ĦARĠA NUMRU 3 - SAJF 2015
NEWSPAPER POST
ARTNA PUBBLIKAZZJONI MAĦRUĠA MIS-SEGRETARJAT TAL-BIEDJA, SAJD U DRITTIJIET TAL-ANNIMALI
04
Qabża ta’ kwalità fl-infrastruttura għassajjieda
10
Xogħol siewi mill-Animal Welfare
2 NISĠET ARTNA
L-Editorjal
NISĠET ARTNA
Għeżież Qarrejja, Bdejna staġun ġdid, staġun li jġib miegħu ħafna sħana u raġġi qawwija tax-xemx, u għaldaqstant irridu nieħdu l-prekawzjonijiet possibbli. Is-sajjieda tagħna jkunu fuq ix-xwiek jistennew dan l-istaġun jasal, għax b’baħar żejt u temp bnazzi, is-sitwazzjoni ssir ftit aktar faċli għas-sajd fil-beraħ. Fuq in-naħa l-oħra, dan l-istaġun huwa xi ftit kiefer għall-bdiewa Maltin. Għalihom, li xogħolhom huwa fil-beraħ, ikun ferm diffiċli jaħdmu fl-għelieqi tagħhom meta x-xemx tkun fl-aqwa tagħha. Ta’ min japprezza l-bżulija u t-tbatija tal-bdiewa tagħna, li grazzi għalihom insibu nikkunsmaw prodotti lokali friski u ġenwini fis-suq tagħna. Fissajf insibu għażla vasta ta’ frott frisk, illi bħall-ħut huwa tajjeb li ninkludu fid-dieta tagħna, u ċertament illi jinżel għasel! Ta’ min jelenka kemm huwa importanti li nixorbu aktar ilma f’dan l-istaġun, speċjalment dawk li jkunu esposti għal ħin twil f’xemx diretta. F’din il-ħarġa għandna diversi artikli relatati mal-istaġun tas-sajf, staġun illi fih ma jonqsux il-vaganzi tat-tfal, xi btala, iktar ħarġiet u ħafna festi fl-irħula u fl-ibliet. Nagħlaq billi nfakkar lil dawk kollha li huma interessati li jibqgħu jirċievu din ir-rivista u għadhom ma bagħtux il-formola li hemm f’paġna 7, sabiex ma jinsewx jagħmlu dan millaktar fis.
Taqsima Festi Rurali Ċentru ta’ Riċerka u l-Iżvilupp L-Għammieri, Triq l-Ingiered Il-Marsa MRS 3303
Dgħajjes Tradizzjonali tas-Sajd fil-Port ta’ Marsaxlokk
Communications Coordinator James J. Piscopo Editur
Ramona Borg Kontributuri
Reno Fenech Carmelo Briffa Fiona Grech Davina Sammut Mario Zammit Micheal Sciberras
Charles Zahra Stefan Cachia Philip Camilleri Alden Grima Christopher Bonnici Matthew Tabone
Qari tal-provi
Christopher Bonnici
Tislijiet
Stampat
Ramona Borg
Werrej
Pubblikazzjoni maħruġa mis-Segretarjat tal-Biedja, Sajd u Drittijiet tal-Annimali
Fl-Istamperija tal-Gvern
03
04
06
07
08
10
12
13
14
15
16
18
20
22
23
Ħidma u riformi għal ġid ta’ kulħadd
L-Animal Welfare tiġbor 1,700 kelb u qattus matul 2014
Tagħrif dwar ilBiċċerija
Qabża ta’ kwalità fl-infrastruttura għassajjieda
Biedja Organika / Jinbidlu l-Kupuni talPitkalija għall-ewwel darba
Xogħol fil-Għalqa u fil-Ġnien
Miżuri li minnhom qed igawdu l-Bdiewa u r-Raħħala
Riċetta: It-Torta talLampuki
Kif jinġabar kampjun tal-ħamrija u l-analiżi tiegħu
Aktar aċċessibilità għall-bdiewa
Id-Dulliegħa
L-Imnarja
Ix-Xylella Fastidiosa
Insalvaw dak li fadal
Għerf Ġensna
SAJF 2015
3
Ħidma u riformi għall-ġid ta’ kulħadd
Roderick Galdes
Is-Segretarju Parlamentari għall-Biedja, Sajd u Drittijiet tal-Annimali
N
ilqagħkom għat-tielet ħarġa ta’ Nisġet Artna, wara ż-żewġ ħarġiet taxxitwa u r-rebbiegħa li għaddew. Nistqarr illi din il-pubblikazzjoni, li għandha l-interess li żżommkom infurmati b’dak kollu li qed jiġri fis-setturi vasti tal-biedja, sajd kif ukoll ilħarsien tal-annimali, mill-ewwel kisbet suċċess u qiegħda dejjem tqajjem aktar interess. Wieħed mis-sigrieti tas-suċċess kien illi filwaqt li naġġornaw b’dak li jkun għaddej bħalissa lill-bidwi u lis-sajjied, niltaqgħu wkoll ma’ artikli ta’ interess għallpubbliku.
F’dan il-kuntest tistgħu ssibu riċetti u informazzjoni dwar prodotti Maltin ta’ dan l-istaġun, miżuri dwar kif jibbenefikaw ilbdiewa u r-raħħala, u l-proġetti li qed isiru fis-setturi kollha.
Dwar il-ħarsien tal-annimali, bi pjaċir inħabbar li fi ftit jiem se nkunu qegħdin inniedu l-fond tal“Animal Welfare”, biex tkun tista’ tingħata l-għajnuna fejn tkun meħtieġa.
Infatti nistgħu ngħidu li kważi kull settur li jaqa’ taħt irresponsabbiltà tiegħi għaddej b’xi riforma li nħoss illi kienet meħtieġa.
Nagħlaq dawn il-kelmtejn fuq is-settur tas-sajd. B’sodisfazzjon ninnota li din il-ħarġa qed tagħti prominenza lill-investiment li qed isir fl-infrastruttura tas-sajd. Fi ftit ġranet oħra se jitlestew diversi “landing facilities” kif ukoll tinfetaħ il-pixkerija l-ġdida. Din il-faċilità moderna se tagħmilha possibbli li jkollna titjib fil-kwalità u livelli ta’ iġjene ogħla.
Fil-pitkalija għaddejjin b’ħidma biex jiġu aġġornati prattiċi antiki li kien wasal iż-żmien li jinbidlu, u dan bil-għan li jiżdiedu t-trasparenza u l-kontabbiltà, filwaqt illi fejn possibbli niffaċilitaw aktar il-ħidma talbidwi. Fil-ħarġa li għaddiet rajna kif fil-biċċerija diġà seħħew uħud mill-proġetti, u f’din il-ħarġa se nkomplu naqraw dwar aktar ħidma u titjib. Fl-“Animal Welfare” kellna proċess ta’ tisħiħ biex jiġu ndirizzati l-isfidi, u fost l-oħrajn ġiet indirizzata l-“backlog” ta’ każijiet li kien hemm. Infatti, f’din il-ħarġa se nagħtu ħarsa lejn il-ħidma ta’ dan iddipartiment matul is-sena u x-xhur li għaddew.
Irriklama fuq dan il-magażin IKKUNTATTJANA FUQ Tel: 2292 4110 • Email: nisgetartna.msdec@gov.mt www.agriculture.gov.mt
Dawn huma ftit mill-ħidmiet li qed isiru sabiex ikun hemm qabża ta’ kwalità f’kull settur. Ilpolitika tagħna dejjem kienet li naqbżu għall-bidwi u s-sajjied, u li xogħolhom jagħti l-frott. Lil min ikun sejjer tajjeb irridu nħeġġuh jinvesti aktar. Bħalma kont, se nibqa’ dejjem disponibbli għal kull min ikollu bżonn.
Inselli għalikom.
NISĠET ARTNA
4 NISĠET ARTNA
Qabża ta’ kwalità fl-infrastruttura għas-sajjieda
Pixkerija ġdida, faċilitajiet ġodda għall-ħatt fuq l-art, u xogħol ieħor fuq mollijiet qed jitlestew f’dawn il-ġimgħat
F
i ftit ġimgħat oħra, is-sajjieda u l-pubbliku inġenerali se jibdew jaraw il-frott ta’ diversi proġetti li qed isiru bħalissa, proġetti li għandhom l-għan li jkun hemm qabża evidenti ta’ kwalità flinfrastruttura ta’ portijiet iddisinjati għall-użu tassajjieda. Dawn il-proġetti qed jitwettqu b’fondi Ewropej, bil-gvern Malti joħroġ madwar 25% talispejjeż finali. Fost dawn il-proġetti jispikka l-proġett tal-pixkerija l-ġdida, biswit il-biċċerija tal-gvern fil-Marsa. Bi proġett ta’ kważi erba’ miljun ewro, ix-xogħol involva xogħol ta’ skavar u kostruzzjoni, tlestija tal-bini anke bid-dawl, ilma, tikħil u twieqi. Barra minn hekk sar ix-xiri u l-installazzjonijiet ta’ “mono rail”, liftijiet, ġeneratur tal-elettriku, “cold rooms” u “freezers”. Il-pixkerija l-ġdida ser tkun maqsuma fuq żewġ livelli: l-ewwel livell se jkun il-post fejn isir il-bejgħ u l-irkant tal-ħut, filwaqt li t-tieni livell se jkun qed jilqa’ l-proġett ambizzjuż tal-impjant tal-ipproċessar tal-ħut - l-ewwel wieħed tat-tip tiegħu f’Malta – li se jsir bi sħubija ma’ investiment tal-privat.
Dan il-proġett se jara wkoll ir-rilokazzjoni talpixkerija minn dik tal-Belt, post li ilha sservi fih għal bosta snin. L-għan hu li tiġi rilokata l-attività ta’ bejgħ ta’ ħut għal struttura aktar moderna b’iġjene, standards tas-saħħa u sigurtà aħjar. Il-gvern attwali mill-bidu ma qabilx mal-post li ntagħżel għall-pixkerija l-ġdida fil-Marsa, deċiżjoni li kienet ittieħdet fl-2011. Dan minħabba raġunijiet loġistiċi, peress li s-sajjieda m’għandhomx fejn iħottu l-prodotti tagħhom. F’dan il-kuntest, qed jitwettaq proġett ieħor li jikkumplimenta l-pixkerija l-ġdida: l-iżvilupp ta’ “landing-facility” fil-Marsa, proġett li se jkun qed jiswa madwar 100,000 ewro. L-importanza ta’ dan il-proġett hija evidenti, hekk kif dawk is-sajjieda li jkunu se jagħmlu użu millpixkerija, jużaw din il-faċilità sabiex iħottu x-xogħol tagħhom hemm. Ix-xogħol fuq dan il-proġett għandu jispiċċa għall-ħabta ta’ Lulju jew Awwissu. Din mhix se tkun l-unika faċilità ta’ ħatt li dan ilgvern qed jagħmel. Infatti, f’Marsaxlokk daqt jinbeda x-xogħol ta’ “landing facility”. F’dan ir-raħal tas-sajjieda, il-proġett jinkludi l-estensjoni ta’ moll
SAJF 2015
f’Marsaxlokk sabiex fih ikunu jistgħu jitniżżlu fuq l-art qabdiet ta’ ħut minn bastimenti tas-sajd li jkunu reġistrati fil-Ponta tal-Qrejten. Barra minn hekk, din l-estensjoni ta’ din il-faċilità se tippermetti iktar kontroll rigward il-qabdiet tas-sajjieda min-naħa tad-Dipartiment tas-Sajd u l-Akwakultura, kif ukoll se toħloq spazju għal ħames bastimenti tas-sajd biex jkunu jistgħu jorbtu mal-moll eżistenti. Hu maħsub li aktar minn 300 sajjied Xlukkajr se jgawdi minn dan il-proġett li diġà nbeda x-xogħol fuqu; investiment importanti ta’ ftit inqas minn nofs miljun ewro.
5
traskurat, u wara li nħarġu l-permessi meħtieġa millMEPA, ix-xogħol inbeda, u wasal biex jitlesta. Is-Segretarju Parlamentari għall-Biedja, Sajd u Drittijiet tal-Annimali Roderick Galdes, qal li dawn il-proġetti u x-xogħlijiet ta’ tiswijiet li waslu sabiex jitlestew, huma xhieda tal-impenn tal-gvern sabiex jiffaċilità - fejn possibbli - il-ħajja tas-sajjieda u jagħtihom l-infrastruttura li jeħtieġu; l-istess infrastruttura li ilhom imċaħħda minnha għal diversi snin.
Proġett ieħor simili qed isir għas-sajjieda Għawdxin fil-Port tal-Imġarr, proġett li se jiswa madwar 100,000 ewro. Minbarra l-kostruzzjoni ta’ dawn il-“landing facilities”, għaddejja l-ħidma fuq il-moll tal-Veċċja f’San Pawl il-Baħar. Sfortunatament, dan il-moll daqstant importanti għas-sajjieda ta’ dawn l-inħawi ddeterjora matul iż-żmien u tħalla fi stat ta’ abbandun għal għexieren ta’ snin. Bħala l-politiku responsabbli minn dan il-qasam, is-Segretarju Parlamentari Roderick Galdes għamilha prijorità li dan il-moll ma jibqax Viżwal ta’ kif ġejja l-pixkerija l-ġdida fil-Marsa
6 NISĠET ARTNA
Miżuri li minnhom qed igawdu l-Bdiewa u r-Raħħala Reno Fenech
F
il-Programm tal-Iżvilupp Rurali għal Malta (2007-2013) hemm għadd ta’ miżuri li minnhom setgħu jibbenefikaw ilbdiewa u r-raħħala. Waħda minnhom hija l-miżura 121: Immodernizzar ta’ Strutturi Agrikoli. L-għan ta’ din il-miżura huwa li tingħata l-għajnuna lill-bdiewa u lir-raħħala biex jinvestu f’teknoloġiji ġodda, itejbu strutturi ta’ produzzjoni u jimmodernizzaw is-sistemi biex il-produzzjoni tkun iktar effiċjenti u sostenibbli. Bil-għajnuna ta’ din il-miżura, il-bdiewa u r-raħħala jistgħu jagħmlu l-investimenti biex ilaħħqu mad-domandi u l-ħtiġijiet ġodda tas-suq, u jkollhom prodotti ta’ kwalità ogħla. L-immodernizzar ta’ strutturi agrikoli u l-irziezet jgħinhom ukoll fit-titjib tal-ambjent, is-sigurtà, l-indafa u l-kundizzjoni tal-annimali. B’din ilmiżura, is-settur agrikolu jkun aktar kompetittiv minħabba ż-żieda fil-kwalità tal-prodotti, bl-użu sostenibbli tar-riżorsi naturali, bi produzzjoni li ma tagħmilx ħsara lill-ambjent u tara li l-annimali tattrobbija jgħixu f’kundizzjonijiet tajbin, u wkoll għax ikun hemm livell għoli ta’ ndafa, saħħa u sigurtà għall-bdiewa. L-għajnuna taħt l-iskema M121 ngħatat taħt tliet tipi ta’ investimenti: immodernizzar u titjib filħidma ta’ azjendi agrikoli, investimenti ambjentali, u investimenti li jimxu mad-Direttiva tan-Nitrati. B’kollox, l-għajnuna mogħtija għall-Miżura 121 tlaħħaq l-24 miljun ewro, li minnhom 18-il miljun ewro ġejjin mill-Unjoni Ewropea, f’dan il-każ millFond Agrikolu Ewropew għall-Iżvilupp Rurali, filwaqt li sitt miljun ewro ġejjin mill-Gvern Malti permezz tal-Ministeru għall-Iżvilupp Sostenibbli, l-Ambjent, u t-Tibdil fil-Klima.
Miżura 123 tgħin lill-intrapriżi biex ikunu iżjed kompetittivi
Dawk li setgħu japplikaw għall-M121 kienu bdiewa u raħħala full-time u part-time kif ukoll intrapriżi agrikoli. Is-setturi li jaqgħu taħtha huma tal-frott u l-ħaxix, kif ukoll tat-trobbija tat-tiġieġ, il-fniek, ilmajjali, il-baqar, il-mogħoż, in-nagħaġ u n-naħal. Miżura oħra importanti li minnha qed jibbenefikaw intrapriżi fis-settur tal-biedja hija M123: Żieda filValur ta’ Prodotti Agrikoli. L-għan tagħha huwa li tgħin lil dawn l-intrapriżi biex ikunu iżjed kompetittivi billi jidħlu fi swieq ġodda, tiżdied l-effiċjenza u tgħin f’titjib fil-kwalità tal-prodotti bid-dħul ta’ teknoloġiji ġodda. Din il-miżura tgħin fit-titjib tal-ipproċessar u s-suq ta’ prodotti agrikoli. Bħall-miżura 121, il-miżura 123 tiffoka fuq il-ħarsien tal-ambjent, is-sigurtà, l-indafa u kundizzjoni adegwata talannimali. L-għajnuna taħt din il-miżura tingħata lil dawk li l-investiment tagħhom jiffoka fuq ilkwalità, li jimxu mal-karatteristiċi tradizzjonali talprodott, li jkun żgurat li jipproduċu prodott frisk, li jfittxu swieq ġodda u li jagħmlu ħidma li taqa’ taħt cottage industry. Fost il-kriterji rikjesti għal din ilmiżura nsibu titjib fit-tħejjija u d-dehra tal-prodotti, ir-rispett lejn l-istandards li daħlu riċentament u t-tnaqqis tad-dipendenza mir-riżorsi naturali.
Miżura 121 tiffaċilita l-immodernizzar ta’ Strutturi Agrikoli
SAJF 2015
7
Aktar aċċessibilità għall-bdiewa 450 bidwi jgawdi direttament minn din il-miżura
F
tit inqas minn nofs miljun ewro se jingħataw lil għoxrin kunsill lokali bil-għan li jsiru toroq rurali u passaġġi li jintużaw mill-bdiewa. Hekk ħabbar is-Segretarju Parlamentari għallBiedja, Sajd u Drittijiet tal-Annimali Roderick Galdes, waqt konferenza f’waħda mit-toroq li saret b’dan il-finanzjament fiż-Żurrieq. L-Onorevoli Galdes qal kif dawn il-proġetti ffinanzjati taħt il-miżura 125 tal-Programm għallIżvilupp Rurali (RDP) qed jassiguraw aktar aċċessibilità għall-bdiewa. F’Malta u Għawdex kollu, hu stmat li r-“resurfacing” ta’ toroq u passaġġi se jaffettwa direttament aktar minn 450 bidwi u raħħal, li madwar 90 minnhom huma reġistrati bħala bdiewa “full-time”. B’kollox se jsiru aktar minn 32,000 metru kwadru ta’ toroq f’għoxrin lokalità.
Minbarra ż-Żurrieq, fost l-aktar kunsilli li bbenefikaw insibu lil dak ta’ Wied il-Għajn, Ħad-Dingli, iżŻejtun, u l-Imġarr f’Malta, u n-Nadur, l-Għasri u l-Għarb f’Għawdex.
Tixtieq tibqa’ tirċievi kopja ta’ NISĠET ARTNA? Kull min jixtieq li jibqa’ jirċievi dan il-magażin Nisġet Artna għandu jimla din il-formola u jibgħatha f’dan l-indirizz ta’ hawn taħt. F’każ li ma tibgħatx din l-informazzjoni jfisser li m’intix interessat li tirċievi dan l-magażin.
Isem u Kunjom: ______________________________ Indirizz:
____________________________________ ____________________________________
Lokalità: ____________________________________ Kodiċi Postali: ________________________________
Taqsima Festi Rurali, Ċentru tar-Riċerka u l-iżvilupp, L-Għammieri Triq l-Ingiered, Marsa MRS 3303
Numru tat-telefown: ____________________________
8 NISĠET ARTNA
Fiona Grech
Ix-“Xylella Fastidiosa”
P
roblema kbira li qed tissemma dan l-aħħar hi x-“Xylella Fastidiosa”. Din hija marda batterika li tiġi trażmessa permezz ta’ ċerti insetti żgħar li jgħixu mil-likwidu tal-pjanta. Din il-marda qerrieda tfaċċat madwar sentejn u nofs ilu fil-provinċja ta’ Lecce, fix-Xlokk tal-Italja. Din hija l-ewwel darba li l-preżenza ta’ din il-marda ġiet irreġistrata fit-territorju tal-Unjoni Ewropea. Din il-marda batterika għandha firxa wiesgħa ħafna ta’ siġar u pjanti li tista’ tinfetta. Eżempji ta’ wċuħ ta’ raba’ ta’ importanza għall-ekonomija huma d-dwieli, iċ-ċitru, siġar tal-frott tal-għadma, siġar, żebbuġ, oleander, ċerti speċi ta’ ballut, eċċ... Hemm diversi speċi ta’ “Xylella Fastidiosa” li ġeneralment jinfettaw siġar differenti. L-aktar siġra affettwata bħalissa fl-Italja ta’ isfel hi s-siġra taż-żebbuġ. Il-problema nfirxet b’rata mgħaġġla f’mijiet ta’ ettari. Siġar u pjanti oħra li huma preżenti f’pajjiżna u li ġew affettwati b’din is-sottospeċi ta’ batterja filparti ta’ isfel tal-Italja huma dawn: l-akaċja, ir-riħan, l-oleander, frott tal-għadma, il-klin, il-vinka, l-alateru, eċċ... Numru ta’ pjanti slavaġ jistgħu jġorru din il-batterja mingħajr ma juru ebda sintomi. Ovvjament, jista’ jkun hemm aktar speċi ta’ pjanti suxxettibbli għal din il-marda peress li l-awtoritajiet Taljani dejjem qed isibu aktar informazzjoni ġdida.
Sintomi tal-Marda
I
s-sintomi ta’ din il-marda jvarjaw ħafna. Dan jiddependi mill-ispeċi tax-“Xylella Fastidiosa” kif ukoll mill-ispeċi tas-siġra. Is-sintomi talispeċi li tinsab fl-Italja ta’ isfel ġeneralment jidhru billi r-rimjiet tat-truf jitbielu u jinxfu b’tali mod li jkun hemm firxa mal-bqija tal-friegħi. Bilmod il-mod, dan iwassal għall-kollass u l-qerda totali tas-siġra kif jidher fir-ritratti ta’ hawn taħt. Din il-marda tiġi trażmessa minn siġra għall-oħra permezz talinsetti magħrufa bħala “leafhoppers” u “spittlebugs”. Fil-provinċja ta’ Lecce ġewwa l-Italja, l-aktar insett li hu mifhum li qed imexxi din il-marda minn siġra għall-oħra huwa l-“Philaenus Spumarius”. Dan ġie kkonfermat permezz ta’ testijiet li saru fil-laboratorji speċifiċi, u x-“Xylella Fastidiosa” nstabet preżenti f’dan l-insett.
Siġar taż-żebbuġ affetwat bix-“Xylella Fastidiosa” fil-provinċja ta’ Lecce
Sintomi fuq weraq ta’ siġar tal-lewż
Sintomi fuq siġar tal-Oleander
SAJF 2015
Kontroll
S
fortunatament, għal din il-marda ma jeżistux pestiċidi jew fungiċidi li jistgħu jikkontrollawha bħal mard ieħor. Siġar infettati b’din il-marda u dawk fil-madwar li huma suxxettibbli għaliha għandhom jiġu maqlugħa u maħruqa b’tali mod li ma tibqa’ l-ebda traċċa tagħhom. B’hekk jiġi eliminat ir-riskju li tinxtered il-marda. Huwa importanti li l-għodda li tkun intużat biex jinqalgħu s-siġar tiġi diżinfettata bil-“bleach” jew “ethanol” qabel terġa’ tintuża fuq siġar u xtieli oħra. Barra minn hekk wieħed għandu japplika l-insettiċidi sabiex jiġu eliminati l-insetti li jistgħu jxerrdu din il-marda.
Prekawzjonijiet sabiex din il-marda ma tidħolx f’pajjiżna
I
d-Direttorat għas-Saħħa tal-Pjanti qiegħed iwettaq spezzjonijiet ta’ monitoraġġ fuq is-siġar konċernati, jiġifieri dawk taż-żebbuġ u siġar oħra li huma suxxettibbli u ta’ importanza għal pajjiżna. Diversi spezzjonijiet qegħdin isiru fil-ġonna, żoni pubbliċi, oqsma u għelieqi miftuħa, kif ukoll fuq xtieli għat-tħawwil kummerċjali, b’enfasi partikolari fuq il-kummerċ li jiġi mill-Italja. Pjanti impurtati minn pajjiżi fejn hija kkonfermata din il-marda batterika huma ta’ periklu kbir għal pajjiżna, għalhekk wieħed għandu joqgħod attent ħafna li meta jixtri xi siġar u pjanti li huma suxxettibbli għal din il-marda jkollhom iċ-ċertifikati neċessarji u ma jkunu qegħdin juru ebda sintomu ta’ nixfa.
9
10 NISĠET ARTNA
L-Animal Welfare tiġbor 1,700 kelb u qattus matul l-2014
Il-pubbliku jitlob l-għajnuna tal-AW f’aktar minn 5,000 każ fis-sena li għaddiet
I
x-xogħol tal-Animal Welfare jinqasam fi tnejn: apparti li jinvestigaw rapporti ta’ allegati każijiet ta’ moħqrija jew nuqqas ta’ trattament xieraq fuq annimali, imorru wkoll, permezz tal-ambulanza, jagħtu l-ewwel
għajnuna lil xi annimali li jkunu jinsabu f’xi diffikultà. Dwar din tal-aħħar, matul l-2014, il-pubbliku sejjaħ għall-għajnuna tal-Animal Welfare (AW) madwar 5,000 darba filwaqt illi fl-ewwel tliet xhur ta’ din issena, kien hemm mal-1,050 każ. Statistika interna turi li matul dawn l-aħħar snin, fixxhur ta’ bejn Marzu u Settembru, il-każijiet li jitolbu għall-għajnuna bis-servizz tal-ambulanza għal xi raġuni jiżdiedu, u b’hekk jiżdiedu wkoll il-każijiet ta’ annimali feruti li jinġabru mit-triq u li jittieħdu għallkura fiċ-Ċentru San Franġisk (ĊSF) f’Ta’ Qali. Is-sena li għaddiet inġabru mal-1,700 kelb jew qattus mit-toroq u minnhom, mal-1,400 ttieħdu fiċĊentru San Franġisk għall-kura. Intant, fl-ewwel xhur ta’ din is-sena, l-uffiċjali tal-AW ġabru mat-350
SAJF 2015
11
annimal mit-triq, u minnhom 225 ingħataw il-kura, anke jekk sfortunatament uħud minnhom mietu jew kellhom jitraqqdu. Ta’ min ifakkar li l-AW ma jistgħux jiġbru annimali tat-triq li jkunu b’saħħithom, biex il-prijorità tingħata lil dawk l-annimali li jkunu feruti jew fi stat ħażin ta’ saħħa. Mill-ispezzjonijiet li jsiru u mill-annimali li jinġabru feruti mit-triq, jirriżulta li minkejja li l-Liġi tal-Identifikazzjoni Elettronika tal-Klieb - il-“microchipping” - ilha fis-seħħ, għad hawn ħafna sidien li ma jirreġistrawx lill-klieb tagħhom. Dan hu obbligu tas-sidien kollha tal-klieb. L-importanza tal-“microchipping” toħroġ mill-fatt li huwa l-aħjar mezz li bih kelb jista’ jingħaqad lura ma’ sidu jekk dan jintilef, kif ukoll ikun żgurat li kelb ma jiġix abbandunat, u jekk dan iseħħ, is-sid ikun jista’ jiġi identifikat. Ta’ min isemmi li fl-ewwel sentejn, is-Segretarjat Parlamentari għall-Biedja, Sajd u Drittijiet tal-Annimali diġà implimenta kważi 70% tal-wegħdiet tal-manifest elettorali fil-qasam tal-ħarsien tal-annimali. Dawn ifissru pajjiż aktar “animal-friendly” b’liġijiet, infrastruttura, inizjattivi u servizzi ġodda.
12 NISĠET ARTNA
Jinbidlu l-kupuni tal-pitkalija għallewwel darba
I
l-kupuni tal-pitkalija, li jissarrfu f’kaxxi għallużu tal-frott u l-ħxejjex, se jinbidlu għall-ewwel darba wara numru ta’ snin. Dawn il-kupuni l-antiki ilhom jintużaw aktar minn tletin sena u għadhom qatt ma nbidlu. Il-ħsieb wara l-bdil tal-kupuni kien li jinħarġu kupuni ġodda bil-“hologram” sabiex dawn ma jkunux jistgħu jiġu kkuppjati. Barra minn hekk, kien hemm numru ta’ kupuni mqattgħin, ħaġa li tista’ tagħti iktar lok għal ħruġ ta’ kupuni foloz. Il-pjan huwa li meta jinbidlu l-kupuni kollha, l-amministrazzjoni tal-pitkalija jkollha rendikont tajjeb ta’ kemm hemm kupuni fl-idejn u jkollha wkoll l-għarfien tal-ammont ta’ kaxxi meħtieġa.
Kif taħdem is-sistema
I
l-kaxxi l-ħodor jintużaw mill-bidwi biex fihom jieħu l-prodotti tiegħu lill-pitkal. Min-naħa tiegħwxxi. Il-bidwi, imbagħad imur fis-sezzjoni tal-ħasil tal-kaxxi fil-pitkalija stess, irodd il-kupuni u jieħu valur ekwivalenti ta’ kaxxi nodfa. Permezz ta’ din is-sistema, l-entitajiet kollha li jużaw il-kaxxi ma jitilfux in-numru tal-kaxxi li jkunu ntużaw.
Il-kupuni l-antiki kienu ta’ żewġ tipi – il-bojod li jissarrfu f’kaxxa waħda u l-blu li jissarrfu f’ħames kaxxi. Il-kupuni l-ġodda se jkunu ta’ valur ta’ kaxxa waħda, ħames kaxxi u għaxar kaxxi.
Biedja organika
Naħdmu man-natura u mhux kontriha
M
atul l-aħħar jiem, is-Segretarju Parlamentari għall-Biedja, Sajd, u Drittijiet tal-Annimali Roderick Galdes kompla biż-żjarat tiegħu lil diversi bdiewa, u dan bil-għan li jibqa’ viċin tagħhom u jkun aġġornat kontinwament dwar l-isfidi li jiffaċċjaw.
Is-Segretarju Parlamentari Roderick Galdes
mal-bidwi Joe Sciberras Matul ix-xahar ta’ Mejju kien imiss lil Joe Sciberras, bidwi li jispeċjalizza fil-biedja organika mingħajr pestiċidi. Is-Sur Sciberras, li ilu jopera b’mod organiku mill-2005, qal kif l-alternattivi għall-pestiċidi jkabbarhom hu stess b’mod naturali.
Filwaqt li rrikonoxxa li f’Malta huwa diffiċli li wieħed jaħdem b’mod organiku minħabba diversi raġunijiet, fosthom il-limitazzjonijiet ta’ spazju, l-Onorevoli Galdes qal li d-domanda għall-prodotti organiċi dejjem qed tikber, għax il-konsumatur qed isir aktar konxju ta’ dak li jiekol. Irrimarka li f’Malta hawn numru żgħir ħafna li jaħdmu b’dan il-mod, u ħeġġeġ aktar bdiewa biex jaraw il-possibiltajiet li jibdew ikabbru l-prodotti tagħhom b’mod organiku. Hu faħħar ukoll il-ħsieb tas-Sur Sciberras li jaddatta għad-dinja tal-lum u juża l-midja soċjali - fosthom Facebook - sabiex jesponi l-prodotti tiegħu. Ir-riżultat ta’ dan l-addattament qed ikun li l-produzzjoni tiegħu ma tlaħħaqx mad-domanda kbira tal-konsumaturi meta dan ibigħ il-prodott mill-għelieqi tiegħu. Is-Segretarju Parlamentari temm jgħid li fl-agrikoltura lokali hawn diversi stejjer ta’ suċċess, u l-ingredjent ta’ dan il-bidwi kien li jaħdem man-natura u mhux kontriha.
SAJF 2015
13
Il-Lampuka Il-Ħuta Favorita tal-Gżira Għawdxija
I
l-lampuka hi ħuta li bl-Ingliż tissejjaħ ‘dorado fish’. Hi magħrufa wkoll b’żewġ ismijiet oħra li huma ‘dolphin fish’ u ‘mahi mahi fish’. Il-lampuka għandha kulur lewn il-fidda u anke dehbi fl-istess waqt. Din il-ħuta żżur l-ibħra Maltin mill-aħħar t’Awwissu salbidu ta’ Diċembru, u ghalhekk is-sajd isir bejn ilbidu ta’ Settembru u Novembru.
Kif jistadu għal-lampuki s-sajjieda Għawdxin?
I
s-sajjieda jinsġu l-weraq tal-palm f’forma ta’ raft jew kannizzata. Dawn il-kannizzati jżommu filwiċċ tal-baħar, u l-lampuki jinġabru taħthom għax imorru jistkennu għad-dell li jkun hemm. Imbagħad is-sajjieda jużaw ix-xbieki biex jaqbdu l-lampuki. Hu magħruf li dan it-tip ta’ sajd ilu jsir sa minn żmien ir-Rumani. Lill-Għawdxin togħġobhom ħafna din il-ħuta, u meta jasal żmienha, wieħed ikun jista’ jara diversi bejjiegħa tal-ħut imxerrda mat-toroq Għawdxin. Il-lampuka hi ħuta li tikber malajr, iżda s-sajjieda tagħna s-soltu jistennew li żżid fil-piż sakemm issir tiżen madwar kilo` jew kilo` u nofs. Hekk ikun fiha iktar x’tiekol, u timla l-platt. Il-lampuka għandha bosta vitamini, fosthom ilB12, il-B6 u l-B3. Din il-ħuta hija bnina, u hemm domanda kbira għaliha, tant li xi sajjieda Għawdxin imorru jbiegħu l-qabda tagħhom f’Malta.
Jesmond Borg
Ir-riċetta tat-torta tal-lampuki: Għandek bżonn (għall-għaġina): 500 gramma dqiq 250 gramma butir niskata melħ u zokkor Għandek bżonn (għall-mili): 500 gramma lampuki 150 gramma żebbuġ iswed mingħajr għadma 2 sinniet tewm mitħuna 6 werqiet tal-ħabaq imqatta’ 4 jew 5 patatiet ta’ daqs medju mgħarfa tursin imqatta’ niskata noċemuskata 800 gramma spinaċi kuċċarina ġinġer bajda mħabbta bżar u melħ
Kif tissajjar il-lampuka?
D
in il-ħuta popolari tista’ tissajjar b’diversi modi. Wieħed jista’ jaqliha ġo ftit żejt ġot-taġen. Inkella tista’ ssajjarha biz-zalza tad-tadam, kappar u bżar aħdar. Iżda t-torta tal-lampuka tibqa’ l-iżjed ikla favorita tal-Għawdxin, iktar u iktar meta jkun fadlilhom iżżejjed mill-ġurnata ta’ qabel. Meta l-lampuka tkun fl-istaġun tagħha, wieħed jixtriha bl-irħis. Din hi ħaġa għaqlija għax tista’ tagħmel festa ta’ torti. Ġeneralment, it-torta tradizzjonali tal-lampuka ma jkunx fiha ħwawar. Fir-riċetta li se nagħtikom, se nuża l-għaġina li bl-Ingliż tissejjaħ ‘short crust pastry’ u se nuża l-patata maxx u l-ispinaċi.
14 NISĠET ARTNA
Frotta sajfija u sustanzjuża
Charles Zahra
Id-Dulliegħa
I
l-pjanta tad-dulliegħ, “Citrus Lantanus” hija membru tal-familja tal-Kukurbita, li tinkludi ħxejjex bħal ħjar, qargħa bagħli, qargħa aħmar, qargħa twil u bettieħ. Il-pjanta ġejja kemm minn postijiet tropikali kif ukoll minn postijiet illi mhumiex daqstant tropikali bħall-Brażil, l-Indoneżja u l-Indja. F’dawn ir-reġjuni l-pjanta tad-dulliegħ tikber b’mod spontanju. Id-dulliegħ li jitkabbar illum huwa maħsub li ġej mill-Indja, fejn il-bdiewa ta’ hemmhekk għarfu t-tjubija ta’ din il-frotta, u bdew inisslu minnha. Kien il-poplu Eġizzjan li daħħal din il-frotta fil-Baħar Mediterran u beda jkabbar din il-frotta fuq il-medda fertili tax-xmara Nil. X’aktarx illi din il-pjanta ddaħħlet Malta mill-Eġittu.
Il-Kultivazzjoni tad-dulliegħ
I
d-dulliegħ jikber f’temperaturi pjuttost għoljin ta’ aktar minn 25 ċentigrad. Il-klima ideali waqt li l-pjanta timmatura hija ta’ ġranet sħan u ljieli pjuttost kesħin. F’pajjiżna, il-perjodu ta’ taħwil fis-serer jibda sa minn Diċembru, u jibqa’ sejjer sa Awwissu. Il-qtugħ tad-dulliegħ jibda f’Mejju, jilħaq il-qofol tiegħu f’Lulju u Awwissu u jibqa’ sejjer sa Settembru. Id-dulliegħ jippreferi ħamrija ramlija u bajdanija, pero` jekk wieħed jutilizza xitel imlaqqam, l-abilità tal-pjanta li tinfiltra l-ħamrija tiżdied sew, u għalhekk il-pjanta taddatta ruħha għal diversi tipi ta’ ħamrija. It-tilqim mhux biss isaħħaħ l-għerq, iżda jgħin lill-pjanta tikkumbatti n-nixfa u taddatta ruħha għal ilma iktar mielaħ u ħamrija ifqar mill-fertilizzant. Ix-xitla tippreferi l-kenn mir-riħ, u għalhekk il-protezzjoni tax-xitel bil-kampijiet hija rakkomandata.
It-Tipoloġija tal-frotta
F
is-suq jeżistu żewġ tipoloġiji ta’ dulliegħ: dawk tat-tip “Sugar Baby”, tip illi jintuża għal taħwil bikri, kif ukoll it-tip “Crimson Sweet”. Dawn it-tipoloġiji jerġgħu jinqasmu fi gruppi oħrajn ta’
varjetajiet, skont id-daqs tal-frotta, kif ukoll skont il-preżenza taż-żerriegħa. F’Malta, l-iktar daqs popolari ta’ dulliegħa huwa ideali għall-familji, jiġifieri b’daqs medju ta’ bejn 8 - 10 kilogrammi, u nsibu wkoll dak ta’ daqs kbir: ’il fuq minn erbataxil kilogramma. Ġeneralment, il-konsumatur qed jippreferi dulliegħ ta’ daqs medju, kemm minħabba l-prattiċità biex jinġarr, kif ukoll it-tjubija tiegħu.
Il-Frotta
I
d-dulliegħ jikkwalifika bħala frotta sajfija eċċellenti, kemm minħabba l-ammont għoli ta’ ilma, kif ukoll għall-vitamini li jinsabu fih, bħalma huma B6, B1 u l-vitamina Ċ. Il-vitamini B1 u B6 jgħinu sabiex jistimulaw aktar enerġija fil-ġisem u jgħinu lill-ġisem isaħħaħ is-sistema tal-immunità, u b’hekk jilqa’ għall-mard. Id-dulliegħ fih ukoll kontenut ferm għoli ta’ “lycopene”. Dan huwa l-kulur aħmar naturali li jinsab fil-frott ta’ kulur ħamrani; bħalma huwa r-rummien, il-karrotti u d-dulliegħ. Dan il-kulur jgħin mhux biss sabiex isebbaħ il-frotta bnina, iżda wkoll sabiex jipproteġi ġisimna minn ċerti kundizzjonijiet mediċi. Fost dawn insibu l-abilità li l-“lycopene” jipproteġi ġisimna minn xi xemxata!
SAJF 2015
15
Insalvaw dak li fadal Matthew Tabone
I
d-Direttorat għad-Diversifikazzjoni u Kompetittività qed jiġbor varjetajiet ta’ siġar tal-frott u ħxejjex ta’ nisel Malti mingħand bdiewa Maltin bil-għan li r-razza tagħhom tiġi kkonservata fl-Għammieri. Grazzi għall-koperazzjoni u għad-donazzjoni ta’ xi bdiewa, sa issa, il-gvern diġà qed jikkultiva numru ta’ ħxejjex ta’ nisel Malti fl-Għammieri, fosthom pastard ta’ kull xahar, qarabagħli mit-tond, qaqoċċ, ful, ġidra kaħla u qoton. Qed jinġabru wkoll varjetajiet indiġeni ta’ dwieli Maltin. Sa issa, id-direttorat diġà għandu tliet varjetajiet: abjad tond, beżżul abjad u tal-miġnuna. Għandu wkoll siġar talisfarġel sabiex jitlaqqam fuqu t-tuffieħ u l-lanġas Malti. Minħabba li n-numru dejjem qed jonqos, il-gvern hu interessat ukoll f’min għad għandu nisel pur ta’ bhejjem Maltin, fosthom il-mogħoż u n-nagħaġ Maltin, il-fenek taxxiber u l-ħmar Malti. Id-Direttorat iħeġġeġ lill-organizzazzjonijiet ta’ bdiewa u bdiewa individwali sabiex jekk għandhom varjetajiet puri ta’ nisel Malti jikkomunikaw magħna ħalli bi qbil konġunt jingħataw lill-gvern żrieragħ jew ‘cuttings’ ħalli jiġu kkonservati ġewwa l-Għammieri.
IL-GENDUS MALTI
ĦMAR TAS-SALIB LI JINSAB FL-GĦAMMIERI
16 NISĠET ARTNA
Titjib fil-faċilitajiet tad-drenaġġ fil-biċċerija
Stefan Cachia
F
il-passat mhux l-ewwel darba li ġew irrapurtati każijiet ta’ tnixxija jew ħruġ ta’ demm missistema tad-drenaġġ tal-biċċerija, fit-toroq talmadwar. Grazzi għal investiment li sar fix-xhur li għaddew, din hija storja tal-passat. L-investiment sostanzjali sar biex jiġu evitati inċidenti bħal dawn, u dan bil-għan li d-drenaġġ ta’ din il-faċilità jiġi msoffi qabel jgħaddi fis-sistema ta’ drenaġġ pubbliku. Dan kien jinkludi t-titjib tassistema tal-iffiltrar fuq il-linja. B’hekk jista’ jkun żgurat li l-frak solidu fl-ilma mormi ma jkunx fih aktar minn sitt millimetri. Ġew installati wkoll katusi ġodda bil-għan li jkun eliminat kwalunkwe riskju ta’ tnixxija minn katusi qodma. Riċentament ġiet ikkummissjonata wkoll “silt trap” ħalli l-ilma mormi jkompli jiġi msoffi minn kwalunkwe frak solidu li jkun għadda mis-sistema. “Silt trap” hija struttura li tilqa’ fiha ilma mormi li jkollu frak solidu. Preżentament għaddej xogħol fuq sistema ta’ ċirkolazzjoni intiża biex dan l-ilma jiġi ċċirkolat b’sistemi ta’ pompi u ffiltrat b’mod mekkaniku bilgħan li kwalunkwe frak solidu li jkun għadu sospiż fl-ilma jitneħħa u jinġabar separatament. Hekk ikun assigurat li fid-drenaġġ imur likwidu biss. Is“silt trap” fil-biċċerija pubblika hija magħmula minn erbat ikmamar u kienet iddisinjata b’mod li waqt li tilqa’ għaż-żieda tal-gassijiet, permezz ta’ arja li tippermetti tindif kontinwu, tnaqqas l-irwejjaħ li joħorġu minn dan l-impjant.
Taħriġ fil-klassifikazzjoni taċċanga
F
’April li għadda, uffiċjali pubbliċi mill-biċċeriji pubbliċi ta’ Malta u Għawdex tħarrġu minn esperti barranin fil-klassifikazzjoni taċ-ċanga. Regolamenti differenti tal-Unjoni Ewropea, flinteress tal-konsumatur, jistabbilixxu li karkassi taċ-ċanga u tal-majjal għandhom jiġu kklassifikati skont sistema standard bil-għan li jkun hemm uniformità fil-kwalità tal-laħam prodott minn pajjiżi differenti. Il-klassifikazzjoni tal-majjal issir permezz ta’ apparat apposta, waqt li dik taċ-ċanga
SAJF 2015
17
ssir b’mod viżwali minn klassifikaturi mħarrġa apposta. Il-klassifikazzjoni taċ-ċanga ssir skont żewġ skali: waħda għall-għamla, fejn il-karkassa tiġi klassifikata permezz ta’ waħda minn dawn l-ittri: S.E.U.R.O.P. L-ittra ‘S’ tirreferi għal karkassa meqjusa “superjuri”, u ‘P’ tirreferi għal karkassa “fqira”. Issir ukoll klassifikazzjoni tal-ammont ta’ xaħam li jkollha l-karkassa skont skala minn 1 sa 5. ‘1’ juri l-inqas kategorija ta’ xaħam u ‘5’ l-ogħla ammont. Fil-ġimgħat li għaddew, il-Gvern Malti permezz ta’ ko-finanzjament mill-Unjoni Ewropea taħt Miżura 111 tal-Programm għall-Iżvilupp Rurali 2007-2013, ġab żewġ esperti mill-Università Belġjana ta’ Gent sabiex jagħtu taħriġ lil dawk involuti fil-proċess ta’ klassifikar taċ-ċanga kif ukoll rappurtaġġ talprezzijiet skont ir-regolamenti Ewropej. It-taħriġ kien jifforma parti mill-programm ta’ investiment kapitali u fir-riżorsi umani li l-gvern qiegħed jagħmel fil-biċċerija pubblika bil-għan li l-biċċerija tinbidel f’vetrina tal-kwalità tal-prodott Malti.
18 NISĠET ARTNA
Xogħol fl-għalqa u fil-ġnien Carmelo Briffa
I
llum il-biedja qed tiġi prattikata minn ħafna dilettanti u għalhekk mhux se nagħmel distinzjoni bejn ixxogħol tar-raba’ u dak tal-ġnien. Mill-gwerra ’l hawn, l-agrikoltura rat bidliet kbar li biddlu l-mod kif isir ixxogħol tar-raba’. Għalhekk f’din ir-rokna se nitkellem b’mod ġenerali u nipprova ngħin lill-bdiewa dilettanti li minkejja li jħobbu x-xogħol u jagħmluh b’dedikazzjoni, jista’ jkun li huma nieqsa mill-għerf u mill-esperjeza tal-bidwi. Is-sajf jinsab magħna u jitlob ħidmiet differenti minn staġuni oħrajn.
Tisqija
I
x-xemx bdiet tiżreġ ġmielha u t-temperatura togħla sewwa. Għalkemm kellna waħda millaktar xtiewi tajbin fl-ammont ta’ xita li niżlet u kif għamlet, il-mument jitlob li nibdew insaqqu. Fejn jidħlu pjanti ornamentali fil-qsari u ħxejjex fl-art irridu nsaqqu kuljum, filwaqt li s-siġar irridu nsaqquhom b’mod regolari tant li nterrdu l-art u nxebbgħu l-għeruq. Hemm ħafna fatturi li jinfluwenzaw il-volum ta’ ilma li rridu nagħtu. Fatturi ambjentali huma t-tip ta’ ħamrija – jekk hix taflija jew imrammla, il-post u lejn liema riħ tħares l-għalqa jew il-ġnien, il-fond tal-ħamrija, jekk hix mikxufa għall-irjieħ qawwija bħal Majjistral, Tramuntana u l-Grigal, jekk hemmx dell, it-taħlita li nużaw fil-qsari, it-tip ta’ qsari - jekk mhux taċ-ċaqquf jew tal-plastik, il-kobor tagħhom, u l-kwalità tal-ilma. Fatturi ta’ natura bijoloġika huma t-tip ta’ pjanti, ħxejjex jew siġar li nkabbru – pjanti mlaħħma u tipi ta’ kaktus iridu ħafna inqas ilma. Irridu nagħtu kas ukoll id-distanza ta’ bejn pjanta u oħra u s-selvaġġ li fuqu huma mlaqqma. Fatturi mekkaniċi huma l-mod ta’ tisqija – bil-konka jew bil-qatra, it-tip ta’ qattara li nużaw, in-numru u kif huma mqassma, u jekk il-wiċċ tal-ħamrija hux mgħotti b’xi forma ta’ għata jew ‘mulch’ li jittrateni l-umdità. Bħala regola, la rridu nagħtu ilma żejjed u lanqas nieqes. B’hekk, il-pjanti, ħxejjex jew siġar jikbru b’mod regolari u b’saħħtu. Jekk nistudjaw sewwa l-pjanti u s-siġar tagħna, dawn kapaċi jagħtuna ħjiel. Sinjali ta’
nuqqas ta’ ilma huma weraq mitluqin jew magħluqin, weraq li jisfaru u jaqgħu, friegħi nexfin, frott li jisfar u jaqa’, u pjanti u siġar mismutin u bla ħeġġa li jikbru u joħorġu għejjun ġodda. Mod ta’ kif tkejjel l-umdità hu li ddeffes zokk fit-taħlita jew ħamrija. Jekk jinżel bla ebda xkiel dawk it-tliet pulzieri fit-taħlita u tnax-il pulzier fil-ħamrija, allura nkunu qegħdin nagħmlu xogħolna sew.
Fertilizzazzjoni
F
ir-rebbiegħa, il-pjanti u s-siġar iraħħsu, jiżgħaru u jikbru permezz tas-sustanzi maħżuna internament. Fis-sajf, biex ikomplu jisbieħu u jagħtu l-frott irridu ngħinuhom bid-demel artifiċjali. L-aħjar li jingħata huwa d-demel artifiċjali kumpless u bilanċjat f’forma ta’ trab li jinħall. B’“demel kumpless” nifhmu demel li jkun magħmul minn sustanzi li l-aktar għandhom bżonn il-pjanti, bħan-nitrati (N), fosfru (P), putassa (K) u kubrit (S), u sustanzi li huma bżonjużi f’ammonti minuri bħal magneżju (Mg), żingu (Zn) u borju (B). Sustanzi bħal kalċju u ħadid iridu jingħataw separatament minn sustanzi oħra. Dawn il-fertilizzanti għandhom dejjem jingħataw wara li nsaqqu, għax in-nitrati u l-ħadid jinħallu faċilment, u malajr jinħaslu barra mill-qasrija jew ikunu fil-fond wisq biex jintlaħqu mix-xniexel. Għandna dejjem nitolbu lil tal-ħanut id-doża u l-frekwenza bil-miktub li rridu nagħtu. Ir-regola trid tkun aħjar ftit inqas milli żżejjed. Bil-kelma bilanċjat nifhmu li l-perċentwali ta’ kull sustanza hija l-istess jew qrib, ħalli niżguraw li l-pjanti jew siġar igawdu minn kollox (eż. NPK 12,12,17 jew 20,20,20 u mhux 0, 10,50).
SAJF 2015
Tajjeb li nkunu nafu għaliex il-pjanti għandhom bżonn dawn is-sustanzi. In-nitrati jgħinu l-pjanta tagħmel il-faxxina u tikber, il-fosfru jservi biex ilpjanta xxettel u trabbi l-għeruq, il-putassa biex tħaxxen iz-zkuk u l-friegħi kif ukoll tkabbar u ssajjar il-frott, il-kubrit isaħħaħ, il-magneżju u l-ħadid iħaddru, u l-borju jgħaqqad il-frott. Nixtieq insemmi d-demel naturali jew tal-annimali. L-importanza tad-demel tal-annimali hi li jtejjeb il-fertilità tal-ħamrija għax jgħin biex teħmer l-art, jaħżen u jrendi s-sustanzi fit-tul, iżomm l-umdità, iqawwi l-organiżmi benefiċjali fil-ħamrija, u jgħin ilpjanti biex jassorbu aħjar is-sustanzi. Meta nagħtu d-demel, tajjeb li dan ikun misjur u li nordmuh millewwel.
Kontroll tal-mard
L
-umdità għolja u t-temperaturi sħan jiffavorixxu l-mard, l-akari u l-insetti, u hemm bżonn li nieħdu azzjoni issa meta l-mard ikun fil-bidu tiegħu u mhux meta l-gwaj jew in-numru jitkattar. Mard tal-moffa, tas-sadid u tal-iswed, u mard ieħor ikkaġunat minn fungi għandu jiġi trattat b’funġiċida. Insibu funġiċidi b’azzjoni ta’ kuntatt u preventivi, u oħrajn sistemiċi jew kurattivi. L-akari nikkontrollawhom permezz ta’ akariċidi u l-insetti permezz ta’ insettiċidi. Hemm ħafna nsetti li huma polifagi, jiġifieri kapaċi jgħixu fuq pjanti diversi. Dawn huma l-briegħed tal-weraq, miskta, tripps, psilla, dubbiena bajda, diversi tipi ta’ susa tal-għeruq, tal-friegħi u tal-frott, u d-dubbiena tal-frott, illi hija l-flaġell tal-frott kollu. Hemm insettiċidi ta’ kuntatt u oħrajn sistemiċi. Jekk ma nifhmux għandna nieħdu kampjun u nitolbu parir mingħand tal-ħanut, naqraw sewwa t-tikketta u nimxu fuq l-istruzzjonijiet mogħtija. Ċerti nsetti, bħal miskta, ikun hemm bżonn li l-insettiċida jitħallat maż-żejt abjad biex insaħħu l-effett ta’ kontroll. Tajjeb ukoll li nieħdu d-drawwa u nużaw ‘sticker’ mal-bexx li jgħin biex il-bexx jeħel u jiksi sew il-friegħi, weraq u frott. Mhux rakkomandat li tbixx meta s-siġar ikunu bilward, meta jkun ir-riħ jew fix-xemx. Tajjeb li wieħed dejjem jipprova jagħżel bexx bl-inqas impatt ambjentali bħal dawk użati fil-biedja organika u alternattivi oħra bħal kimiċi ta’ oriġini veġetali,
19
estratti ta’ batterji, nases bil-kulur, nases bil-lixka u l-valenu, u nases bid-dawl. Ċerti mezzi mekkaniċi bħal ħart, żabra, u użu ta’ xbieki u dakron ukoll jgħinu.
Xogħol ieħor
G
ħandna sena li tipprometti fix-xita, u l-ħaxix selvaġġ irnexxa u kiber fuq li kiber. Għalhekk il-kontroll tal-ħaxix irid ikun ta’ spiss u f’waqtu, biex ma nħalluhx jikber iżżejjed, jikkompeti ma’ pjanti li nkunu nkabbru, u ż-żergħa. Il-kontroll isir permezz ta’ erbiċidi silettivi u oħrajn le, b’mezzi mekkaniċi, pereżempju bl-użu ta’ ‘grasscutters u mowers’ u tinqix, ħsad u ħart. It-tinqix u l-ħart jgħin ukoll biex jonqos it-telf ta’ umdità mill-ħamrija kkawżat mill-evaporazzjoni, u jippermetti li l-arja tilħaq l-għeruq. Il-bidu tas-sajf huwa żmien tajjeb sabiex tlaqqam bil-għajn xitel tat-tin, frott irqiq, naspli, żebbuġ u ċitru, u bil-kuruna selvaġġ li jkun ħaxxen iz-zokk jew siġar maturi li l-varjetà rridu nibdluha. Dan huwa żmien tajjeb li niżbru s-siġar taċ-ċitru u tal-ħarrub. Siġar, arbuxxelli u xeblieka oħra nistgħu niżbruhom b’mod ħafif biex nagħtuhom l-arja u d-dawl, u nrażżnu l-kobor tagħhom. Siġar tal-frott għandna nneħħulhom ir-radikal jew ibgħal li joħroġ minn taħt it-tilqima. Id-dwieli għandhom jiġu rmundati u mnaqqsa mill-weraq żejda minn madwar l-għenieqed. Taħwil ta’ siġar mhux irrakkomandat ħlief għallbajtar tax-xewk. Għal min għandu l-ilma bixxebgħa mill-ħwienet tal-ġardinaġġ, faċilment insibu xitel tal-fjuri u tal-ħaxix tal-borma lesti għattaħwil. Għal tmiem l-istaġun wieħed irid jaħseb biex jiżra’ s-silla mhux trattata u l-patata tax-xitwa. Ma jonqosx il-qtugħ u l-ġabra tal-frott. Dan ixxogħol irid isir filgħodu kmieni, inkella fit-tard. Jekk nagħmluh f’ħinijiet aktar sħan tajjeb li npoġġu l-frott għad-dell biex jibred. L-għajnbaqar, pruna, tuffieħ, u l-lanġas, tajjeb li naqtgħuhom ftit nejjin u nħalluhom isajru ġewwa, u b’hekk nevitaw li nbixxu żżejjed. Nawguralkom il-ħidma t-tajba.
20 NISĠET ARTNA
Kif jinġabar kampjun tal-ħamrija u l-analiżi tiegħu Michael Sciberras
L-importanza tal-analiżi tal-ħamrija
L
-analiżi kimika tal-ħamrija hija bżonjuża għaliex fuqha jistgħu jingħataw pariri tekniċi kif ukoll rakkomandazzjonijiet ta’ fertilizzanti li wieħed għandu jferrex biex itejjeb il-produzzjoni tal-uċuħ tar-raba’. Huwa fl-obbligu ta’ kull min iferrex xi tip ta’ fertilizzant, kemm artifiċjali jew demel naturali fuq l-uċuħ tar-raba’, illi jagħmel analiżi tal-ħamrija u pjan
ta’ fertilizzazzjoni qabel jingħata l-fertilizzant. L-Aġenzija għall-Pagamenti tipprovdi għajnuna permezz ta’ miżura biex il-bdiewa jkopru l-ispejjeż marbuta mal-użu ta’ servizzi ta’ konsulenza għassettur agrikolu, fosthom biex jinżamm tagħrif u jsir ippjanar ta’ fertilizzazzjoni. Huwa importanti li l-analiżi tal-ħamrija ma ssirx biss meta l-ħxejjex juru sintomi ta’ nuqqas ta’ sustanzi iżda dan għandu jsir qabel ma jkun se jinżera’ xi wiċċ ġdid. B’hekk, ilbidwi jkun jaf kemm għandu sustanzi fil-ħamrija u kemm għandu jferrex fertilizzant sabiex jissodisfa d-domanda ta’ sustanzi tal-prodott li jkun ser ikabbar. B’hekk jitnaqqas ukoll ir-riskju li fertilizzant żejjed, b’mod speċjali n-nitrati li jinżlu mill-ħamrija permezz tax-xita u tisqija, jispiċċa fl-ilma tal-pjan. Ta’ min jgħid illi jekk il-fertilizzanti jiġu applikati f’ammonti żejda, il-ħxejjex juru effetti ħżiena, bħal nuqqas filproduzzjoni. L-analiżi kimika tal-ħamrija ġewwa l-Laboratorju tal-Ħamrija u l-Ilma għat-Tisqija fi ħdan id-Direttorat għas-Saħħa tal-Pjanti li jinsab l-Għammieri hija maqsuma fi tliet kategoriji: il-pH tal-ħamrija li tindika jekk il-ħamrija hix aċiduża jew alkalina, l-imluħa fil-ħamrija li tista’ tiġi kkawżata minn applikazzjoni żejda ta’ fertilizzanti jew minn tisqija b’ilma mielaħ, u l-ammont ta’ sustanzi fil-ħamrija li huma n-nitrat, ilfosfat u l-potassa. Dawn is-sustanzi huma importanti għall-iżvilupp naturali tal-pjanta jew prodott li jkun qiegħed jitkabbar, u huma l-bażi biex fuqhom jinbena l-pjan ta’ fertilizzazzjoni. Għalhekk huwa importanti li l-kampjun tal-ħamrija li fuqu tkun ser issir l-analiżi jkun inġabar b’mod tajjeb u kif suppost, biex jingħataw riżultati u pariri tajba.
Ġbir ta’ kampjun ta’ ħamrija permezz ta’ auger
SAJF 2015
Kampjun tal-ħamrija
H
uwa importanti li l-medda art minfejn ikun ser jittieħed dan il-kampjun tkun uniformi. Pereżempju jista’ jagħti l-każ illi f’ċerti żoni tal-għalqa jkunu ġew applikati xi fertilizzanti, għalhekk f’dan ilkaż għandhom jittieħdu kampjuni separati, wieħed minfejn ikun ġie applikat il-fertilizzant u l-ieħor mill-bqija tal-għalqa. Iridu wkoll jittieħdu kampjuni separati f’każ li l-għalqa tkun imħawla bi prodotti permanenti bħalma huma s-siġar tal-frott. Kemm jista’ jkun wieħed għandu jevita t-truf tal-għalqa. Issa ladarba l-għalqa tkun ġiet imqassma f’biċċiet, iridu jittieħdu minn tal-inqas ħmistax-il kampjun
21
ħamrija minn ħdejn u taħt is-siġar f’fond ta’ tnax-il pulzier (30 ċentimetru).
X’għandu jsir wara li jkun inġabar il-kampjun finali talħamrija?
B
ħalma diġà ġie spjegat, wara li jkun inġabar ilkampjun, huwa importanti li l-ħamrija titpoġġa ġo borża tal-plastik nadifa. Boroż ikkontaminati b’xi bexx jew fertilizzanti għandhom jiġu evitati. F’dan l-istadju, il-ħamrija trid tiġi protetta minn xi kontaminazzjoni esterna. Huwa importanti li fuq il-borża titniżżel ir-referenza tal-kampjun u d-dettalji ta’ min ġabar il-kampjun. Dawn jinkludu l-isem u l-indirizz tal-individwu, in-numru talkarta tal-identità u n-numru tal-għalqa (“parcel number”) f’każ li l-għalqa tkun reġistrata. Wara dan il-proċess, il-kampjuni jistgħu jinġiebu fil-Laboratorju tal-Ħamrija u l-Ilma għatTisqija ġewwa l-Għammieri. Huwa importanti li l-individwu jitkellem mal-uffiċjal inkarigat dwar ittip ta’ analiżi li jkun irid. Għal aktar tagħrif wieħed jista’ jċempel fuq 22924120.
Trattament tal-kampjun tal-ħamrija qabel l-analiżi
żgħir tal-ħamrija minn dik il-parti tar-raba’ li tkun ser tiġi analizzata. Dawn il-kampjuni għandhom jinġabru billi wieħed jibda miexi fuq forma tal-ittra “W” matul l-għalqa. Kull kampjun jinġabar permezz ta’ strument żgħir tal-metall jixbaħ trabixu’ (auger) jew permezz ta’ kazzola. Il-kampjun għandu jinġabar minn fond ta’ madwar sitt pulzieri (15-il ċentimetru). Wara li jinġabru l-ħmistax-il kampjun mill-għalqa kollha, dawn iridu jitqiegħdu ġo barmil u jitħalltu sewwa. Huwa importanti li l-ħamrija titħallat sewwa sabiex b’hekk ikun inġabar kampjun ħamrija li jirrappreżenta l-għalqa kollha. Minn din it-taħlita, l-individwu jrid iġib daqs kilo` ħamrija ġo borża talplastik nadifa, bl-inqas ammont possibbli ta’ ġebel. Kampjuni li jittieħdu minn serer għandhom jinġabru minn taħt ix-xtieli u l-passaġġi għandhom jiġu evitati. F’każ ta’ ġonna jew għelieqi fejn hemm siġar tal-frott imħawla, għandhom jittieħdu ħmistax-il kampjun
Iffiltrar tal-ħamrija biex issir l-analiżi kimika
22 NISĠET ARTNA
L-Imnarja
L-istorja tiċċelebra l-bżulija tal-bdiewa u r-raħħala Alden Grima
I
l-festa tal-Imnarja hija waħda mill-aktar festi importanti fil-kalendarju kulturali Malti. Il-festa tad-29 ta’ Ġunju, illi fiha niċċelebraw lill-Appostli San Pietru u San Pawl tmur lura ħafna fiż-żmien, aktarx qabel il-wasla tal-Kavallieri fl-1530. Ir-Rumani kienu jiċċelebraw festa pagana msejħa “Luminaria”, li tagħha, il-lessema “Imnarja” hija korruzzjoni. Fil-lejl tad-29 ta’ Ġunju kienu jinħarqu għadd ta’ fjakkoli u ħġejjeġ. Għall-bdiewa ta’ dari, l-Imnarja kienet festa kbira li taħbat propju wara l-ħsad. Bla dubju, illum hija l-akbar festa agrarja f’Malta li fiha niċċelebraw il-bżulija u l-ħidma sfiqa tal-bdiewa u r-raħħala Maltin. Fl-antik, il-bandu kien jinqara nhar it-twelid ta’ San Ġwann, festa li taħbat fl-24 ta’ Ġunju u l-qari kien isir fl-Imdina u r-Rabat. Illum, il-festi tal-Imnarja jitħabbru permezz tal-bandu fi tmiem il-ġimgħa ta’ qabel it-28 ta’ Ġunju. Il-bandu jinqara l-Belt Valletta, imbagħad l-Imdina u wara, ir-Rabat. Fl-Imdina ssir purċissjoni bil-parteċipazzjoni ta’ grupp ta’ skawts u membri tas-Soċjetà Agrarja. Jinġarru wkoll il-paljijiet illi jkunu se jingħataw lir-rebbieħa tat-tiġrijiet ta’ nhar l-Imnarja. Kif il-purċissjoni toħroġ mill-Imdina, jingħaqdu magħha parteċipanti mill-pubbliku li jġibu magħhom żwiemel għerien miżmuma fuq il-brilja. Il-purċissjoni tieqaf quddiem inniċċa storika ta’ San Pawl li tinsab fis-Saqqajja, u hawn jitbierku l-paljijiet. Lejlet il-festa ta’ San Pietru u San Pawl, jiġifieri fit-28 ta’ Ġunju, wara nofsinhar tintrama l-wirja agrarja taħt it-tinda talBuskett, wirja tradizzjonali li ilha ssir mill-1854. Filgħaxija jkun hemm għana mal-kitarri, ikel u nbid sa kmieni filgħodu. L-istuffat tal-fenek u l-fenek moqli fit-tewm huma żewġ platti sinonimi mal-festa tal-Imnarja. Fl-antik, in-nies li jinġabru l-Buskett f’Lejlet l-Imnarja kienu jorqdu taħt is-siġar sabiex l-għada jisbħu hemm. Mas-sbieħ tad-29 ta’ Ġunju, fil-Buskett jibdew jaslu r-raħħala li jtellgħu l-bhejjem tagħhom għall-wirja, u wara li dawn ikunu sabu posthom terġa’ tinfetaħ il-wirja għall-pubbliku. Issir ukoll kompetizzjoni tal-ħlib tal-mogħoż. Għall-ħabta ta’ nofsinhar jitqassmu l-premijiet u l-paljijiet lill-parteċipanti. Wara nofsinhar jintlaħaq il-qofol tal-festa bit-tiġrijiet tal-bhejjem: ħmir, bgħula u żwiemel, tradizzjoni li ilha ġejja minn żmien il-Kavallieri. Dawn isiru fi Triq itTiġrija, taħt is-Saqqajja. Fi żmien il-Kavallieri kienu jsiru tiġrijiet tas-subien, taliskjavi, tal-irġiel u tal-ħmir. Kienu jsiru wkoll tiġrijiet tal-bgħula, dwieb u żwiemel. Il-Gran Mastru kien jara t-tiġrijiet u jqassam il-paljijiet mil-Loġġa tal-Paljijiet; dik il-binja f’forma ta’ ħnejja li hemm f’nofs it-telgħa tas-Saqqajja. It-tiġrijiet kienu jsiru fuq id-dahar u mingħajr sarġ. Illum isiru tiġrijiet bis-srieken ukoll. Il-festa tintemm bl-għoti tal-premijiet tat-tiġrijiet. Hekk tajna titwila lejn il-festa tal-Imnarja, festa b’għeruq reliġjużi li żviluppat minn storja u tradizzjoni għal kif niċċelebrawha llum.
Il-baqar wara l-kompetizzjoni tal-Imnarja
SAJF 2015
23
Għerf ġensna Christopher Bonnici
I
nsellmilkom u nilqagħkom għal din ir-rokna li se tibda tkun magħkom il-qarrejja sabiex tanalizza xi qwiel jew idjomi relatati mal-istaġun li nkunu fih. Ħajr lil James Piscopo u lil Ramona Borg talli kkuntattjawni sabiex nibda nagħti sehmi fuq dan il-magazin interessanti. Irridu nżommu f’moħħna li bosta minn dawn il-qwiel għaddew minn tradizzjoni orali, jiġifieri bil-fomm minn ġenerazzjoni għall-oħra, sakemm inqala’ Mikiel Anton Vassalli u beda jiġbor l-għerf tal-poplu. Irridu napprezzaw ukoll, illi l-proverbji ma kinux jingħadu l-istess f’kull post, u dan minħabba d-djaletti u l-varjazzjonijiet ġeografiċi ta’ pajjiżna. U la semmejna lil Vassalli, biex nikkonfermaw l-effett tad-djaletti, naraw li fi studju li kien għamel sab illi f’raħal twelidu biss, f’Ħaż-Żebbuġ, kien hemm ħames djaletti differenti, Dan jikkonferma kemm kien hemm varjazzjonijiet differenti ta’ djaletti. Mela tlaqna bl-ewwel qawl:
Meta x-xitwa ttir, jiġi s-sajf, kapott (jew kabozza) tal-fqir F’dan il-qawl, insibu lil min juża l-kelma “kapott” u lil min juża “kabozza”. Il-kapott jew kabozza huwa tip ta’ lbies. Nimmaġinaw Malta ta’ mijiet ta’ snin ilu: tallaba fit-toroq, mingħajr għaxja ta’ lejla, bla saqaf fuq rashom. Ara kif kienu jittertqu bil-maltemp u bil-ksieħ fix-xhur xitwin, u kemm kienu jittamaw li ma jdumx ma jfiġġ is-sajf, illi għalhekk bħal donnu kien “libsa” għalihom, għax għallinqas ma jittertqux bil-bard kif kien jiġrilhom fix-xitwa. F’dan il-każ, il-kelma “kabozza” tikseb tifsira konnotattiva, jiġifieri metaforika. Il-libsa mhux biss tgħatti fejn tintlibes, imma tipprovdi s-sħana lill-ġisem, u bħalma fix-xitwa nilbsu iktar ħwejjeġ sabiex nisħnu millksieħ, fis-sajf innaqqsu minnhom minħabba s-sħana. Naturalment, il-foqra ma kellhomx din l-opportunità, u msieken kienu jittamaw fil-ħniena tal-proxxmu għall-għajnuna, u fil-ħniena tal-Ħallieq sabiex bit-temp illi jipprovdi, ma jbatux il-ksieħ. U dan ieħor illi smajt Għawdex:
Għal Santa Marija aħseb biex tkala ċ-ċimi Meta staqsejt dwaru, sajjied Għawdxi qalli li dik li f’Malta nsejħulha kannizzata tas-sajd, huma jgħidulha ċima... Lanqas temmen hux?! Tant aħna żgħar u dawn id-differenzi kollha bejnietna! Insomma, f’nofs dan l-istaġun niltaqgħu mal-festa ta’ Santa Marija, festa li viċin tagħha jibda s-sajd għal-lampuki, u għalhekk fi żmien din il-festa kont tara lis-sajjieda jagħmlu l-aħħar preparamenti sabiex jibdew jistadu għall-ħut li fih tant nutrijenti tajbin għal saħħitna. Inselli għalikom u nawguralkom is-sajf it-tajjeb, b’xi ftit mistrieħ ukoll.
SEGRETARJAT PARLAMENTARI GĦALL-BIEDJA, SAJD U DRITTIJIET TAL-ANNIMALI