976 issue5 by Nine Seventy Six Magazine

Ìîíãîë

The s ' r e Insid e Guid B U o t

English

WE ARE BACK!

ТӨРИЙН

ӨМЧ

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

esdalanzurgaa.book.gogo.mn “Åñ äàëàí çóðãàà” ñýòã¿¿ëèéí á¿õ äóãààð îíëàéí òàâèãäëàà!

“ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ” ÑÝÒÃ¯¯ËÈÉÃ ÇÀÕÈÀËÀÕ ÕÀÌÃÈÉÍ ÕÓÐÄÀÍ ÀÐÃÀ - ÎÍËÀÉÍÀÀÐ:

DIGITAL EDITION

http://www.esdalanzurgaa.mn/subscribe/ - ФАКÑ: 7010 0976 - ÓÒÀÑ: 5001 0976 Òàíû îâîã, íýð:

Àëáàí áàéãóóëëàãà:

Àëáàí òóøààë:

È-ìýéë:

Óòàñ:

Õ¿ðãýëòèéí õàÿã

ÇÀÕÈÀËÃÛÍ ÒÎÎ

3 äóãààð ¥14,700

6 äóãààð ¥29,400

ÒªËÁªÐ ÒªËªÕ ÕÝËÁÝÐ ÎÍËÀÉÍÀÀÐ: ÄÀÍÑÀÀÐ: Áàíê ñýòã¿¿ëèéí “Íîìàëóíõ¿ðýý ñýòã¿¿ë” âåáñàéòàä õàíäàõ. ÕÌÕ, Õóäàëäàà Õºãæëèéí Áàíêíû 460000107 òîîò äàíñàíä øèëæ¿¿ëýõ NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

12 äóãààð 2 ¯ÍÝÃ¯É ¥49,000

ÁÝËÍÝÝÐ: Çàõèàëãûí ñýòã¿¿ëýý àíõ óäàà õ¿ëýýí àâàõäàà òºëáºðºº áýëíýýð òóøààõ. ¹5 3

¯éë÷èëãýýíèé íºõöºë: Òàíû çàõèàëãà çºâõºí òºëáºð õèéãäñýí òîõèîëäîëä áàòàëãààæèõ áà áàòàëãààæñàí çàõèàëãà áóöààãäàõ áîëîìæã¿éã àíõààðíà óó.

Е К С

Àìáóëàòîðèéí ¿çëýã

À÷àà òýýâýð, õîò äîòî

ÓÁ-Äîðíîäûí îíãîöí 655êì, òîì õ¿í, íýã ò

Үнийн өсөлтийн хувьд авч үзвэл, 2010 оны 10-р сарын үнийг 2009 оны мөн үетэй харьцуулахад ерөнхий индекс буюу инфляцийн түвшин 11.3 хувьтай гарсан байна. Боловсролын үйлчилгээний үнэ ханш хамгийн өндөр хувиар буюу 20.4% нэмэгдсэн бол тээврийн үнэ хамгийн бага буюу 1.6% нэмэгджээ. Зөрүүтэй байгаа биз?

ÀÃ Ó ÓËÃÀ

Хэрэглээний үнийн индекс дэх бүлэг тус бүрийн хувийн жин, үнийн өөрчлөлтийг дараах хүснэгтээр харуулав. “Хүнсний бараа, согтууруулах бус ундаа” гэдэг бүлгийн хувийн жин 40 орчим хувьтай

ýìíýëýã, ºäðèéí, äààò

И Н Д

2006 оноос хойш Улаанбаатар хотын Хэрэглээний үнийн индексийн тооцоонд нийслэлчүүдийн түгээмэл хэрэглэдэг 287 бараа, үйлчилгээ бүхий хэрэглээний сагсыг ашиглах болжээ (хөдөө орон нутагт 194 бараа үйлчилгээ бүхий хэрэглээний сагсыг ашигладаг). Монголчуудын нийтлэг хэрэглээг баримжаалах зорилготой уг сагсан дахь бараа үйлчилгээг 12 бүлэгт хуваан тайлагнадаг. Хэрэв таны хэрэглээний дүр зураг тухайн сагсан дахь бараа үйлчилгээнээс хол зөрүүтэй бол таны хувьд үнийн өсөлт арай өөрөөр мэдрэгдэнэ гэсэн үг.

Сүүлийн таван жилд буюу 2005 оноос хойш ямар бараа, үйлчилгээ хамгийн их үнэд орж, ямар нь хамгийн их хямдарсан бэ? 2005 оны 12-р сарын үнийн индексийг 100% гэж авч үзвэл 2010 оны 10-р сарын байдлаар уг индекс 165.8% болон өсчээ. Тэгвэл Үндэсний статистикийн хорооны хэрэглээний сагсан дахь 287 ÎÍÖËÎÕ ÇÓÐÀÃ бараа, үйлчилгээ дундаас Эмнэлгийн орны хоногийн хөлс таван жилийн дотор 4.5 дахин нэмэгдснээр хамгийн их үнэд орсон бараа, үйлчилгээний жагсаалтыг “тэргүүлжээ”. Харин зарим электрон бараа, үүрэн холбооны үнэ нилээд хямдарсан байна.

байгаа нь хүнсний барааны үнэ инфляцид хамгийн ихээр нөлөөлдгийг илтгэнэ. Харин “Холбооны хэрэгсэл, үйлчилгээ” хэмээх бүлэг Ëшуудангийн ÃÀ ердөө 2.9 хувийн жинтэй байгаа нь сонирхол татаж байна. Үүрэн холбоо, интернэт эрчимтэй хөгжих болсон энэ үед холбооны зардал дундаж өрхийн хэрэглээнд илүү өндөр хувьтай байж мэдэх л юм. Бүлэг тус бүрийн индекст эзлэх хувийн жинг 2005 оны Өрхийн орлого зарлагын судалгааны үр дүнд тулгуурлан тогтоосон болохоор сүүлийн жилүүдэд гарсан өөрчлөлтүүд орхигдох магадлалтай гэнэ.

Ñàðìèñ, áóëöóó, ø

ТªР ª

Áèåèéí òàìèðûí õîñë 48-52 ðàçìåð, ýíãèéí

Ү Н И Й Н

нь өрхийн худалдаж авсан бараа, үйлчилгээний нийт зардалд тухайн бараа, үйлчилгээний зардлын эзлэх хувийн жинг илтгэдэг аж. ÀÃ Ó Ó

Ýðýýí äààâóó, ì, íàð

Ëàáîðàòîðèéí øèíæ õèéõ õºëñ, ÝÕÎ

Öàãààí áóäàà, êã, çà

Àëòàí áºãæ, 3.0 ãð, Анх Өмч хувь 976 ñîðüöòîé, Çîîñ Ã Төрийн өмчий

төмөрлөгийн зэрэг томоохо аварга том ком Монголын хам хувь заяа тус б хэл, Хөгжлийн хороонд харья

2005 ÎÍÎÎÑ ÕÎÉØ ÕÀÌÃ ÕßÌÄÀÐÑÀÍ ÁÀÐÀÀ ¯ÉË×

Õýðýãëýýíèé æèí áóþó åðөíõèé èíäåêñò ýçëýõ õóâèéí æèí Òóõàéí áүëãèéí үíèéí өөð÷ëөëò*

ÈÍÔËßÖÈ ãýæ þу âý?

100%

Ivanhoe Mines Delaware Holdings LLC (Delaware)

100%

Ivanhoe OT Mines Ltd. (British Columbia)

20%

Mines Ltd. (Yukon)

төрийн өмчий

байгууллагын

ажиглагдахгүй Ìàãíèòîôîí õºãæèì, ýíãèéí, Төрийн өмчий байгууллагад а SONY, CFD-V8

*2010 îíû 10-ð ñàðûí ¿íèéã 2009 îíû ìºí ¿åòýé Ivanhoe õàðüöóóëñàí áàðèìò

Ãàð óòàñ, Nokia 6030 Улс төр, эдийн

байсан Төрийн Õºäºëãººíò ãàð óòñààð ÿðèõ õºëñ, хувь нэмэр ор Ìîáèêîì, ñ¿ëæýýí äîòðîî 1 ìèí ÿðèõ хянаж зохион

¹5

Õүíñíèé áàðàà, ñîãòóóðóóëàõ áóñ óíäàà Ñîãòóóðóóëàõ óíäàà, òàìõè Õóâöàñ, áөñ áàðàà, ãóòàë Îðîí ñóóö, óñ, òүëø, öàõèëãààí Ãýð àõóéí òàâèëãà, ãýð àõóéí áàðàà Ýì, òàðèà, ýìíýëãèéí үéë÷èëãýý Òýýâýð ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë Õîëáîîíû õýðýãñýë, øóóäàíãèéí үéë÷èëãýý ÓÓËÀìðàëò, ÓÓÐÕÀÉ÷өëөөò öàã, ñî¸ëûí áàðàà, үéë÷èëãýý Áîëîâñðîëûí үéë÷èëãýý Çî÷èä áóóäàë, íèéòèéí õîîë, äîòóóð áàéð Áóñàä áàðàà үéë÷èëãýý

Тºðèéí ºì÷

56.98%

100%

газруудад хувь

зэргээр эдийн Ýðýãòýé õ¿íèé òýìýýíèé íîîñîí асуудлыг зохи ìàëãàé, "Ãîâü"байдаг. ÕÊ Төрий

цаашид яаж хө удаад төрийн

Õºäºëãººíò ãàð óòñààð ÿðèõ õºëñ, Ñêàéòåë, ñ¿ëæýýí äîòðîî 1 ìèí ÿðèõ

ÓÁ-Äîðíîä 3 ìèí óòñààð ÿðèõ õºëñ, ÌÖÕÊ Âèäåî ïðîêàòûí ¿éë÷èëãýý, 1 êèíî VCD, 1 ºäºð Êîìïüþòåð, Pentium-4, 2.66Ghz, 512MB, 80GB, CRT monitor

SouthGobi Resources Ltd. (British Columbia)

Orian Holding Corp. (BVI)

олгох, мөн гур олгох зэрэг “н

Áàíêíû ¿éë÷èëãýýíèé õºëñ, ìºíãºí 1990-ээд онд т ãóéâóóëãûí øèìòãýë, ÕÀÀÍ Áàíê хувьчлахад чи

Õîíèíû öóâäàé, öóñã¿é ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

100%

Ivanhoe Mines Aruba Holdings LLC (Aruba)

Oyu Tolgoi Netherlands B.V. (Netherlands)

Ivanhoe Oyu Tolgoi (BVI) Ltd.

4.29%

Turquoise Hill Netherlands Cooperative 80% (Netherlands)

Oyu Tolgoi LLC (Mongolia)

100%

61.71%

100%

Ivanhoe Australia Tennant Creek Pty. Ltd. (Australia)

100%

62.03% Ivanhoe Australia Limited (Australia)

100% Ivanhoe Australia Operations Pty. Ltd. (Australia)

100% Ivanhoe Cloncurry Mines Pty. Ltd. (Australia)

Ðîáåðò Фðèéäëàíä áà ò¿¿íèé íàéìàà

IAL Holdings Singapore Pte. Ltd. (Singapore)

2011 оны 2-р сарын 9-ний байдлаар, Рио Тинто Айвенхоугийн нийт хувьцааны 42.1 хувийг эзэмшиж байна. Айвенхоу Майнз компанийн зах зээлийн үнэлгээ 15 тэрбум ам.долларт хүрсэн гэж бодвол Рио Тинтогийн 3-4 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт өгөөжөө өгсөн гэж хэлж болно. Өөрөөр хэлбэл, Рио Тинто Оюу Толгойг ийнхүү үнэлжээ. Гэхдээ хамгийн ашигтай наймааг Фрийдланд хийсэн гэж хэлж болно. Хамгийн наад зах нь, 2010 оны 12-р сард Рио Тинтод өөрийн эзэмшлийн 10 сая хувьцааг зах зээлийн үнээр худалдахаар тохирч, 250 сая орчим ам.доллар бэлнээр авчээ. Гэхдээ тэглээ гээд компани дахь хувь эзэмшлээ нэг их бууруулсангүй. Нэмэлт хувьцаа гаргах үед Фрийдланд зарим хувьцаа нэмэлт ¹5 | ÅÑ эзэмшигчдээс ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë хувьцаа авах эрхийг нь худалдаж авснаар өөрийн хувь эзэмшлээ 15 хувьд барьсан байна. Фрийдланд Айвенхоугийн 15 хувийг эзэмшдэг,

SGQ Coal Investment Pte. Ltd. (Singapore)

100%

SouthGobi Sands LLC (Mongolia)

100%

харин Айвенхоу Оюу Толгой төслийн 66 хувийг эзэмшдэг гэж бодвол Фрийдланд дангаараа Оюу Толгойн 10 хувийг эзэмшиж байгаа юм. Монголын төрийн эзэмшлийн гуравны нэгийг зөвхөн ганц хүн эзэмшиж байна гэсэн үг. Гайхалтай байгаа биз? Фрийдландыг ясны наймаачин гэж хэлсэн шүү дээ. Бидний хувьд асуудал дөнгөж эхэлж байна, харин Фрийдландын хувьд бол бүх зүйл харьцангуй тодорхой болсон. Рио Тинто арбитрын шүүхийн асуудлаа зургаан сараар хойшлуулсан, мөн 2012 оны 1-р сарыг дуустал хувь эзэмшлээ 49 хувиас хэтрүүлэхгүй байх гэрээтэй. Дээр нь Оюу Толгойн өдөр тутмын үйл ажиллагаа, барилгын ажлыг Рио Тинто хариуцахаар болсон. Фрийдландад дараа дараагийн төслүүддээ анхаарч, дахиад хэдэн цаас хийх л үлдэж. Тийм ч учраас тэр хаа байсан Африкт шинэ орд сурталчлаад явж байна. Гагцхүү ирэх жил Рио Тинтотой ямар тохиролцоонд хүрэх нь сонин байгаа юм. Ямар ч байсан түүний хувьд ашигтай гэрээ хийгдэх нь тодорхой болов уу. Харин бид ямар гэрээ байгуулсан билээ?

Óðëàã áîë óëñ òºð

CONTENTS

ENGLISH SECTION

THE INSIDER'S GUIDE TO UB....94-106 UB streets & neighborhoods; Late night eateries, food deliveries, Ulaanbaatar restaurants recommendations; Things to do, Ulaanbaatar for kiddies, karaoke; No town in the world is like Urga; Ulaanbaatar cityscapes; Growing up in UB. ............................................................................... ÁÀÃÀÍÀ Numbers: 2010: A hot year.................80 OPINION: A motionless nation.................82 Are you a lucky bastard?......87 MINING: Rare earth elements................84 ECONOMY: State owned companies: the past and the future........88 ÒÎÎÍÎ FILM: Indiana Jones and The Mount of Fire..........................108 FASHION: Girl next door .......................112

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

“ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ” ÑÝÒÃ¯¯Ë

76 “ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ” ÑÝÒÃ¯¯Ë ¹ 005 2011 оны 5-р сар Åðºíõèé ýðõëýã÷

Áàòáàÿðûí ÆÀÐÃÀËÀÍ Åðºíõèé äèçàéíåð Áàòáîëäûí ÌÀÍÄÀÀ Çàãâàðûí ýðõëýã÷ Áàÿñàõûí ÍÎÌÓÍÃÝÐÝË

ÝÐÕËÝÃ×ÈÉÍ ¯Ã Он гарснаас хойш 40 мянга орчим Монгол хэрэглэгч Facebook-т бүртгүүлснээр тус сайтын Монгол хэрэглэгчдийн тоо 145 мянгад хүрчээ. Монгол блогчдын тоо өдөр ирэх тусам нэмэгдсээр ирсэн төдийгүй өдгөө 80 гаруй мянган Монгол агуулгатай блог бий болжээ. Тэр битгий хэл, Twitterээр дамжуулан сайд дарга нартай шууд харилцаж, мэдээллийг эх сурвалжаас нь олж авах боломжтой болж байна. Интернэт хэрэглээ ийнхүү эрчимтэй өргөжин тэлж буй энэ үед сонин сэтгүүл хэнд хэрэгтэй юм бэ гэж асууж болох юм. Асуудлын мөн чанар мэдээллийн чанарт оршино. Хаана юу болов, хэн юу гэв гэх мэт цаг үеийн мэдээг хаанаас л бол хаанаас олж уншиж болно. Харин судалгаатай, дүн шинжилгээтэй, хэрэгцээтэй мэдээлэл бол өөр хэрэг. Ийм мэдээлэл бэлтгэхэд багагүй цаг хугацаа, хүч хөдөлмөр, мэдлэг чадвар шаардагддаг тул social network-ын эрин үед хүртэл сонин, сэтгүүлүүд оршин тогтносоор байна. Тийм ч учраас энэ дугаараас эхлээд “Ес далан зургаа” сэтгүүл Монгол, Англи хэл дээр сар тутам тогтмол хэвлэгдэн гарах болсныг дуулгахад таатай байна. Үнэ цэнэтэй, үлдэцтэй мэдээлэл бэлтгэх зорилго маань хэвээрээ. Мөн вебсайт, Facebook, Twitter-ээр дамжуулан өдөр бүр шинэ мэдээлэл хүргэнэ гэдгээ амлая. Хаа ч явсан халаасанд тань “Ес далан зургаа” байгаасай! Б.Жаргалан

Ðåäàêòîð Ìºíõñàéõàíû ÁÎËÎÐ Ñýòã¿¿ë÷èä Çîëáàÿðûí Î×ÈÐ Õ¿ðýëáààòàðûí ÓßÍÃÀ Äóãààðò àæèëëàñàí: Б.Амар, М.Билгүүн, Г.Болор-Эрдэнэ, Д.Дорждэрэм, Э.Орчлон, Ж.Тана, Г.Төгөлдөр, Ц.Түмэнхишиг Борлуулалтын менежер Б.Цолмон, А.Молор

ÇÀÐ ÑÓÐÒÀË×ÈËÃÀÀÍÛ ÀËÁÀÍÛ ÓÒÀÑ: 5001 0976 “Номалунхүрээ” сэтгүүлийн газраас эрхлэн гаргав. Улсын бүртгэлийн дугаар: 9073006016. “Ес далан зургаа” барааны тэмдгийг ашиглах онцгой эрхийг “Номалунхүрээ” ХМХ эзэмшинэ. “Ес далан зургаа” сэтгүүлд нийтлэгдсэн өгүүлэл, зураг, материалыг редакцийн албан ёсны зөвшөөрөлгүйгээр бүрэн ба хэсэгчилсэн хэлбэрээр хэвлэн нийтлэх, цахим сайтад байршуулах болон бусад хэлбэрээр ашиглахыг хориглоно. “Ес далан зургаа” сэтгүүлд нийтлэгдсэн зар сурталчилгааны үнэн бодит байдлыг захиалагч байгууллага хариуцна. Нийтлэлчдийн үзэл бодол редакцийн үзэл бодолтой нийцэхгүй байж болно. “Ес далан зургаа” сэтгүүлийн нийтлэлийн бодлого, өнгө төрхөд нийцэх нийтлэл болон нийтлэлийн санааг редакцийн шуудангийн хаяг болон и-мэйлээр хүлээж авна. Редакцид ирүүлсэн эх бичвэрийг буцаахгүй.

ÐÅÄÀÊÖÈÉÍ ÕÀßÃ Ìîíãîë óëñ, Óëààíáààòàð õîò, Áàÿíãîë ä¿¿ðýã, 2-ð õîðîî, Ýíõòàéâàíû ºðãºí ÷ºëºº, Ãðàíä Ïëàçà öîãöîëáîð, ¹12-05 info@esdalanzurgaa.mn www.esdalanzurgaa.mn ÓÒÀÑ: 976 – 5001 0976 ØÓÓÄÀÍÃÈÉÍ ÕÀßÃ PO/box 46/622 Ulaanbaatar, Mongolia 210646

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

“ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ” ÑÝÒÃ¯¯Ë

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

ИНФЛЯЦИ ГЭЖ ЮУ ВЭ? + ИНФЛЯЦИЙГ ҮЗЭН ЯДАХ СЭТГЭЛИЙГ НАДАД ӨГӨӨЧ! + ÕÝÍ ÞÓ ÃÝÂ? + ÎÍÖËÎÕ ÍÝÐ ÒÎÌÜ¨Î + ÁÈÇÍÅÑÈÉÍ Á¯ËÝÃËÝË + ÐÎÁÅÐÒ ÔÐÈÉÄËÀÍÄ ÁÀ Ò¯¯ÍÈÉ ÍÀÉÌÀÀ

ÒÎÎ

ДУУЛИАН

¯ÇÝË ÁÎÄÎË

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

ÓÓË ÓÓÐÕÀÉ

¹5

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ

ИНФЛЯЦИ ГЭЖ ЮУ ВЭ ? Инфляци буюу үнийн өсөлт хэмээх эдийн засгийн ойлголт жирийн иргэдэд хамгаас ойр тусдаг. Иргэдийн халаасан дахь мөнгөний худалдан авах чадварыг илтгэх энэхүү үзүүлэлт хэн хүний хувьд хамгийн эмзэг тоо баримт. Тийм ч учраас улсын төсөв хэлэлцэх, цалин нэмэх тухай ам нээхэд л эдийн засагчид инфляци гэгч хадны мангаагаар айлгаж эхэлдэг. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр “Энэ жил инфляци тэдэн хувьтай гарчээ” гэсэн ганц л тоо яригддаг бол “Ес далан зургаа” сэтгүүл инфляцийн бүрэлдэхүүн хэсгийг шинжлэхийг хүссэн юм. Хэвлэлийн баатар болдог тэрхүү тоог Үндэсний Статистикийн Хорооноос гаргадаг Хэрэглээний үнийн индексийг ашиглан тооцоолдог. Энэхүү индекс нь хэрэглээний сагс, хэрэглээний жин гэсэн хоёр үндсэн үзүүлэлтэд тулгуурладаг ба хэрэглээний сагс нь дундаж өрхийн хэрэглээг төлөөлөх чадвартай, хүн амын өргөн хэрэглээний бараа, үйлчилгээний нэр төрлөөс бүрддэг бол хэрэглээний бараа, үйлчилгээний жин

нь өрхийн худалдаж авсан бараа, үйлчилгээний нийт зардалд тухайн бараа, үйлчилгээний зардлын эзлэх хувийн жинг илтгэдэг аж. 2006 оноос хойш Улаанбаатар хотын Хэрэглээний үнийн индексийн тооцоонд нийслэлчүүдийн түгээмэл хэрэглэдэг 287 бараа, үйлчилгээ бүхий хэрэглээний сагсыг ашиглах болжээ (хөдөө орон нутагт 194 бараа үйлчилгээ бүхий хэрэглээний сагсыг ашигладаг). Монголчуудын нийтлэг хэрэглээг баримжаалах зорилготой уг сагсан дахь бараа үйлчилгээг 12 бүлэгт хуваан тайлагнадаг. Хэрэв таны хэрэглээний дүр зураг тухайн сагсан дахь бараа үйлчилгээнээс хол зөрүүтэй бол таны хувьд үнийн өсөлт арай өөрөөр мэдрэгдэнэ гэсэн үг. Хэрэглээний үнийн индекс дэх бүлэг тус бүрийн хувийн жин, үнийн өөрчлөлтийг дараах хүснэгтээр харуулав. “Хүнсний бараа, согтууруулах бус ундаа” гэдэг бүлгийн хувийн жин 40 орчим хувьтай

байгаа нь хүнсний барааны үнэ инфляцид хамгийн ихээр нөлөөлдгийг илтгэнэ. Харин “Холбооны хэрэгсэл, шуудангийн үйлчилгээ” хэмээх бүлэг ердөө 2.9 хувийн жинтэй байгаа нь сонирхол татаж байна. Үүрэн холбоо, интернэт эрчимтэй хөгжих болсон энэ үед холбооны зардал дундаж өрхийн хэрэглээнд илүү өндөр хувьтай байж мэдэх л юм. Бүлэг тус бүрийн индекст эзлэх хувийн жинг 2005 оны Өрхийн орлого зарлагын судалгааны үр дүнд тулгуурлан тогтоосон болохоор сүүлийн жилүүдэд гарсан өөрчлөлтүүд орхигдох магадлалтай гэнэ. Үнийн өсөлтийн хувьд авч үзвэл, 2010 оны 10-р сарын үнийг 2009 оны мөн үетэй харьцуулахад ерөнхий индекс буюу инфляцийн түвшин 11.3 хувьтай гарсан байна. Боловсролын үйлчилгээний үнэ ханш хамгийн өндөр хувиар буюу 20.4% нэмэгдсэн бол тээврийн үнэ хамгийн бага буюу 1.6% нэмэгджээ. Зөрүүтэй байгаа биз?

Хэрэглээний жин буюу ерөнхий индекст эзлэх хувийн жин Тухайн бүлгийн үнийн өөрчлөлт*

5.6%

5.4%

*2010 îíû 10-ð ñàðûí ¿íèéã 2009 îíû ìºí ¿åòýé õàðüöóóëñàí áàðèìò

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

Хамгийн их үнэд орсон бараа үйлчилгээ ХАМГИЙН ҮНЭТЭЙ, ХАМГИЙН ХЯМД

Ýìíýëãèéí îð õîíîãèéí õºëñ, íýãäñýí ýìíýëýã, ºäðèéí, äààòãàë îðîîã¿é

инд

кс

Àìáóëàòîðèéí ¿çëýã

Ү нийн

Сүүлийн таван жилд буюу 2005 оноос хойш ямар бараа, үйлчилгээ хамгийн их үнэд орж, ямар нь хамгийн их хямдарсан бэ? 2005 оны 12-р сарын үнийн индексийг 100% гэж авч үзвэл 2010 оны 10-р сарын байдлаар уг индекс 165.8% болон өсчээ. Тэгвэл Үндэсний статистикийн хорооны хэрэглээний сагсан дахь 287 бараа, үйлчилгээ дундаас Эмнэлгийн орны хоногийн хөлс таван жилийн дотор 4.5 дахин нэмэгдснээр хамгийн их үнэд орсон бараа, үйлчилгээний жагсаалтыг “тэргүүлжээ”. Харин зарим электрон бараа, үүрэн холбооны үнэ нилээд хямдарсан байна.

À÷àà òýýâýð, õîò äîòîð, 15 êì, 1 òí ÓÁ-Äîðíîäûí îíãîöíû áèëåò, 655 êì, òîì õ¿í, íýã òàëäàà Ñàðìèñ, áóëöóó, ø Áèåèéí òàìèðûí õîñëîë, 48-52 ðàçìåð, ýíãèéí, Õÿòàä Ýðýýí äààâóó, ì, íàðèéí ýíòýé, Îðîñ Ëàáîðàòîðèéí øèíæèëãýý õèéõ õºëñ, ÝÕÎ Öàãààí áóäàà, êã, çàäãàé Àëòàí áºãæ, 3.0 ãð, 976 ñîðüöòîé, Çîîñ Ãî¸ë

2005 îíîîñ õîéø õàìãèéí èõ õßìäàðñàí áàðàà ¯éë×èëãýý Ãàð óòàñ, Nokia 6030 Õºäºëãººíò ãàð óòñààð ÿðèõ õºëñ, Ìîáèêîì, ñ¿ëæýýí äîòðîî 1 ìèí ÿðèõ

инд

Áàíêíû ¿éë÷èëãýýíèé õºëñ, ìºíãºí ãóéâóóëãûí øèìòãýë, ÕÀÀÍ Áàíê Ýðýãòýé õ¿íèé òýìýýíèé íîîñîí ìàëãàé, "Ãîâü" ÕÊ

нийн

Õºäºëãººíò ãàð óòñààð ÿðèõ õºëñ, Ñêàéòåë, ñ¿ëæýýí äîòðîî 1 ìèí ÿðèõ ÓÁ-Äîðíîä 3 ìèí óòñààð ÿðèõ õºëñ, ÌÖÕÊ Âèäåî ïðîêàòûí ¿éë÷èëãýý, 1 êèíî VCD, 1 ºäºð

Хүнсний бараа, согтууруулах бус ундаа Согтууруулах ундаа, тамхи Хувцас, бөс бараа, гутал Орон сууц, ус, түлш, цахилгаан Гэр ахуйн тавилга, гэр ахуйн бараа Эм, тариа, эмнэлгийн үйлчилгээ Тээвэр Холбооны хэрэгсэл, шуудангийн үйлчилгээ Амралт, чөлөөт цаг, соёлын бараа, үйлчилгээ Боловсролын үйлчилгээ Зочид буудал, нийтийн хоол, дотуур байр Бусад бараа үйлчилгээ

е кс

Ìàãíèòîôîí õºãæèì, ýíãèéí, SONY, CFD-V8

Êîìïüþòåð, Pentium-4, 2.66Ghz, 512MB, 80GB, CRT monitor

Õîíèíû öóâäàé, öóñã¿é NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

¯ÇÝË ÁÎÄÎË

-YudaGuN

ИНФЛЯЦИЙГ ҮЗЭН ЯДАХ СЭТГЭЛИЙГ НАДАД ӨГӨӨЧ!

рхэм гишүүд сайдтайгаа, Монголбанкны ерөнхийлөгч судлаач нартайгаа, босогчид дагалдагч нартайгаа баг үүсгэн нэгэн зүйлийн төлөө санаа зовно. Тэр зовлон ИНФЛЯЦИ хэмээх нэртэй. Эрхэм инфляци шүдний өвчин, сэтгэлийн дарамтаар үл дуусах, хөгжлийн шарх, санхүүгийн хямрал гэх дагуултайгаар нийтэд, сэтгэлд, тархинд, сурах бичигт хоногшин үлджээ. Тэр шидэл инфляци үнэхээр хөгжлийн тээг, ядуурлын эх сурвалж мөн үү? Цалин зангуурч, үнэ өөд хөвсөн нийтлэг зураглалыг харвал яах аргагүй тийм. Гэтэл түр хүлээ, зураглалын масштабыг тэлэх даруй юу эс харагднам. Инфляци руу микроскоп онилж хөлөөс толгой, биетээс матери хүртэл нь дахин нэг дурандах аваас инфляци гээчийг чөдөрлөж чадах уу? чадлаа ч шаардлага байна уу? ерөөсөө зөв үнэлдэг юм уу? гэх асуултууд мэндийн зөрүүгүй дэлбээлнэ. Хаанаас гарч ирсэн юм бүү мэд, хэн нэгний сэтгэлгээний үндэслэлээр, бид инфляцийг тодорхой түвшинд барих ёстой гэсэн даалгавар хүлээж. Үйлийн үрт Монголбанк, Сангийн яам ханцуй шамлан сурах бичгээ эргүүлж, бусад улсын туршлагыг судална. Инфляцийг илааршуулах чухамхүү арга зам болбоос мөнгө ба сангийн хатуу

¹5

бодлого барих хэмээн сурах бичиг номлоно. Хэрэв арга барагдан, модоо баривал ОУВС-аас асуу, тэд чухамхүү глобалчлагдсан эмч хийгээд жор бичнэ хэмээснээр сурах бичгийн хавтас хаагдана. Монголбанк дуулгавартай, харин Сангийн Яамныхан дуу султайгаар түүнийг дагана. Монголбанкны дуулгавартай эсэх нь зарласан Бодлогын хүүний хувь хэмжээ, борлуулсан ТБҮЦ-ны хэмжээгээр харагдах болно. Бодлогын хүү 11 хувь, ТБҮЦ 1.3 их наяд төгрөг, тэр нь өмнөх оноос 149.8 хувиар өссөн ялгуусан амжилт. Үндсэн логик нь бодлогын хүү хэмээн нэр алдарт хүрсэн ТБҮЦ-ны хүүг өсгөж, талаар нэг тарсан - инфляци хөөрөгдүүлээд байгаа илүүдэл мөнгийг хамж авах явдал. Муйхраар бол: зээл өгдөг сахилгагүй банкуудын гарыг цагдах, зээл авч ирээд л байшин барилга барин, элдэв түүхий эд худалдан аван, бараа бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, орлого даран, хэдэн хүмүүст цалин олгож, улмаар инфляци бий болгоод байгаа пүүсүүдийг гэрт нь томоотой суулгаснаар үнийг бага түвшинд барих гэсэн ерөнхий сэтгэлгээ. Үйлдвэрлэл нь нэгэнт хөгжсөн, ард иргэд нь ажиллаад сурчихсан нийгмээс гаралтай Фрийдман авгад ийм дайны ялгуусан сэтгэлгээ төрөх нь зүй ёсны хэрэг

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

биз. Гэтэл бид тэгтлээ үйлдвэржсэн, айхтар ажилчин ард түмэн билүү? Эсвэл тиймэрхүү түвшин өөд мацаж яваа билүү? Адаглаад, пүүсийн нийт зардлын 40 орчим хувь нь цалингийн зардал бол бас яая гэх вэ. Иймд ТБҮЦ-аар инфляци уургалж, эдийн засгийг хөгжүүлнэ гэдэг бол Америк сэтгэлгээт Монголжингоо романтик үлгэр. Хүмүүс элдэв төрлийн шалтгаанаар бизнес эрхэлдэг. Хувь хүний авьяас, чадвар, боломж, аз завшаан гэх мэтээр шалтгааны хэлбэр мундахгүй. Гэвч энэ бүгдийн эцсийн зангилаа, амжилт гаргах үндэслэл нь инфляци байдаг. Инфляци хүнд боломжийг санал болгодог. Хэрэгцээ байна, нийлүүлэлт дутагдав гэсэн ариун дуут шуудангийн өөр нэг хэллэг нь инфляци биш гэж үү. Энэ инфляцид бүгд дуртай. Хэн дургүй вэ гэвэл улс төрч, төрийн ажилтан, төсвийн ажилтан буюу төсвөөр амьдрагчид дургүй. Харин бизнес эрхлэгч болон хөлсний ажилчид бол өөр хэрэг. Над мэтийн хөлсний булан таглагчид сэтгүүлийн үнийн өсөлтөд магнай тэнийх лугаа баярладаг. Утга нь миний цалин өсөх магадлал чухам мэндэлж байгаатай нягт холбоотой. Мобиком үнээ өсгөсөн гэж сонсолгүй удаж. Ундааны үнэ гомдтол өссөн талаар ч ойр хавьд сонссонгүй.

Тогтмол, эсвэл хямдарсан. Яг яагаад? Тэдгээр салбаруудад аль ч гадаадын улсад гайхуулахаар өрсөлдөөн бий болжээ. Өрсөлдөөн нь эцсийн дүндээ тогтмол үнийн хэв шинжийг өөртөө гүн шингээж. Холыг ойртуулах, ходоод цангааг тайлах эдгээр бизнест санхүүжилт олдож байсны үр шим. Юм эрэмбэ дараатай, ээлж солиотой. Боломжоо хүлээсэн бусад салбаруудын ээлж одоо биш гэж үү? Тэд юугаараа гэм буруутай гэж. Ихэнх эдийн засагчид махны үнийг инфляци гаарлын шалтгаан гэдэг. ХҮИ-т эзэлж буй жин, хэлбэлзэж буй үнийн савлалт түүнийг батална. Тэгвэл юугаар баян малаар баян Монголчууд яагаад махны үнэ гэсэн зовлонтой болчихов? Хариулт нь маш энгийн. Төр чухам ач холбогдол өгөн өвлийн цагт ард түмэндээ хямд мах зардаг. Өөрөөр хэлбэл, махны үнэ хямд байх ёстой гэсэн ойлголт нь махны салбарын хөгжлийн таглаа. Анхнаас нь махны үнийг чөлөөтэй тавьсан бол яах вэ гээд өөрөөсөө асуугаад үз. Одоогийн үнээс өндөр боловч дэлхийн зах зээлийн үнээс гавихгүй хэмжээнд хэлбэлзэж таарна. Үүний сацуу, мал мах дээр суурилсан томоохон пүүс компани байгуулагдсан, малчид өндөр орлоготой хийгээд олуулаа болсон байхыг үгүй гэх газаргүй. Ямартаа ч, ажлаа дээрэмдүүлсэн малчид ажил, амьдрал эрэлхийлэн нийтээрээ одоогийнх шиг Улаанбаатар руу зүглээгүй байх биз. Тийм ээ, бид махны үнэд хэт санаа тавьснаар Улаанбаатар

ÀÃ Ó ÓËÃÀ

хотын оршин суугчдын ам бүлийг сайн нэмсэн. Хамгийн аймшигтай нь, ажлаа алдсан малчдын сайн сайхны тусын тулд махны үнийг улам бууруулах эсвэл тогтмол байлгах бодлогыг хүчтэйгээр авч хэлэлцэх болсон. Гэх мэтээр төр аливаа асуудлыг хууль, журмаар шийдвэрлэх гэж оролддог. Мэдээж төр хэнийг нь хэн, тэрийг нь тэр гэж бодолгүй, нийтийн эрх ашгийн төлөө бодлого боловсруулдаг. Гэвч бидний сонгосон нийгэмд, амьжиргааны сэтгэлгээнд эдийн засгийн зохицуулалт тэр болгон тохирдог гэж үү? Адам Смит зүгээр ч нэг хий хараад үл үзэгдэгч гар марын тухай олон долоон юм яриагүй гэдгийг санах хэрэгтэй. Тухайлбал, өвөл цагт махны үнэ яадаг билээ. Үнэ зуу зуугаар, температур хүйтрэх тутам өснө. Сангийн сайд, Монголбанкны ерөнхийлөгч хоёрын сэтгэл тавгүйтнэ. ХҮИ хоёр оронт тоо руу давшилна. Сүйрэл, ядуурал, хоосрол, улирлын гамшиг! Өвлийн махны үнэ үнэхээр улс орны толгойн өвчин үү? Хэдэн айл үнийн өсөлтийн улмаас мах худалдан авч чадаагүй, эсвэл худалдан аваад уруудсан талаар баримттай мэдээлэл хэлэх хүн байна уу? ХҮИ бол ердөө зах дээр зарагдаж буй бүтээгдэхүүний нэрлэсэн үнийн өөрчлөлтийг нэгтгэж гаргадаг үзүүлэлт. Өөрөөр хэлбэл, хүмүүс заавал тухайн нэрлэсэн үнээр худалдаа наймаа хийнэ гэсэн үг биш. Жишээ нь, бид өвлийн цагт идэш хэрэглэж заншсан ард түмэн. “Өвлийн туранхай эцэнхий махнаас намрын

тарган нь дээр” гэх хуучин цагийн хэллэг орчин цагт мандаж буй “өвлийн эцэнхий мөртлөө үнэтэй махнаас намрын тарган хийгээд хямд мах дээр” гэх ойлголтоор хялбархан update-лэгдсэн биш гэж үү. Маш олон хүмүүс дээрх өгүүлбэрийг уншаад “Иргэд идэш авах боломжгүй бол яах вэ?” гэсэн хэрүүл хийж таарна. Цусанд нь байдаг зүйл. Логикоор бол хүмүүс өвөл, эсвэл ямар нэг арга сүвэгчлэн мах авч иднэ эсвэл огт авч чадахгүй. Гэтэл хямд үнэтэй мах намар байна. Өвөл муухай царайлаад ч болов авдаг бол намар авах боломж бас байж л таарна. Магадгүй үүнийг арилжааны банкууд овжноор ашиглан "ИДЭШ ЛИЗИНГ" ч юм уу сүржин нэртэй ээлжит зээл сонголтыг яагаад гаргаж болохгүй гэж? Ямар ч байсан өвлийн махны үнэ мөнгөний хатуу бодлого, сангийн хэт хошуу дүрэлтийг өдөөх үндэслэл яав ч биш. Ерөнхийд нь базаад хэлэхэд, хадгаламж 10, зээл 20 хувиар яригдаж байхад инфляцийг нэг оронтой тоонд барих мастер төлөвлөгөө бөгөөд саваагүй бодол хаанаас төрснийг таахад үнэхээр бэрх. Явж явж, ИНФЛЯЦИ нь субъектив талаас: улс төрчийн яриа, сэтгүүлчийн нийтлэл, эдийн засагчийн зовлон, бизнес эрхлэгчдийн баяр хөөр, хэрэглэгчийн хохирол, харин объектив тусгалаас: бодлогын үр дүн, бизнесийн үүд хаалга, ядуурлын эхлэл, хэрүүлийн алим, хэрэглээний сонголт, мөнгөний үнэ цэнэ! Хаанаас харах нь Таны л сонголт!

ÕÝÍ ÞÓ ÃÝÂ? Demberel_S Yamar ch strategi bxgui, xeregjdeggui gazruudiig strategiin ord gazar gene. 11 Apr

OtgonbayarY Хувийн хүcэлтийг нь дэмжихгүй гэсэн чинь хувьсгал хийж та нар муусайныг арчинаа гээд занаад гарлаа. […] Би perpetuum mobile санхүүжүүлж чадахгүй, 8 дугаар ангийн боловсролтой, энерги хадгалагдах хууль үзсээн гэчихсэн юм :-p 12 Apr

dsainbayar Манай зарим сайд, гишүүдээс бид бараг илүү баян юм бна. Үнэн л бгаа даа :) УИХ-н гишүүд-н хөрөнгө орлогын мэдүүлэг: http://bit.ly/e45cD7 13 Apr

Metamorphoser Турдаг, турахад сайн гээд хэлэхэд машин хүртэл зарагдахаар хүчтэй сэдэв болсон байна шүү маркетеруудаа, сонирхолтой хөшүүрэг. 11 Apr

AmarjargalR The American republic will endure until the day congress discovers that it can bribe the public with the public money. Alexis de Tocqueville 28 Mar

tvdaria Эрүүл хооллолтын жорыг дагаж хөц будаатай хоол хийв. Ойрд идээгүй сонин байв. MNB эрүүл хооллолт идэвхитэй хөдөлгөөн аян зарласан. 28 Mar

TsogtgerelB TV9-өөр Монгол орон сөнөөд байгаа, TV5 UBS-ээр Монгол орон мандсан юм шиг, TV8 үзэхээр Монголоор тонуулчин хөлхөлдөөд байгаа мэт балай юм аа. 12 Apr

LambaaSaid Sain baina uu. Ta buhen caihan amarch bn uu. Twittert negdlee. S.Lambaa 12 Apr

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÄУУËИАН

Уул уурхайн салбарын 2010 оны хамгийн “халуухан” сэдэв. Ховор элемент нэртэй боловч манай Монголд маш элбэг байдаг гэнэ лээ. БНХАУ газрын ховор элементийн экспортод хориг тавьснаар Монголын нөөц “од” болж, харин бид шинэ нэр томьёотой болов.

Оюу Толгой орд газарт хөрөнгө оруулах үүрэг хүлээсэн “хөрөнгө оруулагчид” гэрээ ёсоор Монголын тал 34 хувийг нь эзэмшдэг Оюу Толгой ХХК-ийн нэр дээр давуу эрхийн хувьцаа гаргах замаар өндөр хүүтэй санхүүжилт босгох гэж байсныг илчилсэн нь өнгөрсөн оны хамгийн чухал үйл явдал байлаа. Энэ дуулианы хүчинд Монголчуудын санхүүгийн мэдлэг огцом дээшилсэн гэж хэлж болно.

Өнгөрсөн жил Монголчууд бөөнөөрөө Фэйсбүүкт шилжиж, IT-чидаас авахуулаад улс төрчид хүртэл Твиттер ашиглаж эхэлснээр олон нийтийн сүлжээ сайтуудын эрин үе албан ёсоор эхлэв. Манай твиттерчид tweet гэдэг үгийг жиргээ хэмээн орчуулж заншсан нь эгдүү хүргэм.

2010 оны цагаан зуднаар олон сая мал хорогдож, их хэмжээний хохирол учруулсан билээ. Зөвхөн Монгол хэлэнд л байдаг зуд хэмээх үг зөвхөн Монголчуудад л хатуурхдаг гэлтэй.

Монголчуудын санхүүгийн боловсролд хувь нэмэр оруулсан бас нэг нэр томьёо. “Энержи Ресурс” ХХК Хонгконгийн хөрөнгийн бирж дээр хувьцаа гаргаснаар Монголын анхны олон улсын хөрөнгийн бирж дээр бүртгэлтэй компани болсон билээ. Тэд огцом баяжсан, харин бид IPO гэдэг шинэ үг сурч авсан.

Энэ гадаад үг мөн л өнгөрсөн онд Монголчуудын хэл ярианд нэвтэрсэн. “Тендер будилсан” гэх хэллэг “концесс будилсан” гэх үгээр солигдохгүй гэдэгт найдъя.

Олон арван жил төрийн эрх барьсан Монгол Ардын Хувьсгалт Намыг махны машин гэж хочилдог байсан бол шинэчлэн байгуулагдсан МАН болон АН-ын эвслийн Засгийн газрыг МАНАН хэмээн ёжлох болов.

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

ÄУУËИАН

2010 онд Монгол улсын экспортын бүтцэд томоохон өөрчлөлт орсон нь нүүрсний экспортын хувь хэмжээ эрс нэмэгдсэн явдал байлаа. Нүүрсний экспортын орлого зэсийн орлогыг анх удаа давж гарснаар Монгол улс жинхэнэ утгаараа нүүрсний орон болов. Харин одоо нийслэл хотоо нүүрсний утаанаас салгачихвал ч...

Эмч нарынхаар бол, эмгэг төрөгчөөр үүсгэгдсэн аливаа үрэвсэлт өвчнийг нярайн халдвар гэдэг байна. Харин олон нийт энэ үгийг дампуурсан эрүүл мэндийн тогтолцооны харамсалтай үр дагавар гэдэг утгаар нь хүлээж авсан.

Эх нутгаа хамгаалахыг зорьсон Монголын гол нууруудын нэгдсэн хөдөлгөөнийхөн хууль тогтоомж зөрчсөн уул уурхайн компаниудтай буу барин тэмцэж эхэлснээр иргэний хөдөлгөөн гэх ойлголтод цоо шинэ утга нэмэв.

Монголын улс төрийн алдаа мадаг зөвхөн сонгуулийн тогтолцооны гажигаас үүдэлтэй гэсэн тархи угаалтын хамгийн хүчтэй зэвсэг.

Жилээс жилд алдагдалтай батлагддаг улсын төсвийн алдагдал 2011 онд улсын ДНБ-ийн 10 хувьтай тэнцэх болсныг харвал төсвийн алдагдал гэдгийг төсвийн дампуурал гэж ойлговол зохиолтой болж байх шиг.

Өнгөрсөн жил Монголчууд Солонгос савангийн дууриас татгалзаж, Монгол маягийн савангийн дуурь үзэж эхэлснийг сайшаахаас өөр яах вэ. “Тусгай салаа” гарснаас хойш залуус цэрэг татлагад идэвхтэй хамрагддаг болсон гэнэ лээ. Бүх урлагийн дотроос хамгийн чухал нь савангийн дуурь бололтой.

УБ хот минь ийм хочтой болоод удаж байна. Хотын агаарын чанар огцом сайжирдаггүй л юм бол энэ нэр биднээс салахгүй...

Хувьцаа гэдэг үг өмч хувьчлалаас хойш ингэтлээ моодонд орж байсангүй. Таван Толгойн лицензийг эзэмшигч “Эрдэнэс Тавантолгой” компанийн хувьцааны тодорхой хэсгийг иргэдэд эзэмшүүлэх сургаар хүн болгон санхүүч болох шахав.

Энэ хэрэг Монголын төр иргэнээ хулгайлдаг бол Английн төр тусгаар тогтносон улсын төрийн өндөр албан тушаалтныг урхидан баривчилдаг болохыг харуулсан гэж хэлж болно. NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ

БИЗНЕСИЙН БҮЛЭГЛЭЛ: ҮНДЭСНИЙ ХӨРӨНГӨТӨН ҮҮ, АРД ТҮМНИЙ ДАЙСАН УУ? Хэрэв та Орчлон хотхонд амьдарч, Central Tower-т офис түрээслэдэг бол, хэрэв та Гоёогийн ноолуур өмсөж, Могул брэндийн компьютер ашигладаг бол, хэрэв та хар Чингисыг Кока-Колагаар даруулдаг бол, хэрэв та Юнителийн дугаар, Телемаксын модемтой бол, хэрэв та Irish Pub-д алжаалаа тайлж, Тайгер шар айраг залгилдаг бол, хэрэв хүүхдүүд тань Орчлон сургуульд боловсорч, Скай Резортод гулгадаг бол, хэрэв та Hugo Boss-ын хослол, Burberry-гийн цувтай бол, хэрэв та Tide-аар хувцсаа угааж, Colgateаар шүдээ арчилдаг бол, хэрэв та хааяа ч болов Орбит бохь зажилдаг бол... та Эм Си Эс группын үйлчлүүлэгч гэсэн үг. Үл хөдлөх хөрөнгө болон хүнсний үйлдвэрлэл, барилга, харилцаа холбооны үйлчилгээ, импорт худалдааны бизнесээс гадна Таван Толгойн нүүрс, эрчим хүч, дэд бүтэц, өндөр зэрэглэлийн зочид буудал гэх мэт олон том төсөл Эм Си Эс-ээр овоглож байна. Зөвхөн Эм Си Эс гэлтгүй, нэгэн зэрэг маш олон салбарт үйл ажиллагаа явуулж, олон арван охин компани эзэмшдэг томоохон бизнес бүлэглэл Монголд нилээд хэд бий. Ньюком групп, Бодь групп, Таванбогд групп, Женко групп, Моннис групп, Шунхлай групп, Макс групп, г.м., г.м. Танил сонсогдож байгаа биз? Тэд таны амьдарч буй орон сууц, унаж буй машин, банкин дахь хадгаламжаас авахуулаад шатахуун, гар утас, электрон бараа, гутал хувцас, хоол хүнс гэх мэт өдөр тутмын хэрэглээг (ихэвчлэн импортоор) хангаж байна. Энэ дүр зургийг харвал, Монголын бизнесийн салбарт групп буюу бүлэглэл гэх үзэгдэл газар авчээ. Энэ нь Японы зайбацу, Солонгосын чаебол гэдэг шиг Монгол маягийн хөгжлийн загвар мөн үү?

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ

ЯПОН ЗАГВАР

Япон улсад зайбацу хэмээгддэг бизнесийн бүлэглэлүүд Мейжигийн хувьсгалаас хойш хүчээ авсан гэж үздэг. 1868 онд байгуулагдсан Мейжигийн Засгийн газар олон зуун жилийн турш гадаад харилцааны хувьд хаалттай байсан Япон улсыг дэлхий дахинд нээж, барууны технологи, мэдлэгийг нутагшуулах ажлыг эхлүүлсэн билээ. Газар тариаланд суурилсан эдийн засгаа шинэчилж, аж үйлдвэр, худалдаа үйлчилгээний салбарыг хөгжүүлэх үүднээс шинэ Засгийн газар эдийн засгийн хувьд ач холбогдолтой гэсэн салбаруудад идэвхтэй хөрөнгө оруулалт хийж эхлэв. Гэвч эдийн засгаа өрнөдийн загвараар хөгжүүлэхэд барууны боловсролтой хүмүүс, орчин үеийн дэд бүтэц хэрэгтэй байлаа. Иймд боловсролын тогтолцоогоо зоригтойгоор шинэчилж, мянга мянган залуусыг гадаадад сургахын зэрэгцээ дэд бүтэц, зам тээврийн салбарт хөрөнгө оруулж, мөн улсын хөрөнгөөр олон арван үйлдвэрийн газар байгуулжээ. Тухайн үед хуримтлал бүхий хувийн хэвшил бий болж амжаагүй байсан тул энэ их бүтээн байгуулалтыг төр бие даан санхүүжүүлэхээс өөр арга байсангүй. Энэ бодлого нь ч үр дүнгээ өгч, газар тариалангаас орж ирсэн татварын орлогоороо тоног төхөөрөмж, дэд бүтцийн хөрөнгө оруулалт хийснээр маш богино хугацаанд үйлдвэржилтийн суурийг тавьжээ. 1880 он гэхэд Мейжигийн Засгийн газар 52 аж үйлдвэрийн концерн, 10 уурхай, 5 зэвсгийн үйлдвэр эзэмшиж байв. Арав гаруй жилийн дотор хийгдсэн энэ их хөрөнгө оруулалт Японы эдийн засгийг шинэчлэхэд чухал түлхэц болжээ. Улмаар Засгийн газрын эзэмшлийн үйлдвэрүүд улсын төсөвт ихээхэн дарамт учруулах болсон тул 1880-аад оноос зарим үйлдвэрийг хувьчилж

эхлэв. Хувьчлалын хүрээнд, улсын хөрөнгөөр баригдсан үйлдвэр, уурхайн төслүүдийг төрийн бодлогыг дэмждэг нөлөө бүхий гэр бүлүүдэд таатай нөхцлөөр хувьчлахын зэрэгцээ төрөл бүрийн тусгай зөвшөөрөл, давуу эрх олгожээ. Энэ бодлого нь улс төрийн нөлөөтэй цөөн тооны гэр бүлд маш их боломж олгосон. Тухайлбал, өмнөх засгийн үед санхүү, худалдааны бизнес эрхэлж байсан Мицуи гэр бүл улс төрийн нөхцөл байдлыг гярхай мэдэрч, Мейжигийн хувьсгалыг санхүүжүүлэхэд хувь нэмрээ оруулснаар шинэ төртэй зузаарсан гэдэг. Энэ бүхний хариуд Мейжигийн Засгийн газар байгуулагдсан даруйдаа Засгийн газрын өрийн бичиг худалдах буюу мөнгө босгох ажлыг Мицуид даатгажээ. 1876 онд Мицуи гэр бүл банк байгуулж, улмаар Мицуи Буссан холдинг компаниараа дамжуулан худалдаа наймаа, уул уурхайн салбарт хөрөнгө оруулж эхэлсэн байна. Төрийн дэмжлэг авч чадсан гэр бүлүүд ийнхүү томорч, зайбацу хэмээн нэрлэгдэх болсон аварга том бизнес бүлэглэлүүд Японы санхүү, худалдаа болон үйлдвэрлэлийн салбарыг захирах болсон юм. 1914-1929 онд Мицуи, Мицубиши, Сумитомо нарын гурван гэр бүл Японы топ 100 компанийн 28 хувийг эзэмшиж байлаа. Тэдний хөгжилд төрийн дэмжлэг чухал нөлөөтэй байсан ч, бизнесийн арга ухаан, зохион байгуулах чадварыг нь дутуу үнэлж болохгүй. Зайбацу нарт Засгийн газрын зүгээс давуу эрх олгосныг шударга бус гэж үзэж болох ч, тэд эх орныхоо эдийн засгийн шинэчлэлд маш их хувь нэмэр оруулж, төрийн бодлогыг хэрэгжүүлэхэд чухал үүрэгтэй байсан юм. Өөрөөр хэлбэл, Засгийн газар - хувийн хэвшлийн түншлэл ийнхүү харилцан ашигтайгаар өргөжин тэлсний хүчинд орчин цагийн Япон улс бий болсон гэж хэлж болно.

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ

1878 онд Токиогийн хөрөнгийн бирж байгуулагдснаар зайбацу нар зохион байгуулалтын хувьд улам боловсронгуй болж, хөрөнгийн биржээс мөнгө босгож эхлэв. Зайбацугийн эзэд толгой компаниа хувьцаат компани болгон өөрчлөн байгуулахдаа компанийхаа хяналтын багцыг авч үлдэж, улмаар тэрхүү холдинг компанийхаа нэр дээр хэд хэдэн охин компани байгуулж, тус бүрийнх нь хувьцааны тодорхой хувийг арилжиж байлаа. Энэхүү пирамид маягийн бүтцийн ачаар зайбацугийн эзэд маш олон компанид хяналтын багц эзэмшиж, удирдлагыг нь дураараа томилох эрхтэй болсон юм. Энэ үед хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалахад чиглэсэн компанийн засаглалтай холбоотой хууль тогтоомж хомс байсан нь энэ бүхнийг өөгшүүлж байлаа. Зайбацу нар ийнхүү дэлхийн хоёрдугаар дайныг хүртэл Японы эдийн засгийг үндсэндээ захирч байлаа. Зарим томоохон зайбацу нар улс төрийн намуудыг санхүүжүүлэх замаар нөлөөгөө тэлж, байр сууриа бэхжүүлж байв. Гэвч тэдний өмч хөрөнгө, эрх мэдэл нэмэгдэхийн хирээр шүүмжлэлд өртөх нь ихэссэн юм. 1932 онд хэт үндсэрхэг үзэлтэй нэгэн экстремист бүлэглэл олигархуудтай тэмцэх нэрийдлээр Сангийн сайд асан Иноуе болон Мицуи холдинг компанийн захирал Такума хоёрыг хороосон нь нийгмийн уур амьсгал хир хурцадсаныг илтгэнэ. Улмаар дайнд ялагдал хүлээсэн Япон улс АНУ-ын шахалтаар монополь давамгайлсан эдийн засгаа ардчилж, зайбацу нарыг татан буулгах үүрэг хүлээв. Дайны дараахан батлагдсан Монополийн эсрэг хууль холдинг компаниудын үйл ажиллагаа болон санхүүгийн байгууллагуудын хувьцаа эзэмших эрхийг хязгаарлаж, компанийн засаглалыг хөгжүүлэхэд чиглэв. Энэ бүхэн Японы бизнесийн орчинг эрүүлжүүлэхэд үнэтэй хувь нэмэр оруулсан юм. 1940-өөд оны сүүлээр зайбацуг албан ёсоор татан буулгасан боловч дайнд нэрвэгдсэн эдийн засгаа эрчимжүүлэх үүднээс Монополийн эсрэг хуулийн заалтуудыг суллахаас өөр арга байсангүй. Мицуи, Сумитомо, Мицубиши нарын хуучны зайбацу нар шинэ зохион байгуулалтад орж, бизнесээ үргэлжлүүлснээр кейрецу гэх бүтцийг болгожээ. Ялгаа нь гэвэл, бизнесийн харилцаа нь хэвтээ бүтэцтэй болж, кейрецугийн гишүүн компаниуд нэг нэгнийхээ хувьцааг харилцан эзэмших болсон байна. Мөн Америк маягийн компанийн засаглалыг нэвтрүүлж, хувьцаа эзэмшигч, компанийн удирдлагын заагийг тодотгож өгчээ.

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

Томоохон кейрецу нар тус бүртээ нэг банк, санхүүгийн байгууллага эзэмшиж, түүгээрээ дамжуулан иргэдээс хадгаламж татах замаар гишүүн компаниудаа санхүүжүүлж байсан төдийгүй харьяат компаниуд нь ханган нийлүүлэлтээ аль болох гишүүдийнхээ хүрээнд шийдвэрлэх дүрэмтэй байлаа. Энэ зохион байгуулалт нь Японы эдийн засгийг өнөө хүртэл тодорхойлж ирсэн өвөрмөц харилцан хамаарлын тогтолцоог бүрдүүлсэн юм. 1949 онд байгуулагдсан Олон улсын худалдаа, аж үйлдвэрийн яам импортыг хязгаарлах бодлого баримтлахын зэрэгцээ төв банкаар дамжуулан кейрецу нарын эзэмшлийн арилжааны банкуудад барьцаагүй зээл олгож, аль салбарт хөрөнгө оруулалт хийх талаар заавар зөвлөгөө өгч, үйл ажиллагааг нь хянаж байв. Энэ бүхний ачаар кейрецу нар богино хугацаанд хөл дээрээ босч, улмаар дэлхийн зах зээлд өрсөлдөх болжээ. Японы нэрийн хуудас болсон томоохон брэндүүдийн ихэнх нь энэ бүтцийн бүтээгдэхүүн билээ. 1990-ээд оны хямрал Японы эдийн засагт хүнд цохилт өгснөөр кейрецу маягийн бизнес доголдож эхэлсэн. Тухайлбал, 1994 онд Мицубиши кейрецуд харьяалагддаг 185 компани Японы ДНБ-ийн 10 орчим хувийг үйлдвэрлэж байсан боловч ихэнх нь алдагдалтай ажиллаж байв. Дайны дараагаар маш эрчимтэй хөгжиж, үргэлж шинэчлэгдэж байсан кейрецу нар яваандаа эрч хүчээ алдаж, дэндүү удаан, хэт хуучинсаг болсон гэж үздэг. Кейрецутэй холбоотой банкууд ард иргэдийн хадгаламжаар охин компаниудаа санхүүжүүлж, хуучинсаг менежмент, уламжлалт харилцаа холбоондоо найдсаар өрсөлдөх чадваргүй болсны улмаас хэд хэдэн банк дампуурчээ. Арав гаруй жил үргэлжилсэн эдийн засгийн хямралын үр дүнд кейрецу нарын нөлөө багасч, уламжлалт бус зохион байгуулалттай компаниуд олширсон боловч кейрецу загвар өнөөг хүртэл оршин тогтносоор байгаа юм. Япон улс маш богино хугацаанд орчин үеийн техник технологид суурилсан мэдлэгийн эдийн засагтай болсон нь төр – хувийн хэвшлийн өвөрмөц түншлэл, үндэсний ухамсар бүхий хөрөнгөтөн – бизнесменүүдтэй нь холбоотой гэж хэлж болно. Анх баруунаас технологи импортлох замаар хөл дээрээ боссон Япон улс өдгөө техник технологи, шинжлэх ухааны салбарт тэргүүлэх байр суурь эзэлж байна. Энэ бүхэн төрийн бодлого, хувийн хэвшлийн дэмжлэгийн цогц нийлбэр, түүний үр дүн гэлтэй.

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ

МОНГОЛ ЗАГВАР лиценз, холбоо сүлбээ шаарддаг салбарууд л даа. Зарим нь ч улаан цайм улсад бараа шахах, тендер “будилуулах” замаар хөлжсөн. Том татвар төлөгчдийн алба. Сүртэй сонсогдож байгаа биз? Энэ бол Татварын ерөнхий газрын Улсын төсвийн орлого, хяналтын газрын албан бус “хоч”. Тус газар борлуулалтын орлогоороо тэргүүлдэг 200 орчим аж ахуйн нэгжийг хариуцдаг. 2010 онд “том татвар төлөгчид” улсын төсөвт 1,036.8 тэрбум төгрөг тушаасан нь Үндэсний татварын албаны улсын төсөвт төвлөрүүлсэн нийт орлогын 85 орчим хувьтай тэнцжээ. Том татвар төлөгчдийн эгнээнд Эрдэнэт ГОК гэх мэт улсын үйлдвэрээс гадна нэг эзэнтэй, эсвэл нэг бизнес группт харьяалагддаг аж ахуйн нэгж цөөнгүй байдаг нь Монголын эдийн засаг бүхэлдээ цөөн хэдэн компаниас хамаарах болсны илрэл гэлтэй.

Ихэнх нь хуучин бууны хугархайнууд. Тогтсон холбоо сүлбээтэй, танилын хүрээтэй. Бизнес хийх арга барил нь ч хуучинсаг. Мөнгөний мэдэлтэй албан тушаалд хамаатан садан, найз нөхдөө томилно уу гэхээс биш гадны хүнд тэр бүр итгэхгүй. Эзэн нь хамаг эрх мэдлийг өөртөө төвлөрүүлж, жижиг гэлтгүй асуудалд оролцох сонирхолтой. Энэ бүхний уршгаар бизнесийн салбарт төрөөс дутахааргүй хүнд суртал бий болсон гэлтэй. Гэхдээ тэд шинэчлэгдэхийг зорьж байгаа. Гадаадад MBA хамгаалсан мөлчгөр залуусыг ажилд авч, компанийхаа бүтцэд өөрчлөлт оруулж эхэлсэн боловч менежмент, арга барилын хувьд дорвитой өөрчлөлт хараахан харагдахгүй л байна.

Оны өмнөхөн Солонгосын хөрөнгө оруулагчид “Скайтел” компанийн хувьцаагаа Монголчуудад худалдсан ба уг шийдвэрээ “Монголын үүрэн телефоны зах зээл ханасан, цаашид үсрэнгүй өсөлт ажиглагдахгүй” гэж тайлбарласан. Монгол улс 3 сая хүрэхгүй хүн амтай. Маш сайн ажиллалаа гэхэд гурван сая хүнд гурван сая утас л зарна. Энэ нөхцөлд дотоодын зах зээлээ мөлжье гэвэл яалт ч үгүй олон салбарт хүч үзэж, өсөлтөө хангах хэрэгтэй болно. Дээр нь эрсдлийн асуудал байна. Олон салбарт үйл ажиллагаа явуулснаар эрсдлээ хуваарилж, хөрөнгө оруулалтын өгөөжөө нэмэгдүүлэх боломжтой. Тийм ч учраас Монголын бизнесменүүд нэгэн зэрэг олон салбарт хөрөнгө оруулалт хийж, олон арван охин компани байгуулах болжээ.

Учир нь саяхныг хүртэл ихэнх салбарт өрсөлдөөн харьцангуй бага байлаа. Харилцаа холбоо гэх мэт өрсөлдөөн ихтэй салбарт үйл ажиллагаа явуулдаг компаниуд маш богино хугацаанд шинэчлэгдэн өөрчлөгдөж буй нь өрсөлдөөн хир чухал болохыг илтгэнэ. Бизнесийн орчны хувьд ч тэр, жижиг компаниуд дарамт шахалт ихтэй нөхцөлд ажилладаг бол томоохон компаниуд хамгаалалт сайтай байдаг.

Өнөөдөр Монголын ихэнх том бизнесийг арав, хорин жилийн өмнө бизнес эрхэлж эхэлсэн хүчтэй бүлэглэлүүд хянах болсон гэхэд хилсдэхгүй. Ихэнх нь алт, нефть, согтууруулах ундаа гэх зэрэг ашиг орлого сайтай салбараас гаралтай. Төрөл бүрийн тусгай зөвшөөрөл,

Санхүүгийн эх үүсвэрийн хувьд, хөл дээрээ боссон баталгаатай бизнестэй бол зээл ч амархан олдох тул шинэ тоглогчдын хувьд “групп”уудтай өрсөлдөхөд ихээхэн бэрхшээлтэй. Банкны салбарын нийт зээлийн 30 орчим хувь 50 гаруй том компанид ноогдож байна. Японы зайбацу нар өөрийн гэсэн банк, санхүүгийн байгууллага байгуулах замаар хөрөнгө оруулалтын асуудлаа шийдэж байсан бол Монголын бизнесийн бүлэглэлүүд ч мөн банкны салбарыг сонирхох болжээ. Шинээр банк байгуулж, эсвэл худалдаж авсан хэд хэдэн “групп” бий. Энэ нь өрсөлдөөнийг улам боомилох нигууртай. Японы загварыг дагасан

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÀÃ

Солонгос улс, бизнес бүлэглэлүүдийн банк, санхүүгийн байгууллага эзэмших эрхийг хязгаарладаг нь ийм учиртай. Монголын топ 100 аж ахуйн нэгж гэх мэт жагсаалтад өмч хувьчлалд идэвхтэй оролцсон компаниуд олон бий. Эм Си Эс группын үндсэн цөм нь Спирт Бал Бурам үйлдвэр байсан бол Шунхлай групп АПУ-г худалдаж авсан, мөн Баянгол зочид буудал, Махимпекс, Талх чихэр зэрэг томоохон обьектыг хувьчилж авсан Женко групп байна, НИК-ийг худалдан авснаар Петро матад, Энержи Ресурс гэх мэт уул уурхайн төслүүдэд хөрөнгө оруулалт хийж чадсан Петровис байна, Говь үйлдвэр, ХААН банкны хувьчлалд оролцсон Таван богд групп байна, Чингис зочид буудлыг хувьчилж авсан Алтай трейдинг байна, г.м., г.м. 1990-ээд оны өмч хувьчлал цоо шинэ баячуудын давхаргыг бий болгосон бол 2000-аад онд “төрөөс төрсөн тэрбумтнууд” гэх хэллэг гарав. Жил ирэх тусам хэдэн арван хувиар өсөн нэмэгдэх улсын төсөв, уул уурхайн лиценз, газрын наймааны ачаар улс төр хамгийн өгөөжтэй бизнес болсон мэт. Бизнесменүүд улс төрд олноор орж, улс төр – бизнесийн бүлэглэл гэх ойлголт бий болж байна. Улс төрийн нөмөр нөөлгөө бэхжүүлэх замаар бизнесийн ашиг орлогоо нэмэгдүүлэх явдал хаа сайгүй л байдаг гэлтэй. Японы жишээн дээр ч ийм явдал ажиглагдаж байсан. Хувийн хэвшлийнхэнд хангалттай хуримтлал үүсч амжаагүй шилжилтийн эхэн үед Засгийн газрын хөрөнгө оруулалт болон төсвийн худалдан авалт асар чухал үүрэгтэй. Гагцхүү энэ үеийн хөрөнгө оруулалт хожим баялаг бүтээх эх үүсвэр болж чадах уу, үгүй юу гэсэн асуулт тавигдана. Африкууд шиг улсын тендер авах замаар олсон мөнгөө Швейцарийн банкинд хадгалуулаад байх юм бол хэрэг алга, харин Япончууд шиг технологийн шинэчлэлд зарцуулж байвал болох нь тэр. Япон улсыг жишээг харвал, зайбацу, кейрецу нар нь улс төрийн арын хаалгаар томорсон гэж хэлж болох ч, Засгийн газар нь иргэдийнхээ боловсролд маш их хөрөнгө оруулалт хийснээр хөдөлмөрийн бүтээмжийг нь нэмэгдүүлсэн ба энэ нь технологид суурилсан салбаруудыг хөгжүүлэхэд чухал түлхэц болжээ. Үр дүнд нь Япон улс чинээлэг дундаж давхаргатай болж чадсан юм. Харин хүндээ хөрөнгө оруулалт хийгээгүй нөхцөлд цөөн тооны хүмүүс огцом баяжиж, баян хоосны ялгаа улам даамжирдаг жишээ хангалттай бий.

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

Япон улсын хувьд, зайбацу нарын анхны хуримтлал уул уурхай, хүнд үйлдвэрлэлийн салбараас гаралтай байсан ч, тэд яваандаа технологийн салбар руу шилжиж, дэлхийн зах зээл дээр өрсөлдөх чадвартай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх болсон. Манай улсын хувьд, уул уурхайн салбар манай нийт экспортын 80 гаруй хувь, ДНБ-ийн 30 орчим хувийг эзэлж байна. Олборлох салбар тийм ч олон ажлын байр бий болгодоггүй, тэгээд ч энэ салбарт бий болж буй цөөн тооны ажлын байрыг нарийн мэргэжлийн ажиллах хүч хомс байгаа нэрийдлээр гадаадын иргэд эзлэх болжээ. Нэмүү өртөг шингэсэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх замаар цалин хангамж сайтай ажлын байр олноор бий болгосон нөхцөлд л чинээлэг дундаж давхаргатай болно. Ингэхийн тулд боловсрол, дэд бүтцэд их хэмжээний хөрөнгө оруулалт хийж, гаднаас техник технологи импортлох шаардлагатай ба энэ бүхэнд Засгийн газрын оролцоо маш чухал юм. Японы Засгийн газар эдийн засгийн бодлогоо нарийн тодорхойлж, давуу эрх олгосон компаниуддаа тодорхой үүрэг даалгавар өгч, удирдан чиглүүлж байсан бол Монголд ийм нэгдсэн бодлого үгүйлэгдэж байна. Харин ч эсрэгээр, бизнесүүд зөвхөн өөрсдийн явцуу ашиг сонирхлыг хамгаалах зорилгоор улс төрд нөлөөлж байна. Өөрөөр хэлбэл, бид асуудлыг томоор харж чадахгүй байгаа юм. 1990-ээд оны эхэн үеийг бодвол компаниуд өөрийн гэсэн хуримтлал, өмч хөрөнгөтэй болж, цаашид өргөжин тэлэх боломжтой болжээ. Зөвхөн улс төрийн нөлөө тогтоохын төлөө өөр хоорондоо өрсөлдөх биш, эдийн засгаа бүхэлд нь хөгжүүлэх асуудалд санаа тавьж, хамтран ажиллах хэрэгтэй байна. Нийгмийн хариуцлага гэдгийг зөвхөн бараа бүтээгдэхүүнээ сурталчлах хэрэгсэл гэж харахын оронд үнэхээр нийгэмдээ ач тустай зүйлд хөрөнгө оруулалт хийж, шударгаар өрсөлдмөөр байна. “Монголын эдийн засаг Япон, Солонгосынхтой төстэй загвараар хөгжих үү, эсвэл Индонези, Филиппины араас орох уу” гэсэн асуултын хариу ойрын хэдэн жилд тодорхой болох болов уу. Улс төрчид болон бизнесменүүдийн хандлага өөрчлөгдөхгүй бол авилгалд баригдсан, баялаг нь цөөн хэдэн гэр бүлийн гарт орсон Индонези, Филиппины хувилбар руу ойртох магадлал илүү өндөр байх шиг. Тэд хариуцлагаа ухамсарлана гэдэгт найдъя.

ÓÓË ÓÓÐÕÀÉ

Роберт

Фрийдланд

ба түүний наймаа 2010 оны 2-р сарын 7-10-ны өдрүүдэд Өмнөд Африкийн нийслэлд Mining Indaba нэртэй уул уурхайн чуулга уулзалт зохион байгуулагджээ. Жил болгон зохион байгуулагддаг жирийн л нэг арга хэмжээ, Монголын хөрөнгө оруулалтын чуулга уулзалтад оролцдог хүмүүс тэнд ч бас харагдаж л байсан. Гэтэл илтгэл тавьсан хүмүүсийн дунд танил гэхэд дэндүү танил нэг нэр нүдэнд тусдаг юм байна. Ноён Роберт Фрийдланд. Айвенхоу Никель ба Платинум компанийн захирал гэж зарлуулсан тэрбээр энэ удаад Африкийг магтаж гарчээ. Хамгийн сонирхолтой нь, Конго улсад нэгэн шинэ зэсийн орд газар нээсэн гэж мэдэгдсэн байна. Монголын Оюу Толгойтой зүйрлэж ирээд л ярьсан юм байх. Түүнийгээ зэс бол ирээдүй, харин энэ бол дэлхийн хэмжээний төсөл гэхчлэн шинэ нээлтээ сурталчилсан нь яах аргагүй 6 жилийн өмнөх бас нэг чуулга уулзалтыг санагдуулж орхив. “Оюу Толгой бол энд яригдаж буй цорын ганц дэлхийн хэмжээний төсөл. […] Оюу Толгойн давуу тал гэвэл тэнд хүн байхгүй, тэгш сайхан газар нутагтай, тэнд ширэнгэн ой байхгүй, элдэв янзын төрийн бус байгууллага байхгүй, Хятадын хилээс дөнгөж 70 километр... Тэнд цас ордоггүй. Тэнд хог хаягдлаа асгах газар нутаг хангалттай бий. Чухам тэнд л бид дэлхийн хамгийн том уурхайг барьж байна.”

2005 оны 3-р сард АНУ-ын Маями хотноо зохион байгуулагдсан хөрөнгө оруулагчдын зөвлөгөөнөөр Айвенхоу Майнз компанийн захирал Роберт Фрийдланд ингэж ам алдсан билээ. 10 гаруй нүүр илтгэл нь төд удалгүй Монголын вебсайт, сонин хэвлэлд нийтлэгдэж, төрийн бус байгууллагууд босоод ирэх нь тэр.

Урьд нь түүний талаар янз бүрийн мэдээ гарч байсан л даа. “Хорт Боб” хочтой л гэнэ, шүүхэд дуудагдсан л гэнэ, байгаль орчин хордуулсан л гэнэ, хар тамхи зардаг байсан л гэнэ... Гэхдээ өөрийнх нь амнаас ийм үг сонсоно гэж хэн ч санаагүй. Фрийдландын илтгэл нийтлэгдсэн даруйд иргэний хөдөлгөөнүүд эрс идэвхжиж,

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÓÓË ÓÓÐÕÀÉ

уул уурхайн асуудалд маш их анхаарал хандуулж эхлэв. Ямар сайндаа Сүхбаатарын талбай дээр дүрсийг нь шатааж байх вэ. Фрийдландыг “Хорт Боб” гэхээс гадна “Сурталчлагч” гэж хочлох нь ч бий. Яах аргагүй Оюу Толгойг дэлхийн нийтийн анхаарлын төвд аваачиж чадсан гайхалтай сурталчлагч шүү дээ. Фрийдланд байсан байгаагүй, хэзээ нэгэн цагт хэн нэгэн Оюу Толгойг нээх л байсан байх, гэхдээ Фрийдланд маш богино хугацаанд гадаад ертөнцөд Монголын баялгийг таниулж чадсан. Гэвч тэр хөрөнгө оруулагч нарт найр тавихыг хэт их чухалчилсан болохоор Монголын дотоод нөхцөл байдлыг төдийлөн тооцоолоогүй. Өөрөөр хэлбэл, тэр Монголчуудыг дутуу үнэлсэн. Магадгүй тийм ч учраас 2006 онд Фрийдланд албан тушаалаа өгч, Жон Маккеныг Айвенхоу Майнз компанийн гүйцэтгэх захирлаар томилсон. Оюу Толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээний явц түүний имижтэй салшгүй холбогдож, хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулагдах эсэх нь эргэлзээтэй болоод байсан үе. Монголын талтай гэрээ хэлэлцээр хийх, сонин хэвлэлтэй харилцах асуудлыг компанийн гүйцэтгэх удирдлага болон Айвенхоугийн шинэхэн түнш Рио Тинтогийн албан тушаалтнууд хариуцаж эхэллээ. Харин Фрийдланд аль болох олны нүднээс хол байж, хөшигний цаагуур асуудлаа зохицуулж байлаа. Тэгвэл өнгөрсөн оны 10-р сард Фрийдланд хуучин ажлаа эргүүлж авсан билээ. Түүнд тэгэх эрх мэдэл бий. Учир нь Фрийдланд бол Айвенхоу Майнз: үүсгэн байгуулагч нь, хувьцаа эзэмшигч нь, үндсэн шийдвэр гаргагч нь. Тэгээд ч тэр хөрөнгө оруулагчдад итгэл төрүүлж чаддаг гэдэг. Энэ тал дээр өөрийгөө Стийв Жобстой зүйрлэх дуртай гэнэ билээ.

САЯ АМ.ДОЛЛАРЫН ЭДЛЭН ГАЗАР

Фрийдландын наймаачны авьяас

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

Гэхдээ Фрийдланд бол үйлдвэрлэгч, уурхайчин биш, тэр бол жирийн нэг наймаачин. 2005 оны илтгэлдээ Оюу Толгойг зүйрлэсэн шигээ “5 доллараар цамц оёод 100-гаар зарах” бизнест гаршсан нэгэн. 1990-ээд онд ганзагын наймаачид хэд нугарахгүй наймаа хийх дургүй байсан гэж ярьдаг шүү дээ. Тухайн үед ганзаганд явдаг байсан хүмүүс “одоо ч жилийн 10 хувийн ашигтай ажиллавал болж байна” гэж ярих болсон. Харин Фрийдланд болон түүний нөхдийн хувьд хэд арав нугардаг бизнес байсаар л байна. Гол нь зарж чадах хэрэгтэй. Сонирхолтой нь, Фрийдланд Монгол улстай нилээд эрт холбогджээ. 1996 онд түүний хувь эзэмшдэг Armada Gold Corporation хэмээх компани Nescor гэдэг компанитай нэгдсэн түүхтэй. Тухайн үед тус компани Эрдэнэт үйлдвэрийн хаягдал хүдрээс зэс ялгаж авах зорилготой Эрдмин компанид хөрөнгө оруулаад байсан юм. 1997 онд Эрдмин үйлдвэр ашиглалтад орсон ба хоёр жилийн дараа Armada Gold Corporation өөрийн хувьцааг 8 сая орчим ам.доллараар худалджээ. Тухайн үеийн хамгийн том уул уурхайн төсөл ийм л мөнгөн дүнтэй байж шүү дээ. Хэдхэн сарын дараа буюу 2000 оны 5-р сарын 5-нд Айвенхоу Майнз компани Оюу Толгойн хайгуулын лицензийг Австралийн Би Эйч Пи-гаас 5 сая ам.доллараар худалдан авсан юм. Оюу Толгойн түүх ч мөн Эрдэнэт үйлдвэртэй холбогддог. 1994 онд Эрдэнэт УБҮ, АНУ-ын Магма Коппер компанитай хамтарсан хайгуулын компани байгуулж, Эрдэнэтийн дайны орд газар илрүүлэх зорилго тавьсан гэдэг. ЭрдэнэтМагма компанийн хайгуулын бүрэлдэхүүнд Оюу Толгойд зэсийн орд газар байж болзошгүй хэмээн таамаглаж байсан Д.Гарамжав тэргүүтэй туршлагатай геологичид багтав. 1995 оны эцэст Австралийн Би Эйч Пи компани Магма Коппер

зөвхөн уул уурхайн салбараар хязгаарлагддаггүй гэлтэй. 2007 онд Калифорни дахь эдлэн газраа 65 сая ам.доллараар зарсан нь тухайн

үед асар их дуулиан тарьсан билээ. Тэрхүү эдлэн газрыг Фрийдланд гэргий Дарлины хамт 1995 онд 5.5 сая ам.доллараар худалдан авч байжээ.

Роберт Фрийдландын хөрөнгө 2010 2009 2008 2007 2006 2005 2004

он он он он он он он

$2.1 тэрбум $1.65 тэрбум $1.6 тэрбум $1.5 тэрбум $1 тэрбум $1.1 тэрбум $800 сая

Ýõ ñóðâàëæ: Ôîðáñ ñýòã¿¿ë

компанийг худалдан авснаар Эрдэнэт-Магма компани татан буугдаж, Би Эйч Пи дангаараа Монголд хайгуул хийхээр болжээ. Улмаар тэд 1997 онд Оюу Толгойд хайгуул хийх лиценз авсан ба гурван жилийн дараа түүнийгээ Фрийдландад зарж орхисон билээ. Өөрөөр хэлбэл, Оюу Толгой бол цоо шинэ орд биш юм. Айвенхоу тэнд хайгуул хийж, нөөцийг нь тогтоосон нь үнэн боловч Оюу Толгой зэстэй гэдгийг Эрдэнэтийнхэн ч, Би Эйч Пи ч мэдэж байсан. Харамсалтай нь, тэд Оюу Толгойд итгээгүй, эсвэл мэдрэмж нь дутсан. Харин Фрийдланд мэдэрч чаджээ. Оюу Толгой Фрийдландын анхны том “нээлт” биш л дээ. 1994 онд түүний эзэмшлийн Diamond Fields Resources компани Канадын нутагт маш том никелийн орд нээсэн гэдэг. Фрийдландын авьяас тэгэхэд л илэрсэн. Тэрбээр Инко, Фалконбриж хэмээх хоёр компанийг өөр хооронд нь өрсөлдүүлж, улмаар 1996 онд орд газраа 3.1 тэрбум ам.доллараар Инкод худалдсан бөгөөд зөвхөн энэ наймаанаас 400 гаруй сая ам.доллар халаасалсан гэдэг. Харин одоо бол тэр аль хэдийн тэрбумтан болсон. 2010 оны 9-р сарын байдлаар, Форбс сэтгүүл Фрийдландын хөрөнгийг 2.1 тэрбум ам.доллар гэж үнэлжээ. Ингэснээр тэр АНУ-ын хамгийн

Тэд 1895 онд анх баригдсан түүхэн харшаа шинэчлэн засварлахад хэдэн арван сая ам.доллар зарцуулсан гэх ч, 65 сая ам.доллараар худалдсанаар

ÓÓË ÓÓÐÕÀÉ

баян хүмүүсийн 170-рт, дэлхийн хамгийн баян хүмүүсийн 488-рт бичигдэх болов. Мэдээж хэрэг, түүнийг тэрбумтан болгосон гол төсөл нь Оюу Толгой орд газар. Фрийдланд АНУ-ын Чикагод Герман гаралтай архитекторын гэрт төрсөн ба хожим Канадын давхар иргэншилтэй болсон гэдэг. Гэхдээ тэр Сингапурт амьдрахыг сонгожээ. Магадгүй тийм ч учраас түүний хувьд Монголчуудын нутаг ус, газар шороо гэх итгэл үнэмшил хэт романтик сонсогддог байж болох юм. Мөнгө хаана байна, сэтгэл зүрх нь тэнд байдаг ясны наймаачны хувьд аргагүй биз ээ. Фрийдландын хамтрагчид түүнийг их зантай, ааш муутай, комплекстэй гэж ярьдаг - хүмүүс өөрийг нь дутуу үнэлэх вий гэсэн комплекс. 2005 оны хөрөнгө оруулагчдын чуулган дээр тавьсан илтгэлээ тэр юу гэж эхэлсэн гээч? “Ноёд хатагтай нараа, сүүлчийнх байх ямар хэцүү юм бэ? Дөрвөн жилийн турш бид энэ бага хурлын хамгийн сүүлчийн оролцогч байлаа. Хамгийн чухал оролцогч байх ёстой байтал шүү дээ.” Хэнд ч үл тоомсорлуулахгүй гэсэн хор шар түүнийг хөдөлгөдөг гэлтэй. Наймаачин биш гэдгээ батлахын тулд тэр Оюу Толгойн орд газраа өөр компанид худалдахгүйгээр заавал өөрсдөө ашиглалтад оруулах болно гэдгээ удаа дараа мэдэгдэж байсан билээ. Гэвч 2010 оны 12-р сард Оюу Толгойн менежментийг Рио Тинто хариуцан ажиллах болсон бөгөөд Роберт Фрийдланд Африк дахь төслүүддээ анхаарал тавьж эхлэх шиг. Хаа ч хамаагүй ямар нэг шинэ төсөл барьж авч, түүнийгээ зад сурталчлан мөнгө олох инстинкт цусанд нь байдаг гэлтэй. Магадгүй тийм ч учраас Рио Тинтод зай тавьж өгсөн байж мэдэх юм.

дор хаяж 15-20 сая ам.долларын ашиг олсон гэдэг. Фрийдландын гэр бүл Сингапурт амьдардаг болохоор Калифорни дахь байшингаа хангалттай

ашиглахгүй байсан гэсэн шалтгаанаар уг байрыг худалджээ. Жаран таван сая ам.доллараар Өмнөговьд бүхэл бүтэн хот босгох байх даа?

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÓÓË ÓÓÐÕÀÉ

Айвенхоу Майнз, Рио Тинтогийн харилцаа бас их ээдрээтэй. 2006 оны 10-р сард Рио Тинто, Айвенхоу Майнз компанийн хувьцааны 9.95 хувийг 303 сая ам.доллараар худалдаж авснаар Айвенхоу дахь хувь эзэмшлээ цаашид нэмэгдүүлэх эрхтэй стратегийн түнш болсон. Тухайн үед Фрийдланд Айвенхоугийн хамгийн том хувьцаа эзэмшигч байсан юм. Айвенхоуд Оюу Толгойг бие даан босгох санхүү болон техникийн хүчин чадал байгаагүй тул Рио Тинтотой түншилснээр хөрөнгө оруулагчдын итгэлийг нэмэгдүүлж, хувьцааны ханшаа ч өсгөж чадсан. Оюу Толгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээг хэлэлцэхэд Рио Тинтогийн төлөөлөгчид тогтмол оролцож байсан төдийгүй тус компанийн гүйцэтгэх захирал Том Албаниз удаа дараалан Монголд айлчилсан. 2009 оны 9-р сард хөрөнгө оруулалтын гэрээ байгуулагдаж, түүний сургаар Рио Тинто Айвенхоу дахь хувиа эрчимтэй нэмэгдүүлэн 2009 оны 10-р сард 19.7 хувь, 2010 оны 3-р сард 22.4 хувьд, 2010 оны 6-р сард 29.6 хувьд хүргэжээ. Энэ үед Фрийдланд Айвенхоуг бусдад алдахаас сэргийлсэн хувьцаа эзэмшигчдийн эрх ашгийг хамгаалах төлөвлөгөө боловсруулсан нь асуудал үүсгэж орхив. Хорт эм гэж нэрлэгддэг энэхүү тактик нь ТУЗ-ийн зөвшөөрөлгүйгээр компанийн хувьцааг цуглуулахыг хориглоход чиглэдэг. Рио Тинто энэ шийдвэрийг хууль бус гэж үзэж, арбитрын шүүхэд хандахаа мэдэгдсэнээр Айвенхоу, Рио Тинтогийн харилцаанд сэв сууж эхлэх нь тэр.

Айвенхоу Майнз 1995 онд Канадад байгуулагдсан тус компани Индочайна Гоулдфилдс нэрээр Бирм, Казахстан, Индонези зэрэг улсад үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн ба 1999 онд нэрээ Айвенхоу Майнз болгон өөрчилжээ. Өдгөө тус компани Оюу толгой төслийг хэрэгжүүлэгч Оюу Толгой ХХК, мөн Монголын Овоот Толгой дахь нүүрсний төслийг хэрэгжүүлэгч Саусгоби Сэндс компаниас гадна Айвенхоу Австрали гэх зэрэг хэд хэдэн компанид хувь эзэмшдэг. Эдгээр компани дахь хувь эзэмшил нь оффшор бүсэд бүртгэлтэй хэд хэдэн охин компаниар дамждаг байна.

хувьцаа худалдаж авбал дахиад Айвенхоуд олон зуун сая ам.доллар оруулах гээд байдаг.

Рио Тинто, Айвенхоу Майнз нарын гэрээ ёсоор, Рио Тинто Айвенхоуд хувьцаа болгон хөрвүүлэх боломжтой зээл олгох замаар Оюу Толгойн урсгал зардлыг санхүүжүүлж байв. 2010 оны 9-р сард, Рио Тинто 2007 онд олгосон 350 сая ам.долларын зээлээ хувьцаа болгон хөрвүүлснээр Айвенхоугийн хувьцааны 34.9 хувийг эзэмших болсон юм. Блүүмбергийн мэдээлснээр, 2010 оны 4-р улирлын байдлаар Рио Тинто Айвенхоуд нийтдээ 1.7 тэрбумын хөрөнгө оруулалт хийгээд байжээ.

Фрийдланд ийнхүү Рио Тинтог ацан шалаанд оруулснаар өөртөө ашигтай шийдвэр гаргуулж чадсан юм. Тэгээд ч тухайн үед Оюу Толгойн санхүүжилтийн асуудал хурцаар тавигдаж, “Хувь нийлүүлэгчдийн гэрээ”-ний зарим заалт хурц шүүмжлэлд өртөж эхэлсэн. Айвенхоу дангаараа хөрөнгө оруулалт хийж чадахгүй нь ойлгомжтой байсан тул Рио Тинтогийн дэмжлэг зайлшгүй чухал байлаа. Яаралтай ирэх жилийн төсвөө баталж, ганц нэг буулт хийхгүй бол Оюу Толгойн Хөрөнгө оруулалтын гэрээ хүртэл хэцүүхэн байдалд орох шинжтэй болоод явчихав.

Иймд тэд Фрийдландын санаачлагыг эсэргүүцэх нь ойлгомжтой байв. Дээр нь Айвенхоу Майнз хувьцаа эзэмшигчдийнхээ хүрээнд нэмэлт хувьцаа гаргах замаар 1.2 тэрбум ам.доллар босгох зорилго тавиад байлаа. Ингэснээр Рио Тинто тун хэцүүхэн байдалд оржээ. Хэрэв нэмэлт хувьцаа худалдаж авахгүй гэсэн шийдвэр гаргавал Айвенхоуд эзэмших хувь нь үлэмж багасах гээд байдаг, хэрэв нэмэлт

2010 оны 12-р сард Айвенхоу Майнз, Рио Тинто нар мэдэгдэл хийлээ. Шинэчилсэн гэрээний дагуу, Рио Тинто Айвенхоуд 1.8 тэрбум ам.долларын зээл олгохын зэрэгцээ Айвенхоу дахь хувиа 45 хувь хүртэл нэмэгдүүлж, нэмэлт хувьцаа гаргах төлөвлөгөөг дэмжин оролцох, мөн өмнө нь олгосон зээлээ хувьцаа болгон хөрвүүлэх зэрэгт 1 тэрбум гаруй ам.доллар зарцуулахаар болжээ. Түүнчлэн, Фрийдланд

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

100% Ivanhoe Mines Delaware Holdings LLC (Delaware)

100%

Ivanhoe Mines Aruba Holdings LLC (Aruba)

Ivanhoe Oyu Tolgoi (BVI) Ltd.

4.29%

100% Ivanhoe OT Mines Ltd. (British Columbia)

20%

Ivanhoe Mines Ltd. (Yukon)

Turquoise Hill Netherlands Cooperative 80% (Netherlands)

Oyu Tolgoi Netherlands B.V. (Netherlands)

Oyu Tolgoi LLC (Mongolia)

ÓÓË ÓÓÐÕÀÉ

56.98%

100%

SouthGobi Resources Ltd. (British Columbia)

Orian Holding Corp. (BVI)

IAL Holdings Singapore Pte. Ltd. (Singapore)

SGQ Coal Investment Pte. Ltd. (Singapore)

100%

62.03% 100%

61.71%

100% Ivanhoe Australia Tennant Creek Pty. Ltd. (Australia)

Ivanhoe Australia Limited (Australia)

100%

SouthGobi Sands LLC (Mongolia)

100%

Ivanhoe Cloncurry Mines Pty. Ltd. (Australia)

Ivanhoe Australia Operations Pty. Ltd. (Australia)

болон Ситибанкаас 500 сая ам.долларын хувьцаа худалдаж авахаар болсон байна. Ингэснээр тус компани Айвенхоу дахь хувь эзэмшлээ 49 хувь хүртэл нэмэгдүүлэх, мөн Оюу Толгойн менежментийг гардан гүйцэтгэх эрхтэй болов. 2011 оны 2-р сарын 9-ний байдлаар, Рио Тинто Айвенхоугийн нийт хувьцааны 42.1 хувийг эзэмшиж байна. Айвенхоу Майнз компанийн зах зээлийн үнэлгээ 15 тэрбум ам.долларт хүрсэн гэж бодвол Рио Тинтогийн 3-4 тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт өгөөжөө өгсөн гэж хэлж болно. Өөрөөр хэлбэл, Рио Тинто Оюу Толгойг ийнхүү үнэлжээ. Гэхдээ хамгийн ашигтай наймааг Фрийдланд хийсэн гэж хэлж болно. Хамгийн наад зах нь, 2010 оны 12-р сард Рио Тинтод өөрийн эзэмшлийн 10 сая хувьцааг зах зээлийн үнээр худалдахаар тохирч, 250 сая орчим ам.доллар бэлнээр авчээ. Гэхдээ тэглээ гээд компани дахь хувь эзэмшлээ нэг их бууруулсангүй. Нэмэлт хувьцаа гаргах үед Фрийдланд зарим хувьцаа эзэмшигчдээс нэмэлт хувьцаа авах эрхийг нь худалдаж авснаар өөрийн хувь эзэмшлээ 15 хувьд барьсан байна.

Фрийдланд Айвенхоугийн 15 хувийг эзэмшдэг,

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

¯ÇÝË ÁÎÄÎË

Áîäðîë áëîã

ХОГГҮЙ ХОТ

Нүүдэлчин монголын хоггүй хот хэмээх мөрөөдөл

и сайн хөрш байхыг хичээдэг. Даанч доод давхрынхаа айлын орцонд гаргаж тавьсан хогны уутанд өглөө бүр тээглэж унадаг болохоор хөршүүддээ найрсаг хандахад хэцүү байдаг юм. Хоёр алхаад л хогийн саванд хийх боломж байхад шүү дээ. Уурлана, бухимдана. Тэр айл өмнөх орой нь ямар хоол идсэн, ямар ундаа уусан гэхчлэн амьдрал нь тэр чигтээ нүдний өмнө зурайна. Төмстэй хоол хийсэн бол хальсных нь ялзарсан үнэрт мансуурна. Нэг өдөр айлын эзэгтэй хогоо гаргаж байхад нь таардаг юм байна. Түүнтэй эелдгээр мэндлээд, хогоо нэг давхарт байдаг хогийн саванд хийж байхыг хүслээ. Тэгтэл тэр урдаас тачигнатал загнадаг юм байна. “Чамд

Улаанбаатар хотын нэг иргэн өдөрт дунджаар 270-900 гр буюу жилд дунджаар 100-330 кг хог хаядаг. Цаас, пластик ундааны болон усны сав, хөнгөн цагаан лааз, шил зэрэг нийт хог хаягдлын 30 орчим хувийг эзэлдэг. Хотын хэмжээнд жилд 340 мянган тонн ахуйн хог хаягдал Нарангийн энгэрийн болон Морингийн давааны хогийн цэгт булагдаж байна.

миний хаана юу тавих ямар хамаатай юм, цэвэрлэгч ирээд авна биз, яасан сүржигнүүр амьтан бэ”. Тийм дээ, ганган машинтай том боссууд цонхоороо ундааныхаа савыг шиддэг,

¹5

үнэртэй ус ханхлуулсан залуус гудамжинд тамхиа унтраадаг, гэр хорооллын айлууд хогоо хашаагаараа давуулж хаяхыг хаясанд тооцдог – энэ бүхэн Улаанбаатарын хувьд жирийн үзэгдэл. Бид яагаад орц, гудамж, хотоо ийнхүү хогийн цэг болгосоор байна вэ? Нүүдэлчдийн хувьд, хог хаягдал гэх зүйл бараг гардаггүй байжээ. Ихэнх хоол хүнсээ өөрсдөө үйлдвэрлэх тул хог хаягдал гэх ойлголт байхгүй шахуу, хаягдал гарлаа гэхэд тэр нь органик хаягдал байх тул маш хурдан задарч байгаль орчиндоо шингэнэ. Өөрөөр хэлбэл, саяхныг хүртэл бид хог хаягдалгүй шахуу орчинд амьдарч байж. Тийм ч учраас хогны асуудалд тэгтлээ их ач холбогдол өгөх шаардлага байсангүй. Нүүдэлчдийн хаягдал байгальд шингээж устах ёстой тул нэг газар хурааж болохгүй. Энэ нь ч байгаль орчиндоо илүү ээлтэй. Хөршийнхөө хандлагыг харвал Монголчууд бидний сэтгэлгээ нүүдэлчдийн уламжлал ахуйтай уяатай хэвээр үлдсэн мэт... айлын эзэгтэйд бухимдах хэрэг байв уу даа. Гэм биш зан гэдэг байх аа? Арван жилийн өмнө л хоол хүнс, бараа бүтээгдэхүүний сав баглаа боодол маш энгийн, илүү дутуу хаягдал гаргахааргүй хийгддэг байсан. Харин одоо бол аль болох гоё ганган, олон

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

давхар сав баглаа боодлыг илүүд үзэх болсон ба тэр хэмжээгээр хог хаягдал нэмэгдэж байна. Тэглээ гээд доторх бүтээгдэхүүний чанар өөрчлөгдөхгүй шүү дээ. Зарим хүмүүс үүнийг маркетинг гэж нэрлэх байх, гэхдээ байгаль орчинд ээлтэй маркетинг хийвэл бүр гоё биш гэж үү? Улаанбаатарын хогны асуудлыг шийдвэрлэхэд хүмүүсийн сэтгэлгээнд нөлөөлөх нь чухал ч, түүний хажуугаар хог хаягдлын хэмжээг багасгахад чиглэсэн алхам хийх хэрэгтэй мэт санагдаж байна. Байгаль орчны хамгааллын асуудал хурцаар тавигдах болсон энэ үед байгалиа дээдлэх уламжлалт сэтгэхүйгээ хадгалах нь чухал. Хог хаягдалгүй шахуу амьдарч ирсэн тэрхүү уламжлалаа сэргээхэд буруу юу байх вэ. Хөгжиж байгаа нь энэ гээд бусад улсын алдааг давтах шаардлагагүй шүү дээ. Би өөр дээрээ туршилт хийж долоо хоногийн туршид илүү дутуу савлагаатай бүтээгдэхүүн хэрэглэхгүйгээр амьдрахаар шийдлээ. Хүнс цуглуулах гэж дэлгүүр явахдаа гэртээ байсан бүх даавуун уут, сүүний бидон, өндөгний сав зэргээ аваад гарлаа. Даанч өндөгнөөс авахуулаад асуудал гарах нь тэр. Задгай өндөг байгаагүй тул яалт ч үгүй пластик савтай өндөг худалдаж авлаа. Сүүний хувьд ч тэр, бүгд савлагаатай. Харин жимс ногооны тасагт аз таардаг юм байна. Жимс ногоогоо өөрийнхөө авчирсан даавуун уутанд хийлгэж авлаа. Пластик савгүй ундаа авах ямар ч боломж байсангүй, иймд чацарганы сироп худалдан авав. Ганц пластик савтай сиропоор нэлээд хэдэн литр ундаа найруулж уух учир

хэд хэдэн ундаа авснаас илүү сонголт. Эцэст нь гэртээ хариад худалдаж авсан зүйлээ тоолоход: өндөгний пластик сав 1, сүүний цаасан сав 2, чацарганы сиропны пластик сав 1, кофены лааз 1, нөөшилсөн ногооны шил 1, махны гялгар уут 1, талхны гялгар уут 1, шар айрагны шил 4 гарч ирэв. Ямар ч байсан уут дүүрэн хог гарах нь тодорхой. Өнөөгийн нийгэмд ямар ч хог хаягдал гаргалгүй амьдрах боломжгүй л дээ. Гэхдээ хичээх хэрэгтэй. Жимс, ногооны хаягдлаа компост хийн боловсруулж бордоонд хэрэглэж болно. Хүнсний бүтээгдэхүүн худалдан авахдаа аль болох савлагаа багатай, дахин боловсруулах боломжтойг нь авахад анхаарах гэх мэт хангалттай арга зам бий. Энэ дадлыг олон нийтэд хэвшүүлэхэд маш их цаг хугацаа шаардагдах тул эхний ээлжинд үйлдвэрлэгчид санаачлагатай ажилламаар байна. Нийгмийн хариуцлага гэж ярьдаг компаниуд иймэрхүү санаачлага гаргавал сайнсан. Сав баглаа боодлын хэрэглээг эрс багасгавал Улаанбаатар хотын гудманд хөглөрөх хог тэр хэмжээгээр багасна шүү дээ. Хог хаягдлын асуудлыг эх үүсвэр дээр нь таслан зогсоох нэг алхам гэлтэй. Мэдээж хэрэг, сав баглаа боодлоос татгалзсан ч гэлээ тодорхой хэмжээний хаягдал гарах нь ойлгомжтой. Хог хаягдлаа хогийн саванд хийж заншихыг хөршүүддээ хэвшүүлэх л үлдэж... Тэгвэл ч Улаанбаатар минь нүүдэлчин Монголын хоггүй хот хэмээн дэлхийд алдарших цаг ойртоно доо.

ТªРИЙН ªМЧ + ÊÈÍÎ ÕªÐªÃ

ÎÍÖËÎÕ ÑÝÄÝÂ

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

TABULA RASA

¹5

ÎÍÖËÎÕ СЭДЭВ

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

ÎÍÖËÎÕ СЭДЭВ

ТªРИЙН ªМЧ -Á.Æàðãàëàí

Анх Өмч хувьчлалын комисс нэртэй байгуулагдаж байсан Төрийн өмчийн хороо өдгөө Эрдэнэт ГОК, МИАТ, Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр, Багануурын уурхай, Хөрөнгийн бирж зэрэг томоохон аж ахуйн нэгжээс гадна Эрдэнэс Монгол гэх аварга том компанийг хариуцан ажиллаж байна. Өөрөөр хэлбэл, Монголын хамгийн том гэгдэх стратегийн орд газруудын хувь заяа тус байгууллагын мэдэлд байгаа юм. Тэр битгий хэл, Хөгжлийн Банк байгуулах асуудал ч мөн Төрийн өмчийн хороонд харьяалагдаж байна. Улс төр, эдийн засгийн нөхцөл байдал ийнхүү өөрчлөгдсөнөөр төрийн өмчийг хувьчлах чиг үүрэгтэйгээр анх байгуулагдаж байсан Төрийн өмчийн хороо Монголын хөгжилд чухал хувь нэмэр оруулах учиртай олон арван аж ахуйн нэгжийг хянаж зохион байгуулах давхар үүрэг хүлээх болов. Даанч тус байгууллагын бүтэц зохион байгуулалтад чанарын өөрчлөлт ажиглагдахгүй байгаа нь харамсалтай. 2011 оны 2-р сарын 17-ны Төрийн өмчийн хорооны ээлжит хуралдаанаар л гэхэд хоёр байгууллагад автомашин акталж, сэлбэгээр ашиглах зөвшөөрөл олгох, мөн гурван байгууллагад автомашин худалдах зөвшөөрөл олгох зэрэг “нэн чухал” асуудлыг авч хэлэлцжээ. 1990-ээд онд төрийн бодлого төрийн өмчийг аль болох хурдан хувьчлахад чиглэж байсан бол харин одоо төр стратегийн орд газруудад хувь эзэмшихээс авахуулаад Хөгжлийн банк байгуулах зэргээр эдийн засагт идэвхтэй оролцож эхэллээ. Гэтэл энэ бүх асуудлыг зохицуулах үүрэгтэй агентлаг нь бахь байдгаараа байж байдаг. Төрийн өмчийн үр өгөөж, засаглал ямар түвшинд байна, цаашид яаж хөгжвөл зохилтой вэ? “Ес далан зургаа” сэтгүүл энэ удаад төрийн өмчид анхаарлаа хандуулж байна.

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÎÍÖËÎÕ ÑÝÄÝÂ

ӨМЧ ХУВЬЧЛАЛЫН БОДЛОГО Өмч хувьчлалын талаар ярих тоолонд, барууны нэгэн нөлөө бүхий эдийн засагч хуучин ЗХУ, Зүүн Европын өмч хувьчлалын бодлогыг, “Өмч хувьчлал туйлын шударга бус болсон нь гарцаагүй үнэн, гэхдээ ядаж төрд эзэнгүй хэвтэж байсан өмч эзэнтэй болсон нь яамай” гэж дүгнэсэн нь санаанд ордог юм. Угаасаа 1990-ээд онд манайд ч тэр, ОХУ-д ч тэр, аварга том улсын үйлдвэрүүдийг мөнгийг нь төлөөд худалдаж авах хөрөнгөтэй хүн байсангүй. Иймд Монгол улсын Засгийн Газар анх төрийн өмчийг хувьчлах шийдвэр гаргахдаа төрийн нэр дээр байсан өмчийг иргэддээ аль болох хүртээлтэй байдлаар хувааж өгөх зорилт тавьж, иргэн бүрт 10,000 төгрөгийн үнэ бүхий цэнхэр, ягаан тасалбарыг тараасан билээ. Тухайн үед үйлдвэр, худалдааны газар, барилга байгууламж, тэр битгий хэл захын гуанз хүртэл төрд харьяалагдаж байсан болохоор өмч хувьчлал нэн тэргүүний асуудал болоод байсан юм. Энэ бодлогод Дэлхийн банк, Олон улсын валютын сан гэх мэт байгууллагуудын зөвлөмж (нөхцөл) ч нөлөөлсөн. Вашингтоны хэлэлцээр хэмээх эдийн засгийг огцом либералчлахад чиглэсэн бодлого олон улсын байгууллагуудын зөвлөмжийг тодорхойлдог байсан энэ үед олон улсын байгууллагууд Монголын Засгийн газарт төрийн өмчийг яаралтай хувьчилж, улмаар эдийн засаг дахь төрийн оролцоог аль болох багасгахыг зөвлөж байлаа. Өмч хувьчлал 1991 оноос эхэлсэн. Эхний ээлжинд төрийн өмчийг “хувьчлалд үл хамрагдах”, “төрийн зохицуулалт, хяналтад байлган төрийн өмч давамгайлсан байдлаар хувьчлах”, мөн “хувьчлалын эхний шатанд бүрэн хувьчлах аж ахуйн нэгж байгууллагууд” гэж 3 ангилжээ. Төрийн өмчийн хорооны түүхэнд бичигдсэнээр, үл хувьчлагдах хөрөнгөд Улаанбаатар төмөр зам, "МИАТ", Биокомбинат, Эмийн үйлдвэр зэрэг монополь шинж төлөвтэй үйлдвэрийн газрууд, улсын нөөцийн болон оюуны бүтээлийн сангууд, мал аж ахуй, газар тариалангийн үржил селекц, үрийн болон үржүүлгийн станц, лаборатори, услалтын болон ойн үржүүлэг, авто замын томоохон байгууламж зэрэг нэн чухал ач холбогдолтой гэж үзсэн 21 төрлийн байгууллага, объектыг хамааруулж байжээ. 1991-1996 онд үргэлжилсэн өмч хувьчлалын эхний шатанд 916 улсын үйлдвэрийн газар, 2451 жижиг аж ахуйн нэгж, 217 хөдөө аж ахуйн

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

БАГАНУУР ХУВЬЦААТ КОМПАНИ Гүйцэтгэх захирал: Д.Дамбапэлжээ Төрийн өмчийн хувь: 75% Хувьцааны тоо: 20,974,360 ширхэг Зах зээлийн үнэлгээ: 605 тэрбум төгрөг Нийт хөрөнгө: 75.5 тэрбум төгрөг (Өөрийн хөрөнгө: - 16.7 тэрбум төгрөг) Борлуулалтын орлого: 49.5 тэрбум төгрөг Цэвэр ашиг/алдагдал: -9.1 тэрбум төгрөг Төсвийн төлбөрт: 5.1 тэрбум төгрөг Ажилтны тоо: 1,044

1978 онд байгуулагдсан Багануурын уурхайг 1995 онд төрийн өмч давамгайлсан хувьцаат компани болгон өөрчлөн байгуулжээ. Өнөөдөр тус компанийн нийт хувьцааны 25 хувь Хөрөнгийн бирж дээр арилжаалагдаж байна. 1998 – 2000 онд “Монгол нүүрс” төслийн хүрээнд уурхайн хүчин чадлыг нэмэгдүүлж, тоног төхөөрөмжийг шинэчлэхэд 50.9 сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт хийгдсэн. Тус компанийн вебсайтад мэдээлснээр, Багануурын орд 600 сая тонн эрчим хүчний нүүрсний нөөцтэй. Жилд 4.0 сая тонн нүүрс олборлох хүчин чадалтай боловч дотоодын хэрэглэгчдийн нүүрсний хэрэгцээнээс хамааран жилд 3 орчим сая тонн нүүрс олборлож, улсын нүүрсний хэрэгцээний 40%, төвийн бүсийн хэрэглэгчдийн 60 гаруй хувийг хангаж байна. Төрийн өмчийн хорооноос гаргасан дүгнэлтэд, төвийн эрчим хүчний системийн ДЦС-т хямд үнээр нүүрс борлуулдаг нь компанийн ашиг орлогод сөргөөр нөлөөлдөг гэжээ. 2009 онд 9.1 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажилласан Багануур ХК-ийн хувьцааны ханш өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд 10 дахин өсөж, зах зээлийн үнэлгээ нь 600 тэрбум төгрөгт хүрээд байна. 2010 оны 11-р сард Firebird Mongolian Fund хэмээх хөрөнгө оруулалтын сан Багануур ХК-ийн 14.28 хувийг худалдаж авсан гэх мэдээлэл бий. 2010-2012 онд хувьчлагдах компанийн жагсаалтад багтсан Багануур ХК-ийн төрийн мэдлийн хувьцааг 51 хувь байх хэмжээнд нэмэлт хувьцаа гарган хөрөнгө оруулагчдад арилжаалах төлөвлөгөө боловсруулжээ. Нэмэлт хөрөнгийг уурхайн дэргэд цахилгаан станц, нүүрс шингэрүүлэх үйлдвэр барихад зарцуулах юм байна.

Хувьцааны ханш

Багануур ХК

¥35000

28828

¥30000 ¥25000 ¥20000 ¥15000

9999

¥10000 ¥5000 ¥0

3300

5700 2900

22-Feb-10 24-May-10 23-Aug-10 22-Nov-10 21-Feb-11

нэгдлийг Монгол улсын иргэн бүрт хөрөнгө оруулалтын эрхийн бичиг буюу цэнхэр, ягаан тасалбараар хувьчилсан. Харамсалтай нь, их хувьчлал хувьцаа эзэмшигч, гүйцэтгэх удирдлагын хооронд зохистой харилцаа үүсгэж чадалгүй улсын үйлдвэрүүдийг эзэнгүйдүүлж орхисон ба улмаар олон үйлдвэр, аж ахуйн нэгж

ШИВЭЭ ОВОО ХУВЬЦААТ КОМПАНИ 1990 онд байгуулагдсан Шивээ овоогийн уурхайг 1995 онд хувьцаат компани болгон өөрчлөн байгуулжээ. Жилд 2.0 сая тонн нүүрс олборлох хүчин чадалтай тус компани 2009 онд 1.4 сая тонн нүүрс олборлон зах зээлд нийлүүлсэн ба энэ нь Монгол улсын дотоодын хэрэгцээний 20 гаруй хувьтай тэнцэнэ. Тус компанийн вебсайтад мэдээлснээр, одоо ашиглаж байгаа хэсэг нь 646.5 сая тонн нүүрсний нөөцтэй юм байна. Өнгөрсөн хугацаанд 14.5 сая шоо метр хөрс хуулж, 7.4 сая тонн нүүрс олборложээ.

Гүйцэтгэх захирал: Х.Балсандорж Төрийн өмчийн хувь: 90% Хувьцааны тоо: 13,419,101 Зах зээлийн үнэлгээ: 550.2 тэрбум төгрөг Нийт хөрөнгө: 92.2 тэрбум төгрөг (Өөрийн хөрөнгө: - 7.6 тэрбум төгрөг)

Багануур ХК-ийн нэгэн адил, төвийн эрчим хүчний системийн ДЦС-т хямд үнээр нүүрс борлуулдаг нь компанийн ашиг орлогод сөргөөр нөлөөлдөг гэсэн дүгнэлтийг Төрийн өмчийн хорооноос гаргажээ. 2009 оны байдлаар компанийн авлага 9 тэрбум төгрөгт хүрээд байна.

Борлуулалтын орлого: 16.2 тэрбум төгрөг Цэвэр ашиг/алдагдал: -11.0 тэрбум төгрөг

Хөрөнгийн бирж дээрх уул уурхайн компаниудын хувьцааны ханшийн өсөлт тус компанид ч бас нөлөөлсөн. Нийт хувьцааны 10 хувь нь Хөрөнгийн бирж дээр арилжаалагддаг бөгөөд ханш нь өнгөрсөн нэг жилийн хугацаанд 8 дахин өссөн байна.

Төсвийн төлбөрт: 2.8 тэрбум төгрөг Ажилтны тоо: 370

Шивээ Овоо ХК

¥35000 ¥30000 ¥25000 ¥20000

13950

¥15000 ¥10000

¥0

1997 оноос төрийн өмчийг бэлэн мөнгөний дуудлага худалдаагаар хувьчлах бодлого баримталж эхэлсэн. Дуудлага худалдаа болгон хэл ам дагуулж байсан ч, ийм аргаар хувьчлагдсан байгууллагуудын менежмент нүдэн дээр сайжирч, ашиг орлого нь нэмэгдсэн ч, өмч хувьчлалыг тойрсон маргаан байсаар байна. Өмч хувьчлалын ажил өнөө хир үргэлжилсээр байгаа. 2010 оны 2-р сард УИХ-ын “Төрийн өмчийг 2010-2012 онд хувьчлах, өөрчлөн байгуулах үндсэн чиглэл”-ийн хүрээнд ойрын жилүүдэд өмч хувьчлалд хамрагдах аж ахуйн нэгжийн жагсаалт батлагдсан ба жагсаалтад “Багануур” ХК, “ДЦС-3”, “Дарханы төмөрлөгийн үйлдвэр”, “Монголын цахилгаан холбоо” ХК зэрэг компаниуд багтжээ. Засгийн газар нэг талаас төрийн өмчийн оролцоотой уламжлалт компаниудыг хувьчлахыг зорьж байгаа боловч нөгөө талаас их хэмжээний нөөцтэй орд газрын зөвшөөрлийг шинээр байгуулагдсан төрийн өмчит компани дээр төвлөрүүлэн эдийн засаг дахь оролцоогоо улам бүр нэмэгдүүлэх бодлого баримталж байх шиг. Мэдээж хэрэг, байгалийн баялгийн салбарт онцгой бодлого хэрэгтэй. Ялангуяа төсвийн хөрөнгөөр хайгуул хийгдсэн, нөөц нь тогтоогдсон орд газрын хувьд, зөвшөөрлийг нь зүгээр л нэг компанид өгчихнө гэдэг маргаантай асуудал. Тийм ч учраас удаа дараагийн сонгуулийн амлалтаа биелүүлж, байгалийн баялгаа иргэддээ шударгаар хуваарилах асуудал яригдаж байна. Хамгийн гол нь, Монголын төрд энэ бүх асуудлыг зөв зохистойгоор зохицуулах чадамж байна уу, үгүй юу? Өнгөрсөн жилүүдэд төрийн өмчийн менежмент ямар байсныг эргэн харъя.

41000

¥40000

¥5000

дампуурч, иргэд ч бодитой хөрөнгөтэй болж чадаагүй билээ.

ТӨРИЙН ӨМЧИЙН САНХҮҮГИЙН ҮЗҮҮЛЭЛТ

Хувьцааны ханш ¥45000

ÎÍÖËÎÕ ÑÝÄÝÂ

3810

4899

6000

22-Feb-10 24-May-10 23-Aug-10 22-Nov-10 21-Feb-11

Монголын эдийн засагт чухал хувь нэмэр оруулдаг олон аж ахуйн нэгж Төрийн өмчийн хорооны мэдэлд хэвээр байна. Тус байгууллагын 2009 оны тайланд 87 төрийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгжийн санхүүгийн үзүүлэлт нийтлэгдсэн ба борлуулалтын орлогын нийлбэр нь 1.94 их наяд төгрөг буюу мөн оны ДНБ-ийн 32%-тай тэнцжээ. Эрдэнэт үйлдвэрт энэ дүнгийн 40 гаруй хувь ноогдсон бол Улаанбаатар төмөр зам, ДЦС-4, МИАТ зэрэг компани хамгийн их

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÎÍÖËÎÕ ÑÝÄÝÂ

борлуулалт хийсэн аж ахуйн нэгжийн жагсаалтад багтжээ (Зураг 1). Тэгвэл 1.94 их наяд төгрөгийн борлуулалт хийсэн төрийн өмчийн компаниуд нийлбэр дүнгээрээ ердөө 21 тэрбум төгрөгийн ашиг олсон нь анхаарал татаж байгаа юм. Хэрэв Эрдэнэт үйлдвэрийн 119.9 тэрбум төгрөгийн ашгийг хасвал, төрийн өмчийн бусад аж ахуйн нэгжүүд нийт 100 орчим тэрбум төгрөгийн алдагдал хүлээсэн болж байна. Үүнд, зөвхөн валютын ханшийн зөрүүгээр гэхэд 95.4 тэрбум төгрөг алдсан нь санхүүгийн менежмент сул байгааг илтгэнэ. 2009 оны санхүүгийн хямрал байгууллагуудын ашиг орлогод сөргөөр нөлөөлсөн гэж тайлбарлаж болох ч, энэ дүр зураг жилээс жилд давтагддаг нь хачирхалтай.

Зураг 2. 2009 онд хамгийн их ашиг олсон аж ахуйн нэгжүүд № Аж ахуйн нэгж Цэвэр ашиг 1 Эрдэнэт Үйлдвэр .....................................119.9 тэрбум 2 Монголын Цахилгаан Холбоо...............2.8 тэрбум 3 МИАТ......................................................................... 974 сая 4 Монгол Шуудан............................................... 862.5 сая 5 Багануур Зүүн Өмнөд Бүсийн Цахилгаан Түгээх Сүлжээ ТӨХК............... 543.5 сая 6 Биокомбинат...................................................... 379.8 сая 7 Гадаадад Ажиллах Хүч Илгээх Төв......... 164.2 сая 8 Үнэт Цаасны ТТТХТ......................................... 131.5 сая 9 Геологийн Төв Лаборатори....................... 115.2 сая 10 Өвөрхангай АЗЗА.............................................. 46.4 сая Ýõ ñóðâàëæ: Òºðèéí ºì÷èéí õîðîî, 2010 îí

Төсвийн гүйцэтгэл талаас харвал, 2009 онд улсын нэгдсэн төсөвт 99.2 тэрбум төгрөгийн ногдол ашгийн төлбөр төвлөрсөн ба үүний 40 гаруй хувь буюу 41 тэрбум төгрөг нь Эрдэнэт үйлдвэрийн ногдол ашиг байжээ. Ногдол ашгаас гадна төрийн өмчит болон төрийн өмчийн оролцоотой байгууллагууд улсын төсөвт 77.3 тэрбум төгрөгийн орлогын албан татвар тушаасан байна. Үүний 60 орчим хувь буюу 45.9 тэрбумыг мөн л Эрдэнэт үйлдвэр төлжээ. 2009 онд төрийн өмчийн оролцоотой компаниудын нийлбэр хөрөнгө 2.7 их наяд төгрөгт хүрсэн байна. Бусад хувьцаа эзэмшигчдийн хувийг хасвал энэ тоо ойролцоогоор 2 их наяд төгрөг болно гэж бодъё. Энэ тохиолдолд төрийн мэдэлд байгаа 2 их наяд төгрөгийн хөрөнгийн өгөөж ердөө 99.2 тэрбум төгрөг буюу жилийн 5%-тай тэнцэж байна. Хэрэв манай цор ганц саалийн үнэ болох Эрдэнэтийн ашиг орлогыг энэ дүнгээс хасвал жилийн 5% өгөөж нь ч байхгүй болно.

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

Зураг 1. 2009 онд хамгийн их борлуулалт хийсэн аж ахуйн нэгжүүд № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Аж ахуйн нэгж Эрдэнэт Үйлдвэр УБ Төмөр Зам ДЦС-4 МИАТ ИНЕГ УБЦТС ЭБЦТС Багануур ДЦС-3 УБДС

Борлуулалтын орлого 822.6 тэрбум 319.6 тэрбум 96.1 тэрбум 95.5 тэрбум 81.5 тэрбум 79.4 тэрбум 60.3 тэрбум 49.5 тэрбум 39.9 тэрбум 36.4 тэрбум

Ýõ ñóðâàëæ: Òºðèéí ºì÷èéí õîðîî, 2010 îí

МОНГОЛЫН ЦАХИЛГААН ХОЛБОО ХК

Гүйцэтгэх захирал: О.Батчулуун Төрийн өмчийн хувь: 54.67%

1995 онд хувьчлагдсан МЦХК-ийн 40 хувийг БНСУ-ын Кореа Телеком компани эзэмшдэг бол 5.33 хувь нь Хөрөнгийн Бирж дээр арилжаалагддаг. 2009 онд тус компани Монгол улсын харилцаа холбооны зах зээлийн 9 орчим хувийг хангасан ба 140 мянган суурин телефон хэрэглэгчтэйгээс гадна үүрэн телефон, интернэтийн үйлчилгээ үзүүлдэг.

Хувьцааны тоо: 25,870,276 Зах зээлийн үнэлгээ: 90.5 тэрбум төгрөг Нийт хөрөнгө: 39.7 тэрбум төгрөг (Өөрийн хөрөнгө: 32.4 тэрбум төгрөг)

МЦХК-ийг 2012 онд багтаан хувьчлах шийдвэр гарсан. Гэрээ ёсоор төрийн мэдлийн хувьцааг Кореа Телеком компанид санал болгож, татгалзсан тохиолдолд нээлттэй уралдаант шалгаруулалтын аргаар хувьчлах юм байна.

Борлуулалтын орлого: 26.7 тэрбум төгрөг Цэвэр ашиг/алдагдал: 2.8 тэрбум төгрөг Төсвийн төлбөрт: 3.2 тэрбум төгрөг Ажилтны тоо: 1,533 Хувьцааны ханш ¥3600

Монголын Цахилгаан Холбоо 3500

3500

3499

¥3500 ¥3400

3380

¥3300 ¥3200 ¥3100 ¥3000

3050

¥2900 ¥2800

22-Feb-10 24-May-10 23-Aug-10 22-Nov-10 21-Feb-11

Орлогын татварын хувьд, төр өмч эзэмшсэн эзэмшээгүй татвараа авдгаараа л авна. Тухайн байгууллага хэр их ашиг орлого олно, төрд ирэх татвар тэр хэмжээгээр нэмэгдэнэ. Гэтэл 2009 онд Төрийн өмчийн хороонд харьяалагдаж буй 87 байгууллагын 49 нь алдагдалтай ажилласан буюу орлогын татварт нэг ч төгрөг төлөөгүй. Төрийн өмчийн менежмент ийм л байна.

ЭРДЭНЭТ ҮЙЛДВЭР ХХК 1978 онд байгуулагдсан Монгол, Оросын хамтарсан “Эрдэнэт” үйлдвэр 2009 онд 126.5 мянган тонн зэс, 2.4 мянган тонн молибден олборложээ. 2009 оны эхэн үед нэг тонн зэсийн үнэ 3 000 ам.доллар орчим байсан бол оны эцэст үнэ өсөж 7 000 ам.долларт хүрсэн нь үйлдвэрийн ашиг орлогод эерэгээр нөлөөлжээ. Үйлдвэрийн удирдлага ашгийнхаа гуравны нэг хэсгийг хөрөнгө оруулалтад зарцуулахаар шийдвэрлэж, үлдэх хэсгийг хувьцаа эзэмшигчдэд ногдол ашиг болгон хуваарилснаас Монголын талд 41 тэрбум төгрөг ноогдсон байна. 2006 онд Зарим бүтээгдэхүүний үнийн өсөлтийн албан татварын тухай хууль батлагдсанаар зэсийн үнийн огцом өсөлтөөс шалтгаалсан үйлдвэрийн ашиг Монгол улсыг хөгжүүлэх санд тушаагдах болсон. 2011 оноос тус хууль хүчингүй болсон ч, ирэх жилүүдэд зэсийн үнэ өндөр хэвээр байх төлөвтэй байгаа тул Эрдэнэт үйлдвэрийн ашиг орлого огцом нэмэгдэх боломжтой. УИХ, Засгийн газрын түвшинд Эрдэнэт үйлдвэрийг түшиглэн зэс хайлуулах үйлдвэр барих асуудал яригдсанаас дүгнэвэл үйлдвэрийн ашиг орлогыг энэ чиглэлд зориулж болзошгүй юм.

Гүйцэтгэх захирал: Ч.Ганзориг Төрийн өмчийн хувь: 51% Нийт хөрөнгө: 776.4 тэрбум төгрөг (Өөрийн хөрөнгө: 534.4 тэрбум төгрөг) Борлуулалтын орлого: 822.6 тэрбум төгрөг Цэвэр ашиг/алдагдал: 119.9 тэрбум төгрөг Орлогын татварт: 47.0 тэрбум төгрөг Ажилтны тоо: 5,726

Эрдэнэтийн уурхай 5.5 сая тонн зэс, 167 мянган тонн молибдены нөөцтэй бөгөөд үйлдвэрлэлийн хүчин чадал огцом нэмэгдээгүй тохиолдолд дахиад олон арван жил ашиглах нөөц бий. Борлуулалтын орлого, үйлдвэрийн ашиг

Тэ р бум т өг р ө г

Эрдэнэт үйлдвэр

977.1 1000 890.1 900 830.1 822.6 800 700 600 500 400 254.8 300 227.8 200 119.9 100 20.7 0 2006 2007 2008 2009

Борлуулалтын орлого Цэвэр ашиг

ÎÍÖËÎÕ ÑÝÄÝÂ

Гэхдээ төрийн өмчийн санхүүгийн үзүүлэлтийг нийлбэр дүнгээр нь дүгнэхэд өрөөсгөл тал бий. Учир нь төрийн өмчийн компаниудын алдагдалд эрчим хүчний салбар болон энэ салбарын бэлтгэн нийлүүлэгчдийн алдагдал хамгийн их хувь эзэлдэг (Зураг 3). 2009 онд эрчим хүчний салбар 69.8 тэрбум төгрөгийн алдагдалтай ажиллажээ. Энэ нь төрөөс эрчим хүчний үнийг барьдагтай шууд холбоотой. Манайд нэг киловатт цахилгааны үнэ 79.80 төгрөг байдаг нь дэлхийн дунджаас нэлээд доогуур үзүүлэлт юм. Жишээ нь, АНУ-д айл өрхийн хэрэгцээнд борлуулах цахилгааны үнэ дунджаар 140 төгрөг байдаг бол Англид нэг киловатт цахилгаан 290 төгрөгийн үнэтэй байдаг аж. Энэ салбарын хувьд, өмнөх жилүүдэд хэрэглэгчид цахилгааны төлбөрөө цаг хугацаанд нь төлдөггүй гэх зэрэг бэрхшээл гардаг байсан бол 2009 онд цахилгаан станциудын төлөлтийн хувь 99.1 хувьд хүрчээ. Тэглээ гээд төрөөс тогтоосон үнээр хэрэглэгчдэд цахилгаан нийлүүлдэг дулааны цахилгаан станциуд ашигтай ажиллаж чадахгүй л байна. Цахилгааны үнэ харьцангуй хямд байгаа нь иргэдийн амьжиргаа болон үйлдвэрлэлийг дэмжихэд чухал ач холбогдолтой гэж үзвэл эрчим хүчний салбарт хүлээж буй төрийн алдагдлыг эдийн засгийг дэмжихэд чиглэсэн татаас гэж ойлгож болох. Тэгэхээр эрчим хүчний салбарт шал өөр зохицуулалт шаардлагатай байж болох юм. Магадгүй эрчим хүчний салбар дахь төрийн өмчит компаниудыг тусдаа бүтэцтэй болгож, бие даасан бодлого хэрэгжүүлэх нөхцлийг нь бүрдүүлэх хэрэгтэй байж мэднэ. Одоогоор ДЦС-3, Эрдэнэтийн ДЦС-д нэмэлт хөрөнгө оруулалт татах, хүчин чадлыг нэмэгдүүлэх зорилгоор үндэсний хөрөнгө оруулагчтай концессын гэрээ байгуулан ажиллана гэсэн ерөнхий чиг үүргээс өөр зүйл алга. Зураг 3. 2009 онд хамгийн их алдагдалтай ажилласан аж ахуйн нэгжүүд № Аж ахуйн нэгж Алдагдал 1 ДЦС-4 -22.0 тэрбум 2 ДЦС-3 -17.4 тэрбум 3 Шивээ Овоо -11.0 тэрбум 4 Дарханы ДЦС -9.4 тэрбум 5 Мэдээлэл холбооны сүлжээ -9.3 тэрбум 6 Багануур -9.1 тэрбум 7 ТБЦДС ХК -7.1 тэрбум -6.6 тэрбум 8 УБ Төмөр зам 9 Монросцветмет нэгдэл -4.6 тэрбум 10 Эрдэнэтийн ДЦС -4.4 тэрбум Ýõ ñóðâàëæ: Òºðèéí ºì÷èéí õîðîî, 2010 îí

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÎÍÖËÎÕ ÑÝÄÝÂ

ТӨРИЙН ӨМЧИЙН ХОРОО 1996 онд батлагдсан Төрийн өмчийн тухай хуулиар, Төрийн өмчийн хороо “төрийн өмчийн эд хөрөнгийг эзэмших, ашиглах, хамгаалах ажлыг эрхлэн гүйцэтгэх үүрэг бүхий Засгийн газрын үндсэн бүтцийн байгууллага” гэх статустай болжээ. Хуульд зааснаар, Төрийн өмчийн хороо нь төрийн өмчийн эд хөрөнгийн эзэмшилт, бүртгэл, ашиг орлогын хуваарилалт, цалин хөлсний хэмжээ, мөн төрийн өмчит хуулийн этгээдийн үндсэн хөрөнгийг данснаас хасах саналыг батлах бүрэн эрхтэйгээс гадна төрийн өмчит үйлдвэрийн захирлыг зохих салбарын яамтай зөвшилцөн томилох эрхтэй.

Тэгэхээр Төрийн өмчийн тухай хуульд нэмэлт өөрчлөлт оруулж, Төрийн өмчийн хороог өөрчлөн байгуулахгүй л бол төрийн өмчийн менежмент сүр сайжрахгүй. Хувьцаа эзэмшигч нь төр байна уу, Дорж Дондог байна уу, хувьцаат компанийн зарчмаар удирдлагын баг нь хувьцаа эзэмшигчдийнхээ өмнө тодорхой хариуцлага хүлээж, үр дүнгээ тайлагнадаг тогтолцоо бэлээхэн байна шүү дээ. Гэхдээ эхлээд компанийн удирдлага нь шийдвэр гаргах эрхтэй болох ёстой. 2010 оны 1-р сард Концессын тухай хууль батлагдсанаар мөн оны 4-р сард Төрийн өмчийн хорооны бүтцийн өөрчлөлт, зохион байгуулалтыг шинэчлэн тодорхойлсон Ерөнхий сайдын захирамж гарчээ. Энэхүү баримт бичиг ч мөн төрийн өмчийн удирдлагын асуудалд анхаарал хандуулахаас илүүтэй өмч хувьчлалыг зохион байгуулах арга хэрэгсэл, зохион байгуулалтыг түлхүү авч үзжээ. Нэгэнт төр уул уурхай, дэд бүтцийн төслүүдэд идэвх санаачлагатай оролцож, тодорхой өмч эзэмшинэ гэж байгаа бол төрийн өмчийн оролцоотой компаниудын засаглал, хөрөнгийн өгөөжийн асуудалд онцгой ач холбогдол өгч, түүнтэй

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

МИАТ ХК

Гүйцэтгэх захирал: Ц.Орхон Төрийн өмчийн хувь: 100% Нийт хөрөнгө: 33.5 тэрбум төгрөг (Өөрийн хөрөнгө: 25.3 тэрбум төгрөг) Борлуулалтын орлого: 99.5 тэрбум төгрөг Цэвэр ашиг/алдагдал: 1.0 тэрбум төгрөг Орлогын татварт: 0.6 тэрбум төгрөг

2009 онд Монголын иргэний агаарын тээвэр ХК 239.5 мянган зорчигч, 1.0 мянган тонн ачаа тээвэрлэсэн байна. 2009 оны санхүүгийн хямралын улмаас олон улсын нислэгээр зорчигчдын тоо 10 гаруй хувиар буурсан бол дотоодын авиакомпаниудын өрсөлдөөн, нисдэг тэргийн боломжоос шалтгаалан орон нутгийн нислэгээр зорчигчдын тоо жил ирэх тусам буурах болжээ. 2007 онд МИАТ-ын орон нутгийн нислэгээр 26 мянган хүн зорчсон бол 2009 онд ердөө 6.8 мянган хүн ниссэн байна. Өмч хувьчлалын бодлого яригдах тоолонд МИАТ ХК-ийн хувьчлалын асуудал сөхөгддөг боловч өнгөрсөн жил батлагдсан 2010-2012 онд хувьчлагдах аж ахуйн нэгжийн жагсаалтад МИАТ ороогүй. Гэхдээ Төрийн өмчийн хорооны дарга Д.Сугар, “МИАТ ХК-г ойрын үед хувьчлахгүй ч, менежментийг нь сайжруулах зайлшгүй шаардлага тулгарч буй” гэдгийг хэвлэлд өгсөн ярилцлагадаа дурджээ.

Борлуулалтын орлого, үйлдвэрийн ашиг МИАТ ХК 120

Тэр б ум тө г р өг

Энэ бүхнийг харвал, Төрийн өмчийн тухай хууль төрийн өмчийн хөрөнгийг үр ашигтай зарцуулж, үйлдвэрүүдийн ашиг орлогыг нэмэгдүүлэхэд чиглэхээс илүүтэй тухайн өмчийг музейн үзмэр мэт хадгалж хамгаалж, гүйцэтгэх удирдлагын эрхийг аль болох хязгаарлахад зориулагдсан гэлтэй. Хүссэн хүмүүстээ сайн цалин амлаад өөрийн гэсэн чадварлаг баг бүрдүүлэх байтугай ганц ширхэг хадаас ч зарж борлуулах эрхгүй үйлдвэрийн захирлаас сайн менежмент, өндөр ашиг орлого мянга шаардаад хангалттай үр дүн гарахгүй л болов уу.

100

111.3

99.5

Борлуулалтын орлого

60 40 20 0

Цэвэр ашиг 3.2 2007

0.2 2008

1 2009

УБ ТӨМӨР ЗАМ НИЙГЭМЛЭГ 1949 онд байгуулагдсан Монгол-Оросын хамтарсан Улаанбаатар төмөр зам нийгэмлэг нь Евроазийн төмөр замтай холбогддог олон улсын чиглэлээс гадна хэд хэдэн дотоодын чиглэлд тээврийн үйлчилгээ үзүүлдэг. 1800 гаруй километр төмөр зам эзэмшдэг тус компани 2010 онд 3.5 сая зорчигч, 16.8 сая тонн ачаа тээвэрлэжээ.

Гүйцэтгэх захирал: Т.Очирхүү Төрийн өмчийн хувь: 50%

Монгол улсын гадаад худалдааны эргэлт болон дамжин өнгөрөх ачааны өсөлт төмөр замын ачааллыг нэмэгдүүлсээр ирсэн боловч Улаанбаатар төмөр зам хоёр жилийн туршид буюу 2008, 2009 онд алдагдалтай ажилласан. Энэ нь дотоодын нүүрсний тээврийн хөнгөлөлттэй үнэ тарифаас гадна төмөр замын техникийн нөхцөл, менежментийн асуудалтай холбоотой гэж үздэг.

Нийт хөрөнгө: 273.3 тэрбум төгрөг (Өөрийн хөрөнгө: 79.0 тэрбум төгрөг)

2006-2009 оны хооронд Улаанбаатар төмөр зам нийгэмлэгийн өр төлбөр даруй хоёр дахин нэмэгдэж 194.3 тэрбум төгрөгт хүрсэн нь анхаарал татаж байгаа юм. Ихэнх зээл техникийн шинэчлэл, зам засварын ажилд зарцуулагдсан гэх. 2010 оны 12-р сард нийгэмлэгийн дүрмийн санг 250 сая ам.доллараар нэмэгдүүлэх шийдвэр гарсан ба энэ хөрөнгө мөн л их засварт зориулагдах бололтой.

Цэвэр ашиг/алдагдал: -6.6 тэрбум төгрөг

Борлуулалтын орлого: 324.4 тэрбум төгрөг

Төсвийн төлбөрт: 27.6 тэрбум төгрөг Ажилтны тоо: 14,621

Борлуулалтын орлого, үйлдвэрийн ашиг

Тэ р бу м т өг р ө г

Улаанбаатар төмөр зам нийгэмлэг 326.4 350 282.9 300 253.8 249.3 250 200 150 100 50 4.3 2.6 0 -6.6 -19.8 -50 2006 2007 2008 2009

Борлуулалтын орлого Цэвэр ашиг

*Төрийн өмчийн оролцоотой аж ахуйн нэгжүүдийн санхүү эдийн засгийн үзүүлэлтийг Төрийн өмчийн хорооны 2009 оны тайлангаас, хувьцаат компаниудын ханшийн мэдээллийг Хөрөнгийн биржийн вебсайтаас тус тус авсан болно.

ÎÍÖËÎÕ ÑÝÄÝÂ

холбоотой бүтцийн өөрчлөлт хийвэл зохилтой санагдана. Төрийн өмчийн хорооны дарга Д.Сугар, “Бид компанийн засаглалын код нэвтрүүлж, төрийн өмчит компаниудын ТУЗ-д олон нийтийн төлөөлөл, хараат бус гишүүдийг сонгох зарчим баримталж байгаа” гэж удаа дараалан мэдэгдсэн боловч “Эрдэнэс Монгол” ХХК-ийн хувьд л гэхэд ТУЗ-ийн гишүүд нь бүгд төрийн албан хаагчид хэвээр байна. Өмчийн эзэн нь төр юм болохоор төрийн албан хаагчид ТУЗ-д тодорхой байр суурь эзлэх нь ойлгомжтой. Хамгийн гол нь тэд хараат бус шийдвэр гаргадаг байх ёстой. Төрийн өмчийн компанийн удирдлага болон ТУЗ-ийн гишүүдийг албан тушаалаар нь барьцаалж улс төрийн шийдвэр гаргуулах явдал газар авсан болохоор л өнөөдөр “төрөөс төрсөн тэрбумтан” гэж ярих болсон. Хэрэв төр өөрийн эзэмшлийн өмч хөрөнгөө үр өгөөжтэй байдлаар ашигламаар байгаа бол төрийн өмчийн компанийн удирдлагатай хатуу гэрээ байгуулж, ажлыг нь тодорхой үр дүнгээр дүгнэдэг болмоор байна. Сайн ажилласан хүнд дэлхийн жишигт нийцсэн цалин хөлс өгч болно шүү дээ. Хэрэв компанийн ашиг орлого сайжирч, үнэлгээ нь өсвөл компанийн удирдлага үргэлжлүүлэн ажиллана, үгүй бол халагдана. Энэ бүхнийг компанийн ТУЗ, Төрийн өмчийн хороо, хяналт шалгалт, татварын алба гэх мэт бүтцээр хянана, тэгээд л гүйцээ. Юутай ч, төрийн өмчийн бодлогын хувьд шинэ эрин эхэлж байна. 1990-ээд онд төрийн өмчийг хувьчилж, хувийн өмчид тулгуурласан зах зээлийн харилцааг бий болгоно гэсэн. Энэ зорилт тодорхой түвшинд биелсэн гэж хэлж болно. Ганц нэг томоохон аж ахуйн нэгжийг эс тооцвол төрийн өмчид харьяалагдаж байсан ихэнх хөрөнгө хувьд очсон. Тийм ч учраас өнөөдөр Монгол улсад 40 гаруй мянган аж ахуйн нэгж үйл ажиллагаа явуулж, ажиллах хүчний 80 хувь хувийн секторт ажиллаж байна. Харин одоо бид уул уурхайн аварга том төслүүдээ эхлүүлэх гэж байна. Эдгээр төслүүд Монголын иргэн бүрт өгөөжөө өгөх ёстой. Тийм ч учраас УИХ, Засгийн газар ард түмнээ төлөөлж тухайн төслүүдэд эзэн суух хэрэгтэй болж байна. Чухам яаж гэдэгт л учир байна.

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÎÍÖËÎÕ ÑÝÄÝÂ

1996 îíä áàéãóóëàãäñàí Õàòàíñ¿éõ Èìïåêñ ÕÕÊ íü Ãåðìàí, Àâñòðè, Ñîëîíãîñûí òîíîã òºõººðºìæººð èæ á¿ðýí òîíîãëîãäñîí áà áàéãàëèéí ãàðàëòàé öýâýð îðãàíèê ò¿¿õèé ýäèéã îð÷èí ¿åèéí øèëäýã òåõíîëîãèîð áîëîâñðóóëàí çàõ çýýëä íèéë¿¿ëäýã. Ìàíàé êîìïàíè Åâðîïûí óëàìæëàëò òåõíîëîãèéã ¿íäýñíèé òåõíîëîãèòîé õîñëóóëàí îëîí óëñûí ñòàíäàðòûí øààðäëàãà, Ìîíãîë õ¿íèé òààøààëä íèéöñýí àìò, ÷àíàðòàé îëîí íýð òºðëèéí ÷àíàìàë, óòëàãàò õèàì áîëîí ìàõàí á¿òýýãäý-õ¿¿í ¿éëäâýðëýí õýðýãëýã÷äýä

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

õ¿ðãýæ áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí, ßïîí, Ñîëîíãîñûí çàõ çýýëä ýêñïîðòîîð íèéë¿¿ëýãääýã Õàñ¿ áðýíäèéí á¿òýýãäýõ¿¿í íü îëîí óëñûí çàõ çýýëä òàíèãäñàí ¿íäýñíèé áðýíä þì.

TABULA RASA

(

)

Ñîíèí ñýòã¿¿ëèéíõýí õ¿ì¿¿ñò àñóóëò òàâèõäàà ãàðãóóí áàéäàã. “Õýí? Õýçýý? Õààíà? ßàãààä?” Òýãâýë “Åñ äàëàí çóðãàà” ñýòã¿¿ëèéí TABULA RASA õýìýýõ ýíýõ¿¿ áóëàí ÿìàð ÷ àñóóëòã¿éãýýðýý îíöëîã þì. Áèä çî÷èíäîî ñýòã¿¿ëèéíõýý íýã í¿¿ðèéã “áýëýãëýæ”, þó äóðòàéãàà áè÷èõ \çóðàõ, ñèéëýõ, õàé÷ëàõ, ñóðòàë÷ëàõ, ã.ì.\-ûã ñàíàë áîëãîäîã. Ýíý äóãààðûí çî÷íîîð êèíîíû äîíòîí Ã.Òөгөлдөр óðèãäëàà.

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

ยน5

POLITICS

Áðîàäáýíä êîìïàíè digital signage (äèæèòàë ñàéíýéæ) îð÷èí ¿åèéí äýâøèëòýò òåõíîëîãèä ñóóðèëñàí ìåäèà ñóðòàë÷èëãààíû ¿éë÷èëãýýã áèçíåñ ýðõëýã÷ òà á¿õýíä ñàíàë áîëãîæ áàéíà. Ìåäèà ñóðòàë÷èëãàà íü àëèâàà áàéãóóëëàãûí á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý, ìýäýýëëèéã îëîí íèéòýä õ¿ðãýõ õàìãèéí ¿ð ä¿íòýé, õÿìä ñóðòàë÷èëãààíû ñóâàã þì. Áðîàäáýíä êîìïàíèéí ìåäèà ñóðòàë÷èëãààíû ñ¿ëæýý Óëààíáààòàð õîòîä õàìãèéí ºðãºí õ¿ðýýã õàìàðäàã. Áèä õ¿ì¿¿ñèéí òºâëºðºë èõòýé õóäàëäààíû òºâ, çî÷èä áóóäàë, ðåñòîðàí, ïàá, îôôèñ, ýìíýëýã, êèíî òåàòð çýðýã 100 ãàðóé öýãò ñóðòàë÷èëãààíû äýëãýöýý áàéðøóóëñàí áà òàíû çàð ñóðòàë÷èëãàà çîðèëòîò çàõ çýýëä òàíü íàéäâàðòàé õ¿ðýõ áîëíî ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà.

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

Óòàñ: 99126767 www.br b. m n i nfo@ b r b. m n

2010 ÎÍÛ ØÈËÄÝÃ 10 ÊÈÍÎ + iPad-àà ÇÝÂÑÝÃËÝÅ! + Ô¨ÄÎÐ ÄÎÑÒÎÅÂÑÊÈÉ: “ÃÀÇÀÐ ÄÎÎÐÕÈÉÍ ÒÝÌÄÝÃËÝË“ + ÓÐËÀÃ ÁÎË ÓËÑ ÒªÐ

ÊÈÍÎ

ÒÅÕÍÎËÎÃÈ

ÓÐÀÍ ÇÎÕÈÎË

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

Ä¯ÐÑËÝÕ ÓÐËÀÃ

¹5

ÊÈÍÎ

2O1O ОНЫ ШИЛДЭГ АРВАН КИНО Áýëòãýñýí: Ç. Î÷èð

Аливаа салбарт шилдгийг нь шалгаруулан цол өргөмжлөл гардуулдаг нь зөвхөн манайхны гэм биш, ер нь хүний зан араншинтай холбоотой гэлтэй. Ялангуяа кино ертөнц “Оны шилдэг кино”-ны жагсаалтад булагддаг гэхэд хилсдэхгүй. Урлагийнхан болсон хойно, аргагүй биз дээ. Нэр хүнд бүхий нийтлэлч, судлаачдаас авахуулаад блогтой хүн болгон л өөрийн гэсэн дарааллыг бодож олж, киночдыг уралдуулдаг заншилтай.

Рожер Эберт (www.rogerebert.com) Рожер Эберт бол АНУын хамгийн алдартай кино шүүмжлэгчдийн нэг. Тэрбээр 1967 оноос хойш Chicago Sun-Times сонинд кино шүүмжийн булан хөтлөн явуулж, мөн Жин Сискелийн хамтаар 20 гаруй жилийн туршид ТВийн нэвтрүүлэг бэлтгэсэн төдийгүй олон арван ном зохиол хэвлүүлжээ. 68 настай Эберт 2002 онд бамбай булчирхайн хорт хавдартай болох нь тогтоогдсон ба хагалгаа хийлгэн эдгэрсэн боловч эрүүний ясаа тайруулснаар ярих чадваргүй болсон юм. Гэсэн хэдий ч, тэр шүүмжээ бичсэн хэвээр байна.

¹5

“Ес далан зургаа” сэтгүүл АНУ-ын хамгийн алдартай кино судлаач, “Chicago Sun Times” сонины шүүмжлэгч Рожер Эбертийн 2010 оны шилдэг арван киноны жагсаалтыг орчуулан хүргэж байна. Учир нь түүний жагсаалт олны танил шүүмжлэгчдийн алтан дунджаас нэг их хол зөрдөггүй. Энэ жил Оскарын шагнал гардуулах ёслолын “Шилдэг кино” номинацид анх удаа 10 кино нэр дэвшсэн төдийгүй Эбертийн жагсаалтад багтсан киноны дийлэнх нь тус номинацид нэр дэвшиж, улмаар найруулагч Тим Хуперын “Хааны айлдвар” кино Оскарын шагнал авсан билээ. Түүнээс гадна, Эберт “I am love”, “The secret in their eyes” гэх мэт хүмүүсийн анхааралд харьцангуй бага өртсөн кинонуудыг онцолжээ.

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

Network” 1 “Social Энэ кино хүмүүс хоорондын

харилцааны асуудлыг бус, хүмүүс албан тушаал, нийгэмд эзлэх байр суурь, гарал үүсэл зэрэг нийгмийн хүчин зүйлд яаж ханддаг вэ гэдэг асуудлыг хөндсөн нь маш сонирхолтой санагдсан. Өөрөөр хэлбэл, олон нийтийн сүлжээ вебсайтууд яаж хөгжив гэхээс илүүтэй сүлжээнд хамрагдсан хүмүүсийн яаж амьдардаг нь сонирхол татаж байгаа юм. Марк Зукерберг Фэйсбүүкээс маш их мөнгө олсон ч, ихэнх мөнгөө хандивлахаар төлөвлөж буй. Учир нь тэр эрх мэдэл, шуналд

хөтлөгдөөгүй. Тэр абстракт бүтцэд дурлаж, тэр бодолдоо хөтлөгддөг нэгэн. Бобби Фишер шиг шатрын мастер л гэсэн үг. Аливаа бүтэц, тогтолцоог удирдаж, өөртөө захируулахаас таашаал авдаг нэгэн. Зукерберг, Винклвосс ах дүү нарын тэмцэл киноны үндсэн зангилаа болж өгсөн. Винклвосс нар Фэйсбүүкийг зохиосон ч байж болно, мэдэхгүй, гэхдээ тэд бол шунал, нэр төр хөөсөн уламжлалт буюу аналог хүмүүс. Хэрэв Зукерберг тэдний санааг

ÊÈÍÎ

авч хэрэгжүүлсэн бол, тэр тухайн санаанд оюуны өмч гэхээс илүү логик гаргалгаа гэсэн утгаар хандсан гэлтэй. Зарим кино хүний мөн чанар дахь өөрчлөлтийг гярхай ажигладаг – “Social network” бол тэдний нэг. Дэйвид Финчерын найруулга, Аарон Соркины зохиол, Жесси Айзенберг, Жастин Тимберлэйк болон бусад жүжигчдийн жүжиглэлт нийлснээр бодит амьдрал дээр хүмүүстэй төдийлөн ойлголцож чаддаггүй Зукерберг цахим орон зайд өөрийгөө тунхаглаж, 500 сая хүнийг байлдан дагуулж чадсан түүхийг өгүүлэхээс гадна цоо шинэ ертөнцийг үзэх үзлийг тодорхойлжээ. Энэ утгаараа “Social network” зарим хүмүүсийн итгэл, бусдын айдсыг дагуулсан цоо шинэ үзэл санааг бий болгож буй нарийн процессыг илүү ойлгомжтой болгосон юм.

“The King’s Speech”

Энэ киноноос “Social Network”ийн ертөнцийг бий болгосон үйл явцын эхлэлийг олж харж болох юм. Хожим Жорж VI хааны хувиар Английн эзэнт гүрнийг дэлхийн хоёрдугаар дайнд байлдан дагуулах ханхүү Альберт (Колин Фёрт) Эзэнт гүрний их наадмын нээлтээр үг хэлэх гээд чанга яригчтай нүүр тулж буй зураглалаар кино эхэлнэ. Тэр аймшигтайгаар ээрч, эвгүй байдалд орох боловч эхнэр Элизабетын (Хелена Боннэм Картер) тусламжтайгаар өвөрмөц арга барилтай нэгэн хэл ярианы багштай (Жөфри Раш) хичээллэж, улмаар дайн зарласнаа дэлхий дахинд BBC-гийн

микрофоны араас чанга дуугаар мэдэгдэх болно. “King’s Speech” киноны баатрууд ч тэр, итгэл үнэмшил нь ч тэр, маш уламжлалт өнгө аястай (хэл ярианы багшийн хэлснээр, магадгүй хэт уламжлалт ч байж болох юм). Тим Хүүперийн арга барил ч мөн хуучинсаг хэв маягтай буюу жүжигчид, хувцас, тайз болон уламжлалт гурван үе бүтцийн найруулгад суурилжээ. Баатрууд нь “би ийм байх ёстой” гэсэн үүднээс биеэ авч явахыг хичээх бол “Social Network” харин ч эсрэгээрээ, баатруудынхаа дотоод ертөнцийг ил гаргаж тавьснаараа онцлог. Холын зайд радиогоор дуу хоолойгоо цуурайтуулах нэгнээс сая сая хүмүүсийг цахим сүлжээний тусламжтайгаар удирдан залах нэгнийг хүртэл – энэ хоёр кино хүний мөн чанарт технологи хэрхэн яаж нөлөөлснийг яруу тодоор харуулжээ. Гол ялгаа нь, “King’s Speech”-ийн үйл явдал үзэгчдэд илүү ойр буюу бид киноны баатруудтай нэгдмэл байж чадна. Харин “Social Network”-ын баатруудыг ойлгож хүлээж авахад хүндрэлтэй (магадгүй зарим хүмүүс киноны үйл явдлыг даган дуурайж болох юм). Марк Зукерберг бол Төмөр хүн шиг технологийн тусламжтайгаар бий болсон ер бусын баатар гэлтэй.

Swan” 3 “Black Харин одоо бид технологи, тэр битгий хэл бодит байдлыг ардаа

Metacritic.com Тус вебсайт кино, хөгжим, видео тоглоом зэрэгт нэр хүнд бүхий шүүмжлэгч, судлаачдын өгсөн үнэлгээг нэгтгэж оноо (Метакритик оноо) болгон хөрвүүлснээр мэргэжлийн хүмүүсийн ерөнхий чиг хандлагыг үзэгчдэд тайлагнадаг. Мөн жилийн эцэст судлаачдын санал болгосон оны шилдэг бүтээлийн жагсаалтад тулгуурлан нэгдмэл жагсаалт гаргадаг байна. Киноны хувьд, судлаачийн жагсаалтад 1-р байр эзэлсэн кинонд 3 оноо, 2-р байр эзэлсэн кинонд 2 оноо, 3-аас 10-р байр эзэлсэн кинонд 1 оноо өгч, нийлбэр оноог нэгтгэн оны шилдэг киног нэрлэдэг байна. Өөрөөр хэлбэл, мэргэжлийнхэн эдгээр кинонууд шилдэг байсан гэдэг дээр санал нэгдсэн гэсэн үг.

орхиж, үлгэрийн ертөнцөөр аялах гэж байна. Кино бол зүүд мэт хэрэгсэл, тиймдээ ч найруулагчдад баатруудынхаа сэтгэлзүйг ил гаргах ховорхон боломжийг олгодог. “Black Swan” кино Натали Портман, Винсент Кассель нарын хүчирхэг жүжиглэлтэд дөрөөлөн амьдралын үндсэн заагуудыг илэрхийлжээ: эрэгтэй/эмэгтэй, сул дорой/хүчирхэг, төгс/гажигтай, хүүхэд/ эцэг эх, сайн/муу, бодит/домогт. Төгс байдлыг хүсдэг ээж болон хатуу найруулагчийнхаа шаардлагад нийцэхийг хичээх залуу балетчин бүсгүйн тайзны арын амьдралыг Чайковскийгийн “Хунт нуур” өлгийднө. Сэтгэлзүйн асуудлууд нь түүнийг аажмаар бодит байдлаас хөндийрүүлж эхэлснийг бид яваандаа ойлгож, “Хунт нуур” балетын оргил үеийн галзуу хөдөлгөөн түүний амьдралд тусгалаа олох болно. “Black swan” бусад кинотой харьцуулбал жүжигчдийн авьяас чадвараас ихээхэн шалтгаалсан бүтээл болсон ба Портманы балетчин бүсгүйн дүр өөр жүжигчнээс гарах эсэх нь эргэлзээтэй болов уу.

Love” 4 “IЭнэAmболон 2008 оны “Julia”

кинонд Тилда Свинтон гайхамшигтай дүр бүтээж чадсан ч, эдгээр кино хангалттай олон кинотеатрт гараагүйн улмаас үзэгчдэд төдийлөн хүрч чадаагүй нь харамсалтай. Хэн ч үзээгүй киноны дүрд Оскар өгч болох уу? Энэ удаад Свинтон техникийн шинж чанартай бэрхшээлийг хялбархан

МЕТАКРИТИКЫН ШИЛДЭГ АРВАН КИНО №

Киноны нэр

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

The Social Network Winter’s Bone Black Swan Inception Toy Story 3 The Ghost Writer The Kids Are All Right The King’s Speech Carlos 127 Hours

р тик р р ноо кри ОО бай а бай бай т то ад й с и Ме ОН у 1-р 2-р Б Н

95 90 78 74 92 77 86 88 94 82

22 7 7 5 2 5 2 3 5 4

12 6 8 7 3 4 4 4 3 1

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

44 43 28 26 43 25 33 29 21 21 |

¹5

134 76 65 55 55 48 47 46 42 35

ÊÈÍÎ

RottenTomatoes.com Уг вебсайт мөн л шүүмжлэгч, судлаачдын үнэлгээг нэгтгэдэг. Оноог нэгтгэх процесс нь Metacritic.com-ыг бодвол илүү хялбар: шүүмж нийтлэл ерөнхийдөө эерэг өнгө аястай байвал тухайн судлаачийн үнэлгээ FRESH буюу ШИНЭХЭН гэсэн ангилалд багтаж, муу байвал ROTTEN буюу ХӨГЦӨРСӨН ангилалд багтдаг ба нийт үнэлгээний хэдэн хувь нь ШИНЭХЭН ангилалд багтсан бэ гэдгээс киноны нэгдсэн үнэлгээ шалтгаална. Бид тус вебсайтад нийтлэгдсэн 2010 оны хамгийн миа арван киноны жагсаалтыг танилцуулж байна. Өөрөөр хэлбэл, мэргэжлийнхэн эдгээр кинонуудыг огтхон ч үнэлээгүй гэсэн үг. 2010 ОНЫ ХАМГИЙН МИА АРВАН КИНО 1. “Vampires Suck” - 4% “Бүрэнхий” цувралын элэглэл. Дэндүү ерөнхий, огт инээдтэй биш боловч киноэлэглэлээр занималддаг зохиолч-найруулагч Friedberg, Seltzer нарын хувьд шат ахисан бүтээл байж болох юм.

2. “The Last Airbender” - 7% Сүртэй тусгай эффектээс цаашгүй, ойлгомжгүй өрнөл, инээдтэй диалогтой, ямар ч баяр хөөргүй хүйтэн кино..

3. “The Bounty Hunter” - 7% Жерард Батлер, Женифер Анистон хоёрын авьяасыг “The Bounty Hunter” киноны түгээмэл зохиол огт ашиглаж чадсангүй.

4. “Furry Vengeance” - 8% Дэндүү сул санааг хэт сунжруулснаар гол дүрийн жүжигчин Брендан Фрэйзер болон үзэгчдийг 92 минутын туршид зовоожээ.

5. “My Soul to Take” - 9% Таван жилийн дараа кино ертөнцөд эргэн ирсэн найруулагч Вес Кравен ийм уйтгартай, баяр хөөргүй, түгээмэл кино хийх байсан юм бол зүгээр сууж байхгүй яав даа.

6. “Grown Ups” - 10% Гол дүрүүдэд инээдмийн киноны хууччуул тоглосон боловч мэдрэмжгүй найруулга, үсчсэн, болхи юмортой зохиол тэднийг алжээ.

7. “Little Fockers” - 10% Энэ олон одод яах гэж ийм залхуу кинонд тоглодог байна аа? Өмнөх ангиудаасаа илүү ичгэвтэр.

даван туулж (Англи жүжигчин Орос аялгаар Италиар ярина гэж бод), Миланы нэгэн өнөр өтгөн, баян чинээлэг, нилээд хаалттай гэр бүлд бэр орсон Орос гаралтай Эмма гэх эмэгтэйн дүрд тоглосон байна. Түүнийг хэн ч улаан цайм дорд үзэхгүй боловч тэр нэг л ... болж өгөхгүй. Тэр гэрийн эзэгтэй, ээж, эхнэр, олз мөн боловч гэр бүлийн гишүүн биш. Нөхөр, хүү нь гэр бүлээ удирдаж эхлэхэд түүний амьдрал хөдөлгөөнд орно. Охин нь лесби гэдгийг сонсоод Итали эхийн хувиар биш гадны хүний нүдээр харж, гайхан сонирхоно. Тэр тийм зүйл урьд нь сонсож байсаан. Төд удалгүй тэр хүүгийнхээ найз Антонио (Эдоардо Габбриеллини) хэмээх тогооч залуутай танилцана. Тэд нэг нэгэндээ татагдаж, улмаар амрагууд болно. Жүжигчдийн хувьд дэлгэцнээ сексыг харуулах олон арга байдаг, тэгээд ч Свинтон хэзээ ч өөрийгөө давтдаггүй, тэр энд Эммагийн дүрд бүрэн орж, дүр хүслээр бус, аз жаргалаар оргилсон далан задарч буй мэт хүчирхэг тоглолт үзүүлжээ. Тэр Эммагийн дүрээр олон жилийн туршид гэр бүлийнхээ хэрэгцээнд анхаарч ирсэн ч, хэдхэн хоногт өөрийн хэрэгцээг ухаарсан эмэгтэйг харуулжээ. Тэр дэндүү удаан хэн нэгэн Антониог хүлээсэн гэлтэй...

“Winter’s Bone”

Хүчирхэг эмэгтэйн дүрд суурилсан бас нэг кино. Жүжигчин Женифер Лоуренс Озаркын уулан дахь бөглүү газар хоёр дүүгээ асран халамжлах 17 настай Рии охины дүрд тогложээ. Ээж нь гэж сэтгэл зүрхний хувьд эзгүйрсэн эмэгтэй өдөржин зүгээр сууна. Хар тамхины хэргээр ял авсан аав нь аль хэдийн арилж өгсөн. Рии нийгмийн халамж, хөршүүдийн гарыг харан байж дүү нараа тэжээхийг оролдоно.

8. “Marmaduke” - 10% Дэндүү уйтгартай. Байдаг л нэг ярьдаг амьтад, бохир онигоо.

9. “Saw 3D” - 11% Хайнга найруулга, муу жүжиглэлт, логик муутай зохиол: “Saw” цувралын хамгийн сул анги.

10. “Killers” - 11% Боевик/инээдмийн кино гэгдсэн боловч боевик ч биш, инээдтэй ч биш.

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

Гэр бүл нь орон байргүй болох шахахад, Рии ялаас зугтсан аавыгаа хайж олох шаардлагатай болох ба урт удаан аялалд гарна. Эцсийн зорилго нь аавыгаа олох – амьд ч бай, үхсэн ч бай. Хэрэв аавынх нь цогцос ч болтугай олдохгүй бол, гэр бүл нь үгүй болно. Тэр аймшгийн

зохиолд гардаг шиг зэрлэг зэлүүд газраар аялах ба найруулагч Дебра Граник алслагдмал газар нутгийн улиг болсон зураглалаас татгалзаж, мартагдашгүй дүрүүдийг – туслах дүрүүд нь хүртэл – бий болгожээ. Рии бол яах аргагүй мундаг эмэгтэйн дүр.

6 “Inception” Зүүдний архитектур дотор

хийгдсэн кино. Киноны гол баатар (Леонардо ДиКаприо) бизнесийн өстөнгүүдийн оюун санаанд нэвтрэн орох зорилгоор нэгэн залуу архитекторт (Эллен Пэйж) тийм ер бусын орон зайг бий болгох даалгавар өгнө. Кино бүхэлдээ үйл явц буюу зүүд, бодит байдал холилдсон орон зайг нэвтлэн гарах талаар өгүүлдэг – зүүдэн доторх бодит байдал, бодит бус зүүд. Найруулагч Кристофер Ноланы киноныхоо ээдрээтэй зохиол дээр арван жил ажилласан гэдэг, үнэхээр санаанд багтамгүй том ажил. Зүүдэнд архитектур гэж бий юу? Ямар ч байсан энэ киноны хувьд архитектур зайлшгүй шаардлагатай. Би лав сүүлийн үед зүүдэндээ хальт танил гудамж талбай, байшин барилга дундуур тэмтчиж, хаа нэг тийш эргэн очих гээд л тэмцээд байх болсон. Заримдаа хаашаа явж байгаагаа мэднэ (жишээ нь, усан онгоцноос буугаад галт тэрэгт суух боловч ачаагаа баглаагүй болохоор онгоцондоо хоцрох гэх мэт). Заримдаа асар том зочид буудалд байна. Заримдаа танигдахааргүй болтлоо өөрчлөгдсөн Иллинойн Их сургуулийн хотхонд. Энд эргээд, зам гараад, дээшээ гарч ирэх гэх мэт ямар нэг абстракт жим байгаад байх шиг. Хүсвэл зурж үзүүлж ч болох юм. “Inception”-ыг үзсэнээс хойш, миний тархи лав архитектурын шинж чанартай орон зайг үүсгэдэг юм байна гэж бодох болсон, тийм ч учраас “Inception” бол, бусад бүх кино шиг, сэрүүн зүүд юм гэсэн дүгнэлтэд хүрч билээ.

Secret in their Eyes” 7 “The Энэхүү 2009 оны Аргентин кино

өнгөрсөн жилийн Оскараас шилдэг гадаад киноны шагнал авсан ч, АНУ-д

ÊÈÍÎ

2010 онд нээлтээ хийсэн болохоор энэ жагсаалтад яг таарна. Киноны үйл явдал 1974-2000 оны Буэнос Айрес хотноо өрнөх бөгөөд нэгэн шүүгч эмэгтэй, тэтгэвэртээ гарсан мөрдөн байцаагч хоёр 26 жилийн дараа эргэн уулзаж буйг харуулна. Тэд 1974 онд нэгэн хүн амины хэрэг дээр хамтран ажиллаж байсан ба эрэгтэй нь буруу хүмүүс яллагдсан гэдэгт өнөөг хүртэл эргэлздэггүй. Хэрэг тухайн үеийн улс төрийн нөхцөл байдал болон төрийн дайсан ангилалд багтсан хүмүүс учир битүүлгээр алга болж байсантай нягт холбогдоно. Зохиолч-найруулагч Хозе Кампанеллагийн хувьд гэмт хэргийн асуудал чухал ч, тэр хоёр дүрийн хайр сэтгэлийн холбоонд илүү ач холбогдол өгчээ. Гэхдээ энэ бол жирийн нэг хайрын түүх биш. Учир нь тэд нас бие гүйцсэн хүмүүс – туршлагатай, асуудалтай – тэд бол тэмцэгчид. Хайр дурлал бол тэдний хувьд мөрий өндөртэй тоглоом, тиймдээ ч илүү үнэ цэнэтэй.

“The American”

Энэ удаад Жорж Клүүни тусгай аллагад зориулан тусгай зэвсэг зохион бүтээдэг нууцлагдмал эрийн дүрийг амилуулжээ. Тэр бүтээсэн зэвсгээ захиалагчдад хүлээлгэн өгч, тэр даруйдаа ул мөргүй алга болж чаддаг нэгэн. Харин одоо хэн нэгэн түүнийг бүр мөсөн алга болгохыг хүснэ. Зохиолын хувьд уламжлалт триллер боловч түгээмэл триллерүүдийг бодвол маш өвөрмөц арга барилтай. Юу ч тайлбарлагдахгүй. Энэ утгаараа “The American” бол сонгодог минималист ажил юм. Бид зохиолтой хир сайн холбогдохоос бүх зүйл шалтгаална. Учир нь бүх үйл явдал хоёрхон үгэн дээр тогтдог: “Ноён Эрвээхэй”. Бид маш анхааралтай байж, энэ үгийг ганц удаа, ердөө ганцхан удаа, буруу хүн хэлснийг анзаарах ёстой – тэгвэл зохиолын утга санаа орвонгоороо эргэнэ. Антон Корбэйний найруулсан уг киног цөөн хэдэн судлаачид ихэд үнэлсэн. Ихэнх нь огт үнэлээгүй. Зарим уншигчид надаас тасалбарын мөнгөө нэхсэн бол үнэхээр гайхалтай бүтээл

болжээ гэсэн зурвас ч ирсэн. Уг кино бас нэгэн царайлаг залуу (Ален Делон) нэгэн нууцлагдмал алуурчны дүрд тоглосон Жон-Пьер Мельвиллын “Le Samourai” хэмээх 1967 оны киног санагдуулж билээ. Үйл явдлыг ямар ч сэтгэл хөдлөлгүй өгүүлж, нууцаа хадгалсаар байгаад цагийн зүү мэт эцсийн дуугаралтаараа бүхнийг тодруулан төгсдөг кино.

Are All Right” 9 “Kids Киноны гарчгийг янз бүрээр тайлж

болно: бүх хүүхдүүд зөв байдаг, эсвэл энэ хүүхдүүд зөв хүүхдүүд, эсвэл лесби хүүхнүүд гэр бүл болж, хүүхэд өсгөх нь зөв. Хоёр бүсгүй хоёулаа хиймлээр үр сулгуулан хүүхэд гаргасан ба нэг донор ашигласан болохоор хүүхдүүд нь нэг аавтай. Удаан ханилсан ээжүүдийн дүрийг Жулиан Моор, Аннет Бэннинг нар бүтээжээ. Хүүхдүүд нь (Миа Васиковска, Жош Хатчерсон) ээж нартаа хэлэлгүйгээр аавтайгаа холбоо тогтоосноор хүүхдийн эцэг маш санамсаргүйгээр тэдний гэр бүлийн амьдралд орж ирэх болно. Зөвхөн нэг удаагийн үүрэг гүйцэтгэх ёстой байсан нөхөр шүү дээ. Хиппи, бүх зүйлд маш хайнга ханддаг ногоочны дүрд Марк Раффоло тогложээ. Хүүхдүүдтэйгээ танилцсан нь, ээж нар нь гэрлэсэн нь, түүнийг оройн хоолонд урьсан нь – энэ бүхэн түүнд тун догь санагдана. Өөрөөр хэлбэл... тийм дээ, тэгэлгүй яах вэ, яагаад үгүй гэж? Гэр бүл ямар чухал болохыг харуулсан энэхүү инээдмийн кино харьцангуй гүнзгий өнгө аястай болжээ.

Ghost Writer” 10 “The Дурсамж түүх багатай залуу

хэт олон дурсамжтай хүний амьдралд хутгалдвал юу болдог талаар өгүүлэх энэхүү кино найруулагч Роман Полански эргэн ирснийг гэрчилж байна. Нэгэн зохиолч залуу (Эван МакГрегор) Их Британий Ерөнхий сайд агсны намтрыг түүний нэрийн өмнөөс бичих ажилд хөлслөгдөнө (Ерөнхий сайдын дүр Тони Блэйртэй өвчсөн мэт адилхан байсныг хэлээд юу гэх вэ). Зохиолч залуу бүх хүн гэмт хэрэгтэн болж харагддаг Агата

ТАРАНТИНОГИЙН 2010 ОНЫ ШИЛДЭГ 11 КИНО Найруулагч Квентин Тарантиногийн 2010 оны шилдэг киноны жагсаалтад Ноланы “Inception” багтаагүй нь олон хүнийг гайхашруулж мэдэх юм. Сонирхолтой нь, түүнд хамтрагч Роберт Родригезийнх нь “Machete” ч мөн таалагдаагүй бололтой. Тарантино өөрийн сонголтыг нарийн тайлбарлаагүй нь харамсалтай. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Toy Story 3 The Social Network Animal Kingdom I Am Love Tangled True Grit The Town Greenberg Cyrus Enter The Void Kick Ass

Кристигийн детектив зохиолд гардаг шиг нэгэн алслагдмал байшинд бүгж, даалгавраа судалж эхэлнэ. Нөхөртэйгээ Кэмбрижийн Их сургуульд танилцсан Ерөнхий сайдын гэргий Рүт (Оливиа Уильямс) бол ухаантай хирнээ цөхөрсөн эмэгтэй, харин даргатайгаа явалддаг туслах Амелия (Ким Каттралл) мөн ухаантай ч, маш зальтай. Ил харагдаж буй бүх зүйл худал байж болзошгүйг нотлох ноцтой баримт олсноор зохиолч эр амь нас нь хүртэл хутганы ирэн дээр ирснийг ойлгодог. Энэ бол триллер найруулж чаддаг хүний бүтээл. Маш тайван, итгэлтэйгээр үйл явдлыг хүүрнэж, үзэгчдэд хүлээлт бий болгоно. Жүжигчид нь ч сонирхолтой, нууцлагдмал дүрүүдийг чадварлагаар бүтээжээ. Киноны уур амьсгал нэг л жихүүн, саарал, хүйт даасан, үндсэн интерьер нь ч ялгаагүй. Нэг хэвэнд цутгасан юм шиг триллер олширсон энэ үед Поланскийн бүтээл энэ жанрын сонгодог уламжлалыг санагдуулж орхив.

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÒÅÕÍÎËÎÃÈ

iPad-аа

ЗЭВСЭГЛЭЕ!

-Ç.Î÷èð

> Өдөр ирэх тусам гар утасны ид шид нэмэгдэж, компьютерын овор хэмжээ багасдаг ч, iPad хэмээх утас гэхэд утас биш, компьютер гэхэд компьютер биш хэрнээ “танд зайлшгүй хэрэгцээтэй багаж” эрэлт ихтэй хэвээр байна. Apple-ынхан цоо шинэ хэрэглээ бий болгохдоо сайн шүү дээ. Ямар сайндаа Барак Обама хүртэл iPad 2 захисан гэж цуурч байх вэ. iPad-ын үндсэн давуу тал бол Apple App Store дахь олон зуун мянган app буюу бичил програмыг суулгах боломж. Шинэхэн iPad-аа өөрийн хэрэгцээ шаардлагад тохируулаад тоноглочихсон байхад компьютераа үгүйлээд байх нь юу л бол. Танд ямар нэг хэрэгцээ гарсан л бол, түүнд чинь таарч тохирсон аятайхан app байж л таарна. Даанч App Store-оос Монгол хаягтай төлбөрийн картаар наймаа хийж болдоггүй нь харамсалтай. Арга буюу хулхи хаягаар өөр улсын App Store-д бүртгүүлж, үнэгүй програм татах эрхтэй болох л арга зам бий

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

(хэрэв төлбөр хийж болдог байсан бол манайхан өнөөх алдарт Angry Birds тоглоомыг хийдэг нөхдүүдэд хэдэн доллараа тушаах л байсан болов уу). Нэгэнт Apple Монголчуудаас мөнгө авахыг хүсэхгүй байгаа хойно, iPadаа шоронгоос нь суллаад хулгайн програм суулгаж болох л байх... даанч тэгээд сууж байх зав хаана байна? Тэгээд ч ихэнх хүмүүсийн анхан шатны хэрэгцээг хангаж чадах үнэгүй програм хангалттай олон бий. Иймд “Ес далан зургаа” сэтгүүл iPad-чингууддаа дараах үнэгүй хэрнээ хэрэгтэй, ашиглахад хялбар 9 app-ыг санал болгож байна. iPad-аа зэвсэглэх үү?

EZstat: Статистикийн мэдээ EZstat бол Монголчуудын хийсэн анхны iPad app. Үндэсний Статистикийн Хорооноос гаргадаг тоон мэдээллийг эмхэтгэн түгээх зорилготой энэхүү програм нь Сангийн яамны захиалгаар “Мизорн” ХХК-д зохион бүтээгджээ. Тоон мэдээг хүснэгт эсвэл графикаар харж болохоос гадна тухайн үзүүлэлтийн эх үүсвэр, аргачлал зэрэг мета мэдээллийг багтаасан байна. Харин одоо Үндэсний Статистикийн Хороо мэдээгээ илүү түргэн шуурхай гаргадаг болчихвол ч...

Хэрэв та Microsoft Office-ын OneNoteыг ашиглаж байсан бол Evernote танд таалагдана. Дижитал тэмдэглэлийн дэвтэр гэж хэлж болох Evernote нь тэмдэглэл хөтлөх, таалагдсан зураг, веб хуудсаа архивлахад зориулагдсан аппликэйшн юм. Таны тэмдэглэл онлайн хадгалагдах тул iPad дээр бичсэн санаагаа утаснаасаа үзэж, улмаар компьютер дээрээ засварлаж болно (энэ тохиолдолд бүх төхөөрөмж дээрээ Evernote суулгасан байх шаардлагатай). iPad хувилбарын хувьд, аудио тэмдэглэл хийж болдог нь таалагдсан, бичлэгийн чанар нь ч дажгүй юм билээ.

Evernote

Apple-ын өөрийнх нь бодож олсон ном уншигч. iPad-ын LED дэлгэц удаан хугацаанд ном уншихад нэг их тохиромжтой биш ч, ганц хоёр цаг суухад нүд өвдөх нь гайгүй юм билээ. Apple-ын номын дэлгүүрээс төрөл бүрийн сонгодог ном зохиолыг үнэгүй татах боломжтой ч, шинэ ном худалдаж авахад бас л бэрхшээлтэй. Давуу талын хувьд, номын сандаа pdf өргөтгөлтэй файл хадгалах боломжтой, мөн built-in толь бичигтэй – мэдэхгүй үгээ ганц дарахад л тайлбар нь гараад ирнэ (iPad арван жилийн өмнө гарсан бол гарцаагүй онц сурах байж дээ).

iBooks

Одоо ч гэрэл зургаа фотошопдож үзээгүй хүн ховор болсон байх. Гэхдээ Фотошоп бол дэндүү нүсэр, мэргэжлийнхэнд зориулагдсан програм, харин iPad-д зориулагдсан Adobe PS Express бол ашиглахад хялбар, ойр зуур зураг янзлахад яг таарсан эд. Хэрэв танд зураг зурах, эсвэл ганц нэг санаагаа гараар тэмдэглэх шаардлага гарвал Adobe Ideas-ыг ашиглаарай. Хоёулаа Adobe, хоёулаа үнэгүй.

Adobe PhotoShop Express, Adobe Ideas

Facebook, Twitter, Flickr дээрх найзуудынхаа бичлэг, санал болгосон холбоосыг элдэв сурталчилгаагүй, дизайнлаг орчинд уншъя гэвэл Flipboard-ыг суулгаарай. Олон нийтийн сүлжээ сайтуудаас гадна мөн өөрийн Google Reader-т бүртгэлтэй вебсайт, блогуудад нэмэгдсэн шинэ бичлэгийг унших боломжтой. Дизайны хувьд үнэхээр гайхалтай, iPad-ын ид шидийг бүрэн дайчилсан гэлтэй. Хэрэв та элдэв маяггүй энгийн RSS уншигчтай болмоор байвал Pulse News-ыг санал болгоё. Бас л дизайнлаг, дээр нь хурдан, мөн оффлайн горимтой.

Flipboard, Pulse News Dropbox үйлчилгээний тусламжтайгаар өөртөө хэрэгцээтэй файлуудаа онлайн хадгалснаар iPad, компьютер, гар утасныхаа хооронд ямар ч асуудалгүй файл солилцох, sync хийх боломжтой болох юм. Мөн нээлттэй хавтас бий болгон хүмүүстэй файл солилцож болно. Өөрөөр хэлбэл, вирусны үүр болсон флаш диск тээж явах, эсвэл iPad-аа заавал ПС-тэйгээ залгах шаардлагагүй гэсэн үг. Бас нэгэн давуу тал нь та онлайн дансандаа дурын өргөтгөлтэй файл хадгалах боломжтой. Dropbox–ын үнэгүй дансанд 2 гигабайт мэдээлэл хадгалах эрх дагалдана.

Dropbox

Компьютер дээр урт нийтлэл эсвэл ном унших шиг зовлон байдаггүй, харин iPad дээр бол өөр хэрэг. Нэтээс олсон уншууртай нийтлэлээ завтай үедээ тухлан сууж байгаад уншихыг хүсвэл Read It Later-т сануулахад л болох нь тэр. Таны сануулсан веб хуудас автоматаар оффлайн хадгалагдах тул заавал интернэт орох шаардлагагүй.

Read It Later

Хэрэв та iPad-ндаа дуу хөгжим хадгалдаг бол SoundHound-ыг заавал суулгаарай. Дуу тоглуулагч нь Apple-ын тоглуулагчаас илүү өргөн боломжтой ба дууны үг, видео клипны холбоос гэх мэт нэмэлт мэдээлэлтэй. Мөн дурын дууг аялах төдийд л хэний, ямар дуу болохыг нь хэлээд өгөх шидтэй.

SoundHound

Википедиа гарснаас хойш өндөр үнэтэй нэвтэрхий толь хийдэг компаниудын бизнес хаагдсан гэж хэлж болно. Үе үе дүрсгүй нөхдүүд олон долоон юм бичиж орхидог ч, ямар нэг сэдвээр ерөнхий ойлголттой болоход Википедиа дахь мэдээлэл хангалттай байдаг. iPad-ндаа Wikipanion суулгачихсан байхад санаа амар Викигээр дэмий тэнэж болно.

Элдэв янзын кодек суулгалгүйгээр төрөл бүрийн видео файл тоглуулахыг хүсвэл VLC-г суулгахыг зөвлөе. Appleын төхөөрөмжүүд DivX, Xvid г.м. өргөтгөлтэй файл тоглуулж чаддаггүй бол VLC байхад ямар ч асуудалгүй. iPad-аа тэврээд кино үзээд байж дээ.

ÒÅÕÍÎËÎÃÈ

VLC

Wikipanion

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÓÐÀÍ ÇÎÕÈÎË

—Ô¸äîð Äîñòîåâñêèé— “ÃÀÇÀÐ ÄÎÎÐÕÈÉÍ ÒÝÌÄÝÃËÝË”

II-ð á¿ëýã Íîéòîí öàñíû óëìààñ ¯ðãýëæëýë. Ò¿ð¿¿÷ íü ºìíºõ äóãààðò. Êîãäà èç ìðàêà çàáëóæäåíüÿ Ãîðÿ÷èì ñëîâîì óáåæäåíèÿ ß äóøó ïàäøóþ èçâëåê, È, âñÿ ïîëíà ãëóáîêîé ìóêè, Òû ïðîêëÿëà, ëîìàÿ ðóêè, Òåáÿ îïóòàâøèé ïîðîê; Êîãäà çàáûâ÷èâóþ ñîâåñòü Âîñïîìèíàíèåì êàçíÿ, Òû ìíå ïåðåäàâàëà ïîâåñòü Âñåãî, ÷òî áûëî äî ìåíÿ, È âäðóã, çàêðûâ ëèöî ðóêàìè, Ñòûäîì è óæàñîì ïîëíà, Òû ðàçðåøèëàñÿ ñëåçàìè, Âîçìóùåíà, ïîòðÿñåíà... È ò.ä., è ò.ä., è ò.ä. Í.À. Íåêpàñîâûí ÿðóó íàéðãààñ

Тэр үед би дөнгөж хорин дөрвөн настай байсан юм. Амьдрал минь хэдийнээ баргар, замбараагүй, хүн зэрлэгштэл ганцаардмал болсон байсан үе. Би хэнтэй ч нийлдэггүй байлаа, яваандаа бүр хүмүүстэй ярихаас ч зүрхшээж, өөрийн мухартаа улам бүр шигдсээр байв. Ажил алба, тамгын газартаа бол аль болох хүнтэй харц тулгарахгүй явахыг хичээнэ. Ажлынхан маань

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

намайг хачин балай нөхөр гэж боддог, дээр нь над руу нэг л жигшсэн харцаар хардаг нь мэдрэгддэг байлаа. Бусад хүмүүст яагаад ийм мэдрэмж төрдөггүй юм бол, яагаад хүмүүс түүн рүү жигшсэн харцаар хардаг гэж бодогддоггүй юм бол гэсэн бодол толгойд эргэлдэнэ. Тамгын газарт үзлийн царайтай, дээрэмчин гэмээр төрхтэй нэг нөхөр байсан юм. Би лав тийм царайтай байсан бол хэн рүү ч эгц харж зүрхлэхгүй байсан. Бас нэг дэндүү гэхэд арай дэндүү хуучирсан хүрэмтэй нөхөр байсан санагдана, хажуугаар нь өнгөрөхөд л өмхий ханхална. Гэтэл тэр хоёр хүртэл юу

ч болоогүй юм шиг авирлаж, огтхон ч санаа зовсон шинжгүй явахыг яана – хувцасны талаар ч тэр, царай зүсний талаар ч тэр, сэтгэл санааны хувьд ч тэр. Тэр хоёрын аль нь ч хүмүүс түүн рүү жигшсэн харцаар хардаг гэж ургуулан боддоггүй, тэгж бодсон ч дарга нар л тэгж хараагүй бол бусад нь яамай гэж бодно. Одоо бодох нь ээ, тухайн үед би өөрийн хязгааргүй ихэрхүү зан буюу өөртөө хэт өндөр шаардлага тавьдаг тэрхүү зангийнхаа улмаас өөрөө өөрийгөө голсон харцаар уурсан ширтэж, улмаар өөрийн харцыг бусад хүмүүст тийнхүү хамаатуулдаг байсан гэлтэй. Би, жишээ нь, өөрийнхөө царай зүсийг үзэн яддаг байсан юм, жигшүүртэй санагддаг байлаа, тэр битгий хэл, намайг сайтар харвал ямар нэг өөдгүй бодол ажиглагддаг гэж харддаг байлаа. Тийм ч учраас ажил дээрээ очих тоолондоо хүмүүс намайг өөдгүй бодолд сэрдэх вий гэсэндээ аль болох бие даасан загнаж, аль болох шударга шулуун царайлахыг хичээнэ. “Царай муутай байсан ч яадаг юм, - гэж бодно, - гэхдээ ядаж шударга, хурц, хамгийн гол нь ухаантай царайтай байвал болох нь тэр”. Даанч миний нүүр царай хэзээ ч тийм сайн сайхан зүйлийг илэрхийлж чадахгүй гэдгийг зовон байж ухамсарладаг байсан юм. Хамгийн аймшигтай нь, миний нүүр царай надад гайхалтай тэнэг санагддаг байв. Гэтэл миний хувьд ухаантай харагдах нь л хамгаас чухал байсан юм – сүрхий ухаантай төрхтэй байсан бол өөдгүй харагдсан ч яах вэ дээ.

ÓÐÀÍ ÇÎÕÈÎË

тамгын газраас зөвхөн надад л “би хулчгар, би бол боол” гэсэн сэтгэгдэл төрдөг байсан байх, би хэт хөгжсөн болохоор л надад тэгж санагддаг байсан гэсэн үг. Санагддаг ч гэж дээ, үнэн хэрэгтээ тийм л байсан юм чинь: би үнэхээр хулчгар, үнэхээр л боол байсан хойно. Үүнд би эмзэглэдэггүй. Манай үед ёс төртэй хүн бүр хулчгар байх ёстой, боол байх ёстой. Энэ бол түүний энгийн зан төлөв. Би үүнд итгэлтэй байна. Тэр тийм л хувь заяатай, тийм л бүтэцтэй. Зөвхөн энэ цаг үед ч биш, ямар нэг тохиолдлын учир шалтгааны улмаас биш, ер нь бүх цаг үеийн ёс төртэй хүн болгон хулчгар байх ёстой, боол байх ёстой. Энэ бол хорвоо ертөнцийн бүх ёс төртэй хүмүүсийн хувьд байгалийн хууль юм. Аль нэг нь ямар нэг зүйл дээр зориг гаргалаа гэхэд, түүндээ тайтгарч болохгүй, учир нь тэр өөр нэгэн зүйлийн өмнө хулчийж л орхино. Энэ бол цорын ганц бөгөөд үүрдийн гаргалгаа. Зөвхөн илжигүүд болон тэдний зулбасгууд л зориг гаргадаг, тэглээ гээд тэд ч гэсэн мөнөөх ханы өмнө зогтусдаг шүү дээ. Тэдэнд анхаарал хандуулах ч хэрэггүй, яагаад гэвэл тэд бол юу ч биш. Тэр үед намайг бас нэг зүйл зовоодог байсан юм: юу вэ гэвэл, надтай хэн ч адилгүй, би ч бас хэнтэй ч адилгүй гэх бодол. “Би ганцаараа шүү дээ, харин тэд бол бүгдээрээ”, - гэж бодон бодлогоширдог байлаа. Энэ бүхнээс харвал, би ч балчир жаал байж дээ.

Тамгын газрын бүх хүмүүсийг би, мэдээж хэрэг, үзэн яддаг байсан, эхнээс нь авахуулаад дуустал нь, тэднийг бүгдийг нь үл тоомсорлодог байсан атлаа яагаад ч юм тэднээс айдаг ч байсан юм шиг. Заримдаа бүр тэднийг өөрөөсөө илүүд үзнэ гээч. Тухайн үед би гэнэт гэнэт огцом хувирдаг байсан юм: нэг бол үл тооно, эсвэл өөрөөсөө илүүд үзнэ. Хөгжингүй, ёс төртэй хүн өөртөө хязгааргүй өндөр шаардлага тавилгүйгээр, өөрөө өөрийгөө үзэн ядалгүйгээр ихэрхүү загнах боломжгүй. Үл тоосон ч гэсэн, илүүд үзсэн ч гэсэн, би замд тааралдсан болгоны өмнө харцаа бууруулчихдаг байсан юм. Би бүр туршилт хийдэг байсан гээч: хэн нэгний харцыг тэвчиж чадах нь уу үгүй юу гэж, даанч цаг ямагт би л түрүүлж харцаа бууруулж таардаг байв. Энэ бүхэн намайг ёстой галзууруулдаг байлаа. Би инээдтэй харагдахаас үхтлээ айдаг байсан болохоор гаднах төрхтэй холбоотой бүх зүйлд нэгэн хэвшмэл байдлыг эрхэмлэдэг байв, хүмүүс юу хийнэ, түүнийг нь зүрх сэтгэлээрээ даган дуурайж, ямар нэг этгээд авир гаргахаас айдаг байв. Даанч би яаж тэсэх вэ дээ. Би чинь өвчилтлөө хөгжсөн нөхөр шүү дээ, манай үеийн хөгжингүй хүн ямар байх ёстой, яг л тийм. Харин тэд бол тэнэг, хонин сүрэг мэт нэг нэгэнтэйгээ адил хүмүүс. Магадгүй манай

Харин заримдаа бол шал өөр авир гаргана. Жирийн үед тамгын газар руу явахаас ч дургүй хүрч, ажил тарах үед өвдчихсөн байдаг байсан бол заримдаа бүх зүйлийг үл тоомсорлох зурвас ирнэ (миний хувьд бүх зүйл зурвасаар шийдэгддэг байсан юм), хүлцэнгүй бус, цамаан зандаа инээд хүрч, өөрийгөө хэт романтик нэгэн хэмээн зэмлэнэ. Хэнтэй ч ярихыг хүсдэггүй нөгөө нөхөр чинь нэг л мэдэхэд хачин яриа болж, хэн нэгэнтэй найзлахыг хүснэ. Ийм үед цамаан зан минь ор үндэсгүй алга болчихдог байв. Хэн мэдэх вэ, надад угаасаа тийм зан байгаагүй, тэр бол ердөө хиймэл, ном зохиолоос олж авсан маяг байсан ч юм билүү? Би өнөө хир энэ асуултыг тайлж чадаагүй. Нэг удаа бүр тэдэнтэй найзалж, гэрт нь очиж, хөзөр тоглож, архи уун улс төр ярих болсон гээч... Гэхдээ энд нэг тодотгол хийхийг зөвшөөрнө үү. Нийтэд нь яривал, бидэнд, өөрөөр хэлбэл Оросуудад, хэзээ ч тэнэг, агаарын юм ярьдаг Герман эсвэл Франц маягийн романтикууд байгаагүй. Тэдэнд юу л үйлчилдэггүй шүү дээ, хөл доор нь газар антаж байсан ч гэсэн, Франц улс тэр аяараа гудамжинд үхэж байсан ч гэсэн –

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÓÐÀÍ ÇÎÕÈÎË

тэд огтхон ч өөрчлөгдөхгүй, үхэн үхтлээ агаарын дуугаа дуулсаар л байдаг, яагаад гэвэл тэд тэнэг. Харин манайд бол, Оросын газар нутагт, тийм тэнэг хүн байхгүй гэдэг нь ойлгомжтой, энэ л биднийг элдэв янзын Германчуудаас ялгадаг. Өөрөөр хэлбэл, манайд цэвэр “агаарын” нөхдүүд байдаггүй. Тухайн үеийн “эерэг” шүүмжлэгчид, нийтлэлчид л элдэв янзын Констанжогл болон Петр Иванович нарыг бодож олсноор тэднийг манайхны идеал хэмээн өргөмжлөн тэнэгтэж, манай романтикуудыг Германд юм уу, Францад байдаг шиг агаарын нөхдүүдтэй адилтган тодорхойлсон. Эсрэгээрээ, Оросын романтикын шинж чанар агаарын-Европынхтой огтхон ч адил биш, харин ч эсрэгээрээ, Европын хэмжүүр энд ер тохирохгүй. (Энэ үгийг хэрэглэхийг зөвшөөрнө үү: “романтик” – хуучирсан нэр томьёо л дээ, гэхдээ нэр төртэй, ойлгомжтой, хэн бүхэнд танил үг.) Манай романтикын үндсэн шинж чанар бол – бүх зүйлийг ойлгох, бүх зүйлийг олж харах, бүр хамгийн ухаантай хүнээс ч илүү тод харах явдал; юутай ч эвлэрэхгүй байх, тэгсэн хирнээ юунд ч цамаан хандахгүй байх; бүх зүйлийг тойрч гарах, бүх зүйлд буулт хийх, бүх хүнтэй эвтэйхэн харьцах; хэрэгтэй хийгээд ойлгомжтой зорилгоос хэзээ ч харцаа салгалгүй амьдрах (албан газраас тавьж өгдөг элдэв янзын байр сууцхан, тэтгэвэр тэтгэмжхэн, одон медаль гэх мэт үүнд хамаарна) - уг зорилгоо элдэв янзын сэтгэл хөдлөл, уянгын шүлгэнцрийн ботийн завсраар хүртэл олж харах, тэгсэн мөртлөө насан туршдаа “сайн сайхан бүхнийг” өөртөө хадгалж, хажуугаар нь өөрийгөө хүртэл үнэт эдлэлээ нандигнан хадгалж буй мэт элдэв янзын даавуу сэлтэд ороон нандигнахаа мартахгүй, мөнөөх “сайн сайхан бүхний” тусын тулд шүү дээ. Өргөн цар хүрээтэй хүн, романтик бол луйварчдын дунд хүртэл нэг номерын луйварчин болдог юм шүү, надад итгэ... надад туршлага бий. Хэрэв тэр ухаантай бол шүү дээ. Би юу гэх нь энэ вэ! романтикууд хэзээд ухаантай байдаг, манайд ганц нэг тэнэг романтик тааралддаг ч, тэднийг тооцохгүй, учир нь тэд нас бие гүйцмэгцээ Герман хүн болон дахин мэндэлж, өөрийн үнэт эдлэлийг эвтэйхэн хадгалахын тулд хаа нэгтээ, Веймард ч юм уу, Шварцвальдад оршин суухаар оддог гэдгийг хэлэх гэсэн юм. Би, жишээ нь, өөрийн ажил албыг чин сэтгэлээсээ жигшдэг байсан ч, албан шаардлагаар буюу нэгэнт тэнд суугаад цалин авдаг хүний хувьд хэзээ ч ажил албаа нулимж байгаагүй. Эцсийн бүлэгт, огт нулимаагүй гэдгийг анхаараарай. Манай романтик бол өөр ажилд орох боломж харагдаагүй тохиолдолд нулимахын оронд солиорохоос ч буцахгүй (солиорох нь ч маш ховор), тэгээд ч хэн ч түүнийг хөөж халдаггүй, хэт солиорсон нэгнийг нь “Испанийн хааны” дүрээр шар хад рүү л аваачдаггүй юм бол шүү

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

дээ. Тэгээд ч манайд зөвхөн тураалтай, шар үстэй нөхдүүд л солиордог нь батлагдсан. Ихэнх романтикууд хожим маш өндөр цол хэргэм хүртдэг шүү дээ. Гайхалтай олон талт авьяас! Эрс тэс мэдрэмж хүртэх гайхалтай чадвар! Би тухайн үед ингэж л тайтгарч байсан, одоо хэр ингэж бодсон хэвээр. Тийм ч учраас манайд маш олон “өргөн цар хүрээтэй хүмүүс” байдаг, байдгаараа унаж тусаж байсан ч, өөрийн идеалыг гээдэггүй, тэглээ гээд тэрхүү идеалынхаа төлөө ганц хуруу ч хөдөлгөдөггүй, адгийн тонуулчин, хулгайч байсан ч, анхны идеалаа нулимс дуслуулан хүндэлсээр сэтгэлийнхээ угт шударга хэвээр үлддэг. Тийм ээ, зөвхөн манайд л хамгийн зартай луйварчин хүртэл сэтгэлийнхээ угт чин үнэнч, дээд зэргийн шударга нэгэн байдаг атлаа луйварчин чигээрээ дуусдаг. Давтан хэлье, манай романтикууд нэг л мэдэхэд сүрхий ажил хэрэгч луйварчид болон төрөл арилждаг шүү дээ (“луйварчин” хэмээх үгийг сайн санаж хэрэглэж байгааг минь ойлгоорой), бодит байдлыг айхтар мэдэрч, эерэг бүхнийг мэддэгт нь удирдлага, хамт олон нь гайхшран мэлмийрч, дэмий толгой сэгсрээд л өнгөрдөг. Олон талт чадварын хувьд үнэхээр гайхалтай, тэр цаашид яаж хөгжиж, ирээдүйд бидэнд юу авчрахыг ёстой бурхан тэнгэр л мэднэ. Дажгүй материал! Инээдтэй нь ч байна уу, согтуугийнх нь ч байна уу, ямар нэг эх оронч үзэлд автан ингэж хэлээгүй юм шүү. Гэхдээ юу гээч, та дахиад л намайг тоглоом хийж байна гэж бодож байна уу. Эсвэл, хэн мэдлээ, магадгүй харин ч эсрэгээрээ, намайг үнэхээр ингэж боддог гэдэгт итгэж байна уу. Ямар ч байсан, ноёд оо, та юу ч гэж бодсон, таны дүгнэлт миний хувьд нэр төрийн хэрэг төдийгүй онцгой таашаал байх болно. Гэвч сэдвээсээ хазайсанд хүлцэл өчье. Мэдээж хэрэг, би найзуудынхаа нөхөрлөлийг удаан тэсвэрлэдэггүй байсан юм, нэг их удалгүй нулималцаад салдаг байлаа. Залуу насны гэнэн зангаараа тэдэнтэй мэндлэхээ байж, шууд л тасдаж орхидог байв. Тэгээд ч ийм явдал надад ганц л тохиолдсон. Бусдаар бол би орь ганцаараа нэгэн байсан. Гэртээ байхдаа би ихэнхдээ ном уншдаг байв. Миний дотор буцлах элдэв зүйлийг гадаад мэдрэмжээр дарах гэсэн хүсэл л дээ. Гадаад мэдрэмжээс миний хувьд ганц бололцоотой нь ном унших л байсан хэрэг. Тусалдаг байсан шүү – догдлуулна, гэгэлзүүлнэ, зовооно. Гэхдээ хааяа ном зохиолоос бүр дэндүү залхдаг байв. Яалт ч үгүй хөдөлгөөн үгүйлэгдэх үед би завхайрч эхэлдэг байлаа – завхайрал ч гэж дээ, харанхуй, нууцлагдмал, өөдгүй, жижигхээн завхайрал.

Миний тачааланцар хүртэл ааш муутай наддаа таарсан хорсолтой. Үе үе нулимсаар дүүрэн бахардсан аятай тэмүүлэлд автана. Ном уншихаас өөр хаашаа ч явах юм билээ, угаасаа эргэн тойронд минь намайг татах, миний хүндлэлийг хүлээх юу ч байгаагүй хойно. Тэгээд ч үе үе гуниг буцална; зөрчил, эрс тэс зүйлийг хүсэмжлэх үед завхайрал эхэлнэ. Би энэ бүхнийг өөрийгөө зөвтгөхийн тулд яриагүй юм шүү... Гэхдээ, үгүй ээ, бас л худлаа ярьчихлаа! Би чухам өөрийгөө зөвтгөх гэсэн юм. Би энд өөрөө өөртөө тайлбар хийж байна шүү, ноёд оо. Худлаа ярихыг хүсэхгүй байна. Ам өгсөн шүү дээ. Би ганцаараа, шөнө дөлөөр, нууцаар, айдастайгаар, заваанаар, ичгүүртэйгээр завхайрдаг байсан, хамгийн ой гутам мөчид хүртэл мэдрэгдэх тэрхүү ичгүүр надад хараал мэт санагддаг байв. Тэгэхэд миний сэтгэл зүрхэнд газар доорхи аль хэдийн суурьшсан байж. Намайг хэн нэгэн харчих вий, таньчих вий, хэн нэгэнтэй тааралдчих вий гэхээс үхтлээ айдаг байлаа. Нэлээн харанхуй газраар явдаг байсан даа, би. Нэг удаа, шөнө дөл, нэг муу уушийн газрын хажуугаар өнгөрч явахдаа гэрэлтэй цонхоор нь хэдэн нөхөд билльярдын цохиураар зодоон хийж, нэгнийгээ цонхоор авч шидэхийг хараадахав. Өөр үед бол энэ явдал надад хачин муухай санагдах байсан байх, харин тухайн үед шидүүлсэн нөхөрт гэнэт атаархдаг юм байна. Атаархалдаа автан билльярдын газар руу явж орлоо: “Яадаг юм, би ч бас зодоон хийж, намайг ч бас цонхоор авч шидээсэй”. Би согтуу байгаагүй ээ, гэхдээ яая гэх вэ – гуниг хүнийг ийм л болгодог! Гэвч яасан ч үгүй. Би гэдэг хүн цонхоор шидүүлэх ч авьяасгүй болж таарав, зодоон ч хийж чадсангүй. Яваад ортол нэгэн офицер хандыг минь хуга дарсан юм. Би билльярдын ширээний хажууд зогсож байлаа, өөрийн мэдэлгүй хүмүүсийн замыг таглаад зогсчихож л дээ, гэтэл тэр нөхөр гарах шаардлагатай байж, тэгээд л намайг мөрнөөс минь өргөөд юу ч хэлэлгүйгээр – ямар ч тайлбар байхгүй – өөр газар тавьчихдаг юм байна, тэгмэгцээ юу ч болоогүй мэт хажуугаар минь гараад явчихлаа. Тэр намайг барьж аваад балбачихсан бол би уучлах байсан, харин намайг огтхон ч анзааралгүй өргөж тавина гэдэг бол уучлашгүй хэрэг. Би жинхэнэ, илүү зөв, илүү ёс төртэй, юу гэмээр юм бэ дээ, илүү яруу зодооны төлөө юугаа ч

ÓÐÀÍ ÇÎÕÈÎË

өгөхөд бэлэн байлаа! Гэтэл тэр надтай яг л ялаа шиг харьцсан. Өндөр, том биетэй тэр офицерын дэргэд би намхан, ядруухан нөхөр л дөө. Гэхдээ хэрүүл хийх эсэх нь миний гарт байсан юм: жаахан эсэргүүцэхэд л тэр намайг цонхоор шидэж орхих байлаа. Гэхдээ би тэгсэнгүй... хорсол тээн арилсан минь дээр гэж бодов. Уушийн газраас бантсан, догдолсон чигээрээ гараад шууд гэртээ харилаа, харин маргаашнаас нь завхайрлаа үргэлжлүүлэв, өмнөхөө бодвол улам хулчийсан, дарагдсан, улам гунигтай байсан ч гэсэн, завхайрлаа үргэлжлүүлсээр л байлаа нүдэндээ нулимстайхан завхайрал. Та намайг офицероос айсан гэж битгий бодоорой, би тийм аймхай нөхөр биш, үнэн хэрэг дээрээ айчихдаг л болохоос биш, гэхдээ – инээх хэрэггүй, үүнд тайлбар бий, надад бүх зүйлд тайлбар байдаг шүү дээ, итгээрэй. Аяа, тэр офицер халз тулаанаар асуудлыг шийддэг хүмүүсийн нэг байсан бол ч! Гэвч үгүй ээ – тэр бол цохиур модоор аль эсвэл Гоголийн зохиолд гардаг дэслэгч Пирогов шиг дарга цэргээр асуудлыг шийддэг эрхмүүдийн нэг байсан юм (дэндүү ховордсон хүмүүс дээ!). Тэд халз тулааныг хэзээ ч хүлээн зөвшөөрдөггүй, тэгээд ч мань мэт шиг конторын нөхдүүдтэй тулалдахыг тэр тусмаа зохимжгүй гэж үзнэ, угаасаа халз тулааныг боломжгүй, хэт дураараа, Франц маяг гэж боддог хүмүүс. Гэхдээ өөрсдөө бол хүн дээрэлхэхийг харин ч нэг үзүүлнэ, ялангуяа өндөр, том биетэй бол. Би айсандаа зугтаагүй ээ, хэт ихэрхсэндээ л зугтсан юм. Өндөр, том биетэй болохоор нь айгаагүй, эсвэл зодуулж, цонхоор шидүүлэхээс айгаагүй, ийм зүйлийг давах эр зориг надад бий, даанч сэтгэл зүйн хувьд яах аргагүй зориг дутсан. Яасан бэ гэвэл, тэнд байсан бүх хүмүүс, ааш муутай оноо бичигчээс авахуулаад өмхий ханхлуулсан, батганд баригдсан, тостой захтай бичээч хүртэл, утга зохиолын хэлээр өөрийгөө өмөөрөхөд минь намайг үл ойлгон шоолох вий гэдгээс айсан юм. Яагаад гэвэл нэр төрийн заалтын талаар, нэр төр биш шүү, нэр төрийн заалт (point d’honneur), манайд өнөө хэр зөвхөн утга зохиолын хэлээр л ярих боломжтой. Ярианы хэлэнд “нэр төрийн заалт” гэх ойлголт байхгүй. Тэд элгээ хөштөл инээж, харин офицер намайг зүгээр ч нэг зодчихолгүй хэрэг болгон өвдгөөрөө нуруу руу минь ёвроод билльярдын ширээг тойруулан чирж, эцэст нь санаа нь амарч цонхоор шидэж гийгүүлнэ гэдэгт би итгэлтэй байсан юм (романтик ч гэлээ, бодит байдлыг үнэлэх чадвартай гэж хэлээгүй юу). Мэдээж хэрэг, миний өрөвдөлтэй түүх ингээд дуусчихаагүй нь

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÓÐÀÍ ÇÎÕÈÎË

ойлгомжтой. Тэр офицертэй гудманд хэдэнтээ таарч, сайтар нүдэлж авав. Намайг таньсан эсэхийг нь даанч хэлж мэдэхгүй юм. Аягүй л бол таниагүй байх, ингэж бодох үндэслэл бий. Гэхдээ би бол, би түүн рүү үзэн ядалт, уур хилэнгээр дүүрэн харцаар ширтэж, ийнхүү ... хэдэн жил өнгөрсөн юмдаг! Жил ирэх тусам уур хилэн минь бадарч байлаа. Түүний талаар нууцаар судалж эхлэв. Над шиг танилгүй хүний хувьд боломжгүй шахуу зүйл л дээ. Нэг удаа гудманд түүний араас хэлхээтэй мэт дагаж явахад минь нэг хүн түүнийг овгоор нь дуудаж таарсан юм, тэгээд л нэрийг нь мэдээд авчих нь тэр. Бас нэг удаа гэрийнх нь үүд хүртэл дагаж яваад, манаачид нь 10 копейк атгуулаад хэдэн давхарт, хэнтэй яаж амьдардаг гэх мэт манаачаас олж мэдэх боломжтой бүхнийг асууж сураглав. Нэг өглөө, үзэг цаас нийлүүлж үзээгүй надад мөнөөх офицерын үнэн дүр төрхийг илчилсэн шог зохиол бичих бодол төрлөө. Таашаалтая бичлээ. Би түүнийг илчилсээн, үл ялиг дэгсдүүлсэн тал ч бий, анхандаа нэрийг нь шууд танигдахаар бичсэн ч, эрүүл ухаанаар бодсоны эцэст нэрийг нь өөрчлөөд “Отечественные записки”-д илгээж орхив. Даанч тухайн үед илчилнэ гэсэн ойлголт байсангүй, миний зохиолыг ч хэвлэсэнгүй. Цухалдсан гэж жигтэйхэн. Заримдаа бүр уурандаа багтардаг байлаа. Эцэст нь түүнийг халз тулаанд дуудахаар шийдэв. Түүнд надаас уучлалт гуйхыг хүссэн, эс тэгвээс тулаанд дуудах болно гэсэн битүү үгтэй гайхалтай сайхан захидал бичлээ. Хэрэв мөнөөх офицер “сайн сайхныг” жаахан ч болтугай гадарладаг байсан бол над дээр гуйж ирэн тэвэрч аваад үүрд мөнх нөхөрлөх санал тавихаар захидал бичсэн. Тэгвэл ямар сайхан байх байсан бэ! Бид хоёр хачин сайхан амьдрахгүй юу, үнэхээр сайхан амьдарна! Тэр намайг албан тушаалаараа хаацайлж, харин би түүнийг ... оюун санааны хувьд гэгээрүүлэх байлаа, тэгвэл яах ч байсан юм билээ! Бод доо, намайг гомдоосон явдлаас хойш хоёр жил өнгөрөөд байсан юм, хэдийгээр захидал минь өнгөрсөн баларсан гэх асуудлыг эвтэйхнээр аргалсан ч, өнгөрсөн баларсан зүйлийн хойноос хөөцөлдсөн хэрэг мөн биз дээ. Бурхны авралаар би тэр захидлаа явуулаагүй (өнөө хэр би бурхан тэнгэрт баярлан нулимс дуслуулдаг юм). Явуулсан бол юу болох байсан бэ гэж бодохоос нуруугаар хүйт оргидог юм. Гэтэл гэнэт... гэнэт хамгийн энгийн, хамгийн агуу аргаар өшөө авч орхих нь тэр! Гэнэт надад гайхалтай мэргэн санаа орж ирсэн юм. Би заримдаа, баяр ёслолын үеэр, үдээс хойш дөрвөн цагийн алдад, Невскийн нартай хэсгээр зугаалдаг

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

байсан юм л даа. Зугаалдаг ч гэж дээ, тоо томшгүй зовлон, доромжлол амсаж, хор шарандаа баригддаг байсан гэвэл зохино, угаасаа надад тийм л мэдрэмж үгүйлэгддэг байсан хойно. Могой жараахай шиг энэ тэнүүгээр, явган хүмүүсийн дундуур, муухай мушгиралдаж, нэг бол генералуудад, нэг бол морьтон цэргийн офицеруудад, эсвэл хатагтай нарт зам тавин эргэлддэг байлаа. Энэ үед зүрх хатган базлах нь мэдрэгдэж, өөрийн гутал хувцас, мушгиралдаж буй өрөвдөлтэй дүр төрхөө бодох төдийд л нуруу халуу шатдаг байв. Би тэдний хажууд жирийн нэг муу ялаа, хэнд ч хэрэггүй, бохир ялаа – хэнээс ч илүү ухаантай, хэнээс ч илүү хөгжингүй, хэнээс ч илүү шударга боловч, – энэ бол ойлгомжтой, – бүх хүнд зам тавьж, бүх хүнд доромжлуулах тавилантай ялаа гэж бодохоос зовохын дээдээр зовж, даахын аргагүй доромжлолыг мэдэрдэг байсан юм. Яах гэж ингэж зовлон хурааж, яах гэж Невский руу явдаг байсан юм бол доо – мэдэхгүй ээ, гэхдээ л боломж гарвал тийшээ очмоор санагддаг байв. Нэгдүгээр бүлэгт дурдагдсан таашаалыг би тэр үеэс л мэдэрч эхэлсэн. Офицертэй болсон явдлаас хойш улам бүр тийшээ татагдах болсон юм: чухам Невский дээр л би түүнтэй таарч, тэнд л түүнийг харж баясдаг байлаа. Тэр тийшээ ихэнхдээ баяр ёслолын үеэр очдог байсан юм. Тэр ч бас генералуудад болон өөрөөсөө тушаал өндөр эрхмүүдэд зам тавин могой шиг мушгиралддаг байсан, гэхдээ мань мэт шиг, бүр надаас ч гайгүй нөхдүүдийг бол зүгээр л дайрч өнгөрнө, урд нь хоосон зай байгаа мэт өөдөөс нь шууд явна гээч, хэзээ ч зам тавина гэж байхгүй. Түүнийг харах тоолонд уураа барьж яддаг байсан ч... би түүнд зам тавьдаг л байлаа. Гудамжинд хүртэл түүнтэй эн тэнцүү авирлаж чаддаггүй минь намайг зовоохын дээдээр зовооно. “Яагаад чи дандаа зам тавьдаг юм бэ – гэж шөнийн гурван цагт уурандаа тарвалзан сэрээд өөрөөсөө асууна. Яагаад заавал чи, яагаад тэр биш гэж? Тийм хууль журам байхгүй биз дээ, хаана ч тэгж бичээгүй. Ядаж тэнцүүхэн байж болдоггүй юм уу, соёлтой хүмүүс яадаг билээ дээ: тэр замын талыг тавьж өгнө, чи ч бас талыг, тэгээд л та хоёр харилцан хүндэтгэлтэйгээр сална”. Даанч тэгнэ ч гэж юу байх вэ, би л түүнд зам тавьж өгнө үү гэхээс биш тэр намайг өөрт нь зам тавьж өгснийг ч анзаардаггүй байлаа. “Тэгвэл, түүнтэй тааралдахдаа... зам тавихгүй байвал яах вэ? – гэж бодлоо. Албаар зам тавихгүй байвал, түүнийг түлхэх шаардлага гарсан ч яадаг

юм, тэгвэл ямар байх бол?” Энэ шазруун санаа бага багаар намайг эзэмдэж, сүүлдээ бүр амар заяа үзүүлэхээ байлаа. Би мөрөөдөлдөө бүр мөсөн автаж, яаж хийхээ, хэзээ хийхээ илүү тодорхой төсөөлөхийн тулд Невский руу байн байн хэрэг болгон очдог боллоо. Би үнэхээр бахдалтай байлаа. Миний төлөвлөгөө улам найдвартай, улам боломжтой мэт санагдах болов. “Заавал түлхээд ч яах вэ дээ – гэж хэт баярласандаа сайн санаална, - зүгээр л, зам тавилгүй түүнийг мөрлөе, өвтгөх ч шаардлага байхгүй шүү дээ, зүгээр л мөр мөрөөрөө мөргөлдье, соёлтой хүмүүс яадаг билээ дээ, намайг цохисон хэмжээгээр нь түүнийг цохиход л болно”. Сүүлдээ эцэслэн шийдлээ. Гэхдээ бэлтгэл хангахад нэлээн цаг орсон юм. Нэн түрүүнд хэргээ биелүүлэх мөчид аятайхан дүр төрхтэй байх хэрэгтэй байлаа, өөрөөр хэлбэл гутал хувцсаа базаах ёстой болов. “Юмыг яаж мэдэх вэ, олны анхааралд өртвөл (тэнд чинь сүрхий ганган хүмүүс явдаг шүү дээ: гүнгийн хатан байна, ноён Д. байна, утга зохиолынхон байна), сайн хувцасласан байх ёстой, тэгж байж ёс төртэй харагдана, тэгээд ч дээдсийн хүрээллийн өмнө тэр бид хоёр ижил түвшинтэй байх ёстой”. Ийм зорилго өвөртлөн цалингаа урьдчилж аваад Чуркины дэлгүүрээс хар бээлий болон нэг аятайхан малгай худалдаж авлаа. Анх нимбэгийн өнгөтэй бээлий авах санаатай байсан боловч хар нь илүү буурьтай, илүү bon ton санагдав. “Хэт хурц өнгө, өөрийгөө дөвийлгөх хүсэлтэй хүн шиг” гэж бодоод нимбэгийн өнгөтэйг авсангүй. Цагаан ясан товчтой сайн цамц аль хэдийн бэлдчихсэн байсан юм, харин хүрэм л их удаасан даа. Уул нь миний хүрэм харин ч дажгүй эд байсан юм, дулаахан; даанч хөвөн дотортой, ядаж байхад элбэнх захтай – жинхэнэ зарц нарын гангараа. Яаж ч байсан гэсэн захыг нь сольж, офицеруудынх шиг минжин зах олж авах хэрэгтэй байлаа. Энэ бодолдоо хөтлөгдөн Гостиный Двороор эргэлддэг болов, хэд хэдэн оролдлогын дараа нэг хямдавтар Герман минж олж авлаа. Герман минж маш хурдан элэгддэг ч, анхандаа, шинэ дээрээ харин ч их аятайхан харагддаг юм, харин надад бол ганц удаа л аятайхан харагдчихад хангалттай шүү дээ. Үнийг нь асуутал бас ч гэж овоо үнэтэй эд байлаа. Удтал бодсоны эцэст элбэнх захаа зарахаар шийдэв. Үлдсэн мөнгө нь миний хувьд харьцангуй их мөнгө байсан ч, Антон Антоныч Сеточкин буюу тамгын газрын хэлтсийн даргаасаа зээлж болно гэж бодлоо. Томоотой хүн л дээ, бас ч гэж буурь суурьтай, эерэг гэж хэлж болохуйц хүн, тэр хэнд ч мөнгө зээлдэггүй боловч намайг ажилд орохын алдад нэг чухал хүн түүнд намайг тусгайлан захисан байсан юм. Би аймшигтайгаар зовж байлаа. Антон Антонычаас мөнгө гуйна гэдэг миний хувьд дэндүү том, дэндүү ичгүүртэй хэрэг байв. Хоёр

ÓÐÀÍ ÇÎÕÈÎË

гурав хоног унтаж ч чадсангүй, угаасаа ч тухайн үед их бага унтдаг байсан юм, шувт л халуурч хэвтэнэ, зүрх минь зогсох шиг болж, эсвэл гэнэт үсчиж, үсчиж, үсчиж!... Антон Антоныч эхэндээ гайхаж, харин дараа нь ярвайсан, гэхдээ эцэст нь надаар хоёр долоо хоногийн дараа мөнөөх зээлийг цалингаасаа суутгуулна гэсэн бичиг хийлгээд мөнгө зээлэв. Гэх маягаар бүх зүйл нэг юм бэлэн боллоо, санаа зовмоор элбэнхийн оронд сайхан минж заларч, би ч бага багаар бэлтгэл базааж эхэллээ. Анхны оролдлогоор бүтчихнэ гэж юу байх вэ, дэмий юм болно, бага багаар бэлтгэн хэргээ баталгаажуулах хэрэгтэй. Үнэнийг хэлэхэд, удаа дараалан оролдсоны эцэст би ч бүр шантарч эхлэв: огт мөргөлдөхгүй байвал яах юм бэ! Бэлтгээд л байдаг, зориод л байдаг – яг одоо мөргөлдөнө дөө гэж бодоод хартал – нэг л мэдэхэд би дахиад л зам тавьчихсан байж байна, харин тэр намайг огтхон ч анзааралгүй яваад өгсөн байна. Сүүлдээ түүнд дөхөж очихдоо “Бурхан минь, надад зориг хайрла” гэж залбирдаг болсон гээч. Нэг удаа би чухам зориг гаргах шиг болсон юм, даанч ердөө хөлд нь орооцолдоод дууссан, учир нь хамгийн сүүлийн мөчид, хэдэн санжийн зайнд, зүрх хүрээгүй. Тэр юу ч болоогүй юм шиг миний дээгүүр алхаж, харин би бөмбөг мэт хажуу тийш үсрээд хоцорсон юмдаг. Тэр шөнө би дахиад л дэмийрэн халуурч билээ. Гэтэл гэнэт бүх зүйл маш аятайхнаар шийдэгддэг юм байна. Өмнөх шөнө нь би өөрийн өөдгүй санааг бүр мөсөн орхихоор болж, бүх зүйлд цэг тавих зорилготой сүүлчийн удаа Невскийд очлоо. Гэнэт, заналт дайснаасаа ердөө гурван алхмын зайнд, санаандгүй зүрхлээд нүдээ аньтал – бид хоёр мөр мөрөөрөө мөргөлддөг юм байна! Би ганц ч санж хөдлөөгүй, хажуугаар нь яг л эн тэнцүү явж өнгөрсөн! Тэр эргэж харалгүй, юу ч болоогүй мэт дүр эсгэн цааш алхсан ч, тэр зөвхөн дүр эсгэсэн гэдэгт би итгэлтэй байна. Өнөө хир итгэлтэй байна! Мэдээж хэрэг, надад илүү хүнд байсан, тэр надаас хамаагүй том биетэй шүү дээ. Хамгийн гол нь, би зорилгодоо хүрсэн, би нэр төрөө хамгаалсан, нэг алхам ч ухраагүй, олон нийтийн өмнө түүнтэй нэг түвшинд эн тэнцүү алхаж чадсан. Тэр өдөр өшөө авсан гэсэн мэдрэмжээр дүүрэн гэртээ харьж билээ. Би үнэхээр баяртай байлаа. Цэнгэж байлаа, дуурийн дуу дуулж байлаа. Гэхдээ гурван хоногийн дараа надтай юу тохиолдсоныг танд ярих шаардлага байхгүй байлгүй, та “Газар доорхи” хэмээх нэгдүгээр бүлгийг уншсан бол юу болсныг гадарлана биз. Хожим мөнөөх офицер өөр газар руу шилжсэн сураг сонсогдсон, арван дөрвөн жил түүнтэй таарсангүй. Тэр минь хаана явдаг юм бол доо? Хэнийг түлхэж яваа бол? Үргэлжлэл дараагийн дугаарт.

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

Ä¯ÐÑËÝÕ ÓÐËÀÃ

Урлаг бол улс төр Зурагт асаасан ч тэр, сонин гарчигласан ч тэр, зөвхөн улс төрийн хов чих дэлсэж, ихэвчлэн хэн нэгнийг газар доор ортол муулсан, эсвэл тэнгэрт тултал нь магтсан мэдээ нүдэнд тусна. Төрийн ордны тохилог танхимаас холдох дургүй сэтгүүлчдийн үндэслэлтэй хийгээд үндэслэлгүй, захиалгатай хийгээд захиалгагүй энэ их улс төржилт хүмүүсийг залхааж орхисон мэт. Тийм ч учраас нийгмийн хамгийн оюунлаг хэсэг, тэр дундаа зураач, зохиолчид улс төрөөс дөлдөг. Арга ч үгүй биз, элдвээр муу хэлэгддэг бохир заваан зүйлтэй орооцолдохыг хэн хүсэх билээ. Энэ бүхэн нэг талаас олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл сонирхлын зөрчилтэй хэсэг бүлэг хүмүүсийн гарт орсонтой, нөгөө талаас, хэн нэгэн даргаас ярилцлага авч, сонины нүүр бөглөх

төдий ажил хийдэг сэтгүүлчид дэндүү олширсонтой холбоотой гэж хэлж болно. Олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр цацагдаж буй мэдээлэл нийгмийг унтаа байдлаас нь сэрээхээс өнгөрсөн ийм үед уран бүтээлчид илүү хүчтэй дуугарч, хүмүүсийг цочроосон уран бүтээл хийх шаардлагатай болдог. NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

Ä¯ÐÑËÝÕ ÓÐËÀÃ

Урлаг бол маш хүчтэй зэвсэг. Ганцхан урлагийн бүтээл хэдэн арван нийтлэл, олон долоон тоо баримтаас илүүтэй хүмүүст хүрч, нийгэмд нөлөөлөх нь бий. Ийм жишээ маш олныг дурьдаж болно. Хамгийн сүүлийн үеийн жишээ гэвэл, ОХУ-ын “ВОЙНА” нэртэй нийгэмлэг байна. “Война” бол төрийн эрх мэдлийг гартаа төвлөрүүлсэн “дээрэмчид” болон эдийн засгийн баялгийг хувьдаа хуримтлуулсан “олигархуудтай” дайн зарласан арт-нэгдэл юм. Тэд маш өвөрмөц аргачлалтай ба хамгийн олон хүнд хүрсэн ажил нь КГБ-гийн залгамжлагч ФСБ-д үзүүлсэн аварга том салаавч нь.

ФСБ-д олзлогдсон салаавч (Хуй в плену у ФСБ!) 2010 оны 6-р сарын 14-ны шөнийн 1:30 цагт “Война” нийгэмлэгийнхэн Санкт-Петербург хотноо цуглацгаажээ. Тэд тус хотын хамгийн алдартай гүүр болох Литейный гүүрийг хоромхон зуурт эзэгнэж, хамгаалагчдын нүдийг хариулан байж 23 секундын дотор төлөвлөсөн ажлаа амжуулан зугтав. Арван минутын дараа гүүр бага багаар өргөгдөж, “Война”-гийн уран бүтээл “босч” эхэллээ. Гүүр эгц дээш харах үед “Война”-гийнхны цагаан будгаар яаруу сандруу зурсан 65 метр өндөр асар том бэлэг эрхтэн Санкт-Петербург хотын төвд сүндэрлэв. Санкт-Петербург хотын ФСБ-гийн төв байрны чанх урд байрласан уг уран бүтээл “Война”-гийн нэрийн хуудас болсон юм. Маргааш нь Санкт-Петербургт Олон улсын эдийн засгийн форумын хурал эхлэх ёстой байсан тул хотын удирдлага түргэн авч гүүрийг яаралтай цэвэрлэх ажлыг эхлүүлсэн ба арга хэмжээг санаачлагчдын нэг Леонид Николаевыг түр саатуулжээ. ОХУ-ын олон нийтийн хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд уг арга хэмжээг жирийн нэг хулигаануудын дүрсгүйтэл хэмээн тайлбарлаж байсан боловч “Война”-гийн талаарх мэдээлэл интернэтээр тархсанаар тэдний санаачлага биеллээ олсон гэж хэлж болно.

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

Ä¯ÐÑËÝÕ ÓÐËÀÃ

Война “Война” нийгэмлэг 2007 оны 2-р сарын 23-ны өдөр буюу ЗХУ-ын Зэвсэгт хүчний өдөр байгуулагдсан гэдэг. Олег “Вор” Воротников болон Наталия “Козлёнок” Сокол зэрэг Ломоносовын нэрэмжит Москвагийн их сургуулийн гүн ухааны танхимын оюутнуудын анхлан санаачилсан тус нийгэмлэг өнөөдөр 200 гаруй гишүүнтэй болон өргөжин тэлжээ. Воротниковын хэлснээр, тэд улс төрийн эсэргүүцлээ урлагаар дамжуулан ил тод илэрхийлэх, улмаар нийгэм дэх замбараагүй, шударга бус байдлыг илчлэх урлагийн бие даасан хэллэгийг бий болгох зорилготой аж. Ихэнх уран бүтээлчид галерейн системд баригдаж, уран бүтээлдээ арилжааны сэтгэхүйгээр хандах болсон энэ үед Оросын урлагт шинэчлэл ус агаар мэт хэрэгтэй гэдэгт “Война”-гийнхан итгэдэг. Тэд гудамжинд аль эсвэл хөл хөдөлгөөн ихтэй газар олон нийтийг хамарсан арга хэмжээ зохиохыг илүүд үздэг ба энэ нь нийгэмлэгийн үзэл санааны салшгүй нэгэн хэсэг юм.

“Война”-гийн ихэнх гишүүд албан ёсоор урлагийн боловсрол эзэмшээгүй ч, тэд хүчтэй уран бүтээл туурвихын тулд заавал анатоми судалж, гар зургийн хичээлд суух шаардлагагүй гэдгийг яруу тодоор харуулж чадсан. Хамгийн гол нь САНАА. Гүүрэн дээр сараачсан бэлэг эрхтэн шиг зураглал энэ тэндхийн жорлон, подвал, ер нь хаа сайгүй л дүүрэн байдаг. Гол нь яах гэж, юу харуулах гэж, ямар зорилгоор түүнийг зурсан бэ гэдэг нь чухал. Литейный дахь арга хэмжээг вандализм, хулигаанчлал хэмээн буруу шаах хүмүүс бишгүй олон боловч “Война”-гийнхны үзэл санаа, эр зориг, мөн тэдний юморыг үнэлэх хүмүүс ч олон бий.

Цагаан ордны довтолгоон (Штурм Белого Дома) Тэд урьд нь Литейный дэх арга хэмжээтэй агаар нэг бас нэгэн үйлдлийг Москва хотноо зохион байгуулж байжээ. 2008 оны 11-р сарын 6-наас 7-нд шилжих шөнө буюу Октябрийн хувьсгалын ойн баярын өдөр “Штурм Белого Дома” буюу “Цагаан ордны довтолгоон” нэртэй арга хэмжээ зохиогдсон ба “хувьсгалчид” ОХУ-ын Засгийн газрын ордон буюу Белый дом руу “довтолж”, улмаар гадаргуйд нь проектороор анархизмын билэг тэмдэг болох арга ясны дүрсийг тусгажээ. Арга хэмжээг санаачлагчид, “Цагаан ордон бол орчин үеийн урлагт хамгийн тохирсон зотон” хэмээн тунхагласан нь нийгэмлэгийн үзэл санааны илэрхийлэл гэлтэй.

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

Ä¯ÐÑËÝÕ ÓÐËÀÃ

Өв залгамжлагч Бамбаруушийн төлөө шаалц! (Ебись за наследника Медвежонка!)

“Война”-гийнхны анхны дуулиант үйлдлийн нэг бол яах аргагүй 2008 оны ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнөхөн зохион байгуулагдсан "Ебись за наследника Медвежонка!” буюу “Өв залгамжлагч Бамбаруушийн төлөө шаалц!” уриатай арга хэмжээ юм (”Война”-гийнхны хэллэг, зохиомж хэзээд “хүнд” байдгийг тайлбарлах нь илүүц биз). Сонгуульд Дмитрий Медведев ялалт байгуулах нь нэгэнт тодорхой болоод байсан тул “Война”-гийнхан нөхцөл байдлыг ийнхүү

маш энгийнээр томьёолохыг хүссэн байна. Биологийн музейн танхимд (!) 5 хос нүцгэлж, тэрхүү уриан дор хурьцал үйлдсэн нь хүмүүсийг гайхашруулсан ч, тэд “Оросын улс төр ердөө ийм шүү дээ” гэдгийг хамгийн энгийн бөгөөд оновчтой хэлбэрээр харуулж чадсан юм.

Төрийн эргэлт (Дворцовый переверот) Эсэргүү нийгэмлэгийнхэн 2010 оны 9-р сарын 16-нд дахин нэг удаа олныг хамарсан арга хэмжээ зохион

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

байгуулсан ба тэд энэ удаад хүчний байгууллагынхныг онилжээ. “Дворцовый переверот” буюу “Төрийн эргэлт” нэртэй уг арга хэмжээний хүрээнд “Война”-гийн гишүүд цагдаагийн машинуудыг

Ä¯ÐÑËÝÕ ÓÐËÀÃ

шууд утгаар нь эргүүлсэн ба ганц нэг тохиолдолд машин дотроо унтаж байсан цагдаатай нь хамт эргүүлэн тавьж гэнэ. Тэд энэхүү үйлдлээ иргэдэд хамгийн их дарамт учруулдаг цагдаагийн байгууллагын шинэчлэлийг бэлгэдсэн хэмээн тайлбарлаж байлаа. “Төрийн эргэлт” арга хэмжээний дараагаар Олег Воротников болон “Война” нийгэмлэгийн ерөнхийлөгч Леонид Николаев нарыг баривчлан саатуулжээ. Тэднийг танхайрал гэх зүйл ангиар яллахаар зэхсэн ба дээд тал нь 7 жилийн ял оноох эрхзүйн үндэслэл байгаа гэнэ. “Война”-г дэмжигчид баривчлагдсан гишүүдээ суллахыг шаардсан хөдөлгөөн өрнүүлж, www.free-voina.org цахим хуудсаар хандив цуглуулж эхэлсэн. Хандивлагчдын тоонд дэлхийн хамгийн алдартай гудамжны зураачдын нэг Бэнкси багтан “Зэвсгээ сонго” хэмээх бүтээлийнхээ бүх орлогыг “Война” нийгэмлэгт хандивлах шийдвэр гаргасан нь урлагийн ертөнцөд дуулиан тарьсан билээ. Дөрвөн сар шоронд хоригдсон

Бэнкси “Зэвсгээ сонго” Воротников, Николаев хоёр 2011 оны 2-р сард батлан даалтаар суллагдсан ч, ирээдүйд ямар шийд гарах нь тодорхой бус хэвээр байна. Хамгийн хачирхалтай нь, “Война” нийгэмлэгийн “ФСБ-д олзлогдсон салавч” бүтээл ОХУ-ын Соёлын яамны нэрэмжит “Инновация” уралдааны дүрслэх урлагийн шилдэг бүтээл номинацид тэргүүлжээ. Мэдээж хэрэг, нийгэмлэгийнхэн шагнал гардуулах ёслолд оролцсонгүй.

“Война”-гийн уран бүтээлийг хог новш гэж хэлэх хүмүүс маш олон бий. Угаасаа л гудамжны урлаг байнгын хэрүүл дагуулдаг. Ямар сайндаа дүрслэх урлагийн ертөнцөд аль хэдийн хүлээн зөвшөөрөгдсөн мөнөөх Бэнкси хүртэл өнөө хир жинхэнэ нэрээ нууцалж байх вэ. Олон нийтийн өмчийг бузарлаж, гудамж талбайг бохирдуулах нь буруу байж болох ч, хүмүүст хүрэх нь чухал гэж үзвэл зорилго нь аргаа зөвтгөх магадлалтай. Төр засаг нь хүртэл хууль бус үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн тохиолдолд хууль бус үйлдлээр эсэргүүцэл илэрхийлэхээс өөр аргагүй байдалд хүрдэг ч юм билүү. Магадгүй энэ нь “улс төрийн тэмцлийн хамгийн хурц хэлбэр” байж болох. Мэдээж хэрэг, “Война” бол активист уран бүтээлчдийн хамгийн радикал хэсгийн төлөөлөл. Хууль дүрэм зөрчилгүй үзэл санаагаа илэрхийлэх боломж уран бүтээлчдэд хангалттай бий. Манайд ч тэр, Орост ч тэр, баруунд ч тэр, урлаг ойлгодог сүрхий хүний дүрд тоглох дур сонирхолтой шинэхэн баячуудын таашаалд нийцсэн цэцэг навч, уул хад зурах уу, аль эсвэл ямар нэг цогц үзэл санаа илэрхийлсэн, хүмүүст сэдэл өгсөн урлагийн бүтээл туурвих уу гэсэн сонголтыг уран бүтээлч болгон хийх хэрэгтэй болдог. Хоёр дахь замыг сонгоход асар их зориг, тэсвэр хатуужил шаардагдана. Аливаа уран бүтээлийн эцсийн зорилго өөрийн нийгмийг үр хойч үедээ дүрслэн үлдээж, тухайн нийгмийн тулгамдсан асуудал, оршихуйн асуултыг баримтжуулах явдал гэж үзвэл өнөөгийн Монголын уран бүтээлчдийн ажлыг улс төрөөс ангид өнцгөөс

тайлбарлах боломжгүй мэт. Яагаад гэвэл өнөөдөр Монголчуудын ихэнх асуудал хэн нэгэн улс төрчийн шийдвэрээс хамаарч байна. Харамсалтай нь, энэ амин чухал асуудлыг хөндсөн уран бүтээл маш цөөн хэвээр байна. “Өөрийн дотоод ертөнцийг илэрхийлэх” цор ганц зорилготой арилжааны зураачид хэт олширсон энэ үед өөрчлөлт шинэчлэл дагуулах увидастай урлагийн талаар ярих нь хэт түргэдсэн хэрэг байж мэднэ. Гэхдээ уран бүтээлчид цаг үеэсээ түрүүлж сэтгэдэг гэдэг байх аа? “Улс төр бол урлаг” гэж ярих нь бий. Үүний эсрэг, “урлаг бол улс төр” гэж хэлмээр байна. Улс төрийн хэлэлцүүлэгт оролцоно гэдэг зөвхөн УИХ-д нэр дэвших, аль эсвэл хэвлэл мэдээллээр улс төрчдийг муулахын нэр биш байлтай. Хэлэлцүүлэг аль болох өргөн цар хүрээтэй, аль болох өргөн фронтоор өрнөх нь чухал биш гэж үү?

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

ยน5

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄ

унт!

-Õ.Óÿíãà

Өчигдөр шөнө та хангалттай сайн унтаж чадсан уу? Өглөө сэрүүлэг дуугарахад арай хийж боссон юм биш биз? Эсвэл огт унтаж чадахаа байсан уу? Хэрэв та унтаж амрахыг хий дэмий цагийн гарз гэж боддог бол, хэрэв та өдөр болгон дутуу нойртой хонодог бол үүнийг заавал унш. Учир нь бүтэн шөнийн нойр таны бодож байгаагаас хавьгүй илүү чухал юм.

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

Арван жилийн багш маань, “Наполеон хоногт ердөө дөрөвхөн цаг унтдаг байсан гэнэ лээ, та нар яасан их нойртой юм” гэж загнадаг байж билээ. Үнэхээр ажилсаг, эрч хүчтэй хүмүүс бага унтдаг, харин залхуу, арчаагүй хүмүүс л нойр ихтэй байдаг гэж үү? Амжилтад хүрэхийг хүсвэл өдөржин шөнөжин ажиллах шаардлагатай өнөөгийн нийгэмд өдөр бүр 8 цаг унтана гэдэг толгойд багтамгүй тансаглал болсон гэлтэй. Тэгээд ч ажил төрлөөс авахуулаад чөлөөт цагаа зугаатай өнгөрүүлэх мянга түмэн боломж байхад унтаж яах юм бэ? Бид амьдралынхаа гуравны нэгийг унтаж өнгөрүүлдэг ч, нойр чухам ямар ач холбогдолтойг төдийлөн сайн ойлгодоггүй. Ямар ч хэрэггүй цагийн гарз гэж боддог хүмүүс ч байна. Тэгвэл бид яагаад заавал унтах ёстой байдаг вэ? Энэ асуулт эрт дээр үеэс эрдэмтэн судлаачдын анхаарлыг татсаар ирсэн ба 20-р зууны эхэн үеэс нойр судлал шинжлэх ухааны бие даасан салбар болон хөгжих болжээ. Сүүлийн жилүүдэд энэ салбарт олон чухал нээлт хийгдсэн ч, эрдэмтэд нойрны нууцыг бүрэн гүйцэд тайлаагүй л байна. Нойрыг эрдэмтэд нэн түрүүнд уураг тархины үйл ажиллагаатай холбож тайлбарладаг. Бүтэн өдрийн турш асар их ачаалалтай ажилласан тархи эзнээ унтаж байх хооронд цуглуулсан мэдээллээ боловсруулах, ангилах, хадгалах гэх мэт “дотоод ажлаа” амжуулдаг гэж үздэг. Өөрөөр хэлбэл, таныг унтаж байхад хүртэл тархи тань ажиллаж л байдаг. Ямар нэг асуудлыг шийдэж чадахгүй мухардалд ороод байсан хүн унтаж сэрээд тухайн асуудлыг тэс ондоо өнцгөөс харж, оновчтой шийдэл бодож олох нь элбэг байдаг шүү дээ. Иймд та үе үе компьютерээ “restart” хийх ёстой байдаг шиг өдөр бүр хангалттай унтаж, тархи толгойгоо амрааж байх ёстой. Энэ үед тархи тань “hard disk” буюу ой санамжаа цэгцэлж, өдрийн турш хуримтлагдсан хорт бодисыг устган бие организмаа цэвэршүүлэх болно. Мөн нойрсох үед даавар ялгаралт эрс нэмэгдэж, эд эс төлжин бэхждэг байна. Жишээ нь, хүний биеийн өсөлтийг удирдаж эд эсийг шинэчлэхэд чухал үүрэгтэй өсөлтийн даавар унтах үед хамгийн ихээр ялгардаг гэнэ.

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄ

Тийм ч учраас хүүхдүүд илүү их унтах шаардлагатай байдаг юм байна.

Хэдэн цаг унтвал зохимжтой вэ?

Ромын эзэнт гүрнээс авахуулаад саяхныг хүртэл унтахыг хориглох нь тамлан шийтгэх сонгодог арга байв. Галзуурах шахсан хоригдлууд ганц хором ч болтугай нүдээ амраахын тулд хамаг нууцаа дэлгэхээс буцдаггүй байсан гэдэг. Нойрны дутагдал ийм л хор уршигтай. Гэхдээ ганц хоёр шөнө нойргүй хонолоо гэхэд маргааш нөгөөдөр нь хангалттай сайн унтаж чадвал нойрны дутагдлаа нөхөж болно. Харин олон хоног дутуу нойртой явбал биеийн эсэргүүцэл суларч, ядаргаанд орсноор эрүүл мэнд, сэтгэл санааны хувьд хямарч, өвчин зовлон нэрвэгдэх нь элбэг байдаг.

12-18 цаг 0-2 сартай хүүхэд

14-15 цаг 3-11 сартай хүүхэд

Түүнчлэн, нойрны дутагдалд орсон хүмүүс анхаарлаа төвлөрүүлэх чадваргүй болж, алдаа гаргах магадлал нь нэмэгддэг байна. Тухайлбал, урьд шөнө нь унтаж амарсан, эсвэл огт унтаж чадаагүй хоёр бүлэг хүмүүст яг адилхан даалгавар өгөхөд, нойргүй хоносон хүмүүс илүү олон алдаа гаргадаг нь тогтоогджээ. Ганц хоёр шөнө нойргүй хоноход л ажлын чадвар илт муудаж, тархи толгой ажиллахаа байдаг шүү дээ. Тэр битгий хэл, олон хоног нойргүй явсан хүний оюун ухаан балартаж, шизофренийн шинж тэмдэг илэрдэг байна.

12-14 цаг 1-3 настай хүүхэд

11-13 цаг 3-5 настай хүүхэд

10-11 цаг Өөрөөр хэлбэл, нойроо хасвал өдөр уртсаж, илүү их ажил амжуулна гэж бодох нь өрөөсгөл юм. Жишээ нь, та хоногт 8 цаг унтдаг байснаа болиод ердөө 4-хөн цаг унтдаг болсон гэж бодъё. Ингэснээр бүхэл бүтэн 4 цаг хожсон мэт санагдах боловч, нойрны дутагдалд орсноор таны ажлын бүтээмж дор хаяж 20 хувиар буурах тул та урьд нь 16 цагт амжуулдаг байсан ажлаа 20 цаг хийх болно. Дүндээ дүн байгаа биз?

5-10 настай хүүхэд

8.5-9.25 цаг

10-17 настай хүүхэд

Мэдээж хэрэг, хүмүүсийн нойрны хэрэгцээ харьцангуй өөр байдаг. Зарим хүмүүс өдөрт 4-5 унтдаг, ямар ч сөрөг нөлөө байдаггүй гэж ярьдаг бол зарим нь өдөрт дор хаяж 10 цаг унтахгүй бол сэргэг байж чаддаггүй гэдэг. Гэхдээ эрдэмтэд насанд хүрсэн хүн дунджаар 7-8 цаг унтах шаардлагатай гэдэг дээр ерөнхийдөө санал нийлдэг. Судалгаанаас харвал, өдөр бүр 7-8 цаг унтдаг хүмүүс бага унтдаг хүмүүсээс илүү удаан насалдаг

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

7-9 цаг

Том хүн

¹5

ÝÐ¯¯Ë ÌÝÍÄ

ба ихэнх хүмүүсийн хувьд 6 цагаас бага унтах нь эрүүл мэндэд хортой байдаг гэнэ.

Яавал сайн унтах вэ? 1. Тогтмол цагт унтаж, байгалийн цагаа зөв тохируул. 2. Унтахаасаа нэг цагийн өмнө өрөөнийхөө гэрэлтүүлгийг багасгаж, тархиндаа унтах дохио өг. 3. Унтлагын өрөө харанхуй, сэрүүн, чимээгүй байвал зохино. 4. Унтахын өмнө архи, тамхи, кофег хориглоно. 5. Өглөө сэрээд аль болох нарны гэрэлд ойр бай, тэгвэл хурдан сэргэнэ.

Судлаачид нойрыг үндсэн дөрвөн үе шаттай болохыг тогтоожээ. Нэгдүгээр үед хүний бие унтахад бэлтгэж, зүүрмэглэж эхэлдэг. Хоёрдугаар үед зүрхний цохилт удааширч, биеийн температур доошлон, улмаар гуравдугаар үе буюу гүн нойрны үед шилжих ба энэ үед тархины долгион саармагжиж, цусны эргэлт сайжирснаар нөхөн сэргээлт явагддаг байна. Энэ мөчлөг дунджаар 90 минут үргэлжилдэг ба улмаар REM (rapid eye movement) буюу нүдний хурдан хөдөлгөөнт нойр гэж нэрлэгддэг дараах үед шилжинэ (энэ үед нойрсож буй хүний нүд хурдан хөдөлж эргэлддэг тул ийм нэр өгсөн гэдэг). Энэ үед хүн идэвхтэй зүүдэлж эхэлдэг тул REM нойрыг зүүдний нойр гэх нь ч бий. Зүүдэлж буй хүний зүрхний цохилт болон тархины долгион илт хурдсаж, биеийн булчин нь зангирч хөдөлгөөнгүй болдог юм байна. Манайхан “шөнөжин зүүдлээд огт амарч чадсангүй” гэж ярьдаг ч, зүүдэлнэ гэдэг муу унтсаны шинж биш юм. Хүнийг ид зүүдэлж байхад сэрээвэл зүүдээ сайн санадаг болохоос биш бид байнга л зүүдэлж байдаг. Дөрвөн үе шат бүхий энэхүү мөчлөг нэг шөнийн туршид 4-5 удаа давтагддаг ба насанд хүрсэн хүний нойрны 25 орчим хувь гүн нойрны үед, 25 орчим хувь REM буюу зүүдний үед хамаардаг байна. Гүн нойрны үе бие махбодийг сэргээхэд чухал үүрэгтэй бол REM нойр ой тогтоолтыг сайжруулах г.м тархины үйл ажиллагаатай нягт холбоотой гэж үздэг. Тэгэхээр нойр бол яав ч хий дэмий цагийн гарз биш болж таарлаа. Нойр чинь хүрсэн л бол унтахаас өөр ямар ч арга байхгүй. Хэсэг хугацаанд каффеин, никотин болон эм тангаар аргалж болох ч, хэн ч байсан гэсэн унтах хүсэлдээ хэзээ нэгэн цагт дийлдэх л болно. Нойр хүрсэн л бол унтахаас өөр ямар ч аргагүй гэж бодвол хүн мянга хөгжсөн ч, байгалийн хэмнэлд захирагддаг амьтан хэвээр үлдсэн мэт. Бид байгаль дэлхийтэйгээ нарийн шүтэлцээтэй. Жишээ нь, дэлхий дээрх бүх амьд эд эсийн унтах, идэх, г.м. анхдагч хэрэгцээ дэлхий

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

тэнхлэгээрээ бүтэн эргэх 24 цагийн циклээр зохицуулагддаг. Шөнө болохоор л нойрмоглож эхэлдэг шүү дээ. Энэ бүхэн бидний тархин дахь “биологийн цаг” буюу сэрүүлэгтэй цагны үүрэг гүйцэтгэдэг тархины гипоталамуст орших CSN хэмээх жижигхэн хэсэгтэй холбоотой. Түүний тусламжтайгаар хүний бие орчны гэрлийг мэдэрч, гэрэл тусахыг сэрэх дохио гэж ойлгодог байна. Өөрөөр хэлбэл, нар мандахад унтаж, нар жаргахад унтах цагийн хуваарь хүний тархинд програмчлагдсан байдаг гэж хэлж болно. Нойр солигдсон, цагийн зөрүү гарахгүй байгаа тохиолдолд гэрлийн эмчилгээ үр дүнтэй байдаг нь ийм учиртай. Бид технологийн ачаар өдөржин шөнөжин ажиллаж, үүр цайтал шоудах боломжтой болсон ч, бие махбодь маань “иргэншсэн нийгэм”-д дасах болоогүй л байна. Нойр хүний биед ийнхүү нарийн програмчлагдсан байдгийг эрдэмтэд ихэнхдээ эволюцитай холбож тайлбарладаг. Учир нь унтах үед энерги зарцуулалт харьцангуй багасдаг байна. Зарим амьтад хоол унд хомс өвлийн цагт ичээнд ордог бол ихэнх амьтдын хувьд шөнө унтах замаар энергиэ хэмнэх нь аюул ихтэй шөнийн цагт хоол унд хайхаас илүү хялбар хийгээд аюулгүй байжээ гэсэн дүгнэлтэд хүрчээ. Мэдээж хэрэг тэр үеэс хойш хүмүүсийн нойрны хэв маяг маш их өөрчлөгдсөн, ялангуяа цахилгаан чийдэн гарч ирснээс хойш бид шөнө хүртэл маш идэвхтэй амьдрах боломжтой болсон билээ. Энэ бүхэн бидэнд яаж нөлөөлж байна вэ? АНУ-ын судлаачдын тооцоолсноор, 2010 онд Америкчууд дунджаар 6 цаг 30 минут унтсан ба нойрсох хугацаа нь дөчин жилийн өмнөхтэй харьцуулбал 2 цагаар багасжээ. Манайхан ийм судалгаа хийдэггүй ч, зах зээлд шилжсэн хорин жил Монголчуудын нойрноос нилээд хумсалсан нь ойлгомжтой. Дэлхийн кофены зах зээл жил ирэх тусам өргөжин тэлж, Монголд хүртэл Starbucks нээгдэх гэж байгааг бодвол нойрны эсрэг дайн ид хүчээ авч байх шиг. Нэг талаас нийгмийн шаардлага, нөгөө талаас байгалийн зүй тогтол... Энэ бүхнийг уялдуулахын тулд нойрны чанартаа маш сайн анхаарах нь чухал. Эс тэгвээс нойрны дутагдалд орж эрүүл мэндээрээ хохирч мэдэх юм.

ÀßËÀË

Welcome to Singapore

СИНГАПУР -Ì.Áèëã¿¿í

Сингапур хэмээх хот улсад 6 жил хэт их хөлрөлтийн байдалд ажиллаж амьдарсны хувьд, Сингапурт очихдоо жуулчдын адил шоппинг хийж, аль ч хотод очоод үзэх ёстой байдаг түгээмэл маршрутаар аялахаас гадна дараах газруудаар дайраад гараарай гэж зөвлөх байна. NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÀßËÀË

Араб гудамж Араб гудамж дахь Сингапурын төв моск буюу Masjid Sultan хэмээх лалын сүм нь тус улсын хүн амын 15-20 хувийг эзлэх нутгийн уугуул иргэд, Лалын шашинтай Малайчуудын үндсэн шүтээн юм. Гэхдээ Араб гудамж сүм хийдээрээ бус, худалдаа наймаа, хоолны газруудаараа алдартай. Өдрийн цагаар энэ гудамжийг бөс барааны худалдаачид эзэгнэдэг бол оройдоо олон төрлийн хоолны газрууд нь хүмүүсийг татдаг. Энд Deli Morocco (Марокко эзэнтэй Марокко хоолны газар), Al Majli’s буюу Cafe Le Caire (Египт эзэнтэй араб хоолны газар) болон Al-Tazzag гэх мэт шөнө дунд хүртэл ажилладаг зөндөө олон хоолны газар, ресторан бий. Үүр цайтал шоудаад очсон ч гэсэн, Al Majli’s гэхэд өглөөний 4-5 цаг хүртэл бужигнаастай хэвээр байна. Хэрэв очвол, hum-

mus идэж, masala цай уунгаа, алимны амттай тамхийг араб маягийн усан гаансаар (shiisha / hookah) татаж үзээрэй. Анхааруулахад, Араб хоолны газрууд согтууруулах ундаа зардаггүй. Сингапурын халууныг хэдэн литр хүйтэн шар айргаар саармагжуулахыг хүсвэл Араб гудамжны залгаа байдаг BluJaz Cafe-д сууж болно.

байх компьютер дээр нь дэлгүүрийн цахим каталогоос шүүж үзэж болно. Гэрэл зураг, кино урлаг, дизайн, хэл гэх мэт бусад номын дэлгүүрт харьцангуй ховор байдаг олон төрлийн ном энд бий. Мөн тэдний гэрэл зураг, дизайны хэсэг алдарт Ломо брэндийн гэрэл зургийн аппаратын өргөн сонголттой. Kinokunyia-гаас тав алхмын зайтай Borders номын дэлгүүр ч мөн сонголт сайтай ба ялангуяа нийгмийн ухааны чиглэлийн ном зохиол ихтэй.

Ном ном ном Сингапурт дэлгүүрээс их юм байхгүй л дээ. Гэхдээ миний хувьд хамгийн аятайхан нь Kinokunyia номын дэлгүүр. Orchard Road буюу төв шоппинг гудамж дахь Takashimaya

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

их дэлгүүрийн гурван давхрыг тэр чигт нь эзэгнэсэн энэ дэлгүүр номын донтнуудын хувьд жинхэнэ диваажин. Зохион байгуулалт сайтай бөгөөд хайсан номоо олохгүй бол бэлээхэн

ÀßËÀË

Нутгийн хоол Сингапураас Зүүн өмнөд Ази, цаашлаад олон улсад тархсан нэг зүйл бол food court буюу төрөл бүрийн хоолны лангууны цуглуулга гэж хэлж болох нийтийн хоолны газар юм. Хотын төвд жуулчдад зориулагдсан олон food court байдаг ч, нутгийн ард олны хамт жинхэнэ нутгийн хоол идэж үзье гэвэл хотын төвөөс зайдуу орших орон сууцны хорооллын food courtоор ороод гарах хэрэгтэй. Жишээ нь,

Сингапурын хамгийн их хүн амтай хороолол болох Ang Mo Kio дүүргийн хоолны газар байна (галт тэрэгний буудалтай ойр). Hokkien mee гэдэг сам хорхойтой гоймон, эсвэл нутгийн

хоол гэж хэлж болох chicken rice буюу ууранд болгосон будаатай тахиаг идэж үзээрэй. Мөн Малай үндэстний кокосын сүүтэй, халуун ногоотой laksa буюу лакса шөл сонирхолтой шүү.

Үбин арал буюу Pulau Ubin

Хэрэв танд хангалттай хугацаа байгаа бол Cентоза арлаас гадна Сингапурын зүүн захаас 15 минутын зайтай Үбин аралд очиж, ширэнгэ дундуур зассан замаар дугуйгаар аялан алжаалаа тайлахыг зөвлөе. Сентоза шиг хэмжээтэй боловч тэс ондоо газар. Хуучны загасчдын тосгоныг санагдуулам, тэгшилж зассан дугуйн замаас өөр орчин үеийн барилга байгууламжгүй энэ аралд эртхэн ирвэл ой дунд байрлах Ма Чор гэдэг алдартай сүмд залбирал үйлдэж болно. Үнэндээ үзээд байх гоёмсог зүйлгүй сүм л дээ. Гэхдээ энэ сүмд ирж залбирсан хэд хэдэн хүн олон сая долларын хонжворт сугалаа хожсоноос хойш өндөр мөнгөн шагналтай сугалаа зарлагдах тоолонд хүмүүс шавах болжээ. NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÀßËÀË

Шөнийн сафари Сингаагийн амьтны хүрээлэн хамгийн мундаг нь гэгддэг. Амьтад нь торонд биш харин өөрсдийн байгальд байдагтай

дүйцэх орчинд амьдардаг нь сонирхолтой. Өдрийн цагаар амьтны хүрээлэн, шөнийн цагаар сафари болж хувирдаг бөгөөд шөнийн амьдралтай амьтдыг үзэнгээ харанхуй дундуур яг л ширэнгэ ойд явж байгаа мэт тэнэж болно. Мөн орой болгон шөнийн амьтдын тусгай үзүүлбэртэй.

Жижиг Энэтхэг буюу Little India Сингапурын хамгийн сонирхолтой дүүрэг. Эндхийн алдарт Мустафа их дэлгүүрээс юу хүссэнээ авч болно – хүнс, идэх юмнаас авахуулаад алт мөнгөн эдлэл, цахилгаан бараа,

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

мөнгөний ченж, хувцас гоёл, бөс бараа, г.м. Ядаж байхад бүх дэлгүүр нь 24 цагаар ажиллахыг нь яана. Хөл хөдөлгөөн ихтэй энэ газар Сингапурын гөлчийсөн цэвэр имижээс шал ондоо. Энэтхэг хоолонд дуртай бол Жижиг Энэтхэгт төрөл бүрийн энэтхэг, пакистан хоолны газар бий. Хоолоо идчихээд, гудамжинд зардаг Өмнөд Азиудын хоолны дараа зажилах дуртай амны тамхийг зажилж үзээрэй. Харин шүлсээ хамаагүй хаяж торгуулав аа. Бас нэг зүйл гэвэл, Мустафагаас холгүй орших Сингапурт олдох хамгийн хямд цахилгаан бараатай (гар утас, тоглоом, iPad гэх мэт) Naranjan гэдэг дэлгүүрээр ороод гарахад илүүдэхгүй.

ÀßËÀË

Bollywood Veggies / Poison Ivy Bistro нэг бол машинаар явна, нэг бол галт (Kranji farms) тэрэгний буудлаас цааш автобусаар

Дэлгүүр хэсэх, Сентозад хэвтэхээс уйдвал Кranji хэмээх Сингаагийн фермеруудын дүүрэгт очиж үзэхийг санал болгоё. Сингапурын баруун хойд хэсэгт, галт тэрэгний буудлаас нилээд зайдуу орших тус дүүрэг руу

явж болно. Хэрэв та Kranji-д очвол Bollywood Veggies гэдэг органик ногооны ферм дээр заавал очиж үзээрэй. Хажуудаа Poison Ivy нэртэй авсаархан бистротой ба өдөр болгон өөрсдийн тариалсан шинэ ногоогоороо хоол хийдэг тул меню нь байнга өөрчлөгдөж байдаг. Тэнд очвол уг фермыг ажиллуулдаг Ivy Singh Lim гэдэг энэтхэг гаралтай эзэн авгайтай уулзахыг бодоорой. Ковбой маягийн малгай духдуулан хүн болгонтой тас тас инээн хөхөрдөг яриа авгай бий. Монголоос ирсэн гэвэл их найрсаг хүлээж авна. Харин та амаа хамхин хоолоо идэнгээ зогсолтгүй ярихыг нь сонсоод, толгой дохиорой.

Marina Bay Sands Casino

Дэлгүүр хэслээ, идэж уулаа, сафаридлаа... дараа нь яах вэ? Хэрэв та Сингапурыг дуусгасан гэж бодож байвал Marina Bay-г чиглэх л үлдэж дээ. 2010 онд нээлтээ хийсэн

Marina Bay Sands цогцолборт казиногоос гадна төрөл бүрийн үзвэр үйлчилгээ, тэр битгий хэл бие даасан музей хүртэл бий. Тун удахгүй Avalon, Pangaea гэх хоёр том шөнийн клуб нээгдэх сураг дуулдана лээ. Мөрийтэй тоглоомд сүжиггүй бол зочид буудлын дээвэр дээрх усан санг сонирхоорой. Алдарт KU DÉ TA-гийн бартендерын гараа гаргаж хийсэн коктейлийг шимэнгээ шөнийн Сингааг тольдох шиг буржуа жаргал үгүй гэлтэй.

Merlion буюу Далайн Арслан Сингапурын бэлэг тэмдэг. Арсланг сам хорхойтой ямар нэгэн хэрцгий аргаар нийлэгжүүлсэн мэт энэ хөшөө Сингапурт хоёр ч газар байдаг. Нэг нь амаараа өдөржин шөнөжин усаар бөөлждөг бол нөгөөдөх нь нүдээрээ гэрлээр бууддаг.

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

Ãýðýë çóðàã:

Ä.Äîðæäýðýì

Êîîðäèíàòîð:

Á.Íîìóíãýðýë

Òåêñò:

Á.Æàðãàëàí

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

ยน5

ÎÐÎÍ ÃÝÐ

18:00 цаг. Ажил тарахын алдад Зайсангийн зам ачаалал ихтэй байдаг болжээ. Өчигдөр шөнө цас орсныг хэлэх үү, хальтиргаатай гэж жигтэйхэн. Номун бид хоёр интерьерын зураг

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

авалтаа төлөвлөх санаатай Мөнхөө гэдэг залуугийнх руу явж байлаа. Замд гацах зуур Номун надад түүний талаар ярьж өгөв. “Асар ганган залуу байдаг юм аа, чи энд тэнд тааралдаж

байгаагүй гэж үү? Шинэ байрандаа нүүж ороод удаагүй байгаа, дээр нь саяхан хүүхэдтэй болсон, эхнэр хүүхэдтэйгээ гурвуулаа амьдардаг юм. Гэр нь гоё болсон байна лээ,

цаадах чинь угаасаа мэдрэмжтэй...” Номун барагтай хүнийг ганган гэдэггүй болохоор Мөнхөөгийн гэрийн гадаа ирэхэд аль хэдийн асар өндөр хүлээлт үүсчихсэн байв.

18:30 цаг. “Ганган залуу” хаалгаа онгойлгов уу үгүй юу, хар цагаан коридор нь шууд нүдэнд тусдаг юм байна. Гоё хийжээ. Зочны өрөө нь ч бас хар цагаан, дээр нь бас хальт

ÎÐÎÍ ÃÝÐ

ягаан (hot pink – fashionable залуугаас өөр юу хүлээх вэ дээ). Гэрийн эзэн өөрөө мөн л хар жийнс, футболк өмссөн байлаа. Сонгодог, гэхдээ донжтой. NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÎÐÎÍ ÃÝÐ

18:45 цаг. Цай уух зуураа Мөнхөөтэй танилцав. Гэрийнхээ дизайныг өөрөө гаргаж, өөрөө материалаа цуглуулж, заслыг ч мөн өөрөө хянасан гэнэ. Шинэ байр авсан ч, засал чимэглэлийн ажил хийгдчихсэн ирсэн болохоор арга буюу хэд хэдэн хана нурааж, шал таазыг нь өөрчилжээ. Байрны анхны зохион

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

байгуулалтыг тэр чигт нь өөрчилснөөр ашигтай талбайгаа ч нэмэгдүүлж чадсан гэнэ. Ямар сайндаа найзууд нь “Чи ч байран дотор байр барьж байна даа” гэж явуулж байх вэ. Мөнхөөгийнд нэг ч дан обой эсвэл дан эмульстэй хана байхгүй; хана, таазаа зориуд төрөл бүрийн содон материал

ашиглан янзалжээ – мод, төмөр, хөнгөн цагаан, г.м. Мөн гэрэлтүүлэг маш чухал үүрэгтэй, гэрлийн тохируулгыг өөрчлөхөд л шал өөр уур амьсгал бүрдэнэ. Мөнхөө таазнаас унжсан элдэв люстрад дургүй гэсэн, иймд дан цэг, туузан гэрэл ашиглажээ. Тэднийх асар орчин үеийн дүр төрхтэй ч, хоймортоо Монгол эмээл, хуучны

эд зүйл залсан нь шинэ/хуучин, өрнө/ дорно гэсэн контрастыг бий болгосон гэлтэй. Тэр “Хүмүүс манайхыг lounge шиг гээд байдаг юм” гэж ярьж билээ – ийм лаунж олширвол сайхан л байна. “Зурагтаар нэг интерьер дизайны нэвтрүүлэг харж суутал, танайх шаргал обойтой юм чинь бор диван тавих

хэрэгтэй гэж ирээд л зөвлөгөө өгөхийг хараад бодож л байлаа – дизайн гэдэг бол ямар обой нааж, ямар диван тавих вэ гэдэгт биш, тухайн орчныг гэрийн эздийн амьдралын хэв маяг, хүсэл сонирхолд нийцүүлэн амилуулахад чиглэх ёстой” гэж ярих Мөнхөө тэс ондоо мэргэжилтэй ч, цаашдаа дизайны чиглэлээр ажиллахыг

ÎÐÎÍ ÃÝÐ

хүсдэг гэнэ. Тэр урьд нь төв номын сангийн замын эсрэг талын “MB” пабын экстерьер дээр ажилласан бол энэ удаад гэрээ тохижуулжээ. 20:30 цаг. Бид гурвыг ийнхүү ярилцаж суух зуур нэг л мэдэхэд орой болчихож. Мөнхөөгийнхөөс гарч явахад УБ-ын утаа тийм ч аймшигтай NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÎÐÎÍ ÃÝÐ

Унтлагын өрөө нь тас хар бол хүүхдийн өрөө нь солонгорсон олон өнгөтэй.

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

ÎÐÎÍ ÃÝÐ

Тагтаа ингэж тохижуулбал гоё биш гэж үү? ЯГААН ХАНА!

санагдсангүй. Бид яаж сайхан амьдрах вэ, амьдрах орчноо яаж тохижуулах вэ гэдэгт суралцаж л байх шиг. Мөнхөө шиг залуус байхад хот маань ч гэсэн удахгүй гоё болох байх даа. 21:00 цаг. Гэртээ ирээд ямар нэг зүйл өөрчилмөөр санагдав. Хэдэн зураг өлгөх гээд залхуураад яваад байсан биш гэнэт онгод орж, хамаг зургаа өлгөчихлөө. Урам өгсөнд баярлалаа, Мөнхөө! Шил толь болсон угаалгын өрөө.

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÎÐÎÍ ÃÝÐ

ETEMUN Design 99738363

Мөнхөө "lounge"-ын мини-бар

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

88738363

2010: A HOT YEAR + A MOTIONLESS NATION + RARE EARTH ELEMENTS + ARE YOU A LUCKY BASTARD? + STATE OWNED COMPANIES: THE PAST AND THE FUTURE + THE INSIDER'S GUIDE TO UB

ENGLISH

NUMBERS

OPINION

MINING

ECONOMY|

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

ยน5

NUMBERS

exp ort

M NT

While we attempted to keep warm in -40 C° weather this winter, soaring numbers from Mongolia were heating up the charts of investors all over the world. The Financial Times thought Mongolia was “a serious play”, and the Wall Street Journal was confident that the “hottest currency play of 2010” is the Mongolian tugrug. 2010 was a great year for the Mongolian economy, and these numbers tell a remarkable story.

tal

2010: A HOT YEAR

+53.8% In 2010, exports surged on the account of rising coal exports overtaking copper as Mongolia’s primary export commodity. Coal exports now account for 30.3 percent of total exports, while copper concentrate constitutes 26.6 percent, iron ore – 8.7 percent and zinc 4.6 percent.

+13.0%

+6.1% (estimated)

rts po ex al

The tugrug has steadily appreciated in the second half of 2010 due to increasing foreign investment inflows. While the Bank of Mongolia is taking action against rapid appreciation, the tugrug is being hailed as one of the best-performing currencies against the dollar.

against the dollar

+134.7% +187.6% (volume),

(revenue)

Mongolia’s economy grew 6.1 percent in 2010, which is slightly less than the forecasted 7.5 percent but still much better than last year’s negative 1.6 percent. GDP growth is expected to really take off this year.

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

The year 2010 was, without a doubt, the year of coal. Coal exports more than doubled in volume, going from 7.1 million tons in 2009 to 16.6 million tons in 2010. Moreover, coal revenue almost tripled, rising from $305 million in 2009 to $878 million in 2010.

NUMBERS

MS ET

20 Ind

Len din g

+23.0%

(revenue)

Iron ore was the other big story of 2010. Exports of iron ore also more than doubled in volume (1.4 million tons in 2009 to 3.5 million tons in 2010), while revenues more than tripled, going from $80 million in 2009 to $251 million in 2010.

tC ke ar EM

Sources: National Statistical Office, Mongolian Stock Exchange, Bank of Mongolia

(volume),

no Iro

+146.3% +214.0%

The Mongolian Stock Exchange's benchmark index, hailed as one of the bestperforming indexes in the world, is up 90.6% on the average. Although its growth may seem spectacular, the MSE still remains highly illiquid.

rts

+90.6%

As the economy recovers, bank lending is slowly picking up. At the end of 2010, the banking sector held 3.2 trillion MNT in loans to companies and individuals. This is up from 2.6 trillion MNT at the end of 2009.

+121.3% Driven by the commodities boom, the total market capitalization of the MSE surged from 620.7 billion MNT at the end of 2009 to 1.37 trillion at the end of 2010. Mining companies, such as Tavan Tolgoi JSC and Shivee Ovoo JSC, are leading the way.

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

ยน5

OPINION

-Tserendavaagiin Tumenkhishig

A MOTIONLESS NATION “I’m proceeding along as Beijing stands still”, a Mongolian proverb

fter 20 some days and 150 some business cards from international professionals working in different sectors, we were back at the office trying to urge our clients to provide project-specific data. Unfortunately, almost every one of our compatriots was upto his/her neck in Tsagaan Sar festivities, telling us to relax; one of them even quoted a proverb that goes something like, “I’m proceeding along as Beijing stands still”. Oddly enough, we were still getting phone calls and numerous emails from our international counterparties. Relating to our policy of “relaxation”, I want to re-tell a “not-so-charming” Christmas story for us all: On one fine day in March 2000, a brief loss of electricity caused by a lightning strike knocked out cooling fans at a Philips semiconductor factory in New Mexico and started a fire. The fire was extinguished within 10 minutes and damage had appeared to be limited to several thousand miniature components for mobile phone handsets. Philips had expected the factory to resume full capacity within two weeks, but it was later discovered that factory staff and fire-

¹5

men caused contamination in a much larger area where manufacturing facilities had to be spotless. When the full extent of the disruption came out, it appeared that Nokia, one of the factory’s two biggest clients, had a contingency plan available since the handset manufacturer closely monitored shipments and did on-site due diligence as soon as the first delay was reported. However the other client, Ericsson, did not have a contingency plan. That disruption of supply severely limited Ericsson’s ability to introduce new handsets to the market and its mobile-phone division reported a loss of 2 billion USD that year. In 2001, Ericsson decided to quit making its own handsets and established a joint venture with Sony in an industry where it had once been a leader. Moral of the story: we are living in a business world that revolves at light speed. As for us, products from our long-standing “champions” of domestic manufacturing go a long way during the holiday season. Black, white and yellow Chinggis vodkas made by acclaimed domestic “conglomerates”, all of which have collected dozens of prizes

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

from international beverage exhibitions, are poured and drunk at every celebration. We like to claim that Mongolian vodkas are at international standards, only needed to be pushed just a tiny bit to conquer international markets. To look at the facts, it has been over eighty years since we started supporting our “champs” with our wallets and our health, just a decade or two short of the Russians. During this time, Russian manufacturers seem to have acquired great know-how and technical advantage in the field, while we are stuck at the same level. Of course one can argue that we didn’t have the economies of scale that the Russian manufacturers exploited. However, if that is true, no one would be able to compete with Chinese or Indian manufacturers in the consumer products field. We are far behind in any field compared to most nations, and we try to justify our sorry state with the argument that our natural advantage is in the resource sector. Yet natural resources alone do not create value. Just look at Ecuador, Bolivia, Indonesia, Papua New Guinea and countless African countries that have vast natural resources, even

when compared to us. As I have discussed in my previous column, commodities come with a wide variety of risks. There are hypes about us becoming a self-sufficient industrialized country using our commodity wealth, but just like we couldn’t compete with Smirnoff or Stolichnaya in the past, we are still not ready to compete in today’s business environment. But still, we can try to acquire production knowhow on natural advantages that we have, including but not limited to mining sector. Just to exemplify, transporting coking coal costs at least double its mining cost, this fact alone can secure lowercost production if we could focus on developing valueadded production based on our coking coal resources. As we merely spend what we gain, the following quote might exemplify our meager future: in the movie “Syriana”, Bryan Woodman says to a prince of an oil-rich country: “You know what the business community thinks of you? They think that a hundred years ago you were living in tents out here in the desert chopping each other's heads off and that's where you'll be in another hundred years…” Nowadays, Beijing accelerates at light speed as we stand still on the ground. Even their trains go as fast as 335 km/hours…

ODGEREL Tsulbaatar, “Two boys”, Oil on canvas, 100x140 cm

XanaduART gallery Mongolian contemporary art UPCOMING EXHIBITIONS April 23 – May 2, 2011: Patricia Rabot Dumans - Orient escapes May 2 – 9, 2011: BATKHOLBOO Dugarsuren – Sculptures May 9 – 23, 2011: ODGEREL Tsulbaatar – Recent works May 24 – June 6, 2011: CHIMEDDORJ Shagdarjav – Ink drawings

Urt Tsagaan - 12, Baruun Selbe street, Chingeltei district, 3rd precinct, Ulaanbaatar, Mongolia www.xanaduartgallery.org

Phone: 976-11-310239

MINING

-Baatartsogtyn Amar

RARE EARTH ELEMENTS:

Not so rare, especially in mongolia O

nly a few months ago, rare earth elements were an obscure commodity tracked by only a handful of analysts around the world. Today, it has become a hot global media topic, an international investment trend, and, most importantly, it is being hailed as a key ingredient to a greener and better future. What happened?

Hybrid cars, the supposed harbingers of a greener future, largely depend on rare earth elements. For instance, a typical hybrid automobile battery for a Toyota Prius requires 10 to 15 kg (22-33 lb) of lanthanum.

¹5

On September 7, 2010, a Chinese fishing boat collided with a Japanese Coast Guard patrol in a disputed territory in the East China Sea, and its crew was taken into custody pending possible charges. On the same day, China flexed its geopolitical muscle as the world’s brand new “bully”. It demanded the immediate release of its crew, and, in the meantime, blocked all rare earth shipments to Japan. Although the Chinese government denied any wrongdoing, this unofficial embargo intensified international tension concerning trade with China. Facing strong opposition from the Chinese government and desperately needing its rare earth orders, Japan had no option but to release the Chinese crew after only a week. However, Japan’s deference did not appease China as it took another two months for the Chinese to resume shipments to Japan. For the Japanese high-tech industry, China’s embargo brought great uncertainty, and rare earths catapulted to global attention as a strategic industrial resource. In scientific circles, 15 out of 17 rare earth elements are collectively known

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

as lanthanides, after lanthanum (atomic number 57). Yttrium and scandium, which are chemically similar to lanthanides, are also included in the family of rare earth elements, rounding up the total to 17. Although the first rare earth element was discovered more than two centuries ago, rare earth elements languished in relative obscurity until the 1940s, when scientists finally managed to separate and purify each element. Another twenty years later, researchers began discovering their usefulness. Today, rare earth elements have become a crucial industrial resource because they have unique electrical, magnetic, fluorescent and thermal properties that make them indispensable in the manufacturing of many modern day amenities, such as laptops, LCDs, auto catalysts, energy efficient lighting and hybrid vehicles. Without these 17 elements, one would have to imagine a world without cell phones, flat screen TVs or jet engines. Let me put it this way. You, the consumer, would live in a world with no laptops or color TVs, where portable technology and entertainment would be just mere words. You, the consumer, would live in a world without mobile connectivity, and yes, you, the consumer, would live in a world without reliable civil aviation, where flying would be on the list of “10 crazy things you should do before you die”. Without these 17 elements, most of the mainstays of modern life that we now

MINING

Uses of some rare earth elements take for granted would not be possible. The importance of rare earth elements is not limited to consumer products. They are also the basis of “enabler technologies” such as superconductors, lasers and imaging systems, and they are used to improve the performance of permanent magnets, catalysts (emission control systems) and rechargeable batteries. Moreover, rare earth metals are vital to the production of wind turbines, which are believed to be a key technology for reducing carbon emissions, along with other renewable energy options. In some developed countries, rare earth elements are categorized as strategically important for a different reason – national security. According to the U.S Department of Defense, rare earths are used in the production of a number of missiles, including the deadly Tomahawk cruise missile, as well as radar surveillance systems, Abrams M1A1 Tanks and F15 Fighter Jets. Rare earth elements are undoubtedly important, so what’s the fuss about? The problem is China. Today, almost 97% of the world’s rare earth supply comes from China and most of it is extracted at the Bayan-Obo mine, the largest deposit known to date, located in Baotou (Bugat), Inner Mongolia. Interestingly enough, the Bayan-Obo deposit lies only 80 kilometers from our southern border. It is estimated that Bayan-Obo holds over 300 million tons of rare earth oxide ore with an average grade of 1.5% (this means that only 1.5% of the total deposit is actual rare earth oxide, the rest being earth’s crust). Single source of supply is definitely not a new concern. Prior to the discovery of Bayan-Obo, the Mountain Pass deposit in California, the United States, was the world’s monopolistic supplier of rare earth elements. Although rare earth elements are essential to the production of most high tech devices, only a minimal amount of it is required in every single device. According to Credit Suisse, the global rare earth

market barely topped 1.3 billion USD in 2008 with a total volume of 124 thousand tons, an amount equivalent to only 6% of the total copper market in the same year. Nevertheless, as clean-energy technology takes off, demand for rare earth elements is expected to explode, which may create further problems for world markets. Forecasts estimate that global consumption may increase to 220 thousand tons by 2012, a 77% increase from 2008. On the supply side, with China introducing export quotas, prices have soared sevenfold in the last six months for cerium oxide, which is used for polishing semiconductors, while the prices of other elements have more than doubled, according to London’s Metal-Pages Ltd., a company that tracks rare-earth prices. Even with rising prices, new mines cannot be brought online overnight, so China will enjoy a very powerful position at least in the short term. Nevertheless, the competition is heating up. The Mount Weld deposit in Australia, which hopes to become the first major supplier of rare earth elements outside of China, is planning to begin production in late 2011. The re-establishment of the Mountain Pass deposit will follow, along with a few other mines. However, global supply may still not be able to keep up with the rapidly growing global demand. Multinational corporations and countries that have a significant stake in rare earth related industries have already started pursuing new investment opportunities. This is where Mongolia comes in. For instance, Japan, which currently accounts for 65 percent of Chinese rareearth exports, reached out to Mongolia as it seeks to diversify its suppliers. On October 2, 2010, Prime Minister Sukhbaataryn Batbold and his Japanese counterpart Naoto Kan agreed to cooperate on promoting Mongolian rare earth projects at a meeting in Tokyo. "Development of mine resources in resource-rich Mongolia will benefit both countries. Our country's research team will launch exploration of rare metals this month," Mr. Kan said. Not long after, Mr. Kan met President Elbegdorj, further agreeing to cooperate

Dysprosium

Makes electric motor magnets 90% lighter.

Tb Terbium

Makes electric lights 80% more efficient.

Neodymium Used in motor magnets, loudspeakers and other appliances.

Lanthanum Used for hydrogen storage.

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

MINING

Uses of some rare earth elements on developing various mineral resources in Mongolia.

Praseodymium Used in lasers and ceramic materials.

Gadolinium Used to manufacture computer memory.

Er Erbium

Used in the manufacture of vanadium steel.

Yb Ytterbium

Used to make infrared lasers.

¹5

In the wake of World War II, the Soviet Union initiated extensive mining exploration in its satellite countries, including Mongolia, with the ambitious goal of uncovering major uranium deposits. Currently, there are over 60 registered rare earth occurrences in Mongolia, all of which were discovered as a by-product of these explorations. Since Soviet explorations mainly covered southern and western Mongolia, other parts of the country remain mostly untapped and unexplored. Considering Mongolia’s wealth of resources, experts believe that Mongolia has the potential to become the next major “rare earth player” in the global market. There are 4 large deposits of rare earth elements in Mongolia known to date. The largest of these is the Mushgia Khudag deposit, located in the Umnugobi province. It is estimated to hold around 200 million tons of rare earth oxide ore with an average grade of 1.5%, which is comparable in size to the Bayan-Obo deposit in Inner Mongolia. “Mongol gazar” LLC, owned by Mr. Tseveenjavyn Myanganbayar, currently holds the license for the majority of the deposit. Khotgor, the second largest deposit, is expected to deliver another 200 million tons of rare earth ore at a lower average grade of 0.7%. The remaining two deposits are also considered to be respectable in size. It is several years away before rare earth production commences in Mongolia, and there are still a few roadblocks that the government has to maneuver. First of all, rare earth deposits aren’t even considered strategic yet. Undoubtedly, their status will be upgraded in the coming months, and as a consequence, a lot of changes may come. Secondly, there is no existing legal framework for regulating rare earth mining. A clear legal environment is imperative because rare earth elements will need special care and a different type of approach, especially when compared to bulk commodity mining. The development of a new legal framework will be time consuming, and investors will not start spending big until all the rules are in place.

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

Apart from it, there is another, probably a more sensitive side to the story. Despite their name, rare earth elements are actually not so rare. According to US Geological Survey (USGS), global rare earth reserves would last for 800 years at current consumption rates. However, rare earth extraction is a very expensive process given the similar chemical properties of the elements and their tendency to mix with each other. Rare earth production is not only expensive but it is also one of the most environmentally unfriendly processes in the mining industry due to the radioactive nature of rare earth ores. The Mountain Pass mine in California, once the dominant producer of world’s rare earth elements, was shut down for environmental reasons when waste water disposal created serious problems. Furthermore, extracting even a small amount of rare earth elements requires digging and moving vast amounts of earth’s crust. Some people believe that China imposed export quotas partially because of environmental issues. When the US halted production in Mountain Pass, China stepped up because it was willing to pick up the world’s dirty work. Now, they may be revising their strategy – China reduced its second-half rare earth export quota by 72 percent as early as July, 2010, several weeks prior to the Japan debacle. It is ironic that the minerals most commonly used in so-called green technologies would create such a host of environmental issues. Western hipsters may think that they are saving the planet with every purchase of a hybrid car, but someone has to live with the pollution caused by the mining of minerals used to produce that very car. Would we be willing to do the world’s dirty work? Mongolia is already suffering from extreme climate change thanks to improper mining activities. Inadequate oversight and lax environmental regulations may create further problems if Mongolia decides to capitalize on its rare earth supplies. Is it worth it?

OPINION

-Enkhtsetsegiin Orchlon -Jambaldorjiin Tana

ARE YOU A LUCKY BASTARD? S

itting behind an investment bank desk stacked foot high with résumés, a managing director takes the top half of the stack and throws it in the trash, along with the aspirations of hundreds of competent and qualified job candidates. An analyst asks him in shock - why hasn't he given the slightest chance to these people, to which the managing director calmly replies, “I don’t want unlucky bastards working for my firm.” Demanding and in a high demand position, this managing director is a microcosm of the firm he represents. Corporate culture in high-growth and results-driven firms today is increasingly dependent on the contributions of its motivated and more than qualified employees. The Mongolian private sector has picked up on this trend, and bureaucracy and nepotism is being edged out by ability and intensity. I am not a morning person by any stretch of the imagination. In college, my classes did not start earlier than 11 am, my weekends began on Friday, and Sunday evenings were the only guaranteed time for intense intellectual activity. In short, I am no workaholic. And yet, every weekday I find myself miserably climbing out of bed at 7 am, with only the sound of my alarm against the silent cover of pre-dawn darkness. A quick shower and a few bites of stale Uguuj pastry are the only moments I have to myself before rushing off to my

8 am workday. The evenings aren’t much more exciting, as I typically leave work around 9 pm to come home to the same silent darkness. Even my weekends, the two days of the week that were once synonymous with hours of channel surfing, have fallen victim to my work schedule. I now find myself at work almost every weekend, meticulously poring over spreadsheets and presentations. The relative discomfort of my desk that replaces my couch in the evenings and on the weekends only serves to harden the fact that my daily life is pretty mundane and worse yet, overpay is not a part of the deal. I work for a private company that is very energetic and results-driven. My bosses, who are all relatively young, have spent the majority of their professional careers overseas at investment banks. My co-workers are highly motivated and extremely driven. What makes us leave at 9 pm every day, including weekends, isn’t our bosses standing

over our shoulders and making constant demands. Rather, we just happen to be a group of people not only qualified for our jobs, but also personally motivated to reach for tangible goals. In this sense, Mongolia has come a long way in the past several years in terms of hiring practices. Previously, employees were hired based on acquaintanceship rather than merit. Heads of companies chose to surround themselves with a circle of people that they are personally close to instead of people who are actually qualified for the job. Superficial ceilings stifled the corporate ladder, and climbing up meant leveraging connections and kissing ass rather than working hard and driving results. Now, as elsewhere, HR is seen as one of the key driving forces for a company’s growth. While being able to proficiently use Microsoft Excel and PowerPoint hardly requires Einstein’s IQ or

Obama’s charisma, firms seek the best possible candidates in terms of both qualifications, and even look for some discretionary qualities simply because they can. The jobs are in high demand, and really, firms are looking to build a team of self-motivated people who can willingly stand to spend more time with each other than with their families. In return, they offer the opportunity to grow. So, while spreadsheets will always fail to be exciting and my workdays won’t get shorter or fewer, I still find myself present and working hard. Yes, even I have been converted. So, in an economy that is being largely defined by its corporate culture, i.e. its people, the brash managing director wasn’t asking too much in wanting only “the luckiest bastards” to represent his firm. I just hope I’m lucky enough.

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ECONOMY

OWNED State owned companies: the past and the future

-Batbayaryn JARGALAN

BAGANUUR JOINT STOCK COMPANY

> Unless you’ve been living under a rock (or in a remote hillside somewhere in Khovd), you must have heard by now that Mongolia is the greatest thing since sliced bread (not really, but at least we offer better returns than the BRIC countries). Financial Times recently cited a Citibank report predicting that the Mongolian economy will expand 8.7 per cent annually in purchasing power parity terms in the next 20 years. As a Mongolian, I am ecstatic – if it means that I will be able to buy 8.7 percent more stuff next year. I am not counting on it, though, because numbers are just that, numbers. In fact, high GDP growth figures seem to only contribute to increasing inequality. The government is trying to rectify this fact. Acquiescing to demands of civil activists, the Parliament has authorized the Government to freely distribute 10 percent of “Erdenes Tavan Tolgoi” shares to all Mongolian citizens and a further 10 percent to domestic corporations. Another 29 percent of the newly founded company is to be auctioned off at an IPO on domestic and international stock exchanges. This has fueled the dreams of herders and investment bankers alike. While Mongolians are scrambling to secure a broker, investment bankers are hard at work wooing our politicians. Recently, the government announced that every Mongolian citizen will be entitled to 536 shares of Tavan Tolgoi. In the meantime, four banks were shortlisted to handle the IPO after hordes of bleary-eyed investment bankers descended in UB to deliver their pitches. Although most of the hype surrounding Tavan Tolgoi centers on its IPO, the government will still own 50 percent of the company. In fact, the government also owns 100 percent of its parent “Erdenes Mongol” LLC, a holding company established in 2007 to represent the state’s interests in strategic deposits. Currently, “Erdenes Mongol” LLC holds the state’s 34 percent interest in the massive Oyu Tolgoi project, plus the licenses of 13 other major coal, copper, iron, uranium, gold, silver, zinc and phosphor deposits. “Erdenes Mongol” LLC’s mandate makes the state a de facto shareholder in all major mining deals in the future. The decision to grant these licenses to a state-

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

Director: D.Dambapeljee State ownership stake: 75% Shares outstanding: 20,974,360 shares Market capitalization (as of February 21, 2011): 605 billion MNT Total assets (as of 2009): 75.5 billion MNT (Owner’s equity: - 16.7 billion MNT) 2009 sales revenue: 49.5 billion MNT 2009 profit/loss: -9.1 billion MNT Payments to the central budget in 2009: 5.1 billion MNT Number of employees (as of 2009): 1,044

Share prices ¥35000

Established in 1978, Baganuur became a majority-state owned joint stock company in 1995. Today, the state owns 75 percent of Baganuur JSC, while the rest of its shares are traded on the Mongolian Stock Exchange. According to the company’s website, Baganuur coal reserves are estimated at 600 million tons. In 1998 – 2000, a concessional loan of 50.9 million USD was invested in upgrading mine capacity and equipment through the “Mongol Coal” modernization project. The mine’s annual capacity is 4.0 million tons of coal, though it currently produces about 3.0 million tons, which corresponds to approximately 40 percent of Mongolia’s coal needs. The company has been operating at a loss for the last three consecutive years, and its profit potential is said to be compromised by its obligation to supply cheap coal to state power plants. Despite its losing streak, Baganuur’s share prices have risen tenfold in the last year alone, its market capitalization reaching a record of 600 billion MNT in February, 2011. In November 2010, Firebird Mongolia Fund is said to have purchased 14.28 percent of Baganuur JSC’s shares. Baganuur JSC is included on the list of companies to be fully or partially privatized in 2010-2012. According to State Great Khural directives, the state’s stake in the mine is to be maintained at 51 percent. The funds secured from the sale of state’s shares are to finance a power plant and a coal liquefaction unit. Baganuur JSC 28828

¥30000 ¥25000 ¥20000 ¥15000

9999

¥10000 ¥5000 ¥0

3300

5700 2900

22-Feb-10 24-May-10 23-Aug-10 22-Nov-10 21-Feb-11

owned enterprise represents a stark departure from the government’s privatization policy of the 1990s. Until the early 1990s, the state owned everything – mines, plants, factories, buildings; even the lowly corner store was state property. As the country scrambled to build a market economy, a massive privatization program began in 1991. Back then, nobody had enough money to purchase a car, let alone a huge factory, so the government introduced a voucher program, whereby everyone received one blue coupon worth 7,000 MNT and three pink

SHIVEE OVOO JOINT STOCK COMPANY

Director: Kh.Balsandorj

Established in 1990, Shivee ovoo became a joint stock company in 1995. Given its annual capacity of 2.0 million tons, Shivee Ovoo produced 1.4 million tons of coal in 2009, which corresponds to a little over 20 percent of Mongolia’s annual coal usage. According to the company’s website, current reserves are estimated at 646.5 million tons of thermal coal. Shivee Ovoo is a relatively young mine that produced a little over 7.4 million tons of coal since its inception. Similarly to Baganuur JSC, Shivee Ovoo is obligated to supply cheap coal to state power plants, which deflates profits. Furthermore, state power plants owed the company a total of 9 billion MNT at the end of 2009. The rally of mining stocks on the Mongolian Stock Exchange saw Shivee Ovoo’s share prices rising eightfold in the last year alone.

State ownership stake: 90% Shares outstanding: 13,419,101 shares Market capitalization (as of February 21, 2011): 550.2 billion MNT Total assets (as of 2009): 92.2 billion MNT (Owner’s equity: - 7.6 billion MNT) 2009 sales revenue: 16.2 billion MNT 2009 profit/loss: -11.0 billion MNT Payments to the central budget in 2009: 2.8 billion MNT Number of employees (as of 2009): 370

Share prices Shivee Ovoo JSC

¥45000

41000

¥40000 ¥35000 ¥30000 ¥25000 ¥20000

13950

¥15000 ¥10000 ¥5000 ¥0

3810

4899

6000

22-Feb-10 24-May-10 23-Aug-10 22-Nov-10 21-Feb-11

ECONOMY

coupons worth 1,000 MNT each. These were to be used to purchase shares in state-owned companies through the brand new stock exchange, housed in the appropriately pink former Children’s theater on the Sukhbaatar Square. At the time, state-owned companies were divided in three categories: “not to be privatized”, “to conserve state control and privatize a certain percentage of shares” and “to be fully privatized”. Entities not to be privatized included the Ulaanbaatar Railway, MIAT and the State Pharmaceutical Company, which were deemed to be naturally monopolistic, as well as certain “strategically important” fields, such as agricultural crop libraries and laboratories. During the first wave of privatization (1991-1996), a total of 916 state factories, 2451 small businesses and 217 agricultural collectives were privatized. Alas, voucher privatization proved to be a disaster. Newlyminted shareholders did not know how to protect their interests as old managers abused their power. Most factories were bankrupted within months, and their equipment sold off for parts. The government’s noble dreams of creating a capitalist class of shareholders did not materialize. Since 1997, state owned companies began to be auctioned off to the highest bidder. This second wave of privatization worked slightly better than the voucher program, even though each auction was tainted by rumors of corruption and dirty politics. Although privatization is still a thorny issue in Mongolian politics, the show goes on. Last February, the Parliament ratified a list of state owned enterprises to be privatized or partially privatized in 2010-2012. This list includes Baganuur JSC, Darkhan Iron Factory, Mongolia Telecom and Power Plant No. 3. Their privatization is to be handled by the State Property Committee, formerly known as the Privatization Committee. In 1996, the Privatization Committee was reorganized as the State Property Committee with a mandate to govern and manage all state property. As such, it is responsible for overseeing the day to day management of state-owned companies, including appointing their directors in conjunction with relevant ministries. The powers of the State Property Committee are vast. According to the Law on State and Local Property, the State Property Committee has to approve all asset sales by a state owned company. Case in point: the State Property Committee met on February 17, 2010 to discuss granting permission to a state owned company to write off and use for parts an automobile in its possession.

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ECONOMY

Today, the State Property Committee controls more than 70 companies fully or partially owned by the government. These include Erdenet, MIAT, Ulaanbaatar Railway, Baganuur JSC and the Mongolian Stock Exchange. The newly established Development Bank will also be under its jurisdiction. The employees of the State Property Committee sit on the boards of most state owned companies, and they wield great power. Now, their power is further amplified by the addition of the giant Erdenes Mongol to their stable. Until recently, the State Property Committee seemed an antiquated institution about to run its course. The most lucrative state owned companies were sold off, and the Committee was left to deal with the ailing state-owned energy sector. Only a couple of years ago politicians were advocating for the dissolution of the Committee. Yet now it has become the government’s most powerful agency controlling the country’s largest mining projects to date. The State Property Committee’s reversal of fortune goes hand in hand with the reversal of the government’s economic policy. In the 1990s, the government largely followed the prescriptions of the Washington consensus, focusing on reforming and liberalizing the economy. When Mendsaikhany Enkhsaikhan’s cabinet abolished most import and export duties in 1997, Mongolia was hailed as one of the world’s most liberal trade regimes. As a cherry on top, Mongolia also boasted free elections. We were well on our way to becoming poster children of democracy and laissez-faire capitalism.

Director: O.Batchuluun State ownership stake: 54.67% Shares outstanding: 25,870,276 shares Market capitalization (as of February 21, 2011): 90.5 billion MNT Total assets (as of 2009): 39.7 billion MNT (Owner’s equity: 32.4 billion MNT) 2009 sales revenue: 26.7 billion MNT 2009 profit/loss: 2.8 billion MNT Payments to the central budget in 2009: 3.2 billion MNT

THE FINANCIAL STATE OF STATE OWNED COMPANIES The State Property Committee’s 2009 annual report

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

Mongolia Telecom was privatized in 1995, whereby Korea Telecom purchased 40 percent of the company. A further 5.33 percent of its shares are traded on the Mongolian Stock Exchange. In 2009, Mongolia Telecom’s market share in the telecommunications industry amounted to 9 percent. The bulk of its business is represented by the company’s 140 thousand landline customers throughout the country. In recent years, the company has been attempting to diversify its services, focusing on cellular and internet segments of the market. Mongolia Telecom is to be fully privatized by 2012. Given the State Property Committee’s contractual obligations, its shares are to be offered to Korea Telecom first. If Korea Telecom refuses to increase its stake, then the state’s shares are to be auctioned off to the highest bidder.

Number of employees (as of 2009): 1,533 Share prices Mongolia Telecom JSC ¥3600

Although the Mongolian economy still remains fairly liberal, the government has moved in to capitalize on the country’s mineral wealth. The drive to nationalize (if we may use this word) the mining sector has reached its apogee with Tavan Tolgoi. On the one hand, it is justified by the people’s incessant cries about the widening gap between the rich and the poor; on the other hand, it feeds our politicians’ personal interests since they would be the ones making all the important decisions. Whatever its ultimate motive may be, the government has decided that it will become a major shareholder in the mining sector. In light of these developments, “Nine Seventy Six” magazine looks at the government’s track record of managing its assets.

MONGOLIA TELECOM JSC

3500

3499

¥3500 ¥3400

3380

¥3300 ¥3200 ¥3100 ¥3000

3050

¥2900 ¥2800

22-Feb-10 24-May-10 23-Aug-10 22-Nov-10 21-Feb-11

The bourse The MSE Top 20 index may be the best performing index in the world, but don’t hold your breath just yet: stock prices can be easily manipulated given the MSE’s highly illiquid market. Only a handful of companies are actively traded, and daily trading volume hits 200 thousand USD on a good day. Sometimes, the sale of one share can dramatically increase market capitalization. Like the State Property Committee, the Mongolian Stock Exchange retains the vestiges of its privatizing past. The number of free-f loating shares is very small because most investors prefer to sit on the shares that they have collected during the heyday of voucher privatization. Perhaps the London Stock Exchange group can turn things around as they seal their management deal.

ERDENET MINING CORPORATION Erdenet Mining Corporation was established in 1978 as a joint venture between Mongolia and the former Soviet Union. The Government of Mongolia controls 51 percent of the company through the State Property Committee, while Russia’s shares are owned by Rostechnology, a stateowned corporation. According to the State Property Committee’s annual report, Erdenet produced 126.5 thousand tons of copper and 2.4 thousand tons of molybdenum in 2009. With copper prices rebounding from 3,000 dollars per ton in the beginning of the year to 7,000 dollars towards the end, Erdenet was able to post a profit of 119.9 billion MNT. Two thirds of the company’s profits were distributed to its shareholders, whereby Mongolia received 41 billion MNT in dividends from Erdenet. Since the Parliament’s ratification of a windfall profits tax on copper and gold in 2006, the bulk of Erdenet’s windfall gains from rising copper prices were taxed and placed in the Mongolia Development Fund. The windfall profits tax has been revoked as of January 1, 2011, thus Erdenet’s profits may rise substantially given the positive outlook for copper in the world markets. Plans for building a copper smelting plant at Erdenet have been repeatedly discussed at the Parliament level, which means Erdenet’s profits may be used towards building a smelter.

Director: Ch.Ganzorig State ownership stake: 51% Total assets (as of 2009): 776.4 billion MNT (Owner’s equity: 534.4 billion MNT) 2009 sales revenue: 822.6 billion MNT 2009 profit/loss: 119.9 billion MNT Payments to the central budget (income tax only) in 2009: 47.0 billion MNT Number of employees (as of 2009): 5,726

Erdenet’s reserves are estimated at 5.5 million tons of copper and 167 thousand tons of molybdenum, which may be enough to last for decades at current levels of production.

B i ll io n M N T

Sales revenue and net profit Erdenet Mining Corporation 977.1 1000 890.1 900 830.1 822.6 800 700 600 500 400 254.8 300 227.8 200 119.9 100 20.7 0 2006 2007 2008 2009

Sales revenue Net profit

ECONOMY

lists the financials of 87 state owned companies with combined sales revenue of 1.94 trillion MNT, which equals to a staggering 32 percent of GDP. Of course, the Erdenet Mining Corporation is responsible for more than 40 percent of this, with Ulaanbaatar Railway, Power Plant No. 4 and MIAT rounding up the list of top earners (see table 1).

№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Table 1. State owned companies by revenue, 2009 Company name Net revenue Erdenet Mining Corporation 822.6 billion MNT Ulaanbaatar Railway 319.6 billion MNT Power Plant No. 4 96.1 billion MNT MIAT Mongolian Airlines 95.5 billion MNT Civil Aviation Authority 81.5 billion MNT Ulaanbaatar Electricity Distribution Network 79.4 billion MNT Erdenet Bulgan Electricity 60.3 billion MNT Distribution Network 49.5 billion MNT Baganuur JSC 39.9 billion MNT Power Plant No. 3 Ulaanbaatar District 36.4 billion MNT Heating Network

Source: State Property Committee, 2010

Despite their 2 trillion MNT revenue, state owned companies made just over 21 billion MNT, which amounts to little more than 1 percent margin. Minus Erdenet’s net profit of 119.9 billion, the remaining 86 companies lost nearly 100 billion MNT. The State Property Committee has attributed these losses to the global recession, but the numbers from previous years paint a similarly bleak picture: poor management and worse oversight. In 2009, most of their losses seem to have been related to cash flow management issues: state owned companies are said to have lost 95.4 billion MNT to exchange rate fluctuations alone. Table 2: State owned companies by profit, 2009 № Company name Net profit (after taxes) 1 Erdenet Mining Corporation................. 119.9 billion MNT 2 Mongolia Telecom.......................................... 2.8 billion MNT 3 MIAT Mongolian Airlines...........................974 million MNT 4 Mongol Post................................................ 862.5 million MNT 5 Baganuur & South Eastern Regional Electricity Distribution Network........... 543.5 million MNT 6 Biocombinat.................................................379.8 million MNT 7 Overseas Employment Center.............164.2 million MNT 8 Mongolian Securities Clearing House and Central Depository...........131.5 million MNT 9 Central Geological Laboratory.......... 115.2 million MNT 10 Uvurkhangai Road Repairs and Maintenance....................................... 46.4 million MNT Source: State Property Committee, 2010 NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

From the budgetary perspective, the central budget collected 99.2 billion MNT in dividends from state owned companies. More than 40 percent of its dividend income, or 41 billion MNT, came from the Erdenet Mining Corporation. In 2009, state owned companies had 2.7 trillion MNT in assets, of which approximately 2 trillion MNT belonged to the state. This means that the state’s return on its assets was a paltry 5 percent. If Erdenet is excluded from these calculations, even this small return would vanish.

However, it may be misleading to lump all state owned companies together. In fact, most of the losses are associated with the energy sector (see table 3), which posted a net loss of 69.8 billion MNT in 2009. Since the state rigidly regulates energy prices, energy companies cannot adjust their prices to market condition: at the moment, the price of one kilowatt-hour of electricity is fixed at 79.80 MNT, which is significantly lower than the global average. As a result, state power plants have been operating at a loss for many years. Since cheap electricity benefits both households and businesses, the state’s losses in the energy sector could be written off as a government subsidy for the economy as a whole. In that case, it may be prudent to create an energy holding separated from the state’s for-profit enterprises. At the moment, however, there are no plans to reform the energy sector, although the government did acknowledge the need to renovate and upgrade Power Plant No. 3 and the Erdenet Power Plant. According to State Great Khural directives, this is to be done under a publicprivate partnership deal.

№ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Table 3. State owned companies by losses, 2009 Company name Net loss Power Plant No. 4 -22.0 billion MNT Power Plant No. 3 -17.4 billion MNT Shivee Ovoo JSC -11.0 billion MNT Darkhan Power Plant -9.4 billion MNT Information Communications Network -9.3 billion MNT Baganuur JSC -9.1 billion MNT Central Regional Electricity Transmission Grid -7.1 billion MNT Ulaanbaatar Rail Road -6.6 billion MNT Mongolrostsvetmet Mining Complex -4.6 billion MNT Erdenet Power Plant -4.4 billion MNT

Source: State Property Committee, 2010

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

In terms of the budget’s tax income, state owned companies collectively shelled out 77.3 billion MNT in corporate income taxes. Again, Erdenet was responsible for 60 percent of this, since 47 out of 87 state owned companies under the State Property Committee’s management reported losses, thus not paying any income tax at all. One cannot help but think that these companies might have been more profitable under better management, which would have translated to more income for the budget.

MIAT Mongolian Airlines Director: Ts.Orkhon State ownership stake: 100% Total assets (as of 2009): 33.5 billion MNT (Owner’s equity: 25.3 billion MNT) 2009 sales revenue: 99.5 billion MNT 2009 profit loss: 1.0 billion MNT Payments to the central budget (income tax only) in 2009: 0.6 billion MNT Number of employees (as of 2009): 652

In 2009, Mongolia’s flagship operator MIAT carried 239.5 thousand passengers and 1.0 thousand tons of freight. Due to the global recession, 10 percent fewer international passengers boarded MIAT aircraft in 2009 than in 2008. The number of its domestic passengers has also been dwindling in recent years due to increased local competition and limited availability of aircraft: if 26 thousand domestic passengers flew MIAT in 2007, only 6.8 thousand chose MIAT in 2009. Although MIAT’s name is brought up with every discussion of privatization, it did not make it to the list of state-owned companies to be privatized in 2010-2012. Nevertheless, the State Property Committee’s director D.Sugar repeatedly emphasized the need to improve MIAT’s management.

Sales revenue and net profit MIAT Mongolian Airlines 120

B il li on M N T

ECONOMY

100

111.3

99.5

Sales revenue

60 40 20 0

Net profit 3.2 2007

0.2 2008

1 2009

The Chairman Dulamyn Sugar, chairman of the State Property Committee, is a career politician with many highranking appointments under his belt. In 1992-1996, Mr. Sugar served as Vice-Minister of Justice in Prime Minister Puntsagiin Jasrai’s cabinet. In 2000, he successfully ran for Parliament on an MPRP ticket from Uvurkhangai aimag. His reelection bid in 2004 was marred by a long court battle with Democratic Party candidate Zandankhuugyn Enkh-

ULAANBAATAR RAILWAY ASSOCIATION Established in 1949, Ulaanbaatar Railway Association connects to the fabled TransSiberian railway, linking Moscow and Beijing. Ulaanbaatar Railway, which controls 1,800 kilometers of rail, transported 3.5 million passengers and 16.8 million tons of freight in 2010. Although the demand for railway transportation has been increasing in recent years, Ulaanbaatar Railway has been losing money. The firm’s losses are associated with price controls for domestic coal transportation, the need for infrastructure investment and poor management practices. Ulaanbaatar Railway’s liabilities have doubled since 2006, reaching a record 194.3 billion MNT in 2009. Most of these funds went towards repairing railways and performing routine maintenance. In December 2010, the board has agreed to increase the company’s authorized capital by 250 million USD. In all likelihood, Mongolia’s investment share will be loaned by the Russian side.

Director: T.Ochirkhuu State ownership stake: 50% Total assets (as of 2009): 273.3 billion MNT (Owner’s equity: 79.0 billion MNT) 2009 sales revenue: 324.4 billion MNT 2009 profit/loss: -6.6 billion MNT Payments to the central budget in 2009: 27.6 billion MNT Number of employees (as of 2009): 14,621

Sales revenue and net profit

B i lli o n M N T

Ulaanbaatar Railway Association 326.4 350 282.9 300 253.8 249.3 250 200 150 100 50 4.3 2.6 0 -6.6 -19.8 -50 2006 2007 2008 2009

Sales revenue Net profit

* Sources: State Property Committee’s 2009 Annual Report for financial statements; Mongolian Stock Exchange’s online database for stock prices and market capitalization information (last accessed February 21, 2011).

ECONOMY

bold, who coincidentally served as chairman of the State Property Committee in 1996-1999 and again in 2004-2005. It was speculated that Sugar’s appointment to the State Property Committee was a compromise between the MPRP and the Democratic Party intended to settle their differences, seeing that the two parties formed a coalition government in 2004. As a result, the courts decided in favor of Enkhbold, and Sugar was appointed as chairman of the State Property Committee in 2006. Lately, the papers have reported rumors about Sugar’s impending departure from the Committee. Although Sugar has denied this, sources acknowledge that Prime Minister Sukhbaataryn Batbold may desire to appoint someone more attune to the markets as chairman of the Committee. As chairman of the State Property Committee, Mr. Sugar serves on the boards of more than a dozen state-owned companies.

The Law on State and Local Property (1996) gave the State Property Committee an explicit mandate to “own, employ and safeguard state property”. At the moment, the State Property Committee seems to be mostly concerned with the safeguarding portion of its mandate. CEOs of state owned companies still have very limited power, and most of their decisions have to be approved by the Committee. They cannot attract management talent because wage rates are capped by the Committee, which also has the right to approve all asset sales. Thus, the Law on State and Local Property needs to be changed if state owned companies are to turn a profit. The State Property Committee’s Chairman Dulamyn Sugar repeatedly emphasized that the Committee was committed to promoting good corporate governance, citing a policy of appointing civil society representatives to the boards of state owned companies. Yet this policy has yet to materialize. For instance, all Erdenes Mongol board members are government employees who must answer to their superiors. This makes them highly vulnerable to political influence, which creates further problems down the road. Given the government’s plans to stake a majority position in Erdenes Tavan Tolgoi and possible future mining deals, it seems imperative to revise the legal and social infrastructure that governs state owned companies. One thing is certain: we are witnessing a paradigm shift in attitudes towards state ownership of strategic industries. As to whether this will bring good fortune or hardship to the Mongolian people, only time can tell…

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

ยน5

Sambuu Street

Gandan Area Gandantegchenlin, UB’s largest monastery, was built in the early 19th century. Although it is not UB’s oldest monastery, it definitely lies in UB’s oldest ger district (coincidentally, people have been known to complain about the amount of feces the monastery must be sitting on, given the lack of plumbing in the area). The monastery’s name is loosely translated from Tibetan as "The Great Place of Complete Joy” (we can only rejoice in the fact that human excrement completely decomposes in 5 years). Fecal humor aside, Gandan is a magical place, and we hope the ger district will never be demolished by greedy developers (although a modern sewage system will be a welcome addition).

Seoul Street Seoul Street was born in 1996, when Seoul authorities agreed to finance street repairs in return for a little branding. Similarly, the Turkish adopted Ankara Street, which now comes with a life-size bust of Ataturk, meanwhile the Japanese claimed Tokyo Street, the Russians – Moscow Street, and the Chinese – Beijing Street. Not to be outdone, the United States recently unveiled the brand new Denver Street, and India landed a Mahatma Gandhi Street. Product placement has never been more blatant. As first-comers, the Koreans got the best deal since Seoul Street has become the city’s premier dining destination with numerous pubs, restaurants and coffee shops. We now propose renaming the country in honor of the highest bidder. Ladies and gentlemen, bidding has commenced.

R Baga Toiruu (Small

ing Road)

Baigaa Toiruu is UB’s inner circle, a historic city center. Today, the western stretch of Baga Toiruu has become UB’s unofficial financial district – several banks are headquartered here, along with the Bank of Mongolia and numerous foreign exchange centers. On the other hand, East Baga Toiruu is home to UB’s largest universities, so the concentration of brainpower is unrivaled. No wonder city dwellers brag of their Baga Toiruu status: hungry students and even hungrier bankers, not too shabby.

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

The city spent billions on street repairs last summer, which made life in UB a living hell as most roads were shut down for repairs. We struggled to take the Zen approach and meditated (read: medicated) ourselves through the summer, all the while envying friends who have managed to escape to the country. Did the final results justify our agony? Hard to say, although Sambuu Street, the road that runs from Geser Sum to the Little Ring Road (past Tengis Movie Theater), seems to have benefited the most. The pedestrian area is now quite walkable, which is to say a lot. If you are in the mood for a leisurely stroll, begin at Geser Monastery and walk along Freedom Square towards the National History Museum – take in the sights, people watch, and you might even end up buying an expensive trinket at one of the many jewelers along Sambuu Street.

Ard Ayush Avenue Before international luxury brands invaded Mongolia, most people shopped along Ard Ayush Avenue (by the way, this is the official name of the street that separates UB’s 3rd and 4th micro districts). We, mere mortals, still prefer to shop there as it is still relatively wallet-friendly, although some say that similar merchandise can be found cheaper at Narantuul. A testament to growing consumerism in Mongolia, the unassuming facades of khoroolol shops are being replaced by fancier storefronts and prices are going up. Not surprisingly, there are scores of restaurants and bars in this area, so be sure to bar hop here some time.

Juulchin Street

Sukhbaatar Square The Russians had the Red square, the Chinese the Tiananmen, so naturally we had to compete. Our answer to the proletariat of the world: Sukhbaatar Square, in all its neoclassical glory. Admittedly, its proletarian origin has since been obscured by the ubiquitous Louis Vuitton logo and the eyesore that is Central tower. Now even the man himself is getting a facelift. Rolling with the times, rolling with the times…

Not too long ago, a respected Mongolian newspaper printed an article bemoaning the current state of UB’s Tourist Street. The writer lamented the day this sorry street was renamed Tourist Street, and decried its lack of tourist appeal. He had a point. Historically, Urt Tsagaan was the place where you went to get your shoes repaired. Nevertheless, the neighborhood is trying really hard to reinvent itself as the city’s art and antiques destination. In between shoe repair shops, locksmiths and tailors, there are galleries, antique shops and art supply stores. Flanked by the Zanabazar Museum of Fine Arts, Tourist Street has great potential.

Enkhtaivan Avenue (Peace Avenue As UB’s main thoroughfare, Peace Avenue may be UB’s most prestigious street address, especially if you are selling something. Then again, addresses do not mean much in Mongolia unless you have a huge neon sign out front or eighty years of history to fall back on. The State Department Store, that venerable 80 year old institution, is smack in the middle of the action, and as such, it has become the 5th largest company listed on the Mongolian Stock Exchange.

Dambadarjaa UB could very well be described as two cities in one: on the one hand, there is the built-up city with its apartment complexes and office buildings; on the other hand, there is the felt city with its ger districts and water haulers. Every year, 15 thousand rural families come to UB in search of a better life; they put up their gers in the outskirts and call the city home. As of 2009, 61.5 percent of UB’s population was living in a ger district. In many ways, Dambadarjaa, one of UB’s oldest districts, is an exemplary ger neighborhood as it is the most organized. When it is finally hooked up to the city’s water and sewerage system, it may become one of UB’s well-to-do suburbs, so hang on to your khashaa in Dambadarjaa, if you have one.

)

100 Ail As Adam Smith observed, specialization is what oils the wheels of capitalism. In our case, the area known as “100 Ail” is UB’s most specialized neighborhood. This used to be a ger district until the real estate boom created an opportunity for traders of construction supplies, making it one of the most expensive neighborhoods in UB in terms of land prices. If you are building or simply renovating, be prepared to spend an entire day in “100 Ail”, since traffic is heavy and parking scarce.

Zaisan Less than 10 years ago, Zaisan Hill was known for drunken gatherings at the war memorial and little else. Now, an apartment in Zaisan has become a status symbol for UB’s new elite. Ironically enough, Zaisan is still a state protected area, which creates a murky legal environment for most residential developments here. But fear not, the giant Buddha must be watching over you. By the way, if you are planning a drunken rendezvous of your own at the Zaisan memorial, be mindful of the 611 steps leading up to the top (yes, we counted, the nerds that we are, but drunken math is always fuzzy, so give or take a couple of steps).

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

UB can rival NYC as “the city that never sleeps” (although we may come up short in the mornings because UB is virtually dead at 6 am). But there is plenty of action at night, even though the city tries (and magnificently fails) to enforce a strict 12 am curfew. As far as the nightlife goes, clubs may come and go, but a rite of passage for UB party people is the after-party dinner, or breakfast, at a 24-hour eating establishment. Here is our round-up of places to go after you’ve exhausted your feet dancing.

The concept of ordering food and having it delivered is relatively new for us. Hell, the concept of eating in a restaurant on a daily basis is new for us. But options have been expanding lately. We’ve picked out some of the more reliable ones.

PIZZA. Pizza, that delivery darling, has For several years now, the MetropoMULLEBANNA lis crowd has frequented this Korean restaurant across the street from the Russian embassy since a hot kimchi soup is said to take care of an impending hangover. Although it is certainly not the best Korean restaurant in town (we think that title is reserved for Gyeong Bok Gung, next to the Circus), it is almost always open late at night.

If you tend to crave some nice, steamy buuz at odd hours, Zochin Buuz is your best bet. In fact, a friend of mine swears by their Sambuu Street branch. Established in 2002 as a fast food cafe, Zochin Buuz has expanded throughout the city, although lately they have been trying to aim for a more upscale feel. Khaan Buuz is another alternative – we personally prefer the one across the State Department Store.

ZOCHIN BUUZ

been gaining ground since mid 1990s, when Pizza della Casa began serving its cheesy goodness from a humble kiosk in front of the National University. Della Casa (call 324114, 70134114) still delivers their more or less Italian style slices, although competition has been heating up. Mr. Pizza (call 332277, 1950), which basically introduced pizza to the masses through relentless advertising, attempts to go for a more American feel (even though their brand name seems to have been ripped off from a Korean franchise). Mr. Pizza delivers 24/7, and so does Romano Pizza (call 50155917), which we feel is a better value. More pizza options: Broadway Pizza (call 333339), Pizza Pazza (call 77334400).

CHICKEN. Back in the day, chicken If greasy Chinese SANSAR ASIAN RESTAURANT is your thing, head to Sansar Asian Restaurant. Last time we checked, their tomato and egg stir fry was quite good for a 3 am treat. They also serve Korean, so it can work as a compromise solution for larger groups. Mind you, they don’t allow smoking, which can be either good or bad, depending on your state of inebriation. Currently, Sansar Asian has two branches: one across the street from Sansar tunnel, the other one on Peace Avenue, near Centerpoint.

This is a wallet friendly fast food restaurant frequented by partying students and late night taxi drivers. Their specialization: soup, hence the name. Shulundu also has several branches, one on Peace Avenue, one on Ard Ayush Avenue and one in Sansar.

SHULUNDU

UB Kebab located near the Ministry of Finance serves Turkish kebab, American burgers, French fries and fried chicken, according to its lengthy signage. To tell you the truth, we haven’t been there, but a friend says their burgers aren’t half bad.

UB KEBAB

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

used to be more expensive than red meat here in UB. Now, Tyson chicken is sold in every supermarket, and prices have gone way down: surprisingly, importing chicken from the States has somehow become cheaper than transporting beef from Arkhangai (on a side note, don’t watch the documentary “Food, Inc.” if you are planning on ever enjoying your chicken). Mr. Pizza has expanded its delivery options by offering a fried chicken combo quite aptly named Mr. Chicken. BBQ Chicken (call 313198), a Korean franchise claiming it’s the “Best family restaurant in the world”, also delivers. Another option is Kenny Rogers Roasters (call 321999), their chief advantage being their addictive biscuits.

INDIAN. Visitors are often surprised by the number of Indian restaurants in UB, considering we do not have a sizeable Indian population. Hazara (call 99195007), the long-standing Indian restaurant near

the Wrestling Palace, delivers from its eclectic menu of curries, kebab and tandoori options. So does Los Bandidos (call 314167), an Indian-Mexican fusion restaurant and another UB eatery with a long history. Taj Mahal restaurant (call 311009), located on the top floor of the Ulaanbaatar Hotel, delivers as well.

MONGOLIAN. Only in Mongolia can you get a roasted sheep head delivered, with a side of ribs and khuushuur. “Mongol” restaurant (call 88848484) manages to deliver such delicacies in a reasonable amount of time (as much as we were thankful for the prompt arrival of our sheep head, we must say that its presentation and packaging could use some upgrading). “Modern Nomads” chain (www.modernnomads.mn) also delivers, although their delivery area is restricted to the immediate vicinity of each restaurant.

KOREAN. More than 35,000 Mongolians live and work in Korea, and Korean culture has taken us by storm. Housewives watch Korean soap operas, kids listen to K-pop, and everyone devours kimchi. UB is overrun by Korean restaurants, large and small, several of which make deliveries. Last time we were hungover, we made an emergency phone call to Sejun (call 91265000), a Korean restaurant at the Voyage hotel, and they promptly delivered some much needed soup. If they fall through, call an information service number, and ask for Korean restaurants that deliver.

Honorable mentions Cola & Kebab (call 252608): As the name implies, this place lives to serve soda and kebab. Their kebab is actually quite passable, rubbery taste notwithstanding, and is competitively priced at 3,500 MNT per kebab (a minimum order of 3 kebabs is required). Uzbek Pilaf (call 300300): This place offers an ample serving of rice pilaf with choice of regular lamb, spicy lamb or curry chicken, which comes with lamb shashlyk, salad, bread and a box of juice. The pilaf may be a little greasy and the shashlyk a little tough, but the price is right for a party of 4 (the entire set goes for 21,000 MNT).

“Nine Seventy Six” magazine caught up with a local foodie who runs the Facebook page Ulaanbaatar Restaurants and asked for recommendations. Here are Ulaanbaatar Restaurants’ top three picks. Since consistency is the key to success in the restaurant business, we’d like to highlight three UB restaurants that have managed to keep their food and service quality consistent over the years. Indian food is famous for its rich flavor, and its taste is long known to UB gourmands. Delhi Darbar (Puma Imperial Hotel, call 313043) is a good place to satisfy your Indian food cravings. Chicken and vegetarian meals are highly recommended: try Butter Chicken and Jalfrezi Chicken. For a more complete experience, order garlic naan and linger over masala chai. Millie's Espresso (Marko Polo Plaza, call 99261550) is the place to go for the finest Roast Pork in UB – too bad it is served only on Tuesdays. The pork is excellent with a garnish of mashed potatoes and broccoli, and the

roast pork Cuban sandwich is also very good. Come a bit earlier though, as Tuesdays are famous here. The place is better suited for lunchtime, though a bit pricey by UB standards, which means it’s usually filled with expats. Have Millie’s coffee after your meal, it’s a must; after all, Millie’s did start out as a coffee shop. And finally, Korean food, which has become very popular in Mongolia… The No. 1 dish ordered is Kimchi Jiggae and the best kimchi soup in UB is at Gyong Bok Gung restaurant located next to the Circus. The soup is not too spicy, and its taste is not dominated by kimchi, so you can really taste each ingredient. The punchan or side dishes are fresh and tasty, and they don’t get stingy with it. The place is good for BBQ too, try Daeij Kalbi with fresh lettuce and garlic. Bon appétit!

F Y I

A NOMADIC CITY In 1639, Zanabazar, the five-year old son of Tüsheet Khaan Gombodorj, was recognized as the spiritual leader of Mongolian Buddhism and enthroned at Shireet Tsagaan Nuur in today’s Uvurkhangai aimag. This simple ger settlement, home of Zanabazar’s monastery, was consequently named Urgoo. True to its nomadic roots, the nascent city migrated along Orkhon, Selenge and Tuul rivers, finally settling down in UB’s current location in 1778. In 1706, the city was renamed Ikh Khuree (also known as Da Khuree or simply Khuree). Throughout the 19th century, Ikh Khuree gained increasing clout as the nation’s political and economic center. In 1911, the city was brief ly renamed Niislel Khuree following Mongolia’s declaration of independence from the Qing dynasty. Finally, in 1924 it was given the name Ulaanbaatar and declared the official capital of Mongolia.

CK CITY? When in doubt, Mongolian copywriters turn to the mesmerizing power of the almighty Chingis Khaan. The sheer number of products bearing the name of the Khaan is mind-boggling. Not only do we have dozens of Chingis Khaan vodkas, we also have a Chingis Khaan energy drink, a Chingis Khaan hotel, a Chingis Khaan airport, this list goes on and on. Still not content, some have been suggesting renaming Ulaanbaatar the city of Chingis Khaan. Would you want your city’s acronym to remind you of underwear ads? I didn’t think so. NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

Join a club. This is almost cliche:

Play a sport. There are hundreds

Take a class. Whether you want to learn a new language, or simply enjoy an occasional lecture, UB offers many opportunities if you know where to look. For free or relatively inexpensive options check out the following international cultural centers: most of them offer language classes and host cultural events. For all things German, hit up the Goethe Institute (San Business center next to the Cultural Palace, 6th floor, call 322751), whereas Francophiles should contact the Alliance Francaise (call 351914). If you’d like to take a computer class or soak up some Japanese, go to the Mongolia-Japan Center for Human Resource Development (FYI, their library is quite comfortable). The US embassy oversees the American Cultural and Information Center at the Ulaanbaatar City Public Library, while the American Center for Mongolian Studies (Central library of Mongolian University of Science and Technology, Room 407, call 77350486), a non-profit educational organization, aims to foster Mongolia related academic research.

of sports related organizations in Mongolia, and every conceivable sport has its own association. Thus, if you are keen on a particular sport, chances are, you’d be able to find a way to hone your skills. If you want to go out on a limb and try something new, we’d like to highlight the brand new Mongolian Fencing Federation (Mongolia National Olympic Committee building, call 91911259), established only a few months ago. Now you too can recreate the sword battles of yore and fight your way to the top. If fencing sounds too old fashioned for you, go to a military camp and have fun with an AK-47. Mongol Military Camp (call 96968945, 99015315) will even let you drive a tank if you have the dough. Gangsta, aint it? For couch potato types, there is always poker. Apparently there are associations for that as well, but there’s always a game or two running on any given night, with or without authorization. Since they aren’t exactly legal, we can’t tell you where to go, but ask around and you might get invited. Practice your best poker face and target someone who looks like they haven’t slept in weeks – they’ll know!

UB isn’t very friendly to children. Most playgrounds have been sold off to property developers, and sidewalks are impossible to navigate with a stroller, and we are not even going to talk about what happened to the Children’s Park. But the city is slowly coming around as the baby boom continues. If your parenting style veers towards pushy and overbearing, you can be counted on driving your kid from ballet practice to piano lessons to prodigy meetings. Luckily, there are enough options in UB to keep your child busy from dawn till dusk. There are several ballet schools, piano teachers are a dime a dozen, and each and every Mongolian child is a prodigy. Khongoro’s Ballet School (Grand Office, call 99090014) and the Royal Ballet School (Youth Palace, call

100

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

join a club, meet new people, enrich your life – but then again, most cliches are true. Get out of your circle, put your high school friends on hold and go out there (we are beginning to sound like a dating service, but whatever). The internet is your best friend for stalking like-minded people since most interest groups are organized through social networks (yes, we know what social networks are in Outer Mongolia, thank you very much). Facebook alone boasts more than 100 thousand users in Mongolia, Twitter is slowly gaining ground, and there are local services, such as Biznetwork.mn, that have gained popularity with Mongolian professionals. For cineastes out there, we recommend CinemAurum Club (www.cinemaurum. wordpress.com), which organizes a film screening every Saturday at 3 pm at XanaduART gallery (Urt Tsagaan, call 310239). The event, frequented by young, in the know hipsters, is dubbed “Dreamer’s Day”. CinemAurum members usually go for classic and art house films, recent screenings include Luchino Visconti’s “Le Notti Bianche” (1957) and Abbas Kiarostami’s “The wind will carry us” (1999). MonBookClub, a Facebook group with hundreds of members, meets once or twice a month to discuss serious books. Meetings are usually held at Tuul restaurant. Currently, the book club is reading Ayn Rand’s “Atlas Shrugged”.

99113055) will make an aspiring ballerina out of your little princess, and word class pianists can be found through the Music and Dance College. If you think your child is the next Picasso, the Modern Art Gallery’s Art Education Center offers art classes. Also, the venerable Children’s Palace established in 1955, hosts a number of clubs and after school activities for children. For women looking to meet other mothers, there is a Facebook group called “Mums in Mongolia”. Members of the group, mostly expats, get together for coffee mornings and playgroups to exchange advice and share experiences. Speaking of playgroups, there are a number of indoor play places in UB geared towards young children. We recommend the one at Grand Plaza.

festivities. Every monastery holds a special ceremony on Tsagaan sar’s eve, an all-night affair that goes on until the first sunrise of the new year. As monks pray, they prepare colorful cakes known as balin (torma in Tibetan), an offering to the gods and quite a site. UB has several large monasteries, so it is possible to visit a few monasteries at once and take in the atmosphere of the night. Of course, the Gandantegchenlin monastery is a must: even the President visits there to pay his respects on Bituun, so it can become quite crowded. Dambadarjaa monastery, the oldest standing monastery in UB, offers a simpler and more authentic experience, and the Dashichoiling monastery is always a pleasure to visit. Whatever your religion, think good thoughts and start your New Year right.

Tsagaan Sar is usually associated with brand new deels, sloppy kisses from long-lost relatives and buuz, lots of it. Although you might feel lethargic after your buuz-fest on Bituun, make the day count and participate in the city’s Tsagaan sar

As the saying goes, every Mongolian is a singer. A Mongolian party would not be complete without a round of songs, and everyone is expected to sing (and drink). Although such parties are still en vogue, sophisticated urbanites have embraced karaoke as a welcome alternative, which means there is a karaoke joint on every corner. Here, we’ve picked some of our favorites.

 Sun Street Karaoke (Seoul Street, across from School No.1): Karaoke places tend to be dingy, smoke-filled affairs, but Sun Street Karaoke is a welcome exception. Nicely appointed rooms, good acoustics and reasonable service – overall, a great place to exhaust your vocal cords.

 Mongol Karaoke (Peace Avenue, behind Centerpoint): The best thing about Mongol karaoke is that it stays open past midnight. Be sure to knock loudly, and the door will magically open almost every time.  M-Club (Baruun Selbe Street, TEDY

center): Mobicom has made so much money over the last decade that it felt obliged to give back a little and invested in a member’s only entertainment center complete with a bowling alley, mini-cinema, game center and a karaoke lounge. Although you still have to fork out cash for most services, the two karaoke rooms are quite nice.

 Chinggis Khaan Hotel (Tokyo Street): Most UB hotels feature karaoke facilities, which can be rented even if you are not staying at the hotel. Chinggis Khaan hotel’s karaoke rooms are pleasant (some even have en-suite bathrooms), but be prepared to shell out 5 star prices.

TO P 5 KA RA OK E SO NG S Sure, you have the Beatles covered, with a sprinkling of Elvis and Abba, but these Mongolian tunes will make or break the night.

FYI

GUARDIAN SPIRIT In case you were wondering about the odd man-bird, it is the UB city’s official emblem, an artist’s rendition of the mythical Khangarid or King Garuda. This winged creature from the Buddhist canon harkens back to the city’s religious origin as it is believed that the Khangarid is the guardian spirit of UB’s Bogd Uul Mountain. Interestingly enough, the garuda is also the national symbol of Indonesia and Thailand (not surprisingly, ours is the fattest bird out there).

1. Kharanga – “Толин хул”. If you want some adrenaline, sing along to this Kharanga number and make sure you do an impression of Lkhagva strutting around with the mic. Done right, this track is guaranteed to leave you with a sore throat for the rest of the night. 2. Javkhlan – “Чи минь байгаа хойно”. Javkhlan is a perennial karaoke favorite, and even people who profess an ardent dislike of Mongolian country music will warm up to this hit. 3. Minjinsor/Chingis - “Дөрвөн улирал хоёр амраг”. A great male/female duet. 4. Sarantuya – “Хайрын бурхан”. One of Sarantuya’s biggest hits, this romantic ballad from 1996 will have everyone swooning. You gotta have Saraa’s vocal range though. 5. Khar Sarnai – “Шөнийн охин”. What would karaoke night be without a little rap? Go nuts. NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

101

Mongolia, and to a much lesser extent, Ulaanbaatar, has stirred the imagination of many a writer. “Nine Seventy Six” magazine presents a selection of quotes about Ulaanbaatar and its residents by travelers and historians who have visited UB in its many reincarnations. Anything sound familiar?

From “Mongolia and the Mongols” by A. M. Pozdneyev, presenting the results of a trip taken in 1892 and 1893.

From “Beasts, men and gods” by Ferdinand Ossendowski, published in 1923, recounting the author’s travels in Mongolia in 1913.

102

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

From “A Tour in Mongolia” by Beatrix Bulstrode (Mrs. Edward Manico Gull), published in 1920, recounting the author’s travels in Mongolia in 1913.

From David Frazer’s introduction to “A tour in Mongolia” by Beatrix Bulstrode, published in 1920.

_Women have no very respected position or locus standi in Mongolia. If anything in the life of the country can be called drudgery at all, it certainly falls to the lot of the women. Their claim on their menkind appears to be mainly sexual, for while they are young and pretty they seem to enjoy life and "have a good time" (I am speaking, of course, of life in the capital). They are often very pretty, chic, and healthy looking, for, in sharp contrast with their Chinese sisters, they lead a life of freedom and of open air, ride about everywhere with the men, attend all the festivities that are going on, wear gorgeous apparel and lovely jewels, and, generally speaking, "go the pace." What they do not know about the gentle art of flirtation is not worth knowing, and the young woman who is unable to attract two or three lovers to her side is, they say, generally looked down upon. […] There is on occasions a great sense of gaiety in Urga when the people seem full of the joy of life, and perhaps the women are wise enough to accept their privileges rather than to worry too much about their rights. Mongols, however, are said to mistrust women greatly, never taking them into their confidence, or allowing them a finger in the pie of any important business transaction.

_Mrs. Gull is particularly instructive in her analysis of Mongol character. The Mongol is simple, happy, good-natured, intensely lazy, and apparently entirely lacking in practical qualities. His very disposition is the cause of his past and present troubles. He is, in short, not fitted to compete with the outside world. Therefore, he has become the sport of other peoples, and the destiny of his land is being decided for him by foreigners.

From “In secret Mongolia” by Henning Haslund, published in 1934, recounting the authors travels in Mongolia in the 1920s.

From “Letters from Mongolia” by Reginald and Ann Hibbert, published in 2005, a collection of letters from 1964-1966 by the first ever British diplomatic family posted in Mongolia.

From “Last Disco In Outer Mongolia” by Nick Middleton (1992), recounting the authors travels in Mongolia in 1987 and 1990.

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

103

A (very brief) visual history of the city and its ambitions Some landscape artists would even give Mr. Warhol a run for his money, so fast do they churn out their pieces.

Despite the recent proliferation of abstract and conceptual art, landscape painting remains a major genre in contemporary Mongolian art. Landscape artists are a formidable force in the UB art world, and their work is always in demand because no self-respecting businessman would be caught dead without a solemn-looking painting of his guardian mountain displayed oh-soproudly on his office wall. Otgontenger, the Khangai Mountains’ highest peak, is a perennial crowd favorite, so is Burkhan Khaldun, Chingis Khaan’s birthplace (and supposed burial ground, see our Indiana Jones article on page 108).

Yet as the city expands, more and more artists are becoming enamored by the sights of the city. Since 1990, UB’s population increased almost threefold, and an estimated 15 thousand people migrate to the city every year. Mongolia is fast becoming a nation of urban dwellers, and the pastoral landscape is slowly being replaced by a stylized view of the city. One of the earliest known portraits of Ulaanbaatar as we know it is a Mongol zurag style painting by Jugder circa

1912. According to art historian Otgonbaataryn Dorjgotov, this painting was commissioned by the Bogd Javzandamba Khutagt himself. Jugder’s meticulous work depicts a bird’s eye view of the city in such accurate detail that it reads almost like a map. In the 1940s, western style painting came to dominate the art scene, and artists turned their gaze to the city, perhaps influenced by the European tradition. An interesting example is a study by Puntsagnyamyn Baldandorj entitled “City Street” (1945). The ongoing evolution of the city is transparent here, as the artist juxtaposes a brand new European style building with a ger district

1 4

104

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

1. Jugder, “Niislel Khuree”, 1912 2. Putsagnyamyn Baldandorj, “City Street”, Oil on canvas, 70x100 cm, 1945 3. Balbaryn Gombosuren, “City Center”, Oil on canvas, 65x120 cm, 1951 4. Gelegiin Odon, “Four Generations”, Oil on canvas, 115x205 cm, 1961 5. Ochiryn Myagmar, “Sights of the City”, Oil on canvas, 110x160 cm, 1976 6. Lkhagvaagiin Bumandorj, “Ger District”, Oil on canvas, 2007 7. Ya. Oyunchimeg, “One Day in Ulaanbaatar”, Oil on canvas, 2009

khashaa, while the Gandan Monastery remains centered in the background. Fast forward a couple of years, and we get Balbaryn Gombosuren’s “City Center” (1951). The Ministry of Foreign Affairs is already in place, and there is a bright red bus running along Peace Avenue. Gombosuren’s painting has a very European feel to it; even the sky is gray as opposed to the customary blue. The ambitions of the city are apparent. A 1961 painting by Gelegiin Odon is a representative portrait of the city and its people. Sukhbaatar Square looks quite modern with the Opera and Ballet Theater in the background and a shiny

Chaika parked next to the statue (!). The city is growing, and the younger generation clearly outnumbers the elderly. In the 1970s and 1980s, Ulaanbaatar rapidly developed, and dozens of factories and apartment blocks were erected throughout the city. Ochiryn Myagmar’s “Sights of the city” (1976) aptly illustrates UB’s frantic pace of development – construction sites are everywhere, and there is even a hint of a traffic jam. The windswept urgency of the painting seems to convey the bustling energy of the city. Most of these paintings highlight UB’s urban dreams, as the city transforms itself from a modest ger settlement

into a modern metropolis. Interestingly enough, more contemporary depictions of the city are less ambitious, so to speak. Ger district paintings have become en vogue, as exemplified by Lkhagvaagiin Bumandorj’s oeuvre. Often time, an artist’s portrayal of the city is somehow reminiscent of the traditional landscape (i.e. Ya. Oyunchimeg’s “One Day in Ulaanbaatar”). Perhaps such an approach best exemplifies the nature of our city. Ulaanbaatar is a city of contrasts – at once urban and rural, modern and traditional, big and small. And we wouldn’t want it any other way.

7 NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

105

grocery line, and husbands played chess and drank together. Every weekend, the whole neighborhood would gather to clean the streets and plant trees. This was called a subbotnik. The entire neighborhood was like an extended family – we knew what our neighbors had for dinner and how much money they spent at the store. There was enough camaraderie, and enough gossip.

he first boy I ever liked made a PlayDoh horse for me.

We met at the playground, when I was about 6 years old. My grandfather had just returned from a trip to East Germany, bringing me a whole bag of lollipops. I went outside to play, with a large orange lollipop burning a hole in my pocket. I couldn’t wait to brag about my exotic foreign treat to the kids, but the playground was deserted. So I sat alone on the bench, waiting for everyone to come out to play, when a boy came over and started talking to me. As he explained the best way of making a sandcastle, I forgot all about my lollipop, and a friendship was struck. Apparently, his family had just moved into our building. Back then, everybody in the neighborhood knew each other. Families watched each other’s kids; wives reserved a spot for one another in the

So the arrival of a new family was definitely an event. The boy’s family mostly kept to themselves, trying to steer clear of neighborhood politics. We continued to play outside, the boy would make sandcastles and I would tell stories. We went to the same kindergarten, shared our meals and walked home together. Then, rumors of his parents’ divorce reached our kitchen table. His mother was to move back with her parents, and she would take the boy. Divorce was still frowned upon at the time, and my grandmother condemned his mother, saying she should have been more lenient. But times were changing, and the boy’s mother was strong. The day they were to leave, the boy knocked on our door and silently gave me his parting gift. He must have spent hours making it: a galloping horse with a flying mane and roaring hooves. Made from clay, it felt warm. One day, weeks after he left, I got so mad at him for leaving, I put the horse on the radiator, and it melted.

decided to send me to a Russian school on the other side of town, and my dad and I would take the bus there every day. Most kids in my class were Russian, and I was assigned to sit with a boy named Volodya. He was a studious little boy, and he would help me with my Russian. Whenever my dad was late picking me up, Volodya would stay and wait with me. I rarely missed the boy now, and the horse has become a distant memory. Volodya’s dad was a Soviet engineer at the power plant, and his mother was a teacher at our school. Sometimes, his mom would take us to the Russian store and buy cherries for us. Since shopping at the store required a special permit, people would ask those with permits to buy butter for them. Often, Volodya and I would eat our cherries outside the gates as his mom distributed the butter. In two years, the democratic revolution would unravel our relationship with Russia, and Volodya’s parents would go back home. I would never see him again. As the country transitioned to a market economy, everything changed, and people scrambled to survive: some quit their jobs to sell stuff, others moved to the country. Our neighborhood would never be the same. Now, I hardly know anybody in my building, and people don’t even say hello. Kids aren’t excited by lollipops, and friendships are seldom struck at the playground. The city has changed completely in the last twenty years, and a little part of me wishes it stayed the same. At least, I wish I kept my little clay horse as a memento of old UB.

Soon after, I started school. My parents

- U B CHA RACTERS -

New age Self-loathing nationalist: Mongol: believes that Monadores all things golians are a chosen Western and wishes people; has a thing he/she was American.ÑÝÒÃ¯¯Ë | 106for the¹5occult. ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ

Wannabe immigrant: is waiting for his/her visa, while moonlighting as a selfloathing Mongol.

Nouveau riche nouveau urbanite: drives a car that is more expensive than his/her apartment.

Nostalgic loser: is trapped in the 1980s, when he/ she was still deemed important.

Urban hipster: is fond of Converse keds, listens to indie bands and reads Ayurzana novels.

INDINANA JONES ANS THE MOUNT OF FIRE + GIRL NEXT DOOR... TRANSFORMED

FILM

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

FASHION

ยน5

107

FILM

and the

Mount of fire In “Indiana Jones and the Raiders of the Lost Ark”, there is a scene when Indy is confronted by an angry swordsman while looking for Marion on the streets of Cairo. The swordsman, dressed in black, begins brandishing his weapon, and the audience holds its breath, fearing for Indiana Jones. Unfazed, Indiana takes out his gun, fires at the swordsman and moves on. Chock-full of moments like this, “Indiana Jones” strikes a nerve with everybody: a smart combination of brains and action, with a fair bit of emotion thrown in for equal measure. Who hasn’t secretly dreamed of making an important archeological discovery? Movies like “Indiana Jones” deliver the thrill of the hunt, less the risks associated with it. Even the last Indiana Jones movie, “Indiana Jones and the Kingdom of the Crystal Skull”, considered a flop by most critics, grossed almost $800 million worldwide. For years, there have been rumors of Lucas, Spielberg and Ford reuniting for a fifth Indiana Jones movie. People have speculated about a storyline involving the Bermuda triangle, although the directors haven’t confirmed anything. George Lucas, the creator of the franchise, is known to have stalled previous Indiana projects due to the lack of a good plot device, which means we, along with the

108

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

FILM

aging Ford, may have to wait for another twenty years. But fear not, because we have the perfect plot device for the next installment. Let us explain. As far as archaeological digs go, people seem to harbor an unusual fascination bordering on obsession with tombs. It may be scientifically important to uncover the remains of an ancient pot, but to find the remains of a great king! Tombs of ancient kings have become the stuff of legend, and reallife Indiana Joneses dedicate their lives to that elusive hunt for fortune and glory. Remember when the mediocre movie adaptation of the popular video game “Tomb Raider”, starring Angelina Jolie, raked in millions of dollars? Lady Lara Croft definitely had an affinity for ancient tombs, and audiences around the world ate that up.

Welcome to the Valley of the Khans. We all know that Chingis Khaan founded the largest contiguous empire in the history of mankind. We all know that he was a great genius, a modern god, a Prometheus even. Yet we still don’t know where he was buried, if he was buried at all. According to “The Secret History”, Chingis Khaan is thought to have died in 1227. The circumstances of his death are shrouded in secrecy, and his tomb has never been found, although many have tried (see inset). Some believe that the great khaan’s tomb must contain enormous treasure and unseen riches, and others are confident that Chingis Khaan’s body was never buried but left in the open air, as it was custom. In any case, one cannot think of a better theme for Indiana Jones’ finale than the lost tomb of Chingis Khaan, the legendary ruler of the Mongol empire.

In terms of location, the great graveyard that is Egypt’s “Valley of the Kings” would be the first place to come to mind. However, it has been looted by so many adventurers, conquerors and filmmakers over the years that it has largely lost its enigma. Where in the world is the last great tomb, you ask?

The way we imagine it, the movie opens with Indiana and Marion embarking on a honeymoon, picking from the last installment of the series. The audience is oblivious

REAL-LIFE EXPLORERS

Roy Chapman Andrews Roy Chapman Andrews (1884 – 1960), who led a series of dramatic expeditions to the Gobi in the 1920s, is said to have served as a real-life inspiration for Indiana Jones. In contrast to our hero, Andrews wasn’t looking for Chingis Khaan’s tomb, but he did find the world’s first-known dinosaur eggs and

a new species of dinosaurs. A legendary adventurer known for his extraordinary quests, Andrews took a team of scientists into previously unexplored parts of the desert using some of the region’s first automobiles with extra supplies transported by camel caravan. It is said that he continually returned to Mongolia, hoping to find clues about the origin of man, influenced by theories that humans first evolved in Central Asia (later, the oldest human fossils were found in Africa). At the time, Andrews had been working at the American Museum of Natural History. In 1920, enamored by Mongolia, he persuaded the museum director to back an expedition to the Gobi. As the expedition’s leader, Andrews was faced with the monumental task of raising the required $250,000, an amount equivalent to more than 2 million dollars

today. He relentlessly courted wealthy sponsors, including J.P. Morgan and John D. Rockefeller, who eventually agreed to fund his expedition. Andrews left behind a number of books recounting his travels, and the tales of his daring adventures can certainly rival Indiana Jones movies with their grit and action. As Andrews put it himself, “In the [first] fifteen years [of field work] I can remember just ten times when I had really narrow escapes from death. Two were from drowning in typhoons, one was when our boat was charged by a wounded whale, once my wife and I were nearly eaten by wild dogs, once we were in great danger from fanatical lama priests, two were close calls when I fell over cliffs, once was nearly caught by a huge python, and twice I might have been killed by bandits.”

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

109

FILM

to their destination, until the camera cuts to an idyllic scene in the countryside of Mongolia. The happy couple looks forward to an undisturbed vacation in the steppes, but their trip is mired from the beginning. While waiting in line, Marion overhears some passengers talking about a lost tomb and it turns out that they share a f light with an unsavory group of adventurers who are looking for the mysterious treasures of Chingis Khaan. Indy and Marion decide to concentrate on their belated honeymoon and try to forget about the incident. In UB, they meet a tour guide/driver, who turns out to be the descendant of a long generation of shamans assigned to protect the legacy of Chingis Khaan. He has to hide his shamanistic roots because the communist government does not tolerate such outrage, and he is clearly burdened by his ancestral past. During the trio’s innocent trip to the Gobi, the driver is suddenly possessed by a spirit who instructs him to go back to Burkhan Khaldun, the birthplace of Chingis Khaan. At first, the driver tries to resist this order, but after numerous strange incidents, he is left with no choice. At this point, Indiana remembers the conversation overheard on the plane, and he offers his help. They head for the Khentii mountains, and find that the driver’s grandfather, a legendary shaman, has been

brutally murdered. The young man now has to come to terms with his fate and embrace his calling. At a sacred fire ceremony, he is initiated as a shaman. As he enters a trance, he goes back in time to the heyday of the Mongol empire, and Chingis Khaan tells him to protect Burkhan Khaldun at all costs because the future of mankind rests with it. It turns out that the tomb raiders have bribed the communist government for permission to explore the Khentii mountains. Several more people are found dead, and it is presumed that they were also shamans. Indy’s team finally catches up to the tomb raiders, but they manage to capture Marion during a drinking game with local herders. Indiana goes after her, only to be captured himself. While in captivity, they learn that the presumed tomb raiders are in fact a group of scientists and assassins hired by an evil multinational corporation to source an extremely rare metal from the Khentii mountains. They hear that this wonder metal is the key to an unlimited source of power, and the only way to obtain it is to blow up the Burkhan Khaldun. As the raiders prepare for the explosion, the shaman gathers his powers and unleashes a great storm. Given an opportunity, Indy and Marion escape and manage

REAL-LIFE EXPLORERS

Maury Kravitz Since the democratic revolution, the search for Chingis Khaan’s tomb has been reinvigorated by a renewed interest in the history of the Mongol empire. In the early 1990s, a joint MongolianJapanese expedition searched for the Khaan’s tomb using advanced technology and satellite data. They found many historically important sites but failed to discover Chingis Khaan’s final resting place.

110

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

At the same time, Maury Kravitz, an American commidities trader with a life-long fascination with Chingis Khaan, became convinced that he knew where to find the Khaan’s tomb. In an interview to Outside magazine, Kravitz claimed that he came across a “rather explicit” clue about where the Khan was laid to rest when browsing a random book from his library on a sleepless night. Apparently, this clue concerns a rather quotidian event in Genghis's life, "an incident so insignificant that many books never refer to it." Numerous magazine profiles and newspaper articles on Maury Kravitz draw a picture of an eccentric individual, driven by his obsession for fortune and glory. In an ironic twist of fate, he made millions in the seventies and eighties trading gold futures on the Chicago Mercantile Exchange. In his interviews,

Kravitz maintained that the tomb of Chingis Khaan would be a treasure chest of “jeweled weapons from the Chinese empire, gold coins from Samarkand and religious artifacts from Russian Orthodox churches”. Although his exploration contract stipulated that all discoveries would become property of the Mongolian government, Kravitz seems to have been captivated with the thought of finding great treasure (and he spent $3-4 million of his own to finance the dig). Besides partnering with the Mongolian Academy of Sciences, Kravitz convinced Dr. John Woods, a history professor from the University of Chicago to lead the exploration team. A team of Mongolian and American scientists, along with Mr. Kravitz, commenced their search in 2000. The project came to an abrupt end in 2002 after prominent Mongolian leaders began questioning

to entrap the rogue scientists in a mountain pass. Since they have no weapons, they look in vain as Team Evil prepares a counter-attack. Suddenly, the mountain contracts and the intruders are forever buried in it. Indiana and Marion find the shaman on top of a great hill, where he tells them that the Burkhan Khaldun holds the earth’s soul, and if it is destroyed, it will set off a wave of earthquakes that will wipe out all life on earth. A generation of Mongolian shamans has been protecting the mountain on explicit orders from Chingis Khaan himself. At this point, Indy asks: “Wait, what about the tomb?” The shaman simply smiles and begins chanting. As the credits roll, Indiana and Marion are shown to be living in Mongolia as herders. Indy sometimes dons his hat to hunt wolves and Marion frequently engages in drinking games with fellow herders. Their honeymoon is now permanent.

FILM

Of course, the story needs more work, but the gist is there. The lost tomb of Chingis Khaan would serve as a perfect MacGuffin for the movie, while the internal struggles of the shaman, coupled with Indy’s insecurities, would add an emotional layer to the story. A couple of run-ins with the communist government, or Russian soldiers encamped in Mongolia, can be included for comic relief, and the leader of the intruders should be fleshed out in more detail. We’ve left out Shia LaBeouf’s character from the last film because we really didn’t like his performance, but he can be accommodated (perhaps he can come looking for his parents after they stop writing him and rescue them from captivity). We now offer our ideas to Messrs. Lucas and Spielberg in exchange for a cameo appearance (don’t worry, we’ll settle for a small role as a herder or huntsman). What say you?

the end

REAL-LIFE EXPLORERS Kravitz’s intentions. In an interesting turn of events, several expedition workers were also bitten by snakes at a dig site, begging a parallel to Indiana Jones, whose fear of snakes is legendary. Speaking of movies, it was rumored that MGM picked up the movie rights to Kravitz’s expedition. Although a big studio movie hasn’t been made, Kravitz produced a documentary of his own entitled “The Secrets of Genghis Khan”.

The Valley of the Khans project http://exploration.nationalgeographic.com/ The Valley of the Khans expedition, led by Dr. Albert Yu-Min Lin from the University of California at San Diego, is the latest project to look for the Khaan’s tomb. The project’s goal was to utilize the enabling power of technology by using noninvasive computer based technologies to gather, synthesize, and visualize data. A field expedition was

carried out last summer, and thousands of armchair archaeologists were invited to identify interesting locations on the project’s website, hosted by National Geographic. Users would study satellite images on the website and tag rivers, roads, modern and ancient structures. Experts on the ground followed user tags to promising sites – as a result, they discovered many burial mounds and ancient megaliths, even though the location of Chingis Khaan’s resting place has eluded them. Although crowdsourcing such an important mission seems a little gimmicky, the Valley of the Khans received quite a bit of press, and Albert Yu-Min Lin was named Emerging Explorer by National Geographic. Much like Indiana Jones, he is an academic with a thirst for the unknown.

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

111

GIRL NEXT DOOR…

TEXT/STYLING/MAKEUP: Bayasakhyn Nomungerel Photography/Art direction: Davaagiin Dorjderem

112

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

ยน5

113

TRANSFORMED Last summer, I was asked to judge “Face Model”, a televised photography contest for aspiring photo models. Hundreds of girls competed for the top prize – 2 million MNT and a chance to star in a real magazine photo shoot (courtesy of “Nine Seventy Six” magazine, of course). The girls were paired up with professional photographers, and each team had only one day to complete a photo shoot in order to advance rounds. With themes such as “Avant-garde”, “Hair and makeup” and “Body Art”, the girls were challenged to embody a totally different look each time. Since so many talented girls entered the contest, we were faced with the difficult task of eliminating contestants in every round. Top model Urnaa, an incredibly talented model with years of experience, presided over the judging team, which also

114

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

included the brilliant Bachka from the Matrix salon. At the end of each round, we had to endure the grueling process of choosing the winning images. At the end, Ganbatyn Bolor-erdene, the girl that you see here, emerged as the winner. Although Bolor-erdene, a student at the University of Humanities, did not have any prior modeling experience, she completely transformed herself in every photo shoot, producing utterly compelling images. After the competition, we asked the artist Davaagiin Dorjderem to photograph Bolor-Erdene for our magazine. We took Bolor-Erdene out for a night on the town, seeking to highlight her transformation from the girl next door to a bona-fide model. Congratulations, Bolor-Erdene, and thank you for an incredible ride!

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

ยน5

115

116

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

ยน5

117

118

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

ยน5

119

120

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

ยน5

121

LAST LOOK

Bodrol blog -Jagie

HE WILL NOT JOKE BACK! A

s you may know, “Cosmopolitan” magazine unveiled a brand new Mongolian edition a few months ago. In honor of the magazine’s launch, the American comedian Stephen Colbert ran a segment on his show “The Colbert Report”, opening with “Now that Mongolian women have Cosmo, they'll finally know which body parts to feel insecure about – it's the beards.” He even suggested possible headlines for the magazine: "This Season's Hottest Unisex Leather Jerkins"; "Go From Stable Girl to Yurt Flirt"; and "Does Your Mongol Have a Horde on the Side?" A Hearst spokesperson retaliated with yet another joke, "With 61 editions around the world, Cosmo is approaching its goal of global domination, and our readers know that being a ‘Yurt Flirt' is so last year." Mongolia has long been the butt of jokes on Western TV. We have been spoofed by numerous comedians, countless B-rated movies and “South Park”. Most jokes aren’t even funny – it is as if underpaid, overworked comedy writers turn to Mongolia whenever they run out of fresh Sarah Palin jokes.

a link with photographs of beautiful Mongolian women, saying “See this, and then judge Mongolian women.” One commenter even threatened Colbert with our dead Khaan’s wrath, “Don't joke [about

Although Hearst played it cool with Colbert, Mongolian fans of Cosmopolitan weren’t so forgiving. When Huffington Post posted the Colbert segment on its blog, dozens of us commented. One commenter wrote, “Mongolia [has] Cosmo now, so what? It doesn't mean that Mongolian people don't know how to have sex or what to wear.” Come to think about it, our small population certainly does beg the question. Another one posted

122

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë

Chingis Khaan]. He will not joke back!” One would think that after years of being subjected to bad jokes we would develop a thicker skin. Not so. Every time, we walk away feeling humiliated and disrespected. Why would that be? It’s just a joke, right? Maybe the answer lies within us. Maybe we are just not very humorous people. Sure, we have our own share of comedians, and comedy shows sell out faster than Camerton concerts. But our comedians never venture out farther than tried-and-true slapstick, and we hardly ever laugh at ourselves – sarcasm is lost upon most people. Come to think about it, perhaps there is a steep learning curve associated with appreciating humor. After all, we’ve only had democracy

for twenty years and sliced bread for five. Perhaps after centuries of disillusionment with the elected government, people learn to laugh at themselves and their society as a self-defense mechanism. As for us, we still take everything seriously, and we actually believe our politicians when they say they’ll make our lives better. Hence our collective anger at the world. Angry, stressed out people have taken over UB, and it is not even funny. Every one of us feels that we have been taken advantage of by some higher power and we can’t do anything about it. We vent our anger by yelling at waitresses, leaving nasty comments online and getting drunk on a Monday night. The world is either black or white for us, and no joke would fill in the gray because we have not yet reached a place where most problems are simply tossed away with a sarcastic sneer. We still care. We may be humorless little pricks who can’t take a joke, but at least we have hope, which means we should really begin to worry when people start quoting obscure black comedies and unreadable ironic novels. Until then, we will remain the dull, gullible people that we are. So screw you, Colbert! The Khaan is coming after you!

In our next issue:

in Äàðààãèéí äóãààðò:

NINE SEVENTY SIX MAGAZINE

¹5

123

124

¹5

ÅÑ ÄÀËÀÍ ÇÓÐÃÀÀ ÑÝÒÃ¯¯Ë