Versión infantil de la Constitución Política de la República en idioma Kaqchikel

Page 1

RUCHOLK’ASLEMAL Amaq’ Iximulew Kichin ak’wala’.


Constitución Política de la República de Guatemala Versión ilustrada para niños Corte de Constitucionalidad ISBN: 978-9929-40-559-2

La traducción e impresión del texto se desarrolló con la asistencia técnica de la Oficina del Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos en Guatemala (OACNUDH), en el marco de su mandato.

Impresión: Arcon Diseño e ilustración de portada: Corte de Constitucionalidad / Teresa Hurtado y Ana Lucía Meneses.

Con el apoyo financiero de:

Para reproducir total o parcialmente este libro o transmitirlo a través de algún medio: mecánico, electrónico, por copia u otros medios, debe citarse la fuente.


K’UTB’ÄL TZIJ Samaj ri k’o chi nkib’än konojel ri winaqi’ aj Iximulew, ri taq alab’oni’, taq xtani’ chuqa’ ri q’opoji’, rije’ k’o chi nketamaj rupam ri Cholk’aslemal chuqa’, toq nketamaj rupam ri Cholk’aslemal, k’o chi nkib’än ri nub’ij chupam chuqa’ k’o chi nkichajij, richin ke ri’ nb’iyin pa rub’eyal ri tik’asäs k’aslemal. Ruma k’a ri’, chupam ri rusamaj ri Molojri’ïl pa ruwi’ Q’aton tzij Cholk’aslemal pa ri juna’ 20172018, xutz’ët chi k’atzinel niq’axäx pa Kaqchikel ch’ab’äl ri Rucholk’aslemal Amaq’ Iximulew k’o taq wachib’äl chupam kichin ak’wala’, re samaj re’ ruximon ri’ rik’in ri Samaj pa ruwi’ B’eyajem pa rochoch ri Chajinel Cholk’aslemal chuqa’ ri Moloj pa ruwi’ Tijonem: Ak’wala’ Nimaruchitüy q’atöy taq tzij pa jun q’ij, nkib’ij chi re jun Q’atb’äl tzij re’ nuya’ ruchuq’a’ richin chi nkik’üt rub’eyal re jun taqonem tzij re’ chuqa’ ri jeb’ël kik’aslem ri winaqi’. Ruma k’a ri’ k’atzinel nimatyoxix chi re ri Nimaläj Rochochil Tunuj Amaq’ ri yesamäj pa ruwi’ ri Jeb’ël Kik’aslem Winaqi’ aj Iximulew (OACNUDH), Ruma ri nimaläj ruto’ik xuya’ richin chi xq’axäx pa Kaqchikel ch’ab’äl ri Rucholk’aslemal Amaq’ Iximulew k’o taq wachib’äl chupam kichin ak’wala’. Ri ruk’u’x re jun samaj re’ richin chi niyak kik’u’x ri ak’wala’, ke ri’ nkipoqonaj rejqalem ri qatinamit, tikiya’ ruq’ij rub’eyomal rub’anob’al ri Iximulew chuqa’ richin ke ri’ ri ak’wala’ ri yek’ïy wakami xtikik’waj ta k’a rub’ey pa rub’eyal ri qatinamit ri chwa’q kab’ij, chuqa’ richin ta k’a xtiqaq’i’ ri ajowab’äl chi qakojol, xtiya’ ta k’a ruchuq’a’ ri Rusaqamaq’ Cholk’aslemal, xtiya’ ta junam rejqalem ri jeb’ël kik’aslem ri tinamït.

Dr. José Francisco De Mata Vela K’amöl rub’ey ri Chajinel Cholk’aslemal chuqa’ k’amöl rub’ey ri Molojri’ïl pa ruwi’ Q’aton tzij Cholk’aslemal



NAB’EY TAQ TZIJ Janila jeb’ël ri tinamït Iximulew, chwäch e k’o jalajöj taq b’anob’äl. Janila e jeb’ël ri qawinaq, ri qulew, janila tik’asäs ri juyu’, ri ya’, ri ixkanul chuqa’ e k’o k’ïy rub’eyomal ri tinamït Iximulew, ruma k’a ri’ k’atzinel niqachajij, ke ri’ qonojel yojkikot pa qatinamit. Ruma k’a ri’, xaläx pe ri Rucholk’aslemal Amaq’ Iximulew. Re’ jun taqonem tzij, ja re’ ri nïm ruq’ij pan Iximulew, ruma chupam re jun wuj re’ ya’on ruq’ij ri jeb’ël qak’aslem, chuqa’ chupam re wuj re’ nub’ij achike winaqi’ ri e k’o chwäch Rusaqamaq’ ri Iximulew ri k’o chi yesamäj richin niya’ ruq’ij ri jeb’ël qak’aslem. Wakami xqanuk’ jun Cholk’aslemal, kan awichin rat, ruma niqajo’ yatqato’ richin nawetamaj achike rub’eyal ri ak’aslem, richin ke ri’ nawetamaj nato’ awi’. Nab’ey niqatzijoj chawe achike nawajo’ richin jeb’ël niwachin ri k’aslem chuqa’ achike samaj k’o chi nkib’än ri winaqi’ aj Iximulew, chuqa’ niqak’ut chawäch achike molojri’ïl yeto’on richin ri Saqamaq’ richin k’a pa rub’eyal nisamajix ri nub’ij chupam ri Cholk’aslemal. Yatqapeyoj k’a richin newetamaj rupam re wuj re’ chuqa’ richin nawetamaj achike winaqi’ ri yeto’on pa ruwi’ re wuj re’, ruma re winaqi’ re’ xojkito’ chuqa’ xkisöl chi qawäch, chi chwäch ri tinamït Iximulew, röj winaqi’ tikirel yojch’ojin richin tiya’ ri jeb’ël qak’aslem, chuqa’ tikirel yojapon kik’in rumolojri’ïl ri Saqamaq’ richin yojkito’ chupam jun xa b’a achike samaj ri niqajo’ niqab’än. Nab’ey niqatz’eta’ achike ri yeto’on richin re wuj re’, k’a ri’ xtiqatikirisaj rutz’etik re wuj re’.



Man xa xe ta röj k’atzinel niqetamaj rub’eyal rub’anon ri Cholk’aslemal, rat chuqa’ k’atzinel nawetamaj, richin ke ri’ nachajij ri nub’ij chupam ri Cholk’aslemal, toq xtak’ïs jujun peraj tzij k’o chi nab’än ri nub’ij chawe, richin ke ri’ nik’oje’ k’ïy awetamab’al. ¡mani nawoyob’ej, tatz’eta’ rub’eyal ri Cholk’aslemal, katan pe qik’in, richin ke ri’ junam niqatz’ët achike nub’ij chupam ri Cholk’aslemal chuqa’ richin ke ri’ xtachajij re wuj re’.



Cholwuj 1. NAB’EY SAMAJ: Ri winäq, rurayib’al chuqa’ rusamaj ri Saqamaq’.

12

Ruchajixik ri winäq Rusamaj ri Saqamaq’

2. RUKA’N SAMAJ: Ri jeb’ël ruk’aslem jun winäq

18

K’o chi niya’ ruk’aslem ri winäq Rub’anik xa b’a achike b’anoj chuqa’ junam kiwäch ri winaqi’ Ri winaqi’ tikirel nkib’än xa b’a achike na na’oj Niya’ q’ij richin natob’ej awi’ Qitzij chi majun rumak ta Man tikirel ta nok jun winäq pa jun jay Kichajixik ri taqonem taq wuj, samaj e k’o chi kiwäch taq wuj chuqa’ sik’iwuj. Ya’on q’ij richin yatel yatok pa tinamït Iximulew Tikirel nub’än ruk’utunik jun winäq Tikirel yatapon pa jalajöj rusamajay ri Saqamaq’ Ruya’ik rejqalem moloj chuqa’ richin niq’alajirisäx jun na’oj.


Tikirel nkinük’ ki’ pa taq moloj ri winaqi’ Ri winäq tikirel nub’ij achike na ri nrajo’ nub’ij. Ri winaqi’ tikirel nkicha’ xa b’a achike na nimab’äl k’u’x Kib’eyomal kulew winaqi’ Rumajik ulew Rupoqonaxik rusamaj ri na’ojinel Niya’ q’ij richin yek’ayix jalajöj k’ayij chuqa’ richin yeb’an jalajöj taq samaj Ri jeb’ël kik’aslem ri winaqi’. Ri nimaläj to’ïk aj juk’an chik ruwach’ulew pa ruwi’ ruya’ik ri jeb’ël kik’aslem ri winaqi’.

3. ROX SAMAJ: Ri Jeb’ël Kik’aslem ri Winaqi’.

42

3.1 Ri jeb’ël kik’aslem ri winaqi’ Ri ach’alalri’ïl Kichajixik winaqi’ ri k’o kik’ayewal richin jeb’ël yesamäj, rijita’q winaqi’ chuqa’ ak’wala’. B’anob’äl Ri achamaq’i’ Tijonïk Etz’anem Raxnaqil, chajinïk chuqa’ kito’ik winaqi’ Samaj Rub’eyal rusamajixik ri pwaq pa tinamït 3.2 Samaj richin rutob’al ri tinamït chuqa’ kitzij ri winaqi’ pa tinamït


3.3 Na’oj ri man etz’ib’an ta chupam ri cholk’aslemal, xa xe chi yek’ulwachitäj

4. RUKAJ SAMAJ: Rub’eyal rusamaj ri Saqamaq’.

58

Kitinamit winaqi’ chuqa’ kuqül kik’u’x winaqi’ Ruq’ij kisamaj nkib’än ri winaqi’ pa tinamït Nimamoloj Tz’ib’äy Taqonem Tzij: Rajpopi’ Amaq’ Iximulew Nimamoloj Samajel Amaq’: Chanpomanel chuqa’ Ruka’n Chanpomanel richin ri Amaq’ Iximulew Chitüy winaqi’ ri e pa’äl pa ruwi’ ri Saqamaq’ Nimamoloj Q’atöy Tzij: Nimaq’atb’äl Tzij chuqa’ juley chik Q’atb’äl Tzij Rub’eyal ri cha’onïk Ruchajixik pa rub’eyal rupwaq ri tinamït Rub’eyal rusamajixik rupwaq ri Iximulew Rub’eyal runuk’un ri’ ri Saqamaq’ Ri Ajlab’äl Ruchitüy Q’atb’äl tzij Rumoloj Ruch’ojib’al ri Saqamaq’ Rub’eyal ri tinamït Ruchajixik chuqa’ Rutob’al ri Cholk’aslemal Chajinel Cholk’aslemal K’amöl b’ey pa ruwi’ ri Jeb’ël Kik’aslem Winaqi’ Ruchojmirisaxik rupam ri Cholk’aslemal


N AB

Ri winäq,

M A A J S Y ’E

’ q a m a q a S i r j a m a s u r ’ a q u h c Rurayib’al

12


13


14


Ri Saqamaq’ k’o chi nuchajij ruk’aslem ri winäq chuqa’ ri ach’alalri’ïl.

15


Rusamaj ri Saqamaq’ Ri Saqamaq’ Iximulew yerutob’ej konojel ri winaqi’:

m Ri kolotaje

16

Ri q’aton tzij


Q’ATON TZIJ, KOLOTAJEM, CHAJINEM, UXLANIB’ÄL K’U’X, K’IYIRISANEM

Takanoj chupam ri xolon tz’ib’ rusamaj ri k’o chi nub’än ri Saqamaq’.

¡XOLON TZ’IB’!

B’ Q I N E Y C HA J I N E M R Ä W E Y L Q’ N X J T’ B’ E Ö X K O L O T A J E M K J Ï K’ ’ Ë MQ S Ü T J B R B’ X I Ï O L ’ Q’ I A E R U N M TW Y J E E U X L A N I B S Q Y A O TZ X ’ Ä L K’ U ’ X W ’ CH T’ W I Ö Ë R K’ I Y I R I S A N E M J Q’ K’ O Y X J L R M T’ E M X B’


Chajinem

Ri uxlanib’äl k’u’x

Ri k’iyirisanem

17


M A A J S N ’ R U KA

18


19


Ri te’ej toq royob’en ak’wal k’o chi nuya’ ruk’aslem ri rune’y, ruma konojel ri winaqi’ k’o chi niya’ kik’aslem chwäch ri ruwach’ulew. Man ütz ta yetz’ilöx ri winaqi’, k’o chi nchajix ri kik’aslem.

20


21


Pa tinamït Iximulew konojel ri winaqi’ tikib’ana’ achike ri nkajo’ nkib’än. Konojel junam kiq’ij ri achi’a’ chuqa’ ri ixoqi’, e k’ulan o ri man e k’ulan ta, konojel xa junam ruq’ij ri kisamaj.

RUB’ANIK XA B’A ACHIKE

B’ANOJ chuqa’ JUNAM

KIWÄCH RI WINAQI’

22


XA B’A ACHIKE NA NA’OJ, xa xe chi ri taqonem tzij nuya’ na q’ij.

Qonojel röj winaqi’ aj Iximulew tikirel niqacha’ xa b’a achike na

NIMAB’ÄL K’U’X ri niqa chi qawäch, richin ke ri’ niqaya’ ruq’ij ri Ajaw achi’el naläx pa qak’u’x.

23


? ¿ i rij ’oj niq’ab’äx ch ’a ch n ju k’o q To utuj inäq re’ ütz nuk’ jun winäq, re w tob’ej ri’.

ruto’ik richin nu

’ pa inäq tikirel niya Majun jun ta w xan we majun ak’a k a m l a n o q o p uqa’ ri q’atöy tzij ch ta rutzij ruma j ri ta retal ri ch’a’o n tu u k’ n ju a m e w nq’ab’äx chi rij.

24


Qitzij chi

MAJUN RUMAK TA

!

taSarmeaaj

Satamreaaj

!

Jun winäq majun rumak ta, toq majun retal ch’a’oj chi rij, k’a toq ri q’atöy tzij nutz’ët chi k’o ch’a’oj rub’anon, k’a ri’ tikirel nib’ïx chi k’o rumak.

emaj rea taSa

25


i r k i e t l ta n a M nok jun

winäq pa jun jay 26


Majun jun ta winäq ri tikirel nok apo pa jun jay we man ya’on ta q’ij chi re ruma rajaw ri jay o we man ruya’on ta q’ij jun q’atöy tzij, chuqa’ majunb’ey nok apo pa jun jay jun winäq toq k’a majani waqi’ ramaj richin nimaq’a’ chuqa’ toq xik’o’ yan waqi’ ramaj richin tiqaq’ij chuqa’ man tikirel ta nok apo jun winäq pa jay toq k’o ri rajaw pa rochoch.

ri zij t Ru

q’atöy tzij

ramaj nimaq’a 0 ’ 6:0 j a t m i qaq 0 ra ’ij 6:0

27


KICHAJIXIK

ri taqonem taq wuj, samaj e k’o chi kiwäch taq wuj chuqa’ sik’iwuj. Ri sik’iwuj, taqowuj chuqa’ ri taqoya’l, re’ man tikirel ta nunik’oj jun chik winäq toq man ya’on ta q’ij chi re ruma ri rajaw, chuqa’ toq man ya’on ta q’ij chi re ruma jun q’atöy tzij.

28


Konojel ri winaqi’ tikirel yeb’eyaj pa ronojel rutinamit ri Iximulew, tikirel nkik’ëx kochoch pa jun chik tinamït chuqa’ tikirel ye’ok ye’el pa tinamït Iximulew.

YA’ON Q’IJ RICHIN YATEL YATOK PA TINAMÏT IXIMULEW 29


b’än u n l e r i k i T jun k i n u t ’u ruk winäq

30

Konojel ri winaqi’ aj Iximulew tikirel nkik’utuj xa b’a achike na tzijol samaj chi ke ri q’atöy taq tzij, k’a ri’ ri q’atöy taq tzij k’o juk’al lajuj q’ij chi kij richin nkiya’ rutzijol ri samaj ri nk’utux chi ke.


30

pa n o p a t a y l Tikire y ri a j a m a s u r jalajöj

’ q a m a q a S

Konojel ri winaqi’ tikirel yeb’e’apon pa q’atb’äl taq tzij chuqa’ pa taq rusamajay ri Saqamaq’, richin nkich’ojij chuqa’ nkik’utuj chi tiya’ ruq’ij ri tik’asäs kik’aslem.

31


32


Ruya’ik rejqalem moloj chuqa’ richin niq’alajirisäx jun na’oj Ruya’ik rejqalem moloj chuqa’ richin niq’alajirisäx jun na’oj. Ri winaqi’ aj Iximulew tikirel nkimöl ki’, nkib’än kimoloj, richin yetzijon chuqa’ richin nkik’utuj jun xa b’a achike na samaj ri nik’atzin pa kitinamit, xa xe chi k’o chi nkib’än ri kimoloj achi’el nub’ij chupam ri taqonem tzij, xa xe mani ri oyowal.

Tikirel nkinük’ ki’ pa taq moloj ri winaqi’ Konojel ri winaqi’ tikirel nkimöl ki’, tikirel nkib’än xa b’a achike na kimoloj, xa xe chi man tikirel ta yekijek’ winaqi’ pa kimoloj we man nkajo’ ta ri winaqi’. Xa xe k’o jun k’atzinel ri k’o chi nab’än, toq rat xak’ïs yan atijonik pa nimatijob’äl, k’o chi natz’ib’aj ab’i’ pa jun tijob’äl ri ruximon ri’ rik’in ri atijonik xak’ïs. E k’o tijob’äl kichin Q’atöy taq tzij, Aq’omanela’, Nojk’ayela’, ajtijok’uxal chuqa’ e k’o juley chik tijob’äl.

33


34


l e r i k i t q Ri winä

nub’ij achike na ri

nrajo’ nub ’ij

Ri winaqi’ aj Iximulew tikirel nkib’ij achike na ri nkich’ob’, majun jun ta winäq xtiq’aton chi kiwäch ri nkajo’ nkib’ij.

35


Kib’eyomal kulew winaqi’ Qonojel winaqi’ ri öj aj Iximulew tikirel yojok rajaw ri ulew chuqa’ ch’aqa’ chik b’eyomäl.

36


RUMAJIK ULEW Toq ri Saqamaq’ numäj kulew ri winaqi’, ruma chwäch ri ulew yeb’an samaj ri nik’atzin chi ke juley chik winaqi’, xa xe chi ri Saqamaq’ k’o chi nutoj ri ulew ri nuk’äm kan chi ke ri winaqi’ kajaw ri ulew.

37


Toq rat nanojij rub’anik jun asamaj, k’o chi nipoqonäx ri asamaj, man tikirel ta nimaj chawe ri ana’ojib’al.

38


Pa tinamït Iximulew tikirel niqab’än jalajöj taq samaj chuqa’ tikirel niqak’ayij xa b’a achike na taq k’ayij, xa xe chi k’o chi niqab’än ri nkib’ij chupam ri taqonem taq tzij.

39


RI JEB’ËL KIK’ASLEM RI

WINAQI’ Ri Rucholk’aslemal Amaq’ Iximulew nuya’ ruq’ij juley chik jeb’ël taq kib’anob’al ri winaqi’, stape’ man etz’ib’an ta chupam re jun wuj re’, po kan kib’anob’al wi ri winaqi’.

40


Chupam re jun peraj wuj re’, tab’ana’ ruwachib’al ri aq’a’. K’a ri’ pa jujun ruwi’ q’ab’aj tatz’ib’aj wo’o’ jeb’ël ruk’aslem jun winäq ri kan janila xqa chawäch. ¡K’a ri’ pa nik’aj chi re ri q’ab’aj tab’ana’ ruwachib’al ri kan jeb’ël xatz’ët.

¡TAB’ANA’ RUWACHIB’AL RI AQ’A’!


RI NIMALÄJ TO’ÏK aj juk’an chik ruwach’ulew pa ruwi’ ruya’ik ri JEB’ËL KIK’ASLEM RI WINAQI’. E k’o taqonem taq tzij ri ya’on kiq’ij kuma jalajöj chik taq Saqamaq’, re’ kib’ini’an taqanel taq tzij aj juk’an chik ruwach’ulew, ri nich’on chi rij ri jeb’ël kik’aslem ri winaqi’, pa tinamït Iximulew nisamajix re taqonem tzij re’ rik’in ri taqonem tzij aj Iximulew.

41


M A A J S X RO

42


43


Ri ACH’ALALRI’ÏL Ri Iximulew nuto’ chuqa’ nuchajij kik’aslem ri ach’alalri’ïl. Ri ixjayilom chuqa’ ri achijilom junam kiq’ij. Chuqa’ ri ak’walaxela’ junam kiq’ij, ri te’ej tata’aj k’o chi yekilij ri kalk’wal.

44


KICHAJIXIK winaqi’

RI K’O KIK’AYEWAL RICHIN JEB’ËL YESAMÄJ, RIJITA’Q WINAQI’ chuqa’

AK’WALA’

Ri Saqamaq’ k’o chi yeruto’ chuqa’ yeruchajij ri winaqi’ ri k’o kik’ayewal richin jeb’ël yesamäj, chuqa’ yeruchajij ri rijita’q winaqi’. Chuqa’ nuchajij kich’akul, kina’ojib’al ri ak’wala’.

45


Konojel ri winaqi’ aj Iximulew k’o chi k’o jun kib’anikil, tikik’aslemaj ri kib’anob’al, tikich’ab’ej ri kich’ab’äl chuqa’ tikiya’ ruq’ij ri kib’anob’al. Ri Saqamaq’ k’o chi nuto’ chuqa’ k’o chi nuya’ ruchuq’a’ richin nk'iyïr ri b’anob’äl, chuqa’ k’o chi yeruchajij ri ojer taq tinamït, juyu’, taq’aj, mani nuya’ q’ij richin yek’ïs ri ojer taq tinamït. Ri Saqamaq’ k’o chi yeruto’ ri winaqi’ chuqa’ nujikib’a’ kito’ik ri winaqi’ ri xa b’a achike na nkajo’ nkib’ij, nkitzijoj, chuqa’ k’o chi yeruto’ ri tz’uküy taq na’oj. Chuqa’ k’o chi nuchajij rutikomal ri ulew.

46


Pa tinamït Iximulew e k’o k’ïy kiwäch winaqi’, niya’ k’a kiq’ij, niya’ rejqalem ri kik’aslem chuqa’ niya’ ruchuq’a’ ruq’ij ri kib’anob’al, kitzyaqb’al chuqa’ ri jalajöj ruch’ab’exik ri kich’ab’äl. Ri Saqamaq’ k’o chi nuchajij kulew ri achamaq’i’.

RI ACHAMAQ’I’ 47


Ri Rusaqamaq’ ri Iximulew k’o chi yeruya’ pa tijob’äl konojel ri winaqi’ aj Iximulew, xa xe chi mani nuqasaj kiq’ij.

TIJONÏK

Ri rurayib’al ri tijonïk, richin nukanoj chi pa qitzij yeruto’ pa kik’aslem ri winaqi’, chuqa’ retamaxik ri qitzij ruxe’el rub’anob’al ri qatinamit Iximulew chuqa’ ri qitzij kixe’el kib’anob’al ri juley chik tinamït ri e k’o juk’an chik ruwach’ulew.

48


Qonojel k’o chi yojya’öx pa tijob’äl, k’o chi niqak’ül ri nab’ey taq qatijonik. Chuqa’ ri Saqamaq’ k’o chi nutïj ruq’ij richin nuk'üt yesik’in chuqa’ yetz’ib’an ri winaqi’ ri man ketaman ta chuqa’ qonojel k’o chi niqaya’ qato’ik richin niqak’üt ri etamab’äl chi kiwäch juley chik winaqi’.

Toq pa jun tinamït e k’o k’ïy maya’ winaqi’, ri tijonïk k’o chi nkik’ül pa kich’ab’äl chuqa’ pa kaxlan ch’ab’äl.

49


T E Z’A NEM 50


Ri Rusaqamaq’ ri Iximulew k’o chi nuya’ rejqalem ri etz’anem. Ruma ri etz’anem sib’iläj ütz chi re kich’ak’ul ri winaqi’.

51


Raxnaqil, Chajinïk chuqa’ Seguridad dy

Kito’ik Winaqi’ Asistencia Socia Social

MÉDICAA RREECCEETTAA MÉDIC

52

Qonojel k’o chi k’o qaraxnaqil pa qak’aslem. Pa ruq’a’ ri Saqamaq’ k’o richin nuchajij ri qaraxnaqil, chuqa’ k’o chi nutz’ët, nunik’oj ronojel ri rikil chuqa’ ri aq’om ri niqatij, ruma janila k’atzinel pa qak’aslem.


Samaj Ri rutaqonem tzij ri tinamït Iximulew nuya’ kito’ik ri samajela’, nub’ij chupam janipe’ ramaj k’o chi nsamäj paq’ij jun winäq chuqa’ janipe’ ramaj nsamäj tokaq’a’, chuqa’ nub’ij chupam janipe’ pwaq k’o chi nuch’äk ri winäq. Ri Samajela’ k’o “rajil” ri kisamaj, chuqa’ k’o chi niya’ q’ij chi ke richin ye’uxlan, xa xe chi k’atzinel tojon kiq’ij richin ye’uxlan chuqa’ k’o chi nsipäx kipwaq. Pa tinamït Iximulew man niya’ ta q’ij yesamäj ri ak’wala’ ri k’a majani kajlajuj kijuna’. Ri samajela’ aj Iximulew niya’ kito’ik pa ruwi’ ri jeb’ël kisamaj, ri to’ïk niya’ chi ke, majun jun ta winäq tikirel xtimajon chi ke.

53


l i a y r k e i ’ x i j b R u ma amït n r u s a ti a p p w aq

54


Rupwaq ri Saqamaq’ k’o chi nokisäx richin yeto’öx ri winaqi’ aj Iximulew, tokisäx pa taq tijob’äl, pa aq’omab’äl taq jay, keb’an b’ey o keb’an q’a’n pa taq b’ey, chuqa’ keb’an juley chik taq samaj ri yek’atzin pa tinamït. E k’o k’ïy b’eyomäl ri e k’o chwäch rulewal ri ulew e richin ri tinamït Iximulew, achi’el ri’: ѷ UL FKR\ UDT¦Q WDT \DѲ FKXTDѲ UL SDORZ ѷ FKXTDѲ URQRMHO UL EѲH\RP¦O UL H NѲR FKX[HѲ UL XOHZ ѷ UL NѲR[WXQ WDT MD\ FKXTDѲ UL RMHU WDT WLQDP±W UL RMHU WDT MX\XѲ UL NѲR MDQLOD NLTѲLM ѷ 5L \DѲDEѲ¦M Xa xe ri Saqamaq’ tikirel nrelesaj chuqa’ nunuk’ rub’eyal ri pwaq. Ri qapwaq, ja ri Maq’uq’.

55


Samaj richin rutob’al ri tinamït

56

Ruq’ij kitzij ri winaqi’ pa tinamït

Ri winaqi’ aj Iximulew k’o pa kiq’a’ richin yekicha’ ri uk’wayöl taq b’ey richin ri tinamït Iximulew, achi’el ri Chanpomanel, Ruka’n Chanpomanel, ri Ajpopi’, ri Q’atöy taq tzij. Chuqa’ ri winaqi’ aj Iximulew tikirel yecha’öx kan richin ye’ok uk’wayöl taq b’ey richin ri Iximulew.


Tatz’ib’aj ri jeb’ël kik’aslem ri ach’alalri’ïl chuqa’ ri samaj nkib’än ri winaqi’ richin nkito’ ri tinamït chuqa’ ruq’ij kitzij ri winaqi’. K’a ri’ tacha’ oxi’, richin nab’än taq kiwachib’al chuqa’ ke’ab’onij.

¡KATZ’IB’AN CHUQA’ TAB’ANA’ TAQ WACHIB’ÄL!

¡TAB’ANA’ TAQ WACHIB’ÄL!

¡KATZ’IB’AN!


Na’oj ri man etz’ib’an ta chupam ri cholk’aslemal, xa xe chi yek’ulwachitäj K’o b’ey yek’ulwachitäj jujun taq b’anoj, re’ man tikirel ta niq’at chwäch, achi’el toq nipe jun silonel, “re’ jun k’ayewal ri nik’ulwachitäj pa taq tinamït”, chuqa’ toq yek’ulwachitäj oyowal pa tinamït Iximulew. Xa xe chi re k’ayewal re’ man jantape’ ta yek’ulwachitäj.

57


maj a s u r l a ey ’ b u R maq’ a q a S ri

R UK

58

A J M A S J A


59


E W A H C X O MATY W E L U M I X I N XATOQA PA

60


Ri Iximulew, jun jeb’ël tinamït, ruma nub’än jeb’ël taq na’oj, nsamäj pa ruyonil chuqa’ k’o ruq’ij ri tinamït, ri tinamït Iximulew jantape’ nukanoj jun tik’asäs kik’aslem konojel ri winaqi’ aj Iximulew. Chuqa’ ri tinamït Iximulew nuya’ q’ij richin chi ri winaqi’ yekicha’ ri uk’wayöl taq b’ey richin ri tinamït chuqa’ k’o pa kiq’a’ ri winaqi’ richin nkib’än samaj ri nrajowaj ri tinamït Iximulew. E k’o b’eyomäl e richin ri tinamït Iximulew, achi’el ri ulew, ri b’eyomäl ri e k’o chuxe’ ri ulew, ri choy chuqa’ ri raqän taq ya’ ri ye’ik’o’ pa rulewal ri qaruwach’ulew, chuqa’ jun peraj chi re ri palow. Re’ nilitäj chupam ri taqonem tzij.

61


Konojel ri ak’wala’ ye’aläx pa tinamït Iximulew chuqa’ ri ak’wala’ ri ye’aläx pa jun chik tinamït xa xe chi ri kite’ kitata’ aj Iximulew, konojel rije’ e winaqi’ aj Iximulew, Ri winaqi’ ri xe’aläx pa taq tinamït richin ri Ruk’u’x Ab’ya Yala, toq rije’ nkajowaj ye’ok aj Iximulew, tikirel nkik’utuj chi ke ri k’amöl taq b’ey richin ri Iximulew richin niya’ q’ij chi ke ye’ok winaqi’ aj Iximulew.

’ a q u h c ’ i q a ’ n i i q a w n i t w i ’x

62

m u ’ a k i n k i t qül i K u K


63


Ruk’u’x ri samaj nib’an pan Iximulew, ja ri tinamït yeya’on ruchuq’a’, richin pa rub’eyal nib’iyin ri samaj. Konojel ri winaqi’ aj Iximulew k’o chi nkinimaj ri taqonem taq tzij, man ütz ta jun winäq nunïm jun winäq chi rub’anik itzel taq samaj.

64


65


Nimamoloj Tz’ib’äy Taqonem Tzij: Rajpopi’ Amaq’ Iximulew

Toq yetz’uk chi rub’anik ri taqonem tzij, k’o rub’eyal richin yeb’an: E k’o jujun k’amöl taq b’ey 1. tikirel nkik’utuj chi ke ri Ajpopi’ richin kekitz’uku’ kib’anik ri taqonem taq tzij, chuqa’ jujun chi ke ri Ajpop tikirel nkib’ij chi keb’an ri taqonem taq tzij;

2.

66

K’a ri’ ri ajpopi’ nkiya’ chi kiwäch we tikirel yeb’an ri taqonem tzij o manäq.


Ri Popol Jay Iximulew akuchi’ e k’o ri Ajpopi’, ja molojri’ïl re’ ri k’o pa ruq’a’ richin yerutz’ib’aj ri taqonem taq tzij, k’a ri’ ri winaqi’ k’o chi nkiya’ ruq’ij ri taqonem taq tzij. Ri winaqi’ ri yesamäj pa popol jay, rije’ yetz’ib’an ri taqonem taq tzij, rije’ kib’ini’an ajpopi’, rije’ yecha’öx kan kuma ri winaqi’ aj Iximulew, ja rije’ yech’on pa qawi’, pa jun chik tzij niqab’ij chi, ja rije’ e k’amöl qab’ey richin ri tinamït Iximulew.

3.

Toq ri Ajpopi’ yekitz’ib’aj taqonem taq tzij, k’a ri’ nkiya’ chi kiwäch chi ütz ri taqonem tzij, k’a ri’ nkitäq chi re ri Chanpomanel richin chi nitalux rutzijol pa “Rutaluwuj ri Saqamaq’” richin ke ri’ qonojel röj winaqi’ ri öj aj Iximulew niqetamaj rupam ri taqonem tzij. Ke ri’ rub’eyal yetz’uk ri taqonem tzij pan Iximulew.

67


68


Nimamoloj Samajel Amaq’:

Chanpomanel chuqa’ Ruka’n Chanpomanel richin ri Amaq’ Iximulew Ri chanpomanel ri pa’äl pa ruwi’ ri tinamït Iximulew rija’ ri k’amöl b’ey richin ri Saqamaq’. Pa tinamït Iximulew ja ri winaqi’ yecha’on richin. Ri chanpomanel k’ïy rusamaj k’o pa ruq’a’, jujun chi ke ri rusamaj ja re’: k’o chi nsamäj pa kiwi’ ri winaqi’ richin chi nkinimaj ri Cholk’aslemal chuqa’ ri taqonem taq tzij e richin ri tinamït Iximulew, k’o chi nuto’ ri ruwach’ulew chuqa’ k’o chi pa rub’eyal nusamajij ri pwaq ri niqatoj röj pa qatinamit, ri niqatoj toq yojk’ayin, yojloq’on. Re pwaq re’ k’o chi qonojel niqaya’ richin chi niqato’ ri qatinamit, ke ri’ tikirel yeb’an b’ey, aq’omab’äl taq jay, tijob’äl chuqa’ juley chik samaj ri yek’atzin pa qatinamit. Ri ruka’n chanpomanel nuto’ pa ruwi’ rusamaj ri chanpomanel chuqa’, toq ri chanpomanel man nik’oje’ ta pan Iximulew, ja ri’ ruka’n chanpomanel nik’oje’ kan pa ruk’exel richin nub’än ri samaj. Nuto’ richin pa rub’eyal nisamajix rusamaj ri Iximulew chuqa’ ja rija’ nich’on pa qawi’ pa juk’an chik taq tinamït.

69


Chitüy winaqi’ ri e pa’äl pa ruwi’ ri Saqamaq’

il q a xn

k ï n o j Ti

Samaj

Ra

Ri winaqi’ k’ïy samaj nkib’än ri janila yek’atzin richin nkito’ ri tinamït Iximulew.

70


Ri chitüy winaqi’ ri e pa’äl pa ruwi’ ri Saqamaq’, rije’ jun molaj samajela’ ri nkito’ pa ruwi’ rusamaj ri Chanpomanel chuqa’ ri Ruka’n Chanpomanel, richin nkik’waj rub’ey rusamaj ri tinamït Iximulew.

71


q a t j ö m j e a l n Ja zijo t u l ta 72

el n i j a Ch mït tina

chin K’iyirisanem ri mal jun jeb’ël k’asle

Rije’ nkiya’ kito’ik richin chi yeb’an tijob’äl, aq’omab’äl jay, b’ey, etz’anib’äl k’olaj, chuqa’ juley chik taq samaj ri yek’atzin pa tinamït.


Pa rub’eyal rusamajixik ri pwa

q

pwaq

Chaj inel jay

Win aqi ’ Aj tzij 73


Ja re’ jun ruq’a’ rumolojri’ïl ri Saqamaq’, pa ruq’a’ rija’ k’o wi richin yerusöl k’ayewal ri yeb’anatäj chi kikojöl ri winaqi’ pa tinamït Iximulew. Wawe’ Iximulew e k’o q’atb’äl taq tzij, chi ri’ e k’o ri q’atöy taq tzij richin nkisöl ri jalajöj taq k’ayewal. Toq pa jun q’atb’äl tzij e k’o k’ïy q’atöy tzij rije’ kib’ini’an nimachitüy q’atöy tzij. Ri Nimaq’atb’äl Tzij, jun nimaläj molojri’ïl chwäch ri Nimamoloj Q’atöy Tzij, chuqa’ pa ruq’a’ k’o wi richin yerunimaj chuqa’ yerusamajij ri taqonem taq tzij pan Iximulew. Pa re Nimaq’atb’äl Tzij re’ e pa’äl oxlajuj Nimachitüy q’atöy tzij. Chuqa’ e k’o juley chik molojri’ïl ri kib’ini’an Ch’utiq’atb’äl tzij, Nab’ey Q’atb’äl tzij o Nik’onel Q’aton Tzij.

74


Nimamoloj Q’atöy Tzij:

Ri Nimaq’atb’äl Tzij chuqa’ juley chik Q’atb’äl Tzij.

75


Rub’eyal ri cha’onïk Ri Saqamaq’ nuya’ q’ij chi ke ri winaqi’ richin nkimöl ki’ pa ruwi’ rub’eyal yekicha’ ri ajpopi’ pan Iximulew.

76


77


Rub’eyal runuk’un ri’

ri Saqamaq’

78

Ri tinamït Iximulew rujachon ri’ pa jalajöj taq tinamital chuqa’ taq tinamït. Pa jujun tinamital chuqa’ pa jujun tinamït e k’o uk’wayöl taq b’ey.


Pa taq tinamital e k’o ch’utichanpomanela’ ri yesamäj pa ruwi’ ri tinamital chuqa’ pa taq tinamït yecha’öx kan ri Q’atöy taq tzij kuma ri winaqi’ ri e k’äs pa kitinamit.

79


RUCHAJIXIK PA RUB’EYAL RUPWAQ RI TINAMÏT

Ri Chajinel Rupwaq ri Saqamaq’, ri rub’eyal rusamaj, richin nunik’oj chuqa’ nuchajij ri pwaq ri nkitoj chi re ri Saqamaq’ ri winaqi’ ri e k’äs pa tinamït Iximulew. Nutz’ët we kan qitzij chi ri pwaq nokisäx pa taq samaj ri yek’atzin pa tinamït Iximulew.

80


RUB’EYAL RUSAMAJIXIK RUPWAQ RI IXIMULEW Pa tinamït Iximulew, ronojel juna’ nib’an jun wuj rub’ini’an Rupwaq ri Saqamaq’ ri Nok chuqa’ ri Nel, chupam re jun wuj re’ tz’ib’atäl ronojel ri pwaq ri nokisäx pa jun juna’ chuqa’ nub’ij achike rub’eyal xtokisäx ri pwaq. Richin chi nimolotäj re pwaq re’, röj öj aj Iximulew k’o chi niqatoj ri pwaq ri nuk’utuj chi qe ri q’atb’äl tzij chuqa’ ri pwaq ri niqatoj toq yojk’ayin, yojloq’on, richin ke ri’ ri pwaq napon pa ruq’a’ ri Saqamaq’.

81


l ä ’ b a l j A i R

82


Ri Ajlab’äl ri e k’o pan Iximulew, re’ jun molojri’ïl ri nukanoj rub’eyal richin chi ri tinamït Iximulew nsamäj pa ruyonil chuqa’ richin chi niya’öx nimaläj ruq’ij ri qatinamit. Jun chi ke rusamaj ri ajlab’äl, nuchajij ri ruwach’ulew chuqa’ richin chi ri winaqi’ nkïl ri jeb’ël kik’aslem pa tinamït Iximulew.

83


Chuqa’ re jun molojri’ïl re’, yeruto’ ri q’atöy taq tzij chuqa’ ri nimachitüy q’atöy taq tzij pa ruwi’ rub’eyal ri kisamaj, chuqa’ k’o chi nuya’ ruchuq’a’ richin chi nisamajix ri taqonem tzij. K’o pa ruq’a’ richin nukanoj ri ch’a’oj ri yeb’anatäj pan Iximulew.

2

1 84


Ruchitüy Q’atb’äl tz ij

85


Ri k’amöl kib’ey ri Ruch’ojib’al ri Saqamaq’, rija’ ri nich’on pa ruwi’ rub’eyal ri Saqamaq’, nuto’ ri Saqamaq’, nisamäj pa ruwi’ rub’eyal rusamaj nub’än ri Saqamaq’.

PGN

86


Ri Q’atb’äl taq tzij ri e k’o chwäch ri Iximulew, rije’ yesamäj pa kiyonil, pa jun chik tzij, rije’ man yeto’öx ta pe kuma juley chik molojri’ïl. E k’o jun pa taq jujuj tinamït, k’o ri q’atöy tzij, e k’o kito’onel ri q’atöy tzij chuqa’ e k’o kik’exel ri q’atöy tzij, rije’ yecha’öx kan kuma winaqi’ ri e k’o pa kitinamit. Rije’ k’o chi nkisamajij pa rub’eyal ri kisamaj chuqa’ k’o chi nkisamajij ri jalajöj taq samaj ri yek’atzin chi ke ri winaqi’ pa kitinamit.

87


Chupam ri Cholk’aslemal nub’ij chi, ri winaqi’ tikirel nkich’ojij toq man ninimäx ta ri nub’ij chupam ri Cholk’aslemal. Re jun rub’eyal samaj re’ rub’ini’an “Ruchajixik ri Cholk’aslemal” k’o oxi’ rub’eyal chajinïk:

ѷ 1LFKѲRMLQ UL ZLQ¦T re’ nuya’ q’ij richin toq jun winäq nichapatäj, po man pa rub’eyal ta nichap el o xkajix ruch’akul toq xchapatäj el.

88

ѷ 7REѲ¦O PDN UHѲ nik’atzin richin nich’ojix chi ke ri k’amöl taq b’ey toq rije’ nkitz’ila’ ri jeb’ël kik’aslem ri winaqi’;


Ruchajixik chuqa’ Rutob’al ri Cholk’aslemal.

ѷ 7REѲ¦O PDN UHѲ nik’atzin richin nich’ojix chi ke ri k’amöl taq b’ey toq rije’ nkitz’ila’ ri jeb’ël kik’aslem ri winaqi’;

89


Re’ jun q’atb’äl tzij, ri nutob’ej ri Cholk’aslemal, man niya’öx ta ruto’ik kuma juley chik q’atb’äl tzij richin ri Saqamaq’. Runuk’un ri’ kik’in wo’o’ nimaläj taq nimaruchitüy q’atöy tzij chuqa’ wo’o’ to’onela’ nimaruchitüy q’atöy tzij.

90


¿Achike ri yecha’on kichin ri Nimaruchitüy q’atöy tzij? ѷ 5L 1LPDTѲDWEѲ¦O W]LM ѷ 5L 5DMSRSLѲ $PDTѲ ,[LPXOHZ ѷ 5L &KDQSRPDQHO FKXTDѲ UL 5XNDѲQ &KDQSRPDQHO kik’in ri chitüy winaqi’; ѷ .ѲDP¸O WDT EѲH\ UL D SDѲ¦O SD UXZLѲ UL 1LPDWLMREѲ¦O 6DQ Carlos richin ri Iximulew, chuqa’, ѷ 5L ZLQDTLѲ UL H NѲR SD WLMREѲ¦O NLFKLQ 4ѲDW¸\ WDT W]LM

¿Achike rusamaj nub’än ri Chajinel Cholk’aslemal? K’o chi nuto’ ri Cholk’aslemal. Nusöl rij ri ch’a’oj nib’anatäj pa ruwi’ ri Cholk’aslemal, chuqa’ nusöl rij toq nib’an jun taqonem tzij ri xa nuxoch’ij ri Cholk’aslemal. Chuqa’ nretamaj toq yeb’an jalajöj k’utunïk chi re ri Ruchanpomanel ri Iximulew, chi re ri Nimaq’atb’äl tzij chuqa’ chi re ri Rajpopi’ Amaq’ Ixumulew. ¿Achike ruk’u’x rusamaj ri Chajinel Cholk’aslemal? K’o chi nuya’ ruchuq’a’ ri rusamaj, richin chi ri winaqi’ nkipoqonaj ri Cholk’aslemal.

91


K’amöl b’ey pa ruwi’ ri Jeb’ël Kik’aslem winaqi’, rija’ nich’on pa ruwi’ ri jeb’ël kik’aslem ri winaqi’ aj Iximulew. Pa ruq’a’ rija’ k’o wi richin tikirel nunik’oj kisamaj ri uk’wayöl taq rub’ey ri Iximulew, ke ri’ nutz’ët ri ch’a’oj yeb’anatäj pa ruwi’ ri jeb’ël kik’aslem ri winaqi’. Chuqa’ k’o pa ruq’a’, richin nuchilab’ej chi ke ri samajela’, chi tikisolo’ rij ri ch’a’oj ri yeb’atanäj pa ruwi’ ri jeb’ël kik’aslem ri winaqi’ chuqa’ tikirel nutikirisaj rub’eyal rusolik ch’a’oj richin yeruto’ ri winaqi’.

92


K’amöl b’ey pa ruwi’ ri Jeb’ël Kik’aslem Winaqi’

93


Ruchojmirisaxik rupam ri Cholk’aslemal Ri Cholk’aslemal, ja re’ ri k’ïy ruwa ruq’ij pa qatinamit Iximulew, richin chi nik’ëx rupam k’o jun rub’eyal, man junam ta kik’in ri juley chik taqonem tzij.

94


RUCHITÜY Q’ATB’ÄL TZIJ

RAJPOPI’ AMAQ’ IXIMULEW

NIMAMOLOJ Q’ATÖY Ö TZIJ

NIMAMOLOJ SAMAJEL AMAQ’

Rik’in jun juch’ chuqa’ rik’in jalajöj rub’onil atz’ib’ab’al, tatunu’ ri wachinäq o ri winäq rik’in ri molojri’ïl ri nuxïm ri rik’in.

¡TAWILA’ RI RACHIB’IL!

TAQONEM TAQ TZIJ, CHUQA’

1


Xa xe tikirel nkik’utuj ruchojmirisaxik rupam ri Cholk’aslemal ri echolajin qa wawe’: - Ri Chanpomanel, ri Ruka’n Chanpomanel chuqa’ ri Chitüy winaqi’; - Lajuj Ajpopi’ richin ri Rajpopi’ Amaq’ Iximulew; - Ri Chajinel Cholk’aslemal - Chuqa’ tikirel nkik’utuj ri tinamït chi ke ri Ajpopi’, xa xe k’o jun wuj kijuch’un 5000 winaqi’ ri tikirel yekicha’ ri uk’wayöl taq b’ey.

95


¡Kakikot! Wakami xapo’ awi’:

Jun ruchajinel ri Cholk’aslemal

96


Ri Rucholk’aslemal Amaq’ Iximulew, ja re’ jun taqonem tzij ri nïm ruq’ij pan Iximulew, ruma chupam re jun wuj re’ ya’on ruq’ij ri jeb’ël qak’aslem, chuqa’ chupam re wuj re’ nub’ij achike winaqi’ ri e k’o chwäch Rusaqamaq’ ri Iximulew ri k’o chi yesamäj richin niya’ ruq’ij ri jeb’ël qak’aslem. Wakami xqanuk’ jun Cholk’aslemal, kan awichin rat, ruma niqajo’ yatqato’ richin nawetamaj achike rub’eyal ri ak’aslem, richin ke ri’ nawetamaj nato’ awi’. Nab’ey niqatzijoj chawe achike nawajo’ richin jeb’ël niwachin ri k’aslem chuqa’ achike samaj k’o chi nkib’än ri winaqi’ aj Iximulew, chuqa’ niqak’ut chawäch achike molojri’ïl yeto’on richin ri Saqamaq’ richin k’a pa rub’eyal nisamajix ri nub’ij chupam ri Cholk’aslemal. Yatqapeyoj k’a richin newetamaj rupam re wuj re’ chuqa’ richin nawetamaj achike winaqi’ ri yeto’on pa ruwi’ re wuj re’, ruma re winaqi’ re’ xojkito’ chuqa’ xkisöl chi qawäch, chi chwäch ri tinamït Iximulew, röj winaqi’ tikirel yojch’ojin richin tiya’ ri jeb’ël qak’aslem, chuqa’ tikirel yojapon kik’in rumolojri’ïl ri Saqamaq’ richin yojkito’ chupam jun xa b’a achike samaj ri niqajo’ niqab’än. Nab’ey niqatz’eta’ achike ri yeto’on richin re wuj re’, k’a ri’ xtiqatikirisaj rutz’etik re wuj re’.


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.