Χωρικές Εκφάνσεις της Ανθρώπινης Ύπαρξης

|χωρικές εκφάνσεις της ανθρώπινης ύπαρξης|

εισαγωγή στην αρχιτεκτονική έρευνα | διάλεξη φοιτήτρια: Νικολέττα Πουλλή επιβλέποντες: Θεώνη Ξάνθη, Παναγιώτης Κόκκορης ακαδημαϊκό έτος 2017-2018 δημοκρίτειο πανεπιστήμιο Θράκης| πολυτεχνική σχολή| τμήμα αρχιτεκτόνων μηχανικών

στην πάντα πρόθυμη, Ανθή Κοσμά και στις αδελφές μου Α. και Φ. για την αγάπη και τη στήριξη

πρόλογος|

Η παρούσα εργασία έχει το χαρακτήρα τετραδίου σημειώσεων το οποίο συνοδεύει πάντα τις σκέψεις, τις ανησυχίες και τις αναζητήσεις του ‘’κατόχου’’ του και είναι δυνητικά παρόν κάθε στιγμή

και

ανοιχτό

για

νέες,

μελλοντικές

σημειώσεις,

προβληματισμούς και διαπιστώσεις. Όπως λοιπόν τα τετράδια σημειώσεων χαρακτηρίζονται ανολοκλήρωτα και ολοκληρωμένα ταυτόχρονα, με τον ίδιο χαρακτήρα η εργασία –ολοκληρωμένη και ταυτόχρονα ανολοκλήρωτη– δίνει τη δυνατότητα για περαιτέρω διερεύνηση και ανάπτυξη ανά πάσα στιγμή. Το προσωπικό μου ενδιαφέρον για τις έννοιες, ζητήματα που θα μελετηθούν στη συνέχεια σίγουρα δε σταματά και δεν ικανοποιείται με την ολοκλήρωση της ερευνητικής αυτής εργασίας, απεναντίας αποτελεί ένα ανοικτό πεδίο μελέτης και παρατήρησης για μελλοντική εξέλιξη. Από τη μια λοιπόν το ολοκληρωμένο εκφράζει την ολοκλήρωση της παρούσας εργασίας η οποία είναι μόνο η αρχή, το έναυσμα της έρευναςαναζήτησης και το ανολοκλήρωτο επιφυλάσσει τη συνέχισή της.

Η πορεία εξέλιξης της εργασίας στηρίχθηκε σε μια ακολουθία διερεύνησης σχέσεων και εννοιών που εξελίχθηκαν αλυσιδωτά. Επιλέγω λοιπόν να παρουσιάσω το κείμενο ακριβώς με την ακολουθία που αυτό εξελίχθηκε. Η δομή της παρούσας εργασίας μπορεί να εκφραστεί και να διαμορφωθεί με σχηματικά διαγράμματα διαφόρων μορφών, να διαβαστεί γραμμικά από την αρχή μέχρι το τέλος, αποσπασματικά ή να συνθέσει ο αναγνώστης τη δική του ροή και το δικό του σχήμα. Θα διαπιστώσει ο αναγνώστης ότι δεν υπάρχουν ξεκάθαρα κεφάλαια πάρα μόνο λέξεις-κλειδιά –σπόνδυλοι μιας ραχοκοκαλιάς– μεταξύ

των

οποίων

υπάρχει

ροϊκότητα

και

αυτονομία

ταυτόχρονα. Το σώμα αποτελεί το δυναμικό κέντρο μεταξύ νόησης-πνεύματος και υλικού κόσμου. Λειτουργεί ως το μεταβατικό εκείνο σημείο που

μεταφέρει τον αναγνώστη από τον άυλο κόσμο της

αντίληψης, των αισθήσεων, της εμπειρίας στον ορατό υλικό κόσμο

καταλήγοντας

στο

σήμερα.

Θα

μπορούσε

να

χαρακτηριστεί και ως ένα in media res επιλέγοντας κάποιος να ξεκινήσει –ενδεχομένως- την ανάγνωση του παρόν κειμένου από το σημείο αυτό. Τέλος, ο τίτλος αποκαλύπτει αυτό που είναι δυνητικά παρόν σε όλη την έκταση του κειμένου: η εκδήλωση, η αποκάλυψη του υποκειμένου στον κόσμο ή πιο συγκεκριμένα πώς εκφράζεται χωρικά η ανθρώπινη ύπαρξη την οποία συνοδεύει η υπαρξιακή αναζήτηση.

σχηματικό διάγραμμα| περιεχόμενα|



εισαγωγή |13

 

χώρος-αντίληψη-εμπειρία |16

αισθήσεις

κίνηση

  χώρος |21     αντίληψη |27     εμπειρία |29     σώμα |35   

υπαρξιακή αναζήτηση

μνήμη

 τόπος-μη-τόπος-σύγχρονες πόλεις |47   τόπος |49  ταυτότητα    μη-τόπος |53  κενότητα    σύγχρονες πόλεις |57   επίλογος |75   βιβλιογραφία |78

[10]

[…] Έχουμε όλοι οι ζωντανοί, μια ζωή, αυτήν που όλοι ζούμε , και άλλη μια, που η σκέψη μας την κάνει, και η μοναδική ζωή που έχουμε είναι αυτή που μένει μοιρασμένη ανάμεσα σ’ αλήθεια και σε πλάνη. Ποια όμως είναι η αληθινή και ποια η πλανεμένη, οι άνθρωποι δεν ξέρουν να πουν. Και ζούμε όλοι κατά τέτοιον τρόπο, ώστε η ζωή, που οι άνθρωποι κατέχουν, να ειν’ εκείνη που οφείλουν να σκεφτούν.

Fernando Pessoa, Tenho tanto sentimento Τόσο πολύ συναίσθημα διαθέτω

[11]

[…] Α, ο κόσμος είναι όσα οι ίδιοι φέρουμε. Τα πάντα υπάρχουν επειδή υπάρχω εγώ. Υπάρχει κάτι επειδή το βλέπουμε. Κι όλα είναι αυτό, κι όλα είναι αυτό!

Fernando Pessoa, Ε brando o dia, brando o vento, Γλυκιά ειν’ η μέρα, ο άνεμος γλυκός

[12]

εισαγωγή| Αναζητά πρωτίστως ο άνθρωπος να κατανοήσει τον κόσμο γύρω του και στη συνέχεια να δημιουργήσει τον εσωτερικό του

κόσμο. Έχει ανάγκη να δημιουργήσει τη δική του,

υποκειμενική πραγματικότητα –η οποία διαμορφώνεται από ένα συνονθύλευμα κοινωνικών, πολιτισμικών, πολιτικών κ.α. συνθηκών– και στη συνέχεια να την εκφράσει. Η ανάγκη του για έκφραση του εαυτού είναι η εκδήλωση της ίδιας της ύπαρξής του, είναι η ανάγκη του για επικοινωνία.

Το κείμενο αποτελεί μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση του χώρου, μια προσπάθεια κατανόησης –όσο αυτή είναι δυνατή– της ανθρώπινης ύπαρξης σε συνάρτηση με το χώρο και ότι συνεπάγεται. Μια διαδρομή στο λαβύρινθο των σκέψεων και των εννοιών, που οδηγεί στο σήμερα, σχολιάζοντας τη σύγχρονη πραγματικότητα –αστική και αρχιτεκτονική– και εκφράζοντας ανησυχία και προβληματισμό για την έλλειψη νοήματος και περιεχομένου που αυτή παρουσιάζει, χωρικά και κοινωνικά. Κάποια πράγματα εδραιώθηκαν στο μυαλό ως δεδομένα, δημιουργώντας μια a priori αντίληψη, ότι υπήρχαν και θα υπάρχουν [για πάντα]. Αναζητώντας λοιπόν, το γεννετήριο, το πρώτο αίτιο και αναρωτώμενη –για το σήμερα– πού πάμε, σε μια προσπάθεια αντίστασης στην ισχύουσα κατάσταση όπου μας πάει άνεμος, επιχείρησα να θέσω παύση σε όσα ήδη υπήρχαν στο μυαλό απελευθερώνοντάς το και ξαναρχίζοντας απ’ την αρχ

[13]

Εν αρχή ην το χάος. Από το χάος γεννιέται ο χώρος. Ποιος χώρος, αποσαφήνιση του χώρου. Μια έννοια με ασαφή όρια, αφηρημένη. Η ανθρώπινη ύπαρξη είναι χωρική, αναπόσπαστη με το χώρο. Ο άνθρωπος υπάρχει, αντιλαμβάνεται, βιώνει εμπειρίες, αποκτά μνήμες. Ο αφηρημένος χώρος γίνεται βιωμένος χώρος μέσω της (χωρικής) εμπειρίας. Η εμπειρία αποτελεί το κλειδί για το βιωμένο χώρο. Χωρίς εμπειρία δεν μπορεί να γίνει λόγος για βιωμένο χώρο. Δυναμικό κέντρο όλων των συναρτήσεων: το σώμα. Ο κόσμος υπάρχει γιατί υπάρχω μέσω του σώματός μου. Ο χώρος ενεργοποιεί το σώμα. Το σώμα ενεργοποιεί το χώρο. Σώμα είναι η απόλυτη/φυσική έκφανση της ανθρώπινης ύπαρξης στον κόσμο. Είναι οι αισθήσεις, είναι η ζωή, είναι το μέσο πραγμάτωσης της ανθρώπινης ύπαρξης, από τον κόσμο της νόησης στον φυσικό υλικό κόσμο. Ο άνθρωπος κατοικεί [σ]τον κόσμο δημιουργώντας ζωτικές σχέσεις με το περιβάλλον του. Αναζητά στο περιβάλλον που βιώνει το νόημα. Δημιουργεί τόπους, και σχέσεις ταύτισης με αυτούς, Και τελικά αποδεσμεύεται ή όχι; Απομακρύνεται από τη γη, υψώνεται στον ουρανό, ανοίγεται σε κόσμους, όχι πια πραγματικούς. Πώς εξελίσσονται σήμερα οι πόλεις; Ένα ανοικτό πεδίο διερεύνησης και ένα ευρύ πεδίο δράσης και δημιουργίας για την αρχιτεκτονική, μέσα στο οποίο ο αρχιτέκτονας δημιουργεί όχι μόνο αρχιτεκτονικά έργα αλλά κυρίως συνδυασμούς σχέσεων και σενάρια δράσης,

[14]

χώρος-αντίληψη-εμπειρία|

[15]

[…] ἤτοι μὲν πρώτιστα Χάος γένετ'· αὐτὰρ ἔπειτα Γαῖ' εὐρύστερνος, πάντων ἕδος ἀσφαλὲς αἰεὶ ἀθανάτων οἳ ἔχουσι κάρη νιφόεντος Ὀλύμπου, Τάρταρά τ' ἠερόεντα μυχῷ χθονὸς εὐρυοδείης, ἠδ' Ἔρος, ὃς κάλλιστος ἐν ἀθανάτοισι θεοῖσι, λυσιμελής, πάντων τε θεῶν πάντων τ' ἀνθρώπων δάμναται ἐν στήθεσσι νόον καὶ ἐπίφρονα βουλήν. Ησίοδος,Έργα και ημέρες - Θεογονία - Η ασπίδα του Ηρακλή, μτφρ. Σταύρος Γκιργκένης, Εκδοσεις Ζήτρος, Θεσσαλονίκη 2001

[16]

Στ᾽ αλήθεια πρώτα‒πρώτα το Χάος έγινε. Κι ύστερα η πλατύστερνη η Γη, η σταθερή πάντοτε έδρα όλων των αθανάτων που την κορφή κατέχουνε του χιονισμένου Ολύμπου, και τα ζοφώδη Τάρταρα στο μυχό της γης με τους πλατιούς τους δρόμους. Αλλά κι ο Έρωτας που ο πιο ωραίος είναι ανάμεσα στους αθάνατους θεούς, αυτός που παραλύει τα μέλη και όλων των θεών κι ανθρώπων την καρδιά δαμάζει μες στα στήθη και τη συνετή τους θέληση. Ησιόδου Θεογονία 116-122

Ανατρέχοντας αιώνες πίσω -8ος αιώνας π.Χ.- στο έπος Θεογονία του Ησίοδου εξιστορείτε για πρώτη φορά η δημιουργία του κόσμου. Πρώτα γεννήθηκε το Χάος. Χάος: η κύρια δημιουργός αρχή, η πρωταρχική ύλη που αποτέλεσε το σύμπαν. Σύμπαν: το όλον, το σύνολο χώρου, χρόνου ενέργειας και ύλης ασύλληπτο σε μέγεθος μέσα στο οποίο εμφανίζεται η ανθρώπινη ύπαρξη. Με ένα γρήγορο πέρασμα στην ιστορία των αιώνων, από τον Αριστοτέλη (4ος αι. π.Χ.), στον Κοπέρνικο (16ος αι.) και τον Γαλιλαίο (17ος αι.), στον Νεύτωνα (17ος αι.) και τον Αϊνστάιν (20ος αι.), μέχρι και σήμερα τόσο στη φυσική, στα μαθηματικά, όσο και στη φιλοσοφία είναι φανερή η προσπάθεια και η ανάγκη της ανθρωπότητας να κατανοήσει το σύμπαν την προέλευση και την ουσία της ύπαρξης της.

[17]

Γιατί να υπάρχουν τα όντα... ; Γιατί δηλαδή ποιος είναι ο λόγος; Από ποιο λόγο προκύπτουν τα όντα; Ποιος λόγος

τα

θεμελιώνει;

Προς

ποιον

λόγο

κατευθύνονται;[…] Το ερώτημα; ζητάει τον λόγο που θεμελιώνει τα όντα;, όσο τούτα είναι όντα;. Να ζητάς τον λόγο σημαίνει να εμβαθύνεις.

Martin Heidegger, Εισαγωγή στη Μεταφυσική, σ.33

[18]

Τα –υπαρξιακά– ερωτήματα που θέτει, εκ φύσεως, ο άνθρωπος ως ον στον κόσμο δεν απαντώνται αποκλειστικά από την επιστήμη αλλά κυρίως από τη φιλοσοφία. Η φιλοσοφία ερευνά τα πρώτα αίτια, τις πρώτες αρχές των πραγμάτων με έναν τρόπο σκέψης

απελευθερωμένο

και

αποδεσμευμένο

από

την

αναγκαιότητα να απαντηθούν επακριβώς τα ερωτήματα, όπως ζητάει αυστηρά η επιστήμη. Αδυνατώντας όμως, λόγο της φυσιολογίας του, ο άνθρωπος να αντιληφθεί τις ιδιότητες του σύμπαντος, φωτίζει μικρό μέρος αυτού, θέτει δηλαδή όρια και τάξη με σκοπό την αποφυγή του χάους. Πέραν των ορίων, εκεί δηλαδή που ξεκινάει το σκοτάδι υπάρχει ότι δεν μπορεί να γίνει αντιληπτό από την ανθρώπινη φυσιολογία.

-Τι αναζητά αλήθεια ο άνθρωπος; Να κατανοήσει το είναι του στον κόσμο. Ο άνθρωπος είναι μέρος του κόσμου και μέσα σε αυτόν επιχειρεί –εκ φύσεως– να ανακαλύψει την αλήθεια. Να προσδώσει νόημα και τάξη, να βρει ένα υπαρξιακό έρεισμα. Πρωταρχική ανάγκη του ανθρώπου λοιπόν

είναι

η

κατανόηση

του

κόσμου

του

και

ο

προσανατολισμός του στο περιβάλλον του. Για να μπορέσει να αντιληφθεί το σύμπαν ως κόσμο, πρέπει να προσανατολιστεί αρχικά

στο

περιβάλλον

του

και

στη

συνέχεια

να

το

μετασχηματίσει, να προβάλει δηλαδή σε αυτό την εικόνα που έχει για τον κόσμο. Έχει ανάγκη ο άνθρωπος να δημιουργήσει και να κατανοήσει τον εσωτερικό του κόσμο και στη συνέχεια να τον εκφράσει. Η ανάγκη του για έκφραση του εαυτού είναι η

[19]

εκδήλωση της ίδιας της ύπαρξης, είναι η ανάγκη του για επικοινωνία. Σκοπός του ανθρώπου τελικά είναι να δημιουργήσει ένα οικείο πεδίο δράσης όπου θα μπορεί να ζήσει. Η διαδικασία κατανόησης και μετασχηματισμού του περιβάλλοντος ξεκινά σε νοητικό επίπεδο, από μια έμφυτη παρόρμηση, πριν καν ο άνθρωπος αρχίσει να κατασκευάζει, πριν την αρχιτεκτονική πράξη. Ξεκινά με την οικειοποίηση του χώρου μέσω της αντίληψης και της κίνησής του. Η κίνηση, και συγκεκριμένα το περπάτημα είναι μια από τις πρώτες αισθητικές πράξεις του ανθρώπου που τον καθιστά ικανό να δημιουργήσει ζωτικές σχέσεις με το περιβάλλον του, με τη γη. Του επιτρέπει να κατοικήσει στον κόσμο. Κι αν διαχωρίσουμε τον κόσμο σε άυλο και υλικό, νόηση και μορφή, η αντίληψη αναφέρεται στον πρώτο και το οικοδόμημα στο δεύτερο. Το οικοδόμημα είναι το μέσο με το οποίο η ανθρώπινη ύπαρξη αποκτά χωρική έκφραση και γίνεται ορατή στον υλικό κόσμο. Όπως προαναφέρθηκε, ο άνθρωπος κατανοεί το περιβάλλον του αντιληπτικά μέσω της οικειοποίησης του με τον χώρο. Δημιουργεί όρια για την αποφυγή τους χάους, ορίζει, χωρίζει. Χωρίζω σημαίνει ορίζω χώρο, δηλαδή ένα πεδίο δράσης, μια διεργασία πανομοιότυπη με εκείνη του αρχιτέκτονα.

[20]

 χώρος

-Για ποιο χώρο όμως γίνεται λόγος; Ποια η έννοια του χώρου; Χώρος: μια από τις θεμελιώδεις φυσικές οντότητες που συνθέτουν το Σύμπαν. Μια έννοια που απασχόλησε και απασχολεί τον άνθρωπο τόσο όσο και η κατανόηση του Σύμπαντος. Πολλοί συλλογισμοί, απόψεις και προσπάθειες ορισμού της έννοιας του χώρου παρουσιάζονται στο πέρασμα των αιώνων, σε όλους τους τομείς. Ο συλλογισμός τι είναι χώρος απαντάται από την επιστήμη, με μια απλή και κατανοητή μορφή απάντησης, ως ο φυσικός γεωμετρικός

χώρος

καθορισμένος

από

τις

καρτεσιανές

συντεταγμένες, ή με δύο λέξεις ο ευκλείδειος χώρος. Η διαπίστωση ότι ο φυσικός χώρος είναι ευκλείδειος (τριών ή και περισσοτέρων διαστάσεων), αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του ανθρώπινου πνεύματος. Είναι στην ουσία ένα μαθηματικό κατασκεύασμα που σηματοδοτεί την επιστήμη και γενικότερα την αντίληψη του ανθρώπου για τον κόσμο του. Παρά όμως την επιστημονική απάντηση, το ερώτημα εξακολουθεί: -Ποιος χώρος Η περί χώρου αναζήτηση του ανθρώπου και διερεύνηση της έννοιας του έχει κοινό σκοπό με την διαδικασία κατανόησης του περιβάλλοντός του. Αποκαλύπτει -και πάλι- τη βαθύτερη [21]

επιθυμία και ανάγκη του ανθρώπου να στραφεί στην ύπαρξη του στην αναζήτηση του είναι του. Το ενδιαφέρον του ανθρώπου για το χώρο έχεις ρίζες υπαρξιακές, υποστήριξε ο Norberg-Schulz (Christian Norberg-Schulz,1971:9). Η υπαρξιακή αναζήτηση του ανθρώπου ωθεί στην ανακάλυψη και σύλληψη –ως το βαθμό που είναι δυνατή– του χώρου και στη συνέχεια ο χώρος δομείται στο φυσικό κόσμο μέσω της ανθρώπινης δραστηριότητας. Η σχέση ανθρώπου–χώρου βασίζεται στην ανάγκη του ανθρώπου να δημιουργήσει ζωτικές σχέσεις στο περιβάλλον του και να φέρει νόημα και τάξη σε έναν κόσμο εικόνων και γεγονότων(Christian Norberg-Schulz,1971:9). Το 1945 ο Maurice Merleau Ponty στο έργο του Φαινομενολογία της Αντίληψης (Phenomenology of Perception) θεμελιώνει θεωρητικά, τη διάκριση ανάμεσα στο γεωμετρικό χώρο και στον υπαρξιακό χώρο. Σημειώνει χαρακτηριστικά: ο χώρος είναι υπαρξιακός, η ύπαρξη είναι χωρική[…]

-Πώς νοείται δηλαδή ο χώρος και ποια η σχέση του με τον άνθρωπο; Ο υπαρξιακός χώρος δεν είναι ένας συγκεκριμένος γεωμετρικός χώρος, είναι ο χώρος της εμπειρίας του όντος και διαμορφώνεται από ένα σύμπλεγμα σχέσεων και αλληλεπιδράσεων. Σύμφωνα με τον C.Norberg-Schulz είναι μια σύνθεση πολλών χώρων: ενός αφηρημένου χώρου που συλλαμβάνει με τη λογική, ενός αντιληπτικού χώρου τον οποίο συλλαμβάνει με τις αισθήσεις, ενός πραγματιστικού στον οποίο καλύπτει τις βιολογικές ανάγκες

[22]

του, ενός πολιτιστικού χώρου που διαμορφώνεται από τη συλλογική δράση της κοινότητας, ενός χώρου έκφρασης, προϊόν της τέχνης και πεδίο εκδήλωσης των προθέσεων για να αλλάξει το περιβάλλον του. (Παύλος Λέφας:2008,155) Ο γεωμετρικός χώρος είναι ο συγκεκριμένος (με διαστάσεις) φυσικός, βιωματικός χώρος που γίνεται αντιληπτός μέσω των αισθήσεων και της κίνησης. Είναι στην ουσία ο μετασχηματισμός της ύλης και νοηματοδοτείται από την ανθρώπινη ύπαρξη και συνείδηση. Είναι τα πρότυπα αντίληψης του ανθρώπου για τον κόσμο μεταφρασμένα σε αρχιτεκτονικές δομές. Ως έννοια ο χώρος υπερβαίνει την γεωγραφική και γεωμετρική του διάσταση. Δεν είναι απλώς διάστημα- έννοια που φέρει το μέτρο- κάτι καθαρά γεωμετρικό και στατικό που είναι αντιληπτό μέσω των αισθήσεων. Για το λόγο αυτό δεν μπορεί να εκφραστεί πλήρως η έννοια του, με την αγγλική λέξη – space. Ο χώρος είναι ένα σύμπλεγμα, ένα σύνολο σχέσεων και ως τέτοιος εμπεριέχει δυναμική. Δεν υφίσταται ανεξάρτητα, αλλά ως αδιάσπαστο σύνολο με τον άνθρωπο και τα πράγματα. Και ως σύνολο είναι αδόκιμο να διαχωριστεί τοποθετώντας το χώρο αντίκρυ στον άνθρωπο. Στο ερώτημά του ο Heidegger ποια η σχέση του ανθρώπινου είναι ως προς τον χώρο απαντάει: "Το ανθρώπινο είναι αποτελείται και από χώρο, είναι δηλαδή χωρικό, μια ιδιότητα που χαρακτηρίζει το είναι μας ".

[23]

Δε ζούμε σε έναν στεγνό και άδειο υλικό χώρο, αλλά αντιθέτως σε έναν χώρο εμποτισμένο με χαρακτηριστικά, ένα χώρο ίσως στοιχειωμένο από τη φαντασίωση – αυτός που φαντασιώνεται μπορεί να δημιουργεί τόπους κάθε στιγμή, μεταφέροντας απλά το βλέμμα του.

Gaston Bachelard, H ποιητική του χώρου

[24]

Κατανοώντας τη σχέση αυτή καταρρίπτεται η εντύπωση ότι ο άνθρωπος περιβάλλεται από τον χώρο ή ότι τα πράγματα εναποτίθενται σε ένα προϋφιστάμενο χώρο. Την ίδια άποψη φαίνεται να εκφράζει, από πολύ νωρίτερα (17ος αι.) και ο Καρτέσιος στο έργο του "Οι αρχές της φιλοσοφίας" (Les Principes de la Philosophie), υποστηρίζοντας ότι ο Χώρος ή ο εσωτερικός τόπος και το σώμα που περιλαμβάνεται σε αυτόν το Χώρο, δεν είναι διαφορετικά παρά μόνο στη σκέψη μας. Διότι, στην πραγματικότητα, η ίδια έκταση σε μήκος, πλάτος και βάθος που συνιστά το χώρο, συνιστά και το σώμα. Ο χώρος είναι απόλυτα συνυφασμένος με τον άνθρωπο. Με τη λέξη άνθρωπος εννοούμε τόσο την ανθρώπινη ύπαρξη, όσο και το ανθρώπινο σώμα. Ο άνθρωπος είναι το απόλυτο σημείο αναφοράς του χώρου, ο οποίος καθορίζεται από το σώμα ως δυναμικό κέντρο. Ο χώρος πυροδοτεί τη διέγερση των αισθήσεων και της συνείδησης,

τη

γέννηση

ανθρωποκεντρική

σημασία

συναισθημάτων του

χώρου

και

ιδεών.

εκφράζεται

Η

τόσο

πνευματικά, νοητικά, συναισθηματικά όσο και υλικά. Αναφέρεται στο συνειδητό –ή και ασυνείδητο– μέρος του εγκεφάλου, ενεργοποιεί την αντίληψη και γίνεται για τον άνθρωπο ένας πομπός μηνυμάτων, ιδεών και αξιών. Ενώ ταυτόχρονα διεγείρει τις αισθήσεις μέσω της υλικότητας και της ατμόσφαιρας. Το σώμα ενεργοποιείται και γίνεται δέκτης ερεθισμάτων. Μέσω της κίνησης, ακόμη και με μια απλή αλλαγή κατεύθυνσης του βλέμματος το σώμα αποκτά χωρική έκφραση και ο χώρος σωματικότητα.

Ο

χώρος

νοηματοδοτεί

και

νοηματοδοτείται από την ανθρώπινη παρουσία.

[25]

ταυτόχρονα

Rene Magritte, The False Mirror, 1928 http://www.rene-magritte.com/false-mirror/

Η αντίληψη ανοίγει τον κόσμο µπροστά µου όπως ένας χειρούργος ανοίγει ένα σώμα.

Maurice Merleau Ponty, The Visible and the Invisible [26]

 αντίληψη

Αντίληψη: νοητική διαδικασία που συμβάλλει στην κατανόηση της αιτίας του αισθητηριακού ερεθίσματος και στην ερμηνεία των γεγονότων και των αντικειμένων του πραγματικού κόσμου. Είναι το σκηνικό υπόβαθρο από το οποίο ξεπηδούν όλες οι ενέργειες του υποκειμένου, οι οποίες και το προϋποθέτουν. Η αντιληπτική διαδικασία ξεκινά με την πρόσληψη ερεθισμάτων από το περιβάλλον διαμέσου του αισθητήριου συστήματος που μετατρέπει και μεταφέρει τις πληροφορίες από το φυσικό κόσμο σε αυτόν του νου. Στον εγκέφαλο γίνεται η νοητική διεργασία όπου ερμηνεύεται η πληροφορία, δημιουργώντας μια εικόνα και αντίληψη του κόσμου. Κατά τη χρήση και επεξεργασία των

πληροφορίων

που

λαμβάνονται

από

το

εξωτερικό

περιβάλλον, ενεργοποιούνται οι αισθήσεις και δημιουργείται το συναίσθημα. Αισθήσεις και συναίσθημα γίνονται αντιληπτά μέσω των σωματικών αποκρίσεων που συνοδεύουν την αντίληψη. Χωρίς τις αισθήσεις ο κόσμος γύρω μας θα ήταν αδύνατον να βιωθεί και να κατανοηθεί (με τον τρόπο που τον ξέρουμε ως σήμερα). Ανύπαρκτος θα ήταν για τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος ερμήνευσε τον κόσμο του βάση των αισθήσεων του –ή καλύτερα– του αισθητήριου συστήματος. Η ανθρώπινη ύπαρξη υφίσταται στον κόσμο και νοηματοδοτείται χάρη στο αισθητικό σύστημα,

[27]

διαμέσου αυτού αντιλαμβάνεται τον κόσμο με τον τρόπο που τον αντιλαμβάνεται, βάζοντας μια τάξη στο χάος, και καθίσταται ικανός να φανερώσει την ύπαρξή του στον κόσμο, να αφήσει το ίχνος του. Ο εξωτερικός κόσμος είναι μια ανεξάντλητη πηγή ερεθισμάτων για τον άνθρωπο. Κατά την αποκωδικοποίηση των ερεθισμάτων αυτών ο κάθε άνθρωπος χρησιμοποιεί στοιχεία από τη δική του εσωτερική πραγματικότητα -και τη μνήμη που καθορίζει ως ένα βαθμό την εσωτερική πραγματικότητα- σε συνδυασμό πάντα με στοιχεία των κοινωνικών, πολιτισμικών συνθηκών που βιώνει. Με αυτό τον τρόπο, η έννοια της υποκειμενικότητας εντάσσεται σε αυτήν της αντίληψης. Κάθε τι που υπάρχει ή συμβαίνει, συμπεριλαμβανομένου και του χώρου, μπορεί να κατανοηθεί και να ερμηνευτεί με πολλαπλούς τρόπους. Τα βιώματα, η μνήμη και οι σκέψεις μας καθορίζουν τον τρόπο που προσλαμβάνουμε ένα χώρο και εφόσον αυτά διαφέρουν σε κάθε άνθρωπο, τότε και ο τρόπος που ερμηνεύεται ο χώρος καθίσταται μοναδικός σε κάθε περίπτωση. Η αντιληπτική διαδικασία εν κατακλείδι, υπόκειται σε μια έκδηλη υποκειμενικότητα η οποία φέρνει στο προσκήνιο το βασικό παράγοντα που καθορίζει την ύπαρξη και την ποιότητα της, το ανθρώπινο σώμα.

Οι αισθήσεις είναι η σύνδεση της φύσης, μέσω του εγκεφάλου, με το σώμα. Σωκράτης [28]

 εμπειρία

-Πως κατανοεί τελικά ο άνθρωπος το χώρο; Αυτό που προσλαμβάνει ο άνθρωπος δεν είναι ο ίδιος ο χώρος αλλά η εμπειρία του χώρου όπως βιώνεται από το κάθε υποκείμενο ξεχωριστά. Οι εμπειρίες αποτυπώνονται στη συνειδητή ή υποσυνείδητη μνήμη σημαδεύοντας τους χώρους δράσης μας. Οι μνήμες από παρελθοντικά βιώματα καθορίζουν το τώρα και επηρεάζουν το αύριο. Η διαμόρφωση και η εξέλιξη της

προσωπικότητας,

της

ταυτότητας

του

υποκειμένου

επηρεάζεται άμεσα από τη μνήμη, ατομική και συλλογική. Ταυτόχρονα δημιουργείται και μια αλληλένδετη και σύνθετη σχέση μνήμης-τόπου. Τόποι που ευνοούν την ανάπτυξη σχέσεων αλληλεπίδρασης μεταξύ των ανθρώπων ενισχύουν τη συλλογική μνήμη και στη συνέχεια η συλλογική μνήμη ενισχύει το χαρακτήρα του τόπου. Η ανθρώπινη δραστηριότητα και οι κοινωνικές συναναστροφές συντελούν τόσο στη δημιουργία όσο και στη διατήρηση της συλλογικής μνήμης, διατηρώντας τη συλλογική μνήμη διατηρείται και ο χαρακτήρας του τόπου. Η μνήμη αποτελεί καθοριστικό παράγοντα της αντίληψης – δημιουργεί έναν ορίζοντα όπου το παρελθόν ενυπάρχει με το παρόν– και ως επακόλουθο της εσωτερικής πραγματικότητας του κάθε ανθρώπου. Ως κοινωνικό ον ο άνθρωπος αποκτά τις [29]

μνήμες του μέσα στην κοινωνία στην οποία ανήκει –μέσω των σχέσεων του με τους άλλους και με τον τόπο– και ταυτόχρονα εκεί τις ανακαλεί, τις αναγνωρίζει και τις εντοπίζει. Η ατομικήαυτοβιογραφική μνήμη προβάλλεται μέσω των κατασκευών και των δράσεων του ατόμου στην εξωτερική πραγματικότητα και γίνεται τμήμα της συλλογικής μνήμης συνδεόμενη με τον εκάστοτε τόπο. Η ατομική μνήμη γίνεται μέρος, διαμορφώνει τη συλλογική μνήμη και συγχρόνως η συλλογική μνήμη επηρεάζει, εισέρχεται στην ατομική μνήμη. Από την αίσθηση δημιουργείται μνήμη και από την μνήμη εμπειρία. Αριστοτέλης

Η βιωματική εμπειρία δημιουργεί μνήμες, και στη συνέχεια η μνήμη ενυπάρχει σε κάθε μελλοντική εμπειρία. Αυτό που αισθάνθηκα καταγράφεται στη μνήμη και αυτό που θυμάμαι ακριβώς είναι εκείνη η αίσθηση. Μνήμες ξυπνούν και συνοδεύουν κάθε νέα εμπειρία. Οι εντυπώσεις που αποκτούμε για τα πράγματα είναι κατά ένα μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα των εμπειριών.

Η

βιωματική

εμπειρία

ανήκει

στο

παρόν,

καταγράφεται στη μνήμη και παραμένει στο νου ως ανάμνηση. Η μνήμη επιτρέπει στον άνθρωπο να ανασύρει μια εμπειρία, όχι όμως να την επαναλάβει ή να την μετασχηματίσει. Δεν ανασύρει την εμπειρία αυτή καθαυτή αλλά την αίσθηση που άφησε.

[30]

Κάθε εμπειρία είναι μοναδική και φευγαλέα αλλά ταυτόχρονα παντοτινή και αναλλοίωτη λόγω αυτής της μοναδικότητάς της. Καθώς η εμπειρία καταγράφεται στη μνήμη κάθε φορά δημιουργούνται

στον

εγκέφαλο

νοητικά

υπόβαθρα

που

επηρεάζουν την χωρική αντίληψη του ατόμου. Άρα αυτό που τελικά μετασχηματίζεται είναι η αντίληψη. Και εφόσον η αντίληψη του ατόμου για το χώρο μεταβάλετε συνεπάγεται ένα είδος μεταμόρφωσης του ίδιου του χώρου.

Το τι είναι καθορίζεται –κάθε φορά– από το τι αντιλαμβάνομαι Είναι αυτό που αντιλαμβάνομαι

Κάθε εμπειρία αφήνει στον εγκέφαλο ένα ίχνος, που πολλές φορές ίχνη αποτυπώνονται έξω από το συνειδητό, στο ασυνείδητο επίπεδο και έτσι δεν υπάρχει πάντα σύνδεση του ίχνους με την αρχική εμπειρία. Δημιουργείται μια ασυνείδητη εσωτερική πραγματικότητα που μπορεί να ενεργοποιηθεί από εξωγενή ερεθίσματα. Κάθε βίωμα στο παρόν σχετίζεται έμμεσα με εμπειρίες του παρελθόντος και αυτή η συσχέτιση είναι που καθιστά την αντίληψη για τα πράγματα υποκειμενική. Η αποτύπωση και αποθήκευση των εμπειριών στον εγκέφαλο και στο σώμα συνολικότερα, καταδεικνύει τη σημαντικότητα τους στην εξέλιξη του ανθρώπινου είναι. Οι εμπειρίες είναι κατά κάποιο τρόπο συστατικά στοιχεία της διαμόρφωσης του ατόμου.

[31]

3dmapping Dance Scenography http://www.fubiz.net/en/2015/11/17/3d-mapping-dancescenography/

Ο τρόπος που επεξεργαζόμαστε νοητικά ένα χώρο, αντιπροσωπεύει τελικά τον τρόπο με τον οποίο ορίζουμε τον εαυτό μας μέσα στον κόσμο. Κώστας Μανωλίδης, Ωραίο, φρικτό και απέρριτο τοπίον. σ.9 [32]

Η εμπειρία αποτελεί το κλειδί για το βιωμένο χώρο. Χωρίς εμπειρία δεν μπορεί να γίνει λόγος για βιωμένο χώρο. Καθώς η εμπειρία προϋποθέτει χώρο, κάθε εμπειρία διαδραματίζεται σε συγκεκριμένο χώρο και ο απροσδιόριστος χώρος μετατρέπεται σε βιωμένο χώρο μέσω της εμπειρίας, καθιστώντας τον άνθρωπο αναπόσπαστο κομμάτι του, εντοπίζεται η άμεση σχέση του χώρου με τον άνθρωπο και συγκεκριμένα με τον τρόπο που δομείται το προσωπικό είναι. Ο χώρος καθρεφτίζεται στον άνθρωπο και η εμπειρία του ανθρώπου προβάλλεται στο χώρο, σε μια συνεχή αλληλεπίδραση. Ο άνθρωπος μέσα από τη χωρική εμπειρία αντλεί συνεχώς ερεθίσματα και πληροφορίες από το περιβάλλον, προσπαθεί να ερμηνεύσει το χώρο και συγχρόνως να ανακαλύψει τον ίδιο του τον εαυτό. Αναγνωρίζοντας αυτή τη διαδικασία γίνεται πιο εύκολα κατανοητό το πώς ο [βιωμένος] χώρος μετέχει ενεργά και επηρεάζει την εξέλιξη της ανθρώπινης ύπαρξης και αντίστροφα.

[33]

[…]

6. Η ψυχή είναι η μορφή ενός σώματος οργανωμένου, λέει ο Αριστοτέλης. Αλλά το σώμα είναι ακριβώς αυτό που σχεδιάζει αυτή τη μορφή. Είναι το σχήμα της μορφής., η μορφή της ψυχής.

12. Το σώμα μπορεί να γίνει ομιλητής, να σκεφτεί, να ακούσει, να φανταστεί. Νιώθει όλα όσα είναι σωματικά. Νιώθει δέρματα και τις πέτρες, τα μέταλλα, τα βότανα, τα νερά και τις φλόγες. Δε σταματά να αισθάνεται.

13. Ωστόσο, αυτή που νιώθει είναι η ψυχή. Και η ψυχή αισθάνεται, πρώτα απ’ όλα, το σώμα. Εκτός των άλλων αυτή αισθάνεται πως αυτό την περιέχει και την διατηρεί. Εάν το σώμα δεν την διατηρούσε θα ξέφευγε, θα δραπέτευε τελείως σε μορφή λέξεων σε ατμό που θα χανόταν

στον

ουρανό.

[…]

55. Σώμα πολύμορφο οξύμωρο: μέσα/ έξω, ύλη/ μορφή, όμοιο/διαφορετικό,

αυτομία/

ετερονομία,

ανάπτυξη/

φθορά, δικό μου/ τίποτα..

56. Σώμα το περιέχον: Υπάρχει κάποιος εκεί, υπάρχει κάποιος που βλέπει, που έχει στήσει αυτί, κάποιος ή και κάποια, κάποιο πράγμα ή κάποιο σημάδι, κάποια αιτία ή κάποια επίδραση, υπάρχουν εκεί ένας τρόπος του εκεί, εκεί, πολύ κοντά, αρκετά μακριά… […]

Jean-Luc Nancy, Corpus Δείκτες για το σώμα, επέκταση της ψυχής

[34]

Η έκφραση του υπαρκτού είναι μια ατέρμονη διαδικασία. Κάθε τέχνη πηγάζει από το ενεργό ανθρώπινο σώμα και η αισθητική διάσταση ενός έργου δεν έγκειται στην ίδια τη μορφή του αλλά στη συνείδηση εκείνου που το βιώνει.

Maurice Merleau Ponty

 σώμα -Πως εκφράζεται χωρικά η ανθρώπινη ύπαρξη; Μεταξύ όσων προαναφέρθηκαν –από το αρχικό ερέθισμα μέχρι την ενεργοποίηση των αισθήσεων μέσω της αντίληψης και κατ’ επέκταση τη δημιουργία της χωρικής εμπειρίας– υπάρχει ένα δυναμικό κέντρο: το σώμα. Σώμα: το μέσο με το οποίο η ανθρώπινη ύπαρξη γίνεται ορατή στο φυσικό κόσμο. Αποκτά υλική μορφή η ύπαρξη του ανθρώπου διαμέσου του σώματος και ως εκ τούτου τη δυνατότητα να συσχετιστεί με το περιβάλλον του και να βιώσει τα ερεθίσματα της εξωτερικής πραγματικότητας. Ενσωματώνει δηλαδή την ύπαρξη και τον κόσμο καθιστώντας τα μια ολότητα η οποία βρίσκεται σε συνεχή συνδιαλλαγή και από την οποία προκύπτει και εξελίσσεται η ίδια η ανθρώπινη ύπαρξη. Είναι το μέσο πραγμάτωσης του κατοικειν στον κόσμο.

[35]

Body Art http://bodyartspictures.blogspot.com/2015/05/perf ormance-body-art.html Δε βρίσκομαι στο χώρο και το χρόνο ούτε τους φαντάζομαι· ανήκω σε αυτούς, το σώμα µου συνενώνεται μαζί τους και τους περιλαμβάνει.

Maurice Merleau – Ponty, Φαινομενολογία της αντίληψης, σ.162 [36]

Εάν δεν υπήρχε το σώμα δεν θα υπήρχε η δυνατότητα να υπάρξει χώρος για τον άνθρωπο. Το σώμα δεν αποτελεί ένα τμήμα του χώρου, δεν παρίσταται, κινείται ή στέκεται σε αυτόν. Εμπεριέχεται ο χώρος στο σώμα, ο χώρος υπάρχει μέσα από το ενεργό ανθρώπινο σώμα. Ο άνθρωπος υπάρχει στον κόσμο µέσω του σώματος του και εξαιτίας αυτού. Ο κόσμος δομείται από τις αισθήσεις και το σώμα. Χωρίς το σώμα χάνεται η αντίληψη του κόσμου καθώς αυτό αποτελεί το δέκτη των ερεθισμάτων και ενεργοποιεί την αντιληπτική διαδικασία. Η σωματική χωρική αντίληψη λοιπόν, δεν περιγράφει τον ίδιο το χώρο, αλλά τον τρόπο με τον οποίο το σώμα προσλαμβάνει τα ερεθίσματα που προκαλεί. Το σώμα εμπλέκεται στο χώρο, με το χώρο, δεν κατέχει εποπτική θέση, θέση παρατηρητή, αλλά ανακαλύπτει το χώρο μέσω των αισθήσεων και της κίνησης.

[…] το σώμα µου είναι ο άξονας του κόσμου: γνωρίζω πως τα αντικείμενα έχουν διάφορες όψεις γιατί μπορώ να κάνω το γύρο τους και να τα επιθεωρήσω· µε αυτή την έννοια έχω επίγνωση του κόσμου µέσω του σώματος µου.

Maurice Merleau Ponty, 2005, σ.94 [37]

Eadweard Muybridge 1887 https://huxleyparlour.com/works/animal-locomotion-

Βρισκόμαστε σε συνεχή διάλογο και αλληλεπίδραση με το περιβάλλον, σε τέτοιο βαθμό που είναι αδύνατον να αποσπάσουμε την εικόνα του εαυτού μας από τη χωρική του ύπαρξη.

Juhani Pallasmaa, Architecture of the seven sense, Questions of perception, σ.35 [38]

Εν κινήσει. Το σώμα δύναται να κινείται. Βασική και πρωταρχική –χωρική– έκφανση της ανθρώπινης ύπαρξης αποτελεί η κίνηση. Η κινητική εμπειρία είναι ένα μέσο πρόσβασης στον κόσμο. Το περπάτημα, μια πράξη απλή, εκφράζει την ουσία του κατοικείν στον κόσμο. Μελετώντας το σώμα ενώ εκείνο βρίσκεται σε κίνηση γίνεται καλύτερα αντιληπτός ο τρόπος µε τον οποίο υπάρχει αυτό και κατοικεί στο χώρο και κατ’ επέκταση στο χρόνο. Το περπάτημα αποτελεί εργαλείο για το σώμα με το οποίο αντιλαμβάνεται και επεμβαίνει στο περιβάλλον του. Είναι μια εξελικτική

διαδικασία

ανάγνωσης,

νοηματοδότησης

και

οικειοποίησης. Το περπάτημα καθιστά τον άνθρωπο μια μη στατική, παθητική παρουσία στο χώρο και ενεργό ον, ικανό να δημιουργήσει πολυδιάστατες χωρικές σχέσεις και να αναδείξει την κρυμμένη, στην κοινοτυπία των δεδομένων συνθηκών, υπόστασή του. Το εν κινήσει σώμα αποκτά μια δυναμική ως προς το χώρο -δομημένο και μη- εντείνει την αλληλεπίδραση του με τον χώρο και αυτόματα προσδίδει σε αυτόν σωματικότητα. Μέσω της κίνησης ο άνθρωπος αποκτά συνολικότερη εικόνα του κόσμου. Όσο το σώμα κινείται ο κόσμος αλλάζει και βιώνεται ως ένα συνεχές εδώ που τη θέση του παίρνουν διάφορα εκεί. Ενώ υπάρχει μια συνεχής αλλαγή, μια σύνδεση και αποσύνδεση με γνώριμα στοιχεία, ταυτόχρονα τα πάντα διακατέχει μια αίσθηση συνέχειας ως αποτέλεσμα της αδιάκοπης κίνησης του σώματος.

[39]

Leah Yerpe, Stasis, 2008 https://www.widewalls.ch/artist/leah-yerpe/

[40]

Περιπλανιέμαι. Διασχίζω. Κοιτάω ψηλά. Γυρνάω το κεφάλι δεξιά. Ατενίζω στο βάθος. Παρατηρώ από μακριά. Πλησιάζω. Ανασηκώνομαι στις μύτες των ποδιών. Σκύβω για να βρει το βλέμμα αυτό που αναζητεί. Το κινούμενο σώμα εντείνει τις σχέσεις με το περιβάλλον, ενεργοποιεί τη φαντασία, την παρατηρητικότητα, αποκτά αίσθηση του μέτρου και συνολικότερη εικόνα του κόσμου. Έτσι προσδιορίζει πιο εύκολα τον εαυτό σε σχέση με το άλλο[ν], άρα και τη θέση του στον κόσμο. Την κίνηση συνοδεύουν κάθε στιγμή οι αισθήσεις δίνοντας νόημα και εμπλουτίζοντας τη χωρική εμπειρία. Η εμπλοκή σώματος-χώρου ενεργοποιεί τις αισθήσεις και συλλαμβάνει το υποκείμενο την ατμόσφαιρα του χώρου. Συλλαμβάνω με την ακοή τι βρίσκεται, τι συμβαίνει πίσω μου, αγγίζω και νιώθω, βλέπω αυτό που δεν μπορώ να αγγίξω, μυρίζω την ατμόσφαιρα, αυτό που δεν είναι ορατό. Καθώς το σώμα εμπλέκεται στο χώρο –δεν κατέχει εποπτική θέση– βιώνει το χώρο χωρίς να έχει μια συνολική εικόνα αυτού. Το στατικό σώμα αδυνατεί να συλλάβει ένα χώρο συνολικά καθώς το οπτικό του πεδίο είναι συγκεκριμένο. Το ανθρώπινο βλέμμα αναγνωρίζει οπτικές συνθήκες –όπως φως, σκιές, αντανακλάσεις–και προσλαμβάνει αποσπασματικές θεάσεις του όλου. Την οπτική και γενικά χωρική αντίληψη λοιπόν, ενισχύει η εν κινήσει εμπειρία. Η κίνηση διευρύνει το οπτικό πεδίο του υποκειμένου και αποτελεί τη φυσική συνεχεία και την ωρίμανση της όρασης. Η κινητική – σωματική– εμπειρία αποκαλύπτει τα αθέατα και δυνητικά [41]

Photographs, Walking, https://www.pexels.com/

[42]

παρόντα στοιχεία του χώρου, προσδίδοντας συνοχή στην ασυνέχεια των θεάσεων. Η αντίληψη του χώρου είναι μια συνθετική διαδικασία κατά την οποία στατικές θεάσεις και περιπατική ματιά συνδυάζονται, αλληλοσυμπληρώνονται και οδηγούν στην κατανόηση του χώρου. Κινητική εμπειρία και χωρική αντίληψη λοιπόν, συνδέονται άμεσα. Δεν περιπλανιέται απλά το σώμα μου οδηγούμενο από τα πόδια. Κινούνται οι αισθήσεις, οι σκέψεις, η ψυχή μου. Η κίνηση στο χώρο προκαλεί νοητικές συσχετίσεις, σκέψεις, συναισθήματα. Το περπάτημα είναι μια νοητική διαδικασία, εξάπτει τη φαντασία και την περιέργεια. Μέσω αυτού ανακαλύπτει ο άνθρωπος το χώρο, τον αντιμετωπίζει, τον κατανοεί, τον οικειοποιείτε. Τα βήματα αποτελούν το κυρίαρχο ίχνος της φανέρωσης της ανθρώπινης παρουσίας. Το ίχνος αποτυπώνεται στο χώρο ως η

ελάχιστη

παρουσία

ενώ

ταυτόχρονα

προβάλλει

μια

πρωταρχική σχέση του ανθρώπου με το χώρο. Ο χώρος νοηματοδοτείται από την ανθρώπινη παρουσία. Εμποτίζεται με ζωή και αποκτά χρονική διάσταση καθώς τα ίχνη της κίνησης δημιουργούν ένα πλέγμα παρελθοντικών διαδρομών και κινήσεων και μια παρότρυνση για το αύριο. Από το μονοπάτι –το πρώτο ανθρώπινο αποτύπωμα που ορίζει χώρο (όριο-χωρίζω-χώρος) και συγχρόνως ορίζει κίνηση– μέχρι τη διαμόρφωση ελεύθερων χώρων–πλατειών, τη σύνθεση δημόσιων κτιρίων, το σχεδιασμό ολόκληρων πόλεων και δίκτυο

[43]

[…]είχα ακούσει τον Δημήτρη Πικιώνη να λέει ότι περπατώντας στους δρόμους της Αθήνας ένιωθε τις γωνίες απ’ τα μπαλκόνια των πολυκατοικιών να του τρυπούν το μέτωπο και τους κροτάφους και να τον πονούν. Είναι από τότε που άρχισα να συνειδητοποιώ πως η αρχιτεκτονική μπορεί να θέλγει ή να δυσαρεστεί όχι μόνο το πνεύμα αλλά και το σώμα του ανθρώπου, και μάλιστα το τελευταίο μ’ έναν τρόπο πολύ βαθύτερο από εκείνον που αντανακλά τη σωστή ή όχι εξυπηρέτηση των κινήσεών του.

Σάββας Κονταράτος, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, Πρόλογος

[44]

δρόμων γίνεται αντιληπτός ο καθοριστικός ρόλος της κίνησης του σώματος στην αντίληψη και βίωση του χώρου. Αποτελεί βασικό εργαλείο για τον αρχιτέκτονα να φαντάζεται, να δημιουργεί νοερά και να ορίζει τελικά τρόπους κίνησης και διάσχισης του χώρου ανάμεσα στις εν δυνάμει άπειρες πορείες κίνησης. Ακολουθώντας μια συγκεκριμένη διαδρομή –με οποιοδήποτε τρόπο– προδιαγράφεται η πορεία κίνησης και συνεπάγεται μια καθορισμένη αλληλουχία θεάσεων. Η βιωματική εμπειρία και η αντίληψη του χώρου, όπως προαναφέρθηκε, συνδέονται άμεσα με τις προσλαμβάνουσες εικόνες, είτε το σώμα κινείται είτε όχι, έτσι μια διαφορετική ροή θεάσεων επηρεάζει άμεσα τη χωρική αντίληψη καθώς δημιουργούνται νέες εντυπώσεις, σκέψεις, ιδέες. Αφήνει ίχνη στο διάβα του ο άνθρωπος, καταγράφεται στον κόσμο η ύπαρξη του. Οικοδομεί τον κόσμο γύρω του. Δεν κτίζει για να προστατευτεί μόνο. Κτίζει γιατί κάτι θέλει να πει. Το κτίζειν και το κατοικείν αποτελούν μέσα διερεύνησης της ταυτότητας του είναι. Το οικοδομώ αποκτά έννοιες βαθύτερες, νοητικές, πνευματικές, έχει ρίζες υπαρξιακές. Ο χώρος που περικλείεται σε μια μορφή, σε ένα σχήμα συνιστά μια εμπειρία της ίδιας της ύπαρξης, γράφει ο Peter Zumthor και προσθέτει: ακόμα και όταν συγκεντρώνομαι

αποκλειστικά

στην

αρχιτεκτονική

και

προσπαθώ να κατανοήσω εκείνο που έχω δει, η αντίληψη µου αντηχεί σε εκείνα που έχω βιώσει και τα χρώματα που έχω παρατηρήσει.

[45]

Η αρχιτεκτονική έχει τη δυνατότητα να θέσει την εσωτερικότητα ξανά σε ισχύ. Υφαίνοντας τη µορφή, το χώρο και το φως η αρχιτεκτονική

µπορεί

να

ανυψώσει

την

εµπειρία

της

καθηµερινής ζωής µέσα από τα ποικίλα φαινόµενα που προκύπτουν από συγκεκριµένες τοποθεσίες, προγράµµατα και αρχιτεκτονικές. Από τη µία πλευρά µια ιδέα είναι η δύναµη που οδηγεί την αρχιτεκτονική, από την άλλη η δοµή, τα υλικά, ο χώρος, το χρώµα, το φως και η σκιά συµπλέκονται στο αρχιτεκτονικό κατασκεύασµα. Όταν κινούµαστε στο χώρο, µε µια στροφή

του

κεφαλιού

µας,

αινίγµατα

από

πεδία

επικαλυπτόµενων προοπτικών που ξεδιπλώνονται σταδιακά, φορτίζονται από ένα φωτεινό φάσµα- που κυµαίνεται από τις βαθµίδες των σκιών του λαµπερού ήλιου ως την ηµιδιαφάνεια του σούρουπου. Μια σειρά από οσµές, ήχους και υλικά- από τη σκληρή πέτρα και το χάλυβα ωε τον ελεύθερο κυµατισµό του µεταξιού-

µας

επιστρέφει

σε

πρωταρχικές

εµπειρίες

διαµορφώνοντας και εµποτίζοντας την καθηµερινή µας ζωή.»

Steven Holl, Interwining, 1996, σ.10 [46]

τόποι-μη-τόποι-σύγχρονες πόλεις|

[47]

Ο χώρος βρίσκεται μέσα και πέρα από τα ορατά. Γίνεται εμπειρία των αισθήσεων –καθώς αυτό που προσλαμβάνει το υποκείμενο, όπως αναλύθηκε και νωρίτερα είναι η εμπειρία– και η αρχιτεκτονική η ποιητική διαδικασία που θα το επιτύχει. Η χωρική αντίληψη κεντρίζει τις αισθήσεις, εισχωρεί στα βαθύτερα στρώματα της συνειδησιακής ανθρώπινης ύπαρξης γεννώντας συναισθήματα και σκέψεις. Η αρχιτεκτονική δημιουργεί τις συνθήκες εκείνες οι οποίες προκαλούν τη βιωματική εμπειρία που αναφέρεται σε όλες τις αισθήσεις. Τα ερεθίσματα που ο χώρος γεννά εγείρουν τις αισθήσεις, είναι δυνατότερα από την καθαρή δομή ή το σχήμα του. Κάθε αρχιτεκτόνημα γίνεται εμπειρία την οποία δύναται το υποκείμενο να συλλάβει. Πρέπει να έχει κατά νου ο όποιος αρχιτέκτονας καλείται να δημιουργήσει το όποιο έργο, ότι το έργο υπάρχει-ενεργοποιείται από το υποκείμενο, επιτρέποντας στο υποκείμενο να αναπτύξει διαλογική σχέση με το αρχιτεκτόνημα. Χωρίς το υποκείμενο το έργο δεν υφίσταται. Το έργο φέρει –κατά τη δημιουργία και τη διάρκεια ζωής του– μέσω της υλικότητάς του, μια άλλην υπόσταση πέραν της υλικής. Ανάγεται στον κόσμο των νοημάτων. Αφήνει μηνύματα, ανασύρει μνήμες, ξυπνά ή δημιουργεί εκ νέου σκέψεις και προβληματισμούς. Το αρχιτεκτόνημα αποτελεί δίοδο επαφής του υποκειμένου με τον κόσμο επιτρέποντάς του να ορίσει και να διαρθρώσει τη σχέση του με τους άλλους, με τη φύση και τον εαυτό του. Η αρχιτεκτονική μιλάει για τη ζωή και το βίωμα, εμπνέει, προτείνει τρόπους ζωής, δημιουργεί τόπους. Ο [48]

υπαρξιακός σκοπός του κτίσματος(για το υποκείμενο), είναι να λειτουργήσει έτσι ώστε μια θέση να καταστεί τόπος –να ενεργοποιήσει μια θέση σε τόπο– δηλαδή να αποκαλύψει τα νοήματα που είναι δυνητικά παρόντα σε δεδομένο περιβάλλον (C.Norberg-Schulz,2009:20).

 τόπος

Τόπος: χώρος με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ο χαρακτήρας του τόπου, ο οποίος καθορίζεται από το πως είναι τα πράγματα, αποτελεί την ουσία του. Δεν είναι μια αφηρημένη τοποθεσία. Είναι ένα ποιοτικό σύνολο που απαρτίζεται από συγκεκριμένα πράγματα με υλική υπόσταση. Το σύνολο συγκεκριμένων στοιχείων δημιουργούν την αίσθηση ενός τόπου. Με μια πρόταση θα μπορούσε να οριστεί ο τόπος ως ένα συγκεκριμένο εδώ με ιδιαίτερη ταυτότητα. Μια έννοια άρρηκτα συνδεδεμένη με το χώρο, την αρχιτεκτονική και την ανθρώπινη ύπαρξη. Η ανάλυση του χώρου και του χαρακτήρα αποκαλύπτουν τον τόπο. Ο τόπος προσδιορίζεται συνεχώς από την ανθρώπινη παρουσία. Οι δυνατότητες του τόπου

αποκαλύπτονται

μέσα

από

την

ανθρώπινη

δραστηριότητα και μετουσιώνονται σε έργα αρχιτεκτονικής στο δομημένο κόσμο.

[49]

Η αρχιτεκτονική ενεργοποιεί μια θέση σε τόπο, αποκαλύπτει τα κρυμμένα νοήματα που φέρει ο τόπος. Το έργο του αρχιτέκτονα είναι να δημιουργεί τόπους με νόημα δίνοντας τη δυνατότητα στον άνθρωπο να κατοικεί στον κόσμο. Αναζητά διαρκώς ο άνθρωπος να νιώσει ότι το περιβάλλον που ζει έχει νόημα, μόνο τότε αποκτά το υπαρξιακό έρεισμα που ψάχνει. Όμως τίποτα δεν είναι δεδομένο και προκαθορισμένο. Η σχέση της αρχιτεκτονικής με τον τόπο ως –έννοια και ως τοπογραφία– είναι αναγκαίο να τίθεται κάθε φορά, με αφορμή τη δημιουργία ενός έργου, από κάθε αρχιτέκτονα, υπό διερεύνηση και προβληματισμό. Όπως χαρακτηριστικά σχολιάζει ο Παύλος Λέφας: Τα κτίσματα δε δημιουργούν μόνο τόπους. Ενίοτε τους καταστρέφουν υμνώντας τους (Παύλος Λέφας,2008: 173). Ο άνθρωπος ζητά να προσανατολιστεί. Υπάρχει πάντα η ανάγκη του – ως κινούμενο ον – να αναγνωρίζει κάθε στιγμή το σημείο που βρίσκεται και που πάει. Είναι αναγκαίο λοιπόν να κατέχει μια εικόνα του περιβάλλοντος του (η εικόνα αυτή προκύπτει τόσο από την άμεση αντίληψη όσο και από εμπειρίες του παρελθόντος), μια νοητική αναπαράσταση του εξωτερικού φυσικού κόσμου, για να μπορεί να ερμηνεύει την πληροφορία και να καθοδηγεί τη δράση του. Βαθύτερο ζητούμενο είναι η δημιουργία της αίσθησης της συναισθηματικής ασφάλειας– βασική

ανθρώπινη

ανάγκη.

Για

να

καταφέρει

να

προσανατολιστεί τελικά ο άνθρωπος απαραίτητη προϋπόθεση είναι να υπάρχουν αναγνωρίσιμα στοιχεία, να υπάρχει ιδιαίτερη ταυτότητα, χαρακτήρας, είτε ο προσανατολισμός αναζητείτε [50]

μεμονωμένα σε ένα αρχιτεκτονικό έργο, είτε σε μια γειτονιά ή μια πόλη. Η

ύπαρξη

ταυτότητας

επιτρέπει

στο

υποκείμενο

να

δημιουργήσει σχέσεις ταύτισης. Επιδιώκει ο άνθρωπος την ταύτιση του με τον τόπο. Ο συγκεκριμένος χαρακτήρας που διακατέχει τον κάθε τόπο δίνει τη δυνατότητα για ταύτιση. Και μόνο όταν ο άνθρωπος ταυτίζεται με το περιβάλλον του, όταν δηλαδή νιώθει ότι το περιβάλλον που βιώνει έχει κάποιο νόημα για αυτόν ,τότε αποκτά υπαρξιακό έρεισμα. Ο άνθρωπος συνδέετε με τον τόπο σε σημείο τέτοιο που o τόπος αποτελεί στοιχείο που τον χαρακτηρίζει και τον ακολουθεί. Η υποκειμενική αίσθηση του εαυτού διαμορφώνεται όχι μόνο από τις σχέσεις μας με τους άλλους, αλλά και από τη σχέση μας με το φυσικό και υλικό δομημένο περιβάλλον μέσα στο οποίο ζούμε, ικανοποιώντας ψυχολογικές μας ανάγκες(Σ. Χτούρης, Α. Ζήση, 2012: 100). Αναγνωρίζουμε ανθρώπινης

λοιπόν, ύπαρξης

προσανατολισμός

και

ότι

πρωταρχικές

μέσα η

στον

δυνατότητα

ανάγκες

κόσμο ταύτισης

είναι

της ο

καθώς

ικανοποιούν τη συναισθηματική ασφάλεια και την αίσθηση του ανήκειν. Η ταύτιση αποτελεί τη βάση της αίσθησης του ανήκειν και ο προσανατολισμός δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να αναγνωρίσει τη θέση του στον κόσμο, να ορίσει το εδώ και το εκεί, να κινηθεί προς τα κάπου, να ανακαλύψει, να εξελιχθεί. Δυο ψυχολογικές-νοητικές λειτουργίες που αποτελούν μέρος μιας ενιαίας σχέσης που συντελεί στην ουσιαστική έννοια της [51]

κατοίκησης στον κόσμο. Ενώ είναι δυνατόν να λειτουργούν ως ένα βαθμό αυτόνομα, να προσανατολίζομαι σε ένα περιβάλλον χωρίς να ταυτίζομαι με αυτό και αντίστροφα, να ταυτίζομαι χωρίς να γνωρίζω τη χωρική δομή του, το ζητούμενο του κατοικείν στον κόσμο, η αίσθηση του τόπου, είναι η πλήρης ανάπτυξη προσανατολισμού και ταύτισης.

-Τι αναζητά ο άνθρωπος; Να οικειοποιηθεί το περιβάλλον του και να αποδώσει σε αυτό κάποιο νόημα. Να αναγνωρίσει τον εαυτό του σε αυτό δημιουργώντας την ταυτότητα του.

-Δημιουργεί τελικά τον κόσμο που θέλει να ζήσει; Φτιάχνει τον κόσμο με τον τρόπο που θέλει να ζήσει; Αποκτά το νόημα που αποζητά; Ορίζει το πεδίο δράσης του με τρόπο τέτοιο που να εκφράζει τις σκέψεις και τα συναισθήματα του, ή μήπως εγκλωβίζεται σε ιδέες αλλοτριωτικές; .

Αν οι χώροι ήταν λιγότερο προσδιορισμένοι στην κοινή συνείδηση από τους τόπους, τότε οι μη-τόποι ήταν χώροι από τους οποίους έλειπε κάθε τι προσδιοριστικό χαρακτηριστικό.

Michel de Certeau, 1990 [52]

 μη-τόπος

Εν αντιθέσει με την έννοια τόπος όπως σκιαγραφήθηκε παραπάνω, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, εμφανίστηκε μια νέα έννοια: ο μη-τόπος. Ο όρος εισήχθη από τον Marc Augé στο έργο του Non-Places, Introduction to an Anthropology of Supermodernity. Μη-τόπος: όρος που δηλώνει φτωχούς μη δυνάμενους να βιωθούν χώρους. Καθώς ο τόπος είναι χώρος με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά όπου το άτομο μπορεί να αναγνωρίσει και να ορίσει τον εαυτό του μέσω αυτού, να ενδυναμώσει την ταυτότητά του, να δημιουργήσει σχέσεις με άλλα άτομα και να βρει ίχνη του παρελθόντος με σημάδια διαδοχής, ο μη-τόπος είναι χωρίς ταυτότητα χώρος, δεν επιτρέπει στο άτομο να αναπτύξει σχέσεις ταύτισης, δεν εκφράζει κοινώς αντιληπτά μηνύματα, αδυνατεί να δημιουργήσει διαπροσωπικές σχέσεις και κοινές αναφορές σε μια ομάδα. Φτωχοί ή και κενοί από νόημα και ανοίκειοι, τις περισσότερες φορές, χώροι, στους οποίους το άτομο παραμένει ανώνυμο και μοναχικό. Η έννοια του μη-τόπου αντιτίθεται, σύμφωνα με τον Marc Augé, στην

έννοια

του

"ανθρωπολογικού

χώρου".

Ο

όρος

δημιουργήθηκε για να περιγράψει τις σύγχρονες πόλεις και έγινε έννοια-κλειδί για την ανάλυση και κατανόηση του σύγχρονου αστικού

περιβάλλοντος.

Ένα

πλήθος

ερωτημάτων

προβληματισμών γεννιούνται σκεπτόμενη τις (δυτικές) [53]

και

Non-Places, https://www.pexels.com/

[54]

αστικοποιημένες κοινωνίες. το που και πώς ζούμε, το τι εστί τόπος και τι μη-τόπος: -Βιώνεται ο τόπος ως τόπος από όλους; Ο τόπος του χθες, βιώνεται ως τόπος και σήμερα; Είναι ο τόπος ένας στατικός οριοθετημένος χώρος στον οποίο οι άνθρωποι κατοικούν βρίσκοντας ένα συγκεκριμένο και εγγεγραμμένο σε αυτόν νόημα ή ένας κινητικός και μεταβαλλόμενος ως προς το χαρακτήρα χώρος σε συνεχή εξέλιξη με ποικίλες δυνατότητες και σχέσεις;

Ότι είναι τόπος για ορισμένους μπορεί για κάποιους άλλους να είναι μη-τόπος, και αντίστροφα. Η αντίληψη ενός χώρου όπως είναι υποκειμενική. Ίσως ο άνθρωπος να είναι ικανός να κατοικεί ακόμη και αν περνά τις νύχτες του σε αίθουσες αναμονής αεροδρομίων και τη μισή του ζωή σε ένα αεροπλάνο. Όσο ανοίκειο και αν είναι ένα εμπορικό κέντρο για παράδειγμα, για κάποιους ανθρώπους ενδεχομένως να αποτελεί τόπο, για το άτομο που εργάζεται εκεί καθημερινά, για τους νέους που δε συναντιούνται πια στα πάρκα αλλά σε ένα εμπορικό κέντρο με σκοπό

όχι

απαραίτητα

να

αγοράσουν

αλλά

να

κοινωνικοποιηθούν και να διασκεδάσουν. Ο μη-τόπος του χθες είναι δυνατόν να αποτελεί τόπο για το σήμερα. Συνυφασμένος ο τόπος με τις κοινωνικές και πολιτιστικές συνθήκες και με τις συνθήκες εκείνες που πραγματώνουν την κατοίκηση, καθώς [55]

αυτές ως μεταβάλλονται, μεταβάλλονται και η ανάγκες-επιθυμίες του ανθρώπου και εν τέλει η σχέση του με τον τόπο. Οι προϋποθέσεις

για

κατοίκηση

δεν

είναι

προκαθορισμένες στο πέρασμα του χρόνο.

δεδομένες

και

Στο σύγχρονο

μοντέλο ζωής –της κίνησης, της ταχύτητας, της γρήγορης κατανάλωσης και της μεταβλητότητας– η χρονικότητα είναι πιο σημαντικό στοιχείο από την τοπικότητα και συνεπώς το χρονικό στοιχείο καθορίζει τη διαμόρφωση του τόπου. Ως αντίδραση στους γρήγορους ρυθμούς εξέλιξης, μιας απαιτητικής καθημερινότητας ο άνθρωπος ψάχνει τρόπους να αποδράσει από την πραγματικότητα που βιώνει στρέφοντας το ενδιαφέρον του σε μη-τόπους (shopping mall, disco club κ.α). Οι μη-τόποι ερμηνεύονται σε τέτοιες καταστάσεις πίεσης, ως τόποι απόδρασης που προσφέρουν στιγμές ανακούφισης. Η απουσία νοήματος δημιουργεί ένα αίσθημα ελαφρότητας στον άνθρωπο ο οποίος καθησυχάζεται στη ψευδαίσθηση της ολοκλήρωσης του είναι. Ωστόσο η αναζήτηση του μη-τόπου, διαμόρφωσε και την εμπορευματοποίηση του μη-τόπου. Από την ίδια του την υπαρξιακή αναζήτηση ο άνθρωπος βρέθηκε παγιδευμένος σε ένα νέο πραγματικό χώρο που συνιστά όμως το ρεαλισμό ενός συστήματος χειραγώγησης και εκμετάλλευσης, το οποίο δεν προσφέρει σε καμία περίπτωση νόημα ή υπαρξιακό έρεισμα.

[56]

 σύγχρονες πόλεις

Οι

πόλεις

αποτελούν

έναν

συνδυασμό

τόπων,

μια

πολλαπλότητα κόσμων και κατεξοχήν χωρικές εκφάνσεις της ανθρώπινης ύπαρξης στο φυσικό κόσμο. Η πόλη είναι ένας κόσμος, όπως γράφει ο ανθρωπολόγος Marc Augé στο βιβλίο του Για μια ανθρωπολογία των σύγχρονων κόσμων· είναι ένας κόσμος, με μια πρώτη έννοια, επειδή συνιστά έναν τόπο: ένα συμβολοποιημένο χώρο που διαθέτει σημεία αναφοράς, μνημεία, υποβλητική δύναμη, όλα όσα μοιράζονται εκείνοι που θεωρούν εαυτούς κατοίκους αυτής της πόλης. Η πόλη είναι για την αρχιτεκτονική ένα ευρύ πεδίο δράσης και δημιουργίας μέσα στο οποίο ο αρχιτέκτονας δημιουργεί όχι μόνο αρχιτεκτονικά έργα αλλά κυρίως συνδυασμούς σχέσεων και σενάρια δράσης. Πέραν του συνόλου των υλικών στοιχείων της, η πόλη είναι η συλλογική έκφραση των κοινοτήτων στο χώρο. Ορίζονται οι πόλεις, από τις πραγματικές σχέσεις που στεγάζουν και τη συνείδηση των ανθρώπων ότι αυτές οι σχέσεις τους αφορούν. Πόλη, ποιητικά, είναι η έκταση όπου φαίνονται τα ίχνη αυτών των σχέσεων αν αυτά προβάλλονταν με κάποιο τρόπο στο έδαφος.

-Κατοικούν οι άνθρωποι στις σύγχρονες πόλεις; Ή μένει ο άνθρωπος ανέστιος και σε απορία;

[57]

Η πόλη είναι πολλαπλή, τόσο επειδή συντίθεται από πολλές συνοικίες όσο και επειδή υπάρχει κατά τρόπο μοναδικό στη φαντασία και στις αναμνήσεις καθενός από εκείνους που την κατοικούν ή την επισκέπτονται.

Marc Augé, Για μια ανθρωπολογία των σύγχρονων κόσμων

[58]

Το ολοένα εκτεινόμενο χτισμένο περιβάλλον της σύγχρονης πόλης είναι όλο και λιγότερο αντιπροσωπευτικό κάποιας κοινότητας. Χωρικές και κοινωνικές ασυνέχειες παρουσιάζονται συνεχώς στις πόλεις εξαιτίας νέων οικονομικών, πολίτικων και πολιτισμικών

ποιοτήτων.

Οι

πόλεις

κατακλύζονται

από

προκατασκευασμένες ατμόσφαιρες, όπου και οι επιλογές είναι – χωρίς υπερβολή– υπαγορευόμενες. Διανύοντας την εποχή της εικόνας της διαφήμισης και της παγκοσμιοποίησης, η ταυτότητα της πόλης σμιλεύεται –σύμφωνα πάντα με τα συμφέροντα των τοπικών αρχών και όχι μόνο– δημιουργώντας τη ‘‘σωστή’’ εικόνα, κατάλληλη για ‘‘ολιγοήμερη’’ τουριστική κατανάλωση και ιδανική για μεγαλεπήβολα σχέδια ξένων επενδυτών. Οι πόλεις μετατρέπονται πολλές φορές σε επενδυτικούς παραδείσους μεγάλων κεφαλαίων, με πρακτικές δημιουργικής καταστροφής, έλλειψη χώρων πρασίνου, πυκνή δόμηση ή απερίσκεπτη ανύψωση ουρανοξυστών, για χάρη πάντα μιας ανάπτυξης συνυφασμένης με το κέρδος. Ενώ οι εικόνες κατακλύζουν τις σύγχρονες κοινωνίες και η ανάπτυξη των πόλεων έχει τις πλείστες – αν όχι όλες – φορές απώτερο σκοπό το κέρδος, χωρίς να λαμβάνεται υπόψιν η ποιότητα ζωής των κατοίκων και το περιβάλλον, η ελευθερία και η ταυτότητα υποσκάπτονται και η δυνατότητα του ανθρώπου να δένετε με έναν τόπο μειώνετε. Ως εκ τούτου οδηγούν εν τέλει τον άνθρωπο στην κενότητα και αδυνατούν να ικανοποιήσουν την ανάγκη του για κατοίκηση.

[59]

Η

«υπερνεωτερικότητα»,

εποχή

τεχνολογικής

επανάστασης στον τομέα των επικοινωνιών και κυριαρχίας της εικόνας, χαρακτηρίζεται από τριπλή υπερβολή που επηρεάζει το χρόνο, το χώρο και τις κοινωνικές σχέσεις (όπως αυτές διαμορφώνονται σε συγκεκριμένο κάθε φορά χωροχρονικόπλαίσιο): η ιστορία επιταχύνεται, ο πλανήτης συρρικνώνεται, τα πεπρωμένα εξατομικεύονται.

Marc Auge, Για μια ανθρωπολογία των σύγχρονων κόσμων,10

[60]

Ταυτόχρονα με την κυριαρχία της εικόνας βιώνουμε την εποχή της εξατομίκευσης που ενδυναμώνει τον ατομικισμό εις βάρος της ατομικότητας και της κοινής συνείδησης. Η ολοένα αυξανόμενες δυνατότητες που προσφέρονται στους κατοίκους των σύγχρονων πόλεων –δυνατότητα στον τρόπο με τον οποίο θα κινηθούν, θα ενημερωθούν, δυνατότητα εξ αποστάσεως σχέσεων, εργασίας, υπηρεσιών, δυνατότητα να έρχονται σε επαφή μόνο με πρόσωπα και πράγματα που επιλέγουν– τελικά φαίνεται πως δεν τους καθιστούν περισσότερο ελεύθερους αλλά περισσότερο

ανέστιους

και

απομονωμένους.

Χάνεται

η

δυναμική της πόλης που πηγάζει από τις διαπροσωπικές σχέσεις, τη συνεχή και καθημερινή ενεργή παρουσία των κατοίκων, τις συλλογικές δράσεις σε δρόμους και πλατείες. Η πόλη δεν αποτελεί κοινότητα και ως εκ τούτου δεν αποτελείται από μέλη με πρόσωπο, αλλά από άτομα που διαμορφώνουν ένα ανώνυμο πλήθος. Η συνείδηση, όταν υπάρχει, κοινή και ατομική και η αίσθηση του συνόλου των σχέσεων –τόσο των κατοίκων μεταξύ τους όσο και με την πόλη– δημιουργούν την αίσθηση του ανήκειν. τότε οι άνθρωποι ανήκουν στην πόλη, είναι κάτοικοι της πόλης. Όσο η συλλογική ταυτοποίηση, τα κοινά εκείνα γνωρίσματα κατοίκων μιας πόλης φαίνεται να εξασθενούν, τόσο οι κάτοικοι παύουν να είναι κάτοικοι. Και καθώς οι τρόποι διαμεσολάβησης χάνονται, ο κάθε ένας δημιουργεί μια σχέση με τον κόσμο ολοένα και πιο μοναχική. Εστιάζοντας στο δικό του και μόνο [μικρό]κόσμο το κάθε υποκείμενο, οδηγεί στη ‘‘συρρίκνωση’’ και στη διάσπαση [61]

1_Jean Nouvel, Torre Agbar-144.4m ,Barcelona, 2004 2_ Rem Koolhas, CMG Headquarters-234m, Beijing, 2012 3_ WKK, The Oval-75m, Limassol, 2017 4_ RMJM, Lakhta Center-462m, Saint Petersburg, 2018

[62]

κόσμου της κοινότητας ως μια συγκροτημένη ολότητα. Η πόλη τείνει να αποσυντίθεται ή είναι ένα μεταβατικό στάδιο μιας νέας μορφής πόλης αποδεσμευμένη κατά κάποιο τρόπο από την έννοια του τόπου, που αναζητά εντέλει μια νέα συνθήκη ζωής;

Καθ’ ύψος.. Ουρανοξύστες: τα κτίρια που ξύνουν τον ουρανό συνθέτουν με ολοένα και μεγαλύτερο ρυθμό το σκηνικό της σύγχρονης πόλης. Τα ψηλά κτίρια σήμαιναν αρχικά ένα στείρο οικονομικό ανταγωνισμό μεταξύ των εταιριών, των πόλεων και των εθνών οδηγώντας σε έναν αγώνα ύψους και επίδειξης χωρίς τέλος, ξεκινώντας από την Αμερική (τέλη 19ου αιώνα) για να γίνει στη συνέχεια ένα παγκόσμιο φαινόμενο. Το ψηλό κτίριο έγινε σύμβολο ανταγωνισμού και επίδειξη δύναμης και κύρους, με επίκεντρο την τεχνολογική καινοτομία και τις κατασκευαστικές μεθόδους. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός εξυπηρετούσε το κέρδος και τον εντυπωσιασμό, παρά οτιδήποτε άλλο. Έναν αιώνα μετά (τέλη 20ου αιώνα) ο Rem Koolhaas περιγράφει χαρακτηριστικά ότι ο ουρανοξύστης και ο επερχόμενος «πολιτισμός του συνωστισμού» αποτελεί το κύριο θέμα σύνθεσης της αρχιτεκτονικής του 20ου αιώνα. Το φαινόμενο των ψηλών κτιρίων άργησε να εξαπλωθεί στις Ευρωπαϊκές πόλεις. Μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, άρχισε στον ορίζοντα του δυτικού αστικοποιημένου περιβάλλοντος να

[63]

London, The Shard/Shard London Bridge (309.7m) by Renzo Piano https://en.wikipedia.org/wiki/The_Shard

[64]

ξεπροβάλλουν και να πυκνώνουν τα ψηλά κτίρια. Το ζήτημα των ψηλών κτιρίων λοιπόν στο αστικό τοπίο των ευρωπαϊκών πόλεων είναι το πλέον επίκαιρο και σύγχρονο. Οι ουρανοξύστες στην Ευρώπη σηματοδοτούν μια νέα γενιά ουρανοξυστών, απελευθερωμένων από την καθ’ ύψος συσσώρευση τυπικών ορόφων, των οποίων οι επιβλητικές παρουσίες τους αποκτούν μια κάποια ιδιαιτερότητα και εκφραστικότητα. Το δομημένο περιβάλλον της σύγχρονης πόλης λοιπόν συντίθεται από γιγαντιαία γλυπτά. Η συνθήκη του ψηλού κτιρίου και ο μετασχηματισμός της κλίμακας

της

πόλης

προκαλεί

σίγουρα

ποικίλους

προβληματισμούς, ανησυχίες και νέες αναζητήσεις για την κοινωνία, την ανθρωπολογία και την αρχιτεκτονική.

Οι

αναζητήσεις των σχέσεων του ψηλού κτιρίου με το έδαφος, τον προσφερόμενο δημόσιο χώρο και το άμεσο δομημένο περιβάλλον του, συνθέτουν τις κατευθύνσεις του σύγχρονου σχεδιασμού. Από μια άποψη το έδαφος απελευθερώνεται και προσφέρεται ως ‘‘ελεύθερος’’ δημόσιος χώρος στην πόλη. Από την άλλη η απελευθέρωση, αποδέσμευση του εδάφους σημαίνει ταυτόχρονα και αποκοπή. Δημιουργούνται ανησυχίες και αντιδράσεις για τη σχέση του υποκειμένου με το δημόσιο χώρο και

την

πόλη

γενικότερα,

σε

έναν

τρόπο

ζωής

που

χαρακτηρίζεται από την απώλεια της ατομικότητας και της ανθρώπινης κλίμακας. Καλείται ο άνθρωπος να κατοικήσει σε μια κλίμακα πέραν της ανθρώπινης, σε μια κλίμακα γιγαντιαία.

[65]

Διάγραμμα, Οπτικές φυγές και επικοινωνία Λεμεσός: πόλη ουρανοξυστών ή πόλη που χάνει την ταυτότητά της _ Συνέντευξη αρχιτέκτονα Αλέξανδρου Χριστοφίνη https://www.offsite.com.cy/topika/lemesos-kteria-tatytoteta-oyranoxystes

[66]

Ο άνθρωπος απομακρύνεται από τη γη, υψώνεται στον ουρανό, αποκόπτεται η σύνδεση του με τη γη και ως επακόλουθο με το δρόμο. Ο δρόμος αποτελεί ανοιχτό πεδίο δράσης, σήμα κατατεθέν και συστατικό στοιχείο της πόλης, η σύνδεση του ανθρώπου με το δρόμο ανέκαθεν εξέφραζε την έννοια της κατοίκησης. Πατώντας στη γη έχει τη δυνατότητα ο άνθρωπος να περιπλανηθεί, ενώ καθώς υψώνεται στον ουρανό γίνεται απλός παρατηρητής. Η αφ’ υψηλού θέαση βρίσκεται πολύ κοντά στην οπτική του ελέγχου, στην κουλτούρα του ελέγχου και του πανοπτικού συστήματος. Ο Michel Foucault για να περιγράψει το σύστημα των φυλακών χρησιμοποίησε το πανοπτικό σχήμα εξηγώντας: Δίνει τη δυνατότητα της ταυτόχρονης επιτήρησης και παρατήρησης, ατομικοποίησης

της και

βεβαιότητας του

και

συνολικού

της

γνώσης,

της

αθροίσματος,

της

απομόνωσης και της διαφάνειας. Η θέση του παρατηρητή είναι μια θέση εποπτική αλλά ταυτόχρονα αποστασιοποίημένη που δεν επιτρέπει την άμεση, σωματική εμπλοκή και αλληλεπίδραση με τα πράγματα. Αποκομμένος ο άνθρωπος από το έδαφος και τα συμβάντα της πόλης αποδυναμώνεται και αρκείται στη ψευδαίσθηση του ελέγχου. Μετατρέπεται από ενεργό, δυναμικό ον σε παθητική παρουσία απομονωμένη και αιωρούμενη μεταξύ γης και ουρανού. Το σώμα μένει εκτός τόπου και χρόνου και η πόλη χωρίς «σώμα». Η χωρική αντίληψη της πόλης που συλλαμβάνει ο περιπατητής διαφέρει από την αντίληψη του παρατηρητή από κάποιο ύψος. Η σωματική απομάκρυνση καθιστά αδύνατο να βιωθεί ο χώρος [67]

Εξώφυλλο, Psychology of space, 2016 https://www.bookdepository.com/Psychology-Space-MilenaObradovic/9783710327834

Ο Αισθητικός κόσμος του ορατού –η μορφή, το χρώμα– γεννιέται και υπάρχει στο απεριόριστο τούτο διάστημα ανάμεσα του αντικειμένου και της δονήσεως της ψυχής μας… Το ορατό αρχίζει από το αόρατο τούτο, από την αποκάλυψη του κρυμμένου νοήματος των πραγμάτων, του θαύματος, της μαγείας των… Δημήτρης Πικιώνης, Ιδεογράμματα της Οράσεως, Κείμενα, σ.85 [68]

στο σύνολό του. Ο ρόλος τού σώματος και η δυναμική του κινούμενου σώματος στη χωρική αντίληψη έχει αναλυθεί σε πιο πάνω κεφάλαιο. Το απομακρυσμένο από το έδαφος σώμα παραμένει

κατά

κύριο

λόγο

στατικό,

και

όντας

αποστασιοποιημένο από τα ερεθίσματα της πόλης, μειώνονται οι αισθήσεις, καθώς μόνο η όραση τείνει να αντιστέκεται στην απόσταση και μόνο μέσω αυτής επικοινωνεί με τον ‘έξω κόσμο’. Διαχωρίζεται ο χώρος στον οποίο βρίσκεται το σώμα από τον οποίο λαμβάνει άμεσα ερεθίσματα και στον απομακρυσμένο χώρο που παρατηρεί και προσπαθεί να συλλάβει με την όραση. Οι εικόνες από ψηλά όταν συνδυάζονται με γνώριμες θεάσεις και μνήμες από το έδαφος οδηγούν σε καλύτερη αντίληψη του χώρου αυτού. Παρόλο όμως που οι μακρινές θεάσεις επιτρέπουν στο βλέμμα να αιχμαλωτίσει μεγαλύτερο μέρος του χώρου, δεν αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα και τις ποιότητες που κρύβει. Η μορφή και το χρώμα διαμορφώνουν τον αισθητικό κόσμο του ορατού, το κρυμμένο νόημα και η μαγεία των πραγμάτων αποκαλύπτονται μέσα από το διάλογο του αντικειμένου και της ψυχής, του ορατού και αοράτου, γράφει ο Δημήτρης Πικιώνης (Δημήτρης Πικιώνη, 2000: 85). Η καθ’ ύψος δόμηση –ουρανοξύστες– το μοντέλο ανάπτυξης των σύγχρονων μεγαλουπόλεων, θέτει το ζήτημα της γειτονιάς, της μικρής κλίμακας και του αστικού δημόσιου χώρου –

[69]

υπαίθριου και μη– υπό προβληματισμό. Η πόλη των ψηλών κτιρίων, αν δίναμε έναν τίτλο στις σύγχρονες πόλεις, χαρακτηρίζεται από εμβληματικά και επιβλητικά κτίρια με τα οχήματα να κυριαρχούν και την ανθρώπινη παρουσία και δραστηριότητα να εκλείπει. Τους ανθρώπους τους βρίσκεις πιο συχνά μέσα στα κτίρια και στα μεγάλα εμπορικά κέντρα. Η (ανθρώπινη) κλίμακα έχει χαθεί, η γειτονιά είναι αποξενωμένη και οι υπαίθριοι χώροι είναι απρόσωποι φτωχοί από χωρικές εμπειρίες και διαλεκτικές σχέσεις. Το περπάτημα αντικαθίσταται εξ’ ολοκλήρου από το αυτοκίνητο ή από άλλα μέσα μεταφοράς. Έναν άλλον τρόπο βίωσης της πόλης συναντάμε σε πόλεις – όπως η Κοπεγχάγη ή η Βαρκελώνη– με χαμηλότερα κτίρια πιο κοντά στην ανθρώπινη κλίμακα και με περιοχές στάσης και κίνησης των πεζών. Τέτοιες πόλεις διευκολύνουν και προωθούν το περπάτημα. Συναντάς τον περιπλανώμενο και τη ζωή στους ελεύθερους δημόσιους χώρους. Η ανθρώπινη ύπαρξη γίνεται αισθητή. Οι κατοικίες, τα δημόσια κτίρια, οι χώροι εργασίας κ.α. διατηρούν την άμεση επαφή τους με το δρόμο. Στον κόσμο της εικόνας και του lifestyle, του ατομικισμού και της κατανάλωσης,

της

καθ’

ύψος

κατοίκησης

και

της

παγκοσμιοποίησης, προστίθεται και ο ψηφιακός κόσμος, η εικονική πραγματικότητα που αποτελεί ολοένα και μεγαλύτερο κομμάτι της καθημερινής εμπειρίας και καλείται ο άνθρωπος να κατανοήσει και να βιώσει μια εντελώς διαφορετική χωρική εμπειρία. Ο ψηφιακός κόσμος –ή αλλιώς οι εικονικοί ή δυνητικοί χώροι– εντείνει την αποξένωση του υποκειμένου από το [70]

περιβάλλον της πόλης και την αλλοίωση των διαπροσωπικών σχέσεων. Καθώς λοιπόν τα δεδομένα αλλάζουν, αλλάζει ο τρόπος που ικανοποιείται η ανάγκη του ανθρώπου για κατοίκηση; Μήπως ο σύγχρονος άνθρωπος του τεχνικού και βιομηχανοποιημένου κόσμου των ραγδαίων εξελίξεων, ‘‘αποδεσμεύεται’’ από τον τόπο, αισθάνεται παντού σπίτι του; Μήπως ο λόγος περί ανεστιότητας δεν υφίσταται; Ίσως λοιπόν να μην είναι απαραίτητη προϋπόθεση ο άμεσα αναγνωρίσιμος χαρακτήρας του τόπου προκειμένου να κατοικηθεί; Οδηγούμαστε ή μάλλον έχουμε ήδη οδηγηθεί σε μια νέα τάξη πραγμάτων, κατά πόσο όμως υπάρχει συνειδητή, συλλογική και ατομική αντίληψη του τι συμβαίνει; Ο σύγχρονος άνθρωπος με αποδυναμωμένη την κριτική σκέψη και αποπροσανατολισμένος γίνεται έρμαιο των εικόνων και της εξέλιξης. Μετατρέπεται το υποκείμενο σε αντικείμενο εκμετάλλευσης και ικανοποίησης των απαιτήσεων της αγοράς εις βάρος των αναγκών-επιθυμιών του υποκειμένου. Έλλειψη κοινωνικού νοήματος, ομογενοποίηση κτιρίων και πόλεων,

ένας

γενικός

χαρακτήρας,

παγκοσμιοποίηση

πολιτισμών και ταυτόχρονα αποδοχή και σεβασμό για το διαφορετικό. Από τη μια η εικόνα του ανθρώπου που ζει απομονωμένος τον περισσότερο καιρό, 100μέτρα πάνω από τη γη, ανοίγοντας δεκάδες [ψηφιακά] παράθυρα το λεπτό είναι πλέον περισσότερο κοινή από κάθε άλλην εικόνα. Από την άλλη η εικόνα του ανθρώπου που μετακινείται συνεχώς σε όλα τα γεωγραφικά πλάτη και μήκη της γης –λόγω διαφόρων [71]

συνθήκων– χωρίς να υπάρχει για αυτόν το μόνιμο σπίτι που θα επιστρέψει, είναι εξίσου συχνή (η επιστροφή σπίτι εκφράζει τον τόπο και τη σχέση του υποκειμένου με τον τόπο επιστρέφοντας σπίτι επιστρέφουμε στον εαυτό μας). Με τον έναν ή άλλο τρόπο, ο [σύγχρονος] άνθρωπος είτε μετακινείται συνεχώς είτε μένει σταθερά

σε

μια

κατάσταση,

μένει

κατά

κύριο

λόγο

εγκλωβισμένος σε μια εικόνα όπου κι αν βρεθεί –ανεξαρτήτως γεωγραφικής

θέσης

και

κατάστασης–

παγιδευμένος

σε

εφήμερες, καταναλωτικές σχέσεις και μοναχικά συμβάντα του ψηφιακού κόσμου. Εν όψη μιας νέας αστικής πραγματικότητας λοιπόν προωθείται μια νέα αποστασιοποιημένη αντίληψη για το χώρο και μια αποδέσμευση από τον τόπο. Διασπάται τελικά η συνοχή του συνόλου του υποκειμένου με το χώρο και τα πράγματα, με αποτέλεσμα το υποκείμενο βιώνει τον εαυτό του όχι ως μέρος τους αλλά έξω και αντίκρυ από αυτά. Οι προϋποθέσεις της κατοίκησης μεταβάλλονται. Είναι σαφές ότι η ικανότητα κατοίκησης δεν είναι ενδιάθετη και παγιωμένη στον άνθρωπο, αλλά αποτελεί μια στάση ζωής σε συγκεκριμένο κάθε φορά τόπο και χρόνο (Παύλος Λέφας,2008:106). Η ταυτότητά του

[σύγχρονου]

ανθρώπου

διαμορφώνεται

-ή

αναδιαμορφώνεται- συνεχώς από τα ερεθίσματα που δέχεται από το περιβάλλον και τις κοινωνικές συνθήκες στις οποίες ζει. Ο άνθρωπος δε διαμορφώνει το χαρακτήρα του σε απομόνωση, αλλά κοινωνικά, μέσα από ιδέες και πρακτικές που λαμβάνει από τον κοινωνικό του περίγυρο και αυτή η διαδικασία είναι [72]

συνεχής. Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι κατά κάποιον τρόπο ένας νομάς, περιπλανώμενος ανάμεσα σε διαφορετικούς κόσμους, πλάθοντας συνεχώς την προσωπικότητά του. Με αποδυναμωμένη όμως την κοινή συνείδηση και την εσωτερική του ενότητα, χάνοντας την επαφή με τις αισθήσεις και το σώμα στερείται την κιναισθητική, βιωμένη και διαλεκτική σχέση με τον τόπο και τον Άλλον. Καθώς τα πάντα διακατέχει η αίσθηση του προσωρινού του φευγαλέου όχι τόσο σε σχέση με τη χρονική διάρκεια αλλά πιο πολύ σε σχέση με την ελαφρότητα και την τυχαιότητα, καθώς το ανθρωπογενές περιβάλλον αποκτά ένα χαρακτήρα που διαμορφώνεται από εφήμερες συγκυρίες, τι είδους χώροι και τόποι χρειάζονται σήμερα;

Η

αρχιτεκτονική

πρέπει

να

είναι

ένα

σύστημα

κατασκευής, σκηνοθεσίας και παρουσίασης, που να αντιπροσωπεύει τις πολύπλοκες προσπάθειές μας να είμαστε σε έναν κόσμο που μας καθιστά ανθρώπους.

Aaron Betsky, Architecture must burn

[73]

Εναπόκειται στην αρχιτεκτονική να μας εκτοξεύσει έξω από τον τόπο, στο χώρο, χωρίς να χαθούμε. Εναπόκειται στην αρχιτεκτονική να δημιουργήσει χώρους που είναι εντελώς πραγματικοί, ανοίγοντάς μας

στις

άπειρες

δυνατότητες

του

διάχυτου

σύμπαντός μας.

Aaron Betsky, Architecture must burn

[74]

Ο αρχιτέκτονας παράγει φαντασιώσεις προκειμένου να επανορθώσει ή να αναπλάσει έναν κόσμο ατελή ή ημιτελή. Σε κάθε ψυχή αρχιτέκτονα, εν αρχή είναι πάντα ορισμένα ερείπια. Νίκος Σιδέρης, Αρχιτεκτονική και Φαντασίωση

επίλογος|

Αναγνωρίζοντας τις δυσλειτουργίες της σύγχρονης πόλης και ζωής, σε μια περίοδο συνεχούς μετεξέλιξης, φαίνεται ίσως, ότι δεν μπορούν να γίνουν και πολλά, καθώς στον αρχιτεκτονικό τομέα επικρατεί σύγχυση –άλλοτε προσαρμόζεται και άλλοτε αντιδρά δυναμικά στην κυρίαρχη πολιτική. Υπάρχει φως μόνο αν φέρουμε ξανά στο προσκήνιο τον άνθρωπο. Το κλειδί για τη νέα αστική πραγματικότητα βρίσκεται στους νέους και στα παιδιά –το μέλλον του σήμερα– και στη σχέση τους με τους πραγματικούς δημόσιους χώρους της σύγχρονης πόλης. Η αναζήτηση και ο σχεδιασμός τέτοιων σύγχρονων δημόσιων χώρων, όχι ως αντικείμενο κατανάλωσης αλλά ως ανοιχτό δίκτυο δράσης και κοινωνικοποίησης, είναι η απάντηση στην ολοένα αυξανόμενη ανάδυση των μη-τόπων στη σύγχρονη πόλη.

[75]

-Γιατί οι δημόσιοι χώροι; Οι δημόσιοι χώροι φέρουν ένα χαρακτηριστικό που τείνει να χαθεί στην κοινωνία του ελέγχου και της ιδιωτικοποίησης: ελευθερία πρόσβασης και έκφρασης, λειτουργούν ως πυκνωτές συλλογικής μνήμης και διαλογικών σχέσεων. Οι κοινωνικές σχέσεις εκφράζονται χωρικά και ο χώρος επηρεάζει την κοινωνική συμπεριφορά. Βασιζόμενοι σε αυτή τη σχέση καλούνται οι αρχιτέκτονες να προβληματιστούν και να συνθέσουν

σκηνικά

δράσεων

που

απευθύνονται

στην

ανθρώπινη δραστηριότητα και ενθαρρύνουν τις κοινωνικές συναναστροφές, να δημιουργήσουν τόπους όπου συγκρούονται και αναμιγνύονται διάφορα ετερόκλητα και μη στοιχεία, οδηγώντας σε μία νέα αρχιτεκτονική πραγματικότητα. Είναι αναγκαίο η αρχιτεκτονική να λειτουργήσει, για μια ακόμα φορά, ως διαμεσολαβητής νοημάτων. Όχι με εποπτικό αλλά με διαλογικό χαρακτήρα που να επιτρέπει την ελευθερία έκφρασης, Να υπενθυμίσει τα απλά και βασικά που ξεχνιούνται, να δημιουργήσει περιβάλλοντα που να προωθούν διαλογικές σχέσεις, με τον ίδιο το χώρο και με τον άλλον, τόσο υλικά, πρακτικά όσο και νοητικά. Περιβάλλοντα εύπλαστα και ευέλικτα που να καλούν το υποκείμενο να κατοικήσει επιτρέποντάς του να αλληλοεπιδράσει και να το διαμορφώσει και να το μετασχηματίσει ενσωματώνοντας ατομικές και συλλογικές ανάγκες-επιθυμίες.

[76]

Το σίγουρο είναι ότι τα δεδομένα συνεχώς αλλάζουν και είναι απαραίτητο για την αρχιτεκτονική να προσαρμόζεται σε αυτά, συμφιλιώνοντας το παρελθόν με τις νέες εξελίξεις και την τεχνολογία, ενσωματώνοντας σε κάθε δημιούργημα έννοιες χρόνου και ευελιξίας, με κέντρο πάντα τον άνθρωπο (σώμα και πνεύμα). Καλό είναι να μην ξεχνάμε, να μελετάμε όσα ειπώθηκαν, γράφτηκαν και χτίστηκαν. Και ενώ βιώνουμε μια νέα κοινωνική πραγματικότητα κάποια πράγματα χρειάζεται να ειπωθούν ξανά και ξανά μέχρι να φωτίσουν τις συνειδήσεις των ανθρώπων. Μην ξεχνάμε να σκεφτόμαστε, να επεξεργαζόμαστε και να ψάχνουμε την αλήθεια στα πράγματα. Αξίες που πετιούνται ή μένουν μετέωρες πρέπει να καταγράφονται όχι ως συντηρητικές αντιλήψεις του παρελθόντος, αλλά ως όπλο για τη δημιουργία νέων, καλύτερων κάθε φορά, κόσμων, όχι για τον πλούσιο ή αυτόν που κατέχει την εξουσία αλλά για τον άνθρωπο χωρίς διακρίσεις. Κλείνω δανειζόμενη ένα απόσπασμα από το ποίημα του Γιώργου Σεφέρη Ένας γέροντας στην ακροποταμιά: Κι όμως πρέπει να λογαριάσουμε πώς προχωρούμε. Να αισθάνεσαι δε φτάνει μήτε να σκέπτεσαι μήτε να κινείσαι μήτε να κινδυνεύει το σώμα σου στην παλιά πολεμίστρα […] Κι όμως πρέπει να λογαριάσουμε κατά πού προχωρούμε […] Γ.Σεφέρης, 1942

[77]

βιβλιογραφία|

[78]

ξενόγλωσση| Arnheim, Rudolf, Η Δυναμική της Αρχιτεκτονικής Μορφής, μτφ. Ιάκωβος Ποταμιάνος, University Studio Press, Θεσσαλονίκη,2003 Arnheim, Rudolf, Τέχνη και οπτική αντίληψη, Η ψυχολογία της δημιουργικής όρασης, μτφ Ιάκωβος Ποταμιάνος, Θεμέλιο, Αθήνα, 2005 Auge, Marc, Για μια ανθρωπολογία των σύγχρονων κόσμων, μτφ. Δέσποινα Σαραφίδου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1999 Bachelard Gaston, Η ποιητική του χώρου, μτφ. Ελένη Βέλτσου, Χατζηνικολή, 2007 De Botton, Alain, Η αρχιτεκτονική της ευτυχίας, μτφ Αντώνης Κολοκύρης, Πατάκη, Αθήνα, 2007 Jean-Luc, Nancy, Corpus, Fordham University Press, 2008 Kant, Immanuel, Παρατηρήσεις πάνω στο αίσθημα του ωραίου και του υπέροχου, μτφ Χάρης Τασάκος, Printa, Αθήνα, 2006 Heidegger Martin, Είναι και Χρόνος, μτφ. Γιάννη Τζαβάρα, Δωδώνη, Αθήνα 1978 Heidegger Martin, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, μτφ. Γιώργος Ξηροπαϊδης, Πλεθρον, Αθήνα, 2008 Holl, Steven, Pallasma, Juhani, Gomez, Alberto, Question of perception, Phenomenology of architecture, NY, 2006

Merleau Ponty, Maurice, Η αμφιβολία του Σεζαν. Το πνεύμα και το μάτι, μτφ Αλέκα Μουρίκη, Νεφέλη, Αθήνα, 1991 Merleau Ponty Maurice, Φαινομενολογία της αντίληψης, μτφ Κική Καψαμπέλη, Νήσος, 2016 [79]

Norberg-Schulz Christian, Existence space and architecture, Studio vista, 1971 Norberg Schulz Christian, Genius Loci, Για μια φαινομενολογία της αρχιτεκτονικής, μτφ. Μίλτος Φραγκόπουλος, πανεπιστημιακές εκδόσεις ΕΜΠ, Αθήνα, 2009 Pallasma, Juhani, The eye of skin, architecture and the senses, Willey, England, 1996 Rapoport, Amos, Ανώνυμη αρχιτεκτονική και πολιτιστικοί παράγοντες, μτφ. Δημήτρης Φιλιππίδης, Μέλισσα, Αθήνα, 2010 Zumthor, Peter, Atmospheres, Basel, 2006

ελληνική| Κονταράτος, Σάββας, Η εμπειρία του αρχιτεκτονημένου χώρου και το σωματικό σχήμα, Καταστανιώτη, Θεσσαλονίκη, 1983 Λέφας, Παύλος, Αρχιτεκτονική και κατοίκηση.

Heidegger στον Κοolhas, Πλέθρον, Αθήνα 2008

Από τον

Πικιώνης, Δημήτρης, Κείμενα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2010 Τσουκαλά, Κυριακή, Δανιήλ, Μαρία, Παντελίδου, Χαρίκλεια κ.α., Μετανεωτερικές επ-όψεις, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2010 Τσουκαλά, Κυριακή, Παντελίδου, Χαρίκλεια κ.α., νεολαία.www.δημόσιος χώρος, άτακτες συναθροίσεις και λοξές διελεύσεις, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2012

[80]

διαλέξεις-άρθρα| Foucault, Michel, Περί αλλοτινών χώρων, Λέσχη αρχιτεκτονικών μελετών, 14 Μαρτίου 1967). Architecture, Mouvement, Continuité, τεύχος 5o, Οκτώβριος 1984, 46-49 Τσίγκας, Αλέξανδρος, Η σημασία της φαινομενολογίας στη αρχιτεκτονική της κατοικίας και της πόλης σήμερα και στο μέλλον, Συνέδριο: Η σημασία της φιλοσοφίας στην αρχιτεκτονική εκπαίδευση, Πάτρα, 2009 Pallasma, Juhani, Space, Place and Atmosphere- Peripherial Perception in Existensial experience, University of Helsinki, 2011

ηλεκτρονική βιβλιογραφία| Σιδέρης Νίκος, Αρχιτεκτονική και φαντασίωση, https://siderman.gr/architecture-and-fantasy/

[81]