Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ (DDHH jóvenes - Kaqchikel)

Page 1

Kaqchikel

Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’
la paz
Juventudes Nab’il: prom ov iendo la par ticipación y

Kaqchikel

Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’
Juventudes Nab’il: prom oviendo la par ticipación y la paz

B´iche´el re samaj re’: Oficina del Alto Comisionado de Naciones Unidas para los Derechos Humanos (OACNUDH), Fondo de Población de Naciones Unidas (UNFPA) y Consejo Nacional de la Juventud (CONJUVE). Herramienta para la promoción de los derechos humanos de las personas jóvenes. Guatemala, 2022.

Ka’i’ oxi’ taq tzij chi kij ri alab’oni’ chuqa’ ri ch’ojib’äl richin ri tijonÏk

Rukojolil ri tijonïk kichin ri alab’oni’ pa Iximulew

ri e k’ajola’ taq winäq

Ka’i’ oxi’ taq tzij chi kij ri alab’oni’ chuqa’ ri ch’ojib’äl richin ruxnaqil kiwäch

Rukojolil ri ruxnaqil wachaj kichin ri alab’oni’ pa Iximulew

Ch’ojib’äl richin nya’öx kisamaj ri e k’ajola’ taq winäq

Ka’i’ oxi’ taq tzij chi kij ri alab’oni’ chuqa’ ri ch’ojib’äl richin kisamaj

Rukojolil kisamaj ri alab’oni’ pa Iximulew

3
Ri xtani’ chuqa’
Ri rokisaxik kich’ojib’al ri alab’oni’ pa Iximulew Ch’ojib’äl chi re ri tijonïk Ch’ojib’äl richin ütz ruxnaqil wachaj Ch’ojib’äl richin ri samaj Chi jun ri ruwach’ulew k’o ruch’ojib’al ri winäq Chi jun ri ruwach’ulew k’o ruch’ojib’al ri winäq Chi jun ri ruwach’ulew k’o ruch’ojib’al ri winäq 24 32 40 23 31 39 21 9 7 24 32 40 25 33 41 26 34 42 29 37 45 Ch’ojib’äl richin jun tinamït Ch’ojib’äl richin jun tinamït Ch’ojib’äl richin jun tinamït Ch’ojib’äl richin kitijonik ri e k’ajola’ taq winäq Ch’ojib’äl richin ruxnaqil kiwäch
Rucholaj Ri okib’äl
alab’oni’

Ch’ojib’äl richin k’o kiwayib’al ri e k’ajola’ taq

Ka’i’ oxi’ taq tzij chi kij ri alab’oni’ chuqa’ ri ch’ojib’äl richin k’o kiwayib’al

Rukojolil kiwayib’al ri alab’oni’ pa Iximulew

Ka’i’ oxi’ taq tzij chi kij ri alab’oni’ chuqa’ ri ch’ojib’äl Chi nkiyala’ ri kina’oj

Ka’i’ oxi’ tzij chi kij ri xtani’, ri alab’oni’ chuqa’ chi rij ri tikirel nkiya’ kina’oj pa Iximulew

Ch’ojib’äl richin jun tinamït

Ch’ojib’äl richin jun jïk k’aslen ri e k’ajola’ taq winäq

Ka’i’ oxi’ taq tzij chi kij ri alab’oni’ chuqa’ ri ch’ojib’äl richin jun jïk k’aslen

Rukojolil ruch’ojib’al ri alab’oni’ pa Iximulew

4 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ Ch’ojib’äl richin
Ch’ojib’äl richin moloj ri’ïl (tikirel nkimöl ki’, nkiya’ ri kina’oj) Ruch’ojib’al ri winäq chi nuk’waj jun jïk k’aslem: majun achike ta ruk’ayewal nb’an chi re Chi jun ri ruwach’ulew k’o ruch’ojib’al ri winäq Chi jun ri ruwach’ulew k’o ruch’ojib’al ri winäq Chi jun ri ruwach’ulew k’o ruch’ojib’al ri winäq 48 56 64 47 55 63 48 56 64 49 57 65 50 58 66 52 61 69 Ch’ojib’äl richin jun tinamït Ch’ojib’äl richin jun tinamït
ri wayib’äl
Ch’ojib’äl chi
k’ajola’
winäq nkimöl ki’
winäq
ri e
taq
5 Ch’ojib’äl chi jun k’aqib’äl ch’ajch’öj, k’o rutemeb’alil Chi jun ri ruwach’ulew k’o ruch’ojib’al ri winäq 72 72 71 73 74 76 Ch’ojib’äl richin jun tinamït Ch’ojib’äl richin jun k’aqib’äl ch’ajch’öj, k’o rutemeb’alil pa kik’aslen ri e k’ajola’ taq winäq Rukojolil ruch’ojib’al chi jun k’aqib’äl ch’ajch’öj chuqa’ k’o rutemeb’alil chike ri alab’oni’ pa Iximulew Ka’i’ oxi’ taq tzij chi kij ri alab’oni’ chuqa’ jun k’aqib’äl ch’ajch’öj, k’o rutemeb’alil Ri janipe’ ch’ojinïk b’anon Wujib’äl 77 81

Okib’äl

Re samajib’äl re’ b’anon chi nkokisaj ri e k’ajola’ taq winäq, chi ke ri motzaj taq alab’oni’, ri tzob’aj taq tijoxela’ chuqa’ ri nkib’anala’ ch’ob’oj, nuk’b’äl, cholaj pa taq tinamït, chi ke ri kan nkitïj kiq’ij chi nkich’ojij ri ruch’ojib’al k’aslem chi ke ri e k’ajola’ taq winäq ri e k’o pa Iximulew. Re wuj re’ ruk’amon pe samajib’äl chi ke ri’ tikirel nb’an ri ch’ojib’äl kichin ri winäq. Xnojïx re wuj re’ chi ke ri’ xa pa jun mul nb’an ka ruk’ojlem ri ch’ojib’äl kichin ri e k’ajola’ taq winäq ri e k’o chupam re q’ij re’. Ronojel ri rutemeb’alil ri e rutaqen ri q’atb’äl tzij, ja ri’ ri k’atzinel chi nq’i’öx jun utziläj k’aslem chi ke ri k’ajola’ taq winäq, kan ta nb’eq’alajin ri achike najowäx chi ke ri e oxi’ samajay ri nkikanoj jun utziläj samaj chi nb’eq’alajin pe ri rub’anik kich’ojib’al ri e k’ajola’ taq winäq.

Xtz’et rupam ri wuj ri b’anon ka kuma ri Departamento de Investigación y Análisis Estratégicos kichin ri CONJUVE ri xb’an pa juna’ 2021, ri nch’o chi rij ri achike rub’anon ri ch’ojib’äl kichin ri k’ajola’ taq winäq chuqa’ ri achike ntajin yerub’anala’ ri q’atb’äl tzij chi yeruto’ ri e k’ajola’ taq winäq pa Iximulew. Ri wuj Juventudes de Guatemala, ri xuya’ apo rub’ixik ri CONJUVE chuqa’ ri UNFPA pa juna’ 2020, chi ri’ xelesäx wi ronojel ri rutzijol ri e janipe’ k’ajola’ taq winäq ri e k’o pa Iximulew. Chuqa’ ri OACNUDH, xuya’ chuqa’ ka’i’ oxi’ taq na’oj chi rij ri achike rub’anik ri kich’ojib’al ri e k’ajola’ taq winäq, ri achike rusolik b’anon chi re chuqa’ ri achike q’alajirisan pe chi rij ri ch’ojib’äl.

Ri nab’ey tanaj Juventud y Derechos Humanos, nuq’alajirisaj ri achike rutaqen ri ch’ojib’äl kichin ri k’ajola’ taq winäq, ri akuchi nuq’alajirisaj chi konojel xa junan kich’ojib’al, majun ta jun ri xa q’axnäq, wi nb’an ta chuqa’ chi re ri winäq xa majun rejqalem, ruma ri chi ri’ nq’alajin chi ri e k’ajola’ taq winäq kan k’o chuqa’ kich’ojib’al. Stape’, ma kan ta k’o samajib’äl ri nuq’alajirisaj ta ri achike rub’anik kich’ojib’al ri e k’ajola’ taq winäq, ri nilitäj ta pe chupam ri Ch’ojib’äl pa Junam chi jun ruwach’ulew, b’anon tikirel chi q’alajirisan ta k’a chi ke ri e k’ajola’ taq winäq, ruma k’o jantäq kan q’ajon rub’anik kich’ojinïk ri winäq.

Ri ruka’n tanaj: nch’o chi rij ri achike rub’anik nisamajïx ri ch’ojib’äl kichin ri k’ajola’ taq winäq pa Iximulew. Nunataj wuqu’ rub’anik ch’ojib’äl, nuq’alajirisaj ri achike rub’anik chi ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ nketamaj k’a akuchi napon wi kich’ojib’al. Nuya’ rutzijol chi rij kich’ojib’al ri alab’oni’ e qawinaq, ri k’o na jun yab’il kichajin pa kik’aslem, ri e tzolojinäq pe pa jun chik tinamït. Nuk’üt chuqa’ jub’a’ chi rij ri janipe’ xtani’ alab’oni’ ri e k’o choch’ulew. Achike chi to’oj nuya’ ri champomal aj Iximulew chi ke ri e k’ajola’ taq winäq.

7

Re samajib’äl re’ b’anon chuqa’ xtz’et pe kuma ri k’ajola’ taq winäq ri kib’anon k’ïy tijonïk, e k’o chuqa’ ri e k’o pa jalajöj taq motzaj kichin alab’oni’, motzaj kichin tijoxela’, k’o chuqa’ motzaj kichin xtani’ ri kib’anon k’ïy tijonïk, ri k’o na jun k’ayew ri kilon pa kik’aslem. Nmatyoxïx chuqa’ janipe’ chi to’onïk xkiya’ ri motzaj ri yesamäj chi rij kich’ojib’al ri xtani’ alab’oni’.

Alba Verónica Yacabalquiej Salanic

Astrid Johary Coyoy García

Edgar Benjamín Salazar Peralta

Welinton Daniel Osorio Ticurú

Luis Daniel Molina

Evelyn Marlene Ruíz

Romeo Alejandro Méndez Zuñiga

Andrés Ernesto García Flores

Bryan A. Sawerbrey

Juan Menjivar

Liza María Noriega Flores

Iraydis Virgilia Cardona Valle

Kevin David Agustín Bin

Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

8
Ri alab’oni’ chuqa’ ri Ch’ojib’äl kichin ri winäq
9
Ri alab’oni’ chuqa’ ri ch’ojib’äl kichin ri

winäq

Ri k’ajolil ja ri’ xa jun peraj ri akuchi xtiq’alajin rukojöl toq ri winäq k’a k’o na chuxe’ rutzij ri tata’aj, k’a toq nkanaj ka ruyon, ja ri’ toq ruyon chik nunojij ri achike k’atzinel chi re pa ruk’aslem, ma tikirel ta nb’ïx chi k’o ta jun juna’ ri xtib’ïx chi ja la’ ri k’a xtän, ja la’ k’a ala’, ri k’ajolil xa xtitz’etetäj chi rij ri b’anob’äl, chi rij ri pwaqb’äl, chi rij ri achike rub’anik jun tinamït. Ruma k’a ri’ chi ma tikirel ta nb’ix chi k’o jun peraj ri akuchi nb’etane’ wi. Ri Naciones Unidas nuya’ jun peraj achi’el toq k’o wolajuj nb’etane’ k’a pa juk’al kaji’ juna’, ri nub’ij ke ri’ xa xe nk’atzin chi netamäx janipe’ winäq ri k’a ke ri’ kijuna. K’o jantäq nokisäx chuqa’ toq k’o lajuj nb’etane’ k’a juk’al kaji’ juna’, ruloman chik juley nkib’ij, ja tok wolajuj nb’etane’ k’a juk’al b’elejlajuj juna’, k’o chuqa’ nkib’ij toq ntikïr ri waqxaqlajuj nb’etane’ k’a juk’al b’eleje’ juna’, ke ri’ xunojij ri Samajay richin konojel tinamït ri e k’o choch’ulew pa juna’ 2018. Ri Samajay kan nuya’ chuqa’ q’ij chi ke ri jujunal taq amaq’ chi nkinojij ri achike juna’ nkib’ij chi ja ri’ ri juna’ kichin ri xtani’ ri alab’oni’, pa amaq’ Iximulew nub’ij chi ri k’ajolil nilitäj chi rukojöl ri oxlajuj k’a pa juk’al lajuj juna’ (CONJUVE, UNFPA 2020).

Ri motzaj taq tinamït nb’ekiq’i ri uxlanem ri’ïl, jun jïk k’aslem, jun utziläj q’aton tzij, ri tikirel chi nkiyäk nkisïk’ ki’ ri k’ajola’ taq winäq pa kik’aslem, wi xtiya’öx q’ij chi ke chi yetikïr nkich’ojij k’a akuchi napon ri kichuq’a’ chuqa’ toq xtiya’öx q’ij chi ke nokisäx ri kuchuq’a’ pa jun samaj. Achi’el nub’ij ri Asamblea General de las Naciones Unidas, N. D. Richin chi nb’anatäj ri’ k’atzinel chi nkanöx to’onïk, nkanöx pwäq, kekanöx chuqa’ achike samajay ri tikirel nkiya’ to’onïk, keb’an chuqa’ achi’el jun eteb’äl k’a akuchi nb’etane’ ri kich’ojib’al ri k’ajola’ taq winäq (Nïm Samajay kichin Moloj Tinamital, richin kich’ojib’al ri winäq, 2018). Chi nkanaj pa saqïl, k’atzinel chi nya’öx q’ij chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ chi nkokisaj ri kuchuq’a’ pa jun samaj, pa jun ch’ob’oj, chuqa’ tiya’öx q’ij chi ke chi nketamaj ri kich’ojib’al. Xa ke ri’ chuqa’ kan tikirel chi nkiyäk nkik’asoj ri qatinamit Iximulew.

K’atzinel chi tiya’öx q’ij chi ke ri k’ajola’ taq winäq, chi nkokisaj ri kuchuq’a’ chuqa’ chi nketamaj ri akuchi napon ri kuchuq’a’ chi nkich’ojij
10 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

Konojel ri k’ajola’ taq winäq kilon k’ayew chi jun ruwach’ulew, k’ïy b’ey ma nya’öx ta q’ij chi ke nkokisaj ri kuchuq’a’ pa jun samaj, pa jun ch’ob’oj. Ruma ri’ ri rutzijol ri nuya’ ri Juventud y Derechos Humanos, ja k’a re’: ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ ma ya’on ta q’ij chi ke ruma k’a ma jani ta kijuna’, ruma k’a ri’ kan k’atzinel nya’öx chi ke chi nketamaj kich’ojib’al, chi kitijonik, tiya’öx kisamaj, kachoch, ri ruxnaqil kiwäch, chi tikib’ij ri achike nkich’öb’ chuqa’ ma ketaqchi’ïx ta chi ye’ok chajinel. (Nïm Samajay kichin Moloj Tinamital, richin kich’ojib’al ri winäq, 2018). Ronojel ri rutzijol ri’ ri Samajay richin k’ajolil xutz’ib’aj pa juna’ 2021, ri nimaläj ruk’ayewal nilitäj, ja k’a chi ma ya’on ta q’ij chi kij chi nkiyäk nkisïk’ ki’, chi nkich’äk pwäq, chuqa’ toq ma nya’öx ta q’ij chi ke chi nkich’ojij ri kich’ojib’al (Oficina de la Enviada del Secretario General de Naciones Unidas para la Juventud, 2021).

Toq nb’ïx chi ri juna’ ja ri’ jun chik k’ayew ri nq’ato’ kichin ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ chi ma nya’öx ta q’ij chi ke chi nkiq’i ri achike nkajo’. Juley chik k’ayew ri nq’ato kichin ri xtani’ chuqa’ alab’oni’, ja ri k’o chi nkiya’ ka ri kitinamit, ri e k’o chupam moloj ri yeb’ano elëq’, ri k’o jun yab’il pa kik’aslem chuqa’ ri xtani’ (Nïm Samajay kichin Moloj Tinamital, richin kich’ojib’al ri winäq, 2018). Ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ kitijon kiq’ij chi nkich’ojij ki’ chuqa’ tiya’öx q’ij chi ke ye’ok pa jun samaj, nkiya’ apo ri achike nkinojij chuqa’ chi nkimöl ki’. Ruma k’a ri’ kan jani’ na k’atzinel chi njal ri na’oj kuma ri q’atöy taq tzij chi kij ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ (Nïm Samajay kichin Moloj Tinamital, richin kich’ojib’al ri winäq, 2018).

Ri rutz’etik kich’ojib’al ri k’ajola’ taq winäq, ja ri’ jun samaj kichin ri Organización de las Naciones Unidas, ruma ri’ ri ajtz’ib’ richin ri samajay ri’ xuk’utuj chi re ri taqon el kik’in ri motzaj ri’ chi kan tuch’ojij ri kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ (Nïm Samajay kichin Moloj Tinamital, richin kich’ojib’al ri winäq, 2018). Ri ajtz’ib’ richin ri Samajay kichin ri e k’ajola’ taq winäq, kitijon kiq’ij chi rij kich’ojib’al ri e k’ajola’ taq winäq chuqa’, rije’ nkajo’ chi nk’oje’ ta ri uxlanem, ri joyowanïk chike ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’. Ri ajtz’ib’ taqon el chi nuch’ijij kich’ojib’al chuqa’ chi nuk’utuj chi e k’o ta chik juley samajay ri yeto’on chi ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ nya’öx ta rejqalen ri kich’ojib’al. E sik’itäl konojel samajay, achi’el richin ri q’atb’äl tzij chuqa’ ri ma e richin ta ri q’atb’äl tzij chi tikiya’ rutzijol ri kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’. Ke ri’ xuya’ rub’ixik ri (Naciones Unidas, 2022).

Chuwäch re ruwach’ulew e k’o 1.800 millones e k’ajola’ taq winäq, ja re’ nub’ij chi kami e k’o jani’ na e k’ïy winäq ri k’a e xtani’ chuqa’ alab’oni’, ruma ri’ tikirel chi ye’ok ta pa samaj chi nkiyäk ruch’akoj ri tinamït. Chuwach’ulew ri q’ij re’ ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ ri k’o wolajuj k’a juk’al kaji’ kijuna’, e k’o la’äq 16%, ke ri’ nub’ij ri (United Nations, s.f.).

Ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ 11

Pa juna’ 2021 wawe’ pa Iximulew, e k’o 6.076,075 xtani’ alab’oni’, ja ri’ nub’ij chi e k’o 35% konojel, ruma ri’ k’atzinel chi ri q’atb’äl tzij k’o nuya’ q’ij chi ke rije’ keya’öx pa jalajöj ruwäch samaj, xa ke ri’, e rije’ chik xtikiyäk ri tinamït Iximulew, ja ri’ xub’ij ri (Instituto Nacional de Estadística, 2018).

6.076,075

Ru K’ajola’ Iximulew *

35% *

*2021, Pa Woq’o’ julajk’al jun, ri Ka´al Xu ya’. (Instituto Nacional de Estadística, 2018).

Ruma chi re q’ij re’ kan k’ïy k’a ri ntajin yejalatäj, wakami kan ja chik winäq ri k’a wolajuj kijuna’ ntajin chik yesamäj, ntajin chik nkitïj kiq’ij chi ütz nb’anatäj pa Iximulew chuqa’ ri rijita’q taq winäq ri k’o chik oxk’al wo’o’ kijuna’ ma e k’o ta chik pa samaj, wawe’ pa Iximulew ntajin njalatäj chuqa’, ruma ri e janipe’ yesamäj kan ja k’a ri xtani’ chuqa’ alab’oni’. Ruma k’a ri’ ri q’atb’äl taq tzij k’atzinel chi nkitzu’ ri achike rub’anik chi yeto’öx ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ pa kik’aslen, keto’öx rik’in re’: Tiya’öx q’ij chi ke chi nintzijoj ki’, o nkib’än ta k’a kitijonïk pa Ruk’u’x Tijonïk, chi k’o ta ütz ruxnaqil kiwäch, chi ri xtani’ man ta chi anin yek’oje’ ka chi nkoyob’ej alanïk, tiya’öx jun ütz samaj chi ke, ri ch’ayikïl chi ke ri taq xtani’, man ta nyatäj chik, ri k’a e koköj na xa yek’ule’ yan chik, ri na’oj ri’ ma ütz ta chuqa’ ri e taqchi’in chi yek’ule’ chi chanin chuqa’ juley chik k’ayewal. Ronojel ri na’oj ri’ k’atzinel chi ri champomal kan nutzu’ chi ütz ta k’a nb’anatäj.

Ri na’oj chi rij ri k’ajolil, ja re’ jun samajib’äl ri nto’on pa Iximulew chi nutzu’ achike k’atzinel chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ ri chi anin, ri k’a pa ka’i’ oxi’ juna’ chik apo, chi nya’öx ta q’ij chi ke chi yesamäj chi nkiyäk ri tinamït Iximulew, achi’el nub’ij ri: Ministerio de Desarrollo Social (MIDES) y el Consejo Nacional de la Juventud (CONJUVE), Kan ta nto’on chuqa’ ri: Plan Nacional de Desarrollo: K’atun Nuestra Guatemala 2032, la Agenda 2030 de Desarrollo Sostenible y la Política General de Gobierno 2020-2024. Ruma xa xe ke ri’ ri ruwach’ulew Iximulew nyakatäj, tikusäx kuchuq’a’ ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ pa jalajöj ruwäch samaj. Ronojel na’oj ri’ xmol ruchi’, xnojïx rij chi xtz’et ri achike k’atzinel chi chanin pa Iximulew, ruma ri’ k’o chi xb’an ch’owen kik’in e kaq’o’ wok’al xtani’ chuqa’ alab’oni’, e k’o chuqa’ juk’al b’eleje’ Samajay richin ri Q’atb’äl Tzij. Najowäx chi xtutün ta ri’ rik’in ri achike runojin ri Champomal ri ntaqonäj re wakami, achi’el nub’ij ri: Plan Nacional de Desarrollo: K’atun Nuestra Guatemala 2032, la Agenda 2030 de Desarrollo Sostenible y la Política General de Gobierno 2020-2024.

12 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

Ri PNJ 2022-2023 nutün apo ri’ rik’in ri ch’ojib’äl kichin ri winäq, re wawe’ najowäx k’a chi kan ta junam kejalem ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, ruma k’o jalajöj taq b’anob’äl, jalajöj ch’ab’äl pa qatinamit, ja k’a re’ ri najowäx:

1. Man ta k’o chik ri ch’ayikïl

2. Tijonïk, etamab’äl chuqa’ k’ak’ak’ na’oj

3. Ruxnaqil wachaj

4. Samaj, na’oj chi nkiyäk k’ak’ak’ taq k’ayij

5. B’anob’äl, etz’anem chuqa’ k’astanem

6. Tiketamaj ye’ok chi nkinojij pa ruwi’ ri tinamït

K’atzinel chuqa’ chi naya’öx kejqalen ri winäq ri ma kan ta e tz’aqät, kan ta junam kejqalem ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, ri jalajöj b’anob’äl, jalajöj ch’ab’äl tiya’öx rejqalen

Ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ 13

Ri jikon ka chupam chi rij

kich’ojib’al ri

xtani’

chuqa’ alab’oni’

Chupam ri jikon ka chi rij kich’ojib’äl ri xtani’ chuqa’ alab’oni’, ja k’a ri’ jun samajib’äl ri jani’ na k’atzinel, ruma chupam ri’ tz’ib’atäl ka ri jani’ ch’ob’oj b’anon chik pe, ri akuchi nub’ij wi chuqa’ ri achike k’atzinel nkib’anala’ jujun taq amaq’ ri e k’o chuwäch re ruwach’ulew chi nkiya’ rejqalen kich’ojib’al ri e k’ajola’ taq winäq. Nilitäj chuqa’ chupam ri achike k’atzinel chi nsamajïx ri ch’ojinïk, tiya’öx rutzijol chi kikojöl ri winäq chi ke ri’ nketamaj chi ri xtani’ chuqa’ ri k’ajola’ tikirel nkich’ojij ki’ chuwäch ri q’atb’äl tzij. Jun amaq’ ri k’o chupam ri motzaj taq tinamït ri kijikon chi nya’öx rejqalen ri kich’ojinik ri xtani’ chuqa’ alab’oni’, k’atzinel k’a chi tub’ana’ ri achike ch’ob’on ka. Ronojel na’oj, ronojel samajib’äl richin kich’ojib’al ri e k’ajola’ taq winäq, tikirel nokisäx chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, tiketamaj chi e k’o chuqa’ Samajay ri yenojin pa kiwi’. Ke ri’ nub’ij ri (Oficina del Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos, 2018).

Stape’ wi k’o ta jun amaq’ ri ma kan ta k’o jun jikib’äl b’anon chi rij kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, ri Naciones Unidas nub’ij chi telesäx ronojel ri nq’ato ruwäch kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, xa ütz chi tib’an tijöj ruq’ijul chi ke ri’ xtiya’öx kejqalem ri jumok winäq ri’ (Consejo de Derechos Humanos, 2017). Chuqa’ ri moloj ri’ïl xkib’än ri jalajöj taq tinamït ri e k’o choch’ulew, rije’ xkib’ij chi kan tiya’öx rutzijol chi ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ tikirel nkich’ojij ki’, ke’ak’axäj rik’in achike nkinojij, tiya’öx q’ij chi ke nkiya’ ok ri janipe’ ketaman, wi ke ri’ xtib’anatäj, kan xtik’oje’ ri uxlanem ri’ïl pa taq tinamït. Ronojel k’a ch’ob’oj ri xb’an chi ri’, xya’öx k’a ka rub’ixik chi ke konojel taq amaq’ chi kan tiya’öx kejqalem ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’. Ja re’ nb’ek’ulun pe chi tzij, ri champomal k’o chi keruchajij ri e k’ajola’ taq winäq, k’o chi yeruto’ chupam ri xa b’a achike ri k’atzinel chupam ri kitinamit. Ri Moloj richin Ruch’ojib’al ri Winäq, ri Moloj richin ri ütz k’aslem, xkib’ij ka: k’atzinel nya’öx rutzijol chi ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ k’o kich’ojib’al, tib’an chuqa’ nuk’ub’äl chi ke ri’ tiya’öx ruchuq’a’, tiya’öx rutzijol chi rij kich’ojib’al ri e k’ajola’ taq winäq; tiketamaj rije’ chi kami tikirel nkich’ojij ki’ chuwäch ri q’atb’äl tzij, kan tiya’öx chuqa’ q’ij chi ke chi nkib’ij apo ri achike nkinojij chi nkiyäk q’anäj ri tinamït; wi ke ri’ nb’an chi ke, ri e k’ajola’ taq winäq kan xketo’on k’a chi ri tinamït Iximulew nyakatäj el. Janipe’ samajay chuqa’ e k’o jujun taq tinamït ri nkitïj kiq’ij chi nb’an ta jub’a’ ri achike xch’ob’ ka kuma ri xkimöl ki’ chi xkich’ojij.

Ri nuk’lem samaj richin ri yaköj ri’ïl jikon apo richin ri 2030, chi ri’ ninojïx chi ja ri e k’ajola’ taq winäq ri tikirel chi nkiya’ jun k’ak’ak’ ruwachib’äl ri tinamït, ronojel ri jikon ka ütz nokisäx chi ke ri’ ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ njalatäj ri kik’aslem, ke ri’ nub’ij ri (Asamblea General de las Naciones Unidas, 2015). Ri nuk’lem samaj chi rij kik’aslem Ronojel ri samajib’äl richin kich’ojib’al ri winäq, ütz chuqa’ nokisäx chi ke ri e k’ajola’ taq winäq.

14 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

ri e k’ajola’ taq winäq, chi rij ri ütz k’aslem chuqa’ ri majun ch’a’oj, nub’ij chi ja taq ri e k’ajola’ taq winäq ri ye’ok samajel richin ri na’oj ri’ (Consejo de Seguridad 2020).

Pa ri juna’ 2019 xya’öx jun na’oj ri nub’ij chi kan jani’ na k’atzinel chi tiya’öx kejqalem ri e k’ajola’ taq winäq ri e k’o chupam jun amaq’, ja ri e xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ ri e ruk’amon chi nkiyäk nkisïk’ jun tinamït. Kan tiya’öx kejqalem chuqa’ ketz’et chi ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ k’atzinel chi nkanöx na’oj, nkanöx cholaj, ruma etamatäl chi ri e k’ajola’ taq winäq ja ri’ ri uchuq’a’ k’o chi nkiyäk nkisïk’ jun tinamït, ke ri’ na’oj xjikib’äx ka chupam ri ch’ob’oj xb’an pa Montevideo (Fondo de Población de las Naciones Unidas, 2019).

Ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ 15

Konojel xa e junam

Ri na’oj chi konojel xa e junam, ma tib’an ta chi xa majun kejqalem, chupam ri na’oj ri’ najowäx chi ri q’atb’äl tzij, kan junam nch’ob’onäj pa kiwi’ konojel ri winäq. Ruma k’a ri’ chi konojel ri e k’ajola’ taq winäq tikirel nkich’ojij kich’ojib’al, tiya’öx q’ij chi ke rije’ chi nkiya’ kina’oj, chi ye’ok pa taq samaj, ma tib’an ta chi ke chi majun kejqalem xa ruma ri kijuna’, ruma chi xa xtän, ruma chi xa qawinaq, ruma chi xa ma aj chupam ta jun ruwach’ulew, ruma ri achöq chi rij rukuqub’an ruk’u’x, ruma xa pa taq juyu’ el k’o wi rachoch, jalajöj taq ch’ojinïk ri xb’an chi ri’. Ma tikirel ta nb’an chi ke ri e k’ajola’ taq winäq chi majun kejqalem, ruma rije’ tikirel chi nkiya’ ri kina’oj achi’el nub’än jun winäq ri k’o chik rujuna’, k’o retamab’al, ke ri’ nub’ij jun tz’etob’äl juk’al oxi’, ri nich’ö chi rij chi ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ xa e junam, ruma ri’ k’o chi nya’öx q’ij chi ke pa jun samaj, pa jun ch’ob’oj, ke ri nub’ij ri (Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales, 2016).

Ma tikirel ta k’a nb’an chi majun kejqalem chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’. Ruma k’a ri’ chupam ri ch’ob’oj 70/127 xb’ïx ka chi k’atzinel chi nya’öx rutzijol chi kikojöl ri winäq chi ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ xa junam kejqalem, man xa rik’in chi xa qawinaq, ruma chi xa pa maya’ ch’ab’äl nch’o wi chuqa’ wi xa pa taq juyu’ el npe wi chuqa’ wi achike rub’anik nuya’ rejqalem ri Ajaw; xa tiya’öx q’ij chi ke chi nkimöl ki’, chi nkiya’ kina’oj chuqa’ ri k’ajola’ taq winäq ri ma kan ta tz’aqät kiq’a’ kaqän, ri kiya’on ka kitinamit, ri xa e qawinaq, kan junam kejqalem tib’an chi ke, ke ri’ xub’ij ri (Asamblea General de las Naciones Unidas, 2016). Ronojel k’a ri xb’ïx chi ri’, kan nk’atzin k’a chi nya’öx rutzijol chi ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ xa junam kejqalem. Xb’ïx ka chuqa’ chi titz’et kich’ojib’al ri taq ak’wala’, tib’an k’a chi ke chi konojel kan e junam; ma tib’an ta chik chi ke xa ruma ruch’ab’äl, ruma ri rub’anik ri winäq, ruma ri nunimaj, tichup ronojel ri k’ayew chi kikojöl ri xtani’ chuqa’ ri k’ajola’, telesäx k’a el ronojel na’oj, ronojel ch’ob’onïk ri nub’än chi majun kejqalem ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’. Ke ri’ nub’ij ri (Comité de los Derechos del Niño, 2016).

Ri kich’ojib’äl ri winäq, ütz k’a nkokisaj ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, ke ri’ chuqa’ tiya’öx ruchuq’a’ kich’ojib’äl ri ixoqi’, kan tiya’öx kejqalem chuqa’ ri winäq ri ma kan ta tz’aqät kiq’a’ kaqän, ke ri’ xch’ob’ ka kuma konojel ri winäq ri xkimöl ki’, rije’ ri’ xkiya’ rub’ixik chi junam kejqalem ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, chi ri’ xq’alajirisäx ka chi k’o kich’ojib’al ri ixoqi’, k’o kich’ojib’al ri ak’wala’, k’o chuqa’ kich’ojib’al ri qawinaq, tikusäx chuqa’ ri xch’ob’ ka chupan ri ley 32/2 toq nub’ij chi man chik tib’an xa b’a achike k’ayew chi ke ri winäq, xa ruma ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän, ruma kich’ab’äl, ruma ri achike nkinojij. Chupam ronojel ri samajib’äl ri kan xkiya’ ka rub’ixik chi ri winäq xa junam kejqalem.

16 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

Xtani’ chuqa’ alab’oni’ ri ma kan ta e tz’aqät

Chi jun ri ruwäch’ulew e k’o la’äq 180 a 220 millones k’ajola’ taq winäq ri ma kan ta e tz’aqät, e k’ïy chi ke rije’ ri ma nya’öx ta q’ij chi ke chi nkitijoj ki’, ma nya’öx ta kisamaj, ma yetz’et ta kuma ri aq’omanela’, b’anon chi ke chi xa e jun ejqa’n chi re ri amaq’. Ke ri’ xtz’et pa juna’ 2018, wawe’ pa Iximulew chi ke konojel ri winäq ri xe’ajiläx e k’o xtani’ chuqa’ alab’oni’ ri ma kan ta yetzu’un, ma ye’ak’axan ta, ma ütz yeb’iyin, ma kan ta ütz yetzijon, ma kan ta yech’ob’on jeb’ël (CONJUVE, UNFPA, 2020).

E k’ïy taq amaq’ kib’anon k’ayew chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ ri ma kan ta e tz’aqät. B’anon chi ke chi majun kejqalem, ruma k’a ri’ chi ma nya’öx ta q’ij chi ke chi nkiya’ ri kina’oj, chi yesamäj. Kan jani’ na k’a k’ayew b’anon chi ke ruma chi xa e qawinaq, ruma chi xa e xtani’ b’anon chi ke chi xa nkiq’ät ruk’iyik ri tinamït, b’anon chuqa’ chi ke ri xtani’ chi xa xe chi ye’alan (Oficina del Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos, 2018). Ruma ri’ ri ch’ob’oj xb’an kuma konojel ri amaq’i’ toq xkimöl ki’, xkib’ij ka chi tib’an chi junam kejqalem ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ kan tiya’öx q’ij chi ke chi nkib’ij ri achike nkinojij, achike nkajo’ pa kik’aslem, rije’ k’o kich’ojib’al chi re ronojel ri’. Jak’a chi kij ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ ri k’o ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän, o xa b’a achike ta na kik’ulwachin pa kik’aslem, ri amaq’ k’o chi nutzu’ ri’, k’o chi nupäj rij ri achike rub’anik nub’än chi junam kejqalem. Pa ruwi’ ri’ ri amaq’ k’o chi nuya’ q’ij chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ chi nkib’ij apo ri achike nkinojij, tiya’öx q’ij chi ke chi yesamäj chuqa’ chi kiyon rije’ k’o chi nkinojij ri achike ütz nub’än chi re ri kik’aslem, ke ri’ xub’ij ri (Comité Sobre los Derechos de las Personas con Discapacidad, 2017).

Ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ e qawinaq

Ri xkinojij ka konojel ri amaq’i’ ri xkimöl ki’ chi konojel ri qawinaq k’o kich’ojib’al, ketz’et ri rijita’q taq winäq, ri ixoqi’, ri e k’ajola’ taq winäq, ri ak’wala’ chuqa’ ri winäq ri ma kan ta tz’aqät kiq’a’ kaqän. Ja k’a ri’ ri xkich’ojij ka toq xkimöl ki’ (Asamblea General de las Naciones Unidas, 2007). Pa juna’ 2018 toq xe’ajiläx ri winäq pa

Ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ 17

Iximulew, chi ri’ xq’alajin chi ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ ri k’o oxlajuj k’a waqxaqlajuj kijuna’, e k’o 44.2% ri e qawinaq (CONJUVE, UNFPA, 2020).

Ri kik’ulwachin ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ qawinaq wawe’ pa Iximulew, kan jani’ na k’ayew, ruma q’ij, q’ij e b’enäq pa meb’a’ïl, pa q’atb’äl taq tzij ma nak’axaj ta kich’ojib’al, ma nya’öx ta q’ij chi ke chi nkitijoj ki’, e k’ïy chuqa’ ri e tz’apäl pa che’ xa ruma nkich’ojij ki’. Ruma ri’ ri Moloj richin Kich’ojib’al ri Ak’wala’ nkib’ij chi ke ri amaq’i’. k’o chi yekito’ ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ e qawinaq, tiya’öx q’ij chi ke chi tikib’anala’ ri achike nkajo’ rije’ chi ütz nub’än chi re ri kik’aslem, tikib’ana’ ri achike nb’anatäj chupam ri kib’anob’al, xa ke ri’ ütz nkib’anala’ kik’in ri aj pa kachoch, pa kitinamit o xa b’a akuchi nya’öx kejqalem (Comité de los Derechos del Niño, 2016). Ri amaq’ k’o chi nuya’ q’ij chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ chi k’o kiq’a’ chi re ri kich’ojib’al, chi yesamäj, chi re kib’anob’al, chi kitijonik, chi rij ri kuqub’äl k’u’x. Ri amaq’i’ k’o chi nkiya’ q’ij chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ chi yeb’e pa taq tijob’äl, tiya’óx kisamaj, titz’et ri ruxnaqil kiwäch, kan tiya’öx chuqa’ q’ij chi ke ri qawinaq chi nkiya’ ri kina’oj, ri amaq’ k’o chi nuya’ rejqalem ri nkib’ij.

Ri xtani’

Ri Moloj CEDAW xkich’öb’ ka¡, rije’ xkiub’ij chi nb’an k’ayew chi ke ri ixoqi’ toq nb’an chi ma junam ta kejqalem ruma chi xa e ixoqi’, ma nya’öx ta samaj chi ke ruma xa e ixoqi’, wi ke ri’ nb’an chi ke, nb’ek’ulun chi tzij kan jun nimaläj k’ayew ri ntajin kik’ulwachij ri ixoqi’ pa Iximulew. Pa juna’ 2018 toq xe’ajiläx ri winäq xb’eq’alajin pe chi q’axnäq ruwi’ chi pa nik’aj chi ke ruwinaq ri Iximulew, kiyon ixoqi’ ri k’a e ixtani’ na, stape’ chi kan jani’ na e k’ïy, xa ja rije’ ri k’ïy k’ayew ri nkiq’axaj, ruma chi ma nya’öx ta q’ij chi ke chi yesamäj, chi yech’ob’onäj, kan q’aton k’a ruwäch ri kich’ojib’al (CONJUVE, UNFPA, 2020).

Ri Moloj Ch’ob’onel chi ma nb’an ta k’ayew chi ke ri ixoqi’ (CEDAW) xuya’ rub’ixik chi rij ri achike kik’ulwachin ri ixoqi’. K’ïy b’ey nb’an chi ke ri ixoqi’ chi majun kejqalem, xa ruma e qawinaq, ruma koyob’en alanïk, ruma chi k’o pa meb’a’ïl, ruma ri rujuna’, ruma ri rub’anob’al, ruma ruch’ab’äl, ronojel ri’ kan jun nimaläj k’ayew chi re ri ixöq, rik’in jub’a’ jun achi ma kan ta ke ri’ nuk’ulwachij, ke ri’ xutz’ët ri Moloj (Comité CEDAW, 2010).

18 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

Toq xub’än q’anäj oxlajuj, kajlajuj kijuna’ ri xtani’, kan ninimatäj ri k’ayew nkik’ulwachij ri ixoqi’. Ruma nb’an chi ke chi majun kejqalem, ja k’a ri taq xtani’ ma nya’öx ta q’ij chi ke chi yeb’e pa tijonïk, nb’an chi ke chi yek’ulb’äx yan toq k’a ma jani kijuna, k’a ma jani kijuna’ xa koyob’en chik alanïk, yech’ay, yeya’öx pa kowiläj taq samaj o kan nq’ax ruwi’ ramaj chi yesamäj, ye’uk’wäx chi yek’oje’ kik’in achi’a’, stape’ rije’ ma nkajo’ ta, ke ri’ xub’ij ri (Comité de los Derechos del Niño, 2016). Ri amaq’ k’o chi nutzu’ jeb’ël chi ke ri’ ma nkiq’axaj ta chik k’ayew ri ixtani’, ma nb’an ta chik k’ayew chi ke pa kitinamit, pa taq kochoch, ruma tijob’äl o xa b’a akuchi ta na. Xb’ïx chuqa’ chi tiya’öx q’ij chi ke ri xtani’ chi nkiya’ apo ri achike nkinojij, tiya’öx q’ij chi yesamäj pa jun samaj ri ütz, ch’ajch’öj, tiya’öx q’ij chi ke chi yeb’e taq tijonïk.

K’ajola’ LGBTI+

Chi kij chuqa’ ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ ri e k’o chupam ri moloj LGBTI, rije’ ma kan ta jeb’ël k’a ri kichajin pa kik’aslem, ma nya’öx ta q’ij chi ke chi yek’oje’ pa jun samaj, k’ïy mul ye’oqtäx el pa taq kochoch, yetz’et chi ma e junam ta kik’in konojel ri k’ajola’ taq winäq. Ja re’ xkib’ij pa jun ch’ob’oj ri winäq ri nkichajij o nkich’ojij kich’ojib’al ri winäq e ke ri’. Ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ ri nkik’waj ki’ o nkajo’ qa ri kiwäch achi’a’, kiwäch ixoqi’, ri alab’oni’ ri nkipo’ ki’ chi xtani’, o ri xtani’ nkina’ ki’ chi e alab’oni’, ri nkitzüj chi kiwäch achi’a’ achi’el ta jun samaj, k’ïy k’ayew ri nkik’ulwachij, itzel yetz’et kuma ri winäq, kuma ri aj pa kochoch, ke ri’ nub’ij ri (Comité de los Derechos del Niño, 2016).

Ruma ri’, tiya’öx q’ij chi ke ri winäq ri xa b’a achike ta na nrajo’ nub’än chi re ri ruch’akul, wi nrajo’ nk’ule’ rik’in jun ri xa e junan rik’in, ruma ri winäq ri’ k’o chuqa’ kich’ojib’al, tikirel nkib’anala’ ri achike nkajo’ nkib’än, tiya’öx q’ij chi ke yesamäj, nkiya’ kinojib’al pa jun ch’ob’oj, nkiya’ na jun kik’ayij, ri winäq ri’ k’o chuqa’ kich’ojib’al pa taq kitinamit. Ke ri’ nub’ij ri (Comité de los Derechos del Niño, 2016).

Ri taq amaq’ k’o chi yekito’ ri winäq ri e k’o chupam ri moloj LGBTI+ nb’ïx chi ke, tiya’öx q’ij chi ke pa taq tijob’äl, tiya’öx q’ij chi ke chi yesamäj pa taq samajay, chi nkib’än jun k’ayij, chi nkikanoj jun samaj ri achike ütz nub’än chi ke. Ri amaq’ k’o chi nuya’ q’ij chi ke ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ ri e k’o chupam ri moloj LGBTI+, chi nkib’ij apo pa taq moloj ri’ïl, pa taq q’atb’äl tzij, pa taq samajay ri achike nkinojij, ri achike nkajo’.

Ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ 19

Jóvenes Migrantes

Chuwäch re ruwach’ulew e k’o 27 millones xtani’ chuqa’ alab’oni’ ri kiya’on ka ri kochoch, ri kitinamit, yeb’e pa jun chik amaq’ xa ruma nkajo’ nkiyäk nkisïk’ ki’ pa kik’aslem, nkikanoj samaj, tijonïk, nkito’ el ki’ pa kiq’a’ ri yeb’ano k’ayew, ke ri’ nub’ij ri (Oficina del Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos, 2018). Pa Iximulew toq xe’ajiläx ri winäq, xb’ek’ulun pe chi pa juna’ 2002-2018, e k’ïy xtani’ chuqa’ alab’oni’ ri kiya’on ka ri kochoch, ri kitinamit; ja k’a ri juna’ 2017-2018, xb’ek’ulun pe chi lajuj winäq ri kiya’on ka kochoch, e wuqu’ k’a ri’ oxlajuj k’a juk’al lajuj kijuna’, e k’ïy alab’oni’, xb’eq’alajin chuqa’ chi ja alab’oni’ ri yepe pa taq juyu’ el, ke ri’ nub’ij ri (CONJUVE, UNFPA, 2020).

E kïy alab’oni’ nkïl utziläj k’aslem, nkïl pwäq toq yeb’e pa jun chik tinamït, ma rik’in wi chi ke ri’, k’o chuqa’ k’ayew ri nkiq’axaj pa kik’aslem, e k’o ri nkïl sokotajïk, nkik’owisaj elëq’, toq nkiramij el ri k’ulb’a’t kichin taq tinamït, k’ïy mul nb’an k’ayew chi ke, majun kejqalem nb’an chi ke, ye’oqä ri champomal potz’ chi kij, yetz’ape’ pa taq che’, k’ïy k’ayew nkiq’axaj. Ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, toq yetzolin pe ma nkïl ta chik jun samaj, ma yetikïr ta chik nkib’anala’ tijonïk, ma yetikïr ta chik nkïl ri kiwujil, k’o chi nkitöj nima’q taq pwäq (Comité de los Derechos del Niño, 2016). Ri q’atöy taq tzij k’o nkitzu’ ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ nya’öx q’ij chi ke chi nketamaj ri achike k’atzinel chi ütz nkib’ana’ ri akuchi xeb’apon wi, chi nya’öx ta q’ij chi ke chi yek’oje’ ka chi ri’, chi nya’öx ta jun utziläj samaj chi ke (Oficina del Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos, 2018).

Ri janipe’ k’ayew nkiq’axaj ri e k’ajola’ taq winäq, ja ri’ nub’än chi ke ri q’atöy taq tzij k’atzinel chi nkichojmirisaj ri’. K’o chi nkichojmirisaj kich’ojib’al ri e k’ajola’ taq winäq, xa xe ke ri’ ri qatinamit Iximulew xtib’ek’ulun chi ri alab’oni’, ri xtani’ xa junam kejqalem kik’in konojel ri winäq, ja ri’ chuqa’ xtub’än chi ma kan ta k’o chik k’ayew xtikiq’axaj pa kik’aslem ri chi kiwäch apo, xtikïl jun k’aslem ri akuchi xtiya’öx kejqalem, xtik’oje’ chuqa’ kiq’a’ chi re ri kich’ojib’al (Oficina del Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos, 2018).

Samajib’äl

20
richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’
Ruya’ik ruchuq’a’ ri ch’ojib’äl kichin ri winäq pa Iximulew
21

Ch’ojib’äl chi nya’öx tijonïk

Ri Rutaqen Kich’ojib’al ri Winäq

• Tzij chi rij ri Ch’ojinïk kichin ri Winäq: tanaj 26

• Jikon tzij chi rij ch’ojib’äl pwaqil chuqa’ b’anob’äl: tanaj 13

• Ri nuk’un na’oj waqxaqk’al b’eleje’ richin ri OIT chi kij qawinaq ri e k’o chupam taq amaq’ ri kiyonin ki’: tanaj 26-31

• Jikon tzij chi rij ch’ojib’äl kichin ri ak’wala’: tanaj 28, 29

• Jikon tzij richin nchuputäj ri ma junam ta kejqalem ri winäq: tanaj 5, 7

• Jikon tzij richin nchuputäj ri ma junam ta kejqalem ri ixoqi’: tanaj 10

• Jikon tzij kichin ri winäq ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän: tanaj 24

• Ri tz’etob’äl 13, Ch’ojib’äl richin tijonïk, Moloj richin ch’ojib’äl pwaqb’äl chuqa’ b’anob’äl

• Ri tz’etob’äl 20, chi ntz’et kich’ojib’al ri ak’wala’ chuqa’ ri alab’oni’

• Ri uxqanen ri’ïl 36, richin ch’ojib’äl ri taq xtani’, ri ixoqi’ chuqa’ ri tijonïk, Moloj richin nchuputäj ri majun rejqalem ri ixöq

• Tzijonem kiya’on ri amaq’i’ chi rij kich’ojib’al ri tinamït kichin ri qawinaq: tanaj 14, 15

• Tzijonem 70/1 richin nk’exwachïx qaruwach’ulew. Nuk’lem 2030 richin yakonïk

• Tzijonem 2419 Na’oj richin chajinem

• Tzijonem 48/L26 ri xuya’ ka ri itzel yab’il COVID-19, tz’ib’atäl chupam ch’ojib’äl kichin ri alab’oni’. Moloj richin ch’ojib’äl winäq

Ri Rutaqen ri Nuk’taqanem Amaq’

• Rucholk’aslemal Amaq’ Iximulew: tanaj 71-80

• Taqonem Tzij chi Kechajïx ri ak’wala’ chuqa’ ri alab’oni’: tanaj 36-41

• Taqonem Tzij richin K’iyirisanem Tinamital: tanaj 27-31

• Taqonem Tzij richin K’iyirisanem kichin ri Ixoqi’: tanaj 9, 10, 11

• Taqonem Tzij kichin ri winäq ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän: tanaj 25-31

• Taqonem Tzij richin Tijonïk, Ch’ojib’äl Tijonïk 12-1991

• Taqonem Tzij richin ri Sipan Tijonïk, Jikon Tzij 226-2008

24 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

Ch’ojib’äl kichin ri xtani’ alab’oni’ chi

nya’öx kitijonik

Konojel ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ tikirel nkich’ojij chi nya’öx jun utziläj tijonïk chi ke, junam kejqalem, tiya’öx tijonïk pa kich’ab’äl, tiya’öx jun tijonïk ri nk’atzin chi ronojel ri kik’aslem choch’ulew. Ri tijonïk ja ri’ jun ch’ojib’äl kichin ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, chi ke ri’ kan yetikïr nkijunamaj ki’ kik’in ri ma e qawinaq ta chuqa’ yetikïr nkiq’alajirisaj ri janipe’ ketamab’al, ri janipe’ tikirel nkib’anala’. Ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ tikirel nkich’ojij jun tijonïk ri nub’än chi ke nya’öx kejqalem, chi tikirel nkib’ij apo ri achike nkinojij, chi ri’ chuqa’ ye’ok wi ri xtani’ ri alab’oni’ ri ma kan ta tz’aqät kiq’a’ kaqän, ri e k’o chuqa’ chupam ri moloj LGBTI+, ri qawinaq chuqa’ ri ixoqi’.

Konojel ri e ya’öy tijonïk, k’o chi nkiya’ sipan tijonïk chi ke ri e k’ajola’ taq winäq pa Ruk’u’x Tijonïk, pa Ruwäch Tijonïk chuqa’ k’a pa Ruwi’ Tijonïk. Ketijöx chuqa’ chi rij ri achike rub’anik nkik’waj jun utziläj ruxnaqil kiwäch, tiketamaj chuqa’ ri achike rub’anik chi ma ye’ok ta pa yab’il chi nkoyob’ej alanïk ri xtani’, tiya’öx q’ij chi ke chi nkinojij ri achöq rik’in nkajo’ yek’ule’ wi, ri xtani’ ri alab’oni’ k’o chi nketamaj nkinojij achike nkib’än pa kik’aslem, achike rub’anik nkib’än chi nkiya’ ri kina’oj pa taq moloj ri’ïl. Ke ri’ xub’ij ri (Relator Especial de Naciones Unidas sobre el Derecho a la Educación).

Ch’ojib’äl chi nya’öx tijonïk 25
Ka’i’ oxi’ tzij chi kij ri k’ajola’ taq winäq
chuqa’ chi rij ri ch’ojib’äl chi nkik’ül ri tijonïk

Ri tz’etob’äl Oxlajuj, Ch’ojib’äl chi re ri Tijonïk; ri Moloj richin Ch’ojib’äl Pwaqib’äl, B’anob’äl.

• Ch’ojib’äl Tijonïk richin nketamaj jun samaj, chi nk’oje’ ketamab’al, nya’öx chi ke ri ixoqi’, ri xtani’, ri alab’oni’ ri ma xkik’ïs ta kitijonik, ri alab’oni’ ri majun kisamaj, kalk’wal ri winäq ri kiya’on ka kitinamit, ri kewan ki’ ruma kilon k’ayew.

• Ri ch’ojib’äl richin tijonïk ma tiq’at ta ruma ri kijuna’, ruma chi xa e ixoqi’; ri tijonïk yatäl chi ke ri ak’wala’, ri xtani’ ri k’ajola’, ri rijita’q taq winäq. Ri tijonïk k’atzinel chi re ri winäq xa b’a achike ta k’a ri rujuna’, k’atzinel chi tinojïx ri achike rub’anik nya’öx ri tijonïk chi ke, tijonïk chi ma xe ta wi chi jun juna’, xa ütz chi ke ri ak’wala’ o ri rijita’q chik.

Tz’etob’äl juk’al. Chi rij kich’ojib’al ri ak’wala’ chuqa’ ri e k’ajola’ taq winäq; Comité de los Derechos del Niño.

• Ruloman chi yerijïx q’anäj, ri alab’oni’ k’atzinel chi nya’öx utziläj tijonïk chi ke, keto’öx chuqa’ pa kik’aslem chi ke ri’ yetikïr nkito’ ki’ chi kiwäch xa b’a achike k’ayew ri nkïl pa ronojel ri ruwach’ulew, qetaman k’a ri meb’a’ïl kan jani’ na ruchuq’a’ k’o chuwäch re ruwach’ulew, juley chik k’ayew, ri ma junam ta kejqalem, ri nkiya’ ka kitinamit, ri rijixik, ri taqchi’inïk ri k’o chi nkib’än, stape’ ma nkajo’ ta, ri k’ayew ri nilitäj chuwäch re ruwach’ulew. Tiya’öx q’ij chi ke chi nkïl k’iyirisanem chupam ri tijonïk. K’atzinel nkanöx ri achike rub’anik nya’öx kuchuq’a’ ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ chi ke ri’ yetikïr nkiq’axaj xa b’a achike k’ayew ri nkïl pa kik’aslem, kan tiya’öx q’ij chi ke chi nkib’anala’ ri achike tikirel chi nkib’än, ma keq’at ta chik chi nkiya’ kina’oj, ye’ok chupam ri moloj ri’ïl.

• Ri tijonïk ri nya’öx chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, k’atzinel nb’an chi ke chi nketamaj jun samaj, k’o chuqa’ chi nketamaj rokisaxik ri k’ak’ak’ tas samajib’äl chi tzijonem, nketamaj nkokisaj ri samajib’äl chi tzijonem, ja k’a ri’ najowäx chi nkib’än ri q’atöy taq tzij.

26
Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

Tzijonem juk’al waqlajuj, ri nch’o chi rij kich’ojib’äl ri ixoqi’ chuqa’ chi rij ri tijonïk; Motzaj ri nch’ojin chi nelesäx ta ri nb’an chi ke ri ixoqi’ chi majun kejqalem

• Keb’an k’ak’ak’ taq ch’ob’oj chi ke ri’ nya’öx jun utziläj tijonïk chi ke ri taq xtani’ ri koyob’en chik alanïk, ri te’eja’ ri k’a ma ja e ri’j ta chuqa’ ri xtani’ ri k’ate’ waqxaqlajuj kijuna’ ri xb’an chi ke chi xek’ule’ yan, tiya’öx q’ij chi ke chi ketzolin chik pa kitijonik; keya’öx chuqa’ rutzijol pa taq tijob’äl chi ke ri ak’wala’ tiketamaj chi tikirel yech’ojin, tiya’öx chuqa’ rutzijol chi ke ri te’ej tata’aj chi ke ri’ kekichajij ri kalk’wal.

• Wi e k’o tijob’äl ri xa kiyon achi’a’ yetijon kichin ri ak’wala’, achi’el ri nb’anatäj pa Ruk’u’x Tijonïk, k’atzinel chi yecha’öx ri tijonela’, kekanöx tijonela’ ixoqi’ chi ke ri’ kan ütz kichajixik tib’an chi ke ri taq xtani’ e koköj chuqa’ ri e nima’q chik jub’a’.

Tzijonem 70/1. Tik’exetäj ri ruwach’ulew: ri Nuk’lem 2030 chi rij ri k’iyirisanem ri ma k’isel ta

• Oyob’enïk 4.3 nrayib’äx chi re juna’ kami k’a pa 2030 ri chi ri’ nub’ij ri achi’a’ chuqa’ ri ixoqi’, tiya’öx q’ij chi ke chi nkitijoj ki’, ketijöx nkib’anala’ tijonïk, ruma chi re wakami kan ja wi ri’ ri k’atzinel.

• Oyob’enïk 4.4 re juna’ re’ k’a 2030 kan ta e k’ïy k’ajola’ taq winäq chuqa’ rijita’q taq winäq, kan ta tikirel chi k’o k’ïy ketamab’al chi ke ri’ yetikïr nkib’än jun utziläj samaj.

• Oyob’enïk 4.6 re juna’ re’ k’a 2030, konojel ri k’ajola’ taq winäq chuqa’ kan ta e k’ïy ri tikirel chi nkitijoj ki’, kan ta ketaman chi ye’ajilan chi ütz.

Tzijonem 48/L26 ri k’ayew xuya’ ka ri itzel yab’il COVID-19 chi re kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’; Moloj richin kich’ojib’al ri winäq

• K’atzinel chi junam kejqalem tib’an chi ke, tiya’öx kab’lajuj juna’ tijonïk chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, utziläj tijonïk tiya’öx chi ke ri alab’oni’ chuqa’ chi ke ri xtani’, chi ke ri’ tikirel nkich’ojila’ ri nk’atzin chi ke pa kik’aslem, pa junam tiya’öx ri tijonïk chi ke, telesäx ri itzel taq na’oj ri akuchi ma nya’öx ta q’ij chi ke chi nik’ul jun utziläj tijonïk, konojel k’o kuchuq’a’ chi yetijöx chuqa’ chi tikik’isa’ ri kitijonik, ma xa keq’at chi re ri kitijonik, tikik’isa’ ri tijonïk richin ri Rupalib’äl Tijonïk, keq’ax pa Ruk’u’x Tijonïk konojel ri tijoxela’.

Ch’ojib’äl chi nya’öx tijonïk 27

Tzijonem 2419; Na’oj richin chajinem

• Nya’öx rub’ixik chi ke ri amaq’i’ ri e k’o chupam ri motzaj, kekichajij ri achike yeya’o ri tijonïk, man ta jun k’ayew nkïl ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ pa taq tijonïk, pa taq k’astanem, titz’et chi qitzij ya’on q’ij chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ chi yetijöx, ketz’et chuqa’ ri ixoqi’ chi nya’öx q’ij chi ke chi nkik’ül ri tijonïk, junam kejqalem tib’an chi ke.

28 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

Ri rub’anik ri tijonïk rik’in ri

kik’ulwachin ri xtani’ chuqa’ ri

alab’oni’ pa Iximulew

Pa juna’ 2018 xtz’et janipe’ winäq chuqa’ janipe’ jay e k’o chupam ri Iximulew, chi ri’ xb’ek’ulun pe achi’el xa taq waqxaqi’ juna’ tijonïk nkik’ül ri tijoxela’, re’ ntel chi tzij chi xa xe ok nkitirib’a’ el ri Ruk’u’x Tijonïk, ma nkik’ïs ta chik. Ri achike nq’ato kichin ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ chi ma nkik’ïs ta kitijonik, ri te’ej tata’aj ma kan ta k’o pwäq kik’in, ruma ri’ ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ k’o chi yesamäj, ja k’a ri’ ri nb’anatäj kik’in ri e k’o pa taq juyu’ el. Chi ke e lajuj k’ajola’ ri e qawinaq ri k’o waqlajuj k’a waqxaqlajuj kijuna’, xe ok oxi’ ri nkik’ül tijonïk, jak’a ri juley chik motzaj chupam ri lajuj e wo’o’ ri nkik’ül tijonïk (CONJUVE, UNFPA, 2020). Ja k’a ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ ri e k’o ri molaj LGBTI+, ma kan ta ya’on q’ij chi ke chi nkik’ül ri tijonïk, ruma chi ma ütz yetz’et kuma konojel ri winäq, rije’ ma tikirel ta nkib’ij apo ri achike nkinojij, rik’in jub’a’ xa xke’ojqotäx el, nib’an na jun k’ayew chi ke, ruma ri’ k’o chi nkiya’ ka ri tijonïk (Duarte, Aguilar, Batres, & Lanz, 2020).

Ri Chituy Tijonïk, xub’ij chi rik’in ri K’amöl B’ey richin Tijonïk ri ma pa Ruq’ijul ta chik, DIGEEX, nuya’ tijonïk chi ri Ruk’u’x Tijonïk, ütz ye’ok ri k’o chik wolajuj kijuna’, ri achike tikirel chi nkik’ül ri tijonïk ri’ ja ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ ri e k’o pa taq juyu’ el chuqa’ ri e k’o chuchi’ el konojel ri nima’q taq tinamït, wawe’ k’o chi yeto’on Samajay ri ma e richin ta q’atb’äl tzij, ntok chuqa’ ri Municipalidades (Ministerio de Educación, 2022).

Richin nawetamaj nik’aj chik rutzijol, katok chupam re: https://digeex.mineduc.gob.gt/digeex/programamodalidades-flexibles-para-la-educacion-media rik’in ri awoyonib’al tawokisaj ri etal QR →

Ch’ojib’äl chi nya’öx tijonïk 29
Ch’ojib’äl

richin ütz ruxnaqil k’aslem

Ri Rutaqen Kich’ojib’al ri Winäq

• Q’alajirisanem richin kich’ojib’al ri winäq: tanaj 25

• Jikinem tzij richin ch’ojib’äl pwäq, winaqil chuqa’ b’anob’äl: tanaj 12

• Tzijonem richin nelesäx ronojel ri nya’o k’ayew chi kikojöl ri winäq: tanaj 5

• Tzijonem richin nelesäx ri ruk’ayewal chi rij ri ixöq toq xa majun rejqalen nb’an chi re: tanaj 12

• Tzijonem richin kich’ojib’al taq ak’wala’: tanaj 24, 25

• Tzijonem kichin ri amaq’ tinamït, ri nch’o chi rij kich’ojib’al ri qawinaq: tanaj 23, 24

• Tzijonem ri xb’anatäj pa Beijing

• Tz’etob’äl No. 14 ri nch’o chi rij ri utziläj ruxnaqil wachaj. Jun ch’ojib’äl ri xb’an kuma ri: Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Culturales; Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales.

• Tz’etob’äl No. 15 Ch’ojib’äl richin chi ri ak’wal nuk’ül jun utziläj ruxnaqil ruwäch; Comité de los Derechos del Niño.

• Tz’etob’äl No. 20, titz’et ruch’ojib’al ri ak’wal chuqa’ toq nok q’anäj jun ala’; Comité de los Derechos del Niño.

• Tzijonem 70/1. Tik’exetäj ri qaruwach’ulew: la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible; Asamblea General.

Ri Rutaqen ri Nuk’taqanem Amaq’

• Ruwujil Amaq’ Iximulew: tanaj 93-100

• Ley chi rij ri k’iyirisanem winaqilal: tanaj 24, 25, 26

• Ley richin nchajïx ruk’aslem ri ak’wal chuqa’ toq nok q’anäj ala’: tanaj 25-35

• Ley richin rutzijol chuqa’ k’iyirisanem kichin ri ixoqi’: tanaj 15

• Ley kichin ri winäq ri ma kan ta tz’aqät kiq’a’ kaqän: tanaj 44-53

• Ley richin runuk’lem ri wayib’äl.

• Ley richin pa junam kitz’etik ri winäq chuqa’ chi rij ri nkinojij janipe’ kalk’wal nkajo’ ri winäq chi yek’oje’.

• Ley chi rij ri Instituto Guatemalteco de Seguridad Social.

• Retal ri nch’o chi rij ri nkiya’ ka kitinamit, q’atonem No. 44-2016 tanaj 13, 49

32 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

Kich’ojib’al ri e k’ajola’ taq winäq chi

nk’oje’ ütz ruxnaqil kik’aslem

Konojel ri k’ajola’ taq winäq tikirel nkich’ojij jun utziläj ruxnaqil kik’aslem, ri nub’än chi ke chi ma nkïl ta xa b’a achike ruwäch yab’il, qäs ütz kik’iyen, tikik’waj jun utziläj k’aslem. Chupam ri ch’ojib’äl ri’ tikirel nok jun utziläj ruxnaqil kiwäch, ketz’et chuqa’ chi ma nk’oje’ ta kalk’wal, kan tiya’öx rutzijol, ketijöx chi rij ri achike rub’anik toq nk’oje’ jun ak’wal.

Ri e k’ajola’ taq winäq tikirel nkib’ij apo ri achike nkinojij chi ke ri’ nk’oje’ jun utziläj ruxnaqil k’aslem. Konojel ri amaq’i’ k’atzinel nkiya’ jun utziläj ruxnaqil k’aslem chi ke konojel ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, tichajïx ri kik’aslem chi ma nkïl ta yab’il, ja k’a ri xkïl yab’il k’o chi kekunäx. Chuqa’ tiya’öx ch’ajch’öj kiya’, ütz kiwayib’al, ütz kachoch, tiya’öx kejqalem pa taq kisamaj.

Ch’ojib’äl richin ütz ruxnaqil k’aslem 33
Ka’i’ oxi’ taq tzij chi kij ri alab’oni’ chuqa’ ri ch’ojib’äl richin ruxnaqil kiwäch

Tzijonem ri xb’anatäj pa Beijing

• Ri k’atzinel nkib’anala’ ri q’atöy taq tzij ja k’a chi nkikanoj tob’äl kik’in ri Samajay ri ma e richin ta q’atb’äl tzij, kik’in juley chik Samajay ri nkiyala’ to’onïk, achi’el ri Naciones Unidas: e) Richin k’a chi nkiyala’ rutzijol, ütz yekikosala’ ri jalajöj ruwäch talutzij, taluwäch, xa b’a achike ta na q’axab’äl tzij ri e k’o, tikitzijoj chi rij ruxnaqil ri k’aslem kichin ri ixoqi’, ri achi’a’, ja k’a ri k’atzinel chi yetz’et ja ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, tiketamaj achike nkib’anala’ pa kik’aslem, ma xa xe ta chi chäq ke ta ri’ yek’oje’ kalk’wal (…)

Tz’etob’äl No. 14 ri nch’o chi rij ri utziläj ruxnaqil wachaj. Jun ch’ojib’äl ri xb’an kuma ri: Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Culturales; Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales.

• Konojel ri amaq’i’ ri e k’o chupam re tzob’aj re’ k’atzinel chi yekichajij ri taq xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ k’o chi nkiya’ q’ij chi ke chi ke ri’ rije’ nkinojij ri achike nkib’än chi nkïl jun utziläj ruxnaqil k’aslem. Richin k’a chi ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ nkïl jun utziläj ruxnaqil k’aslem, ja ri’ xtiyatäj toq ri q’atöy taq tzij nkiya’ ütz rutzijol chi kikojöl rije’, titzijöx chuqa’ chi ke chi rij ri achike rub’anik chi ma chanin ta nkoyob’ej ri alanïx, ma keya’öx ta chuqa’ pa k’ulb’ik ri ma kirayib’äl ta rije’.

• Chi ke konojel ri kunab’äl jay, ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ kan ta k’o kiq’a’ chi re ri’, k’atzinel chi tiya’öx chi ke konojel, achi’el ri e qawinaq, ri kaxlani’ ri e k’o el chuchi’ ri nima’q taq tinamït, ri ixoqi’, ri ak’wala’, ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, ri rijita’q taq winäq, ri winäq ri k’o k’ayew kilon pa kik’aslem chuqa’ ri winäq ri kilon ri yab’il VIH/SIDA.

Tz’etob’äl No. 15 Ch’ojib’äl richin chi ri ak’wal nuk’ül jun utziläj ruxnaqil ruwäch; Comité de los del Niño

• Ri motzaj richin kich’ojib’al ri taq ak’wala’, ruk’utun k’a chi ke ri amaq’i’ chi majun rutzijol tikewaj ta chi kiwäch ri taq xtani’ chuqa’ alab’oni’, tikiq’alajirisaj k’a chi kiwäch ri achike q’axon nuya’ chi ke wi chanin nkoyob’ej alanïk.

34 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

Tz’etob’äl No. 20, titz’et ruch’ojib’al ri ak’wal chuqa’ toq nok q’anäj jun ala’; Comité de los Derechos del Niño

• Konojel taq xtani’ chuqa’ taq alab’oni’ tikirel chi nketamaj ri achike rutzijol nya’öx chi rij ri nk’oje’ kalk’wal, ronojel rutzijol tib’ïx chi ke, ma k’atzinel ta chi nkitöj na chuqa’ tib’ïx chi ke ri achike rub’anik chi ma nkoyob’ej ta alanïk ri taq xtani’, tiketamaj chuqa’ nkikusaj aq’om chi ma nk’oje’ ta kalk’wal, wi ri xtani’ yekanaj pa yab’il, ri kunab’äl jay k’o chi yerutz’ët, k’o ntz’et ri te’ej toq norila’ ri q’ij chi re ri alanïk, wi k’o na jun q’axon rilon rik’in ri chi ik’, tikirel chuqa’ titz’et kuma ri kunanela’.

• Pa konojel taq tijonïk ri nya’öx, kan tiya’öx chuqa’ tijonïk chi rij ri achike rub’anik nkichajij ruxnaqil kik’aslem ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, tiketamaj achike q’axon nuk’än pe toq k’a ma jani kijuna’ ta. Ri tijonïk ri’ kan tiya’öx chuqa’ chi ke ri xtani’ chuqa’ alab’oni’ ri ma e k’o ta pa taq tijob’äl.

• Pa junam chuqa’ ketz’et ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, ja k’a ri xtän ri xa xtän chuqa’ nrajo’ qa, ri ala’ ri xa ala’ chuqa’ nrajo’ qa, ketz’et chuqa’, tiya’öx q’ij chi ke chi nketamaj nkik’waj ri kik’aslem, man k’a ruk’amon ta chi chäq k’ate’ nkoyob’ej alanïk. Ronojel ri rutzijol tiya’öx pa taq talutzij, pa taluwäch chi ke ri’ konojel ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ nketamaj, chi ke chuqa’ ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän tiya’öx ri rutzijol.

• Ri Comité ri nchajin kich’ojib’al ri taq ak’wala’ nub’ij chi ke ri amaq’i’ chi tiketamaj achike q’axon nkik’owisaj ri xtani’ chuqa’ alab’oni’, ruma ri k’atzinel chi nkiya’ rutzijol chi ke, achi’el chi rij ri yab’il ri VIH, tib’ïx chi ke ri achike rub’anik ri’ chuqa’ wi k’o ri yab’il ri’ chi ke, ma tib’an ta chi ke chi majun kejqalem, xa tiya’öx rutzijol chi ke ri achike rub’anik ri yab’il ri’, ri achike rub’anik chi nkito’ chuwäch ri itzel yab’il ri’, tib’ïx chuqa’ chi ke ri achike rub’anik nkokisaj kuchub’äl kowil chi ma nusipaj ta ri’ ri yab’il chi ke. Wi k’o chik jun ri rilon chik ri yab’il ri’, k’o chi tib’ïx chi re ri achike aq’om nrokisaj chuqa’ ri achike rub’anik chi nusipaj ta ri’ ri itzel yab’il chi re chik jun winäq. Ketz’et chuqa’ ri winäq ri k’o chik ri VIH/SIDA chi ke, tiya’öx kaq’om, keto’öx pa taq kochoch, pa kitinamit.

Ch’ojib’äl richin ütz ruxnaqil k’aslem 35

Tz’etob’äl No. 22, nch’o chi rij ri ch’ojib’äl chi rij ri achike rub’anik ri alanïk chuqa’ chi nkichajij ki’ ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’; Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales.

• Konojel ri winäq, ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ rije’ tikirel nkich’ojij rutzijol chi re ri achike rub’anik chi nkichajij ki’ chi ma chäq ta ütz chi nkiq’axaj q’axomal, tiketamaj nkichajij ki’ chi ma nk’oje’ ta kalk’wal, ketijöx chi ma nkik’äm ta k’a ka ri yab’il VIH, wi nkib’än chuqa’ jun tzaqonïk ruma jun q’axon ri nkikowisaj pa kik’aslem, k’o chuqa’ winäq ri majun alanïk chi kij, rik’in na k’a jub’a’ ruma jun itzel yab’il toq xub’än ri tzaqonïk, rije’ ri’ tiya’öx chuqa’ rutzijol chi ke. Ronojel ri rub’ixik tiya’öx k’a chi ke, xa b’a achike ta na rub’anik chi napon rutzijol kik’in ri alab’oni’ ri xtani’. Wi k’o na jun ala’ o jun xtän ri ntajin nuq’axaj q’axomal, k’ïy k’a ri’ rutzijol ri k’atzinel chi nya’öx. Wi achike rutzijol najowäx, xa ütz chi tiya’öx rutzijol chi ke.

36 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’
Chi rij ri ruxnaqil k’aslem chuqa’ chi kij ri xtani’ ri alab’oni’ pa Iximulew

Pa 2015, jub’a’ ma konojel ri ixoqi’ ri k’a ri’ wolajuj k’a b’elejlajuj kijuna’ chuqa’ jub’a’ ma konojel ri achi’a’ ri ke ri’ chuqa’ kijuna’, rije’ xkib’ij chi ketaman ri jalajöj ruwäch aq’om chi ma nroyob’ej ta alanïk jun xtän, stape’ ta chi ke ri’ ri xq’alajin toq xb’an ri tijonïk ri’, ri te’ej tata’aj ma nkiya¡ta q’ij chi ke ri kalk’wal (CONJUVE, UNFPA, 2020).

Ri tijonïk xb’an pa juna’ 2018, chi ri’ xb’eq’alajin pe toq nk’oje’ ri nab’ey kal ri ixoqi’, k’a ri’ b’elejlajuj kijuna’, xa xe ri e k’o el pa taq juyu’ nujäl jub’a’ chuqa’ ri xtani’ ri e k’o chuchi’ el ri tinamït. Ri qäs nya’o q’axomäl pa kik’aslem ri xtani’ ja ri’ toq ri achi’a’ yek’oje’ kik’in, stape’ ta chi rije’ ma nkajo’, chi ri’ xb’eq’alajin chi ke e lajuj xtani’ ri k’a ri’ wolajuj k’a b’elejlajuj kijuna’, e ka’i’ ri koyob’en chik ri alanïk (CONJUVE, UNFPA, 2020).

Pa juna’ 2016, xb’an jun tijonïk chi rij ri kik’ulwachin ri ma kan ta tz’aqät kiq’a’ kaqän, rije’ ri’ ma kan ta xkikanoj kunab’äl ri ntz’eto kichin toq koyob’en alanïk, jak’a ri e tz’aqät kan jeb’ël kitz’etik xb’an. Xb’eq’alajin chuqa’ chi ri ixoqi’ ri ma kan ta e tz’aqät, toq xk’oje’ kal, xeb’e pa kunab’äl jay (CONADI, INE, 2016).

Jak’a ri ch’ob’oj b’anon chi nya’öx rutzijol chi kik’iyirisanem ri ixoq’, richin ri juna’ 2008-2023, ja ri’ ruch’ob’oj ri Samajay Ajtz’ib’ richin ri Champomal chi yetz’et ri Ixoqi’, -SEPREM- xujikib’a’ k’a chi nutzu’ ri achike k’atzinel chi ke ri xtani’ chi nkïl jun utziläj ruxnaqil kik’aslem. Ch’ob’on chuqa’ chi k’atzinel nya’öx rutzijol pa taq tijob’äl chi rij ri achike rub’anik nkïl utziläj ruxnaqil k’aslem, tiketamaj chuqa’ ri ixoqi’ ri achike rub’anik yetz’et pa taq jalajöj ramaj chupam ri kik’aslem, chi nketamaj nkichajij ki’ chi ma kan ta chanin nkoyob’ej alanïk. Kan tiya’öx k’a rutzijol pa jalajöj taq ch’ab’äl, tiq’alajirisäx chi kiwäch ri xtani’ chi ma chäq ta ütz chi ke chi nkoyob’ej alanïk, tiya’öx chuqa’ rutzijol ri achike rub’anik chi ri ixoqi’ yechajïx pa kik’aslem, ma tib’an ta chik k’ayew chi ke, chi ma tib’an ta chuqa’ k’ayew chi ke kuma ri kachijilal o jun chik winäq (Secretaría Presidencial de la Mujer -SEPREM-, 2009).

Richin chi nawetamaj ch’aqa’ chik rutzijol, katok chupam re:

http://www.segeplan.gob.gt/downloads/clearinghouse/politicas_ publicas/Derechos%20Humanos/Politica%20Promoci%C3%B3n%20 %20y%20desarrollo%20Mujeres%202008-2023.pdf

Rik’in ri awoyonib’al tawokisaj ri etal QR →

Ch’ojib’äl richin ütz ruxnaqil k’aslem 37

Ch’ojib’äl chi k’o ta samaj

Ri Rutaqen Kich’ojib’al ri Winäq

• Tzij chi rij ri Ch’ojinïk kichin ri Winäq: tanaj 23, 24, 25

• Jikon tzij chi ch’ojib’äl pwaqb’äl, winaqil chuqa’ b’anob’äl: tanaj 6, 7, 8, 10

• Jikon tzij chi kich’ojib’al ri relik winäq chuqa’ ri yeq’ato tzij: tanaj 8

• Jikon tzij 182, ri nch’o chi rij ri jani’ na k’ayew kik’ulwachin ri taq ak’wala’ pa samaj, R190 nub’ij chi tichuputäj ronojel ri q’axon ri’.

• No. 169 richin ri OIT, ri nch’ojin chi kij ri qawinaq ri e k’o pa jalajöj taq amaq’: tanaj 4, 20

• Jikon tzij 138 richin ri Samajay Moloj Samaj, ri nch’o chi rij ri janipe’ kijuna’ ri tikirel chi ye’ok pa jun samaj.

• Jikon tzij 100 richin ri Samajay Moloj Samaj ri nch’ojin chi rij ri junam rajïl kiq’ij chi samaj.

• Jikon tzij chi rij Ruch’ojib’al ri Ak’wal: tanaj 32

• Jikon tzij chi ma tib’an ta chi majun kejqalem ri ixoqi’: tanaj 11

• Jikon tzij chi ma tib’an ta chi xa majun kejqalem ri jalajöj taq winäq: tanaj 5

• Jikon tzij chi ketz’et ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän: tanaj 27

• Jikon tzij chi rij ri winäq ri kiya’on ka ri ye aj pa kochoch chuqa’ kitinamit.

• Tz’etob’äl No. 18 nch’o chi rij kich’ojib’al ri samajela’, Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales.

• Tz’etob’äl No. 23 nch’o chi rij ch’ojib’äl chi junam ta rajïl kiq’ij nya’öx ri samajela’.

• Tz’etob’äl No. 20, nch’o chi rij kich’ojib’al ri ak’wala’ chuqa’ ri taq xtani’ chuqa’ alab’oni’: Comité de los Derechos del Niño.

• Tz’etob’äl No. 5 nch’o chi rij, ri winäq ma tib’an ta chi re achi’el xa ta ximïl, tib’an chi re ri winäq chi k’o kejqalem pa kitinamit; Comité sobre los derechos de las Personas con Discapacidad.

• Tzijonem kichin ri Moloj Amaq’, nch’o chi rij kich’ojib’al ri janipe’ taq tinamït kichin ri qawinaq: tanaj 17

• Tzijonem ri xb’an pa Beijing.

• Ch’ob’oj 70/1 Tiqak’exe’ ri qaruwach’ulew: La Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible; Asamblea Genera

Ri Rutaqen ri Nuk’taqanem Amaq’

• Rucholk’aslemal Amaq’ Iximulew: tanaj 101 a 106

• Taqonem Tzij chi rij ri K’iyirisanem richin ri Ixöq: tanaj 12, 13, 14

• Taqonem Tzij chi Kechajïx ri ak’wala’ chuqa’ ri alab’oni’: tanaj 25-35

• Taqonem Tzij kichin ri winäq ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän: tanaj 34-43

• Taqonem Tzij richin jun ütz Wayib’äl KIchin ri Winäq

• Taqonem Tzij richin K’iyirisanem: tanaj 20

• Ruq’atb’alil Samaj.

40 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’
Kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ chi nya’öx kisamaj

Konojel ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ tikirel nkich’ojij jun kisamaj ri nub’än chi ke chi yetikïr yeto’on chupan ri kitinamit, chi yekitzüq ri aj pa kochoch. Chuqa’ tikirel nkich’ojij nkib’ana’ utziläj taq tijonïk ri chi qawäch apo nuya’ jun utziläj kik’aslem, chi nkïl jun ütz kisamaj. Wi k’o na chuqa’ q’axomäl ri nkïl pa taq samaj, kan ta yeto’öx mani xa chäq yekanaj ka chi ke ri’, tiya’öx q’ij chi ke chi nkïl kisamaj, chi nk’iyïr ri ketamab’al. Ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ k’o kich’ojib’al nkimöl ki’ chi nkib’än jun k’ayij, nkib’än jun ch’ob’oj ruma nkajo’ ye’ok chi q’atb’äl tzij. Wi k’o q’axon xkïl pa samaj, ri q’atb’äl tzij k’o chi yeruto’

Ri amaq’i’ k’o chi nkiya’ q’ij chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ chi nya’öx kisamaj, ütz kiwayib’al, k’o taq kochoch, ütz kisamaj chuqa’ ütz ri akuchi yek’ase’ wi. Qitzij na wi chi tiya’öx jun kisamaj ri nuya’ q’ij chi nkitzüq ki’, chi nkïl k’iyirisanem pa kik’aslem, kechajïx chuqa’ chi ma nb’an ta k’ayew chi ke pa kisamaj, rik’in na jub’a’ xa nuya’ kiyab’il, ruma chik ri’ ma yetikïr yeb’e chik pa jalajöj tijonïk, nub’än ta chuqa’ chi xa nub’än ka’i’ kik’u’x ruma chi pa kowiläj samaj yeya’öx wi.

Ch’ojib’äl chi k’o ta samaj 41

Ka’i’ oxi’ tzij chi kij ri xtani’, ri alab’oni’ chuqa’ chi rij ri ch’ojib’äl chi nkik’ül kisamaj

Tz’etob’äl No. 18: tanaj 6 Jikon tzij ri nch’o chi rij ri ch’ojib’äl chi rij Pwaqib’äl, Winaqilal chuqa’ B’anob’äl; Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales

• Konojel ri amaq’i’ k’o chi nkiya’ chi ke ri ixoqi’ chuqa’ ri xtani’ chi nya’öx jun utziläj samaj chi ke, ruma ma tib’an ta chi ke ri xtani’, ri ixoqi’ qawinaq chi majun kejqalem, xa tib’an achi’el nb’an chi ke ri kaxlani’.

• Chi ke ri xtani’ kan jani’ na k’ayew nub’än chi kiwäch chi nkikanoj ri nab’ey kisamaj. Ruma ri’ ri q’atb’äl tzij k’o chi nunojij rij ri’, nch’ojïx chi tuya’ q’ij chi ke ri xtani’, ri ixoqi’ chi nkïl jun ütz kisamaj, ri q’atb’äl Tzij k’o chi nukanoj ri achike nub’än chi nuya’ kisamaj ri xtani’ e qawinaq.

• Ri amaq’i’ k’o chi nuya’ kisamaj ri winäq ri xetz’ape’ pa che’, ri xtani’ ri e koköj taq kitinamit, ri ma kan ta k’o kib’eyomal, winäq ri kiya’on ka ri kochoch, k’a ri’ toq yetzolin pe xa pa mololen taq samaj chik nkib’ala’.

Tz’etob’äl No. 23, ch’ojib’äl chi nya’öx ta jun ütz samaj, junam ta rutojib’al nb’an chi ke; Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales.

• Ri samajela’ ri k’a e k’ajola’ na, ma tib’an ta chi ke chi ma junam ta ntoj chi ke ruma jun kisamaj, xa ruma chi e qawinaq ruma ri’ kan qajinäq ntoj chi ke, ja ri’ jun k’ayew, achi’el re wakami xa ka’i’ oxi’ ik’ nya’öx jun kisamaj, qitzij chi jun q’axon chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, ruma majun achike yetikïr nkib’än, xa majun jun kisamaj ri xtiyalöj ta, chi ri’ nq’ajöx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ ri ixoqi’ e qawinaq.

• Ri toqonem tzij ri e k’o pa taq ruwach’ulew, k’o chi nkib’ila’ ta chupam chi k’atzinel kechajïx ri samajela’, chi k’o ta jun utziläj ruxnaqil kik’aslem chuqa’ k’o ta jun samaj ri ruk’amon chi nya’öx chi ke, man ta nk’utüx chi ke chi ja ruwäch juna’ re’ o rik’in jub’a’ wi k’o chik jua samaj ab’anon o janipe’ chik juna’ ab’anon jun samaj ri achi’el re’.

42 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

• Ri Moloj k’o chi nutzu’ ri achike k’atzinel chi ke ri’ nya’öx jun utziläj q’atb’äl tzij ri kan nutzu’ achike samaj ri ütz o jun samaj ri ma richin ta ka’i’ oxi’ ok ik’, tik’utüx ta chuqa’ chi ke ri winäq ri yeya’o samaj, tib’an jun ch’ob’oj ri akuchi xtib’ek’ulun pe chi konojel junam kejqalem, e k’o winäq ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän tiya’öx chuqa’ kisamaj, ri xtani’, ri alab’oni’, ri rijita’q taq winäq, ri ixoqi’, ri nkib’anala’ koköj taq k’ayij, ri achi’a’ ri kan achi’a’ nkajo’ ki’, ri ixoqi’ ri xa ixoqi’ chuqa’ nkajo’ ki’, ri nkipo’ ki’ chi ixoqi’, ri nkipo’ ki’ chi achi’a’, kemöl k’a chi pa junan tikinojij ri achike nb’an chi nya’öx kisamaj, kek’oje’ chuqa’ ri k’amöl taq b’ey kichin ri qawinaq, ja k’a ri’ njowatäj chi ke ri q’atöy taq Tzij, chi ke ri’ xtik’oje’ jun jeb’ël k’iyirisanem chi re ri qatinami.

Tz’etob’äl No. 20, nch’o chi rij kich’ojib’al ri ak’wala’ chuqa’ ri taq xtani’ chuqa’ alab’oni’: Comité de los Derechos del Niño.

• Ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ toq ntz’aqät kijuna’chi ye’ok pa samaj, kan tiya’öx k’a jun samaj chi ke, kan achi’el ri kuchuq’a’, ketamab’al, tiya’öx q’ij chi ke chi nkitijoj ki’, ye’uxlan, yek’astan, ye’etz’an, nkiya’ na rejqalem ri qab’anob’al

Tz’etob’äl No. 5 nch’o chi rij, ri winäq ma tib’an ta chi re achi’el xa ta ximïl, tib’an chi re ri winäq chi k’o kejqalem pa kitinamit; Comité sobre los derechos de las Personas con Discapacidad.

• Konojel ri amaq’i’ k’o chi nkiya’ jeb’ël rutzijol pa jalajöj taq q’axab’äl tzij ri e k’o, chi ke ri’ ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän nketamaj kiwäch ri kachib’il ri e ke ri’. Pa ruwi’ ri’ k’atzinel chuqa’ nb’ïx chi ke ri achike kich’ojib’al toq yerijïx, nk’oje’ kochoch, nketamaj nkiyonij ki’, nketamaj yesamäj kiyon chuqa’ nketamaj nkib’anala’ ri nima’q taq tijonïk, ronojel ri’ k’atzinel chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ ri ma e tz’aqät ta kiq’a’ kaqän nketamaj yek’oje’ kiyon (Comité Sobre los Derechos de las Personas con Discapacidad, 2017).

Tzijonem ri xb’an pa Beijing

• Ri q’atb’äl taq tzij k’o chi nkimöl ki’, yetzijon kik’in ri winäq ri yeya’o samaj, ri samajela’, ri motzaj ri ye pa’äl pa kiwi’, e k’o motzaj ri kan chi ri’ pa tinamït tz’ukun q’anäj, e k’o ri näj kepe wi, ri jani’ na k’atzinel ja ri moloj kichin ri ixoqi’, ri moloj kichin ri xtani’: a) K’atzinel ketijöx, tik’ut chi kiwäch ri achike rub’anik nkik’waj ri utziläj k’aslem, ketijöx ja k’a ri’ ri k’atzinel chi nkiyäk nkik’asoj ki’ ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, k’atzinel k’a ch yecha’öx chi nya’öx

Ch’ojib’äl chi k’o ta samaj 43

kisamaj, kan tiya’öx chuqa’ tijonïk xa ke ri’ yetikïr nkisïk’ ki’ pa kik’aslem ri ixoqi’, ruma etamatäl chi ri ruwach’ulew, kan q’ij, q’ij xa ntajin njalatäj, ye k’iyïr ri winäq chuqa’ nkiyïr ri kib’eyomal, kan tiya’öx chuqa’ jun ütz kisamaj

Tzijonem 70/1 Tik’exetäj ri qaruwach’ulew: La Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible’; Asamblea Nacional.

• Q’i’onïk 4.4 nub’ij; pa juna’ 2030, ka e jani’ na chik e k’ïy xtani’, alab’oni’ chuqa’ rijita’q ri ma kan ta k’o kiq’i’onïk, ma kan ta k’o jun jeb’ël samaj ri nkib’anala’, ruma ri’ nk’utüx chi ke ri q’atb’äl taq tzij chi xtiya’öx jun kisamaj ri jani’ na ütz.

• Q’i’onïk 8.5 tikirel ta chi pa 2030, konojel k’o ta jun kisamaj ri jani’ na jeb’ël chuqa’ nujäl kik’aslem ri ixoqi’ ri achi’a’, ye‘ok ta chuqa’ ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ ri ma e tz’aqät ta, xa xe chi kan tz’aqät rutojb’alil kiq’ij ri nya’öx chi ke’.

• Q’i’onïk 8.6 tikirel chi pa 2020, ma kan ta e k’ïy xtani’, alab’oni’ ri ma kan ta k’o kisamaj chuqa’ konojel ta nkik’ül tijonïk.

• 8.b pa juna’ 2020, pa ronojel re ruwach’ulew nya’öx ta kisamaj ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ ri majun kisamaj, nkib’än ta utzil ri yetaqonäj pa kiwi’ ri tinamït nkikanoj ta achike nkib’än, achi’el nub’ij ri Pacto Mundial para el Empleo de la Organización Internacional de Trabajo.

44 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

Chi rij ri samaj chuqa’ chi kij ri

xtani’ ri alab’oni’ pa Iximulew

Jani’ na e k’ïy xtani’ chuqa’ alab’oni’ ri ntajin yesamäj, k’a ri’ ma kan ta jeb’ël tojon chi ke, xa jub’a’ ok nkich’äk chuqa’ ri samaj ya’on chi ke xa richin ok ka’i’ oxi’ ik’, majun ta jun samaj ri kan ta nyalöj. Achi’el nub’ij ri Encuesta Nacional de Empleo e Ingresos 2019 -ENEI. Ri xuq’alajirisaj ri ENEI, nub’ij chi e k’ïy ri ixoqi’ ri nkiq’axaj k’ayew pa jun samaj, ruma ma tz’aqät ta tojon chi ke, k’ïy mul nb’an q’axon chi ke. Xuq’alajirisaj chuqa’ chi ri xtani’ ri e k’o pa taq juyu’ el kan majun achike ta ntojo’ kiq’ij (CONJUVE, UNFPA, 2020). K’o chik jun tijonïk ri xb’an, ja k’a re’ nub’ij: konojel ri xtani’, ri ixoqi’ ri xetzolïx pe pa Estados Unidos o pa jun chik ruwach’ulew pa juna’ 2017, rije’ ri’ xetzolïx pe xa ruma chi majun jun samaj ri kan ta jeb’ël jub’a’ xtoj chi ke, ri kan ta yerub’än apo chi nkik’waj jun utziläj k’aslem (UNFPA, 2018).

Ri Tzijonïk Tinamital richin Utziläj Samaj richin ri juna’ 2017-2032-PNED- nub’ij ri Chituy richin ri Samaj pa Iximulew, nub’ij chi xtuyala’ k’ïy chuqa’ jalajöj ruwäch samaj, chi ke ri’ ri ixoqi’ chuqa’ ri alab’oni’ nkïl jun kisamaj ri xtub’än chi ke chi xtikïl ri k’iyirisanem pa kik’aslem, chi ke ri’ chuqa’ kan xketo’on chi ruch’ob’ik ri qatinamit chuqa’ chi nkiyäk q’anäj, xtikitïj kiq’ij chi xtikichüp ruwäch ri meb’a’ïl, etamatäl k’a chi ri meb’a’ïl kan jani’ na q’axon ruya’on chi re ri qatinamit. Kan k’atzinel k’a chi ketz’et ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ ri e k’o pa taq juyu’ el.

Chupam k’a ri ruk’u’x na’oj chi kij ri winäq ri nuya’ ri PNED, ri ntajin nuya’ ri Chituy richin Samaj pa Iximulew nub’ij k’a chi oxi’ ch’ojib’äl ri rutaqen chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, ri nab’ey nub’ij: Tiya’öx utziläj tijonïk chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, jun tijonïk ri kan xtik’atzin pa kik’aslem. Ruka’n: Tiya’öx Ruwäch Tijonïk chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’. Rox: Tisipäx tijonïk chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, tib’an chuqa’ chi ke, xa kan xe wi xkik’ïs ri Ruwäch Tijonïk, kan ja k’a chuqa’ ri’ tiya’öx kisamaj, ma tib’an ta chuqa’ chi ke chi jani’ na k’ayew chi nkïl jun kisamaj (Ministerio de Trabajo y Previsión Social, 2017).

Richin chi nawetamaj ch’aqa’ chik rutzijol, katok chupam re:

https://www.mintrabajo.gob.gt/images/ejes/PNED_2017_2032.

pdf

Rik’in ri awoyonib’al tawokisaj ri etal QR →

Ch’ojib’äl chi k’o ta samaj 45

Ch’ojib’äl richin utziläj wayib’äl

Ri Rutaqen Kich’ojib’al ri Winäq

• Ch’ojib’äl kichin konojel ri winäq: tanaj 25

• Jikon Tzij, Ch’ojib’äl pwaqb’äl, tinamital chuqa’ b’anonb’äl: tanaj 11

• Jikon Tzij No. 169, richin ri OIT, nch’o chi kij ri qawinaq ri e k’o chupam ri amaq’ ri kiyonin ki’: tanaj 7

• Jikon Tzij chi ma tib’an ta jalajöj b’anob’äl ri nuk’üt chi majun rejqalem ri ixöq: tanaj 12

• Jikon Tzij ri nch’o chi rij kich’ojib’al ri ak’wala’: tanaj 24, 27

• Jikon Tzij ri nch’o chi rij kich’ojib’al ri winäq ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän: tanaj 25, 28

• Tz’etob’äl No. 14 Ch’ojib’äl chi nkïl ta jun utziläj ruxnaqil k’aslem ri winäq: Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales.

• Tz’etob’äl No. 20, nch’o chi rij ri rutz’etik kich’ojib’al ri taq ak’wala’ chuqa’ toq ye’ok xtani’ alab’oni’; Comité de los Derechos del Niño.

• Tzijonem ri xb’an pa Roma chi rij ri: Seguridad Alimentaria Mundial

• Tzijonem xkib’än ri Naciones Unidas chi kich’ojib’al ri qawinaq; tanaj 23

• Tzijonem 62/126, Ch’ob’oj chi kij ri xtani’ chuqa’ alab’oni’: La Juventud en la economía mundial – Fomento de la Participación de los jóvenes en el desarrollo social y económico; Asamblea General.

• Tzijonem 70/1: Tiqak’exa ruwäch ri qaruwach’ulew: La Agenda 2030 para el Desarrollo sostenible; Asamblea General.

• Tzijonem 48/L22, Kich’ojib’al ri qawinaq chuqa’ ruch’ojib’al kitinamit ri qawinaq: Consejo de los Derechos Humanos.

Ri Rutaqen ri Nuk’taqanem Amaq’

• Rucholk’aslemal Amaq’ Iximulew: tanaj 2, 99

• Taqonem Tzij chi kij ri ak’wala’ chuqa’ ri alab’oni’: tanaj 4

• Tzijonem chi rij Ruxnaqil k’aslem: tanaj 38, 43, 66

• Taqonem Tzij chi jun Utziläj Wayib’äl

• Taqonem Tzij richin ri Wayib’äl pa Tijonïk

48 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’
Ch’ojib’äl kiwayib’al ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’

Konojel ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ k’o nch’ojïx utziläj kiwayib’al ri kan nuya’ kuchuq’a’ chuqa’ nuya’ kik’iyen. Ketz’et k’a chi ma nkiq’axaj ta wayijal, richin k’a chi nb’anatäj konojel ri Amaq’i’ k’atzinel nkikanoj ri achike rub’anik chi nwachin jeb’ël ri tiko’n, man ta yechikopïr, wi njach ri wayib’äl, kan pa junan k’a tib’an chi re, tiya’öx chuqa’ rutzijol chi rij ri achike rub’anik nchojimirisäx ri wayib’äl. Ri nurayib’ej ri Samajay richin K’iyirisanem, ja k’a chi nk’is ta ri wayijal pa qatinamit, man ta nkiq’axaj chik wayijal ri taq xtani’ chuqa’ ri taq alab’oni’ chuqa’ rije’ kan ta nketamaj nkib’anala’ kitiko’n chi ke ri’ man ta nk’is ri wayib’äl, toq nel ruwäch ri tiko’n man ta nk’is. Ronojel ch’ob’onïk ri’ kan ta b’enäq chi kij ri ak’wala’, ri xtani’ chuqa’ alab’oni’, ixoqi’ ri koyob’en alanïk chuqa’ ri ntajin nkiyala’ tz’umäj chi ke ri taq kal, e k’o chuqa’ ri rijita’q taq winäq. Konojel ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ ma xe ta k’a chi k’o kich’ojib’al, xa kan ruk’amon chuqa’ nkelesaj rutzijol ri achike rub’anik nilitäj jun utziläj wayib’äl, tikokisaj k’ak’ak’ taq na’oj chi nkib’anala’ ri tiko’n chuqa’ ri ma xe ta wi jun ruwäch tiko’n ri nkib’anala’, chi ke ri’ wi k’o wayijal ri xtipe pa ruwi’ re ruwach’ulew k’o akuchi yakäl wi ri nkitijila’ ri winäq. Nya’öx rejqalen kinojib’al ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ e qawinaq, ruma rije’ ketaman achike rub’anik yeb’an chi ke ri tiköj awän, chuqa’ xa b’a achike ruwäch tiko’n ri k’o chi yetik qa (Día Internacional de a Juventdud, 2021).

Ch’ojib’äl richin utziläj wayib’äl 49
Ka’i’ oxi’ taq tzij chi kij ri alab’oni’ chuqa’ ri ch’ojib’äl richin k’o kiwayib’al

Ch’ojib’äl No. 20, nch’o chi rij chi kan tiya’öx rejqalen kich’ojib’al ri ak’wala’ toq xa jub’a’ ma ntok q’anäj jun xtän, jun ala’; Comité de los Derechos del Niño

• Ninatäx chi ke ri q’atb’äl taq tzij kichin ri amaq’i’, katzinel nkitzu’ wi ntajin nya’öx rejqalem kich’ojib’al ri taq ak’wala’ chi ke ri’ kan nkïl k’a ri utzil pa kik’aslem, nb’ïx chuqa’ chi ke, k’atzinel nkichajij kich’ojib’al ri xtani’, ri alab’oni’ chuqa’ ri e aj pa kochoch, chi kan ta nkïl pwäq chi nkokisaj pa taq kochoch chi kan jeb’ël k’aslem ri xtikik’waj, keto’öx chuwäch ri q’axomäl ri ntajin pa ruwi’ re ruwach’ulew, ruma e k’o winäq ri ma yerub’än ta chik ri pwäq.

Tzijonem xkib’än ri Moloj Tinamït, nch’o chi rij kich’ojib’al ri qawinaq; Asamblea General

• Ri amaq’i’ k’o chi nkitzu’ ri achike rub’anik yeto’öx ri winäq ri ma yerub’än ta chik ri pwäq, ruma kan jani’ na jotöl kajïl ronojel ri yetïj. Ri kan jani’ na k’atzinel chi yeto’öx ja ri rijita’q taq winäq, ri ixoqi’, ri xtani’ ri alab’ani’, ri ak’wala’ chuqa’ ri winäq ri ma kan ta tz’aqät kiq’a’ kaqän ri e qawinaq, ja k’a kiwäch winäq ri’ ri ntajin nkiq’axaj q’axomal kami.

Tzijonem 62/126, Ch’ob’oj chi kij ri xtani’ chuqa’ alab’oni’: La Juventud en la economía mundial – Fomento de la Participación de los jóvenes en el desarrollo social y económico; Asamblea General

• Nkich’ojij chi ke ri q’atb’äl taq tzij, k’atzinel chi ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ chi nkik’waj jun utziläj k’iyen, nkïl kiway, kiya’, ri ütz ruxnaqil k’aslem, ri kochoch, kitijonik chuqa’ chi k’o ta kisamaj, kan ja ta k’a ch’ob’onïk ri’ ri nk’oje’ kik’in ri ye’okinäq chi q’atb’äl taq tzij. Ketz’ib’äx k’a chuqa’ wuj ri akuchi nub’ij chi tik’is ri meb’a’ïl pa qaruwach’ulew, kan ta e k’ïy tinamit ri ye’ok chi nkib’anala’ nima’q taq tiko’n pa ruwi’ re ruwach’ulew, chi ke ri’ kan xtik’oje’ ri wayib’äl.

50 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

Tzijonem 70/127: Ch’ob’oj chuqa’ nuk’b’äl ri nch’o chi kij ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’: Asamblea General

• Nuch’ojij chi ke ri q’atb’äl taq tzij chi junam kejqalem tib’an chi ke konojel ri winäq, ruma chi xa xe wi ke ri’ jun tinamït xtib’e pa jotöl, wi ke ri’ nub’än ri tinamït ri’, kan xtub’än k’a chi xtik’is ri meb’a’ïl, ri wayijal, ri yab’ilal; ja k’a wi kan nkinojij ri utzil chi ke ri taq xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, kan jani’ na wi jeb’ël, ruma rije’ ri’ kan tikirel k’a xtikiya’ apo ri achike nkinojij chi nk’oje’ jun tinamït ri junam kejqalem, xa ke ri’ chuqa’ ri xtani’ ri alab’oni’ kan xketikïr k’a xkek’oje’ pa jun samaj chi nkiyäk ri tinamït, chi yech’ob’onäj, chi nkisamajij ri kib’anob’al chuqa’ kan xketikïr xtikich’ojij ri achike k’o kiq’a’ chi re, kan xtikelesaj el ri achike nq’ato kiwäch chi ma junam ta kejqalem nb’an chi ke; ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ xtiketamaj xtikich’ojij jun kisamaj, xtikib’än jun kik’ayij chi ke ri’ xketikïr xtikich’äk chuqa’ xtikisamajij ri pwäq.

Tzijonem 48/L22, Kich’ojib’al ri qawinaq chuqa’ ruch’ojib’al kitinamit ri qawinaq: Consejo de los Derechos Humanos

• Etamatäl chi jani’ na k’atzinel chi ke ri ixoqi’ chuqa’ chi ke ri xtani’ ri e qawinaq tiya’öx q’ij chi ke chi nkiya’ apo chuqa’ ri achike nkinojij chi rij ri ruk’waxik ri tinamït, achike rub’anik yeto’on chupam ri tinamït chuqa’ tiketamaj achike rub’anik chi nya’öx jun utziläj ruxnaqil k’aslem chi ke, ma tich’ujirisäx ta kik’aslem, xa tiya’öx ütz kiwayib’al, wawe’ chuqa’ ntok ri chi ri ach’alal ri’ïl k’o chi nketamaj nkib’anala’ jub’a’ kitiko’n chi nkokisaj qa pa kochoch, tikib’ana’ ri kitijonik, k’o ta jun ütz kisamaj, kan ta nkitzijola’ ka chi ke ri ye kïy kimam, chuqa’ tik’asöx ri kina’oj chi ke ri’ tiketamaj nkich’ojij ki’ chi kiwäch ri q’atöy taq tzij.

Ch’ojib’äl richin utziläj wayib’äl 51
Ka’i’ oxi’ tzij chi kij ri xtani’, ri

alab’oni’ chuqa’

chi

rij ri wayib’äl pa Iximulew

Pa juna’ 2014, xb’an jun tz’etob’äl chi janipe’ juna’ kik’aslem ri winäq pa Iximulew (ENCOVI), chi ri’ xtz’etetäj chi e k’o 68.2% winäq ri k’a ma jani waqxaqlajuj kijuna’ e k’o pa meb’a’ïl. Pa 2015 toq xepaj ri taq ak’wala’ pa taq tijob’äl, chi ri’ xtz’etetäj ri taq xtani’ chuqa’ taq alab’oni’ ri k’a ri’ b’eleje’ kijuna’, ma kiq’i’on ta kik’iyen achi’el ri kan ruk’amon ta, pa juna’ 2022 ri taq xtani’ chuqa’ alab’oni’ ri’ k’o la’äq wolajuj o waqlajuj kijuna’ (MINEDUC, SESAN, INE, 2015). Pa juna’ 2017 ri Chituy richin Ruxnaqil k’aslem, toq xub’än ri pajonïk chi ri’ xb’eq’alajin chi ke e lajuj ak’wala’ ri kilon q’axomäl, e waqxaqi’ ri xkïl kamïk ruma wayijal, xb’eq’alajin pe chuqa’ chi e 51.2% rije’ ri’ kiyon ixoqi’ ri e qawinaq (CONJUVE, 2021).

Ri Chituy richin Wayib’äl (MAGA) xub’ij chi rub’anon chik ruchojmil ri achike rub’anik xtub’än chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ richin pa taq juyu’ el, chi ke ri’ kan ja k’a rije’ ri xketikïr xtikicha’ ri achike ütz chi xtikisamajij, chi ke ri xtikik’waj ri k’iyirisanem chupam ri kitinamit, xtiketamaj chuqa’ nkichajij ri loq’oläj ruwach’ulew, xtiketamaj nkichajij ri k’ichelaj, xa ke ri’ xtik’oje’ ri k’iyirisanem chi kikojöl pa taq juyu’ el. Ri (MAGA) rujikon chuqa’ chi nkib’anala’ koköj taq tiko’n pa taq tijob’äl, chi ke ri’ ri ak’wala’ xtik’oje’ pa kijolom ri achike rejqalen yeb’an ri tiko’n, rik’in ri ke ri’ xtik’oje’ chuqa’ el kich’ob’onik; etamatäl k’a chuqa’ chi ri tiko’n kan nuya’ wi chuqa’ q’ij chi re ri winäq chi nusïk’ ri’ pa ruk’aslem, nuya’ chuqa’ pwäq, rik’in jub’a’ xa kan tikirel nkib’än q’anäj jun nïm k’ayij, rik’in jub’a’ ma xe ta chik wawe’ nkiya’ wi ri kik’ayij (Ministerio de Agricultura, Ganadería y Alimentación-MAGA-, 2017).

Richin chi nawetamaj ch’aqa’ chik rutzijol, katok chupam re:

https://www.maga.gob.gt/download/estrategiajuventud.pdf

Rik’in ri awoyonib’al tawokisaj ri etal QR →

52 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

Konojel ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ tikirel nkich’ojij jun utziläj wayib’äl chuqa’ jun wayib’äl ri kan nub’än chi ke chi nkïl jun jeb’ël k’iyen pa kik’aslem.

Ch’ojib’äl richin utziläj wayib’äl 53

Ch’ojib’äl chi nub’ij ri achike nunojij

(Nb’an jun Tzob’aj, Nub’ij ri achike nunojij, Molöj ri’ïl)

Ri Rutaqen Kich’ojib’al ri Winäq

• Q’alajirisanem chi rij Ruch’ojib’al ri Winäq: tanaj 19, 20, 21

• Tzijonem chi rij Ch’ojib’äl Pwaqil, Tinamital, B’anob’äl: tanaj 13, 15

• Tzijonem chi rij Ch’ojib’äl kichin ri Winäq: tanaj 19, 21, 22, 25

• Atowab’äl No. 169 richin ri OIT nch’o chi kij qawinaq ri e k’o pa taq tinamït ri kich’aron chik ki’: tanaj 6, 7, 29

• Q’alajirisanem chi nelesäx ronojel ruwäch k’ayewal chi rij ri ixöq: tanaj 7, 14

• Tzijonem, kich’ojib’al ri ak’wala’: tanaj 12, 13, 15, 23

• Tzijonem chi telesäx ronojel ruwäch q’axomal nb’an chi ke ri winäq: tanaj 5

• Tzijonem chi kich’ojib’al ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän: tanaj 21, 29

• Tz’etob’äl No. 20 chi rutz’etik ch’ojib’äl kichin ak’wala’ chuqa’ toq ye’ok xtani’ chuqa’ alab’oni’, Comité de los Derechos del Niño.

• Tz’etob’äl No. 5 (2017) nch’o chi rij ch’ojib’äl chi ri winäq nk’oje’ ruyon chuqa’ chi nya’öx ta q’ij chi nto’on pa rutinamit; Comité de la Convención sobre los Derechos de las Personas con Discapacidad.

• Tzijonem kichin ri kitunun ki’ amaq’i’, nch’o chi kij taq tinamït kichin ri qawinaq: tanaj 5, 18

• Tzijonem richin ch’ojib’äl chuqa’ ri ruk’amon chi nkib’anala’ ri winäq, kan nkitola’ ki’, etamatäl chi konojel ri tinamït.

• Tzijonem 70/1 tiq’ak’exa’ ri ruwach’ulew: la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible; Asamblea General.

• Tzijonem 62-126, tiya’öx rutzijol chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, tik’oje’ ri uxlanem chi majun k’ayew, Asamblea General.

• Tzijonem 4113 ri xtani’, ri alab’oni’ chuqa’ ri ch’ojib’äl kichin ri winäq; Consejo de Derechos Humanos.

• Tzijonem 48/L26 ri xuya’ ka ri itzel yab’il COVID-19 chi rij ch’ojib’äl kichin ri xtani’ chuqa’ alab’oni’; Consejo de Derechos Humanos

• Tzijonem 2419; Consejo de Seguridad de las Naciones Unidas.

• Tzijonem 2250; Consejo de Seguridad de las Naciones Unidas.

• Tzijonem 2535; Consejo de Seguridad de las Naciones Unidas.

Ri Rutaqen ri Nuk’taqanem Amaq’

• Constitución Política de la República de Guatemala: tanaj 4, 135, 136

• Taqonem Tzij chi kechajïx ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’: tanaj 45, 62

• Taqonem Tzij k’iyirisanem richin ri ixöq: tanaj 23

• Taqonem Tzij richin kitz’etik ri winäq ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän: tanaj 64-69

• Ley Electoral y de Partidos Políticos

• Ley de Consejo de Desarrollo Urbano y Rural

• Ley de Servicio Civil

56 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’
Ch’ojib’äl kichin ri xtani’, ri alab’oni’

chi tikirel nkib’ij

ri

achike nkinojij

Konojel ri xtani’, ri alab’oni’ tikirel nkich’ojij ki’ chi ye’ok chupam ri cha’onïk kichin ri q’atöy tzij, majun achike xtiq’ato kichin, junam kejqalem tib’an chi ke. Tiya’öx q’ij chi ke chi nkimöl ki’, nkib’än jun tzob’aj ri akuchi pa junam nkiya’ wi ri achike nkinojij pa ruwi’ ri kitinamit. Tikirel chuqa’ ri xtani’, ri alab’oni’ nkib’ij ri achike nkinojij pa jun talutzij, taluwäch o xa b’a achike ta na rub’anik chi nkiya’ rutzijol ri nkinojij, o achike chi k’ayew ri kilon pa kik’aslem. Ri nkich’ojij ki’ ri xtani’, ri alab’oni’ kan jani’ na k’atzinel chi ke rije’, kan kechajïx ri kich’ojib’al, ja k’a ri kan jani’ na k’atzinel ja ri’ kichin ri xtani’ qawinaq ri e k’o pa taq juyu’, ri xtani’, ri alab’oni’ ri kilon ri yab’il VIH/ Sida, ri kiya’on kan kochoch, ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän chuqa’ ri xtän ri xa rech xtän nrajo’, ri ala’ ri xa rech ala’ nrajo’, ri nb’ïx LGBTI+ chi ke.

Konojel ri amaq’i’ k’o chi nkiya’ q’ij chi ke ri xtani’, ri alab’oni’ chi nkib’ij ri achike nkinojij, tiya’öx q’ij chi ke chi ye’ok k’amöl taq b’ey, tiya’öx kejqalem. Ronojel ri’ nub’än chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ kemol chi ke ri’ xtikib’ij ri achike nkinojij, ri achike nkajo’ nkib’än chi re ri kitinamit, ruma ri xtani’, ri alab’oni’ kan yetikïr nkijäl jun tinamït, nkiya’ ri uxlanem, nkib’än chuqa’ chi ri tinamït nrïl ri k’iyirisanem. Toq nya’öx q’ij chi ke ri xtani’, ri alab’oni’ chi nkich’ojij ki’ chuqa’ chi nkitola’ ki’ chuwäch xa b’a achike k’ayew npe chi kij, qitzij chi kan xtikito’ wi kitinamit toq npe jun k’ayew.

Ch’ojib’äl chi nub’ij ri achike nunojij 57
Ka’i’ oxi’ tzij chi kij ri xtani’, ri alab’oni’ chuqa’ chi rij ri ch’ojib’äl chi nkiya’ apo ri kina’oj

Tz’etob’äl No. 20 chi rutz’etik ch’ojib’äl kichin ak’wala’ chuqa’ toq ye’ok xtani’ chuqa’ alab’oni’, Comité de los Derechos del Niño.

• Ri amaq’i’ k’o chi nkitzu’ wi qitzij chi nsamajïx kich’ojib’äl ri xtani’, ri alab’oni’, tiya’öx q’ij chi ke chi nkimöl ki’, tikib’anala’ kich’ob’oj richin nkinojij ri achike k’atzinel pa kik’aslem, ke ri’ chuqa’ tib’an kik’in ri taq ak’wala’. Tik’oje’ chupam taqonem tzij chi xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ tiya’öx q’ij chi ke chi nkimöl ki’, pa taq tijob’äl o xa b’a akuchi ta na, chi ke ri’ rije’ nkinoijij ri achike nk’atzin pa kik’aslem, pa kitinamit. Kechajïx chuqa’ ri xtani’ ri alab’oni’ ri nkich’ojij ri kich’ojib’al qa rije’, kich’ojib’al ri taq xtani’, etamatäl k’a chi wi e k’o yech’ojin, rije’ ri’ yeleq’eb’äx, nb’an q’axon chi ke, ja k’a ri’ ri q’atöy taq tzij k’o chi nkichajij chi ma nb’an ta ri’.

• Ri amaq’i’ k’o chi nkiya’ q’ij chi ke ri xtani’, ri alab’oni’ chi yeto’on, chi nkiya’ kina’oj toq yeb’an ri taqonem tzij, xa b’a achike ta na chi ch’ob’oj ri yeb’an chupam ri qatinamit, ri achike nk’atzin pa kik’aslem, pa tijob’äl. Wakami k’o ri k’amatzij ri jani’ na k’ïy samaj ri yerub’än chi kikojöl ri xtani’, ri alab’oni’.

• Ri amaq’i’ k’o chi nkiya’ q’ij chi ke ri xtani’, ri alab’oni’ chi nkimöl ki’ pa molaj ri nkajo’ ye’ok chi q’atöy taq tzij, ruma ja k’a ri’ k’atzinel chi jun tinamït nrïl k’iyirisanem. Ri xtani’, ri alab’oni’ tikirel chi nkimöl ki’, nkinojij ri achike nk’atzin chi re ri tinamït, chi ke ri’ rije’ xtina’ chi k’o kejqalem pa kitinamit chuqa’ nkina’ chi nya’öx rejqalen ri kina’oj. Ruma k’a ri’ chi ri q’atöy taq tzij, k’atzinel yekito’, nkiya’ kina’oj chi rij ri achike rub’anik chi nkimöl ki’, tiya’öx chuqa’ rutzijol pa taq k’amatzij, ruma chi ja ri’ samajib’äl ri nokisäx re wakami.

• Ri xtani’, ri alab’oni’ tikirel nkikanoj, nkik’ül chuqa’ nkiya’ rutzijol ri achike nkinojij, tikiya’ rutzijol pa taq talutzij, taluwäch, taluwuj, tikokisaj chuqa’ kich’ab’äl ri mema’, tikiya’ q’alajirisab’äl chuchi’ taq b’ey, akuchi e k’o k’ayij, rik’in achib’äl ri nub’än chi ke ri winäq chi nuk’asoj ri kina’oj. Ri najowäx ja k’a napon rutzijol pa taq tinamït, pa taq juyu’ el chi ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ tikirel nkich’ojij ri nk’atzin pa kik’aslem, ja k’a ri’ ri ntajin nch’ojïx kuma ri qawinaq.

• Ri amaq’i’ k’o chi nkich’öb’ ri achike k’atzinel chi ke ri xtani’, ri alab’oni’ ri e k’o pa taq tinamït, ma tib’an ta chi ke chi majun kejqalem ruma chi k’a e k’ajola’ taq winäq, keto’öx chi ke ri’ xketikïr xtikiya’ rutzijol ri achike nkinojij, ri talutzij, ri taluwäch, ri taluwuj, ri k’amatzij, konojel ri’ jun samajib’äl ri jani’ na xkeruto’ ri xtani’, ri alab’oni’ chi nkimöl ki’, keto’öx chuqa’ ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän.

Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

58

Tz’etob’äl No. 5, nch’o chi rij ch’ojib’äl chi ri winäq nk’oje’ ruyon chuqa’ chi nya’öx ta q’ij chi nto’on pa rutinamit; Comité de la Convención sobre los Derechos de las Personas con Discapacidad, 2017

• Chi rij ri rub’anik nkimöl ki’ ri xtani’, ri alab’oni’, k’o chi tiya’öx q’ij chi ke ri akuchi chuqa’ janipe’ na ri xtikimöl ki’ chi nkiya’ rutzijol ri achike nkinojij, ja k’a ri rije’ nkitzu’ achike rub’anik chi xtikiya’ rutzijol. Ri q’atöy taq tzij k’o chi yekito’ ri xtani’, ri alab’oni’, tikikanoj ruchojmil chi yekito’ ri ak’wala’, ri xtani’, ri alab’oni’ ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän, xa ütz chuqa’ chi ri rije’ ri nkimöl ki’. Ri xtani’, ri alab’oni’ ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän, xa ütz chi nkimöl ki’ chi pa junam yetz’eyaj, chi yek’astan. Ri q’atöy tzij tuya’ chi ke ri xtani’, ri alab’oni’ ri ma e tz’aqät ta samajib’äl pa k’amatzij chi ke ri’ nketamaj kiwäch, chi nkito’ ki’ chi re ri achike nkajo’.

Tzijonem 62-126, tiya’öx rutzijol chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, tik’oje’ ri uxlanem chi majun k’ayew, Asamblea General.

• Ri q’atöy taq tzij k’o chi nkikuqub’a’ kik’u’x ri xtani’, ri alab’oni’ chi yeto’on chi kichajixik ri taq ak’wala’ chuqa’ ri xtani’, ri alab’oni’ ri xeq’ax chupam ri ch’a’oj ri k’a xb’anatäj qa chupam ri qatinamit, Kami keto’öx chi ntzolin pe kik’u’x, chi xtik’oje’ uxlanem pa kik’aslem.

Tzijonem 48/L26 ri xuya’ ka ri itzel yab’il COVID-19 chi rij ch’ojib’äl kichin ri xtani’ chuqa’ alab’oni’; Consejo de Derechos Humanos

• (…) Ruma ntz’et chi kan jani’ na k’atzinel chi yeb’an ruchojmil, yeb’an ruk’ojlem chi ke ri’ ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ kan yeto’on chupam ri kitinamit, ma tib’an ta chi xa yecha’öx, ruma wi ke ri’ xtiq’alajin chi xa majun kejqalem ri ch’aqa’ chik, ma kecha’öx ta ruma kich’ab’äl, ri kitzyaq, ruma wi ala’ o xtän, chuqa’ chi rij ri achike Ajaw nunimaj, wi k’o rub’eyomal o xa majun, wi xaläx pa juk’ulaj winäq ri qawinaq o ma qawinaq ta, ronojel re’ ri q’atöy taq tzij k’o chi nkitzu’ chi ke ri’ majun k’ayew nk’oje’ chi kikojöl ri xtani’, ri alab’oni’.

• Nb’ïx chuqa’ chi ke ri amaq’i’ chi tikiya’ q’ij chi ke ri xtani’ ri alab’oni’, chi keto’on pa taq ch’ob’oj, tikimolo’ ki’ chi ke ri’ rije’ xtiketamaj xkech’ob’onäj ri chwa’q kab’ij, kab’an chuqa’ nuk’lem akuchi ri xtani’, ri alab’oni’ ma nkixib’ij

Ch’ojib’äl chi nub’ij ri achike nunojij 59

ta ki’ nkib’ij ri achike nkinojij, o ri achike k’atzinel pa kik’aslem, achike k’atzinel chi rije’ kan yetikïr k’a xkech’ob’onäj pa ruwi’ ri kitinamit. Najowäx chi ri xtani’, ri alab’oni’ ma nkixib’ij ta ki’ yetzijon, ma nkixib’ij ta ki’ nkib’ij apo ri achike nkinojij, xa ke ri’ k’a xketikïr xtikich’äk pwäq ri k’atzinel pa kik’aslem, xketo’on chuqa’ pa kitinamit, xtikito’ ri kib’anob’al, kan achi’el k’a ri nub’ij chupam ri Agenda 2030 para el Desarrollo.

60
richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’
Samajib’äl
alab’oni’
Ka’i’ oxi’ tzij chi kij ri xtani’, ri alab’oni’ chuqa’ chi rij ri tikirel nkiya’ kina’oj

pa Iximulew

Ri ENCOVI ri xb’an ka pa juna’ 2014 chi ri’ xq’alajin, xe wi ok jun chi ke ri juk’al wo’o’ xtani’, alab’oni’ ri xkib’ij chi e k’o pa jun moloj, moloj chi etz’anib’al, moloj chi tyox jay, moloj chi re jalajöj ruwäch b’anob’äl pa kitinamit. Kijuna’ ri e k’o chupam ri moloj, ja ri juk’al wo’o’ k’a juk’al lajuj, chuqa’ xq’alajin chi ri alab’oni’ e k’o 7.4%, ja k’a ri xtani’ e 4.7% chuqa’ e k’o 7.3% ri kan e qawinaq, ja k’a ri 5.2% ma e qawinaq ta (CONJUVE, UNFPA, 2020). Toq xb’an cha’oj richin Champomal pa 2019, ri xtani’, ri alab’oni’ ri xek’oje’ chi xkitzu’ ri cha’onïk moloj kichin qawinaq Naleb, ri rutzijol ri xkiya’ rije’, ja ri’ xq’alajin chi xtani’, ri alab’oni’ ri xkib’än ri kijuch’ pa nab’ey mul, ja ri’ xe’apon 62.82%, ja k’a ri pa ruka’n mul xe’apon 75.14%. Ke ri’ rutzijol xkiya’ ri (Organismo Indígena Naleb’, 2019)

Ri Ruq’atb’alil Tinamït (2012) nub’ij chi ri Moloj Tinamït, k’o chi nub’än janipe’ moloj ri k’atzinel, k’o yerumöl ri xtani’ ri alab’oni’. Pa juna’ 2016 xb’an jun tz’etob’äl chi rij ri’, ri rutzijol ri xel ja k’a re’, xe wi ok 5% chi ke ri wuqk’al taq tinamït ri e k’o pa Iximulew, xa xe chuqa’ waqi’ taq tinamït ri kichajin Moloj kichin e K’ajola’ taq Winäq (CONJUVE, 2021). Ri Moloj Tinamït kichin ri e K’ajola’ taq Winäq, ja ri’ nya’o q’ij chi ke ri xtani’, ri alab’oni’ chi nkib’ij ri achike nkinojij, chi ri’ k’o wi ri nuk’lem, ri cholsamaj ri nk’atzin chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, Samajay Tinamït kichin ri e K’ajola’ taq Winäq (CONJUVE, 2021). Chupam ri Samajay Moloj Tinamït, chi ri’ ntel wi pe ronojel ch’ob’oj chi ntz’et ri achike k’atzinel chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ pa kitinamit. Pa juna’ 2020 xejaqatäj juk’al wolajuj Samajay Tinamït kichin e K’ajola’ taq Winäq (CONJUVE, 2020).

Richin chi nawetamaj ch’aqa’ chik rutzijol, katok chupam

re:

https://conjuve.gob.gt/investigacion-y-analisis-estrategico/ publicaciones/participacion-juventudes/

Rik’in ri awoyonib’al tawokisaj ri etal QR →

Ch’ojib’äl chi nub’ij ri achike nunojij 61

Ch’ojib’äl richin chi ri winäq nub’än ri ruk’amon chi nub’än

Jun k’aslem ri majun xib’in ri’ïl, majun ch’ayikïl

Ri Rutaqen Kich’ojib’al ri Winäq

• Rutzijol richin Kich’ojib’al ri Winäq: tanaj 3, 4, 5

• Tzijonem chi rij Kich’ojib’al ri Winäq: tanaj 6, 7, 8

• Atowab’äl No. 169 richin ri OIT, nch’o chi kij ri tinamït kichin ri qawinaq ri e k’o pa jun tinamit ri ruyonin chik ri’: tanaj 12

• Atowab’äl richin Kich’ojib’al ri Ak’wala’: tanaj 6, 19, 20

• Atowab’äl kichin ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän: tanaj 14, 15, 16, 17

• Atowab’äl kichin ri winäq ri e sachinäq el.

• Atowab’äl richin ma tib’an ta q’axomäl chi ke ri ixoqi’: tanaj 1, 2, 5, 6

• Tzijonem kichin ri Moloj Tinamït, ri nch’o chi rij kich’ojib’al: tanaj 7

• Tzijonem ri xb’an pa Beijing

• Tzijonem 70/1 tiqak’exa’ Qaruwach’ulew: la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible; Asamblea General.

• Tzijonem 2250; Consejo de Seguridad de las Naciones Unidas

• Tzijonem 2419, Consejo de Seguridad de las Naciones Unidas

• Tzijonem 2535: Consejo de Seguridad de las Naciones Unidas

Ri Rutaqen ri Nuk’taqanem Amaq’

• Constitución Política de la República de Guatemala: tanaj 3

• Taqonem Tzij chi kechajïx ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’: tanaj 9, 11

• Taqonem Tzij k’iyirisanem richin ri ixöq: tanaj 4, 6, 17, 18

• Taqonem Tzij richin tik’is ronojel q’axamäl nb’an pa taq achoch.

• Taqonem Tzij richin ma tib’an ta chik q’axon chi ke ri ixoqi’.

• Taqonem Tzij richin kitz’etik ri ixoqi’ chi ma ke’uk’wäx kik’in achi’a’ wi ma nkajo’ ta rije’ chuqa’ ma tib’an ta q’axon chi ke ri alab’oni’ pa kowiläj taq samaj.

• Runuk’ik Tik’asäs K’aslemal, chi tiya’öx kejqalem ri winäq chuqa’ ri achike k’atzinel nkib’än ri ajlab’al.

64 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’
Ka’i’ oxi’ tzij chi kij ri xtani’, ri alab’oni’

chuqa’ chi rij ri ch’ojib’äl ri ruk’amon chi nub’än ri winäq

Konojel ri xtani’, ri alab’oni’ tikirel nkich’ojij nkik’waj jun k’aslem ütz, majun ch’a’oj nkïl, tikik’waj jun k’aslem richin k’iyirisanem chupam re juna’ ri öj k’o wi. Ntok chuqa’ kich’ojib’al ri achike nkib’än pa kochoch, ri kik’aslem qa rije’, kechajïx k’a chi majun q’axomäl tib’an chi ke pa kik’aslem, ma keyoq’ ta, ma tib’ïx ta tzij chi kij ri ma ruk’amon ta. Ri ixoqi’, ri winäq ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän, ri moloj akuchi e k’o ixoqi’, achi’a’ ri nb’ïx LGBTI+, kechajïx k’a chuqa’, kan konojel k’a ri winäq ri ma yetikïr ta nkito’ ki’ pa kiq’a’ ri yetaqonäj pa kiwi’, ma keya’öx ta kik’in achi’a’ wi ri xtani’ ma nkajo’ ta.

Wi k’o k’ayew kik’ulwachin ri xtani’, ri alab’oni’, rije’ tikirel yeb’e pa q’atb’äl tzij chi nkich’ojij ki’, ri q’atb’äl tzij k’o chi nrak’axaj chuqa’ k’o chi nuq’ät tzij pa kiwi’ ri yeb’ano ri q’axon ri’, keruya’ pa che’. Ri xtani’, ri alab’oni’ kan jani’ na yetikïr yeto’on chi ma nb’an ta chik q’axon chi ke ri winäq chuqa’ yetikïr nkisöl rij ri achike k’ayew ntok pa kik’aslem ri winäq, ri xtani’, ri alab’oni’ kan yeto’on wi chuqa’ chi nkiya’ ri uxlanem pa kitinamit.

Ch’ojib’äl richin chi ri winäq nub’än ri ruk’amon chi nub’än 65
Ka’i’ oxi’ tzij chi kij ri xtani’, ri alab’oni’ chuqa’ ri ruk’amon chi nkib’än pa Iximulew

Tz’etob’äl No. 20 chi rutz’etik ch’ojib’äl kichin ak’wala’ chuqa’ toq ye’ok xtani’ chuqa’ alab’oni’, Comité de los Derechos del Niño.

• Ri q’atöy tzij, k’o chi nkib’anala’ nuk’b’äl chi ke ri’ nq’at ruwäch ri ch’ayikïl ri nb’an chi ke ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, ja k’a wi xkiq’axaj ri k’ayew ri’, keto’öx k’a chi nkik’waj jun k’aslem ütz pa kitinamit.

• Re wakami ri k’amatzij nuk’äm pe chuqa’ k’ayew chi ke ri xtani’, ri alab’oni’, ruma e k’o winäq ri yekiq’öl ri xtani’ ri alab’oni’ nkitzujula’ jalajöj wachinäq, nkib’ila’ yoq’onïk chi ke chuqa’ jalajöj ruwäch q’axomal ri nkib’anala’ chi ke, ruma k’a ri’ kan jani’ na k’atzinel chi ntzijöx chi ke ri xtani’, ri alab’oni’, kuma ri te’ej tata’aj, pa taq tijob’äl, pa taq talutzij, taluwäch, taluwuj chi k’a k’ayew nkïl wi chäq ütz chi ke nkik’ül qa kitzij ri yech’ab’en kichin pa k’amatzij. (…) k’o chi ntzijöx chi ke ri achike rub’anik jun tijonïk ri nya’öx pa taq k’amatzij, ruma chi ri’ k’o e k’o winäq ri e b’anöy etzelal, k’ïy mul yekiq’öl ri xtani’, ri alab’oni’. Ketijöx chuqa’ ri te’ej tata’aj, ri winäq ri yesamäj kik’in taq ak’wala’ chi yekito’ ri taq ak’wala’ chuwäch ronojel k’ayew. Kan ketijöx k’a ri xtani’, ri alab’oni’ chi nkiya’ to’onïk chi ke ch’aqa’ chik chi ke ri’ nketamaj nkito’ ki’ chi kiwäch winäq ri yeb’ano k’ayew pa k’amatzij.

• Ri xtani’, ri alab’oni’ ri kewan ki’ o ri ntajin nkik’utuj achike nkito’ wi ki’: ma tib’an ta chi ke chi aninäq ye’elesäx el pa jun ruwach’ulew, nab’ey k’o chi tipaj na rij ri achike kik’ulwachin ruma ri’ chi nkajo’ yek’oje’ qa chupam ri tinamït ri’, k’o chi tipaj na rij, kepe chuqa’ ri tinamït aj näj el chi yekito’ ri xtani’, ri alab’oni’ ri nkiq’axaj k’ayew.

• Konojel ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’ k’o kich’ojib’al chi ke ri’ tikib’ij ri achike nkajo’, ma tib’an taq q’axon chi ke, ni chi re kich’akul, ni rik’in ch’ab’äl, tiya’öx rejqalem ri kib’anik. Ma ütz ta ntz’etetäj wi nb’an k’ayew chi ke chi rij ri achike kib’anik, ma ke’uk’wäx ta kik’in aq’omanela’ chi njal ri kib’anik, achi’el toq ri ala’ xa nb’an xtän chi re, ja k’a ri xtän xa nb’an chik ala’ chi re, ri samaj ri’ kan man ütz ta wi, xa k’o k’ayew xtuya’ chi ke, ruma ri’ chi man ütz ta ri na’oj ri’.

66 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

Tik’utüx chi ke ri amaq’i’ chi ma tib’an ta ri itzel na’oj ri’, telesäx ronojel na’oj, ronojel taqonem tzij ri nub’än chi ke ri winäq chi njalatäj ri kib’anik, keb’an k’a taqonem tzij chi ma nya’öx ta q’ij chi yeb’an ri itzel na’oj chi njal kich’akul ri winäq. Ri amaq’i’ kan ruk’amon wi chuqa’ chi yekichajij ri winäq ri xa kijalon chik kiwäch, achi’el ri xtani’ ri xa xtän chuqa’ ri nrajo’ nk’ule’ qa rik’in, ri ala’ ri xa rik’in jun chik ala’ nrajo’ nk’ule’, ri nkitzujula’ ki’ kik’in achi’a’, ma tib’an ta q’axon chi ke, xa tiya’öx q’ij chi ke, xa kechajïx kuma ri q’atöy taq tzij, xa keto’öx, tiya’öx kina’oj chi ma tikik’waj ta chik jun k’aslem ri achi’el ri’.

• Chi rij chuqa’ kich’ojib’al ri ixoqi’, majun k’ayew tib’an chi ke, xa ruma chi e ixoqi’, etamatäl chi ri ixöq xa tiya’öx rejqalen, ruma ri ixöq nïm ruq’ij: ri ixöq tichajïx pa rochoch, kuma ri q’atöy taq tzij, wi nb’e pa kunab’äl jay, tiya’öx raq’om, ri ixöq ma tich’ay ta, ma tetzelëx ta, ruma k’ïy mul nb’anatäj xa ruma ixöq ni xa ta jun rejqalem nb’an chi re kuma ri ye aj pa rochoch, xa tiya’öx q’ij chi re chi nub’ij ri achike nunojij, ütz tib’e pa taq molöj ri’ïl, nya’öx na jun rejqalem pa jun motzaj.

Tzijonem ri xb’an pa Beijing

• Ri ruk’amon chi nkib’än ri q’atb’äl tzij, ri yeya’o samaj, ri yechajin kichin ri samajela’, ri moloj kichin xtani’, alab’oni’ chuqa’ jalajöj taq moloj ri e k’o pa taq tinamït, tikib’ana’ ri ruk’amon: d) Keb’an Taqonem tzij ri yeruchüp q’axomäl ri yeb’an chi ke ri ixoqi’, ri xtani’, ri kewan ki’ ruma k’o k’ayew kik’ulwachin, ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän, ri e k’o pa samaj pa jun chik tinamït; kan tinimäx tisamajïx ri taqonem tzij ri chuqa’ keb’an k’ak’ak’ chi ke ri’ yechajïx ri ixoqi’ xa b’a akuchi ta na e k’o wi.

Tzijonem 2419: Ajpopi’ richin winaqil jikonem

• Nub’ij chuqa’ chi ke ri amaq’i’ chi tikib’ana’ ri achike k’atzinel chi ma nb’an ta chik ri ma ruk’amon ta, kan tikichaquj rutzijol chuqa’ tiq’at tzij pa kiwi’ ri xeb’ano kamïk ruma oyowal ri nb’anatäj pa jun tinamït, ruma k’o oyowal chi kikojöl ri motzaj, xa b’a achike ta na chi moloj.

• Konojel amaq’i’ k’atzinel chi yekichajij ri kiwinaq chi ma kekamisäx ta ruma oyowal ri nb’anatäj chi kikojöl ri amaq’i’, yekamisäx xa ruma chi e qawinaq, o xa ruma chi itzel yetz’et ruma ri kib’anik.

Ch’ojib’äl richin chi ri winäq nub’än ri ruk’amon chi nub’än 67

Tzijonem 2535: Ajpopi’ richin winaqil jikonem

• Nub’ij ri achike ruk’amon nkib’än ri amaq’i’, tikiya’ kejqalem, kekichajij kich’ojib’al ri winäq, tikib’ana’ chi ma kexime’ ta ri winäq pa k’ayew, kechajïx chuqa’ ri xtani’, ri alab’oni’, tib’an chi ke ri winäq chi junam kejqalem, chöj tiq’at tzij pa kiwi’, kechajïx ri xtani’, ri alab’oni’ ri yesamäj chi nk’oje’ ta ri uxlanem pa kik’aslem, chuqa’ ri nkib’ij apo ri achike nkinojij, ma nkiya’ ta q’ij chi ke ri yeb’ano etzelanïk, ri oyowal.

Tzijonem 48/L22, Kich’ojib’al ri qawinaq chuqa’ ruch’ojib’al kitinamit ri qawinaq: Consejo de los Derechos Humanos

• Nub’ij chi ke ri amaq’i’ chi tikitija’ kiq’ij chi ye kichajij ri ak’wala’ chuqa’ ri xtani’, ri alab’oni’ e qawinaq, kan ja k’a ri taq xtani’ kechajïx chi ma nb’an ta k’ayew chi ke, ketz’apïx pa che’ konojel ri yeb’ano etzelal chi ke ri taq xtani’.

Na’oj richin nokisäx ri taqonem tzij richin kich’ojib’al ri winäq, chi rij chuqa’ ri kib’anik, wi ixöq o achi, tiq’ajin ri achike kib’anik

• Kenuk’ to’onïk richin yeto’öx ri xtani’, ri alab’oni’ chi nketamaj ri kib’anik, tib’ïx chi kan ti ala’ o kan ti xtän, keto’öx, ketijöx chi nketamaj nkichajij ri kik’aslem, ruma e k’o xtani’, alab’oni’ ri ma e k’o ta kik’in ri kite’ kitata’, chuqa’ ri kan janipe’ na ch’ayikïl nb’an chi ke pa kochoch, ri nb’an chi ke chi nkik’utuj pwäq pa taq b’ey, pa taq k’ayib’äl, e k’o chuqa’ ak’wala’ ri yek’aq ka kuma ri te’ej tata’aj, ri ye’ojqotäx el pa taq kitinamti ruma k’o q’axon xkib’anala’ ka, xa tikanöx ri achike rub’anik chi yeto’öx chi ke ri’ ye’ok utziläj taq winäq.

68 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’
Ka’i’ oxi’ tzij chi kij ri xtani’, ri
alab’oni’ chuqa’ ri ch’ojib’äl richin

chi ri winäq nub’än ri ruk’amon chi nub’än pa Iximulew

Ri qäs nq’ato ruwäch chi ma nsamajïx ta ri ch’ojib’äl kichin ri e k’ajola’ ta winäq pa Iximulew, ja ri nb’an chi majun junam ta kejqalem ri qawinaq kik’in ri ma e qawinaq ta, chuqa’ ri nkimolola’ chi nkib’än ri etzelal (CONJUVE 2021). Chi re ronojel elëq’, kamïk, ri xb’anatäj pa 2010 k’a 2018, jani’ na e k’ïy xtani’, alab’oni’ ri xekamisäx (CONJUVE, UNFPA, 2020). Xtz’et chuqa’ chi jani’ na k’ayew xb’an chi ke ri ak’wala’ pa kochoch, k’o 89.2% tzujunïk xb’an, ja ri oyowal ri nb’an pa taq jay, e k’o chupam kijuna’ ri b’elejlajuj k’a juk’al lajuj, chi re k’a ronojel ri’ 93.6% ja ri ixoqi’ ri xek’ulu’ ri k’ayew ri’ (CONJUVE, UNFPA, 2020). Ri 41.9% k’ayew ri xb’anatäj ja chi rij ri ixöq, pa juna’ 2018 xenab’ëx chi ri k’o wolajuj k’a juk’al b’eleje’ kijuna’ ri xb’an k’ayew chi ke (CONJUVE, UNFPA, 2020). Ja k’a chik ri xtani’, ri alab’oni’ ri e k’o chupam ri moloj LGBTI+, ri kiya’on ka kochoch, xnab’ëx chi nb’an chi ke toq e b’enäq pa b’ey (UNFPA, 2018).

Pa 2020 ri ajtz’ib’ chi ma nb’an ta etzelal chi ke ri xtani’, chi ma yexime’ ta pa samaj, chi ma yeq’ol ta ri winäq, chi ma nb’an ta xa b’a achike etzelal, toq rije’ xkib’än ri molöj ri’ïl xkib’ij chi k’atzinel nya’öx rutzijol chi ke ri winäq pa taq talutzij, taluwäch, taluwuj chuqa’ pa taq k’amatzij. Pa juna’ 2021 xelesä k’a rutzijol pa julajuj ch’ab’äl richin ri qaruwach’ulew Iximulew, xb’ïx chi ri’ chi ma tib’an ta chik q’axomäl chi ke ri ak’wala’, ri xtani’ chuqa’ ri alab’oni’, ma keya’öx ta pa kowiläj taq samaj, ketz’et ri taq ak’wala’, ri xtani’, ri alab’oni’ chuqa’ ri ixoqi’ ri nkiq’axaj q’axon pa kik’aslem.

Chi nawetamaj ch’aqa’ chik rutzijol chi rij ri nuk’lem chi ma nb’an ta chik ri etzelal chi ke ri ixoqi’, xa ütz katok chupam re etal re’: https://svet.gob.gt/ Rik’in ri awoyonib’al tawokisaj ri etal QR →

Ch’ojib’äl richin chi ri winäq nub’än ri ruk’amon chi nub’än 69
Ch’ojib’äl chi nk’oje’ jun kajulew

Ch’ajch’öj, majun yab’ilal chuqa’ ma k’isel ta

Ri Rutaqen Kich’ojib’al ri Winäq

• Tzijonem richin ch’ojib’äl pwaqil, winaqil chuqa’ b’anob’äl: tanaj 12

• Atowab’äl No. 169 richin ri OIT, ri nch’o chi kij ri qawinaq ri e k’o pa taq amaq’ ri kiyonin ki’: tanaj 4, 7

• Atowab’äl richin jalajöj k’aslem: tanaj 6-10

• Atowab’äl richin nchajïx ri ruwakaj ri Capa de Ozono nb’ïx chi re

• Atowab’äl kichin ri Naciones Unidas sobre el Cambio Climático

• Atowab’äl kichin ri Naciones Unidas nch’o chi rij ruchaqijixik ri ulew

• Na’ojem chi rij Protección del Patrimonio Mundial, Cultural y Natural

• Na’ojem chi rij ri janipe’ tz’il ri nqä chupam ri palow

• Na’ojem richin kich’ojib’al ri ak’wala’: tanaj 24, 29

• Na’ojem chi rij ri ch’ojinïk chi rokisaxik ri palow

• Tzijonem chi rij kich’ojib’al ri qawinaq: tanaj 29

• Rub’ixik No. 37, nch’o chi rij ri ruk’atanal ri ruwach’ulew. Comité para la Eliminación de Todas las Formas de Discriminación contra la Mujer

• Tzijonem chi rij kich’ojib’al ri winäq, ri motzaj, ri Samajay ri yech’ojin chi rij kich’ojib’al ri winäq.

• Tzijonem 70/1. Tiqak’exa’ ri qaruwach’ulew: la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible; Asamblea General.

• Tzijonem 48/L23 El Derecho Humano a un Medio Ambiente Limpio, Saludable y Sostenible; Consejo de Derechos Humanos

• Tzijonem 48/L22, Los Derechos Humanos y los Pueblos Indígenas; Consejo de Derechos Humanos.

Ri Rutaqen ri Nuk’taqanem Amaq’

• Constitución Política de la República de Guatemala: tanaj 97, 126, 127, 128

• Taqonem Tzij chi kechajïx ri ak’wala’, ri xtani’, ri alab’oni’: tanaj 62

• Taqonem Tzij Promoción y Desarrollo Integral de la Mujer: tanaj 16

• Taqonem Tzij chi rij ri Mejoramiento del Medio Ambiente

• Taqonem Tzij chi rij ri Educación Ambiental

• Taqonem Tzij chi rij ri Áreas Protegidas

• Taqonem Tzij chi rij Desarrollo Urbano y Rural

• Ri Código Municipal

• Ri Código de Salud

72 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’
Ka’i’ oxi’ tzij chi kij ri xtani’, ri alab’oni’ chuqa’ chi rij ri ch’ojib’äl chi nk’oje’ jun kajulew ch’ajch’öj, majun

yab’ilal, ma

k’isel ta pa Iximulew

Konojel xtani’, alab’oni’ jani’ na nk’atzin chi yek’ase’ pa jun kaj ulew ch’ajch’öj, majun yab’ilal, ma k’isel ta, majun achike ta nb’ano q’axon chi ke, nk’oje’ jun ch’ajch’öj ulew chi nkisamajij chuqa’ tikirel chi nkimöl ki’ chi nkichajij ri loq’oläj ulew. Ri nch’ojïx jun kaj ulew ch’ajch’öj, majun yab’ilal, ma k’isel ta, ja ri’ ri nk’atzin chi ke ri winäq chi ntikïr nuchajij ri ruch’ojib’al; ruma ri’ nya’öx rub’ixik chi ke ri amaq’i’ chi kan tikichajij jeb’ël ri kaj ulew. Tikib’ana’ achi’el ri xkib’ij chi nkib’än toq xb’an ri molöj ri’ïl (Consejo de Derechos Humanos, 2021).

Ri xtani’, ri alab’oni’ jani’ kejqalem rije’ chi nkichajij ri kaj ulew; tikirel nkichajij toq nkitijoj ki’, rik’in ri k’ak’ak’ samajib’äl nuya’ k’amatzij ri k’o wakami, k’o kina’oj chi nkib’anala’ ri janipe tikirel nkib’än, yetikïr nkib’ij ri achike nkinojij chi nkito’ ri kaj ulew (State of Youth, 2021).

Ch’ojib’äl chi nk’oje’ jun kajulew Ch’ajch’öj, majun yab’ilal chuqa’ ma k’isel ta 73
Ka’i’ oxi’ tzij chi kij ri xtani’, ri alab’oni’ chuqa’ chi nk’oje’ jun kajulew ch’ajch’öj, majun yab’il, ma k’isel

ta

Rub’ixik No. 37, nch’o chi rij ri ruk’atanal ri ruwach’ulew. Comité para la Eliminación de Todas las Formas de Discriminación contra la Mujer

• Jani’ na k’atzinel chi nya’öx rejqalem chi ri taq xtani’, taq alab’oni’ chi nkib’anala’, chi nkik’iyirisaj na’oj, nuk’b’äl ri akuchi nq’alajin chi k’o rayib’äl chi nchajïx re ruwach’ulew, etamatäl chi wakami kan jani’ na k’ayew rub’anon ri loq’oläj ulew, ruma e k’ïy winäq xa majun achike ta nkinojij chi rij ri achike ntajin nb’anatäj rik’in ri loq’oläj kaj ulew.

• K’atzinel chi nkiya’ q’ij chi ke ri ixoqi’ chi xtiq’alajin chi xa junam kejqalem kik’in ri achi’a’, chi ke ri’ tikirel xkek’oje’ pa taq ch’ob’oj chi rij ri rukanoxik na’oj chi achike ta nb’an chi man ta ntz’ili’öx ri kaj ulew, achi’el ri rub’anon k’a re wakami, keto’on pa taq kitinamit, pa ruwi’ ri kamaq’ chuqa’ pa ruwi’ chi jun re ruwach’ulew, tikanöx na’oj chi achike ta nb’an chi man ta nk’is qa chäq ke ri’ ri loq’oläj ruwach’ulew. Konojel ri amaq’i’ e sik’itäl chi nkikanoj ruk’ojlem chi achike ta nb’an chi xtani’, ri alab’oni’, ri ixoqi’ ri e qawinaq, ri winäq ri majun kejqalem xketo’on ta chuqa’ chi nkikanoj jun solb’äl chi rij ruk’atanal ri kaj ulew.

Tzijonem 70/1. Tiqak’exa’ ri qaruwach’ulew: la Agenda 2030 para el Desarrollo Sostenible; Asamblea General.

• Apowinib’äl 13.b kekanöx ruk’ojlem chi achike ta nb’an chi ke ri’ tinojïx ri achike nb’an chi nq’at re k’ayew ri ntajin nuq’axaj re ruwach’ulew, etamatäl chi ri ruk’atanal re ulew, q’ij, q’ij xa b’enäq pa jotöl, ke’ok ri taq tinamït ri e k’o chupam ri palow ri ntajin nkisïk’ ki’, kan tiya’öx q’ij chi ke ri ixoqi’, ri e k’ajola’ taq winäq chi keto’on ok.

Tzijonem 48/L22, ri Ch’ojib’äl kichin ri winäq chuqa’ kitinamit ri qawinaq; Consejo de Derechos Humanos.

• Wawe’ xb’ïx chi ke ri amaq’i’ chuqa’ chi ke ri Samajay chi keto’on rik’in ri molöj pwäq ri ntajin nub’än ri Kitunun ki’ Tinamital, pwäq ri nya’öx chi ke ri ixoqi’, ri xtani’, ri alab’oni’, chi ke ri qawinaq ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän, keto’on chuqa’ ri ye ajb’anöy nima’q taq samaj.

74 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

Tikirel nkich’ojij chi nkimöl ki’, tikib’ij ri achike ma ütz ta nkitz’ët ja ri’ ri k’atzinel chi nb’an q’atöj tzij ri kan pa ruchojmil; ja k’a re’ rutzijol xuya’ ri Relator Especial sobre los derechos a la libertad de reunión pacífica.

• Ri achike qäs yech’ojin chi kij ri b’eyoma’ chuqa’ chi nb’an ta jub’a’ jun ütz samaj chi rij ruk’atanal ri ruwach’ulew, kan ja wi k’a kich’ojib’al ri qawinaq, ri xtani’, ri alab’oni’, ri ak’wala’ chuqa’ ri tinamït ri xeq’axan chupam ri nimaläj q’axon. K’atzinel yeto’on ri q’atb’äl tzij, ri b’eyoma’ chuqa’ ch’aqa’ chik, chi ke ri’ xtib’an jun q’atöj tzij ri kan pa ruchojmil jub’a’, kan xtiya’öx chuqa’ rejqalen kich’ojb’al, ma chäq ta ke ri’ xtik’is qa ri achike nkich’ojij, kan xketo’öx chuqa’ rik’in ri achike k’atzinel.

Ch’ojib’äl chi nk’oje’ jun kajulew Ch’ajch’öj, majun yab’ilal chuqa’ ma k’isel ta 75
Ka’i’ oxi’ tzij chi kij ri xtani’, ri alab’oni’ chuqa’

chi rij ri ch’ojib’äl chi nk’oje’ jun kajulew

ch’ajch’öj, majun yab’ilal, ma k’isel ta pa

Iximulew

Pa Iximulew e k’o k’a jalajöj ruwäch k’aslem, pa 2010 xb’ïx k’a chi ri qatinamit kan e janipe’ na k’a k’aslem ri e k’o chupam, ke ri’ xq’alajin rik’in ri Convenio sobre la Biodiversidad Biológica. Ri ENCOVI pa 2014 xub’ij chi ri 77.8% chi ke konojel ri winäq ri e k’o pa Iximulew k’o kiya’ chi taq kochoch.

Pa juna’ 2021, ri Chitüy Rutikomob’al Kajulew -MARN- xuya’ jun na’oj chi kij ri xtani’, ri alab’oni’ (secretaría General de Planificación de la Presidencia -SEGEPLAN- 2022). Ri juna’ ri’ xuya’ jun samaj kichin k’amöl taq b’ey chi rij ri ruk’atanal ri kajulew, xekanöx chupan ri juk’al ka’i’ tinamital, ja k’a rije’ ri’ ri k’o nkiya’ rutzijol chi rij ri achike ruk’amon chi nchajïx ri kajulew chuqa’ ri janipe’ tiko’n ri yeb’anatäj. Yeb’an samaj achi’el ri josq’inïk pa taq b’ey, chuchi’ raqän taq ya’, chuchi’ taq choy, chuchi’ taq palow, yetz’ulwachïx ri akuchi yekiyala’ ka kimes ri winäq, ketik che’, keto’on k’a ri (Chitüy Rutikomob’al Kajulew -MARN-, 2021). E k’o chuqa’ ri chajinela’ richin ri kajulew, ja chuqa’ re’ jun samaj ri xuchäp ri MARN, rije’ ri yesamäj kik’in taq ak’wala’ ri e k’o pa Rupalib’äl Tijonïk, ri e k’o pa Ruk’u’x Tijonïk, ri rayib’äl ja k’a chi tiketamaj ri achike rub’anik chi nchajïx ri kajulew pa qatinamit Iximulew. Política Nacional de Educación Ambiental y a la Ley de Educación Ambiental (Chitüy Rutikomob’al Kajulew -MARN-, 2021).

Richin nawetamaj ch’aqa’ chik rutzijol chi rij ri achike ntajin nub’än ri MARN kik’in ri xtani’, ri alab’oni’, katok pa: https://www.marn.gob.gt/noticias/Notas/MARN_grada_a_750_ jvenes_como_guardianes_ecologicos

Rik’in ri awoyonib’al tawokisaj ri etal QR →

76 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’
Rejqalen ronojel jikib’äl tzij ri xeb’an
Rejqalen ronojel jikib’äl tzij ri xeb’an

Jikib’äl Tzij

Na’ojinem chi ma nb’an ta chik q’axon chuqa’ jalajöj ruwäch k’ayew chi ke ri winäq

Nab’ey taq Tzij richin Na’ojinem chi ma nb’an ta chik q’axon chuqa’ jalajöj ruwäch k’ayew chi ke ri winäq

Jikinem Tzij richin Ch’ojib’äl Winäq, Uchuq’a’ Na’ojil

Na’ojinem richin Nelesäx ronojel Ruwäch Q’axon ri nb’an chi re ri Ixöq

Na’ojinem richin Nelesäx ronojel Ruwäch Q’axomal chi ke ri Winäq

Jikinem Tzij richin Ch’ojib’äl Pwaqil, Winaqil chuqa’ B’anob’äl

Q’ij chi xeb’an ri Jikib’äl tzij, Q’ij chi xtun ok (a), Q’ij chi xsamajïx (b)

CAT 05 ene. 1990 (a)

CAT-OP

09 jun. 2008

CCPR

05 may. 1992 (a)

Na’ojinem richin tichajïx kich’ojib’al ri ixoqi’ ajsamajela’ chuqa’ ri ye aj pa kochoch

CEDAW

12 ago. 1982

CERD

18 ene. 1983

CESCR

19 may. 1988 (a)

CMW

14 mar. 2003

78
richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’
Samajib’äl

Jikib’äl Tzij

Na’ojinem richin Kich’ojib’al ri Ak’wala’

CRC

Q’ij chi xeb’an ri Jikib’äl tzij, Q’ij chi xtun ok (a), Q’ij chi xsamajïx (b)

06 jun. 1990

Nab’ey taq Tzij richin Na’ojinem richin Kich’ojib’al ri taq Ak’wala’, nch’o chi rij toq xe’ok ri ak’wala’ chupam ri ch’a’oj ri xb’anatäj pa iximulew

Nab’ey taq Tzij richin Na’ojinem richin Kich’ojib’al taq ak’wala’, chi ma kek’ayïx ta, ma tib’an ta ri etzelal chi ke, ma ke’okisäx ta chi nq’alajin kik’ixb’al

Na’ojinem chi rij kich’ojib’al ri winäq ri ma tz’aqät ta kiq’a’ kaqän

CRC-OP-AC

09 may. 2002

CRC-OP-SC

09 may. 2002

CRPD

07 abr. 2009

*Ruxe´el: https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/TreatyBodyExternal/Treaty.aspx?Lang=sp

79

Wujib’äl

Asamblea General de las Naciones Unidas. (2007). Declaración de las Naciones Unidas sobre los derechos de los pueblos indígenas. Naciones Unidas.

Asamblea General de las Naciones Unidas. (2008). A/Res/62/126 Políticas y programas relativos a la juventud: la juventud en la economía mundial - Fomento de la Participación de los jóvenes en el desarrollo social y económico. Naciones Unidas.

Asamblea General de las Naciones Unidas. (2015). A/RES/70/1 Transformar nuestro mundo: La Agenda 2030 para el desarrollo sostenible. Naciones Unidas.

Asamblea General de las Naciones Unidas. (2016). A/RES/70/127 Políticas y Programas Relativos a la Juventud. Naciones Unidas.

Asamblea General de las Naciones Unidas. (N.D.). Agenda 2030: Estrategia de las Naciones Unidas para la Juventud. Naciones Unidas.

Azurdia, M., Hernández, J. P., & Duarte, G. (2021). Empleo: Otra Deuda Para la Población LGBTIQ+. Policy Brief. Visibles.

Clément Nyaletsossi Voulé. (2021). A/76/222 El ejercicio de los derechos a la libertad de reunión pacífica y de asociación es fundamental para la promoción de la justicia climática, Informe del Relator Especial sobre los derechos a la libertad de reunión pacífica y de asociación. Naciones Unidas.

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (1997). Observación general Nº 7 El derecho a una vivienda adecuada . Naciones Unidas.

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (1999). E/C.12/1999/10

Observación general No.13 Aplicación del Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Cutlurales. Derecho a la Educación. Naciones Unidas.

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (2000). E/C.12/2000/4

Observación general Nº 14 El derecho al disfrute del más alto nivel posible de salud (artículo 12 del Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Culturales). Naciones Unidas.

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (2006). E/C.12/GC/18

Observación General No.18 Artículo 6 del Pacto Internacional de Derecho Económicos, Sociales y Culturales. Naciones Unidas.

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (2016). E/C.12/GC/22

Observación general núm. 22 (2016), relativa al derecho a la salud sexual y reproductiva (artículo 12 del Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Culturales). Naciones Unidas.

82 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

Comite de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (2016). Observación General No. 23 sobre el derecho a condiciones de trabajo equitativas y satisfactorias. Naciones Unidas.

Comité de los Derechos del Niño. (2013). CRC/C/GC/15 Observación General No. 15: El derecho del niño al disfrute del más alto nivel posible de salud . Naciones Unidas.

Comité de los Derechos del Niño. (2016). CRC/C/GC/20 Observación general núm. 20 (2016) sobre la efectividad de los derechos del niño durante la adolescencia. Naciones Unidas.

Comité para la Eliminación de la Discriminación contra la Mujer. (2017). CEDAW/C/ GC/36 Recomendación general núm. 36 sobre el derecho de las niñas y las mujeres a la educación. Naciones Unidas.

Comité para la Eliminación de la Discriminación contra la Mujer. (2018). CEDAW/C/ GC/37 Recomendación general núm. 37 (2018) sobre las dimensiones de género de la reducción del riesgo de desastres en el contexto del cambio climático. Naciones Unidas.

Comité para la Eliminación de la Discriminación contra la Mujer. (s.f.). Recomendación general no. 35 sobre la violencia por razón de género contra la mujer, por la que se actualiza la recomendación general num. 19. Naciones Unidas.

Comité Sobre los Derechos de las Personas con Discapacidad. (2017). Observación general núm. 5 sobre el derecho a vivir de forma independiente y a ser incluido en la comunidad. Naciones Unidas.

CONADI, INE. (2016). Encuesta Nacional de Discapacidad. Guatemala: CONADI.

CONJUVE. (2021). Derechos de las jóvenes en Guatemala. Guatemala: CONJUVE.

CONJUVE. (2021). Impacto de la seguridad en las juventudes. CONJUVE.

CONJUVE. (2021). Participación, un derecho para las juventudes. Guatemala: CONJUVE.

CONJUVE. (N.D.). Remesas y Juventud: Día Internacional de las Remesas Familiares. Guatemala: CONJUVE.

CONJUVE, UNFPA. (2020). Documento Analítico de las Juventudes en Guatemala . UNFPA.

Consejo de Derechos Humanos. (2017). A/HRC/RES/35/14 La Juventud y los

83

Derechos Humanos. Naciones Unidas.

Consejo de Derechos Humanos. (2021). A/HRC/RES/48/13 El derecho humano a un medio ambiente limpio, saludable y sostenible. Naciones Unidas.

Consejo de Derechos Humanos. (2021). Resolución 48/L22 Los Derechos Humanos y los Pueblos Indígenas. Naciones Unidas.

Consejo de Derechos Humanos. (2021). Resolución 48/L23 El derecho humano a un medio ambiente limpio, saludable y sostenible; Consejo de Derechos Humanos. Naciones Unidas.

Consejo de Derechos Humanos. (2021). Resolución 48/L26 Consecuencias de la Pandemia COVID-19 en los derechos humanos de la juventud. Naciones Unidas.

Consejo de Seguridad. (2015). S/2020/167 Resolución 2250 La juventud y la paz y la seguridad. Naciones Unidas.

Consejo de Seguridad. (2018). S/RES/2419 Resolución 2419. Naciones Unidas.

Consejo de Seguridad. (2020). S/RES/2535 (2020) Resolución 2535. Naciones Unidas.

Día Internacional de la Juventud. (22 de noviembre de 2021). Obtenido de https:// www.un.org/es/observances/youth-day

Duarte, G., Aguilar, A., Batres, M., & Lanz, A. (2020). Violencias contra la población LGBTIQ+: Vivencias y dinámicas que la sostienen. Guatemala: Visibles.

Experto Independiente sobre Proteción contra la Violencia y Discriminación Basadas en la Orientación Sexual e Identidad de Género. (s.f.). Report On Socio-Cultural And Economic Inclusion. Naciones Unidas.

Fondo de Población de las Naciones Unidas. (2019). 165 Millones de Razones.

Forst, M. (2018). A/73/215 Situación de los Defensores de Derechos Humanos. Naciones Unidas.

Grupo de Trabajo sobre Examen Periódico Universal. (2018). Informe del Grupo de Trabajo Sobre el Examen Periódico Universal a Guatemala. Naciones Unidas.

Instituto Nacional de Estadística . (s.f.). Registro de Denuncias sobre Violencia Intrafamiliar 2008-2018. INE.

Instituto Nacional de Estadística. (2018). XII Censo de población y VII de Vivienda.

84 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’

Jilani, H. (2007). A/62/225 Los defensores de los derechos humanos, informe de la Representante Especial sobre la situación de los defensores de derechos humanos. Naciones Unidas.

MAGA. (2021). Informe de daños ocasionados por las depresiones tropicales ETA e IOTA y análisis de las principales variaciones de precios en mercados mayoristas. Guatemala.

MINEDUC, SESAN, INE. (2015). Cuarto Censo Nacional de Talla Informe Final. Guatemala: SESAN.

Ministerio de Agricultura, Ganadería y Alimentación -MAGA-. (2017). Estrategia para la juventud rural. Guatemala: MAGA.

Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales -MARN-. (13 de Enero de 2021). Jóvenes se preparan para la protección de los recursos naturales. Obtenido de Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales: https://www. marn.gob.gt/s/dsolidos/noticias/notas/Jvenes_se_preparan_para_la_ proteccin_de_los_recursos_naturales

Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales -MARN-. (22 de Julio de 2021). Servidores cívicos del MARN contribuyen con la protección del medio ambiente. Obtenido de Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales: https://www.marn.gob.gt/noticias/actualidad/Servidores_cvicos_del_ MARN_contribuyen_con_la_proteccin_del_medio_ambiente

Ministerio de Educación. (08 de febrero de 2022). Programa Modalidades Flexibles. Obtenido de Ministerio de Educación, Gobierno de Guatemala: https://digeex.mineduc.gob.gt/digeex/programamodalidades-flexibles-para-la-educacion-media/

Ministerio de Trabajo y Previsión Social. (2017). Programa Nacional de Empleo Digno 2017-2032 Crecimiento Económico Sostenido, Inclusivo y Sostenible. . Guatemala: Ministerio de Trabajo y Previsión Social.

Naciones Unidas. (1995). Declaración y Plataforma de Acción de Beijing Declaración Política. UNWomen.

Naciones Unidas. (2007). Principios sobre la Aplicación de la Legislación Internacional de Derechos Humanos en Relación con la Orientación Sexual y la Identidad de Género. Naciones Unidas.

85

Naciones Unidas. (10 de febrero de 2022). Oficina del Enviado del Secretario General para la Juventud. Obtenido de Conozca al Enviado: https:// www.un.org/youthenvoy/es/conozca-al-enviado/

Oficina de la Enviada del Secretario General de Naciones Unidas para la Juventud. (2021). Reporte Global Sobre Protección a las Personas Jóvenes en el Espacio Cívico. Naciones Unidas.

Oficina del Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos. (2018). A/HRC/39/33 La Juventud y los Derechos Humanos. Naciones Unidas.

Oficina del Alto Comisionado de Naciones Unidas Para los Derechos Humanos. (2016). Comentario a la Declaración Sobre el Derecho y el deber de los individuos, los grupos y las instituciones de promover y proteger los derechos humanos. Naciones Unidas.

Organismo Indígena Naleb´. (2019). Quinta Misión Indígena de Observación Electoral: informe final. Organismo Indígena Naleb’.

Relator Especial de Naciones Unidas sobre el Derecho a la Educación. (s.f.). A/65/152 Informe del Relator Especial de Naciones Unidas al Consejo de Derechos Humanos sobre el Derecho Humano a la Educación.

Salvioli, F. (2018). A/73/336 Promoción de la verdad, la justicia, la reparación y las garantías de no repetición**. Naciones Unidas.

Secretaria General de Planificación y Programación de la Presidencia -SEGEPLAN-. (2022). Informe General de la República 2021. Guatemala.

Secretaría Presidencial de la Mujer -SEPREM-. (2009). Política Nacional de Promoción y Desarrollo Integral de las Mujeres y Plan de Equidad de Oportunidades 2008-2023. Guatemala: Secretaría Presidencial de la Mujer.

State of Youth. (29 de noviembre de 2021). Obtenido de https://stateofyouth.org/

UNFPA. (2018). Normalización y Silencio. Guatemala.

United Nations. (s.f.). ¿Quiénes son los jóvenes? . Obtenido de Global Issues: https://www.un.org/es/global-issues/youth

86 Samajib’äl richin netamäx kich’ojib’al ri xtani’ chuqa’ alab’oni’
87

Oficina del Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos

4 ave. 12-48 zona 10, Ciudad de Guatemala, Guatemala Tel. 2382-3400

www.oacnudh.org.gt | ohchr-guatemala@un.org

@oacnudh_GT

@OACNUDHGuatemala

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.