Xnimal ru Xchaq’rab’il Tenamit Watemaal Cho’q reheb’ kok’al
Xnimal ru Xchaq’rab’il Tenamit Watemaal Cho’q reheb’ kok’al sa’ Q’eqchi’ Xmolamil aj K’aak’alenel Chaq’rab’ ISBN: 978-9929-40-559-2
Li xjalb’al ru sa’ Q’eqchi’ ut xpuktasinkil li tz’iib’ahom a’in x’uxmank ruk’in xtenq’aal li Rochochil Xnimal ru Taqlahom re Xmolamil Ab’l tenamit chi rix Xk’ulub’eb’ Poyanam re Watemaal(OACNUDH), jo’ chank ru naxye li xtaqlankil.
Impresión: Arcon Xyiib’ankil ut xjalam’uuchil ru rix: Xmolamil aj K’aak’alenel Chaq’rab’/ Teresa Hurtado ut Ana Lucía Meneses.
Ruk’in xtenq’ tumin:
Re risinkil reetal b’ayaq maraj chi xjunil li hu a’in maraj xnumsinkil sa’ junaq chi ruhil na’leb’, aajel ru xpatz’b’al chi tz’iib’anb’il reheb’ li wankeb’ xk’ulub’ chi rix jo’ aj eechal re.
WIIB’ OXIB’ AATIN Tento naq chi xjunileb’ laj watemaal, jo’ eb’ aj wi’ li kok’ teelom, kok’ ixqa’al ut eb’ li saaj al, xnawb’al li wank sa’ li Xnimal ru Chaq’rab’ ut, li xnawb’al ru a’an, naxk’am chaq li xb’aanunkil ut xk’aak’alenkil re naq chi uxmanq li taqlankil wank chi sa’. Jo’kan utan, chi xjunil li k’anjel naxb’aanu li Tzoleb’aal chi rix Xnimal ru Chaq’rab’ taqlanb’il sa’ xb’een chi ru li chihaab’ 2017 ut 2018, xk’eemank sa’ ajl xjalb’al ru li Xnimal ru Xchaq’rab’il Tenamit Watemaal, jalam’uuchinb’il ru cho’q reheb’ kok’al, sa’ li aatinob’aal Q’eqchi’. Xkomon aj wi’ li “Rula’aninkil chi ch’olob’anb’il ru li rochochil Xmolamil aj K’aak’alenel Chaq’rab’” ut li “Yalok uhej re k’utuk wank sa’ komonil: Kok’ Ixqa’al ut kok’ teelom Xnimal ru Aj Raqol Aatin chi ru jun kutank”, ut a’in nak’ehok chi nawe’k li yalok q’e naxb’aanu li Rochochil Teneb’aal Aatin a’in re chi rix li taqlankil wank sa’ xb’een re tenq’ank chi xk’utb’al chi tustu ru li xnimal ru chaq’rab’ ut li xk’ulub’eb’ li poyanam. Sa’ xk’ab’a’ ut a’an naq aajel ru xb’anyoxinkil chi ru li Rochochil Xnimal ru Taqlahom re Xmolamil Ab’l tenamit chi rix Xk’ulub’eb’ Poyanam re Watemaal (OACNUDH), xb’aan li xnimal ru xtenq’aal re xb’aanunkil li xpaayil ru li Xnimal ru Chaq’rab’, jalam’uuchinb’il ru cho’q reheb’ kok’ ixqa’al ut kok’ teelom, sa’ aatinob’aal Q’eqchi’. Li xnimal ru rajom li k’anjel a’in ha’an li xk’eeb’al xkawilaleb’ xch’ool li kok’al chi rix xk’eeb’al xloq’al li xnimqal ru na’leb’ re li qatenamit, b’ar wi’ te’roxloq’i li xk’ihal nawom b’aanuhom wankatqeb’ Watemaal ut xyob’tasinkileb’ sa’ xch’ooleb’ li te’awab’ejinq re li qatenamit, li naqeyb’eni chi rix wank sa’ komonil ut sa’ tuqtuukilal, re xxaqab’ankil junaq Tenamital naxb’eeresi rib’ sa’ chaq’rab’, sa’ rawab’ejilal tenamit ut sa’ roxloq’inkil komonil k’ulub’ej.
Dr. José Francisco De Mata Vela
Aj Jolominel Xmolamil aj K’aak’alenel Chaq’rab’ Ut Xch’uutal Xjolomil li Tzoleb’aal chi rix Xnimal ru Chaq’rab’
XTIKLAJIK
Li tenamit Watemaal jwal ch’ina’us b’ar wi’ wankeb’ k’iila nawom b’aanuhom. Qatenamit, qana’aj, li xtzuulul xtaq’ahal, li xb’onol ut xb’ihomal nawom b’aanuhom k’ajo’ xchaq’alil ru, ut tento naq chi qajunil took’aak’alenq re naq ink’a’ chisachq ut re naq sahaq qach’ool. Jo’kan naq nasiyaak chaq li Xnimal ru Xchaq’rab’il Tenamit Watemaal. Ha’an jun chaq’rab’, li jwal nim xwankil, xb’aan naq k’eeb’il xwankil li qak’ulub’, naxye aj wi’ ani sa’ aj b’een re xk’uub’lal tenamit Watemaal wank rilb’al naq chi k’ehe’q xwankil li Qak’ulub’. Sa’ li hoonal a’in, xqak’uub’ jun Xnimal ru Chaq’rab’ cho’q aawe, li hu a’in x’el sa’ aak’ab’a’, re naq taanaw laak’ulub’ ut taanaw aj wi’ xkolb’al rix. Xb’een wa tqaseeraq’i aawe b’ar wankeb’ xk’ulub’ ut xtaqlankileb’ laj watemaal, tqaye aj wi’ resil aawe li ani wankeb’ sa’ xb’een xtenq’ankil li tenamit re xk’eeb’al xwankil li Xnimal ru Chaq’rab’. Nakatqab’oq chi xnawb’al li xsa’ rechb’eeneb’ laj Kolol rix li Xnimal ru Chaq’rab’, li xe’echb’eenink qe chalen xb’eeninkil xsa’, ut chank ru naq sa’ li qatenamit Watemaal naab’al li qak’ulub’ wank ut xe’xye qe k’a’ ru chi xcha’alal li Awab’ejilal tento tquula’aniheb’ sa’ jalanq chi k’anjel. Qayoob’aq wi’ b’ehek chi sa’, ab’an rub’elaj, tqayeheb’ aawe aniheb’ laj Kolonel, te’echb’eeninq qe.
Ma sa leech’ool? Laa’in Ix Iwaan.
¿
Tinch’olob’ chawu k’a’ ru li xk’ulub’ poyanam, jarub’ laak’ulub’ wank sa’ xk’ab’a’ naq poyanamat, ut b’ar wank li juntaq’eeteb’ ru, b’ar wi’ maak’a’ li qatz’eqtaanankil.
Ma sa leech’ool? Laa’in laj Q’uq’.
¿
Tinch’olob’ chawu k’a’ ru li wank sa’ sahilal ut chankatq ru taayu’ami sa’ li tenamit Watemaal.
Chan xawil? Laa’in Ix Manatí.
¿
Tinch’olob’ chawu junqaq chik k’ulub’ej, li “komonil k’ulub’ej” nake’yeemank re, jo’ li k’ulub’ej chi rix junkab’al, chi rix tzolok, chi rix k’iila b’atz’unk ut junqaqeb’ chik.
Chan xawil? Laa’in laj B’aalam.
¿
Tinch’olob’ chawu k’a’aq chi xmolamil wank re Watemaal re xb’aanunkil li xk’anjel li Awab’ejilal. Teenawatq ru wechb’een jalanq chi molamil ut tinseeraq’i aawe k’a’ ru nake’xb’aanu li junjunq. Ch’olch’o naq taawaj xnawb’al ruheb’ li junjunq.
Ab’an, muku ka’aj ta aj wi’ laa’o tqanaw ru li Xnimal ru Chaq’rab’, tento naq taanaw aj wi’ ru laa’at ut taakol aj wi’ rix. Tqatikib’aq rilb’al ut sa’ xraqb’al li junjunq chi nawom taab’aanu jun aataqlankil re xnawb’al chik na’leb’ chi rix. ¡Kanab’ reyb’eninkil, chap rilb’al xb’ehil li Xnimal ru Chaq’rab’ qechb’een re naq tat-ok jo’ aj nawonel ut aj kolol rix li Xnimal ru Chaq’rab’!
Xtusulal xna’leb’il 1. XB’EEN TAQLANK: li poyanam, xjayalihomq ut teneb’anb’il sa’ xb’een li Awab’ejilal.
12
Xkolb’al rix li poyanam Teneb’anb’il sa’ xb’een li Awab’ejilal
2. XKAB’ TAQLANK: Xk’ulub’ li junjunq chi poyanam. K’ulub’ej chi rix yu’amej Wank sa’ sahilal ut juntaq’eetalil Sahil b’aanunk K’ulub’ej chi rix kolok ib’ Maak’a’ li maak Maajun yal tixch’ik rib’ sa’ jalanil ochoch Xkolb’al rix li taqlanb’il hu, k’ila hu ut tasb’il hu. B’eek sa’ xyaalal K’ulub’ej re patz’ok
18
Teeto okik sa’atqeb’ li raqleb’aal aatin ut xmolamil Awab’ejilal. K’ulub’ej chi rix ch’utub’aj ib’ ut mululij ib’ K’ulub’ej chi rix k’uub’ank ib’ jo’ molam Sahil xyeeb’al li nak’a’uxlamank Sahil Paab’ank Eechal ehej Maq’ok eechej Xk’ulub’ aj yoob’anel k’a’uxl Sahil yiib’ank, k’ayink ut k’anjelak Xk’ulub’eb’ poyanam Xnimal xwankil k’ulub’ej naxye ab’l tenamit chi rix xk’ulub’eb’ poyanam.
3. ROX TAQLANK.
42
3.1 Komonil k’ulub’ej Li Junkab’al Xkolb’al rixeb’ poyanam ink’a’ tz’aqaleb’ xjunxaqalil, cheekel poyanam ut kok’al. Nawom b’aanuhom Xtenamitaleb’ aj Ralch’och’ Tzolok K’iila b’atz’unk Kawilal, kolb’a ixej ut xtenq’aal komonilej Li K’anjel Xchaq’rab’il tuminab’k ut komonilej
3.2 Li teneb’anb’il ut k’ulub’ej jo’ ralal xk’ajol tenamit 3.3 Li naramok re k’ulub’ej wank sa’ chaq’rab’
4. XKA TAQLANK: Li Awab’ejilal ut chank ru na’awab’ejink Tenamitalil ut Alal K’ajolil Tenamit Xk’anjel li xwankil li tenamit Xk’uub’lal Chaq’rab’: K’uub’ab’aal Xchaq’rab’il tenamit Xk’uub’lal Awab’ejilal: Awab’ej ut Xkab’ Rawab’ejil tenamit Xjolomileb’ roq ruq’ Awab’ejilal Xk’uub’lal aj Raqol Chaq’rab’: Xnimal Xjolomil Raqleb’aal Aatin ut ja lanq chik raqleb’aal aatin. Xchaq’rab’il xna’leb’il xaqab’ank Xjolominkil rilb’al ut xtz’ilb’al rix li tumin Chank ru xch’e’b’al li tumin Xjunxaqalil ut xk’uub’lal Awab’ejilal Aj kolol tenamit Xmolamil aj Tz’ilol rix Ch’a’ajkilal Xmolamil Xnimal aj Kolol rix Tenamit Li Xwankil Poopol Usilal naxk’e li Chaq’rab’ ut Xkolb’al rix Xnimal ru Chaq’rab’ Xnimal Xwankil li Chaq’rab’ Aj Kolol rix Xk’ulub’ Poyanam Xtuqub’ankil ru Xnimal ru Chaq’rab’
58
QLANK A T X B ’EEN
, al m l i a j e n ’ a b y a Li po Aw i l n e e sa’ xb’
12
’il b n a ’ b e n ut te q m o h i l a y a j x
13
14
Li Awab’ejilal tento tixkol rix li poyanam ut li junqkab’al
15
Teneb’anb’il
Li tiikil wank
sa’ xb’een li Awab’ejilal Li Rawab’ejilal tenamit Watemaal tento naq tixk’e reheb’ li poyanam
nk a w l i h a S i L
16
1
TIIKIL WANK, SAHIL WANK, XKOLB’AL RIX, WANK SA’ TUQTUUKIL USILAL, WAKLIJIK
Taw sa’ li pajinb’il tz’iib’ eb’ li aatin nake’yehok re li teneb’anb’il sa’ xb’een li Awab’ejilal.
¡PAJINB’IL TZ’IIB’
T I I K I L W A N K K’ CH T S S F G HW Q’ V D K J U U K F L B’ A L B’ R I X D S QW F G X V E H J N E D I T A A J O E D I M S I II L U N II OO F Z L Ñ A O OO K’ A U K II G Y K P H P II M I L K S H X A U I T U Y E A N I A WW U L WA N K Z C K L ’ I S
Xkolb’al rix
Li Wank sa’ tuqtuukil usilal
Li xwaklijik
2
A L N Q K A T X K A B’
18
19
Chi xjunileb’ li poyanam wankeb’ xk’ulub’ chi rix li yu’am, chalen naq nasiyaak chaq. Wank xk’ulub’ re naq ink’a’ natene’k ut xkolb’al rix.
20
K’ulub’ chi rix
li yu’am
21
Chi xjunileb’ li poyanam wankeb’ Watemaal sa wankeb’. Juntaq’eeteb’ xk’ulub’eb’ chi xjunil. Winq ut ixq, sumsuukeb’ maraj toj xjuneseb’, juntaq’eet xtz’aqonikeb’ ut xtaqlankileb’.
SAHILAL ut
JUNTAQ’EETALIL
22
Sahil
B’AANUNK
Chi xjunil li poyanam naru naxb’aanu li ink’a’ ramro xb’aan li chaq’rab’.
Sahil
PAAB’ANK
Chi xjunileb’ laj watemaal wank qak’ulub’ chi xyu’aminkil ha’an yaal k’a’ chi paab’aal.
23
K’ULUB’EJ chi rix KOLOK IB’ Chi xjunil wankeb’ ankeb’ xk’ulub’ chi xkolb’aleb’ rib’ naq nake’q’ab’aak. Ma’ani naru chi teneb’aak xmaak wi’ toj maji’ na’ab’iik chi ru junaq aj raqol aatin jo’ chank ru xb’ehil xaqab’anb’il xb’aan li chaq’rab’ b’ar wi’ naru na’aatinak ut xk’utb’esinkil xkuutal xkob’al rib’.
24
? ¿
Maak’a’ li
MAAK
!
anrejeal Kt’a
!
K’a nje l
Chi xjunileb’ li poyanam muku wankeb’ ta xmaak toj reetal nak’utmank naq wank chi ru junaq aj raqol aatin.
al nje re tKa’a
25
l a t y i x n ch'ik u j a a M rib’ sa’ 26
jalanil ochoch
Ma’ani naru na’ok sa’ junaq ochoch wi’ ink’a’ yeeb’il re laj eechal re maraj ruk’in xtaql chi tz’iib’anb’il xb’aan laj raqol aatin, ut maajunwa naru ok wi’ maji’ naxk’e waqib’ hoonal re q’ela chi muku xnume’ chik waqib’ re ewu ut tento naq wanq laj eechal re.
27
Xkolb’al rix
li taqlanb’il hu, k’ila hu ut tasb’il hu. Li tasb’il hu, kaart ut taqlanb’il esil maajunwa naru naril chik jalan poyanam, ka’aj wi’ wi’ laj eechal re naxk’ulub’an, maraj xb’aan xtaql junaq aj raqol aatin.
28
Chi xjunileb’ li poyanam naru nake’ok, te’wanq, b’ehek ut elk sa’ li tenamit, ut naru aj wi’ nake’xjal xna’aj ut xna’aj rochoch.
B’EEK SA’ XYAALAL
29
Chi xjunileb’ li poyanam wankeb’ sa’ li tenamit wankeb’ xk’ulub’ chi patz’ok chi ruheb’ li nake’jolomink, ut eb’ a’an naru nake’sumenk chi ru lajeeb’ xka’k’aal kutank chi rix li patz’om.
30
30
e b’ q t ’a a s k i k o T eeto li raqleb ’aal ol amil m x t u n i t a a Awa b’ejil al.
Chi xjunil wankeb’ xk’ulub’ chi xik sa’atqeb’ li raq’leb’aal aatin ut rochochil xmolam Awab’ejilal b’ar wi’ nak’utunk xk’ulub’eb’.
31
32
K’ulub’ej chi rix
ch’utub’aj ib’ ut mululij ib’
Laj watemaal naru nake’xch’utub’ rib’ chi rix k’a’ ru nake’raj wi’, mare yal re patz’ok maraj wech’ok, ab’an tento te’xb’aanu jo’ chank ru teneb’anb’il sa’ chaq’rab’ ut sa’ tuqtuukilal.
K’ulub’ej chi rix ch’utub’aj ib’ ut mululij ib’ Chi xjunil wankeb’ xk’ulub’ chi okenk sa’ molam maraj ch’uut, b’ar nake’hulak chi ru, ab’an ma’ani naru naminok re junaq chi okenk sa’ junaq molam wi’ ink’a’ naraj. Ka’aj wi’ naq taak’ul aawib’ sa’ junaq Nimla Tzoleb’aal, wi’ aajel ru xtz’iib’ankil aawi’ sa’ junaq molam re li xak’ul wi’ aawib’. Wankeb’ Xmolamil aj Nawol Chaq’rab’, aj B’anonel, re Injeneer, aj tz’ilol ch’oolej, ut jalanq chik re naq naru te’xtz’iib’a rib’ b’ar wi’ naxk’ul wi’ rib’ li xtzolb’al.
33
34
Sahil xyeeb’al li nak’a’uxla mank
Eb’ laj watemaal wankeb’ xk’ulub’ chi xyeeb’al sa’ sahilal li nake’xk’a’uxla ut ink’a’ ramrooq chi ruheb’ xb’aanunkil.
35
Eechal ehej Chi xjunilo laj watemaal wank qak’ulub’ chi ok jo’ aj eechal re li qeechej.
36
MAQ’OK EECHEJ Li maq’ok eechej ha’an naq li Awab’ejilal troksi li reechej junaq poyanam re xtenq’ankileb’ li komon, naq na’uxmank a’in tento xtojb’al re li poyanam li xtz’aq k’a’ ru re.
37
Laa’at wank aak’ulub’ chi rix li k’a’ re ru nakayoob’, jo’ aj yoob’anel.
38
Sa’ li tenamit Watemaal naru nakook’anjelak sa’ sahilal, k’ayink ut yakok k’a’aq re ru, jo’ chank ru naxtaqla li chaq’rab’.
39
XK’ULUB’EB’ li
POYANAM Li xnimal ru Xchaq’rab’il li Tenamit Watemaal naxk’ulub’a junqaq chik k’ulub’, uy ta ink’a’ nake’yeemank resil chi sa’, xk’ulub’eb’ aj wi’ li poyanam.
40
B’ar wi’ wank li xna’aj, jalam’uuchi li jun re laawuq’. Tz’iib’a sa’ xb’een li junjunq ru’uj aawuq’ hoob’ chi xk’ulub’ poyanam li jwal nake’hulak chawu. ¡Sa’ xyi laawuq’ jalam’uuchi li jwal nahulak chi us chawu!
¡JALAM’UUCHI LAAWUQ’!
XNIMAL XWANKIL k’ulub’ej naxye ab’l tenamit chi rix XK’ULUB’EB’ POYANAM Wankeb’ chaq’rab’ k’ulub’anb’ileb’ xb’aan jalanq chi Awab’ejilal, li k’ab’a’inb’ileb’ jo’ k’ehom ib’ sa’ aatin ruk’in ab’l tenamit, ut li nake’aatinak chi rix xk’ulub’eb’ poyanam, sa’ li tenamit Watemaal nake’b’eeresimank li k’eeb’ileb’ xwankil sa’ xb’een li chaq’rab’ wankeb’ ayi’.
41
A N L K Q A R OX T
42
43
Li JUNKAB’AL Li tenamit Watemaal wank sa’ xb’een xkolb’al rix li junkab’al. Sa’ li junkab’al, li ixaqilb’ej ut b’eelomej juntaq’eeteb’ xk’ulub’eb’. Eb’ li alalb’ej k’ajolb’ej juntaq’eeteb’ aj wi’ xk’ulub’eb’, b’ar wi’ li na’b’ej yuwa’b’ej tento naq te’xk’e xtzakahemq.
44
KOLOK IXEJ LI INK’A’ TZ’AQALEB’
XJUNXAQALIL,
CHEEK UT
KOK’AL
Li Awab’ejilal tento naq tkoleb’ rix li poyanam ink’a’ tz’aqaleb’ xjunxaqalil, jo’ aj wi’ li cheekel poyanam. Tento aj wi’ naq tkol roq ruq’, xk’a’uxl ut xloq’al li kok’al.
45
Chi xjunil xpoyanamil Watemaal wank xk’ulub’ chi rix xchankilal ut xnawom xb’aanuhom, kuutunb’il ruk’in loq’laj na’leb’, raatinob’aal ut li k’a’ re ru nake’xb’aanu. Li Awab’ej tento naq tixkol ut tixtenq’a xpuktasinkil li xnawom xb’aanuhom, jo’ aj wi’ xkolb’al rixeb’ li na’ajej nimqeb’ xwankil jo’ resil li tenamit Watemaal ut tril naq ink’a’ tsachmanq. Li Awab’ej tento naq tixkol ut twanq li sahil yehook ut tenq’aheb’ li nake’b’aanunk xq’emal na’leb’. Tento aj wi’ tixkol li sutamil.
46
K’iila paay chi amaq’il wankeb’ Watemaal ut naxkol, naxk’ulub’aheb’, naxk’eheb’ xloq’al ut naxpuktasi resil li xna’leb’eb’, li xe’ toonil na’leb’, raq’eb’ ut raatinob’aaleb’ chi xjunileb’ li tenamit. Li Awab’ej tento naq tixkoleb’ xch’och’eb’ li xtenamitaleb’ aj ralch’och’.
XTENAMITAL AJ RALCH’OCH’
47
Li Rawab’ejilal Watemaal tento naq tixk’e xtzolb’aleb’ li xtenamital, chi maak’a’ xtz’eqtaanankil junaq reheb’.
TZOLOK
Li tzolok naxsik’ xwaklisinkil chi tz’aqal re ru li poyanam, li xtzolb’al li resilal yu’amil ut li xnawom xb’aanuhom li tenamit ut li reheb’ jalanq tenamit.
48
Chi qajunil wank jo’ qak’ulub’ ut qataqlankil xk’ulb’al qatzolb’al sa’ li xb’een tzolok, xkab’ tzolok ut roxil tzolok. Aajel chi ru li Awab’ejilal xk’utb’al tz’iib’ak ut ilok ru hu chi ruheb’ li poyanam li toj maji’ naxnaw ut chi qajunil naru nakoo’okenk chi xtenq’ankil li k’utuk.
Naq k’iheb’ xtenamital laj ralch’och’ sa’ junaq teep, li k’utuk tento naq t-uxmanq sa’ ka’paay ru aatinob’aal, naraj xyeeb’al, sa’ raatinob’aal laj ralch’och’ ut sa’ kaxlan aatin.
49
B ’ A T Z A ’ L I UNK I ’ K
50
Li rawab’ejilal Watemaal tento naq tixtenq’a li k’iila b’atz’unk. Li k’iila b’atz’unk jwal nim xwankil xb’aan naq naxk’am chaq xkawilal li poyanam.
51
Kawilal, Salud, kolb’a ixej ut
Seguridad y
xtenq’aal Social Asistencia komonilej
MÉDICAA RREECCEETTAA MÉDIC
52
Chi qajunil wank qak’ulub’ chi rix kawilal. Li Awab’ejilal teneb’anb’il sa’ xb’een rilb’al li qakawilal, tento aj wi’ tril li xchaab’ilal li tzakahemq ut li b’an tk’amo’q chaq usilal sa’ qab’een.
K’anjel Eb’ li chaq’rab’ re watemaal naxkol rixeb’ laj k’anjel, b’ar wi’ teneb’anb’il jarub’ hoonal naru k’anjelak chi ru jun kutank ut chi q’eq, ut naxye aj wi’ jo’ nimal naru xtojb’al re junaq poyanam. Eb’ laj k’anjel wankeb’ xk’ulub’: xk’ulb’al xtojb’al ru li xk’anjel, “tojb’al” nayeemank re. Tento aj wi’ twanq xhilaal ut xk’eeb’al aj wi’ li xsi xmaatan chi tuminal. Watemaal ink’a’ nake’ru chi k’anjelak kok’al maji’ nake’xket kaalaju chihaab’.
53
l i ’ b a t r ’ u q k ’ X c h a nab ilej t u m i on
m ko
54
Li Awab’ejilal tento naq troksi chi xjunil li k’a’ re ru wank re cho’q usilal te’ril chi xjunil laj watemaal, b’ar wi’ troksi li tumin re tzolok, kawilalej, yiib’ank b’e maraj q’a ut junqaq chik k’anjel re xchaab’ilob’resinkil li tenamit. Watemaal aj eechal re junaq eechej, jo’: ѷ .ѲDNѲQDDEѲ QLPDѲ XW OL SDODZ ѷ &KL [MXQLO OL ZDQN UXEѲHO FKѲRFKѲ ѷ /L PD\HU QDѲDMHM PDUDM QDMWHULO WHQDPLW ѷ /L NѲLLOD SHN .DѲDM ZLѲ OL $ZDEѲHM [NѲXOXEѲ [SXNWDVLQNLO PDUDM [NѲHHEѲDO xchaq’rab’il li tumin. Li qatumin, q’uq’ xk’ab’a’.
55
Li Teneb’anb’il ut K’ulub’ej jo’
Ralal Xk’ajol Tenamit
Chi xjunileb’ laj watemaal wankeb’ xk’ulub’ ut xtaqlankil chi: Xkolb’al li xtenamit ut xk’aak’alenkil re naq tpaab’amanq li Xniaml ru chaq’rab’; Xpaab’ankileb’ li chaq’rab’ ut roxloq’inkileb’ li nake’jolomink.
56
Li teneb’anb’il ut k’ulub’ej jo’
ralal xk’ajol tenamit
Eb’ laj watemaal xk’ulub’eb’ xxaqb’ankileb’ li nake’jolomink, jo’ li Rawab’ejil Tenamit, li xkab’il, eb’ laj K'uub'anel Chaq'rab', eb’ laj Poopol. Tento aj wi’ wankeb’ xk’ulub’ chi tz’aqonk jo’ li te’xaqab’aak jo’ xjolomil tenamit.
Tz’iib’a li xk’ulub’eb’ li komonilej ut li teneb’anb’il ut k’ulub’ej jo’ ralal xk’ajol tenamit. Chi rix a’an ti ru oxib’aq sa’ xyanqeb’, jalam’uuchiheb’ ut b’oneb’ ru.
¡TZ’IIB’A ut JALAM’UUCHI!
¡JALAM’UUCHI!
¡TZ’IIB’A!
Li naramok re k’ulub’ej wank sa’ chaq’rab’ Wankeb’ junqaq reheb’ li k’ulub’ k’eeb’il xb’aan li Awab’ejilal, sa’ junaq ch’a’ajkilal, naru nake’rammank, qayehaq naq nak’ulmank junaq rahilal, jo’ junaq hiik, ha’in jun ch’a’ajkilal cho’q reheb’ li tenamit, maraj naq nawank junaq pleet, maraj jalan tenamit nachal xmuxb’al xteepal Watemaal. Junqaq aj wi’ k’ulub’ej naru nake’rammank ab’an muku nab’ay ta xhoonal.
57
ut chank l a l i j e ’ ab w A enamital T k Li n i j e ’ wab a ’ a ru n
N K A L Q A T X KA
58
59
q ’ o h c l i j e l Sahil ch’oo l a a m e t a W aawe ayi’
60
Watemaal ha’an jun sahil awab’ejilal, xjunes naril rib’ ut xaqxo xwankil rilb’al xkolb’al ralal xk’ajol. Watemaal ha’an jun tenamit b’ar wi’ wank ratin ut xtaql tenamital, ha’in naraj xyeeb’al naq li poyanam aj watemaal nakoo’okenk chi xxaqab’ank awab’ej ut junqaq chik teneb’ahom.
Xkomon li xteepal watemaal li ru ch’och’, li rub’el ch’och’, li xha’il li k’aak’naab’ ut nimq ha’ wankeb’ sa’ xteepal li qatenamit, b’ayaq xcha’al li palaw, jo’ chank ru xaqab’anb’il sa’ li chaq’rab’.
61
Chi junil li poyanam nake’yo’laak sa’ xteepal Watemaal ut li ralaleb’ li poyanam nake’yo’laak sa’ jalan chik tenamit ab’an li xyuwa’eb’ yo’lajenaqeb’ Watemaal, aj watemaal nake’yeemank re. Sa’ li tenamit Watemaal eb’ li poyanam yo’lajenaqeb’ Centro America naru nake’xpatz’ reheb’ xjolomil tenamit naq te’ok jo’ aj watemaal.
62
l a l A t u t i l i m a l n a e T t i l i l m o j a a ’ n K e T
63
Sa’ li tenamit watemaal li wankil na’alaak chaq sa’ li tenamit. Chi xjunileb’ laj watemaal tento naq te’xb’eeresi rib’ rub’el li chaq’rab’ ut maajun naru naxmin junaq poyanam xb’aanunkil li k’a’ re ru ink’a’ us xb’aanunkil.
64
65
Xk’uub’lal Chaq’rab’: K’uub’ab’aal Xchaq’rab’il Tenamit
Re xyoob’ankil junaq chaq’rab’ tento xtaaqenkil junqaq xb’ehil:
1.
2.
Laj k’uub’anel chaq’rab’ te’xwech’i ut naru nake’xk’ulub’a maraj ink’a’.
66
Junqaq xjolomil tenamit naru nake’xpatz’ re Xk’uub’ab’aal Chaq’rab’ re xk’uub’ankil chaq’rab’, maraj naru nake’xpatz’ laj k’uub’anel chaq’rab’;
Li Xk’uub’ab’aal Chaq’rab’ re Watemaal ha’an jun xmolamil Awab’ejilal tento sa’ xb’een yiib’ank chaq’rab’ li paab’anb’ilaq xb’aaneb’ li poyanam. Li poyanam nake’k’anjelak sa’ li K’uub’ab’aal Chaq’rab’ ut nake’yiib’ank chaq’rab’, aj k’uub’anel chaq’rab’ nake’yeemank re, li xaqab’anb’ileb’ xb’aan laj watemaal ut quuchileb’ jo’ xtenamital Watemaal.
3.
Wi’ nak’ulub’amank, nataqlaak re li Awab’ej re naq tixtaqla xpuktasinkil sa’ li puktasib’aal hu, “Puktasib’aal hu re Awab’ej” xk’ab’a’ re naq chi xjunileb’ laj watemaal te’xnaw ru. Kama’an utan naq nake’yoob’amank li chaq’rab’ sa’ li tenamit Watemaal.
67
68
Xk’uub’lal Awab’ejilal:
Awab’ej ut Xkab’ Awab’ej re Tenamit Li Rawab’ej Watemaal ha’an xjolomil li Awab’ejilal. Sa’ li tenamit Watemaal xaqab’anb’il xb’aan li tenamit, ha’an li nake’xb’aanu laj watemaal naq nake’juch’uk. Li Awab’ej k’i xk’anjel, jun reheb’ a’an xb’aanunkil li naxye li Xnimal ru Chaq’rab’ ut li xchaq’rab’il tenamit, xkolb’al rix li qateepal ut rilb’al chi us li li tumin na’ok jo’ xtojomeb’ laj watemaal. Li tojom ha’an li tenq’ tento tqak’e chi xjunilo re naq te’uxmanq chaab’il k’anjel sa’ li qatenamit, jo’ eb’ li nimb’e, rochochileb’ b’anleb’aal, tzoleb’aal ut junqaq chik. Li xkab’ Awab’ej re li tenamit Watemaal ha’an li natenq’ank re li Awab’ej ruk’in li xk’anjel ut, naq ma’ani li awab’ej sa’ li tenamit, ha’an li xkab’ awab’ej na’ok jo’ ruuchil. Natenq’ank chi xk’amb’al xb’e Watemaal ut naru naxik ruuchil sa’ jalan tenamit.
69
Xjolomileb’ roq ruq’ Awab’ejilal
Tzolok
K
K’anjel
l a l i aw Eb’ a’an, naab’al chaab’il k’anjel nake’xb’aanu sa’ cho’q re li tenamit.
70
Eb’ li Xjolomil roq ruq’ Awab’ejilal ha’an xch’uut aj k’anjel re li Awab’ej ut Xkab’ Awab’ej re Watemaal, ha’an nake’tenq’ank ut nake’k’anjelak re tenq’ank chi xaqab’ank aatin ut xk’utb’al xb’e li tenamit.
Nawom Aw
k
Sutami
lej
Ener gía
Na w ut k om B ’iila ’aa b’a nuh tz’u om nk
71
72
Waklijik
c
ni u m
Co
s e n acio
j A l i m o Xjol enamit Kolol T
Naketenq’ank ruk’in xk’eeb’al tzoleb’aal, rochochil b’anleb’aal, nimqi b’e, b’atz’ub’aal ut junqaq chik.
Ilol b’ihom tenamit al
Tz lo l tum’iin al
Rilb ’al x rix t kolb’al ena mit K’a mo ab’ j ib’r u l te na k’in
mit
73
Ha’in li xcha’alil Awab’ejilal li nak’anjelak re xtuqub’ankil ru ch’a’ajkilal nake’xtaw chi rib’ileb’ rib’ li poyanam sa’ xnimal xteepal Watemaal. Sa’in wankeb’ raqleb’aal aatinn b’ar wi’ nake’tz’aqonk aj raqol aatin re xxaqab’ankil raatin chi rix ch’a’ajkilal. Naq sa’ junaq raqleb’aal aatin k’iheb’ laj raqol aatin, Xnimal aj Raqol aatin nake’yeemank re. Li Xnimal Xjolomil Raqleb’aal Aatin ha’an xnimal ru xjolomil re li Xk’uub’lal aj Raqol Chaq’rab’ ut teneb’anb’il sa’ xb’een xb’eeresinkil ut xpaab’ankileb’ xchaq’rab’il Watemaal. K’uub’k’u ru ruk’in oxlaju chi Xnimal ru aj raqol chaq’rab’. Wankeb’ aj wi’ chik xkomon raqleb’aal aatin, Raqleb’aal aatin re Tuqtuukilal nake’yeemank re, Xb’een raqeb’aal aatin maraj Rochochil Raqleb’aal tz’ilok ix.
74
75
Xchaq’rab’il xna’leb’il
xaqab’ank
Li Awab’ejilal naxk’ulub’a li sahil yoob’ank ut xwanjik li molam nake’k’a’uxlank awab’ejink. Chi rix li juch’uk, laj jolominel ut li xb’ehil xaqab’ank natusub’amank ru xb’aan chaq’rab’ ak re wi’ li na’leb’ a’an.
76
77
Xjunxaqalil ut Xk’uub’lal li Awab’ejilal
Li tenamit Watemaal jachb’il ru chi ruq’il tenamit ut xteepalil poopol. Li junjunq chi ruq’il tenamit ut xteepal poopol wank ani najolomink re.
78
Sa’atqeb’ ruq’il tenamit wankeb’ li ruuchil awab’ej ut sa’atqeb’ li xteepal poopol wankeb’ Li xjolomil Poopol. Eb’ li xjolomil poopol xaqab’anb’ileb’ xb’aaneb’ li poyanam wankeb’ sa’ xteepal li poopol.
l
al
p e e t o X p poo
t ’ q u R
e
m a n
it
79
Xjolominkil rilb’al ut xtz’ilb’al rix li tumin Li Xjolomil aj tz’ilol rix tumin ha’an jun molam li wank sa’ xb’een rilb’al ut xk’eeb’al reetal naq li tumin nake’xk’e li poyanam wankeb’ watemaal re li Awab’ejilal t-oksimank re naq t-ilmanq sa’ li usilal nak’eemank sa’ li tenamit.
80
CHANK RU XCH'E'B'AL LI TUMIN Sa’ li tenamit Watemaal rajlal chihaab’ nak’uub’amank jun hu, Xnimal ru Sachomj naxk’ul ut naxsach li Awab’ejilal. Li hu a’in naxk’uula chi xjunil resil tumin wank re li awab’ejilal chi ru li chihaab’ a’an ut chank ru t-oksimanq. Re xch’utub’ankili li tumin a’an, laj watemaal tento naq tootojo’q ut k’a’aq chi ru tenq’aal re naq li Awab’ejilal troksi li tumin sa’ k’a’aq re ru aajel chi ru li tenamit.
81
t i m a n e T l o l o Aj K
82
Laj kolol tenamit re Watemaal, ha’an jun molam li naxsik’ naq li tenamit tril rib’ xjunes, li xwankil ut xnimal xloq’al Watemaal. Tixkol aj wi’ rix li xteepal, li tuqtuukilal ut li xsahilal xwanjikeb’ chi xjunil li poyanam wankeb’ Watemaal.
83
Ha’an jun li molam natenq’ank reheb’ laj raqol aatin ut Xnimal ru aj raqol aatin sa’atqeb’ li xb’ehil xk’anjel, ut tento tril xpaab’ankil li chaq’rab’. Wank aj wi’ sa’ xb’een xtz’ilb’al rix li q’etok chaq’rab’ na’uxmank sa’ li tenamit.
2
1 84
Xmolamil aj Tz’ilol rix Ch’a’ajkilal
85
Li xnimal aj kolol rix tenamit nawank sa’ xk’ab’a’ li Awab’ejilal, naxtenq’a ut naxk’e xna’leb’, jo’kan naq naxtz’il rix sa’atqeb’ li k’anjel b’ar wi’ natz’aqonk li Awab’ejilal.
PGN
x
lr i
Xm ola mi Ko l lo
j a l a m it i Xn am
86
n Te
Eb’ li Poopol re Watemaal nake’ril rib’ xjunes, naraj xyeeb’al naq muku chapchookeb’ ta ruk’in jalanq chik xmolamil awab’ejilal. Wank jun poopol sa’ junjunq chi xteepalil ut wank jun Aj Poopol ut jun ch’uut chi poyanam, laj tz’ilol rix xk’anjel poopol ut laj na’leb’anel, li xaqab’anb’ileb’ xb’aaneb’ li poyanam wankeb’ sa’ xteepal. Tento naq te’xk’uub’ rib’ ruk’in li wankeb’ re ut rilb’al li aajeleb’ chi ru li poyanam.
Li X wa kil li ol op Po 87
Li Xnimal ru Chaq’rab’ naxxaqab’ li b’e re naq eb’ li komon te’jito’q naq ink’a’ napaab’amank li Xnimal ru Chaq’rab’. Li b’ehil a’in, Usilal naxk’e li Chaq’rab’, nayeemank re ut oxib’ ru:
ѷ ;NѲXWEѲDO OL SR\DQDP naru napatz’mank naq junaq poyanam nachape’ ut ink’a’ na’uxmank jo’ naxye li chaq’rab’ maraj natene’ sa’ xhoonalil xchapb’al.
88
ѷ .RORN LEѲ QDNѲDQMHODN re xjitb’aleb’ laj jolominel wankeb’ sa’ awab’ejilal naq yookeb’ xmuxb’al xk’ulub’ poyanam;
Usilal naxk’e li Chaq’rab’ ut Xkolb’al rix Xnimal ru Chaq’rab’
ѷ ;TѲD[EѲDO [QLPDO [ZDQNLO li chaq’rab’: na’oksimank naq nayoob’amank junaq chaq’rab’ ut naxq’et li k’a’ ru naxye li Xnimal ru Chaq’rab’.
89
L I K N A W X L A M I N X Ha’an jun raqleb’aal chaq’rab’ wank junelik, li xxaqab’amank re xkolb’al rix li Xnimal ru chaq’rab’, naril rib’ xjunes ut maak’a’ sa’ xkomon xmolamil Awab’ejilal. Wankeb’ 5 xb’eenil chi Xnimal ru aj raqol aatin re ut 5 cho’q reeqajeb’.
90
¿Ani nake’xaqab’ank re xnimal ru aj raqol chaq’rab’? ѷ ;QLPDO ;MRORPLO 5DTOHEѲDDO $DWLQ ѷ .ѲXXEѲOHEѲDDO ;FKDTѲUDEѲLO 7HQDPLW ѷ $ZDEѲHM XW ;NDEѲLO $ZDEѲHM UHFKEѲHHQHEѲ 5RT UXTѲLO Awab’ejilal. ѷ ;QLPDO [MRORPLO [PRODPLO 1LPOD 7]ROHEѲDDO UH 6DQ Carlos re Watemaal ut ѷ 8W OL QDNHѲRNHQN VDѲ ;PRODPLO DM QDZRO FKDTѲUDEѲ
LI CHAQ’RAB’ ¿K’a’ ru naxb’aanu li Xnimal xwankil li Chaq’rab’? Xkolb’al rix li Xnimal ru Chaq’rab’. Naxtuqub’ ch’a’ajkilal b’ar wi’ nak’utunk naq xq’etmank xwankil li Xnimal ru Chaq’rab’, maraj naq wank junaq chaq’rab’ naxq’et li k’a’ ru naxyeli chaq’rab’. Naril aj wi’ li patz’om na’uxmank re li Awab’ej, li Xnimal Xjolomil Raqleb’aal Aatin ut li K’uub’ab’aal Xchaq’rab’il Tenamit. ¿B’ar wank tz’aqal xnimal xk’anjel li Xnimal Xwankil li Chaq’rab’? Rilb’al naq chi paab’aaq li Xnimal ru Chaq’rab’.
91
Laj Kolol Rix Xk’ulub’ Poyanam, ha’an li poyanam wank sa’ xb’een xkolb’al rix li Xk’ulub’eb’ Poyanam wankeb’ re laj Watemaal. Tento naq tk’aak’aleheb’ li nake’jolomink tenamit re xtz’ilb’al rix jitom b’ar wi’ xmuxmank xk’ulub’eb’ poyanam. Naru naxyeheb’ re laj k’anjel sa’ awab’ejilal xjalb’al li xb’aanuhomeb’ maraj tixye raatin b’ar wi’ tixtusub’ naq xmuxmank xk’ulub’eb’ poyamam, ut naru xtikib’ankil junaq k’anjel re xkob’al rix xk’ulub’eb’ poyanam.
92
Laj Kolol rix
Xk’ulub’eb’ Poyanam
93
Xtuqub’ankil ru Xnimal ru Chaq’rab’ Li xnimal ru Chaq’rab’, sa’ xk’ab’a’ naq ha’an li jwal nim chi us xwankil sa’ li qatenamit, re xjalb’al li k’a’ re ru naxye, tento xtaaqenkil junaq xb’ehil, jalan chi ru na’oksimank re jalok chaq’rab’.
94
ROCHOCHIL AJ TZ’ILOL MUXUK CHAQ’RAB’
XK’UUB’LAL AWAB’EJILAL
XK’UUB’LAL AJ RAQOL CHAQ’RAB’
XK’UUB’LAL CHAQ’RAB’
Jayaliheb’ ruk’in junaq juch’ jalanq xb’onol li k’a’ re ru maraj li poyanam naxk’ul rib’ ruk’in molam.
¡TAWEB’ LI XSUMAL!
1
Ka’aj wi’ naru patz’ok tuqub’ank chaq’rab’ xb’aan: Li Awab’ej, li xkab’a awab’ej ut eb’ li roq ruq’il awab’ejilal; Lajeeb’ maraj wank xb’een reheb’ laj K’uub’anel Chaq’rab’ re li K’uub’ab’aal Xchaq’rab’il Tenamit; Li Xnimal Xwankil Chaq’rab’. Li tenamit ruk’in junaq patz’om re li k’uub’ab’aal Chaq’rab’ juch’b’il xb’aaneb’ 5000 chi poyanam maraj k’i chik poyanam nake’ru chi juch’uk.
95
¡Sahil ch’oolejil cho’q aawe! Xak’ul aawib’ jo’:
Aj Kolol rix Xnimal ru Chaq’rab’
96
Li Xnimal ru Xchaq’rab’il Tenamit Watemaal, ha’an li chaq’rab’ jwal nim xwankil sa’ li qatenamit, xb’aan naq chi sa’ k’ulub’anb’il li qak’ulub’, naxye aj wi’ ani sa’ aj b’een laj k’anjel re li Rawab’ejilal Watemaal te’tenq’anq re naq chi oxloq’iiq qak’ulub’. Anajwank, xqak’uub’ jun Xnimal ru Chaq’rab’ cho’q aawe, li hu a’in x’el sa’ aak’ab’a’, li naxsik’ aatenq’ankil chi xnawb’al ru laak’ulub’ ut re naq tatruhanq xkolb’al rix. Xb’een wa, tqaseeraq’i aawe b’ar wankeb’ li xk’ulub’eb’ ut xtaqlankileb’ laj watemaal, tqak’uteb’ aj wi’ chawu li molam wankeb’ sa’ xb’een xtenq’ankil li Awab’ejilal re naq chi paab’aaq li Xnimal ru Chaq’rab’. Naqatz’aama chawu chi nume’k chi xnawb’al ru li naxye rechb’eeneb’ laj Kolol rix li Xnimal ru Chaq’rab’, li xe’echb’eenink qe chalen, ut xe’xch’olob’ chi qu chank ru naq sa’ li tenamit Watemaal k’i qak’ulub’ wank ut xe’xk’ut chi qu k’a’ ru chi xmolamil Awab’ejilal te’qula’ani ruk’in jalanq chi k’anjel. Qatikib’aq rilb’al, ab’an xb’eenwa te’qak’ut chawu laj Kolonel te’echb’eeninq qe.