να το καταλάβουν αυτό για να μας δώσουν άδεια. - Εσείς θα θέλατε όμως και ένα επίσημο τζαμί; - Όχι τζαμί δεν θέλουμε ακόμα. Το τζαμί είναι άλλο πράγμα. Πρέπει να υπάρχει εκπρόσωπος, πρέπει να υπάρχει Ιμάμης από τη Σενεγάλη, και εμείς δεν είμαστε ακόμα έτοιμοι για να γίνει κάτι τέτοιο τόσο επίσημο. - Αν γίνει το Τέμενος στον Βοτανικό εσάς δεν σας εξυπηρετεί; - Όχι ακριβώς. Οι Άραβες είναι περισσότεροι. Εμείς από τη Σενεγάλη είμαστε λίγοι και δεν μιλάμε Αραβικά. Σε ένα τζαμί πρέπει να καταλαβαίνεις τι λέγεται. Δεν φτάνει μόνο να πηγαίνουμε για να

προσευχόμαστε αλλά τη μεγαλύτερη σημασία έχει ο «λόγος». Καλό είναι να υπάρχει ένα επίσημο τζαμί, αλλά εμάς δεν μας εξυπηρετεί. - Υπάρχουν και άλλοι λαοί μουσουλμανικοί από Αφρική που είναι εδώ και δεν μιλάνε Αραβικά; - Ναι υπάρχουν πολλοί. Ας πούμε ξέρω από Γουινέα και Γκάμπια. Έρχονται εδώ και προσεύχονται. Οι γλώσσες μας είναι κοντινές και κάπως καταλαβαινόμαστε. Επίσης μιλάνε γαλλικά όπως και εμείς και συνεννοούμαστε. - Αυτοί οι λαοί έχουν δικούς του χώρους προσευχής εδώ; - Οι Γκάμβιες είχανε στην Κυψέλη, δεν ξέρω όμως αν τον έχουν μέχρι τώρα.

Βιβλιογραφικές αναφορές (n.d.). Retrieved from http://www.athenscitymuseum.gr/ files/1/arthra/othomaniki_athina/othomaniki_athina.pdf.

Cara Aitchison, P. H.-P. (2007). Geographies of Muslim Identities: Diaspora, Gender and Belonging. Burlington,USA: Ashgate.

(n.d.). Retrieved from http://news247.gr/eidiseis/weekendedition/pws-zousan-oi-athhnaioi-sthn-toyrkokratia.3499365. html.

E.M.Burns. (2006). Ρομαντισμός και εθνικισμός. In E.M.Burns, Ευρωπαίκή Ιστορία, Ο δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι (pp. 602-614). Επίκεντρο.

(n.d.). Retrieved from http://www.cathecclesia.gr/hellas/ index.php?option=com_content&view=article&id=91&Item id=99.

Eriksen, T. H. (1995). We and Us: Two Modes of Group Identification. Journal of Peace Research, vol.32, pp. 427-436.

(n.d.).

(n.d.). Retrieved from http://panorama.statistics.gr/. (n.d.). Retrieved from www.lifo.gr. (2007). Social Representations and Identity: Content, Process, and Power . Παρίδης , Χ. (n.d.). Retrieved from Όταν η Αθήνα ήταν Οθωμανική Επαρχία : http://www.lifo.gr/articles/ archaeology_articles/94534

Gail Moloney, I. W. (2007). Social Representations and identity-Content, Process and power. New York: PALGRAVE MACMILLAN. Gale, R. (2004). The Multicultural City and the Politics of Religious Architecture: Urban Planning, Mosques and MeaningMaking in Birmingham, UK. Built Environment vol.30 (1), pp. 18-32. Gropas, R., & Triandafyllidou, A. (2007). Cultural Diversity in

146

Greek Public and Political Discourses.

Μουσουλμάνοι μετανάστες στην Αθήνα.

Hall, S. (1990). Cultural Identity and Diaspora. In S. Hall, Cultural Identity and Diaspora: Identity,Community, Culture Difference (pp. 222-237). Lawrence and Wishart.

ΚΙΝΤΗ ΒΑΣΩ, Τ. Κ. (2013). Το Μοντέρνο στη σκέψη και τις τέχνες του 20ου αιώνα. ΑΛΕΞΑΝΔΡΕΙΑ.

Karimi, Z. R. (n.d.). Informal Sacred Spaces of Worship in the Interstices: Lived Religion. Montreal, Canada.

Μπούρας, Χ. (1999). Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής. Αθήνα: Συμμετρία.

Kastoryano, R. (2010). Codes of Otherness. Social Research, pp. 79-100.

Π. Κανονίδου, Α. Κ. (2009). Μουσουλμάνοι μεταναστες στην Αθηνα.

Kim Knott, V. K. (2016, Ιούνιος 22). Iconic Religion in Urban Space. Material Religion, The Journal of Objects, Art and Belief, σσ. 123-136.

Σιγάλα , Α., & Χιώτης , Ά. (2014). Ισλαμικό Κέντρο στην Αθήνα: Κριτήρια Χωροθέτησης.

Mazower, M. (2004). Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων, Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι 1430-1950. Αλεξάνδρεια.

Μαρμαρινός, Α. (2004). Ο ιερός Χώρος στην Πόλη. Αθνα.

(n.d.). Συνέντευξη. (n.d.). Συνέντευξη. Σχέδιο δράσης «Αναζητώντας τρόπους συνύπαρξης». (2011).

Muslim immigrants and the greek nation. (2013).

Τριανταφυλλίδου. (1998).

panorama.statistics.gr. (n.d.).

Τριανταφυλλίδου. (2010).

Philip O. Sijuwade, J. S. (2013). Religion in the Urban Community: An Exploretory Study. The social sciences , pp. 505-510.

Τριανταφυλλίδου, Ά., & Κούκη, Χ. (2013). Muslim immigrants and the Greek nation: The emergence of nationalist intolerance. Ethnicities.

Roy, O. (2006). Το παγκοσμιοποιημένο Ισλάμ.

Τρικαλινού, Λ. (2015). Making Visible: The inhabitation of urban public space by irregular migrants . Λονδίνο.

(2007). Social Representations and Identity: Content, Process, and Power . Tajfel. (1979). Social Identity Theory. Simply Psychology. The inhabitation of urban public space by irregular migrants visibility PhD (429). (2015). Αλαμάνου, Κ. (2011, Μάρτιος 25). TVXS Ανεξάρτητη Ενημέρωση. Αρχοντίδου-Αργύρη, Α., & Αργυρός, Λ. (n.d.). Retrieved from Η οθωµανική Αθήνα µέσα από τις Συλλογές του Μουσείου της Πόλεως των Αθηνών : http://www.athenscitymuseum.gr/ files/1/arthra/othomaniki_athina/othomaniki_athina.pdf Βαΐου. (2009). Όψεις της μετανάστευσης μετα το 1990.

Υ.Π.Ε.Θ. (2015). Περιστατικά εις βάρος χώρων θρησκευτικής σημασίας στην Ελλάδα. Χαλικοπούλου, Δ. (n.d.). The Changing Dynamics of Religion and national Identity: Greece and Ireland in a Comparative Perspective. Λονδίνο. Χατζιπροκοπίου, Π., & Ευεργέτη, Β. (2014, Μάρτιος 28). Negotiating Muslim identity and diversity in Greek urban spaces. Social & Cultural Geography, pp. 603-626. Χριστοδούλου, Κ. (n.d.). Retrieved from Πως ζούσαν οι Αθηναίοι στην τουρκοκρατία;: http://news247.gr/ eidiseis/weekend-edition/pws-zousan-oi-athhnaioi-sthntoyrkokratia.3499365.html

Κανονίδου , Π., Κυρέζη , Α., & Σορώτου , Φ. (2009).

147