Versión infantil de la Constitución Política de la República en idioma Ixil

Page 1

Tetz chit talintxa’ a

B’EK’ TETZ TIJLENAALIL TX’AVA’IL IXI’M

B’EK’ TETZ TIJLENAALIL TX’AVA’IL IXI’M

Tetz chit talintxa’

INSTITUTO DE JUSTICIA CONSTITUCIONAL adscrito o a la Corte de Constitucionalidad


INTEGRACIÓN DE LA CORTE DE CONSTITUCIONALIDAD 14 de abril 2015 – 13 de abril 2016 Presidenta Gloria Patricia Porras Escobar Magistrados Titulares Mauro Roderico Chacón Corado Héctor Hugo Pérez Aguilera Roberto Molina Barreto Magistrados Suplentes María de los Ángeles Araujo Bohr Juan Carlos Medina Salas Ricardo Antonio Alvarado Sandoval Carmen María Gutiérrez de Colmenares INSTITUTO DE JUSTICIA CONSTITUCIONAL, ADSCRITO A LA CORTE DE CONSTITUCIONALIDAD Fanuel Macbanai García Morales Director Ejecutivo

Constitución Política de la República de Guatemala Versión ilustrada para niñas y niños Corte de Constitucionalidad Serviprensa, S. A. PBX 2245-8888 4ta. edición, Corte de Constitucionalidad, 2016

Nos gustaría agradecer al Sistema de las Naciones Unidas en Guatemala (http://www.onu.org.gt), a la Oficina del Alto Comisionado para los Derechos Humanos (http://www.ohchr. org.gt) y al Programa de las Naciones Unidas para el Desarrollo (www.gt.undp. org) por su apoyo y contribución financiera a esta publicación.

ISBN: 978-9929-688-44-5 Diseño e ilustración de portada: Corte de Constitucionalidad / Teresa Hurtado y Ana Lucía Meneses.

Sistema de las Naciones Unidas en Guatemala

“La traducción al idioma Ixil se realizó con el apoyo financiero de la Embajada de Noruega” Para reproducir total o parcialmente este libro o transmitirlo a través de algún medio: mecánico, electrónico, por copia u otros medios, debe citarse la fuente.

Al servicio de las personas y las naciones


K’UCHB’AL IVATZ AQ’ON Vib’ek’ u Tijlenaalil u Tx’ava’il Ixi’m a’e’ uma’l u nimla B’ek’e’ tetz u kunimla tename’, esta’nkooe’ uve’ jank’al chit o’ aaTx’ava’il Ixi’m la chit kuchuse’ ti’ qootziita’ kam qokeb’al ti’ uma’j aq’on as kam icha’xal la aq’ax sqej o’ aatenam. U nimla B’ek’e’ tetz Tx’ava’il Ixi’m a’e’ uma’l u k’ulb’al tib’ yole’ tetz unq’a molich xaaole’ ti qatine’ tu nimla txeechil. Echkole’ u yole’ vi’la’: A’ chit u Nimla B’ek’e’ ni alon uva’ jank’al chit unq’a uxhchile’ uve’ ati tu Tx’ava’il Ixi’me’ as q’alpumal chit tatine’, as eelachiil ivatz ti’aj tatine’ tib’a’nil tokeb’al itiichajil umpajte. Aal chit b’a’ne’ la ootziili uva’ u Nimla B’ek’e’ nitoksa iq’ii unq’a xaaole’ tuk’ unq’a talaj tename’ ti’ tokeb’al tilone’ ti’ unq’a tokeb’ale’ uva’ tib’a’nil, viyolone’ tu yolb’al as tuk’ unq’a vi’le’ uva’ kam nib’an ti tiichajil. Uma’tile’ tan la kuq’iilaqib’ eche’ uva’ qitz’in chit qib’ vatz u tx’ava’e’. A’e’ jununil unq’a tokeb’al xaaole’ sti’ as la lej tu B’ek’e’, nimal kuxh ka’te as atchan uva’ ti’chit tokeb’al itiichajil uma’j tal xvaak tuk’ talaj xaak uva’ la chit tootzii as la mox qoksa titxa’k as ech tok iq’ii u kutename’ Tx’ava’il Ixi’m la ib’ane’, tu uma’l u tenam uva’ val itxeechil atinchil stuul as k’ulel tib’ kuyol la ib’ane’. Tuk’ chit uma’l u nimla chiib’ichil, la vaq’ u Nimla B’ek’e’ setej tetz Tijlenaalil Tx’ava’il Ixi’m tu chit iyolb’elal tetz talintxa’il, tu chit yolb’al Ixil, aq’al uva’ jank’al chit unq’a talaj xvaake’ tuk’ unq’a tala xaake’ aatenam Ixil la chit tootzii u tokeb’ale’ ti’aj itiichajil as tuk’ unq’a uve’ kam la mox uchi la mox ib’ane’, echkole’ ti’ tootziile’ kam chit aq’onil nib’an u tijlenaalil u Tx’ava’il Ixi’me’ sqi’. Aak Magistrada Gloria Patricia Porras Escobar Q’esal Nuk’ich K’ojol Tzii ti’ B’ek’ Tx’ava’il Ixi’m.



XE’TEB’AL

Achveb’al chite’ u tename’ Tx’ava’il Ixi’m tan ataj tenam jatvatzul kuxh tilone’ tuk’ iyolone’, unq’a kutename’, u kutx’ava’e’, unq’a kuvitz chaq’aalae’ uve’ cha’xal tilone’, vixolone’ as tuk’ u tx’iib’al q’iie’ tetz chit vitiichajil u kutename’ Tx’ava’il Ixi’m nim chit talche’, as ti’ uva’ kaayil chit o’ la ilon isuuchil uva’ ye’ la sotzi as la atin o’ tu nimla txeechil tuk’ chit chiib’ichil. Echsti’e’ uve’ kat chee u Nimla B’ke’ tetz Tijlenaalil Tx’ava’il Ixi’m. A’e’ uma’l u b’ek’e’, uve’ nim talche’ tu Tx’ava’il Ixi’me’, tan tu tuuleb’ale’ atkat u kutiichajile’, as nitale’ ab’il chit unq’a uxchile’ la mox lochoni ti’ uva’ la ilax isuuchil qokeb’al o’ talintxa’. Cheel as tok kuk’uch uma’l u Nimla B’ek’e’ tetz Tijlenaalil Tx’ava’il Ixi’m see as se’ chit b’anel kat, ti’ uva’ k’ajel kat sqa’n as ye’xheb’il la b’anon uma’j va’le’xh see as la kuloch axh sti’ uva’ la pal axh stuul as la tx’ol a q’alat eeb’. B’axa chitu’ tok qal see uva’ kam tokeb’al junun xaaol ati as kam la uchi uva’ la mox b’anpi tetz chit xaaol aatenam, echkole’ unq’a uxhchile’ uve’ ab’il chitu’ la uchi la mox lochoni as la mox el vi’toj unq’a aq’one’ tetz chit Tx’ava’il Ixi’m aq’al uva’ la b’anax unq’a aq’one uve’ nital u Nimla B’ek’e’ tetz Tijlenaalil tenam. Niku sa’b’ela axh b’a uva’ la koj ooksa eeb’ stilil sti’ as la ootzii u tuuleb’al u aq’one’ uva’ as la mox emolo etib’ tuk’ unq’a uxhchile’ uve’ nitaq’ tzii ti’ u Nimla B’ek’e tetz Tijlenaalil Tx’ava’il Ixi’m, a’ chajaake’ uve’ tok xekeb’oj sqi’ tul uva’ tok kuchuse’, as tul tok alaxoj sqej uve’ kam chit unq’a qokeb’ale’ ati tu Tx’ava’il Ixi’me’ as ab’iste chit unq’a molich uxhchile’ ni taq’ iyol sqi’ uva’ la uchi la kuq’elu tu unq’a mama’la chaj aq’one’, xe’toj ve’t o’ sti’, a’e’ tan tok kuk’uchkan sevatz unq’a xaaole’ uve’ q’alonaal uve’ la lochoni as a’ chajaake’ tok xekeb’oj sqi’.


¡Kache! Ine’ u tal O’ane’,

Tok val tokeb’al vitiichajil unq’a uxhchile’ see A’e’ jank’al chit unq’ uve’ at ookeb’al sti’ Ti’ uva’ axh chit uma’l Xaaol, as eela chiil kuvatz Aq’al uva’ yexheb’il la ixvan u kutiichajile’.

¡Kache! Ine’, in u tal Q’uuq’e’, Tok chit val see kam chit inachax u q’alpu’me’ as, Kamkux ka’toj q’alpu’m sti’ Uve ati see’ tu Tx’ava’il Ixi’m.

Kache! Ine’, in uma’l u tal txokop aajaq’ a’

Tok val tokeb’al unq’a molich xaaole’ see’, Uva’ kam imolat tib’ as kam teq’ot tib’, Echkole’ kam itzumb’a’t tib’, as kam ichusat tib’. Ti’aj saach as, ti’aj joltu aq’on.

Kache! Ine, in tal B’alam,

Tok val isuuchil see kam molich aq’on ati tu Tx’ava’il Ixi’m Uva’ la b’anon u vatz ik’a’j u Tijlenaalil u qatine’ tu Tx’ava’il Ixi’m, Tok echuse’ sunk’atz kam teq’ole’ as la val setej kam chit nib’an jununilaj, Vootzale’ uva’ le sa’b’ela tootziile’ junun chit unq’a va’.


Jit kuxh o’ la ootziin u Nimla B’ek’e’, tan tuk’ axh umpajte, La uchi uva’ la ootzii, la xee’ as la k’uula. Xe’tojta o’ ti kuxaat tuuleb’al as tul uva’ la ootzii junun tuuleb’al as axh la tz’ajsan ve’te’ timoxtel junun aq’on aq’al uva’ la mox ootzii kam chit tijle’m jununilaj u B’ek’b’ale’. Ye’ kux tx’eb’o’n axh, oken kuxh tu vib’ey u Nimla B’ek’e’ Kumolq’i qib’ sti’ ti’ uva’ la kub’ensa qib’ uma’l q’alpunaal as la qa’qib’ ti’ u Nimla B’ek’e’.



K’UCHB’AL IVATZ AQ’ON 1. B’AXA AQ’ON : Unq’a Uxhchile’, kam chit aq’onil nib’an u Tijlenaalile’ sqi’.

12

La ti’a ti’ xaaol vatzaj iltza’l, vatzaj k’axk’o. Taq’on chit tijenaalil Tx’ava’il Ixi’m sqi’.

2. KA’PAJ AQ’ON: Tokeb’al junun chit itiichajil xaaol Ti uva’ at tokeb’al sti’ uva’ at isaj la ib’ane’ ti titzleb’al.

Q’alel as eelachiil ivatz la ib’ane’ Q’alel ti’ ib’anax kamaj kuxh aq’onil At tokeb’al sti’ uva’ tul la chee ipaav as la q’alaxi Tul uva’ yexnaj chee ixe’ ipaav ye’ la uchi la alax aapaav sti’ Ye’ la uchi la okeb’el totzotz La k’ujeb’ uma’l xeeonal ti’aj tetz eche’ uma’j u’uj, Katil kuxh la uchkat ixaane’. At tokeb’al sti’ uva’ la ijaj kamaj kuxh tetz uva’ nisa’. La kuxh uchi la oki tu unq’a b’anb’al b’ek’e’ unq’a Q’atb’al Tziie’ tetz Ijlenaal. La uchi la imol tib’ as la inuk’tib’ ti’ ik’uchat unq’a va’le’xhe’ uve’ ye’ nisa’.

20


La uchi la inuk’tib’ ti’ uma’j aq’on La uchi la tale’ kam chit uve’ nital itxumb’aline’. Q’alel kuxhtu ti kamaj kuxh nacho’m ni nima. At tokeb’al tuk’aj tetz kuxhtu’ vatz B’ek’. La maap tetz ta’n u B’ek’e’ La uchi la toksa ib’ii ti’ uma’j aq’on uv’a a’e’ cheesan tetz. Q’alel kuxhtu’ ti’ ib’anax kamaj kuxh aq’onil tuk’aj k’a’y Tokeb’al itiichajil junun xaaol Nim talche’ unq’a b’ek’e’ tzaanajlu jala a’.

3. TOXPAJ AQ’ON: Ti’ imolq’it tib’ ti’ uma’j aq’on.

46

3.1 Tokeb’al ti’ imolq’it tib’ U tatine’ ti’aj itzumb’a’t tib’ as tuk’aj italintxa’ Q’alb’al tetz uxhchil uva’ at uma’l kam yanajlu te ichi’ol, q’esla aama as tuk’ talintxa’. Tilon tenam. Tenam tetzk’aaol tib’ Chusb’e’m Saach Ti’ itz’akale’, la ilax itiichajil as ye’ la xe’t uma’ uxhchil sti’. Ti’ aq’on Ti’ ipuuajil tx’iib’al iq’ii tuk’ molb’al ib’ 3.2 Tokeb’al ti’ uva’ la toksa tib’ xo’laj unq’a uve’ nital tok ijlenaalil 3.3 Kam unq’a uv’a’ ye’ la uchi la ib’ane’ eche’ uve’ nital u B’ek’e’.


4. KAAPAJ AQ’ON: Tijlenaalil Tx’ava’il Ixi’m as ti’ viq’esalile’.

64

Aatenam as ti’ tu’aalil uxhchil Aq’on ti’ tijle’m xo’l tenam. B’anol tojtzil b’ek’b’al: tu tetz Tijlenaalil Tx’ava’il Ixi’m (Congreso de la R.) Nuk’b’al Tijlenaalil: Ijlenaal, Ka’v ijlenaal, B’anolaj ivatz tijlenaalil Tx’ava’il Ixi’m. Q’esal Q’atb’al Tzii: Nimla Q’atb’al Tzii, B’anol isuuchil B’ek’b’al as ib’ek’b’al ti’ itxaap Tijlenaalil tenam. Pich’un taq’on tijlenaalil Tx’ava’il Ixi’m Ib’aal ipuaajil Tx’ava’il Ixi’m Inuk’axe’ as it’ub’it tib’ tijlenaalil Tx’ava’il Ixi’m Unq’a sole’ K’otb’al Itzib’lal paav Nimla Txansab’al tetz mam tenam. Tijlenaalil/Iq’esal talaj tenam. Tzii ti’ B’ek’b’al as Itzii Q’alb’al tetz B’ek’ Ootziin tetz Nimla B’ek’ Txansab’al tetz unq’a tokeb’al xaaole’ Ti’ Ijalpul Nimla B’ek’b’al


ON ’ Q A B ’ A XA

, l i h c h x u l Uma’

. ’ e m ’ i Ix l i ’ a v a x’ T u l i l a a n e l j i t n o ’ Kam taq

12


13


A A X O J ’ L A M U

B ’ I T T I A L S I L K O TI’ T I N

14


u tijlenaalil u b’ek’e’ la toksa tib’ tilil ti’ uma’j Uxhchil tuk’aj tatine’.

15


TAQ’ON CHIT TIJLENAALIL U TX’AVA’IL IXI’ME’: U Tijlenaalil u Tx’ava’il Ixi’me’ nitaq’ tzii ti’ tilax kaayil unq’a uxhchile’:

e ’m u p ´ l ’a Q U

16

U b’ek’e’/ Q’atb’al tzii


U Xeenaale tetzaj uxhchil

U Txeechile’

U B’a’nla atinchile‘ tuk’ ch‘iisab’ tx’iib’al q’ii

17



O ’ Q N A J K A ’PA

l ’ a b e Tok a m a a Juna 18


19


Kajayil chit unq’a uxchile’ at chit tokeb’al vitiichajile’ tul uva’ atike tu tx’aa tuk’ itxutx tu b’eluval tx’umil Atik tu yol uva’ ye’ la k’axbisali as la xeep tatine’

20


TOKEB’AL ITIICHAJIL

XAAOL

21


Tu tename’ Tx’ava’il Ixi’m Kajayil chit unq’a uxhchile As tokichal chite’ u q’alpume’, Kuxh ixoj, k’uxh naj, tzumle’le Moj ye’ tzumle’le eela tilon ivatz As eela taq’ax ti b’a’nil ti’aj taq’on.

Q’ALPU’M TI’ U EELACHILE’

22


Q’APLUMAL TI’ IB’ANAX KAMAJ KUXH AQ’ONIL

Jank’al unq’a kame’ uve’ nitaq’ u b’ek’e’ itzii sti’ as la uchi La b’anaxi, echkoj unq’a uve’ uva’ ye’ ni taq’ u b’ek’e’ tzii sti’ As ye’ la uchi uva’ la mox b’anpi.

Q’ALPU’M TI’ NACHK’ULA’M, NACHB’AL TIIXH.

Kajayil chit o’ Aa Tx’ava’il Ixi’m at qokeb’al sti’ uva’ Kam kunachone’ ti qulsat Tiixh skuk’u’l echkole’ Unq’a nacho’me’ tetz chit mam kuk’uy.

23


AT TOKEB’AL UVA’ LA CHEE UMA’J OKSANIB’ STI.

La uchi la toksa tib’ uma’j q’atol tzii oksanib’il ti’ uma’j uxhchil Uva’ la kuxh tijle uma’j paav. Ye’ la ib’ane’ uva’ la kuxh alaxi uva’ aapaav chitu’ asoj ye’xnaj Ab’il iyol vatz uma’j Q’atol Tzii, tu chit vijikil u b’ek’e’ as la Ik’uche’ uva’ jik chit niyolone’.

24

? ¿


YE’L IPAAV XAAOL ATI TI’ TALCHE’ TUL UVA’

YE’XNA CHEE IXE’AL TI JIKIL MOJ ATCHITU’ MOJ YE’LE. Jank’al chit unq’a uxhchile’ uve’ nitijle uma’j paav jit aapaave’ ta’e’ Asoj ye’xhkam cheenaj ixe’al pet techenal la k’uchpi moj atchit u paave’ Moj ye’xhkam as vatz uma’l Q’ato Tzii.

!

ttaar reeaa

!

reaa ttaare

a ea tta arre

25


26

YE’ LA OKEB’EL QOTZOTZ / KAB’AL.


Ye’xhib’il la okeb’en uma’j otzotz, uma’j kab’al aso ye’ nitaq’ Vib’aale’ tzii sti’, asoj ye’ nisa’ pet tuk’ chit uma’l u u’uj uva’ K’ojol Tzii b’anol tetz, as ye’ la ib’ane’ asoj yexna ku’saj, as ye’ La ib’ane’ asoj aal isotz ve’t saj ti’ itz’otine’ as tul kuxh uva’ At vib’aal u otzotze’.

HIT ITZII C ’ TUK ’L Q’ATOL A UM TZII

KUXH LA TUL VAAJIL OON ICH Q’ALA’M CH’

A’I TUL UVA’ LA Y ON VAAJIL LA O H KU’ Q’II. CH’IC

27


KAM IKOLAX UMA’J

AB’EN U’UJ

Eche’ uma’j ab’en tzii, moj uma’j tu’aal ootziib’al Kamaj kuxh u’ujil, ab’en u’uj tetzaj ab’en tzii Ye’ la uchi uva ab’il kuxh la pich’un ti’ isik’leta’ Asoj ye nitaq’ vib’aale tzii sti’, pet moj uma’j Qatol Tzii la alon uva’ la ilaxi.

28


Kaayil chit o’, q’alpumal kuxh o’ as la kuxh uchi kati’ch kuxh kub’ene’ La el o’, la ok o’, la uch kukaae’, la uch kuxaane’, echkole’ uva’ la ku Jalpu qatinb’al, ti’ kub’ene’ tu ma’toj tenam tuuleb’al u Tx’ava’il Ixi’me’.

Q’ALPUMAL KUXH O’, LA KUXH QILE’ KATI’CH KUB’ENE’

29


AL ’ B E K O Q AT AJ J U K A L ’ STI’ UVA B’AL I ’ U K J ’ A UM

30

Jank’al chit unq’a xaaole’ aatx’ava’il Ixi’m, at tokeb’al uva’ la Uchi la ijaj uma’j ku’ib’al ti’ tilax isuuchil vatz unq’a b’ek’b’ale’ As at vinaj laval q’ii ti’ talax yol sti’ la ib’ane’.


30

H O’ X U K L A M U P Q’AL K O’ O A L I H C U UVA’ LA NB’AL TU UNQ’A B’A ALIL A N E L J I T Z T B’EK’E’ TE I’M. X I L ’I A V ’A X T

Aq’el tzii sti’ uva’ kajayil kuxh xaaol la uch toke’ tu unq’a atinb’ale’ uve’ atkat u Ilol isuuchil uma’j tza’l ti’ uva’ la ilax tokeb’al vitiichajil xaaol echkole’ tu q’atb’al tziie’.

31


32


QOKEB’AL TI’ KUNUK’AT QIB’ AS TI’ KUMOLAT QIB’ TI’ UMA’J KUK’UCHATA’ KAM NIKUSA’. At tu kuq’ab’ uva’ la uch kunuk’at qib’ as la uchi la kuk’uche’ ti’ uma’j Kam uva’ ye’l o’ b’a’n koj qatine’. Unq’a aatename’ la uchi molat tib’ kamaj kuxh sti’ echkole’ ti’ ijajax Uma’j kam, ti’ iyolb’el uma’j tijle’m ijlenaal, moj ti’ ijajax uma’j b’a’n Ta’ne’ tan kam uve’ nital u b’ek’e uva’ at tzii sti’ as unq’a uve’ ve ye’l Tzii sti as ye’ la b’anpi.

AT TU KUQ’AB’ UVA’ LA KUNUK’ QIB’ TI’ UMA’J AQ’ON At tulaj kuq’ab’ uva’ la uchi la qoksa qib’ xo’l joloj molich xaaol Uva’ ti’ uma’l u ch’iichil, a’ la eq’olal tetz uva’ kam nijaj taama Uma’j xaaol, asoj la b’ix tivi’ pet ye’ la ib’ane’ uva’ la kuxh Tx’iipi la ib’ane’ asoj ye’ nisa’. Ta’nkuxhe’ tan tul la tx’akoni tu nimla Chusb’alib’e’ tan la isa’ moj Ye’la isa’ at chit ve’t tzii sti’ as techal la oki xo’l unq’a uxhchile’ uve’ Tx’akonaj ve’te’ as nitaq’onvuve’te a’ kuxh u tijle’me’ la teq’ola tetz Xo’laj Q’atol Tzii, Xo’laj Aatz’ak, Xo’laj Ilol vatz tx’ava’, xo’laj ilol itz’ab’al, As kam kuxh ka’te uve’ la uchi la qoksa qib’ xo’laj as a’ve’t u qijle’me’ la Alon.

33


34


’ U H X U K L A M U Q’ALP UVA’ KAM NITITZ’ALE’ AS LA UCHI LA PAXSAL ITZI B’LAL

Unq’a aatename’ as ati tulaj iq’ab’ uva’ kam la titz’a as la mox tale’ ye’l xo’vichil sti’ la ib’ane’ as ye’xhab’il la alon ixovisal uma’j xaaol ti’ itxumb’aline’.

35


TX’IIB’AL Q’II ETZAMAL CHITU’ ECHE’ TX’AVA’ AS KAB’AL UMPAJTE. At qokeb’al sti’ uva’ la atin tx’iib’al kuq’ii echkole’ kukab’al tuk’ kutx’ava’.

36


LA UCHI LA EESAL U TX’IIB’AL KUQ’IIE’ TU KUQ’AB’ La uchi uva’ la b’anb’el unq’a tx’iib’al kuq’iie’ ti’ ib’anax uma’j aq’on. Ti unjoltoj xaaol uva’ ilochpu chitu’ nib’anpe’, eche uva’ tan la choope’. Tee vib’aal unq’a kab’ale’ moj tx’ava’ q’a tuk’ vi ja’mile’ ta’n u tijlenaal u kutename’.

37


’AL B E K O AT Q ’AN UMA’J KUB A L OKSA Q ’ A A L UV ’ON AS AQ i’

t s i i ’ Kub

La uchi kaa ab’ii ti’ unq’a kame’ uva’ axh la cheesan as axh b’itol tetz.

38


AT OOKEB’AL STI’ UVA’ LA B’AN UMA’J AQ’ON, K’A’Y, KAM UMB’OOJ LA CHEESA, AS TUK’ TAQ’ONVALE’ Tu tename’ Tx’ava’il Ixi’m as at qokeb’al sti’ uva’ la aq’onvo’, la uch kuk’ayine’, la qaltzi’ Kamaj kuxhtu’ as a’ la eq’olal tetz unq’a b’ek’e’ uva’ ye’ la kub’an uve’ uva’ nitale’ ye’ b’an.

39


TOKEB’AL UNQ’A

UXHCHILE’ U nimla B’ek’e’ tetz tijlenaalil Tx’ava’il Ixi’m Nitaq’ tzii sti’ uva’ at chit tokichal unq’a uxchile’ As k’uxh yexhkam nital stuul tan tokich chit xaaole’ Ati tu B’ek’e’.

40


NIM TOKEB’ALE’ UNQ’A B’EK’E’ UVE’ TZAANAJLU JALA A’ AS K’ULEL VE’T TIB’ IYOL U IJLENAALE’ STI’ Ataj B’ek’, tuk’aj tzii uva’ nuk’el ve’t ta’n unjoltu tenam jala a’ As vib’iie’ yol k’ulel vet tib’, a’e’ uve’ nitaq’ tzii ti’ tokichal Unq’a xaaole’, tu kutename’ as nitoksal iq’ii unq’a b’ek’e’ nuk’eltzan jala a’ As nim talche’ tiib’a unq’a B’ek’e’ tetz chit u Tx’ava’il Ixi’me’.

41



Q ’ O A N J A P T OX

42


43


O’ TUK’ UNQ’A QATINE’ Vib’ek’ u tijlenaalil u Tx’avai’l Ixi’me’ aq’el tzii sta’n uva’ la ok stilil as la ixo’ni unq’a uxhchile’ tuk’ unq’a tatinaj tib’e’ stuk’. Unq’a uxhchile’ uva’ tzumle’le as at u eelachiile’ xo’l chajaaki la ib’a ne’. Unq’a italintxa’ chajaake’ eela ivatz umpajte ti’ uma’j b’an as ti’ tokichal tulaj tijle’m, ti’aj techb’une’ as ti’aj taq’ax uma’j tijtzilal.

44


TILAXE’ AS IXO’NILE’

Unq’a uxhchile’ uve’ AATXAA, uva’ yanaj uma’j kam ti’ ichi’ol, tuk’ Q’ESLACHAJ AAMA, TUK’ TALAJINTXA’. U B’ek’e tetz tijlenaalil u tename’ Tx’ava’il Ixi’m la ixo’ni as la ok stilil ti’ tilax isuuchil unq’a xaaole uve’ aatxaa, echkole’ unq’a q’esla aamae’ umpajte tuk’ talaj talintxa’. La chit ilaxi vatz umaj ch’o’m , uva’ b’a’n koj tatine ti’ tilone’ as tuk’ unq’a titz’ab’ale’ umpajte.

45


Kajayil chit unq’a aatename’ tu Tx’ava’il Ixi’m at tokeb’al sti’ uva’ la ib’anb’e u b’anb’al tatine’ eche’ jejelkan ta’n mam ik’uy, eche’ uve’ xekel ti’ iyolb’et iyolb’al, unq’a itxumb’aline’, tuk’ unq’a ib’anb’ale’. U b’ek’b’ale’ tetz Tx’ava’il Ixi’m taq’on chite’ uva’ la ixo’ni as la ixe’ansa ti’ iyak’ine’ vitiichajil tatine’ tuk’ unq’a vib’anb’al unq’a aatename’, eche’ unq’a atimb’ale’ uve’ palnajlu kat unq’a mam ik’uy tename’ na’yla yol as ye’ la aq’ax yol sti’ uva’ la sojsal ivatz. U B’ek’e’ tetz Tijlenaalil Tx’ava’il Ixi’m la chit taqe’l tziie’ sti’ uva’ kam uve’ nitiz’ale’ as la uchi uva’ la paxsal itzib’lal as la lochoni ti’ tultaama unq’a BIIO’ME ti’ unq’a uve’ nimox ib’ite’. As la til isuuchil tatin ivatz unq’a vitz chaq’aalae’ uva’ ye la yansali.

IB’ANB’AL TATIN AAT ENAM

46


Jatvatzuleen kuxh tenam ati uva’ tetzk’aaol tib’ tuuleb’al oktzan u Tx’ava’il Ixi’me’ echsti’e’ uva’ la ilaxi, la xeepi, la nimal itzii, la oksal titxa’k unq’a ichusb’e’me’, as la ch’iisali echkole’ u toksa’mine’, unq’a yolb’ale’ tuk’ u jalb’altib’ yolb’ale’, tetz chit unq’a aatename’ uve’ ma’l kuxh ichonil tatine’. As u tijlenaalil u Tx’ava’il Ixi’me’ la inima itzii unq’a tename tetzk’aaol tib’ ti’ unq’a tokeb’ale’ ti’aj itx’ava’ jejelkan na’yla yol.

UNQ’A TENAME’ TETZK’AA0L TIB’

47


U Tijlenaalil u Tx’ava’il Ixi’me’ la chit taq’ ichusb’al unq’a aatename’ uve’ jejle’le as ye’l ixma’m vatz, ye’l jatxo vatz ati xo’laj la ib’ane’.

CHUSB’AL , CHUSB’E’M

CHUSB’AL, u chusb’alib’e a’e’ u b’a’nla b’eye’, nichuk u ch’iichile’ tuk’ u txumb’ale’ uva’ jikchit ich’ii uma’j xaaol la ib’ane’, u chusb’e’me’ tetz chit unq’a kame’ uve’ jik chitu’ as tuk’ vib’anb’ela’me’ tetz junun xaaol tetz chit u kunimla tename’ as tuuleb’al uma’toj tenam sunjalite.

48


Kajayil chit o’ at chit qokeb’al ti’ unq’a chusb’e’me’ uve’ xe’teb’al b’axa chusb’al, b’axa chusb’al, as ti ka’paj tanul chusb’al. Aalchit b’a’ne’ uva’ la chit toojela u tijlenaalil u kunimla tename’ taq’ax unq’a chusb’e’me’ tetz chusu tz’ib’, sik’le tz’ib’ as la aq’axi te unq’a xaaole’ uve’ ye’ ni tx’ol tz’ib’ as ye’ nisik’le tz’ib’ ti’ uva’ kajayil o’ la lochon o’ ti’ unq’a chusb’ale’.

Asoj at uma’j tenam uva’ jejle’l nimal xaaol stuul uva’ vatzuleen iyolb’al echkole’ u tename’ tetzk’aaol tib’, u chusb’e’me as la chit aq’axi tu ka’va’l yolb’al, a’ nitok katile’ tan la aq’ax u chusb’ale’ tu chit viyolb’al unq’a aatename’ as tu kaxhlan umpajte.

49


A A CH S 50


U Tijlenaalil u Tx’ava’il Ixi’me’ at tiq’ab’ uva’ la chit iyak’insa as la taq’ tzii uva’ la ok unq’a saache’ stuul. U saache’ as b’a’n tan nitoksa iyakib’al itiichajil unq’a xaaole’ ti’ uva’ ye’ la mox ch’o’ni.

51


B’A’NLA TIICHAJIL, XEEB’AL TI B’A’NIL

Seguridad dy AS LA AQ’AX AATZ’AK

Asistencia Socia TETZ UVA’Social B’A’N TATINE’ LA IB’ANE’

MÉDICAA RREECCEETTAA MÉDIC

52

Kaayil chit o’ as at qokeb’ale’ sti’ uva’ la ilax o’ ta’n uma’j aatz’ak tul la ch’o’n o’. u ijlenaale’ as at tiq’ab’ uva’ la chit til qatine’ uva’ b’a’n qatine’ as ye’ la ch’o’n o’. as uma’t ile’ tan la til isuuchil unq’a echb’ub’ale’ uve’ nitechb’ule’ tuk’ unq’a tz’akab’ale’ uve’ la kub’anb’e as b’an chitu’ la ib’ane’.


AQ’ON U B’eke’ tetz Tijlenaalil Tx’ava’il Ixi’m la chit taq’tib’e’ ti’ unq’a aq’onvile’ a’e’ la aq’on tzii uva’ jatva’l ch’ich’ la xe’t uma’j aqonvil aq’onvoj as jank’al la ya’ taq’onvu junun aq’onvil tu uma’l q’ii, as jatva’l tu uma’l aq’b’al asoj at aq’on aq’b’al as echet u choob’ale’ kani’ch la choopkat q’iil as kani’ch la choopkat aq’b’al ti’ junun uxhchil. Unq’a aq’onvile’ as at tulaj iq’ab’ tuk’ u b’ek’e’ uva’ la chit aq’ax uma’l u choob’al tetze’ as a’e’ uve’ ja’mil ch’o’ sti’, as la uchi uva’ la aq’ax iq’iil ti’leb’al junun aq’onvil la ib’ane’, echkole’ uva’ latel aq’ax ichoob’al u ti’leb’ale’, tuk’ u ma’toj choob’al tetz uva’ jatva’l kat ikuya ti’ unq’a aq’one’. Tu tename’ Tx’ava’il Ixi’m tza’l la aq’onvu unq’a talintxa’e’ uve’ ye’xna oon iyaab’ kaalaval. Jank’al unq’a b’a’ne’ uve’ at tiq’ab’ junun aq’onvil as ye’ la ib’ane’ uva’ la kuxh maapi.

53


L A ’ E IX JIL I L O L AA M. U P I E NA T

54


La chit til u ijlenaale’ kamsti’ la uchi la ib’anb’e vipuaajil unq’a tename’ ti’ uva’ txakonchil la ib’ane’, la toksa titxa’k echkole’ ti’ unq’a chusb’ale’, unq’a itz’akab’ale’, la ipaxsa b’ey, as la mox b’anax q’aa’ as kamaj kuxh ka’te uva’ txakonchil chit la ib’an ti’ u kutename’. U Tx’ava’il Ixi’me’ as a’e’ etzin chit tetz vitx’iib’al q’ii u vitz chaq’aale’ echkole’ unq’a vi’la’: • Unq’a a’e’, naab’a’, nimla a’, tuk’ u mam a’e’. • Jank’al unq’a uve’ at jaq’ tx’ava’, • Unq’a na’yla chaj kame’ tetz mam kuk’uy, tuk’ unq’a yooxhib’ale’ • Unq’a miinixhe’. T’ankuxh u Tijlenaalil u Tx’ava’il Ixi’me’ at tiq’ab’ uva’ la taq’e’ltzan vipuaajile’ as la ipaae’ltzan vipuaajile’. U kupuaaje’ as a’e’ u Q’uuq’e’ nik’uchunsan ivatz tx’iib’al kuq’ii.

55


QOKEB’AL, AT QETZ TI’ TILAXE’ AS TI’ QOKSAT QIB’ TI’ U KUTENAME’ Kaayil chit o’ at tu kuq’ab’ uva’ la uchi la kuq’alpu u kutename’ vatz uma’ tza’l, uma’j k’axk’o echkole’ u vi’la’: • La ku q’al u kutename’ vatz uma’j tza’l . • La chit kuq’ala vatzi uva’ kam chit ib’anb’el unq’a b’ek’e’ as moj nichit tel vi’toj. • La kunima unq’a b’ek’e’ as la kuk’uchunsa uva’ kam inimale’. • La kunima unq’a q’esal tename’.

56

AT QOKEB’AL UVA’ LA QILE’ AS LA UCH QOKSAT QIB’ TI’ ITXAAP IQ’ESALIL KUTENAM Jank’al o’, o’ aa Tx’ava’il Ixi’m as at qokeb’al sti’ uva’ la txaaon o’ ti’ qijlenaal, tuk’ u ka’v ijlenaale’, unq’a uxhchile’ uve’ la b’anon kuvatz ti’ ib’anax unqa b’ek’e’, as ti’ itxaap iq’esalil u talaj kutename’ uve’ jejle’l kat o’.


KAM YE’ LA UCHI UVA’ LA KUB’ANE’ TA’N U B’EK’E’

At jolol unq’a qokeb’ale’ uve’ aq’el eltzan ta’n u b’ek’e tetz Tijlenaalil Tx’ava’il Ixi’m, a’e’ tan jit chit kaayil la uchi uva’ la kub’ane’. Echkole’ tul uva’ at uma’j tza’l eche’ kab’laano, uva’ as “txumleb’ale’ b’a tetz kaayil u Tx’ava’il Ixi’me’,” Echkole’ uma’j ch’a’o, nitokeb’el u kutename’ ta’n unq’a ulnaj tzaanaje’, ataj chit kam uva’ ye’ la uchi uva’ la b’anpi, as b’iil kuxh tu uva’ ye’ la b’ane’.

57



ijlenaale’ u n o ’ q a hit t c enaalil. Kam m ib’anax ijl a as k

K A AP

58

O N ’ Q A AJ


59


M A N E T U T ’ B’AN ETULE . M ’ I X I L I ’ A TX’AV

60


Q’alpumal tatine’ u kutename’ Tx’ava’il Ixi’m, at tijlenaalil as nitilje’tib’ sijunal, ni taq’ itiichajil unq’a tokeb’al unq’a aatename’ tiq’ab’, u Tx’ava’il Ixi’me’ as la uchi jalpul u tijlenaalile’ as ab’il kuxhtu’ la uchi la toksa tib’ as la itxaakan ti’ u ijlenaalile’, ech ni teesan kate’ uva’ jank’al unq’a aatename’ as at tetz chajaaki sti’ kam itxaapikan tijlenaal.

Jank’al u tuuleb’al u kunimla tename’ Tx’ava’il Ixi’m as eya’leen unq’a tx’iib’al iqiie’ uvi’la’: u tx’ava’e’, vijaq’ u tx’ava’e’, unq’a a’e’, unq’a naab’ a’e’, unq’a nimla a’e’, as echen oktzan tuulo’ktzan u Tx’ava’il Ixi’me’, tuk’ umb’iit u mam a’e’ tzi’o’ktzan u kutename’ as ech vitzaq’it u b’ek’e’ ate’ltzan.

61


Jank’al chit unq’a uxhchile’ uve’ nititz’eb’ tuuleb’al u Tx’ava’il Ixi’m, as unq’a talinxa’e’ uve’ nititz’eb’ jala a’ as aatx’ava’il Ixi’m chitu’ as aatx’ava’il Ixi’m chit talche’ la ib’ane’.

Unq’a uxchile’ ulnaj tzaanaj tu ka’t tenam jala a’ uve’ ati txalachaj u kutename’ as la uchi uva’ la ijaj te u qijlenaale’ uva’ la aq’ax tokeb’al as la alaxve’t aatx’ava’il Ixi’m sti’ asoj la isa’ as a’ kuxh unq’a iq’esal tename’ la aq’on.

62

S A L I ’ B A M A Y A L I N H E C T J A A ’ A TZ


63


U TOKEB’AL U IJLE’ME’ TETZ IJLENAALIL AQ’EL TA’N UNQ’A TENAME’ Tu tx’ava’il Ixi’m as u ijle’me’ ti’ ijlenaalil a’ kuxh unq’a aatename’ la aq’on tzii sti’. Kaayil chit unq’a aatename’ la chit toksa unq’a nima’me’ stuul ti’ inimat u b’ek’e’, as ye’xheb’il la tx’iion uma’toj uxhchil ti’ ib’anax uma’j kam uva’ va’le’xh as ye’ nisa’ u b’ek’e’ uva’ la b’anpi.

64


65


TXUTX IB’AAL B’ANOL B’EK’ TIJLENAALIL TENAM TX’AVA’IL IXI’M

Ti ib’anax b’ek’ as ataj kam uva’ la ilax isuuchil kamchit teq’ole’:

1.

At q’esal tenam uva’ la uch ijajata’ uva’ la b’anax uma’j b’ek’ pet moj anchit uma’j unq’a txutx ib’aal b’anol b’ek’e’ q’a la jajon xo’l unq’a imoole’ ti’ ib’anpu b’ek’.

2. Unq’a txutx ib’aal tename’

66

b’anol b’ek’ la iyol chajaaki as la taq’ chajaaki tzii sti’ uva’ la ok yijla yolil.


Tu totzotz u b’anb’al b’ek’e’, uve’ atkat txutx ib’aal b’anb’al b’ek’, a’e’ vib’osq’ile’ ti’ ichee b’ek’ u tijlenaalil u tename’ as a’sti’e’ uva’ la chit nimal itziial. Unq’a uxhchile’ uve’ nib’anon u b’ek’e a’ chajaake’ u Txutx ib’aal b’ek’e’, txaael ikaa chajaake’ ta’n unq’a xaaole’ uve’ aatenam, as chajaake’ u b’anol kuvatze’ la uch qalata’ uva’ chajaake’ la b’anon ivatz u Tx’ava’il Ixi’me’.

3. Asoj la b’anaxi as la taq’

u txutx ib’aal tename’ tzii sti la ok ve’te’ b’ek’il, la q’axsal ve’t vi’iq’ab’ u ijlenaale’ aq’al uva’ la taq’ ve’t iyol sti’ as la q’axsal ve’t el vatz saj tu u’uj “nipaxsan yol vi’tenam junq’ii tetz ijlenaal” Aq’al uva’ kaayil chit o’ la ootziin as ech ib’anax unq’a b’ek’e’ uva’ tu Tx’ava’il Ixi’m.

67


68


NUK’B’AL TETZ IJLENAAL TUK’AJ IQ’AB’, B’ANOL IVATZ VATZ UNJOLTE. IJLENAAL, IKA’V IJLENAAL TU TX’AVA’IL IXI’M.

U ijlenaale’ a’e’ u uxchile’ uve’ eq’on ivi’, ib’ooq’ol, ib’osq’il u tename’ Tx’ava’il Ixi’m, tu Tx’ava’il Ixi’m as a’ unq’a aatename’ txaaol tetz, as a’e’ nib’an unq’a xaaole’ tul uva’ ma’t taq’ chajaaki vi’iq’ab’ tul nitxaap ijlenaal. U ijlenaale’ as nitok tu uma’l u ijle’m uva’ nim, kamaj kuxh aq’onil la ib’an ve’te’ uma’l as a’e’ uva’ la chit eesal unq’a b’ek’e vi’toj, la iq’ale’ as la toksa tib’ ti’ uva’ ye’ la okeb’el u kutename’, la chit tile’ katil la sotzalkat u puaaje’ tetz u kutename’ uve’ nichoo unq’a aatename’ ti’aj tatine’ tuk’aj iloq’o’m. unq’a choome’ as kaayil chit o’ niku choone’ esti’e’ uve’ la b’anax unq’a aq’one’ ti’ u kutename’ echkole’ unq’a b’eye’, Tz’akb’al uxhchil, chusb’alib’ as kamkuxh ka’te. Vika’v u ijlenaale’ tu Tx’ava’il Ixi’m, a’e’ u uxhchile’ uva’ la lochon u ijlenaale’ ti’aj aq’on as, tul uva’ ye’l u ijlenaale’ ati tuuleb’al oktzan u Tx’ava’il Ixi’me’; u ka’v ijlenaale’ as la kaa ve’te’ tu tijle’m u ijlenaale’. La locchoni as la ik’uch ivatz vatz joltu tenam echkole’ vatz joltu ijlenaal jala a’.

69


UNQ’A LOCHOL IJLENAALE’

A L N ’ B’A

70

HA C I TI

HU C JIL

VAN A ’ON Q A LA ’ B S

TZ TX’AVA’ A V I L A ’ AJIQ K I O K CHI

Kamkuxh ni’b’an chajaaki uva’ tiila yol tilaxe’ tu kutename’.


Unq’a lochol ijlenaale’ chajnaje’ la b’anon kaayil unq’a aq’one’ uve’ nik’uch u ijlenaale’ tuk’ vika’ve’ vatz kaayil u joltu unq’a nimlachaj tename’, nilochon chajaaki ti’ uva’ la el unq’a aq’one’ vi’toj as la ib’an b’a’n tilon u kutename’

-MIINIXH A Q’B’AL

YAK’I B

’AL X AMA L- IT I

ICH A

JIL

IB’A

NB

’AL

T EN AM .

71


L TENAMI J A A U ’NIL-P A ’ B I T

HIL C I I ’ - CH M A EN T L I SOL I ’ YE E ’ Nimox iloch tib’ uva’ b’a’n la mox el unq’a ’A B Q N aq’one’ as la til u tename’ icha’xal echkole’ LU A u vi’le’: Ataj chusb’alib’, Tz’akab’al, b’ey, tuk’ XS A unq’a saachb’ale’. IP

72


UNQ’A CHO OB’ALE ’- B’O SQ’IL XEEO L TE NAM - IK ’UL B’A L

TIB ’ YO LJ AL AA ’.

73


A’ unq’a nuk’ich q’atol tziie’ uva’ ichonil ib’anax ib’ek’at unq’a xaaole’ uve’ ataj jatxo vatz xo’l as ataj yaab’al tib’, chajaake’ at tiq’ab’ uva’ kam la tulb’e chajaaki ib’anax u aq’iib’e’ sti’, uva’ eelachiil tilax isuuchil unqa tename’ uve’ niyaatib’. Tuvaa’ atkat u B’anol isuuchil b’ek’e’ tul uva’ nimal chajaaki ati tu uma’l q’atb’al tzii as vib’ii chajaake’ a’e’ Q’atol tzii./K’ojol tzii U Q’esal Q’atb’al tziie’, a’e’ u txutx ib’aale’ nim talche’ tetz kaayil unq’a q’atb’al tziie’ tu laj ka’t talaj tenam, ta’nkuxhe’ at tiq’ab’ uve’ kam ib’anax u b’ek’e’ ti’ tel vi’toj. Nuk’el tib’ as oxlavaleen unq’a q’atol tziie’ uve’ ato’ke’ stuul, jit kuxh ta’ne’ pet atchan unq’a Qatb’al tziie’ uve’ nib’anon b’ek’ tuk’ chit iyolb’elatib’ unq’a aayaaib’e’ ti txeechil. Atchan unq’a iq’ab’ u viq’esal u q’atb’al tziie’ echkole’ joltu unq’a uve’ nituchkat unq’a tzalib’e’.

74


75


TOKEB’AL IJLENAALIL

TI’ TAQ’AX VI’Q’AB’ TXAAO IJLENAAL 76

Vib’ek’ u tijlenaalil u Tx’ava’il Ixi’me’ as nitaq’eeltzan tzii sti’ uva’ ye’l yaab’elaib’ sti’ tul uva’ la tal joloj uxhchil ikaae’ ti’aj tijlenaalil tenam, tul uva’ la mox inuk’tib’ ti’ iyolaxe’, tul uva’ lamox b’en taq’ve’t vi’iq’ab’, as tul uva’ atve’t ok vatzaj meexha. Ech nital u b’ek’e’ tetzchit txaab’al tetz ijlenaal.


77


INUK’AXE’ AS TI’ IJATXPU UNQ’A TIJLENAALIL U NIMLA TENAME’

U Tx’ava’il Ixime’ as nim, nuk’el tib’ as at iq’ab’ nimla tenam, as tuuleb’al unq’a iq’ab’ nimla tenam as at talaj tenam. Junun chit iq’ab’ nimla tenam as tuk’ talaj tenam atchit iq’esalil uve’ nik’uchunsan ivatz vatz unjolte.

78


m.

Tu unq’a nimla Iq’ab’ Tename’ ataj b’anol ivatz ijlenaal as tu unq’a talaj tename’ at unq’a iq’esale’ uve Alcaalte. Unq’a alcaaltee’ itxaap chite’ nib’anpe’ ta’n unq’a aatename’ uve’ jejle’le tu jun tenam.

Iq’a b’ n

a

e t a i ml

m a n

.

n e t l Ta

79


K’OTOL IXE’AL TAQ’ON TUK’ IPUAAJIL. U K’otol ixe’al ipuaajil aq’on a’e’ ni eq’on ib’anax isajile’ ti’ ipich’uta’ uva’ kaayil unq’a tal vipuaajil unq’a aatename’ as nichooe’ uva’ la mox b’anax unq’a aq’one as la el vi’toj ti’ uva’ la chit txakoni ti’ kaayil unq’a uxhchile’ uve’ aatenam.

80


KAM NIPUAAJI AS KAM NITULB’E ICHEE IPUAAJIL. Jun yaab’ as nichit ib’anax ipaapik el ipuaajil unq’a aq’one’ a’e’ uma’l u u’uj uve’ nitalche “Imeeb’al kunimla Tenam” katil uva’ la ilax kat kam puaajil ni toke’ as kam puaajil ni tele’, a’ ni tok kate’ uva’ katilchit nitzaa kat as kam chit sti’ nisotz kat u puaaje’ uve nib’anb’e u ijlenaale’ tu uma’l yaab’. Tu Tx’ava’il Ixi’m as kaayil chit o’ la choono’ ti’ unq’a aq’one’ uve’ niku b’ane’ as ech kulochone’ k’atz u ijlenaale’ tu kunimla tename’.

81


. M A N E T Z T E T N E E X L U SO

82


Visolil u Tx’ava’il Ixi’me’ a’e’ uma’l u aq’one’ nib’anaxe’ ti’ uva’ ye’ la okeb’el oktzan u kutename’, ye’ la pal tetz uma’toj tenam sti’ as nim talche’ vatz unjolte, u sole’ as chajnaje’ ni xeeon uva’ ye’ la qopax oktzan u kutxava’e’, as la atin u txeechile’ xo’l unq’a aatename’, as at xeenal aatenam la ib’ane’ tetz kaayil unq’a uxhchile’ uve’ itz’le’le tu Tx’ava’il Ixi’me’.

83


Uma’l u aq’on uva’ nilochone’ k’atz unq’a K’ojol Tziie’, tu unq’a Q’atb’al Tziie’ as a’e’ u K’OTB’AL ITZIB’LAL PAAV. Chajaake’ uve’ nib’anon uva’ la chit lejax ixe’al uma’j ipaav uma’j aapaav, as la b’anax uma’l u b’ek’ tu chit ijikil tetz kaayil unq’a paave’ uve’ ab’il kuxh nib’anon tu kutename Tx’ava’il Ixi’m.

2

1 84


K’OTB’AL TZIB’LAL P AAV

85


U Nimla Txansab’al tetz mam tenam, a’e’ nib’anon ivatz u tijlenaalil u tename’, ni lochone’ as nitil isuuchil ti’ itxansale’ as ti’ itzaasale’ jank’al unq’a tza’le’ tuk’ unq’a k’axk’oe’ uve’ anchit u ijlenaale’ nib’anon.

PGN

TZ

M

NIM LA TE

L A ’ B SA AM N A EN X T T

86

AM


Unq’a Poob’ale’ jun tenam tuuleb’al ok u ku nimla tename’ as ataj chit el chajaake’ ti meeb’a’l, as ye’l tetz u ijlenaale’ sti’ uva’ kam aq’onil la uchi la ib’an u poob’ale’. At chitu’ tu junun tenam as ataj imool chajaaki uva’ at tijle’m txala u tijle’m chajaake’ echkole’ uvi’la’: Echanaal tetz Tx’ava’, as tuk’ u Rixhitoole’ a’e’ unq’a uve’ txaael chit nib’anpe’ ta’n unq’a aatename’. La chit til chajaake’ vimeeb’alil u poob’ale’ as la aq’onvu chajaake’ ti’ tilax isuuchil sb’a’n unq’a aatename’.

UNQ ’A P OO N

’ LE B’A 87


U B’ek’e’ tetz tijlenaalil Tx’ava’il Ixi’m kat ijejkan uma’l u tzii sti’ uva’ asoj at uma’j va’le’xh, uma’j tza’l tuk’ ik’axk’ol nib’an unq’a iq’esl u tename’ tul uva’ kat txeypu uma’j aapaav as kat k’axpisali, moj niq’ospe’ as jit ivatz vas tal ipaave’ la uchi la xochoni as la tal tijikil uva’ kam nitulb’ele’ ta’n vik’am u ijlenaale’, as unq’a uva’ as at tokeb’al; TOKEB’AL CHIT UNQ’A B’EK’E’ TIJIKIL. As oxvatzuleene ati:

• Q’ALAVATZ: A’e’ uma’l u txumb’al uva’ la toksa uma’j aapaav uva’ kat kuxh txeypi as kat k’axpisali tul uva’ kat txeypi ti’kuxh ib’anax uma’j tal kam uva’ ye ni nima b’ek’ as la xochoni sti’ la ib’ane’.

88

• XEE’M VATZ UMA’J K’AXK’O VATZ B’EK’: A’e’ uve’ la ijaj uma’j aapaav tul uva’ kat txeypi as kat ok xe’tze’ ti’ ichooat uma’j ipaav, as ti’ uva’ ye’xheb’il la b’anon uma’j va’le’xh ti’ ib’anax tx’i’la aamail sti’ uva’ la q’ospi moj la yatzpi; ye’ la uchi la okeb’eli la ib’ane’ k’uxh xe’ tze’ atkat.


ITZII NIMAB’ TETZ B’EK’

TI’ IQ’ALAX UXHCHIL UVA’ B’EK’ CHIT NI ALON.

• JIT IYOL NIMAB’ B’EK’: A’e’ uve’ nib’an uma’j K’ojol Tzii ti’ uva’ la kuxh ib’an isuuchil uma’j uxhchil as tuk’ kuxh uva’ ye’ nisa’tib’ tuk’ u uxhchile’, as jit u b’ek’e’ niteq’ola tetz, pet moj kat kuxh choopi stej kat ib’ana ta’n u xochonaale’, as ye’ la uchi uva’ la kuxh altzi’l uma’j uxhchil vatz u b’ek’e’ tan jit iyol u nimab’ b’ek’e’ niteq’ola tetz.

89


Z T E T N I I Z OOT A’e’ uma’l u K’ojb’al tziie’ uve’ kat cheesali ti taq’at tib’ sti’ uva’ la chit eesal unq’a nimla b’ek’e’ vi’toj, as la chit oki tu yijla yolil la ib’ane’. As ate’l chit timeeb’a’l as yexheb’il la k’o’pin uva’ la ib’an uma’j aq’on ti’ unq’a nimla chaj b’ek’e’ as la inuk’tib’ ta’n o’va’l K’ojol tzii iq’esal chitu’, as la ok o’va’te skatz uva’ la lochon.

90


¿Jab’il la txaaon unq’a K’ojol tziie’ uve’ la oki tu ootziin tetz u nimla b’ek’e’?

• • • • •

Q’esal q’atb’al tzii. Txutx ib’aal b’anol b’ek’ U ijlenaale’, u ka’v ijlenaale’ tuk’ unq’a lochol tetze’ Unq’a chusule’ nuk’el tib’ tu Nimla Chusb’ale’ tetz Tx’ava’il Ixi’m (Universidad de San Carlos de Guatemala) Unq’a Molich K’ojol Tziie’.

NIMLA B’EK’ ¿Kam chit nib’an u ootzin tetz nimla b’ek’e’? la iq’ala vatzi toksal u nimla b’ek’e titxa’k as la eesal vi’toj tijikil, as la ijikb’a’ unq’a tza’le’ uve’ niyansan as ni teesa iq’ii u nimla b’ek’e’, pet moj tul uva’ kat b’anax uma’j aq’on as jit u nimla b’ek’e’ kat eq’olal tetz. La uchi umpajte la tootzi kaayil unq’a aq’one’ uve’ nib’an u ijlenaale’ vatz unq’a tename’, echkoole’ u vichonil unq’a kojoltziie’ tuk’ uve’ xo’l unq’a b’anol b’ek’e’ .

91


U Txansab’al tetz unq’a tokeb’al xaaole’ a’e’ uve’ ato’k tijtzilal uva’ la ilon tokeb’al unq’a uxhchile’ uve’ aatenam tu Tx’ava’il Ixi’m. echkuxh ti’e’ uva’ la chit uchi la b’en ipich’u kam chit taq’on u ijlenaale’ nib’ane’, tuk’ unjoltu viq’esal u tename’ ti’ ik’otax ixe’al as la uchi la xochpi ti’ u okeb’eme’ va’ale’xh nib’anpe’. La uchi la ib’eya tivi’ unq’a iq’esal tename’ uva’ la ijikb’a vitxumb’ale’ ti’ tilaxe’ as ti’ iq’esalit uma’j kam. La chit uchi la toksatib’ ti’ as la xochoni ti’ unq’a okeb’e’me’ uve’ nib’anpe’ .

92


TXANSAB’AL TETZ UNQ’A TOKEB’AL XAAOLE’

93


TI’ IJALPUL / ICH’EXPULE’ UNQ’A B’EK’E’ U nimla B’ek’e’ as nim talche’ ti’ unjolte a’sti’e’ uva’ la chit b’anax tilaxe’ kam chit la ulb’eli uva’ la jajpu uma’j jalb’al tetz la ib’ane’ as jab’il chit la b’anon.

94


Ti’ ijalax unq’a b’ek’e’ a’ kuxh unq’a uxhchile’ uvi’la’ la mox jajon: • Ijlenaal, tuk’ u Ka’paj ijlenaale’, tuk’ unq’a B’anol ivatz ijlenaale’. • Tuk’ lavat unq’a b’anol b’ek’e’ moj nimate q’a. • U Ootziin tetz u nimla B’ek’e’ • Molich tenam, uva’ jejle’l tu Tx’ava’il Ixi’m, tuk’ uma’l u’uj uva’ atkat vi’iq’ab’ o’vo’j (5000 mil) tachul chajaaki moj jank’al unq’a xaaole’ uve’ ni tuch taq’at vi’iq’ab’ ti’.

95



¡CHIIB’EB’ALE’, LA UNTXUQ’LE AXH.!

Tan axh ve’te’ uma’l u

Q’ALONAALE’ TETZ U KUNEMLA B’EK’E’.

96


Tetz chit talintxa’ a

B’EK’ TETZ TIJLENAALIL TX’AVA’IL IXI’M

B’EK’ TETZ TIJLENAALIL TX’AVA’IL IXI’M

Tetz chit talintxa’

INSTITUTO DE JUSTICIA CONSTITUCIONAL adscrito o a la Corte de Constitucionalidad


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.