Samenvatting
SAMENVATTING - Deel 24: De Nederlandse Maritieme Cluster
Dit boek geeft de resultaten van een monitor naar de economische structuur en betekenis van de Nederlandse maritieme cluster voor het jaar 2002. Het onderzoek werd in opdracht van de Stichting Nederland Maritiem Land uitgevoerd door Policy Research. De inzichten en evoluties die ten opzichte van eerder basisonderzoek voor het jaar 2002 konden worden opgetekend, vormen de basis voor een aantal concrete aanbevelingen naar bedrijfsleven, overheid en politiek. Een Agenda voor de toekomst aan het einde van het boek vat de belangrijkste uitdagingen en acties samen. Deze samenvatting volgt de structuur van het boek, waardoor de lezer steeds exact weet waar de verschillende inzichten in detail kunnen worden gevonden.
f/ Aanleiding De door Policy Research uitgevoerde studie voor de maritieme cluster werd in het jaar 2000 afgerond met de rapportage ‘De Nederlandse maritieme cluster: aanbevelingen voor overheid en bedrijfsleven’. Het Bestuur van de Stichting Nederland Maritiem Land heeft op basis van dit basisonderzoek haar prioriteiten bepaald en vooral op het vlak van clusterbrede thema’s als communicatie, arbeidsmarkt/opleiding, export en innovatie een aantal zaken voortvarend opgepakt. Exportinspanningen zijn meer gebundeld, promotie-inspanningen voor de arbeidsmarkt zijn opgezet en innovatie wordt gestimuleerd door samenwerking met kennisinstituten te bevorderen.
© Stichting Nederland Maritiem Land
-xix-
Samenvatting
Een actueel beeld van de maritieme cluster, met accurate data voor het jaar 2002, laat toe de meest recente ontwikkelingen op de voet te volgen en inspanningen en acties waar nodig bij te sturen.
g/ Meten van omvang en dynamiek cluster Gelet op de trends qua internationalisatie heeft het onderzoek zich naast het in kaart brengen van structuur en economische betekenis ook gericht op een analyse van de dynamiek, vooral in de vorm van het uitvoeren van een nulmeting. De aanpak voor de analyse sluit naadloos aan bij de methodologie gebruikt voor het reeds genoemde basisonderzoek. Vanuit een aanpak op maat van de sectoren werd een robuuste inschatting van de ontwikkeling van de verschillende (deel) sectoren binnen de cluster verkregen. De ontwikkelingen binnen de sectoren werden getoetst met meer dan veertig key-players teneinde de in kaart gebrachte ontwikkelingen optimaal te kunnen duiden. Voor het meten van de dynamiek van de sectoren in internationaal perspectief werd, in aanvulling op de gevoerde gesprekken, een uitgebreide enquêtering onder meer dan 1 200 bedrijven gehouden. De aandacht is daarbij vooral uitgegaan naar organisatorische, financiële en werkgelegenheidsaspecten van internationalisatie.
h/ De maritieme cluster in 2002 De maritieme cluster bestaat uit ongeveer 11 500 bedrijven die samen, inclusief hun toeleveranciers, een bijdrage van 2.9% leveren aan het Bruto Nationaal Product (BNP). De sector realiseert direct een toegevoegde waarde van 9.5 miljard € op jaarbasis. Indirect komt daar nog eens 3.1 miljard € bij, zodat de totale bijdrage uitkomt op 12.6 miljard €. De terugvloei naar de overheid bedroeg in 2002 in totaal ruim 4.5 miljard € op jaarbasis. De maritieme cluster draagt met haar 12.5 miljard € export meer dan gemiddeld bij aan de uitvoer van de totale Nederlandse economie. Voor de cluster wordt het aandeel export, exclusief de Koninklijke Marine, geraamd op 63% van de omzet. -xx-
© Stichting Nederland Maritiem Land
Samenvatting
De maritieme cluster creëert werkgelegenheid voor 190 000 personen, waarvan ruim 135 000 direct. De Nederlandse maritieme cluster telt ongeveer 500 à 600 Nederlandse moederbedrijven met minstens één buitenlandse nevenvestiging. Het volgen van de klant, kostenfactoren en toegang tot afgeschermde markten zijn de belangrijkste motieven voor de buitenlandse expansie. De leader firms van Nederlandse origine bieden in het buitenland werkgelegenheid voor ongeveer 34 000 personen3. Een vergelijkbaar aantal ondernemingen in de maritieme cluster is in handen van buitenlandse moederbedrijven. De keuze voor Nederland blijkt voornamelijk gebaseerd op de aanwezigheid van de mainport Rotterdam met de bijbehorende infrastructuur, de aanwezigheid van sterke industriële clusters, de kwaliteit van Nederland als maritiem land en de geografische positie van Nederland (tijdszone). De buitenlandse bedrijven verschaffen in Nederland werk aan 9 000 personen. Deze werkgelegenheid is meegerekend in de 135 000 personen als hiervoor genoemd.
i/ Evolutie maritieme cluster 1997-2002 De maritieme cluster heeft sinds 1997 een tamelijk positieve evolutie gekend. De groei van de cluster bedroeg over de beschouwde periode 19% in termen van toegevoegde waarde. Dit is iets lager dan de 29% groei van het BNP, maar beduidend hoger dan de ontwikkeling in bijvoorbeeld sectoren als de metaalproducten (+14%) en basismetaalindustrie (-10%). Bovengemiddelde groei was er voor de sectoren zeevaart, waterbouw, watersport en maritieme dienstverlening. De andere sectoren situeren zich in een range van 14% tot 17%, met uitzondering van de visserijsector waarvan de toegevoegde waarde na een groei tot het jaar 2001 in 2002 terugzakte naar een vergelijkbaar niveau als in 1997. Figuur S.1 visualiseert de ontwikkeling van de directe toegevoegde waarde voor de onderscheiden sectoren binnen de maritieme cluster.
3
Het betreft de totale werkgelegenheid van deze bedrijven, ongeacht het aandeel hierin van de maritieme activiteiten. Niettemin vormen de maritieme activiteiten in de meeste bedrijven de hoofdmoot.
© Stichting Nederland Maritiem Land
-xxi-
Samenvatting
Figuur S.1 : Directe toegevoegde waarde per sector, 1997-2002* 3 000 2 631 2 500
1997
2002
2 260
2 000
1 500 1 044
1 034 1 000
916 793 598
434 493
500
686
677
898
785
770 525
522
641
386
464
579
261 264
*
Maritieme toelevering
Watersportindustrie
Maritieme dienstverlening
Visserij
Koninklijke Marine
Havens
Waterbouw
Binnenvaart
Offshore
Scheepsbouw
Zeevaart
0
In deze figuur is de grote jachtbouw (>24 meter) zowel bij scheepsbouw als watersportindustrie opgenomen; op clusterniveau is voor deze dubbeltelling gecorrigeerd.
Bron: Policy Research Corporation
De omvangrijke financiële relaties binnen de maritieme cluster zoals die in het basisonderzoek voor het eerst in kaart werden gebracht, in de jaren sindsdien verder bestendigd. De vraagcreatie vanuit de varende sectoren levert onverminderd een belangrijke impuls aan de andere sectoren. In totaal zijn de financiële stromen binnen de maritieme cluster goed voor ongeveer 3.6 miljard €. De meest recente ontwikkelingen, waaronder het door bezuinigingen op het Defensiebudget voor lange tijd opschorten van aankopen van schepen bij de Koninklijke Marine, de moeilijkheid voor de zeevaart om onder Nederlandse vlag eigen vermogen aan te trekken en (mede daardoor alsook door het ontbreken van een level playing field) de slechte orderpositie van de Nederlandse scheepsbouw, zetten de cluster onder druk. De groei in de periode 1997-2002 is in de meeste sectoren hand in hand gegaan met de verdere uitbouw van de export. In sectoren als de zeevaart, de offshore, de watersportindustrie en de maritieme toelevering is het aandeel export met meerdere procentpunten gestegen. Ook in de andere sectoren is het aandeel export verder geconsolideerd. Ten dele betreft de exporttoename een verschuiving
-xxii-
© Stichting Nederland Maritiem Land
Samenvatting
van de vroegere binnenlandse vraag, vooral omdat vanwege het ontbreken van een level playing field in sectoren als de scheepsbouw, orders meer en meer via buitenlandse dochterbedrijven lopen. Ondanks een groei in omzet en toegevoegde waarde hebben de geschetste ontwikkelingen niet geresulteerd in een stijging van de werkgelegenheid in Nederland. In totaal is de werkgelegenheid voor de cluster in Nederland met 1.8% of 3 500 personen gedaald. Daarvan neemt de inkrimping bij de Koninklijke Marine met 1 900 personen het leeuwendeel voor haar rekening. Een substantiële groei in Nederlandse werkgelegenheid kon voor geen van de sectoren worden opgetekend. Ten dele komt dit vanwege een toegenomen productiviteit. Verder dient opgemerkt te worden dat een deel van de groei in werkgelegenheid (vooral in de zeevaart alsook bij de maritieme leader firms) in het buitenland is gerealiseerd. Momenteel genereert de cluster in het buitenland werkgelegenheid voor – het reeds genoemde aantal van – 34 000 personen. De export van de maritieme cluster is de laatste vijf jaar gegroeid tot 63%, waardoor de maritieme cluster met 5.4% een gelijk aandeel in de export van de totale Nederlandse economie heeft kunnen behouden dan in 1997.
j/ Agenda voor de toekomst Het ondernemingsklimaat in een land vormt het belangrijkste kader waarbinnen de beslissingen van de internationaal opererende maritieme leader firms plaatshebben. Een beleid gericht op het behoud van sterke clusters dringt zich volgens het bedrijfsleven alsook de academische wereld onder aanvoering van professor Michael Porter op. Het Nederlandse maritieme bedrijfsleven pleit voor een (industrie)beleid dat net als het zeevaartbeleid een kader schept van waaruit zij internationaal op gelijke concurrentievoet kunnen werken als hun buitenlandse branchegenoten. Het bedrijfsleven acht de kans reëel dat zij op termijn (door haar aandeelhouders) gedwongen zullen zijn om de beslissingsmacht niet langer in Nederland te houden, in het bijzonder wanneer het ondernemingsklimaat elders meer stabiliteit en zekerheden biedt. In het bijzonder de fiscale aspecten van het internationaal on-
© Stichting Nederland Maritiem Land
-xxiii-
Samenvatting
dernemingsklimaat vervullen een belangrijke rol. Onzekerheden over de fiscale behandeling van investeringen speelt in een aantal sectoren nu reeds een doorslaggevende rol om vooral te kiezen voor uitbreidingen in het buitenland. De overheid zou zich vooral moeten richten op het ondersteunen van een duurzame ontwikkeling van ondernemerschap (arbeid, kapitaal, kennis en innovatie) en het behoud van gezonde maritieme bedrijven. De belangrijkste uitdagingen en verantwoordelijkheden voor de overheid zoals die door het maritieme bedrijfsleven worden gezien zijn: het bestendigen en op deelaspecten versterken van het ondernemingsklimaat (transparantie en eenvoud in regels, fiscale stabiliteit); het continueren en op punten reactiveren van het succesvolle zeevaartbeleid op zodanige wijze dat uitstralingseffecten naar de maritieme maakindustrie worden gerealiseerd, alsmede het opstarten van initiatieven voor het uitwerken van een (maritiem) ‘industriebeleid’; het behouden van internationale vanuit Nederland opererende maritieme leader firms (transparantie en lange termijn stabiliteit bij investeringsbeslissingen); het investeren in kennisopbouw, kennisbenutting en kennisoverdracht; het stimuleren van bedrijfsactiviteiten op het gebied van export en versteviging van de buitenlandse activiteiten van de Nederlandse maritieme bedrijven, zonder dat dit ten koste gaat van de kennisopbouw in Nederland; het bestendigen van de vraagsturende rol voor sectoren als waterbouw en Koninklijke Marine die belangrijke innovatieve prikkels voor het maritieme bedrijfsleven genereren. Het maritieme bedrijfsleven ziet uit naar een constructieve dialoog met de Nederlandse overheid teneinde de ontwikkelingen in de cluster op regelmatige basis te bespreken.
-xxiv-
Š Stichting Nederland Maritiem Land