Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq (DDHH jóvenes - K’iche’)

Page 1

Juv entudes Nab’il: prom ov iendo la par ticipación y la paz

Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

K’iche’

K’iche’

Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq
Juventudes Nab’il: prom ov iendo la par ticipación y la paz

Jas u sik’ixik we jun chuchwuj: Oficina del Alto Comisionado de Naciones Unidas para los Derechos Humanos (OACNUDH), Fondo de Población de Naciones Unidas (UNFPA) y Consejo Nacional de la Juventud (CONJUVE). Herramienta para la promoción de los derechos humanos de las personas jóvenes. Guatemala, 2022.

Kutb’al

Ri

ri e q’apojib’

Uchikoxik rechtaq ri jastaq chikij ri e qapojib’ rachil ri yatalik chech ri tijob’al

Unaqajixik ri tijonik chikech ri e qapojib’ pa Ixim Ulew

Taqanik pa uwi’ amaq’

Ri

chech ri utzwachil chikech ri eq’apojib’

Uchikoxik rechtaq ri jastaq kech ri yatalik chech ri utzwachil

Unaqajixik ri utzwachil chikech ri eqapojib pa Ixim Ulew

Taqanik pa uwi’ amaq’

Ri ya’talik chech ri chakunem chikech ri eq’apojib’

Uchikoxik rechtaq ri jastaq kech ri eqapojib’ rachil ri ya’talik chech ri chakunem

Unaqajixik ri chakunem chikech ri eq’apojib’ pa Ixim Ulew

3
Okib’al E q’apojib’ chuqe Ri Ya’talik rech uwinaqil Tinamit Ukojik ri Ya’talik rachil ri e q’apojib’ pa Ixim ulew Ya’talik chech ri Etamanik Ya’talik rech ri Utzwachil Ya’talik chech ri chakunem Taqanikrech winaqil rech ronojel uwach ulew Taqanikrech winaqil rech ronojel uwach ulew Taqanikrech winaqil rech ronojel uwach ulew 24 32 40 23 31 39 21 9 7 24 32 40 25 33 41 26 34 42 29 37 45 Taqanik pa uwi’ amaq’
yatalik
chikech
rech ri tijob’al
ya’talik

Uchikoxik rechtaq ri jastaq kech ri eq’apoib’ rachil ri ya’talik chech ri waim

Unaqajixik ri utzalaj waim chikech ri eq’apojib’ pa Ixim Ulew

Uchikoxik rechtaq ri jastaq chikech ri eq’apojib’ rachil ri ya’talik che ri k’olem

Unaqajixik ri ki k’olem rachil ri eq’apojib pa Ixim Ulew

Ri ya’talik chech uchajixik ri ki winaqil ri e q’apojib’

Uchikoxik ri taqanik chikech ri e q’apojib’ rachil ri ya’talik rech ki chajixik

Unaqajixik ri ki chajixik ri e q’apojib’ pa Ixim Ulew

4 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq Ri Ya’talik chech ri Waim Ya’talik chech ki K’olem (Chechtaq wokonijik, uyaik uchob’ik ub’ixik ri ki chomab’al, riqow ib’aj) Ri Ya’talik chech uchajixik ri winaq: jun utz k’aslemal jauje maj k’axk’olal Taqanikrech winaqil rech ronojel uwach ulew Taqanikrech winaqil rech ronojel uwach ulew Taqanikrech winaqil rech ronojel uwach ulew 48 56 64 47 55 63 48 56 64 49 57 65 50 58 66 52 61 69 Taqanik pa uwi’ amaq’ Taqanik pa uwi’ amaq’ Taqanik pa uwi’ amaq’ Ri ya’talik chech ri waim chikech ri eq’apojib’ Ri ya’talik chech ri k’olem chikech ri eq’apojib’
5 Ya’talik rech jun uwach ulew ch’ojch’oj, utz ub’anik chuquje’ ka tzuqunijik Taqanikrech winaqil rech ronojel uwach ulew 72 72 71 73 74 76 Taqanik pa uwi’ amaq’ RI ya’latik chech Jun uwach ulew Ch’ojch’oj,
chuquje ka tzuqunijik chikech ri eq’apojib’ Unaqajixik ri uwach ulew ch’ojch’oj, utz ub’anik chuqe ka tzuqunijik chikech ri eq’apojib’ pa Ixim Ulew Uchikoxik ri eq’apojib’ chech ri yatalik chech jun uwach ulew chojchoj, utz ub’anik chuqe ka tzuqunijik Rilik ri Taqanik taq wuj ri k’amom uq’ab’ Uyaik uch’ob’ik jauje’ xesaxwi’ we k’o a we wuj ri’ 77 81
utz ub’anik

Okib’al

Wa we jun chakub’al ri’ xban chikech ri eq’apojib’, ruk ki tob’anik ewokoj kech q’apojib’, rachil ewokoj kech aj’tij’onelab’; jacha jachintaq ka ki tzukuj ri utzilal ka ki b’ano ri wokoj chak, chakub’al, ri chakunem pa ri tinimit ri ka ki ya uchob’ik ri yatalik chaqe uj winaq chuquje ri yatalik chikech ri eq’apojib’ pa we Ixim Ulew. Kaqa ya ukutik nik’aj jastaq ri sib’alaj rajawxik chu cholik, we jun taqanik ri chomatalik chech taq le yatalik chikech ri winaq. Xchomaxik chi ka yaik pa sikixik uwach ri ka kulmatajik chirijtaq ri yatalik chikech ri eq’apojtaq winaq chechtaq we junab’ ri, ri nimaq taq taqanik ri nim ubantajik ri ka tobanik che uchob’ik ri ka rayixik, chuquje jun saq kutunik chech taq ri ka b’anik ri tzib’atalik. Rukam loq jun chuq’ab’il kech oxib’ wokonik ri ka ki b’an chakunem chech ri uyaik uchob’ik ri yatalik chikech ri e q’apojtaq winaq.

Xoqsaxik nojib’al rech taq ri wuj b’anom kumal ri wokonik rech chukunik rachik nikonik rech ri CONJUVE pa ri 2021 puwi ri taqanik rech amaq’, ri ub’antajik ri ya’talik chikech ri eq’apojib’taq winaq rahil ri chak ri ku b’ano ri kamal b’e rech we Ixim Ulew rech ka b’anik we chak ki kamom uq’ab’. Le wuj rech chomanik:

E Q’apojib’ pa Ixim Ulew ri xu xa uchob’ik ri CONJUVE rachil ri UNFPA pa ri 2020 arewa ri jun chakub’al ri qas rakamloq ajlab’al kech ri eqapojib’ pa ixim ulew. Ri OACNUDH xu ya’o ki’ jataq puwi ri nima taqanik chech ri ya’talik chike winaq rachil ri urikik ri tzijob’em chikech ri eq’apojib’ ri ka b’anik chuqe nim rilik, uqxanib’al, usolik rij rachil uyaik uch’obik.

Pa le nab’e cholonik: q’apojib rachil ri ya’talik chikech ri winaq ku ya uchob’ik ri chak kuk ri eq’apojib’ esatal pa Taqanik rech winaqil rech ronojel uwach ulew rachil ri xa junam ilbál ka b’anik jauje maj k’axk’olil jauje nim k’il wi ri eq’apojtaq winaq, ri ya’tal chikech ri kakaj ka ki b’ano. Qas tzij chi maj jun chakub’al pakiwi ri eq’apojib’, pa ri Uwokotajik ri ya’talik pa kiwi’ ri uwinaqil uwach ulew, xb’anik ri chuq’ab’il run jun nimalaj nojib’al ub’anik ri yatalik chikech ri eq’apojtaq winaq, kaya uchob’ik ri kaxk’olal ka ki rik jujun chikech.

Pa we ukab’ cholonik: are’ ri ub’anik ri ya’talik chikech ri e q’apojib pa Ixim Ulew ku tzijob’ej wuqub’ ya’talik kech ri winaq. Chi jujunichal are ka cholik ri Taqanik rech winaqil rech ronojel uwach ulew rachil ri Ri Ya’talik rech uwinaqil Tinamit jauje tzib’atal wi we ya’talik ri’. Chanim, ka ya uchob’ik ri yatalik ruk ri ki chomab’al ri eq’apojib’ chuqe ka ya uchob’ik chaq’ap tzib’anik rech uqxanem, chilb’enik, utzukuxik ub’eal rachil ukutik ri chak, ri utzukuxik jauje ka ya wi ki sikixik ri “alajtaq q’apojib’”, “chuqe ri e q’apoj”, xb’anik chikech ri eq’apojtaq ali’ tomab’, eq’apojib’ rech taq ri waralitaq tinimit, eq’apojib’ ri k’o kaxkolal chikech, ri eq’apojib’ ri eb’enaq pa jun tinimit chik kachil ri eq’apojib’ LGBTI+. Kisb’al rech, rumaltaq kutb’al ajilanik rachil utik we ramaj o ri wokoonik rech ri tinimit ku tzuju jun utz chajib’al pa we Ixim Ulew. U tzaq’atib’al ku ya’ uchob’ik ri cholonik jastaq ri b’anatalik rachil ri ka rikitajik ri chak ri ukamom uq’ab ri kamal b’e rech ri Ixim Ulew.

7

Wa we jun chakub’al ri xtz’ajik, xb’anik rachil xya b’e chech, kuk eq’apojib’ ri k’o ketamab’al rachil eq’apojib’ ri ek’o pataq wokoj kech q’apojib rachil ewokoj kech aj tijoxelab’, chuqe e q’apojtaq alitomab’, e q’apojib’ rechtaq ri e waralitaq tinimit, e q’apojib ri ki rik’om k’axk’olal, rachil ri komon kech eq’apojib’ LGBTI+. Jun nimalaj maltyoxinik chech ri ki tob’anem rachil ri ki k’olem chu yaik uchob’ik ri yatalik chikech ri eq’apojtaq winaq.

Alba Verónica Yacabalquiej Salanic

Astrid Johary Coyoy García

Edgar Benjamín Salazar Peralta

Welinton Daniel Osorio Ticurú

Luis Daniel Molina

Evelyn Marlene Ruíz

Romeo Alejandro Méndez Zuñiga

Andrés Ernesto García Flores

Bryan A. Sawerbrey

Juan Menjivar

Liza María Noriega Flores

Iraydis Virgilia Cardona Valle

Kevin David Agustín Bin

Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

8

Q’apojib’ rachil Ri Ya’talik rech uwinaqil

Tinamit

9

Q’apojib’ rachil Ri Ya’talik rech uwinaqil Tinamit

Ri q’apo’jil are jun junab’ ri aninaqil k’ik’owik aretaq ku rilo’ ri jun winaq nab’ial, kuj okik pa ri junab’ ri ujchik kuj ilowok ronojel ri ka qaj ka qa b’ano, we utz on man utzaj ri kb’ano jun junab’ ri aninaq kujokwi, ka qa majij jun q’aq’ k’aslemal, we qa kexowem are’ ka b’inik ri ub’antajik ri kujelwi, jas ub’anik ri qa chak’oj, ri chakunem ri ewokoj, ri kexonem ka yatajik jastaq ub’anik ri jalojataq yatalik”; rumal kula maj jun kkunik chu yaik uchob’ik ri “q’apojil”. Ri Unimal Wokonik rech Robojel uwach Ulew are ku kojo ri junab’ Jo’lajuj ka toq’i pa ri juwinaq kajib’ chech ri chakunem ajilab’al, pa nik’aj chik are’ kakikojo chi kajilaxik konojel ri eq’apojib’ jauje’ ek’o wi ri ak’alab’taq q’apojib rachil ri eq’apojib’ ri lajuj rachil ri juwinaq kajib’ ki junab’, chuquje’ ka ki kojo’ ri j’olajuj rachil ri Juk’al Kab’lajuj ki junab’, nik’aj chik are’ ka ki kojo’ ri junab’ Jo’lajuj katoq’i pa ri kawinaq b’elejeb’. (Ja rech wokaj q’atb’altzij rech ilonel kech Amaq’ pa uwi’ ri ya’talik 2018). Ri u chakunem ri Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew kuya’ u nimal u q’ij ri junab’ chuquje usikixik ri q’apojib’ ri amaq’ uya’om ki nimal, jacha we amaq’ Ixim Ulew are’ ri junab’ oxlajuj ka toq’i pa ri Juk’al Lajuj (CONJUVE, UNFPA, 2020).

Ri komon re naj tinimit xa karaj jamaril, maj kulmatajem, xa junam ka b’an chech ri q’atb’altzij, kamow wach chech ri ukexb’al ri uwach ulew jun utzwachil ri maj uk’isik chikech ri winaq chuqujé chikech ri eq’apojib’, ka tob’an chikech chu ch’ojixik ri yatal chikech, rech ke kuinik ka ki riqo ri ku rayij ri kanima’ rech ke kunik ka ki b’an jun nim chakunem. (Nim rok’oj ib’ rech Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew N.D.) rumal k’ula kb’an k’i’ jastaq chu q’atexik ri k’axk’olal, ri uya’ik ri tob’anik chech usachik ri k’axk’olal, che ri ki k’olem ri jalajotaq wokoj ri ka kaj ka ki kam uq’ab ri chakunem k’uk’ ri jalajotaq tinimit. Chuqe ri ub’anik ri taqanik rachil utzukuxik ub’eal ri ujachik ri puaq chu yaik uchob’ik ri ki chaq ri eq’apojib’ (Ja rech wokaj q’atb’altzij rech ilonel kech Amaq’ pa uwi’ ri ya’talik 2018). Uko’pixik, sib’alaj rojowxik ka ya ki k’olib’bal ri eq’apojib’, ka ya b’e chikech rech ka ki kutu ri ketamab’al, jacha’ne’ ri ya’talil chikech rech ke kuinik ka kichak’o ri unimal ri ki k’olib’al. Xa jewa kb’an kuinem kab’an jun tojonijik pa we amaq’ rech ke to’ik.

Sib’alaj rojowxik ka ya’ik jun k’olb’al chikech ri eq’apojib’, rech ke kuinik ka ki ya ukutik ri ketamab’al chuquje ka ya’ b’e chikech ka ki b’ano ri ya’talik rech ke kuinik ka ki ch’ak ri nim ki k’olb’al.

10 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Ri e q’apojib’taq winaq pa ronojel ri uwach ulew ko’pan choch jun kaxk’olal ri man ke kuintaj ke ku’yik; ri jun chak rech ri Eq’apojib’ rachil ri Yatalik chikech ri winaq ka ki ya ubixik chi ri eq’apojib’ ke q’atik pa ri ki junab’, rumal k’ula sib’alaj rajawxik ka ya uchob’ik ri yatalik che ri ki k’olem, ri b’enam pa tijob’al, jun utz’alaj chak, ri kachoch, ri ki utzwachil rachil ri uchomaxik ri kaj kb’ano, (rachil ri b’enam pa ri ch’ojinem chech ri amaq’) (Ja rech wokaj q’atb’altzij rech ilonel kech Amaq’ pa uwi’ ri ya’talik 2018). Ri Ja rech ri taqanib’al ri Nim Ajtzib’ xu mulij pa ri junab’ 2021 chi sib’alaj nim k’axk’olal ka ki rik’o xane maj jastaq chi ki naqaj, jachane ri mer’ ri kortil’, ri rojowxik chichech aretaq kb’an kax chikech o ka q’atex ri ya’talik (Ja rech wokaj q’atb’altzij rech ilonel kech Amaq’ pa uwi’ ri ya’talik, 2021).

Ri junab’ ko ku jal rib’ ruk ri kaxk’olal, xane rumal taq ri kulmatajem. Ri q’ateb’al ri xa b’anom, rachil ri wokonik ki q’atej chi ri eq’apojib’ xa junam kilik kb’anik. Chikixol ri eq’apojib’taq winaq ri sib’alaj kb’an kax chikech aretaq ke b’e pa jun tinimit chik, ri eq’apojib’ ri ke ternex rumal le q’atlb’al tzij, ri eq’apojib’ ri’ ko kax chikech, kachil ri eq’apojtaq ali tomab’ (Ja rech wokaj q’atb’altzij rech ilonel kech Amaq’ pa uwi’ ri ya’talik, 2021). Ri eq’apojib’ echakunaq chirij ri ya’talik, chuquje kki to’ ri kexonik chech ri taqanik chuq’e ki’taq ki k’olem rech ke kuinik kki b’an nimataq kexonem chech le chakunem pataq le nimaqtaq tinimit xane, ri ki k’olem pataq ri wokonem, ri uyaik ri ki chomab’al man yaom taj b’e chech. Utz ka b’an okem il’ che uya’ik b’e chikech pataq ri ki k’olem chechtaq ri kexonem chuqe ka ta ri ki tzij pataq ri rikow ib’ pa ri komon (Ja rech wokaj q’atb’altzij rech ilonel kech Amaq’ pa uwi’ ri ya’talik).

Ri chakunem kuk ri eq’apojib’ are’ nim ub’atajik kumal ri Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew, ri Nim Tzib’anel kuta tob’anik chikech ri ajchakib’ chech taq ri eq’apojib’ rech ka yataj ub’ixik le yatalik chikech. (Ja rech wokaj q’atb’altzij rech ilonel kech Amaq’ pa uwi’ ri ya’talik 2018). Le ja rech ri takonel rech ri Nim Tzib’anel rech ri Q’apojib’ katajin ke chakunik rech ka nimarik ri ki k’olem chuqe ronojel ri chakunem ri ku b’ano ri Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew chech ri unimarem, ri ya’talik chikech ri winaq, ri jamaril rachil ri jun utz k’aslemal rachil ri tob’anem. Ri yab’al nojib’al rech ri Nima Tzib’anel rech ri taqatalik chu rilik ri q’apojib’ katajin ku b’inisaj ronojel ri jastaq chikech ri eq’apojib’ pa ri wokonik re ri Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew ruk nimalaj utob’anik ri uk’ux chakub’al, ri ek’amaltaq b’e rech ri amaq’, ri ewinaq rechtaq ri tinimit, ri ewokoj kech eq’apojib’, ri ekamaltaq ub’e ri nimataq tijob’al rachil ri ke tob’anik chikechtaq ri eq’axb’ataq tzij (Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew 2022).

Ri kinimal ri eq’apojib’ are ri 1.800 millones, pa ri uwach ulew are ek’i’ ri eq’apojib’ taq winaq, wa are kuya’ b’e chech ri ki nimarem ri ekomon jacha uchak’ik ri mer kortil’. Ri eq’apojtaq alitomab’ chuqe ri alab’om ri k’o kajlajuj ka pa kawinaq kajib’ ki junab’ are’ ri 16% chikech ri winaq pa ronojel ri uwach ulew (United Nations, s.f.).

E q’apojib’ chuqe Ri Ya’talik rech uwinaqil Tinamit 11

Pa we Ixim Ulew, pa ri 2021, jacha ka ki b’ij ri Wokoj rech ri Ajalib’altaq Winaq are ri, 6.076.075 eq’apojib’, ri ku kutu ri 35% kech ri komon ri ku b’ij e 6,0 Millones rech ka b’an ri chakunem kuk ri eq’apojib’ (Ja rech ajilab’al uwinaqil Amaq’2018).

6.076,075

Altomab’, Ab’omab’ re Paxil Kayalá

*

35%

*Pa ri 2021, jewa ku b’ij ri Ja rech ajilab’al uwinaqil Amaq’, (Intituto Nacional de Estadística, 2018).

Rumal ri kexb’al rech ri winaq pataq ri tinimit rumal ri ub’anik ri ki junab’, chila’ kk’aj wui ri ilonem kumal ri nimataq winaq, pa jujun winaq ri ko chik ujunab’ rech kb’e pa chak, are man ek’itaj ri ewinaq ri kilix na’ ri ka maja’ jo’lajuj ki junab’ ruk ri ewinaq ri Oxk’al Job’ Ki junab’. Ri Ixim Ulew qatajin ka nimarik ri ki k’iy’al ri winaq ri ke chakunik xa rumalwa katajin ka kopijik ri ki k’iyal ri winaq ri k’ilixna’. Ri ki k’iy’al ri ewinaq ajchakib’ are’ ri alab’om chuquje’ ri alotomab’, wa nim junab’ ka najtinik, sib’alaj rojowxik ka b’anik mimaqtaq wokoj chuquje nim chak che kilik ri eq’apojib’ rech k’o ri: Tijonik rech ko’l etamabál, utzwachil’, nojib’al chirij ri alk’ualinik, utz’alaj chakunem, k’olem, uq’atexik ri alkualinik chikech ri alajtaq q’apojib’, uq’atexik ri b’anow kax chikech ri ak’alab’, alajtak q’apojib’, chuqe ri eq’apojib’, uchupik ri k’ulanem chikech ri alajtaq q’apojib’, ri k’ulanem ri xa etaqchitalik, are utz ka tzukuxik ri ja’maril, ri utzilal chikech ri ak’alab’ rachil ri q’apojib’.

Ri chakunem ka ki b’ano ri wokoj Amaq’ kech ri Q’apojib’ (PNJ) are’ jun chakub’al ri ka tob’anik pa nitz, nim, naj junab’ ri juch rech tzukun ilb’al’ chikech ri eq’apojib’, rojowxik chak rachil kilik rumal ri k’amalb’e rech le Ixim Ulew rech ri eq’apojib’ k’o k’aktaq jastaq chikech, rech ka ki naqajij ri nimarem, rech ka kopijik ri tapia rech ri q’atow ib’, ujachik ri jataq rech nimarem rachil ri mer kortil. Ri Nim Wokoj rech ri Nimarem (MIDES) rachil ri Wokoj rech Amaq’ kech ri e Qápojib’ (CONJUVE), ruk utob’anik ri nim retamab’al rech ri Tzib’anel rech ri umajixik chak rech ri K’amalb’e (SEGEPLAN) xechakunik rech uk’exik ri chak rech ri Amaq’ kech Q’apojob’ 2022-2032. Wa we kexonem ri are’ jun chak xb’anik tyox chech ri k’olem chuqe ri chomab’al kech Kaq’o’ jok’al qápojib’ rachil juwinaq b’elejeb’ wokonik rech ri Ixim Ulew.

Wa weri’ ruk’am uq’ab’ ruk ri chak rech ri Amaq Cholom chak Ixim Ulew 2032, ri Cholchak 2030 rech ri chakunem rachil ri uk’amik b’e rech ri K’amal b’e rech Ixim Ulew 2020-2024.

12 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq
*

Ri PNJ 2022-2023 kuya kb’an xa jun uq’ab’ ruk ri Yatalik chikech ri winaq rachil ri umajinem xa junam ilb’al ib’, ri jalajotaq kaslemal, rachil ri jalajojtaq nojib’al kuya’ min uq’ij waqib’ solinem.

1. Uq’atexik ri b’anow k’ax

2. Tijonib’al, ri nim eta’manem, chuqe ri ukojik ri k’ak’ taq jataq ri’ kate xk’iyik

3. Utz’wachil

4. Chakunem, maj uk’isik, nimarem, umajixik ub’anik ri jastaq pa tukelal

5. Tz’ajonem, uyaik, ukutik ri qa b’antajik, etz’ab’en Potz’, rachil ri etz’anem

6. Kolem pataq ri komon chuqe pari’ tinimit

Are nim kilik ri winaq ri k’o kaxk’olal pa ri ki k’aslemal, ri ub’inem ri winaqil, ri xa junam ilb’al ib’, ri uyaik ukutik rachil ri uchob’ik ri qa b’antajik, ri rilik ri k’ulewal.

E q’apojib’ chuqe Ri Ya’talik rech uwinaqil Tinamit 13

Ri ka tzukuxik chikech ri q’apojib’

Taqanik rech winaqil rech ronojel uwach ulew

Ri Taqanik rech winaqil rech ronojel uwach ulew are jupuq chakub’al rech q’atb’al tzij, chak kamom uq’ab, chak juchutalik, chak tzijob’em, q’ateb’al k’axk’olal rachil ri yab’al ubanik ronojel ri jastaq ka b’anik pataq ri komon) are ku ya ukutik ri taqatalik chech najtaq tinimit jauje ki k’amom wi ub’e chuqe etaqatalwi ri k’amaltaq b’e rech ri amaq’. Ek’o chuqe pa we taqanik we uyaik uchob’ik, chuq’e ri nim rilik, le kisb’al rilik ru’ majinem are’ ka ya nim rilik ri taqatalik chuq’e ki ya’o ri uchomaxik, ri uyaik chuqe ri ub’anik. Ri Amaq’ ri uk’amom uq’ab’ wa we chakunem pa nimaqtaq tinimit are’ utz’ ku b’ano ri unimal uq’ij, ku chajij chuqe ku b’ano ronojel ri ku b’ij ri chak. Ronojel ri chakub’al rech ri y’atalik chikech ri winaq utz koksaxik chikech ri eq’qpojib’, rukam uq’ab’ ruk ruk ri uya’om chob’ik rech ri Yatalik chikech ri Winaq, rachil ri chak ruk ri Yatalik chech ri mer Kortil, ri uyaik, ukutik ri qa b’antajik, ri chakunem rech ri Yatalik chikech ri ajchakib’ rech ri amaq’ jachane ri chak ri k’amom uq’ab (Ja rech wokaj q’atb’altzij rech ilonel kech Amaq’ pa uwi’ ri ya’talik 2018).

K’a maja’ na jun taqanik ri xaqxui ka chawik pa ki wi ri yatalik chikech e q’apojib’, ya’om ub’ixik chech ri jalajotaq chak rech ri Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew rech ka ki koj ki chuq’ab’ chu resaxik ronojel ri ka q’atenik ri ub’anik ri yatalik chikech ri eq’apojib’ (Wokoj Ri Ya’talik rech uwinaqil Tinamit 2017). Ri Nim rik’oj ib’ rech ri wokoj Ri Ya’talik rech uwinaqil Tinamit chikech ri wiaq, ki yaom ub’e’al ri uyaik unimal uq’ij ri yatalik chikech ri eq’apojib’ kk’isam ki’ ramaj rech upaqchixik ri yatalik chikech ri eq’apojib’ ri rajawxikil che ri ki k’olem, ru tzukuxik ri jamaril’ rachil ri jun utz chajib’al. Ri uk’ux ri taqanik chuqe ri uternexik uwach chak chikech ri ek’amaltaq b’e rech ri amaq’ rech are’ ka k’ilij uyaik ri moch’och’enik, ri jun utz chajinik chuqe ub’anik ronojel ri jalajotaq taqanik rech ri yatalik chikech ri eq’apojib’taq winaq.

Ronojel ri chakub’al rech Ri Ya’talik rech uwinaqil utz koksaxik chikech ri eq’apojib’.
14 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Pa ri cholchak 2030 chech ri utz nimarem chuquje kakichomaj chi ri eq’apojib’ are’ eb’anal rech ri kexonem pataq ri tinimit, chuquje ronojel ri chomatalik utz koksaxik chikech ri eq’apojib’ xane’ chikech are’ xb’anwi. ( Nim rik’ow ib’ rech ri Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew, 2015). Ri cholchak chikech ri eq’apojib’, are ri jamaril, ri jun utz chajib’al, kuya unimal uq’ij ri ki chak ri eq’apojib’ chech ri uchakuxik ri jamaril rachil ri jun utz k’olem (Wokonik rech utzilal, 2020). Pa ri tinimit, che ri’ junab’ 2019 xya’ uchob’ik ri taqanik 165, nim utzukuxik ri uyaik, uchob’ik ri k’axk’olal ka ki rik ri jalajotaq komon rumal k’uwa sib’laj rojowxik kb’an chakunem chikij ri q’apojib’, uyaik ki k’olem uchakuxik ri ub’inem ri chuq’ab’ rech ka ya’ tob’anik chikech ri q’apojib’ rachil ri alajtaq q’apojib’, chupam ri chochak 2030 chech ri Nimarem maj uk’isik, ri jun nim chomanem rech ri uwach ulew chike ri q’apojib’ rech ri Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew rachil ri Consenso rech Montevideo chech ri tinamit chuqe ri kiyem (Pwaq rech ri Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew, 2019).

E q’apojib’ chuqe Ri Ya’talik rech uwinaqil Tinamit 15

Umajib’al xa junam kb’an che

ilb’al ib’ rachil uq’atexik ri resaxik b’ik ri kachil

Ri umajib’al ri junam ilow ib’ are uchomam uchakuxik chi xa junam ka b’an chech ri q’atow tzij; jachane xa junam ka b’an chech ri ki chajixik rachil ri uqatik ri tzij chikech ri winaq. Konojel ri eq’apojib’ ko ri yatalik chikech are utz xa junam kb’an chech ri kolem rech ka ki loq’aj kib’, utz ki chajixik kb’anik are kb’anik ri taqanik chuquje ri yatalik chikech maj kesaxik b’ik chuqe maj ki q’atik rumal ri ki junab’, we alab’om o ali tomab, jauje kel wi, jachin ri kachil, ri ki komon, ri ki kaslemal, we emeb’a o eq’inomab’, jachin ri kakiterenej chech k’amal b’e, wene’ aj pa jun tinimit chik, xa pa kux ki q’ijlaj, wene k’o k’ax pa ri uk’aslemal, wene aj pa komon o aj tinimit ruk nik’aj chik. Ri ub’anik ri resaxik ri q’axk’olal chikech ri eq’apojib’ k’o pa le chakub’al rech ri Taqanik rech winaqil rech ronojel uwach ulew, jachatane ri Nim Ilb’al No.23 puwi le yatalik chikech, rech le junab’ chakunem ruk kulb’al kux ri ku b’ij: “Ri uyaik ub’ixik chikech ri winaq ku nimarsaj chi ri ya’talik ka yaik chikech konojel ri aj chakib’ man aretaj kilik ri ki b’antajik, jacha ri ajchakib’ eq’apojib’ na’ chuqe ri nim ki junab’chik, ri ajchakib’ ri ki rik’om k’axk’olal (…) Ri uyaik “chikech ri winaq” kuya uchuq’ab’ ri uq’atexik ri ub’anik kax” (Wokaj kech k’amal taq b’e ri yatalikil pa uwi’ ri m’er korti’l pa komon chuqe pa kwi’ kib’antajik Mayab’ taq winaq, 2016).

Maj jun b’anow q’atow ib’ kichech ri eq’apojib’ ka k’am u q’ab’, we xaq ka chomaxik, we man xchomaxtaj aretaq xb’nik. Jacha kut ku b’ij ri’ Resolución 70/127 Chakunem chuq’uje cholom chak chikech ri q’apojib’ ku toq’ij ri tinimit Chaq’ja’ chuqe ri e rachil: “(…) Ka ki b’an uchakuxik ri k’olem chikech konojel ri winaq. Ka ki chupu ronojel ri kax ka b’an cikech ri q’apojib’, rachil uchupik ri q’atoj ka b’an chikech rumal ri ki xeteyal, ri ki kayib’al, we alitomab’ o alab’om, ri ke chawik, ri ki q’ijlanik, ri ki chomab’al chech ri k’amow b’e, jas tinimit kel wi we nim ki b’antajik, we k’o ki puaq, jauje xalaxwi, xa pakuxik ki b’anik, are ka ki chakuj ri ki mulixik pataq ri wokoj rech taq ri amaq’, jachatane ri eq’apojib’ ri ki riqom k’ax, ri eq’apojib’ ri ke b’e pa jun tinimit chik, kachil ri ke pe pataq ri komon xa junam ka b’an chikech.” (Nim riqow ib’ Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew, 2016). Rumal ri rajawxik u k’isik ri kaxk’olal ri ku ya’o ri k’atow ib’, are rojowxik ka b’an k’i chakunem chech ri q’as utz ub’anik utz ka ki b’ano chi xa junam kilik ka b’anik ri e q’apojib’. Rumal wa weri’ ri wokoj rech ri Yatalik chech ri ak’al ka ki toq’ij chikech ri ek’amaltaq b’e rech ri amaq’ : “(…) Uchajixik ronojel ri taqanik ri yatalik chikech ri e q’apojib’ xa pa kux ki b’anik ka yaik unimal ki q’ij, ke chajixik, are ka tzukuxik ri jastaq ri ku chupu’ ri nimaqtaq k’axkolal rechtaq ri q’atow ib’, ri ub’anik ri rayim k’axk’olal chikech ri ewokoj kechtaq ri q’apojib’ xa pauje’ ke k’oji’ wi” (Comité de Derechos del Niño 2016).

16 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Ri yatalik chikech konojel ri winaq chuquje kech ri eq’apojib’ jacha ri chak k’amom uq’ab’ chu chupik ronojel ri b’anow k’ax chikech ri ixoq’ib’, ri chomaik rech ri Yatalik kech ri winaq ri man e tzaq’at taj, ri Convención rech ri Derechos kech ri ak’alab’, ri taqanik rech ri Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew puwi ri Yatalik chikechtaq ri e waralitaq tinimit o ri Resolución 32/2 rech ri Wokonik chirij ri utz Chajinem chuqe uq’atexik ri b’anow k’ax, rachil ri q’atow ib’ xa rumal cki ejunamtaj, jalajojtaq ki tinimit, xa alitomab’, xa alab’om. Wa we’ chakub’al ri’ kaki ya u b’eal rech ka chupsaxik ri k’axk’olal ri ka q’atenik uk’aslemaxik ronojel ri Ya’talik, jacha ne’ ri ub’ixik ri chomab’al kechtaq ri tinimit, jacha we ka qilo’ ri.

Ri eq’apojib’ ri man etzaqat taj

Ka b’ixik chi ri 80% chikech ri 180 pa 220 millones chikech ri e q’apojib’ ri man etzaqat taj ek’o pa ronojel ri uwach ulew ek’o pa ri nimaqtaq tinimit are’ ka ki riq k’axk’olal chuquje k’o ri ka qaten ri ki bénam pa ri tijob’al, ri chakunem, chuquje ri kilik chech ri ki utzwachil rachil ri tob’anemi chikech. Ku b’ij ri ajlab’al kech ri winaq pa ri 2018, ri 5% pa ri Ixim Ulew xkib’ij chi wa we q’apojib’ ri man uztaj ri ki tanab’al rachil ri ki ka’yeb’al, man ke kuintaj ke b’inik, man ke kuintaj ke chawik, chuqe man uztaj chakumen ku b’an ri ki tanab’al che ki chajixik kib’ (CONJUVE, UNFPA, 2020).

Pa k’i’ amaq’ ri a q’apojib’ ri man e tzaq’ataj man xaq ta junam ka b’an chi kilik k’uk’ ri eq’apojib’ ri e tzaq’at. Man ka tataj ri ki chomab’al o ri ku rayij ri kanim’a chechtaq ri k’olem pa ri k’exow ib’. Ri q’atow ib’ ri b’anow k’ax ku nimatarsaj ri u k’axk’olal chikech ri eq’apojib’ ri man etzaq’at taj chuqe ri utzijoxik ri alk’ualinik chikech (Ja rech wokaj q’atb’altzij rech ilonel kech Amaq’ pa uwi’ ri ya’talik , 2018). Ri Taqanik rech winaqil rech ronojel uwach ulew rech ri yatalik chikech ri winaq kuya’ jun sik’inik chikech ri k’amaltaq b’e rech taq ri amaq’ ka ki kam uq’ab ronojel ri jastaq ri kas ku ya b’e chikech ri q’apojib’ ke sik’ixik pataq ri chomanik chuquje ka tayik ri ki chomab’al, chuq’e ka ki ya ub’ixik ri k’axk’olal ka ki riqo. Jacha chikech ri eq’apojib’ ri man e tzaqat taj ri e k’amaltaq b’e rech taq ri amaq rojowxik ka ki b’an utzukuxik jalajotaq uwach tijonem rech ka nimarik ri ketamab’al, chuq’e ke ki sik’ij chechtaq ri chomanik che uk’iysaxik ri jalajotaq tak’anik, ri tzukub’al ri utzilal chuq’uje’ ukuitik ri k’axk’olal ka b’an chikech. Chuquje rojowxik maj jun ke q’atenik chu tzukuxik ri ka kaj ka ki b’ano’, maj ke q’atenik chu chajixik kib’, chuqe rilik ri ki k’aslemal. (Wokoj chech ri Ri Ya’talik rech uwinaqil Tinamit kech ri winaq ri man e tzaqat taj, 2017).

E q’apojib’ chuqe Ri Ya’talik rech uwinaqil Tinamit 17

Eq’apojib’ rechtaq ri waralitaq Tinimit

Ri Taqanik Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew chikech ri waralitaq tinimit ka ki b’an jun sik’inik che nim kilik ri ki qatik we jastaq ri chikech ri: nimaqtaq winaq, ixoqib’, eq’apojib’, ri ak’alab’ rachil ri winaq ri man etzak’at taj ri ewaralitaq winaq kojik we taqanik ri’(Nim riqow ib’ Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew, 2017). Ku b’ij ri Censo 2018, ri 44.2% kech ri winaq are eq’apojib’ na xkib’ij chi emayab’, Xinka, Garifuna, ri ki nimal are eq’apojib’ ri oxlajuj ka kis pa Wajxaqlajuj ki junab’. (CONJUVE, UNFPA, 2020).

Ri b’anow k’ax chuqe ri ki k’atow ib’ ku b’an kax chikech ri alajtaq q’apojib’, chuqe ri q’apojib’ ri ke petik pa waralitaq tinimit, are sib’alaj ki rik’om ri k’ax chech ri meb’ail, man nimtaj kilik, kopim ri tijinik chikech, chuq’e q’atem u wach ri puaq ri takatalik cheri kilik. Ri yatalik chech ri ak’al ku toq’ij chikech ri ek’amaltaq b’e rech ri amaq chi: “ka ki tzukuj jataq ri ka tob’abik chikech ri eq’apojib’ ri ke petik pataq ri komon ri man nimtaq kilik, rajawxik maj ke qatenik che uk’aslemaxik ri ki b’antajik, ke to’ik chu yaik unimal uqij ri ki b’antajik, xaq jela ka kexetajik ri utzilal pataq ri ki komonja’ rachil par i ki komon”. (Wokoj rech yatalik chech ri ak’al 2001). Are’ utz ka ya unimal uq’ij ri yatalik chech ukutir ri ki b’antajik rech konojel ke kojik pa ri ju utzalaj k’aslemal, ubanik ri ronojel ri jataq ri kas kech, xa junam kb’an chikech che utojik ti qi k’ij, utayik ki tzij ri ki q’atb’al tzij, ri ki tijonem, ri ki q’ijlonem chuq’e ri ki k’olem chikixol ri e ki k’ulja. Yatal chikech ka ki b’ano o ka ki ya’ uk’utik ri ki b’antajik, chuqe ri ki k’aslemal jas je’ ka ki b’an chech, are’ utz nim kilik kumal konojel ri ewinaq rechtaq ri nik’aj tinimit chik chuqe rumal ri k’amal b’e rech ri amaq’.

E q’apojib’taq alitomab’

Ri taqanik rech ri uk’isik ri b’anow k’ax chech ri chech ri ixoq- CEDAW-, ku b’ij chi ri uchob’ik ri ki k’atow ib’, ri chow ib’, ri uq’atexik ri k’olem pa jalajojtaq k’olem xa rumal ixoq jun, we xa ka tzukuxik uqatexik, o uchupik ri k’olem chechtaq ronojel ri ya’talik chikech ri ixoq’ib. Ri ajlab’al kech ri winaq 2018 ku b’ij chi pa ri Ixim Ulew ri eqápojtaq alitomab’ are ri 51.5% ruk ka we jun nimalaj kutunik ri’; sib’alja e ki’ ri alitomab’, ri katajin ka q’atex u wach ri b’e yatal chikech chu b’abik ri yatalik chikech ri winaq (ACONJUVE, UNFPA, 2020).

Ri Comité rech ri uk’isik ri b’anow k’ax chech ri ixoq (Comité CEDAW), uya’om u chob’ik “ ri q’atexik ri uk’olem ri ixoq xa rumal chi alí, xa rumal chi man nimtaj rilik kumal ri komon are’ wa ri jun k’axkolal ku tik ri ixoq, jacha xuquje rumal ri ka kayik ri utz’umal, ri uxeteyal, ri q’ijlanik ku b’ano, ri utzwachil, la q’inom winaq, ri u junab’,

18 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

we k’o retamab’al, la nim ki b’antajik ri xe tz’ukuwik, we are’ nim ku ril ri u winaq’il, ri ub’antajik ri uk’aslemal je ri uk’ulaj rach ali’ o ala’. Ri uq’atexik uwach ri ki k’olem ri ixoqib’xa rumal chi man nimtaj kil wi pataq ri wokoj we chila’ xaqxu’i ka ya unimal ki q’ij ri achiab’” Comité rech CEDAW.2010. Uqxanik 28).

Pa le junab’ aretaq ku b’an q’apoj jun winaq, we man junan k’ilik ka b’anik ku majij unimarik ri k’axk’olal, ri uq’atik ib’, ri ub’anik jech’ chech ri winaq’, ri ub’ixik k’i’ jastaq ri xaq mulitalik chikech ri ak’alab’ chila ku majij wi y majixik ub’anik ri nimaqtaq k’axk’olal chech ri ya’talik chikech, jacha ri k’ulanem chikech ri alajtaq ak’alab’, chuqe ri alk’ualinik k’a maja’ ka tzaqat ri ki junab’, ri uq’upixik ri b’aq’il ri alaja ali’, ri uchayik ri ali, ri ub’ixik k’axtaq tzij chech, chuquje ri reqelexik xa rumal chi ali’, ri utakik chub’anik k’axtaq chak, ri uk’ay’ixik chech jun winaq chik (Wokoj rech yatalik chech ri ak’al 2016). Ri ek’amaltaq b’e rechtaq ri amaq’ rojowxik ka ki b’an rilik ronojel ri jastaq ri ku mulij ri k’axk’olal ri tikitalik xa rumal chi eixiqib’ eq’apojib’ pataq ri jalajojtaq k’olem werech utzukuxik ri utzilal o pataq ri komon o pataq ri chakunem kuk ri ewokomtaq chakub’al o pa ri’ komon ja, pa ri tijob’al, pa ri komon, pa ri chak xa pauje ke k’oji’ wi: jacha ri utzukuxik ri ki k’olem ri alitomab’ pataq ri utzukuxik ri utzilal, ri utzukuxik ri mer kortil, kolem pataq ri komon, chech ukutik ri ki b’antajij, uretamaxik ri uk’iyem ri nimaqtaq jastaq, ri k’olem chechtaq ri rilik ri amaq, pa ronojel ri ki k’aslemal.

Ri eqapojib’ LGBTI+

Ri eq’apojib’ LGBTI ek’o choch jun k’axk’olil ri rak’am uq’ab’ ruk ri uq’atexik ri utz ka kilo’ ri ka ki b’ano’, ri uchak’ik ri mer kortil’, ri ujachik kib’ ruk ri ki tat rachil ri ki komon: chuqe ka ki rik k’ax xa rumal ri man k’otaj jun ki komon ja’ (Experto Independiente Sobre Proteción contra la Violencia y Discriminacion basadas en la Orientación Sexual e Identidad de Género). Pa ri ki q’apojil ri ewinaq ri kakaj kib’ achi ruk achi, Ixoq ruk ixoq, ixoq ruk achi achi ixoq, ri ku kex ri ub’aqilal’, ri winaq ri man t’iaqaltaj ri ub’aqilal, wa are’ sib’alaj ka b’ix ki itzeltaq tzij chikech chuqe ka b’an k’ax chikech, tzel ki’lik, ke xib’ixik, ke q’atik kuk le winaq, kesaxik b’ik chech ronojel ri kutunik, maj tob’anik ka b’an chikech kumal ri ki tat, ri kachalal, chuqe rumal ki k’ulja, chuqe ri ki naqajem chech ronojel ri ilb’al rech utzwachil, chuquje che ronojel ri jastaq (Wokoj rech ri ya’talik chech ri ak’al, 2016).

Ka ya’ nimal ki q’ij ri q’apojib’taq winaq chech ri y’atalik chikech chech ri ub’antajik ri ki chomab’al chech ri ki b’aq’ilal, utz kilik kb’anik, xaq junam ka b’an chikech utz kb’ano ri jastaq jauje maj jun ke q’atenik chechtaq ri y’atalik. Ri eq’apojib’ ya’tal chikech ka ki ya ub’ixik ri ki chomab’al rojowxik ka tayik ri ka kaj ka ki b’ano ka b’an chakunem chech ri ki chomab’al, ri kakaj ka ki b’an chech ri ki b’aqilal. (Wokoj rech ri yatalik chech ri ak’al, 2016). Ri ek’amaltaq b’e ka toq’ix chikech ka ki ya’o chikech ri eq’apojib’ LGBTI+ ri uyaik ri tijonijik chikech chi ki chajixik, chu ya’ik ri utzwachil qas utz ub’anik, ri utz chajinem, ri ki k’olem, rech ke kunik ka ki b’ano

E q’apojib’ chuqe Ri Ya’talik rech uwinaqil Tinamit 19

ri nimaqtaj tzujunijik chikech jacha le jun utzalaj chakunem. Ri k’amal b’e rech ri amaq chuquje k ata’ chech ku ya’o ri ki k’olem ri eq’apojib’ LGBTI+ pataq ri ki komon chech uchomaxik ri ki rajawxik chuqe chech ri ki káslemal.

Eq’apojib’ ri eb’enaq pa jun tinimit chik

Ka b’ixik chi e 27 millones eq’apojtaq winaq, pa ronojel ri uwach ulew, are ewinaq ri eb’enaq pataq naja tinimit ri ek’o kachalal ri amaq’el ke b’ek pataq le nimaqtaq tinimit ri ka ki tzukuj jun utzalaj k’aslemal, jun utz k’olem, utz k’aslemal, utz taq tijob’al, ke k’olik chochtaq ri q’atow ib’ rachil ri nimaqtaq b’anow k’ax. (Ja rech wokaj q’atb’altzij rech ilonel kech Amaq’ pa uwi’ ri ya’talik, 2018). Pa we Ixim Ulew e k’o 66.8% ajupaja ri xban kotow chiaj chikech xkib’ij chi ek’i q’apojib’ eb’enaq pa najtaq tinimit pa ri junab’ 2002-2018): pa ri 2017-2018,, waqib’ rech lajuj elnaqb’ik eq’apojib ri oxlajuj k’a pa juk’allajuj ki junab’ konojel alab’om (76.7%) aj pataq komon (68.6%) CONJUVE, UNFPA, 2020).

Chikech ri winaq ri b’enam pa jun tinimit chik chu tzukuxik utzilal sib’alaj nim ub’antajik chu tzukuxik ki chak, utz k’aslemal, jun nim ch’akoj puaq; xane’ wa weri’ uk’amomloq k’axk’olal jache ri ub’anik k’ax chech ri ki b’aqilal, kax pa ri ki chomab’al, ri utz’ak’ik kanoq ri ki tinimit, ri ki k’atik, ri ki k’ulaxiktaq ri e winaq ri kopan pa jun tinimit chik, ri eqatalik ruk k’axk’olal, rachil ri jun k’ak’ chak ri man paqaltaj tojotalik, aretaq ka ki q’axaj ri k’ulb’at, ri chajinik ki b’anom ri q’atb’al tzij, rachiltaq ke chapatajik kok pa che’. Ri eq’apojib’ ri eb’enaq pa jun tinimit chik man ke kuintaj kokik pataq ri tijob’al, maj jun kachoch qas kech, man ke kuintaj ka ki toj ri ja rech utzwachil aretaq ka ki rik ki yab’, man ke kuintaj ke’tz’anik ruk kikotemal, ri ki k’olem, ri ki chajixik, ri jun utzalaj chajib’al kech, jachane ri wuj ri ke kutuwik (Wokoj rech ri yatalik chech ri ak’al, 2016). Ri amaq’ rojowxik ke ki chajij ri eq’apojib’ ri eb’enaq chik pa jun tinimit rech ka kirik’o ronojel ri jastaq, ke kunik ka yaik jun ki k’olem jauje ri amaq’ ku kam u q’ab ri ki k’olem jun k’olem naj o naq’aj, jauj’e ka b’an kilik, chuq ke ku’inik ke b’e pa tijob’al, ke okik pa ri k’aib’al chuqe chikixol ri winaq (Ja rech wokaj q’atb’altzij rech ilonel kech Amaq’ pa uwi’ ri ya’talik, 2018).

Ri ki’taq k’axk’olal ka ki riqo ri eq’apojib’ kuya jun aninaq sik’inik chub’anik ri chak. Ri uchajixik ri yatalik chikech ri eqápojib’ rech ke kuinik ka ki b’an jun wajilem ruk wa weri’ ka ki tzukuj ub’eal ri okem chikixol ri komon jauje xaq junam kilik ka b’anik rachil jun kexonem rech utzilal, ri eqapojib’ ke kuinik ka ki b’an jun tob’anem chu tzukuxik ub’eal ri jalajotaq k’axk’olal chech ri ki k’aslemal chi chueq chi kab’ij, jachane ri jamaril rachil ri jun utzalaj chajinem rachil ri uchakik ri ch’oj pataq ri kulbat rech taq ri amaq’, jachane uchojixik ri ya’talik pa ri jun kexb’al rechat ri q’aq’taq jasataq. (Ja rech wokaj q’atb’altzij rech ilonel kech Amaq’ pa uwi’ ri ya’talik, 2018).

20
Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq
Ub’anik ri ya’talik chikech ri eq’apojib’ pa ri Ixim Ulew
21

Ya’talik chech ri Etamanik

Taqanikrech winaqil rech ronojel uwach ulew

• Unimal ri Yatalik chikech ri winaq: taqanik 26

• Ri Chak k’amom uq’ab’ rech ri Yatalik chech ri uch’akik ri mer Kortil’ taqanik 13

• Ri chak Convenio 69 rech ri OIT Puwi ri ewaralitaq Tinimit rachitaq ri tinimit ri chuqe ri ki q’atom kib’: taqanik 26, 27, 28, 29, 30, 31

• Ri convención rech ri Yatalik chikech ri a’alab: taqanik 28, 29

• Ri Convención Internacional rech ri uchupik ronojel ri k’axk’olal, rachil ri q’atow ib’, ri jachow ib’ xa rumal ri petib’al: taqanik 5, 7

• Ri Convecion Internacional chech ri uchupik ronojel ri k’axk’olal, chukúj’e ri yoq’onjik che ri ixoq: taqanik 10

• Ri Convención rech ri ya’talik chikech ri winaq ri man etzaqat taj: taqanik 24

• Ri Observación general 13 rech ri yatalik chech ri etamab’al: Wokoj rech ri Yatalik chech ri Mer Kortil, ri winaqil rachil ri qa b’antajik.

• Ri Observación general ajilab’al 20 puwi ri ri uloq’axik ri Yatalik chikech ri ak’alab’ pa ri kokem pa ri q’apojil: Ri Wokonik rech ri Yatalik chikech ri winaq.

• Ri Nim uqxanem ajilab’al. 36 puwi ri Yatalik chikech ri alajtaq alitomab’ rachil ri ixoqib’ chech ri etamanem: ri wokoj chech uchupik ri b’anow k’ax rachil ri yoq’ij chech ri ixoq.

• Ri Taqanik rech ri chakunem chi junamal chech ri Yatalik chikech ri ewaraliktaq Tinimit: taqanik 14, 15

• Ri Resolución 70/1. Ukexik ri uwach ulew: Ri Cholom chak 2030 chech ri desarrollo sostenible: Nima ik’ow ib’.

• Ri Resolución 2419 rech ri Consejo rech ri Seguridad.

• Resolución 48/L26 ri kaxk’olal xu k’am loq ri COVID-19 chech ri Yatalik chikech ri eq’apojib’: Ri Consejo rech ri Yatalik chikech ri eq’apojib’.

Taqanik pa uwi’ amaq’

• Ri Nima Taqana wuj rech ri amaq’ Ixim Ulew: taqanik 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78

• Ri taqanik rech ri ki chajixik ri akálab’ rachil ri alajtaq q’apojib’: taqanik 36, 37, 38, 39, 40, 41

• Ri taqanik rech ri Desarrollo Social: taqanik 27, 28, 29, 30, 31

• Taqanik rech ri uyaik unimal uq’ij rachil unimaren ri ixoq: taqanik 9, 10, 11

• Taqanik rech ri Kilik ri winaq ri man etzaqat taj: taqanik 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31

• Taqanik rech ri Etamanik rech amaq’, Decreto Legislativo 12-1991

• Taqanik rech ri Gratuidad Educativa, Acuerdo Gubernativa 226-2008

24 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Ri Yatalik chech ri Etamab’al chikech

ri eq’apojib’

Konojel ri eq’apojib’ yatal chikech ka ki k’amo jun etamab’al nim ub’anik, jauje keta wi konojel, junam ka b’an chikech, are nim kilik ri ki b’antajik ka kunik ku chuq’u ri rojowxik chikech, ri ku pakchij ri etamab’al ri maj uk’isik, jauje kokil’ chuk’e ke k’ojik konojel. Ri ya’talik chech ri etamab’al are yatalik ri qas rojowxik chikech chu k’isik, chub’abik ri nik’aj ya’talik chik, xane are wa kuya’b’e chikech ka ketamaj nimaqtaq jastaq, u chomaxik jastaq pa ki k’ulajil, chuqe ri ucholik ri ketam ka ki chakuj ri winaq. Ri q’apojib’ ya’tal chikech kik’amo jun etamanik pa jun k’olb’al jajuje maj wui xib’in ib’ jauje konolej ka ya’ b’e chikech ke chawik, jauje ka ya wi unimal uq’ij ronojel ri ya’talik, chech ri kb’antajik, chuqe chech ri kik’olem konolej ri eq’apojib’, kachil ri eq’apojib’ ri man etzaqat taj, ri ewinaq LGBTI+, ri ewaralitaq winaq rachil ri ixoqib’.

Konolej ri k’am wokonik rech ri etamab’al rojowxik ke tob’anik chech ri etamab’al rech ri eq’apojib’ kk’iso ri etamab’al rech nim ketamab’al, upaqchixik ri etamab’al pataq ri wikoj, ri etamab’al chech ri ya’talik ri etamab’al chirij ri alk’ualinik rech ka tob’anik chech jun utzalaj chomanik kib’ano jun utz chomanem chech ri ki k’aslemal. Ri yatalik chech ri nojib’al chech ri eqelenik, are jun yatalik chikech are’, sib’alaj rojowxik rech kb’an kuinem chech uriqik ri jalajojtaq yatalik chech ri utzwachil, ri yatalik ka tzijox chikech ri yatalik chech ri eqelenik rachil ri poq’arem (Yal ub’ixik reh ri Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew chech ri yatalik chech ri etamab’al).

Ya’talik chech ri Etamanik 25
Kieb’ oxib’ tzijonem chikij ri q’apojib chech ri ya’talik chech ri etamanik

Observación general 13 rech ri yatalik chech ri etamab’al: Wokoj rech ri Yatalik chech ri Mer Kortil, ri winaqil rachil ri qa b’antajik.

• Ri yatalik chech ri kutunik ruk nim etamab’al are ku b’ij ri jalajotaq chomanik rec ku paqchij ri etamanik chikech ri ixoqib’, ri alataq a’alab’, ri q’apojib’ ri man ek’otaj pa tijob’al, ri q’apojib’ ri maj ki chak, ri k’alk’ual ri winaq ri eb’enaq’ chik pajun tinimit, ri k’uk’xanim kib’, winaq ri man etzaqat taj kachil ri man nimtaj ki’lik.

• Ri uk’aslemaxik ri yatalik chech ri etamab’al sib’alaj rajawxik man ya’talaj chech ka q’atex uwach xa rumal ki junab’ o ri ki b’antajik; utz wa ka ya chikech ri aqalab’, ri eq’apojib’ kachil ri enimaqtaq winaq. Ri etamab’al xane nim ub’antajik, chuqe jun tzaqatsib’al chech ri etamab’al chikech ri enimaqtaq winaq rachil ri etamab’al ri maj uk’isik. Ri etamab’al nim ub’antajik chuqe jun yatalik chikech konojel ri winaq chech ri jalajojtaq junab’, rojowxik ka b’an jun cholom chak rech ri etamab’al ri chakub’al rech utz kub’an chech ri ajtijoxel xa pa kux ki junab’.

Observación general 13 rech ri yatalik chech ri etamab’al: Wokoj rech ri Yatalik chech ri Mer Kortil, ri winaqil rachil ri qa b’antajik.

• Aretaq kok jun pa ri junab’ rech ri q’apojil, ri alastaq q’apojib’ rojowxik chikech ri etamab’al rachil ri tob’abik chech uretamaxik ronojel ri ka k’ulmatajik pa ri komon, pa ri amaq chuqe pa ri nim tinimit, jachane’ ri meb’ail, ri man junamtaj ka b’an chech jun, ri ub’abik ri yoq’onjik, ri xolow ib’ ku b’an ri uwaxh ulew, chuqe ri jarem kb’an chech ri uwach ulew, ri kiyarem pa ri tinimit, chuqe ri b’enam pa jun tinimit chik, ri ki rijob’em ri winaq, ri utoq’ixik chi kb’an jun utz chakanem pa ri tijob’al, rachil ri unimarem ri k’axk’olal chikech ri winaq rachil ri jun utzalaj chajinem, xa rumal ri unimarem ri b’enam pa jun naj tinimit chik, chuquje’ rojowxik jun nim chomab’al chech ri retamaxik, ri tob’anem rachil ri kexow ib’ choch ri uwach ulew. Sib’alaj rojowxik chakuxik jastaq ri ka tob’anik chu nimarsaxik ri ki chomab’al ri eq’apojib’ rech ke kuinik kkichob’o, kkik’och’o o kuk’iso’ wa we k’axk’olal, ka chakuxik ri jastqaq ri ku resajkanoq o kub’an k’ax chikech, ke chakuxik rech ke kuinik ka ki solo’ ri jastaq ri ko chi ki nak’aj, ri mer kortil ri kaktaq jastaq ri amaq’el ku b’an kexonem pa ri ki k’aslemal.

• Ri cholom chakunem rech ri etamab’al rech umelb’ail utza ka ya ri ramaj rech kutinuk rachil tob’anem chech ri unimarem ri ketamab’al ri ki nojib’al hech ri nitz etamanik pa kemb’al tz’ib’, uchob’ik k’ak’taq jastaq chikiwach, ri jun utz tzijonem chukixol ri eq’apojib’ rech ri ki komon.

26 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Ri Nim uqxanem ajilab’al. 36 puwi ri Yatalik chikech ri alajtaq alitomab’ rachil ri ixoqib’ chech ri etamanem: ri wokoj chech uchupik ri b’anow k’ax rachil ri yoq’ij chech ri ixoq.

• Ucholik ri utzukuxik ri utzilal chech ri etamab’al chikech konoje ri kuya b’e chikech ri alajtaq alitomab’ ri eyowab’ winaq chik, ri enan eq’apojib’ na rachil ri ak’alab´ri ya ek’ulan chik k’a maja’ wajxaqlajuj ki junab’ rech k’a xaqe na keb’e pa ri tijob’al o ke tzalijik pa tijob’al, rojowxik ka chajixik wa we cholom chak ri rech ketamaxik pataq ri tijob’al chuqe pataq ri chak, chikech ri etat rachil ri komon.

• K’o chuquje jauje ri ajtijonelab’ are ek’i’ achiab’, jacha kk’ulmatajik chech ri kutunik ri man kas ta nim, are’ utz ke tijoxik ke tzukuxik ajtijab’ ixoqib’ rech ka ki b’an jun utzalaj tob’anik jauje ka ki kex wi ri k’axk’olal kkib’ano jun k’olb’al jauj’e k’i wi utzilal chikech ri alajtaq alitomab’ chuqe ri eq’apojtaq alitomab’.

Utzukuxik ub’eal 70/1. Ukexik ri uwach ulew: Cholb’al chak 2030 rech ri jun utzalaj nimarem; nima mulinik

• Meta 4.3 ri kamik k’a pa ri 2030 utz uchakuxik kb’anik ri xa junam kik’olem ri achiab’ kachil ri ixoqib’ chech jun etamanik jauje ka ki yawi ukutik ri ketamab’al, we nim ketamab’al o chutin, rahil ri etamab’al pa nim tijob’al.

• Meta 4.4 ri kamik k’a pa ri 2030 unimarsaxik ri kik’iyal ri alab’om rachil ri enimaqtaq winaq rech kkib’an ri chak ri qas rajawxik, jacha ri uchakuxik ri ketamab’al rech ke kuinik kki b’ano jun nim eqelen pa ri ki chaq, ri chak rech ajtij o ri umajixik jun ki k’ay.

• Meta 4.6 ri kamik pa ri 2030 are utz konojel ri eq’apojib’ kachil ri enimaqtaq winaq, we achiab’ o ixoq’ib’, kketamaj uwach ri tzib’ o kkich’ob’o ri ajilanik.

Utzukuxik ri ub’eal 48/L26 ri k’axk’olal xu k’am loq ri Itzel yab’ilal COVID-19 chech ri ya’talik chikech ri q’apojib’: Wokoj rech ri ya’talik chikech ri winaq.

• Ri kuya ub’ixik ri rojowxikil chui are utz junam ka b’an chech ri etamab’al , ri kab’lajuj junab’ rech etamanik jauje ka kut wi jalajojtaq kutunik rachil uchakuxik ri nim etamab’al jachane ri urajawxikil ukamik uqab’ ri etamanik ri maj uk’isik chuqe pixab’anem chikech ri eq’apojib’ kachil ki ak’alab’, rech kik’aslemaj ri ya’talik chikech ri winaq chikech ri eq’apojib’, xa junam kb’an chikech ri ak’alab’ jun utzalaj etamanik chuqe uchuipik ri taqanik rachil ri b’anow ri k’axk’olal ri kq’aten ri etamab’al, rech ka ki k’iso’ o kkimajij b’enam pa ri tijob’al, chuqe ri uq’axaxik ri etamab’al pa ri majin tijob’al.

Ya’talik chech ri Etamanik 27

Utzukuxik ri ub’eal 2419; Mulinik rech ri jun utz chajinem

• Kutoq’ij chech ri amaq ri ek’o pa we nim wokonik rech kkichajij ri wokonik rech etamab’al jacha le jun k’olib’al jauje maj ke qatenik chuq ke chajixik chochtaq ri k’axk’olal nim kilik ri jastaq rech man k’axtaj kkirik ri eq’apojib’ chu rik’ik, ke kampanoq ri eq’apojib’ri kiriqokom k’axk’olal y ktzukuxik ri jun chajinem chikech ri ixoqib’ rech maj ke qatenik chech ri yatalik chech ri etamab’al ruk’am uqab’ ruk’ ri xa junam kb’an chikech.

28 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Unaqaxik ri etamanik chikech ri

q’apojib’ pa Ixim Ulew

Jacha kub’ij ri ajilab’al winaq, chuqe ri ja 2018, ri junab’ kech ri ajtijonelab’ ko chikixol are ri 7.29 ki junab’ wa we junab ri aretaq ka majixik ri b’enam pa ri k’ol tijob’al. Ri qatenaq we kib’enam pataq ri tijob’al are che xa maj ri kimer kortil maj ri kichak. Ri jachownaq ri etamanik chikech ri eq’apojib’ katajin ka nimarik jacha unimarem ri kijunab’ wa kuk’amloq jun tzalijem pa ri maj etamab’al wa weri are kilik pataq ri tinimit kech ri ewaraliktaq winaq ri kelik pataq ri natak komon. Chikech ri lajuj q’apojib’ ri ko waqlajuj k’a pa wajxaqlajuj ki junab’ xa oxib’ ri ek’o pa ri tijob’al, xa kut ri eq’apojib’ ri aj tinimit ejob’ ek’o pa tijob’al chikech ri elajuj (CONJUVE, UNFPA, 2020). Eq’apojib’ rech ri komon LGBTI+ kkiriq ri etab’alil chuq tzel ki’lik kumal le yatltaq etamab’al are ke qatenik rech man kkiya’ta’ uchob’ik ri ki chomab’al chirij ri ki b’aqilal, chuqe ri kakaj kkib’ano, xa rumal la’ k’o ri k’axk’olal ka ki riqo xa jacha la’ kki tzaqkanok ti tijonik. (Duarte, Aguilar, Batres, & Lanz, 2020).

Ri nima’ j’a rech tijonik, kumal ri Nim k’amal b’e rech ri etamab’al, Extraescolar, DIGEEX, kutzuju’ jalajojtaq ub’antajik chech ri etamab’al ri maja unimal chikech ri eq’apojib’ ri jo’lajuj junab’ rech kekuinik kk’is ri ketamab’al ri maja’ nim chuqe ri k’olik etamanik. Wa we tzujunik ri kech ri aj pa komon rachil ri aj pa tinimit-ri kb’an k’ax chikech pa ronojel ri amaq’, wa we chakunem ri chuqe ruk ki tob’anik ewokoj ri man rechtaj ri amaq’, ri ja rech ri tinimit kachil nik’aj chik. (Nim k’amal b’e Rech Etamanik, 2022).

We ka waj nim retamaxik utz katok par i: https://digeex.mineduc.gob.gt/digeex/programa-modalidadesflexibles-para-la-educacion-media o escanea el código QR con tu celular →

Ya’talik chech ri Etamanik 29

Ya’talik rech ri Utzwachil

Taqanikrech winaqil rech ronojel uwach ulew

• Ri taqanik rech ronojel ri uwach Ulew rech ri Watalik chikech ri Winaq: taqanik 25

• Ri Chak pa ronojel ri uwach Ulew rech ri Yatalik cher ri Mer, ri e winaq, rachil ki b’antajik: taqanik 12

• Ri Chak pa ronojel ri uwach Ulew rech ri uchob’ik ronojel ri woq’owem rech ri petib’al: taqanik 5

• Ri Taqanik rech ri uchupik ronojel ri b’anow k’ax chech ri ixoq: taqanik 12

• Ri Taqanik rech ri ya’talik chech ri ak’al: taqanik 24, 25, 26

• Ri Taqanik cheh ri Yatalik chikech ri winaq ri man e tzaqat taj: taqanik 25

• Ri Chak pa ronojel ri uwach Ulew Num; 69 rech ri OIT akiwi ri ewaralitaq winaq rachil ri chakunem pataq ri amaq ri kiq’atom kib’: taqanik 24 y 25

• Ri Tqanik rech ri Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew pakiwi ri waraliktaq Tinimit: taqanik 23 y 24

• Ri Taqanik rachil ri Plataforma rech ri Acción Beijing

• Ri nim rilik No. 14 puwi ri uk’aslemaxik ri utzalaj Utzwachil. Ri uyaik ukutik ri ronojel ka cholik pa ri okb’al rech ri Yatalik chech ri Mer, ri ewinaq rachil ri ki b’antajik; ri moloj rech ri Yatalik Chech ri mer, kech ri winaq rachil ri ki b’antajik

• Ri Nim Rilik num 15 rech ri y’atalik chech ri ak’al rech ka b’an jun milalaj utz rilikchech ri utzwachil; Mulinik rech ri Yatalik chech ri ak’al

• Nim Rilik num 20 chech ri rilik ri Yatalik chech ri ak’al aretaq kokik pa ri q’apojil; Moloj rech ri Yatalik chech ri ak’al

• Ri nim Ilb’al No. 22 chech ri Yatalik chech ri utzwachil rech ri ek’elenik rachil ri poq’arem; Mulin ib’ cher ri Yatalik chikech ri winaq rachil ri kib’antajik

• Ri un nimal 7/1 Uk’exik ri uwach ulew: Cholom chak 2030 cher ri jun k’iyem manj uk’isik: Nim Moloj

Taqanik pa uwi’ amaq’

• Ri taqana wuj rech ri amaq’ Ixim Ulew: taqanik 93-100

• Taqanik rech ri Nimarem: taqanik 24, 25, 26

• Taqanik chech ri ki chajixik ri ak’alab’ kachil ri eq’apojib’: 25-35

• Taqanik chech ri uyaik uchob’ik ri unimarem ri ixoq: taqanik 15

• Taqanik chech kilik ri ewinaq ri man etzaqat taj: taqanik 44-53

• Taqanik chech ri Chakunem rech ri jun Utzalaj Waim ri ka tob’an chech ri b’aq’ilal

• Taqanik chech ri Nim Okem rachil jun tob’anik chech uchomaxik ri alk’ualinik

• Taqanik rech ri wokom rech Ixim Ulew rech ri Utzilal chikech ri winaq

• Ri etab’al rech ri B’enam pa jun tinimit chik, taqanik 44-2016: Taqanik 13, 49

32 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Ri Yatalik chech ri utzwachil chikech

ri eq’apojib’taq winaq

Konojel ri eq’apojtaq winaq yatal chikech ri jun utzalaj utzwachil ri k’as nim ub’anik rech man kkiriqtaj ri nimaqtaq yab’il, rech kkirik jun k’aslemal jauje maj wi ri yab’ilal chech ri kibaq’il chuqe pa ri kichomab’aj, kkirik jun k’aslemal rech kikotemal. Wa we yatalik ri rachil ri utzwachil rech ri kib’akil jacha chuqe ri kichomab’al rech kb’an tob’anem chechtaq ri rajawxik chech ri kunanik, jacha jun tob’anem chech ri tzijonem chech ri jun utzalaj eqelenik rachil ri poq’arem ri ku ya’o utzilal, ramaj, tzijonem rachil etamab’al chech ri alk’ualinik.

Ri eq’apojib’tak winaq rojowxik kek’ojik pa ri chomanik chechtaq ri yab’ilal kki riqo. Ri amaq rojowxik ku chajij ri ya’talik chech ri utzwachil chikech ri q’apojib’ kuya’o’ ri kuinem, jun utzalaj k’olb’al rech ri utzwachil jachane ri uchuq’ab’ ri uq’atexik ri yab’ilal. Jachane, ri uchajixik ri q’atb’al rech ri utzwachil, jachane’ ri u tijik jun ch’ojch’ojalaj ja’ ri kk’yloq pataq ri k’achelaj, uyaik ri jun utzalaj waim, jun utzalaj waim, jun ja k’olib’al, jun utzalaj chak rachil jun utzalaj uwach ulew jauje k’o wi sib’alaj k’ach’elaj.

Ya’talik rech ri Utzwachil 33

Ub’ixik nimaqtaq jastaq chikech ri eq’apojib’

chirij

ri yatal chikech che ri utzwachil

Taqanik rech winaqil acción Beijing

• Ya we chakub’al ri’ rojowxik ka ki ka u‘qab’ ri k’amaltaq b’e rech ri amaq’, kki to’kib’ ruqtaq ri wokoj ri man ek’otaj pa uq’ab’ ri nima k’amal b’e rech ri amaq’, ri eq’axb’altaq ub’ixik ri kk’ulmatajik, ri ewinaq ri k’o nim wok’onik k’uk’ rachiltaq ri enimaqtaq wokonik pa najtaq tinimit, chikixol weri’ k’o ri Unimal Wokonik rech Ronojel uwach Ulew: Rojowxik kkib’ano chuqe kkiq’axaj ri jasatq ri k’as kopan kuk ri rojowxik, utz kab’an k’i pixab’ chech ri utzwachil chikech konojel ri winaq chech ri utzwachil, ri eq‘axb’altaq tzij, utz kilik kb’an ri winaq pataq ri ja rech tijob’al, rayitalik are utz ri ixoqib, ri achi’ab’, jachane ri e q’apojib’ ke kuinik kkib’an ri etamanik chech ri utzwachil jaacha ri jasatq chech ri alk’ualinik (…)

Nima Ilb’al N0: 14 puwi ri yatalik chech ri jun utzalaj rilik ri utzwachil. Arewa ri kk’ulmatajik ri kya ub’ixik pa we: Chak rech Wokaj kech k’amal taq b’e ri ya’talikil pa uwi’ ri m’er korti’l pa komon chuqe pa kiwi’ kib’antajik Mayab’ taq winaq.

• Konojel ri amaq’ ri ek’o pa ri mulin ib’ rojowxik kki tzukuju jun utzalaj k’olb’al chikech ri eq’apojib, jauje ke k’oji’ wi chu rilik ri k’axk’olal ka ki riqo chech utzukuxik ri utzwachil, rojowxik kketamaj nimaqtaq jastaq, kaxtaj kkib’an chu retamaxik ri k’ulmatajem, uyaik pixab’ chuqe ukutik jas ki b’anow k’ax chech ri ki utzwachil. Ri uyaik jun utzalaj utzwachil chikech ri eq’apojib’ are kb’anowik we utz kilik kb’anik wa ruk’am uq’ab’ ri utz ki tayik ka b’anik chuquj’e man ka tzijoxtaj ri xkik’ulmaj pa ri kik’aslemal utz ka b’an chech ri ja ri kilb’el rech chuqe utzijoxik ri alk’ualinik chikech.

• Uyaik ri Kolem: Ri ja rechtaq ri kunanik, chuqe ri kunub’al kech ri winaq sib’alaj utz we nak’aj o man k’axtaj opanem chila chikech, jachane chikech ri winaq ri man nimtaj k’ilik, jacha ri ajwaraliktaq winaq, ri enajtaq komon, ri ixoqib’, ri ak’alab’, ri eq’apojib’, ri enimaqtaq winaq, ri ewinaq ri man etzaq’ataj, ri winaq ri ki riq’om ri yab’il VIH/SIDA.

Nim Ilb’al N0. 15 Ri yatalik chech ri ak’al rech kas ki k’amo’ jun nimalaj ilb’al rech ri kiutzwachil; Wokoj rech ri Yatalik chech ri ak’al.

• Ri wokonik rech ri yatalik chech ri ak’al chuquje ki toq’im che ri amaq rojowxik chi ka kilo chi ri alajtaq q’apojib’ maj jun ka q’atenik ri uyaik pixab’ o utzijoik ri eqelen ib’, ruk jun utzalaj alk’ualinik xa rumaal ri kak’olal b’anatalik kumal ri eb’analtaq rech.

34 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Nim ilb’al N0. 20 puw’i ri utz ub’anik ri Yatalik chech ri ak’al aretaq kokik pa le q’apojil: Wokoj rech ri Yatalik chech ri ak’al.

• Konojel ri eq’apojib’ rojowxik ka ya b’e chech ronolej ri chakub’al, etamab’al, tijob’al chech ri eqelenik rachil ri jun utzalaj alk’ualinik, pa kemb’al tzib’, pa ri tijob’al, man tojotaltaj, tzijonem xaq xui ruk’ are’, jacha karaj ri ilb’al rech o wene xa b’anatal k’ax chech, chuqe usipaxik chech ronojel ri jastaq ri ku qatej ri alk’ualinik, rachil ri aninaqil alk’ualinik, uqatexik ri yab’ilal rech eqelenik, rilik chuqe ukunaxik ri yab’il ri ka q’axik rumal ri eqelenik, ri pixab aretaq k’a maja ka tz’ukloq jun loch’, ri utzwachil chech ri alk’ualinik, rachil ri chojchob’elil aretaq k’o ri ch’ajon.

• Ri jalajojtaq cholom chak rech ri tijob’al are utz kya’ chupam ri utzwachil rech alk’ualinik rachil ri ya’talik chech ri poq’arem are’ utz we kbanik ruk’ ri ki junab’ ri eq’apojib’, jauje kek’ojiwi konojel ri ruk’amloq chomab’al ri nim usolixik b’anom rachil ri utaqanik ri ya’talik chikech ri winaq, tz’ajom ruk ri kichomab’al ri eqapojib’. Wa we pixab’inik ri’ utz ka yaik chikech ri eq’apojib’ ri man ek’otaj pa tijob’al.

• Rojowxik nim kilwi ri junamal, jacha ri jalajojtaq chomanik chech ri eqelenik, ri yatalik chech ri utzwachil ri alk’ualinik ri poq’irik, ri alk’ualinik ruk chomab’al, ri eqelenik rik jun nimalaj moch’och’em, jacha ri uq’atexik ri b’anow k’ax, ri alk’ualinik k’a maja’ ka tzaqat ri ki junab’, ri yab’il ri ka q’axik aretaq ka b’an ri ek’elenik. Ronolej wa we tzijob’elil ri’ utz kb’an jun noj wuj rech ke kuinik ri eq’apojib’ ka ki riko jacha’ne ri eq’apojib’ ri man etzaqat taj.

• Ri wokoj ku toq’ij chech ri amaq are ku rilo’ ri jalajotaq k’axk’olal ri kkirik’o ri eq’apojib’ k’el chuj chech ri uyaik b’e chech ri ilb’al ri xaq xuwi are’ kek’ojik jauj’e ka tzijox wi chikech jas ub’anik ri uq’axaxik ri VIH chuq rojowxik ri ilb’al rech wa we yab’il ri’, jacha ri cholb’al chak chech ri utzijoxik, ukutik chikiwach jas kub’an jun we uriqom a we yab’il ri, ju tzijonem ruk jun nimalaj etamab’al ri ki k’amom uq’ab’ wa we chak ri’, rech are kkib’ano ri kutoq’ij ri ya’talik rech ri utzwachil rech alk’ualinik chikech konojel. Ri rikik ri utzwachil utz ruk’am nimalaj etamanik, kutb’ak, ajlanik rech ri VIH, tzijonem chech ri chajin ib’ aretaq k’amaja’ na ka tzukik jun loch’, ri uqatexik ri alk’ualinik chuqe ri ukojik ri qateb’al alk’ualinik, kilik ri ki ki’om ri VIH/SIDA, uyaik ri kunub’al ri ku kunaj we yab’il ri’ rachil nik’aj kunub’al chik ri nim ub’antajik, tzijonem chech ri waim, tob’anik chi nawalil chuqe tob’anem chech ri ki chomab’al, tob’anem chech ri ajupaja’, ri kikomon ruk ri kitat, kinan

Ya’talik rech ri Utzwachil 35

Nim Ilb’al N0. 22 Rech ri yatalik chech ri utzwachil rech alk’ualinik rachil ri poq’arem; Wokaj kech k’amal taq b’e ri yatalikil pa uwi’ ri m’er korti’l pa komon chuqe pa kwi’ kib’antajik Mayab’ taq winaq

• Konojel ri winaq rachil ri wokoj, kachil ri q’apojib’ rojowxik ka tzijox chikech jas ub’antajik ri utzwachil rech ri alk’ualinik rachil ri poq’arem, ruk wa ri utwachil rech ri ki k’ysaxik ri ak’alab’, ri q’ateb’al alk’ualinik, ri uchomaxik ri ki kitik ri ak’alab’, ri yab’ilal ri ku q’axaj ri eqelen ib’, uq’atexik ri VIH, ri utak’ik ri jun ak’al rech man amaq’eltaj jewa kk’ulmatajik, ri uq’atexik ri poq’arem, ri poq’arem, ri q’ayem chech ri b’aq’ilal. Wa we jastaq ri are utz ka b’an tzijonem chech ri q’apoj xa pauje k’owi rech man k’ataj ku b’an chech ri uchob’ik, rojowxik ka b’an opanem pataq ri tinimit naj chi naqaj, pataq ri komon, are kilik ri u junab’, we alí o ala’, ri uchomab’al pa ri uchab’al, la k’o pa tijob’al, we tzaqat winaq’, ri uchomabál chech ri ub’ak’il, ri ka rikitajwi ri ub’ak’ilal. Ri yaik o utzijoxik wa we jataq ri man xa ta kb’an k’ax chech ri ya’tal chech o kq’atexik utzijoxik ri etamab’al rech utzwachil ri alk’ualinuk chech pa utukel wi, are utz ka tzukuxik jun tzijonem ruk wi ri winaq.

36 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Unaqajixik ri utzwachil chikech ri e

q’apojib’ rech Ixim Ulew

Pa ri 2015, ri 97% chikech ri ixiqib’ ri jo’lajuj ka pa b’elejlajuj ki junab’ are ri 96.2% kech ri alab’om ri xaq junam ki junab’ xkib’ij chi ketam ri q’ateb’altaq alk’ualinik: xane’, ri uloq’ik ri uchomaxik ri ukojik ri qateb’al alk’ualinik man ka b’antaj kuinem chech ri ukojik chikech ri eq’apojib’ rumal ri ekitat, kinan o rumal ri ki k’ulaj. (CONJUVE, UNFPA, 2020).

Jacha ku b’ij ri ajilab’al winaq 2018, ri ajilab’al chikech ri ixoqib’ aretaq ke k’oji’ ri k’al are ri b’elejlajuj ki junab’ xa man e k’i’ taj pataq ri komon rechtaq ri tinimit. Ri b’anow k’ax are ub’anom chi ek’i’ alitimab’ eq’apojib’ eyowab’taq winaq chik, pa ronojel ri amaq’ ekeb’ rech lajuj eq’apojib’ ri jo’lajuj o b’elejeb’lajuj ki junab’ ki majim ri alanik (CONJUVE, UNFPA, 2020).

Ku b’ij ri ajilab’al kech ri winaq ri man etzaqat taj (ENDIS) 2016, ri ixoqib’ ri man xeb’etaj chu tzukuxik ri tob’anem aretaq kak’am ri kal jacha le ixoqib’ ri etzaqat; xak’une are xb’e utziroq pa ri ja rech utzwachil rachil ri nima ja rech kunanik (CONADI, INE, 2016).

Ri tzukun utzilal rech ri Amaq chuquje ri uChakuxik ri Nimarem maj uk’isik chikech ri ixoqib’ rachil ri cholom chak rech chi Xa Junam kb’an chech ri k’iyem 2008-2023 Are xb’anowik ri Ajtzib’anem rech ri k’amal b’e rech ri amaq chikech ri ixoqib’ -SEPREM- ko chupam k’i’ chakunem chech uchuq’ab’ ri uyaik unimal uq’ij ri yatalik chech ri utzwachil, chikech ri ixiqib’, rachil ri alitomab, ruk ri e q’apojib’. Je chuquje uchakuxik ri etamab’al chech ri eqelenik pa ronojel ri chakunem pataq ri tijob’al ruk jun chakunem chech ri kik’aslemal ri ewaralitaq winaq, nim etamab’al chuqe rech tob’anem; uyaik chikech ri kib’enam pa ri ja rech ri utzwachil pa ronojel ri kik’aslemal. K’o pa ri kicholom chak, kin lajtaq cholom chak, chakunem rachil k’olem, ub’anik, uchajixik, ub’anik ri u yaik uchob’ik nimaqtaq etamab’al rech ri utzwachil rachil jun utzalaj etamanik chech ri ek’elenik pa ri chab’al rechtaq ri tinimit rech ri amaq, ruk ri jun chakunem ruk’am uq’ab’ ruk ri kib’antajik pataq ri kikomon, rech ka q’atex u wach ri alk’ualinik chikech ri aq’alab’ kachil ri alajtaq q’apojib’; jacha ri uk’i’saxik jalajojtaq uwach chak pataq ri ewokoj rech man k’axtaj kb’an chech uchakuxik jun aninaq’il ri ruk’am rib’ ruk ri kik’aslemal, ri utzwachil chikech ri ixoqib’ ri ek’o chutzam ri b’anow k’ax. (Secretaria Presidencial de la Mujer –SEPREM-, 2019).

We ka tzukux etamanik chech wa we jun chakub’al ri uzt ka b’an okem: http://www.segeplan.gob.gt/downloads/clearinghouse/politicas_ publicas/Derechos%20Humanos/Politica%20Promoci%C3%B3n%20 %20y%20desarrollo%20Mujeres%202008-2023.pdf

o escanea el código QR con tu celular →

Ya’talik rech ri Utzwachil 37

Ya’talik chech ri chakunem

Taqanikrech winaqil rech ronojel uwach ulew

• Ri taqanik rech ronojel ri uwach Ulew rech ri ya’talik chikech ri winaq: taqanik 23, 24, 25

• Ri Chak pa Ronojel ri Uwach Ulew rech ri ya’talik chech ri mer kortil, kech ri e winaq rachil ri ki b’antajik: taqanik 6, 7, 8, 10

• Ri Chak pa Ronojel ri Uwach Ulew rech ri ya’talik chikech ri ewinaq rachil ri jun utz chakunem: taqanik 8

• Ri convenio 182 piwi ri jalajojtaq chak rech ri chak chikech ri ak’alab’ rachil ri uqxanem R190 chech ri junaninaqil uchupik.

• Ri ajilab’al 169 rech ri OIT pakiwi ri ewaraliktaq winaq kachil ri amaq ki q’atom ib’: taqanik 4, 20.

• Ri convenio 138 rech ri wikoj rech nim tinimit rech ri ajchak rachil ri ujunab’ che utz kokik chikixol ri ajchakib’ ke tzukuxik.

• Ri convenio 100 rech ri wokoj rech ri nim tinimit rech ri ajchak rech xa junam kb’an chech ri utojb’alil ri junab’ xchakunik.

• Ri Ya’talik chech ri ak’al: taqanik 32

• Ri Ya’talik rech ri u chupik ki k’ax chech ri ixoq: taqanik 11

• Ri Chak reh ri nim tinimit chech ri uchupik ri b’anow k’ax rachil ri uwiq’ik ri petib’al: taqanik 5

• Ri ya’talik chikech ri e winaq ri man etzaqat taj: taqanik 27

• Ri Ya’talik chech ronojel ri Uwach Ulew rech ri uchajixk ri Ya’talik chikech konojel ri ajchakib’ ri eb’enaq pa jun tinimit chik kachil ri ekachalal.

• Ri Nim Ilb’al rech No. 18 ri Ya’talik chech ri Chakunem: ri wokoj rech ri mer kortil rachil ri kib’antajik.

• Ri NIm Ilb’al rech No. 23 puwi ri taqanik chech jun utzalaj chakunem jauje xaq junam kb’an chikech ri ajchakib’: Wokoj chech ri ya’talik rech ri mer kortil rachil ri kb’antajik.

• Ri Nim Ilb’al No. 20 Puwi ri chakunem chech ri ya’talik chech ri ak’al aretaq kokik pa ri q’apojil: Ri wokoj rech ri ya’talik chech ri ak’al.

• Ri Nim Ilb’al No. 5 puwi ri ya’talik chech ri k’aslemal pa ki tuk’elal wi chuqe rech ka k’ulax ri ki k’olem pataq kikomon: Wokoj rech ri ya’talik chikech ri ewinaq ri man etzaqat taj.

• Ri taqanik rech ronojel ri uwach Ulew puwi ri yatalik chikech ri ri ewaraliktaq tinimit: taqanik 17

• Taqanik rech ri okib’al uchakuxik Beijing.

• Ri Resolición 70/1 Uk’exik ri uwach Ulew: ri cholb’al chak 2030 chech ri nimarem maj uk’isik; Nim Wokoj.

Taqanik pa uwi’ amaq’

• Ri taqana wuj rech ri Ixim Ulew: taqanik 101- 106

• Taqanik rech ri uchakuxik ri unimarem ri ixoq: taqanik 12,13, 14.

• Taqanik rech ri kilik ri winaq ri man etzaq’at taj: taqanik 34-43

• Taqanik rech ri nimarem chikech ri tinimit: taqanik 20

• Ri taqanik chech ri chakunem.

40 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Ri taq’anik chech ri chakunem

chikech ri eq’apojib’taq winaq

Konojel ri eq’apojtaq winaq yatal chikech jun chak qas utz ub’antajik jauje kas utz ri ki kaslemal jauje ko wi ri tob’anem chech ri kik’aslemalil rachil ri ajupaja, jacha chuqe kkib’ano ri ketamab’al chuqe nim kil wi ri ki chak pataq ri komon. Chuqe yatal chikech chech ri chakunem rachil ri jastaq ri ke towik chech ri kinimarem, chuqe ri cholom chak chech ri jun nim etamb’al ri ktob’an chikech chech urik’ik jun kichak, ri jun k’iyem rachil ri umajixik jun k’ak kichak rech nimarem. Ri eq’apojib’ ya’tal chikech rech kechajixik chochtaq ri yab’ilal, kki rik k’ax pa ri kichak, we rumal ri chakunem kkib’an k’ax chech ri kib’aq’ilal o xa pakux k’axk’olal o wene xa ka kopixik ri kichak’oj o ri ketamab’al chech ri chakunem. Je chuquje’ ya’tal b’e chikech chech ri jalajojtaq wokoj che utzukuxik ri ub’eal ri jastaq chuquje rech ka ya’ b’e chech ri ya’talik chech ri kichakunem jauje kq’atex uwach ri etzelal chikech.

Ri nim tinimit Chaq’ja’ kb’an jun sik’inem chikech rech kkitzukuj ri nim kilik chuqe ri uchajixik ri yatalik chech ri chakunem chuqe xaq junam kb’an chech ri k’olem chikech ri eq’apojib’, ri uya’ik ronojel ri ya’talik chech ri winaq aretaq kkib’ano ronojel ri jastaq ri kkaj kkib’ano pa ri kichak, jacha kichajixik konojel ri eq’apojib’ chech ri poq’isam puaq pa ronojel ri chakunem rech man kb’antaj k’ax chech ri ki utzawachil, ri etamab’al, chuqe ri kaxk’olal chech ri kib’aq’il jacha ri kichomab’al.

Ya’talik chech ri chakunem 41

Uyaik ub’ixik jastaq kech ri eq’apojib’ chech ri ya’talik chech ri yatalik chech ri utzwachil

Nim rilik No. 18 taqanik 6 Chak k’amom uq’ab’ rech Najtaq tinimit rech ri ya’talik chech ri m’er kortil, chikech ri winaq rachil ri kib’antajik; Wokoj rech ri ya’talik chech ri mer kortil, rachil ri winaq ruk ri kib’antajik.

• Kamik, ri amaq’ b’im chikech chi nim kkilwi ri ya’talik chikech ri ixoqib’ kachil ri eq’apojib’ rech kkiriqo ri kichak ri kas utz ub’antajik, ka kam uq’ab’ ri jalajostaq jastaq ri kuq’atej ri b’anow k’ax are utz ka ya unimal uq’ij ri xa junam kb’an chikech ri winaq chechtaq ri chakunem.

• Ri eq’apojib’taq winaq, jachane’ ri ixoqib’, ko nimaqtaq k’axk’olal pa ri ki b’e che urik’ik ri kichak. Rojowxik kuk’am kik’ux ruk’ ri cholom rechtaq ri amaq’ jachane ri etamanik rachil ri uretamaxik ri nimaqtaq jasataq, chub’anik rachil chupaqchixik ri chakunem chekichtaq ri eq’apojib’, jachane’ ri alitomab’.

• Ri amaq’ b’im chikech chi nim ka kilwi ri ya’talik chech ri chak rachil nik’aj jastaq chik, jacha ri uq’atexik ri k’axtaq chakunem jauje ri xa chi etaqatal wi, chuqe kkiq’atej o kkik’opij ri chakunem ri xaq jumam kb’an chikech ri winaq, jachane ri ewinaq kachil ri wokoj ri maj kipatan, ri kb’an k’ax chikech, jachane ri kinaq pa che’ o ri xaq echapatalik, ri eki wokaj ri man enimaq taj jacha chuqe ri xa eq’axnaqchik pa jun tinimit.

Ri nim ilb’al No. 23 chech ri ya’talik chech ri utztaq chakumen jauje ri xaq jun ka b’an chikech jun chak ri kub’sab’al k’uxaj; wokoj rech ri ya’talik chech ri mer kortil, ri ewinaq rachil ri kib’antajik.

• Ri eq’apojtaq ajchakib’ man ya’taltaj chikech kb’an k’as chikech che ri tojb’al kech, man ruk taj ki k’ux ka ya’ jun tojb’al kech ri man paq’altaj y man are taj rajil ri ketamab’al. Ri ub’anik ri jun k’ax chak aretaq ke b’e pa jun nim ja rech k’ayb’al jauje utz k’il wi kb’an k’ax chikech, chuq maj utojb’alil kya’ chikech jacha chuqe le ujuchik le wuj rech le chakunem pa nitz ik’ chuqe pa nim junab’ ri kub’an k’ax chech ri jun utzalaj chakunem, ri chomab’al ri nim ub’antajik chuq ri tob’al rech ri jun utz chajinik chech ri winaq, man are taj rak’am uq’ab’ ruk ri jun utzilal pa ri chakunem xaq junam kb’an chikech ruk jun k’ub’sab’al k’ux.

• Ri etaqanik rachil ri ya’talik utz kb’ano’ we ka ya chupam ri jalajojtaq jasatq chech chajib’al rech ri kiutzwachil rachil ri jun utz kolib’al chikech ri ajchakib’ ri eq’apojib’ na, jachatane’ ri urilik chuqe unimarsaik ri ki junab’ ri ya’tal chech ri chak rech maj k’ax ka ki riqo.

42 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

• Ri wokoj ku ya ukutik chi sib’alaj rajawxik wi che ri umajixik, ub’anik chuquje ri rilik ri taqabik rech ri chakunem chech ri ya’talik che ri xaq junam kb’an chech ri chakunem xaq junam kb’an chech chuqe utz ub’anik, ka ban ri rilik man xaq xui ta kuk ri kb’an kech, rojowxik ke k’ojik ri ajchakib’, ri ebanal mosail’, o ri wokoj ri kas ek’o wi chech ri kilik, jacha ne ri ililtaq kech ri ewinaq ri man etzaqat taj, ri eq’apojib’, ri enimaqtaq winaq, ri ixiqib’, ri ajchakib ri xaq pa q’ij ke chakunik, ri eb’enaq pa jun tinimit chik, ri ixoqib’ ri kik’ulaj ixoq’ib, ri achiab’, ri achiab’ kik’ulaj, ri kkikex ri kib’aqilal, ruk ri nik’aj chik, jacha chuqe ri ek’amaltaq b’e rechtaq ri jalajojtaq tinimit kachil ri ekomon kech ri waraliktaq winaq.

Ri Nim ilb’al núm. 20 ka chawik chech ri ub’antajik ri ya’talik chech ri ak’al aretaq kok pa ri uq’apojil; Wokoj chech ri ya’talik chech ri ak’al

• Ri alajtaq q’apojib’, aretaq k’opa pa le kijunab’ ri ya’om pa ronojel ri amaq’ rech keb’e pa chak, utz are rak’am uq’ab’ ruk ri taqanik ri rech najtaq tinimit ruk le etamab’al xaq chi kya’ wi, ya’tal chikech kkib’ano ri chak ri man k’axtaj ub’anik chuq utz ubanik, are kya unimal uq’ij ri ya’talik chech ri etamanik chuqe chech ri uxlanem, ri etzanem, utz ka ki b’ano ronojel ri jastaq rech etzanem, ri kik’aslemal pa ri kikomon, ri kib’antajik chuqe ukutik ri ketam kkib’ano.

Ri Nim Ilb’al No. 5 chech ri ya’talik chech ri kik’aslemal ri xaq are’ wi kilowik chuqe keya’ik chikixol ri komon; Wokoj chech ri ya’talik chikech ri ewinaq ri man etzaqat taj

• Ri amaq rojowxik ka ki ya’o ri chakub’al, ri kemb’al tzib’ rech kekoji le eq’apojib’ ri man etzaq’at taj pataq le wokoj kechtaq ri eq’apojib’ ri xak ejunam k’uk. Jacha chuquje’ ronojel ri chakub’al ri kokisax chech ri ki k’exowem ri eq’apojib’ aretaq kok pa ri nim kijunab’ je chuquje ri tob’anik aretaq kelb’ik cho ri kachoch, umajixik ri chak chuquje ri b’enam pa ri tijob’al rech ka ki chak’o jun nim etamab’al, sib’alaj nim ka tob’an wi chech ri ki k’aslemal pa ri kitukelal (Wokoj chech ri yatalik chikech ri winaq ri man e tzaqat taj, 2017).

Ri uyaik uchob’ik ri okib’al rech ri ku chakuj ri Beijing

• Kateb’al ri kkikam uq’ab’ ri amaq’, ruk kitob’anik ri ajchakib’, kachil ri ewokoj, ri ewokoj kech ixoqib’ kachil ri eq’apojib’ kachil ri ewokoj rechtaq ri tijob’al: a) ub’anik chuqe o kujik jun ub’inb’al rech ri kutunem, ubanik rik’oj ib’ rech etamanik rachil ki tzukuxik ixoqib’, jachane eq’apojib’ ri kkib’an umajixik ri chak, ujachik k’ak’ taq etamanik chikech ri kkuinik ku

Ya’talik chech ri chakunem 43

to’o chech ri ki rajawxik chech jun utz komon k’o uk’exlb’al, rech ktob’anik chech k’ak’ taq kichak.

USolixik 70/1 ukexik ri uwach ulew: ri cholom chak 2030 chech jun utzalaj k’iyem ri maj uk’isik: Nim wokoj

• Meta 4.4 chiri k’a pa 2030, ka b’an unimarsaxik ri ki k’iyal ri eq’apojib’ kachil ri enimaq taq winaq ri k’o jun chakunem ri sib’alaj rojowxik chech ri nim etamab’al, rech kekuinik kkiriqo jun kichak, ri k’as utz ub’anik chuqe jun k’ak’ kik’aib’al.

• Meta 8.5 Ri kamik k’a pa 2030, urik’ik jun kichak nim ub’antajik chuq ko kupatanij chikech, jun utzalaj chak chikech ri ixoqib’ chuqe chikech ri achiab’, je’ chuqe ri eq’apojib’ chuqe ri ri ewinaq ri man etzaqat taj, chuqe xakjunam kb’an chikech chech ri ki tojb’alil chech jun chak ri xaq junam kb’an chech.

• Meta 8.6 Ri kamik k’a pa 2030, uk’opixik ri ki k’iyal ri eq’apojib’ ri maj ki chak chuqe ri maj nim ketamab’al chu ri maj etamab’al kik’amom.

• 8.b Ri kamik k‘a pa 2030, ub’anik jun tzukunik pa ronojel ri uwach ulew jun chak chikech ri eq’apojib’ rech kokik pa ri jun k’amow uq’ab’ pa ri uwach ulew chech ri chak rech ri Organización Internacional del Trabajo.

44 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Unaqaxik ri chak

rachil ri

eq’apojib’ pa ri Ixim Ulew

Ri 73% chikech ri eq’apojib’ eko pa ri chakunem xkib’ij chi maj jun wuj ri ku kutu chi kub’ano chi kechakunik. Jacha kub’ij ri Encuesta Nacional de Empleo e Ingresos 2019-ENEI- keb’ chech oxib’ chikech ri ixoqib’, ri kel pa ri ki tinimit chuqe ri kel pa najtaq komon xkib’ij chi ri maj ki chak ri naj junab’ kuq’i’o (CONJUVE, UNFPA, 2020). Jacha ku b’ij ri jun rilik ri usuk’umaxik ri “ri ukutb’al ri ub’antajik ri kk’iyak ri ixoqib’ ri xe tzalijloq pa ri ki tinimit pa ri 2017 rumal ri xe chaploq are ek’i ri alitomab’ (…). Jas rumal eb’enaq pa jun tinimit chik, xa rumal maj chak pa ri ki tinimit jauje ri k’o wi jun utz utojb’alil ka b’anik o kki rik ki puaq ri ka chokon chech ri ki k’aslemal”. (UNFPA, 2018).

Ri chakunem rech ri amaq’ rech ri jun chak sib’laj utz 2017-2032 PNED- are ka chakunik ri Wokoj rech ri Chakunem are kraj ku nimarsaj ri chakunem pa ri Ixim Ulew rech ri achiab’ rachil ri ixoqib’ ko jun kichak sib’laj utz chuke kuya’ k’iyem chikech rumal ri kichuq’ab’ rech ri chakunem rech ri mer, kortil kki b’ano ri ewokoj rechi ri amaq kachil ri ek’i ajchoq’e, ri ub’insaxik ri nimarem ri maj uk’isik, jacha xuqe ri chak rech uk’opixik ri meb’ail rachil ri q’atow ib’, chikech ri ewaraliqtaq winaq, ri kelik pataq ri komon, ri ixoib’ kachil ri alitomab’. Chupam ri ki k’olb’al chech ri uk’iyem ri ki pwaq rech winaq, ri PNED kuya ukutik oxib’ chak kech ri eq’apojib’: Chak rech Amaq’ rech ri etamanik chikech ri eq’apojib’ rachil ri ketamab’al; chakunem rech ri utoik ri nitz etamanik; ri chakunem chech ri pauq’ tob’anik, ri ku tzukuj uyaik ri okexonik ri tijob’al choch ri chakunem (Ja rech ri Chakunem rachil ri chajinem, 2017).

Chech nim retamaxik utz ka b’an okem pa ri: https://www.mintrabajo.gob.gt/images/ejes/PNED_2017_2032.

pdf

o escanea el código QR con tu celular →

Ya’talik chech ri chakunem 45

Ri Ya’talik chech ri Waim

Taqanikrech winaqil rech ronojel uwach ulew

• Ri taqanik rech ronojel ri uwach Ulew rech ri Ya’talik chikech ri winaq: taqanik 25

• Ri Chakunem pa ronojel ri uwach Ulew rech ri ya’talik chech ri mer kortil rachil ri komon ruk ri kib’antajik: taqanik 11

• Ri convenio Num 169 rech ri OIT pakiwi ri ewaraliktaq tinimit rechtaq ri tinimit ri ki q’atom kib’: taqanik 7

• Ri Taqanik rech ri uchupik ronojel ri k’axk’olal chech ri ixoq: taqanik 12

• Ri taqanik rech ri ya’talik hech ri ak’al: taqanik 24, 27

• Ri taqanik rech ri ya’talik chikech ri winaq ri man etzaqat taj: taqanik 25, 28

• Ri Nim rilik No. 14 ri yatalik chech ru jun nim rilik ri utzwachil; kokoj rech ri mer kortil, kachil ri komon ruk ri kib’antajik

• Nim rilik núm 20 chech ri rilik ri ya’talik chech ri ak’al pa ri uq’apojil: wokoj rech ri ya’talik chech ri ak’al

• Ri declaración rech Roma puwi ri jun utzalaj waim pa ronojel ri uwach ulew.

• Taqanik rech winaqil rech ronojel uwach ulew chech ri Ya’talik chikech ri ewaraliktaq tinimit: taqanik 23

• Ri Resolución 62/126 ri chakunem chikech ri eq’apojib’: eq’apojib’ rech ri mer kortil pa ronojel ri uwach ulew – Ri uchajixik ri ki k’olem ri eq’apojib’ pa ri ki nimarem pataq ri komon rachil ri mer kortil: Nim Wokoj

• Ri resolución 70/1 Ukexik ri uwach ulew: Cholom chak 2030 rech ri jun nimarem ri maj uk’isik: Nim wokoj

• Ri Resolución 48/L22 Ri ya’talik chikech ri winaq rachil ri ewaraliktaq winaq: wokoj rech ri yatalik chikech ri winaq

Taqanik pa uwi’ amaq’

• Ri taqana wuj rech ri Amaq’ Ixim Ulew: taqanik 2, 99

• Taqanik rech ri ki chajixik ri ak’alab’ kachil ri eq’apojib’: taqanik 4

• Ri okib’al rech ri utzwachil: taqanik 38, 43, 66

• Taqanik rech ri cholom chak rech ri amaq’ chech jun utzalaj waim.

• Taqanik rech ri waim chikech ri ajtiojelab’.

48 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Ri yatalik chech ri waim chikech ri

eq’apojib’

Konojel ri eq’apojib’taq winaq ya’tal chikech jun utzalaj waim ri kas utz ub’anik rech utojbálil ri kik’aslemal. Rojowxik ke chajixik choch ri numik xa ku rumal wa, ri amaq’ kb’an jun sik’inik chikech rech kkitzukuj usuk’umaxik ri ub’anik, ri uchajixik rachil ujachik ri ka tijowik ruk utz ukojik ri etamab’al chu jachik ri jun utz waim. Ri karaj kub’ano ri jun nimarem ri maj uk’isik are uchupik ri numik, rik’ik ri jun utzalaj waim ri ku to’o ri utzwachil chuqe uchakuxik ri tiko’nijik ri maj uk’isik rech kb’anik jun okem chech jun utzalaj waim ri maj yab’il chech, ri ktob’an chech ri b’aq’ilal chuk maj uk’isik chikech ri tinimit, chikech ri ak’alab’, ri eq’apojib’, ri eyob’ab’ taq ixoqib’, ri ixoqib’ ri ke tub’sanik, kachil ri nimaqtaq winaq. Ri eq’apojib’, are ajchoq’e chuq kki ya uchob’ik ri ya’talik chikech, chuquje ya’om jun sik’inik chikech rech kek’ojik pa ri ya’talik chech ri waim rumal ri jun etamanik, ri ub’ixik ri utayik ri nimarem rech ri choloj rech ri waim ri k’as utz ub’anik, ri maj uk’isik chuqe ruk ri chuq’ab’il. Nim kil wi ri chakunem rachil ri ketamab’al ri eq’apojib’ ri aj waraliktaq winaq chech ri unimarsaxik ri chakunem ri maj uk’isik chuqe ri ukojik ri jataq ri ka rikitaj choch ri kachoch chuqe pa ri komon (Q’ij pa ronojel ri uwach ulew kech ri eq’apojib’, 2021).

Ri Ya’talik chech ri Waim 49

Ri uyaik uchob’ik chikech ri eq’apojib’ chech

ri ya’talik cheh ri waim

Ri nim rilik núm. 20 chech ri ub’antajik chech ri yatalik chech ri ak’al pa ri q’apojil; wokoj rech ri yatalik chech ri ak’al

• Ka natax chikech ri amaq’ che ri ya’talik chech ri ak’al chech jun utz k’aslemal chuqe chech ri uk’iyem, ri uchomab’al, ri uq’ijlanik, ri umoch’och’enik rachil ki uk’olem pa ri ukomon, chuqe ka toq’ix chikech kkib’ano unimal chech ri ki chajixik ri eq’apojib’ kachil ri aj upaja jun utzalaj chajinik chuq’e ri sib’alaj rojowxik chikech, ki chajixik aretaq ku rik k’ax riki meb’ail, chuq’e are maj ri ki mer kortil, chuqe ri urik’ik ronojel ri ya’talik.

Ri uyaik uchob’ik ri amaq’ ri ki rik’om kib’ chech ri ya’talik chikech ri ewaraliktaq winaq: Nim Rik’oj ib’

• Ri amaq’ kkik’am uq’ab’ chakunen ri k’o ku patanij aretaq rojowxik nimaqtaq chakunem chu takabaxik ri usuk’umaxik ri ub’anik ri mer kortil rachil ri junam ilik. Are nim rilik kb’an ri ya’talik rachil ri ki rajawxik ri enimaqtaq winaq, ri ixoqib’, ri eq’apojib’, ri ak’alab’ chuqe ri ewinaq ri man etzaq’ataj ri aj’komon.

Ri Resolución 62/126 ri uk’y’saxik ub’anik jun cholom chak chikech ri eq’apojib’: ri eq’apojib’ che ri mer kortil rech ronojel ri uwach ulew- utoq’axik ri kik’olem ri eq’apojib’ pa ri nimarem pa ri komon chuqe chech ri mer kortil: Nim rik’ow ib’

• Ku nataj chikech ri amaq’ ri ki rik’om kib’ ke tob’anik chech ri ki nimarem ri q’apojib’, jacha kut ri urik’ik ri jun utzalaj waim, ri ja’, ri ki utzwachil, ri kachoch, ri etamanik, ri ki chak ka yaik pataq le nimaqtaq chak rachil ri cholom chak rech ri amaq’, je b’a pataq ri wuj rech ri cholom chak chech ri uk’opixik ri meb’ail we k’olik, pa nik’al cholom chak chik kkib’ano ri kik’olem ri amaq’ chech ri uchakik ri mer kortil pa ronojel ri uwach ulew.

Ri resolución 70/127 ri jun chak rachil ri cholom chak chikech ri eq’qpojib’; Nim Rik’ow ib’

• Ku b’ij chikech ri amaq’ ri kirik’om kib’ rojowxik kkiya’o’ ukutik ronojel ri ub’anik ri jastaq rech ri nimarem, xane wa we ri’ sib’alaj rojowxik chech ri k’iyem chech ri maj uk’isik’ chuqe ri taqanik ri ku q’atej ri numik, ri meb’ail rachil ri yab’ilal, rech kkitoq’aj ri chakunem rachil cholomtaq chak ri

50 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

ktob’anik, chech unimarsaxik ri nim kik’olem ri alab’om chech ri xaq junam kb’an chikech pa ronojel ri kik’aslemal pa ri chakunem, chech ri mer kortil, ri kik’olem che uyaik ri kib’antajik chech ub’anik ronojel ri ya’talik chikech ri winaq ri ya’tal chikech ri sib’laj rajawxik ri ka chupik ronojel ri ka q’aten ri kichuq’ab’, jachane’ ri xa junam kb’an chech ri kokem chech ri jun ki chak ri nim ub’antajik ri ka tob’an chikech, jacha chuqe to’ik chech urik’ik chi pa kitukel kkil ri kimeb’ail.

Ri resolución 48/L22 ri ya’talik chikech ri winaq chuqe chikech ri ewaraliktaq tinimit; wokoj rech ri ya’talik chikech ri winaq

• Are b’a kilik chi sib’alaj rojowxik ka ya unimal uq’ij ri ixoq chuqe ri eq’apojib rechtaq ri komon chuqe unimarsaxik ri ketamab’al, chuke pa ronojel ri kk’ulmatajik kya’b’e chech ri kik’olem sib’alaj nim chuqe ko upatan ri kik’olem chechtaq ri chakunem chuqe che u chomaxik ri jastaq ri ka yow b’e chech ri kichomanik chechtaq ri kik’olem pa ri chak, cholom chak chuqe rojowxik chech ri chak, rojowxik k’oki chomanik chech uyaik ri utzilal chikech ri ixoq’b’, chikech ri ak’alab’, rachil ri alab’om rechtaq ri komon, jachane chech ri okem pa ronojel ri kutzuju ri utzwachil ri nim ub’antajik, ri jun chojchoj chomanik, jun utzalaj waim — ko chuqe ruk jun utzalaj tikonijik rech ri komon ja —, ri etamanik, ri jun chak rachil uq’axaxik ri etamab’al, ri tzijob’al rachil ri kkik’aslemaj ri tinimit ri kas etamam, chuqe rojowxik kk’isaxik jaxtaq ri kuya’o utz chomanik chuqe uchob’ik ronojel ri yatalik.

Ri Ya’talik chech ri Waim 51

Unaqajixik ri utz waim chikech ri

eq’apojib’ rech ri ixim ulew

Jacha ku b’ij ri k’otow chiaj rech ri amaq’ ri ub’antajik ri k’aselamal (ENCOVI) 2014, ri 68%2 chikech ri ewinaq ri k’a maja’ wajxaqlajuj ki junab’ eko pa ri kachoch ri sib’alaj meb’a. pa ri 2015 ri ajilab’al kech ri ajtijonem xrikik chi 54.2 % chikech ri aq’alab’ ri b’elejeb’ ki junab’ xe ajilaxik ko kopijem chech ri ki nimal, wa we cha’qap ri pa ri 2022 k’o jolajuj rachil waqlajuj ki junab’ (MINEDUC, SESAN, INE, 2015). Urajilab’al ri ja rech utzwachil pa ri 2017 kaki kutu chi wajxaqib’ chech lajuj chech ruk k’ax rech ri tuk’arem ri xrikik chikech ri eq’apojib’ are ri alitomab’ k’ori 51.2% xrikik chi ixoqib’ ajkomon (CONJUVE, 2021).

Ri Wokaj ilonel pa uwi’ tiko’nojik xuquje’ kech awajin’ tijowik rij pa ri Amaq’ (MAGA) k’o jun cholom chak k’uk’ chikech ri eq’apojib’ rechtaq ri najtaq komon, ri ku tzukuj uyaik nimaqtaq chakunem jauje kek’ojiwi ri eq’apojib’ ri etikoltaq rech ri umajixik ri kokem ri xaq junam kb’an chech chuqe ri jun utz ukojik ronojel ri jastaq rech nimarem, jastak rech kuya ri uwach ulew, chuqe ri kuya’o ri k’achelaj, ri kuya b’e chikech kki riqa ri nimaren chech ri winaq ri maj uk’isik pataq ri komon. Pa ri ub’e’al ri chakunem k’o chupam ri upaqchixik ri cholom chak rech taq ri tokob’al ri k’o pataq ri tijob’al ri cholom chak rech ri kuyataq ri ja rech etamab’al rech ka nimarik ri etamab’al rech ri chak rechtaq ri tikonijik ri ku ya uchak’ik ri mer, kortil chuqe ktob’anik chech jun utzalaj waim. Wa we chakunem ri k’o ruk’ ri ub’anik ri chak rech ri tikonijik pa ri tijob’al chikech ri eq’apojib’, chuqe ri ukojik ri etamab’al rech ri jun utz waim, jun utijik ri jastaq ri kas utz, jachane ri etamab’al chech ri uchakik ri puaq chuqe ri ukysaxik ri jun k’ayij pa ri etamab’al. (Wokaj ilonel pa uwi’ tiko’nojik xuquje’ kech awajin’ tijowik rij pa ri Amaq’– MAGA-, 2017).

We ka waj retamaxik utz katok pa we okib’al ri: https://www.maga.gob.gt/download/estrategiajuventud.pdf

o escanea el código QR con tu celular →

52 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Konojel ri ewinaq ya’tal chikech jun utzalaj waim ri qas utz ub’anik jacha

uchajixik ri jun utzalaj k’aslemal.

Ri Ya’talik chech ri Waim 53

Ya’talik chech ki K’olem

(Chechtaq wokonijik, uyaik uchob’ik ub’ixik ri

ki chomab’al, riqow ib’aj)

Taqanikrech winaqil rech ronojel uwach ulew

• Ri taqanik rech ronojel ri Uwach Ulew Ya’talik chikech ri winaq: taqanik 19, 20, 21

• Ri Chakunem pa ronojel ri Uwach Ulew rech ri ya’talik chech ri mer kortil rachil ri komon chuqe ri ki b’antajik: aqanik 13, 15

• Ri Chakunem pa ronojel ri Uwach Ulew kech ri ewinaq pa ri amaq rachil ri winaq ri karj kuk’am ub’e: taqanik 19, 21, 22, 25

• Ri Convenio Núm. 169 rech ri OIT chikech ri ewaraliktaq tinimit chuqe ri tinimit ri ki q’atom kib’: taqanik 6, 7, 29

• Ri Convención chech ri uchupik ri k’axk’olal chech ri oxoq: taqanik 7, 14

• Ri Convención rech ri ya’talik chech ri ak’al: taqanik 12, 13, 15, 23

• Ri Convención Internacional chech ri uchupik ronojel ri k’axk’olal cheh ri q’atow ib’ rachil ri k’ayb’al: taqanik 5

• Ri Convención chech ri ya’tal chikech ri ewinaq ri man etzaqat taj: taqanik 21, 29

• Ri Nim Ilb’al núm. 20 chech ri uch’aik ri ya’talik chech ri ak’al pa ri uq’apojil: wokoj rech ri ya’talik chech ri ak’al

• Ri Nim Rilik núm. 5 (2017) chec ri ya’talik chech ri jun k’aslemal ri maj kq’atenik rech ka koji pa ri komon: ri wokoj rech ri chak k’amom uq’ab’ chech ri ya’talik chikech ri ewinaq ri man etzaqat taj

• Ri taqanik rech ronojel ri uwach Ulew chech ri ya’talik chikech ri waraliktaq tinimit: taqanik 5, 18

• Ri ya’talik chech ri winaq kachil ri wokoj ri ke chajinik ri ya’talik chikech ri winaq chuqe ri ya’tal chikech chuqe ri maj uq’atexik ri k’amom uq’ab’ pa ronolej ri uwach ulew

• Ri Resolución 70/1. U kexik ri uwach ulew: Cholom chak 2030 chech ri jun nimarem ri maj uk’isik; Nim Wokoj

• Ri Resolución 62-126: Uchakuxik ri ki k’olem ri alab’om rech ri uchakuxik ri jamaril rachil ri jun utzalaj k’olem, Ri Nim Rik’ow ib’

• Ri Resolución 4113 ri eq’apojib’ rachil ri ya’talik chikech ri winaq; ri ke yow uchob’ik ri ya’talik chikech ri winaq

• Ri Resolución 48/L26 ri k’axk’olal xu k’amloq ri yab’ilal C COVID-19 che ri ya’talik chikech ri eq’apojib’; ri ke yow uchob’ik ri ya’talik chikech ri winaq

• Ri Resolución 2419; Ri ke yow uchob’ik ri jun utz k’olem kech ri amaq’ ri kirik’om kib’

• Ri Resolución 2250; Ri ke yow uchob’ik ri jun utz k’olem kech ri amaq’ ri ki rik’om kib’

• Ri Resolución 2535; Ri ke yow uchob’ik ri jun utz k’olem kech ri amaq’ ri ki rik’om kib’

Taqanik pa uwi’ amaq’

• Ri Taqana wuj rech ri amaq’ Ixim Ulew: taqanik 14, 125, 136

• Ri Taqanik rech ki chajixik ri Ak’alab’ pa ri ki q’apojil: taqanik 45, 62

• Ri taqanik rech ri uchakuxik ri unimarem ri ixoq: taqanik 23

• Ri taqanik rech ilb’al kech ri ewinaq ri man etzaqat taj: taqanik z64-69

• Ri taqanik chikch ri ewinaq ri ka ki tzukuj ri uk’amik b’e rech ri tinimit o ri amaq’.

• Ri taqanik rech ri Iloltaq rech ri unimarem ri tinimit chuqe ri komon.

• Ri taqanik rech ri chakunem chikech ri winaq.

56 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Ri ya’talik chech ri kik’olem ri eq’apojib’taq

winaq

Konojel ri eq’apojib’taq winaq ya’tal chikech kek’ojik pa ri k’olem pa ri komon chuqe che uk’amik ub’e ri tinimit o ri amaq’, pa ronojel ri k’olem, ri jauje kaya’ wi b’e chikech, kkikutwachij, xaq junam ka b’an chikech chuqe k’o koksaxwi. Yatal chike ke k’ojik pa ri chomanik jauje ri maj wi ch’ojinem chuqe pa ri wokoj chuqe pataq ri nimaqtaq wokoj, chuqe pa ri jalajojtaq rik’ow ib’ jauje kkikexwi ri ketamab’al rech xak junam kkichomaj ri ki rojowxik. Ri uyaik uchob’ik ri ki chomab’al chuqe utz kkikojo pa k’itaq uwach, jachane ri tzajonem, ru uq’axaxik ri ki chab’al, ri ubíxik ri k’axk’olal jacha uq’atexik ri b’e, o jun k’olb’al rech ri amaq’. Chuqe ya’tal b’e chikech kki tzukuj chuq kaya ri kkaj kketamaj pa kitukelal, chuqe utzukuxik, uyaik uchob’ik ri k’axk’olal kki riqo. Ri kik’olem chuqe ya’tal chikech xane sib’alaj nim ub’antajik chech ri kinimarem ri q’apojib’, ri ki chajixik chuqe ri ub’anik ri jastaq sib’alaj rojowxik na pataq ri komon jauje k’o wi ri k’axk’olal jacha chikech ri alitomab’, ri eq’apojib’ rech ri najtaq komon ri etzaqatal kanoq, ri eq’apojib’ kech ri LGBTI+, eq’apojib’ ri ki riq’om ri yab’ilal VIH/ SIDA, Ri eq’apojib’ ri eb’enaq pa jun tinimit chik, eq’apojib’ ri man etzaqat taj.

Ri amaq’ rojowxik kki chajij ri ya’talik chech ri ki k’olem ri eq’apojib’ jauje maj wi junk eq’atenik, are kb’an chakunem chuqe kya q’alb’al kux chech ri k’ak’taq e k’amaltaq b’e. Wa we ya’talik ri chech ri uyaik ri ki chomab’al xane ku ya ki chuq’ab’ ri eq’apojib’ rech ki ya’ik pa ri komon chak, ub’anik chuqe rilik ri chakunem ri ruk’am uq’ab’ ruk ri ki nimarem, ka nimarsaxik ri ketamab’al rech ke kunik kkib’an ri nimaqtaq kexonem chech jun utzalaj uwach ulew, ri jauje xaq junam kb’an chech ri kilik chuqe maj uk’isik. Aretaq ri eq’apojib’ kku chakuj ri ya’talik chikech ri winaq, xa ka majix utikik ri utzilal je chuqe ewinaq ri kki chojij ri ya’talik chikech ri winaq.

Ya’talik chech ki K’olem 57
Ri uyaik uchob’ik chikech ri eq’apojib’ chech ri ya’talik cheh ri k’olem

Nim rilik No.20 chech ri uchob’ik ri ya’talik chikech ri ak’alab’ pa ri kokem pa ri q’apojil; Wokoj rech ri Ya’talik chikech ri Ak’alab’

• Ri amaq’ rojowxik ka kilij chi ka nimaxik pa utzaq’atil ri ya’talik chikech ri eq’apojib’ rech maj jun ke q’atenik chech ri ki k’olem o umajixik jun ki wokoj, chuqe maj jun ka q’atenik we kakaj kkib’ano ronojel uwach chomanik jauje maj wi ch’oj, chuqe xa pauje’ ri kek’oji wi we are’ ka ki tzukuj jun utzalaj k’olib’al chikech ri ak’alab’. Are utz ri q’atb’al tzij ku k’am uq’ab’ ri ya’talik chikech ri alajtaq q’apojib’che ub’anik ri ki jalajojtaq wokoj, jun alaj ki komon, jun nim rok’ow ib’, jun wokoj ri ka ki k’ysaj chuqe kkib’ano taqanik, chuqe tzijonem pa ri tijob’al chuqe pa jauje k’olib’al, ub’abik ri wokoq pataq ri q’axb’al tzij, kkitzib’aj kib’ pataq ri wokoj kech ri winaq ri kkitzukuj uk’amik ub’e ri amaq’ o ri tinimit, chuqe ub’anik ri jun ki wokoj chu ch’aik ri jastaq. Chuqe uk’amik uq’ab’ ri jastaq ri ke towik che ki chajixik ri eq’apojib’ ri kki ch’ajij ri ya’talik chikech ri winaq, jacha ne ri kilik ri alajtaq alitomab’, xane are ke rik’owik ri xib’in ib’ chuqe ri k’axk’olil ri b’anatalik rumal ri jun winaq chik.

• Ri amaq’ rojowxik kkilo’ chi ri eq’apojib’ ke sikixik chech ri ub’anik ri rilik ronojel ri taqanik, kilik ri kakaj kok chech k’amal b’e rech ri amaq’, ri jastaq chuqe ri chak ri kub’an k’ax chech ri kik’aslemal, ri tijob’al chuqe pa ri ki komon, pa ri tinimit chuqe pa ri amaq rachil pa ronojel ri uwach ulew. Ronojel ri ktzujik pa ri kemb’al tzib ku tzuju k’i chakunem chikech ri ku b’ano chi ke nimarik ri eq’apojib’.

• Ri amaq rojowxik kkik’am uq’ab’ ronojel ri chakunem ri xa b’anom chi ka nimarik ri kik’olem pataq ri ucha’yik ri k’amal b’e rech ri amaq’, xane sib’alaj nim ub’anik chech ri unimarem ri jun komon ri sib’alaj kok il. Ri eq’apojib’ utz kkib’an jun chab’en ib’ kuk ri ekachil, ke k’ojik pa ri k’amow b’e che ri komon o ri amaq’ rech knimarik ri ki chomab’al chu rilik chuqe chu chomaxik ri utzilal chikech chuqe jun utzalaj rilik ri kk’ulmatajik, chuqe ka toq’ixik kb’an tob’anem chikech chu wokik nimaqtaq wokonim jauje kekoji wi pa ronojel ri k’olib’al, jacha ri chich’ q’axb’altaq tzij pataq le ilb’al palajaj.

• Ri eq’apojib’ ya’tal chikech ka ki tzukuj, kkik’amo’ chuqe kki ya ub’ixik ronojel ri kk’ulmatajik chuqe ri kichomab’al chuqe kkinimarsaj rech ke kuinik kakiya uchob’ik, pataq ri q’axb’al taq tzij, ri xa ka tzib’axik, ri xa ka kutik, chuq’e ri q’axb’altaq tzij, q’axb’al palajaj, chuqe ri nikaj ukutik chik. Ri eq’axb’altaq chomab’al ri xa ka b’an uchomaxik, jachatane ri wuj ri qaxb’aqltaq tzij ri xa ka tzib’axik, ri b’usum wuj, ri nimaqtaq wuj, ri wuj ri ruk’am nim chomab’al, chuq’e ri q’axb’al pataq ri kemb’al tzib’, ri q’axb’al

58 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

palajaj, je chuq’e ri katziqab’al chuqe ri kb’antaj ri ki winaqil.

• Ri amaq’ rojowxik ku k’am uq’ab’ uq’atexik ri ki q’atik ri eq’apojib’, rech maj kichiwib’, pa ronojel ri koksaxik chu q’axaxik ri ki chomab’al chuqe ki to’ik rech xaq junam ka b’an chech ri kokik pataq ri jun okem, ri uchakuxik okem ri man k’axtaj chikech ri eq’apojib’ ri man etzaqat taj.

Nim rikik No. 5 puwi ri yatalik chech ri jun k’aslemal ri maj junk aq’atenik chuqe ke k’amik pataq ri komon; wokoj rech ri ratalik chikech ri winaq ri man etzaq’at taj, 2017

• Jacha chech ri tzijonem kuk pa ri komon chuqe kuk ri eq’pojib’, ri eq’apojib’ rojowxik ke to’ik o ka tob’an jun winaq ri nim retamab’al chech ri chawem ri xa kkatuik xane ri kachalal man k’asta kki chob’o. ri amaq rojowxik kkik’isaj k’ak’taq jastaq ri man k’axtaj urikik chikech ri ak’alab’ chuqe ri eq’aoijib’ ri man etzaq’ata taj, kumal ri ewinaq ri ketam ki wach o kumal ri ekomon ri ek’o wi.(…) Ri eq’apojib’ ri man etzaq’at taj rojowxik kki ya’ b’e chech ri etzanem kuk ri eq’apojib’ chuqe kek’ojik kuk. Ri amaq’ rojowxik ka ki ya’o ri jastaq ri ktob’anik chech ri retamaxik ri k’ak’ taq jastaq ri ktob’anik chech ri ki k’olem ri eq’apojob’ ri man etzaq’at taj pataq ri wokoj kech ri eq’apojib’.

Ri Resolución 62-126: Uchajixik ri kik’olem ri maj uk’isik kech ri alab’om pa ri uchakuxik ri jamaril rachil ri utzalaj k’olem; Nim rik’ow ib’

• Ri amaq’ rojowxik kki wajilsaj ri kik’olem ri eq’apojib’, aretaq rojowxik kb’anik, pataq ri wokoj ri b’anatalik chi ki chajixik ri ak’alab’ kachil ri eq’apojib’ ri xki rik k’ax pa ri ch’oj ri xk’ulmatajik pa we Ixim Ulew, rachil ri chakunem ri ka b’an k’uk’ rech utayik ri kuyb’al mak jauje ka tzukux wi ri jamaril

Ri resolusión 48/L26 Ri k’axk’olal xu kam loq ri yab’il COVID-19 chech ri ya’tal chikech ri eq’apojib; Ri Wokoj rech ri ya’talik chikech ri winaq

• (…) Kya’ chik jun mul ub’ixik chi rojowxik kchakuxik chuqe kb’anik jalajojtaq jastaq ri kuyao b’e chikech ri eq’apojib’ rech kokik pataq ri komon ri jauje kukut wi ri ki k’olem, jauje maj wi yoq’oj xa rumal ri kipetib’al, ri kikayib’al, ri kib’antajiik, ri kichab’al, ri kkiq’ijlaj, ri kichomanik chech rik’amow b’e, o xa pakuxik, we k’olem chech ri amaq’ o wene rech ri komon, rilik ri mer kortil, ukiysarem o xa pakuxik ub’anik.

Ya’talik chech ki K’olem 59

• Ri amaq’ rojowxik ka kib’ano taqanik chikech ri eq’apojib’ ri kas k’o ku patanij chikech chuqe jun kotb’al chiaj jauje kek’ojiwi ri eq’apojib’ chuqe ri ewokoj kech q’apojib’ chuqe ri kakaj ke chakunik o ri xaq ke chakun chik chech utzukuxik ri utzilal kumal ri ek’amaltaq b’e kech ri eq’apojib’ chuqe ri b’anatal chikech ri are’, je chuqe ub’anik k’ak’taq chakunem chuqe k’aktak ilb’al kech ri eq’apojib’ ruk jun utzalaj uyaik, chuqe nim uyaik jauje maj jun ke q’atenik, rech kb’anik k’ak’taq taqanik rech ri eq’apojib’ kkib’an jun nimalaj k’olem, kas utz ub’anik chuq maj uk’isik pataq ri chakunem rech kexonem chuq utz uchomaxik chu ternexik ri ub’antajik ri uchak ri k’amal b’e, ri mer kortil, ri komon rachil ri ki b’antajik, ruk’am uq’ab’ ruk ri uchakuxik rech ri chakunem, cholom chak chuqe taqanik, jachane pa ri ubanik ri cholom chak 2023 chech ri nimarem ri maj uk’isik.

60 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Unakaxik ri ki k’olem ri q’apojib’ pa

ri Ixim Ulew

Jacha ku b’ij ri ENCOVI pa ri junab’ 2014, xa jun chikech ekawinaq job’ chikech ri eq’apojib’ ek’o pataq ri nimaq o nitz taq wokoj, jacha ne pa ri tyox, chech ri etzaben potz’ o pataq ri wikij ri kutb’al rech ri kib’antajik pa ri kikomon. Ri kijunab’ are’ ri juwinaq job’ rachil ri juk’al lajuj, jauje are e ki’ ri alab’om (7.4%) ri ixoqib’ are ri (4.7%) ke pe pa ri komon rech ri waralitaq tinimit (7.4%) chi ri jalajotaq tinimit (5.2%) (CONJUVE UNFPA, 2020). Pa ri chanik kech ri k’amal b’e rech ri junab’ 2019, ri alab’om rech ri waraliktaq tinimit xe k’ojik pa ri job’ chak rech rilik ri chanik rech ri wokoj kech emayab’ Naleb’, xkib’ij pa ri chakunem xki b’ano xkilo chi ri ki kolem ri eq’apojib’ pa ri chanik rech ri kamal b’e rech ri amaq’ are ri 62.82% pa ri nab’echanik, ri 75.14% pa ri ukab’ chanik (Organismo Indigena Naleb’; 2019).

Ri okib’al rech ri ja’ rech tinimit (2012) ku b’ij chi ri molinik ku mulij ewokoj ri rojowxik, chuqe ri ek’amal b’e kech ri eq’apojib’. Jacha ri jun solinik xki b’ano ri Paz Joven pa ri 2016, xa 5% chikech ri e tinimit ko ki wokoj kech ri q’apojib xak xui pa wuqub’ ke rik’itajik el wokoj kech ri q’apojib’ (CONJUVE, 2021). Ri ek’amal b’e rech ri ja rech tinimit are jun k’olib’al chech ri tzijonem chuqe chech ri tob’anem kuk ri ekach eq’apojib’, jauje ka terenex wi chakunem, cholom chak, chuqe ri chomab’al rech ri ja rech tinimit chikech ri eq’apojib’. Pa wa we wokoj ri ek’olik ajchakib’ rech ri ja rech tinimit, ja kech ri eq’apoj, ekutultaq rech ri ewokoj rech ri amaq chuqe kech ri komon ri ke chakunik pakiwi ri eq’apojib’ (CONJUVE, 2021). Ri ja kech ri q’apojib’ are ri ranima’ ri uchakuxik ri ilb’al kech ri eq’apojib’, ekysal rech chuqe enuk’ul rech ri rojowxik chech ri chakunem, cholom chak, chuqe nimaqtaq chak. Pa ri junab’ 2020 xb’a kuinem chech Juk’al Jolajuj ja pataq ri nim ja rech tinimi kech ri eq’apojib’ (CONJUVE, 2020).

Chech nim retamaxik uzt ka b’an okem pa ri: https://conjuve.gob.gt/investigacion-y-analisis-estrategico/ publicaciones/participacion-juventudes/ o escanea el código QR con tu celular →

Ya’talik chech ki K’olem 61

Ri Ya’talik chech uchajixik ri winaq

Jun k’aslemal kas utz ub’anik, jauje maj k’axk’olal

Taqanikrech winaqil rech ronojel uwach ulew

• Ri taqanik rech ronojel ri uwach Ulew chikech ri Winaq: taqanik 3, 4, 5

• Ri chak pa ronojel ri uwach ulew rech ri ya’talik chikech ri winaq chuqe ri ki k’olem: taqanik 6, 7, 8

• Ri Convenio Núm. 169 rech ri OIT chikech ri ewaraliktaq tinimit chuqe ri amaq ri ki q’atom kib’: taqanik 12

• Ri Convención chech ri Ya’talik Chikech ri ak’alab’: taqanik 6, 19, 20

• Ri Convención chech ri ya’talik chikech ri ewinaq ri man etzaqat taj: taqanik 1417

• Ri Convención rech ronojel ri uwach ulew chech ki chajixik ri winaq ri e sachinaq

• Ri Convención chech uchupik ronojel ri b’anow k’ax chech ri ixoq: taqanik 1,2,5,6

• Ri Declaración rech ronojel ri uwach ulew chikech ri waraliktaq tinimit; taqanik 7

• Ri Declaración rachil ri Plataforma rech Acción rech Beijing

• Ri Resolución 70/1. U k’exik ri uwach Ulew: Ri cholom chak 2030.

• Ri Resolución 4113 ri eq’apojib’ rachil ri ya’talik chikech ri winaq: ri wokoj rech ri ya’talik chikech ri winaq

• Ri Resolución 48/L22 ri ya’talik chikech ri winaq chuqe ri waraliktaq winaq: Ri wokoj kech ri ya’talik chikech ri winaq

• Ri Resolución 2250; ri wokoj rech ri utz chajikin kech ri e tinimit ki rik’om kib’

• Ri Resolución 2419; ri wokoj rech ri utz chajikin kech ri e tinimit ki rik’om kib’

• Ri Resolución 2535; ri wokoj rech ri utz chajikin kech ri e tinimit ki rik’om kib’

Taqanik pa uwi’ amaq’

• Ri Taqana wuj rech ri Ixim Ulew: taqanik 3

• Ri Taqanik chech uchajixik ri ak’al kachil ri eq’apojib’: Taqaik 9, 11

• Taqanik rech ri ujab’uxik ri ki nimarem ri ixoqib’: artículos 4, 6, 17, 18

• Ri Taqabik chech uq’atexik, utakik tzij chuqe uchupik ri k’axk’olal chech ri ajupaja.

• Ri Taqanik chech ri kamisanik chikech ri ixoqib’ rachil ronojel ri k’axk’olal chech ri ixoq.

• Ri Taqanik chech ri k’axk’olal chech ri ek’elenik, chuqe le ub’anik k’axtaq chak rachil ri ki k’ayixik ri winaq.

• Ri jun k’amow uq’ab’ chech ri jamaril piwi ri uchajixik ri ki chuq’ab’ ri winaq rachil ri uchak ri ajson pa jun tinimit ri yatal ub’e chech ri karaj ku b’ano.

64 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Ri yatalik chech uchajixik ri uk’aslemal

ri winaq chikech ri eq’apojib

Konojel ri winaq ri eq’apojib’ ya’tal chikech jun kaslemal ri kas utz ub’anik chuqe jauje k’o wi jun nimarem kuk ri k’o chi ki naqaj chuq kek’ama panoq, jun k’olb’al utz jacha chuqe pataq ri kayib’al kemb’al tzib’. Wa we ri ruk’am uq’ab’ ruk ri yatalik chech chi xaq xui are’ k’ilowik ri ki k’aslemal, kuk ri kachalal, chuqe ri ki petib’al, chuqe ri yatalik chech ki chajixik chechtaq ri k’axtaq chakunem, ri b’anow k’ax chech ri ek’elenik, ri b’anow k’ax chech ri ki b’aq’il, ri kax pa ki chomab’al, chuqe chech ri ki b’antajik. Ri ixoqib’, ri winaq ri man etzaq’at taj chuqe ri aj LGBTI+ chuqe ri ek’o chochtaq ri k’axk’olal ri ka rayixik ka b’an k’ax chikech, jacha ub’ixik itzeltaq tazij chikech, ri uchapik ri ki b’aq’il, ri eq’elenik, chochtaq wa weri’ ri amaq’ rojowxik ku ya’o jun utzalaj k’aslemal chikech.

Wene katajin ka riq k’ax ri eq’apojib’taq winaq ya’tal chikech keb’e tzujunoq pa le katb’al tzij, chuqe ka ternexik wa we k’axk’olal ri rech ka b’anik ri ku b’ijtaq ri taqanik. Ri eq’apojib’taq winaq sib’alaj nim ki patan chech uq’atexik ri k’axk’olal, utukuxik ub’e ri ch’oj chuqe tobanik cehch ri uchajixik ri jamaril chuqe ri jun k’olb’al jauje maj k’axk’olal.

Ri Ya’talik chech uchajixik ri winaq 65
Ri uyaik uchob’ik chikech ri eq’apojib’ chech ri ya’talik chech ri uchajixik ri ki k’aslemal

Nim rilik No. 20 puwi ri ub’antajik ri Ya’talik chech ri Ak’al aretaq kok pa ri u q’apojil; Wokoj rechri Ya’talik chech ri Ak’al

• Ri amaq’ rojowxik kkiya’o’ nimaqtaq kolem kki nimarsaj ri chak pataq ri ewokoj chu q’atexik, chuqe chu suk’umaxik chuqe utojb’alil chikech ri eq’apojib’ ri b’anom k’ax chikech.

• Ri ub’atajik ri okem pataq ri kemb’al tzib’ chuqe kub’an k’ax chikech ri eq’apojib, pa nik’aj chik, ri b’anow tzij pataq ri kemb’al tzib’, ri b’anow k’ax, jacha ne ri urayixik uchupik ri mochochenik, ri ub’ixik k’axtaq tzij chech ri kib’aqilal ri alataq alitomab’ chuqe ri eq’apojib’, ri ewinaq ri achiab’ ki k’ulaj, ri ixoqib’ ri ixoqib’ kik’ulaj, ri kkikex ri kb’aq’ilal, ri utaqik ri wachib’al rech ri b’aq’ilal pataq ri q’axb’al tzij, ri ki k’amik b’ik ri ak’alab’ chech ub’anik ri eqelenik, ri uk’ayixik ri wachib’al rech ri ki b’aq’il ri ak’alab’, ri man uyaiktaj uq’ij ri ub’antajik chuqe ri ub’aq’il ri ixoq, chuqe ri ki chayik ri ewokoj ri ekamisanelab’, chuqe ri junawi ri ki kokchomab’al. (…) rojowxik ktzukuxik ri utzilal rumaltaq ri uchakuxik ri jastaq ri xa juman kub’an chikech, jacha ri utzijoxik ri ka rikitajik pataq ri q’axb’al tzij ri kaxk’olal we man utz kkib’an chu kojik, ri ub’anik ri utzukuxik ri ub’insaxik ri utzilal, ri uk’ysaxik ri taqanik ri ku q’atej ri k’axk’olal ri xu k’amloq ri etzelal rechtaq ri q’axbál tzij, palajaj, ri utzukuxik ri jastaq ri ku nimarsaj ri taqanik ri ku q’atej ri kaxk’olal, chuqe ub’anik nimaqtaq tzijonem kuk ri etat, enan chuqe ri ajtijab’ ri ke kojik kuk ri ak’alab’. Ka natax chikech ri amaq’ chi kas kkilo chi ri eq’apojib’ kek’ojik chech ri ukysaxik chuqe ub’anik ri taqanik ri b’im ech chi kub’ano ri utzilal pa ri wachib’al.

• Ri eq’apojib’ ri elnaqb’ik ri ki tom ki k’olb’al: man yataltaj chikech kokik chu majixik ub’anik ri wuj rech kesaxik b’ik, are utz ka chomaxik ri k’axk’olal ki rik’om chuqe kek’ulaxik Pa ri kulew y man ketzalijsax taj chuqe man ka q’atextaj ri kokib’al aretaq kilik ri kkito chuqe kb’anik rilik ri kirojowxik chuq kaya ri kichajixik pa ronojel ri uwach ulew.

• Konojel ri eq’apojib’ ya’tal chikech kaki ya ub’ixik ri kichomab’al, chuqe nim k’ilik ri kiwinaq’il rachil ri kichomab’al, chech ri kib’aq’ilal ri kichomab’al chech urilik ri jastaq. Man ku yataj b’e chech ketaqik chu kojij “kunub’al” ri kakexowik ri ki b’aq’ilal, chuqe ri eq’apojib’ ri junawi ri kib’aq’ilal ri ketaq chu k’exik ke pilik o kki tij kunib’al ri xa etaqatal wi. Kb’ix chikech ri amaq’ kki kexo wa we jastaq ri, keki chupu ronojel ri taqanik ri kub’an k’ax o ku yoq’o ri ewinaq xa rumal ri kib’aq’ilal, ri ki b’antajik o ri kichomab’al chech ri kib’aq’il, we kki yab’e chech ukojik ri taqanik ri xa kub’an k’ax chech

66 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

wa we jastaq ri. Ri amaq chuqe utz we ke wajilik chiki toik ri eq’apojib’ ri achiab’ kik’ulaj, ri ixoqib’ kik’ulaj, ri kkikex ri kib’aq’il, chech ronojel ri kaxk’olal chuqe ri yoq’oj o ub’ixik k’axtaq tzij chikech rumal ri ub’ixik ri pixab’ chuqe ri ub’anik ri jastaq ri ke chajinik chuqe ketowik.

• Ri ya’tal chikech ri ixoqib’ are jun utzalaj k’aslemal jauje maj wi ch’ayikal xa rumal chi man nimtaj kilwi chuqe esam kanoq pa nik’aj ya’talik chik chikech ri winaq, jachane: ri ya’talik chech ri kik’aslemal, ri utzwachil, ri maj q’atenik ka b’an chikech, ri jun utzalaj chajinem chech ri winaq, xaq junam kb’an chikech chuqe xak junam kb’an chech ri kichajixik pa ri kachoch, ri kichajixik chochtaq ri q’oxomal o choch ri k’axtaq kb’anik, ri man ya’taltaj chech ri winaq ri man ka kayetaj rachil ri uyaik ub’ixik ri ki chomab’al, ri kib’inem, ri kik’olem, ri chomanik chuqe ri wokoj.

Ri uyaik uchob’ik ri cholom chak rech ri chak Bejing

• Ri qatenik kki k’am uq’ab’ ri amaq, ri ajchakib’, ri ewokoj kech ri winaq, chuqe ri eq’apojib’ chuqe ri ewokoj ri man rechtaj ei amaq’ o xa pa’uje: d). uk’anik uq’ab’ ri jastaq ri kuq’atej o kuchupu ri k’axkolal chech ri ixoq, jachane chikech ri maj ki patan, jachane ri alajtaq alitomab’, ri alimajnaq b’ik, ri esamb’ik pa ri komon o pa ri amaq’, ri man etzaq’at taj, chuqe ri ajchakib’ pa jun tinimit chik, chu xol wa weri’ ri uternexik ri ub’anik ri taqanik ri ya k’ochik o ri k’a maja’ kb’anik, jacha ri taqatalik, k’ak’ taq’anik chikech ri ajchakib’ ri eb’enaq pa jun tinimit chik o pa ri ki tinimit jauje ri xek’ulax wi.

Ri resolución 2419; Wokoj rech ri jun utz k’olemv

• Chuqe ku nataj chikech ri amaq’ chi kkib’ano ri ki chak chu chupik ri rawaxik ri jataqchuqe kb’ix chikech chi kkitzukuj chuqe kekichapo ri eb’analtaq rech ri nimaqtaq kamisanik, ri xkib’an kax chikech ri tinimit, ri kamisanik rechtaq ri ch’oj chikechtaq ri winaq ri maj kimak, chuqe chikech ri eq’apojib’.

• Ri amaq are uchak ri kichajixik ri uwinaq choch ri nimaqtaq kamisanik, ri b’anow k’ax rech rich’oj, ri ukuixik ri ki q’atik ri winaq chuqe ri kamisanik pataq ri tinimit.

Ri Ya’talik chech uchajixik ri winaq 67

Ri resolución 2535; Wokoj rech jun utzalaj k’olem

• Kya chik ub’ixik jun mul chikech ri amaq’ chi kkiya unimal uq’ij, chuqe kkib’insaj y kkichajij ri ya’talik chikech ri winaq chuqe maj jun kq’atenik ri kkaj ri winaq kkib’ano, chuqe ri eq’apojib’ xaq junam kb’an chech ri kilik pataq ri q’atb’al tzij, chuqe ri kichajixik ri ewokoj rech ri yatalik, ukysaxik jun utzalaj k’olib’al chikech ri eq’apojib’ ri kechakunik chutzukuxik ri jamaril rachil ri utz k’olem, chuqe uchajixik ri ki kolem chech ri rilik ri uchayik ri k’amal bé rech ri amaq ri tnimit chuqe uresaxik ri itzeltaq tzij chuqe ri tuwinik chech ri ch’oj.

Ri resolución 48/L22 ri yatalik chikech ri winaq chuqe chikech ri ewaraliktaq winaq; Wokoj rech ri yatalik chikech ri winaq

• Ku nataj chikech ri amaq’ chi ka ki k’am uq’ab’ ri kas utzataq jastaq che ki chajixik ri ak’alab’ chuqe ri eq’apojib’ rechtaq ri waraliktaq tinimit, jachane ri alajtaq alitomab’ chech ri k’axk’olal, chuqe ka kilo chi ri eb’analtaq k’ax kkitojo’ ri xki b’ano.

Ri umajib’al puwi ri ub’anik rech ronojel ri uwach ulew chech ri ya’talik chikech ri winaq chechtaq ri ub’antajik ri kib’aq’ilal chuqe ri kichomab’al chech ri kib’aq’il.

• • Kki kysaj chak chikech ri komon, chuqe ri chakunem rech ri tob’anik rech kb’an chakunem chech ri jastaq ri kq’aten ri chomab’al chech ri b’aq’ilal chuqe ri ub’antajik ri kib’aq’ilal ri kunimarsaj ri b’anow k’axjachane chikech ri alastaq alitomab’, ri ak’alab’ chuqe ri eq’apojib’- chech ri maj ki komon ja, chuqe ri kesaxik b’ik, ri b’anow k’ax chach ri patanijik, chuqe nik’aj chik, ri yoq’oj, ri maj kimer kortil pa kiq’ab’ chuqe ri k’axk’lal kkib’an ri kikachalal o ri kikomon, chuqe ri ub’anik ri chak rech ri jun utzalaj k’olem ruk ri kik’ulja’.

68 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Unaqaxik ri uchajixik ri ki k’aslemal

ri winaq chuqe ri q’apojib’ pa ri

Ixim Ulew

Je chuqe ronojel ri uq’atexik ri ya’talik chikech ri winaq ri katajin kki rik ri eq’apojib’ pa ri Ixim Ulew are ri kesaxik kanoq xa rumal ri rata’alil ri kib’antajik, jujun chech wa weri are ri chayikal (CONJUVE, 2021). Chech ronojel ri kamisanik, ri uk’amik ri jastaq ri ma kech taj chuqe ri elaq’ ri xa ub’ixik pa ri 2010 chuqe pa ri 2018, wa weri are sib’alaj kk’ulmatajiuk chikech ri eq’apojib’ (CONJUVE, UNFP, 2020). Pa ri kulmatajem choch ri ja, ri k’axk’olal ri sib’alaj kki riko ri eq’aojib’ are ri k’axk’olal pa ri kachoch are ri 89.2% ri tzujukin ri b’anom pa ri q’atb’al tzij are ri k’axkolal pa ri kachoch, are eb’anownaq ri kirikom k’ax ri kate b’elejlajuj k’apa Juk’al lajuj kijunab’, ri 93.6% chikech wa weri ixoqib’ (CONJUVE, UNFPA, 2020). Ri 41.9% ri ixoqib’ ri kirikom kax pa ri 2018 are ri jolajuj k’apa juk’al b’elejeb’ kijunab’. (CONJUVE, UNFPA, 2020) eq’apojib’taq alitomab’ na/ alitomab’ chuqe ixoqib’ rech ri LGBTI+ pa ri elemb’ik pa ri ki tinimit, ri ub’anow k’ax chech ri ek’elenik are ri sib’alaj kkulmatajik pataq ri b’e. (UNFPA, 2018).

Pa ri 2020 ri ajtzib’ chech ri q’atexik ri b’anow k’ax chech ri eq’elenik, k’axtaq chak, ri kik’ayixik ri winaq, xuya’o ri jun cholom chak chech uq’atexik ri b’anow k’ax pa ri ek’elenik, ri k’axtaq chak ri kik’ayixik ri winaq, riki chomanik are’ ri uyaik uchob’uk, okem pa jun chomanik, ukutik chiki wach, chuqe ki toik konojel ri ewokoj kechtaq ri nimaqtaq tinimit ri VET. Pa ri 2021 xb’an ri chakunem pa julajuj ch’ab’al rech kkopijik ri unimal ri kaxk’olal pa ri ek’elenik, ri k’axtaq chak rachil ri kik’ayixik ri winaq urikik ib’ ri chuq’ab’il chech ri kichajixik ri ak’alab’, ri eq’apojib’ chuqe ri ixoqib’ ri kkirik k’ax.

We ka waj nim retamaxik ri uq’atexik ri k’axkolal pa ri ek’elenik, ub’anik ri k’axtaq chak chuqe ri ki k’ayixik ri winaq utz katokik pa ri: https://svet.gob.gt/ o escanea el código QR con tu celular →

Ri Ya’talik chech uchajixik ri winaq 69

Ya’talik rech jun uwach ulew

Chojchoj, utz ub’anik chuqe maj uk’isik

Taqanikrech winaqil rech ronojel uwach ulew

• Ri Chakunem chech ri ya’talik chech ri mer kortil, ri komon chuqe ri ki b’atajik: taqanik 12

• Ri Convenio Núm. 169 rech ri OIT chikech ri ewaraliktaq tinimit chuqe ri amaq ri ki q’atom kib’: taqanik 4, 7

• Ri Jun chak k’amom uq’ab’ rech ri jalajojtaq k’asemal: taqanik 6-10

• Ri jun chak k’amom uq’ab’ chech uchajixik ri Capa rech ri Ozono

• Ri jun chak rech ri k’olib’al kech ri amaq’ ri kirik’om kib’ chechtaq ri k’exonem chech ri uwach ri Ulew

• Ri Jun chak ri k’amom uq’ab’ kumal ri amaq’ ri kirik’om kib’ che usachik ri ukamsaxik rachil uchak’ijaxik ri uwach ulew

• Ri jun cha ri k’amom uq’ab’ chech uchajikik ri recheb’al ri uwach ulew chuqe ri kib’antajik ri winaq rachil ri waraliktaq nojib’al

• Ri jun chak ri k’amom uq’ab’ chech uchajixik ri ch’ulujil pa ri plo’ rumal ri mes unik’aj jastaq chik

• Ri jun chak ri k’amom uq’ab’ chech ri ya’talik chech ri ak’al: taqanik 24, 29

• Ri Convención kech ri Tinimit ri kirik’om kib’ chechtaq ri chech ri xoq’olil pa riplo

• Ri uyaik uchob’ik kech ri tinimit ki rik’om kib’ chehc ri ya’talik chikech ri ewaraliktaq tinimit: taqanik 29

• Ri nim uqxanik núm. 37 chech ri unimal ri nim uk’exetajik ri uchach ulew. Ri wokoj rech ri b’anow k’axchech ri ixoq

• Ri uq’axaxik puwi ri ya’talik chikech ri winaq ri ewokoj chu chajixik chuqe chu chakuxik ri ya’talik chikech ri winaq chuqe maj uq’atexik ri ya k’amom uq’ab’ pa ronojel ri uwach ulew

• Ri Resolución 70/1. Uk’exik ri uwach ulew: ri Cholom chak pa ri 2030 chech jun k’iyem ri maj uk’isik: Ri nim rik’oj ib’

• Ri Resolución 48/L23 Ri Ya’talik chikech ri winaq chech jun utzalaj uwach ulew ri kas utz ub’anik chuqe maj uk’isik; ri wokoj chech ri ya’talik chikech ri winaq

• Ri Resolución 48/L22 Ri Ya’talik Chikech ri winaq kachil ri waraliktaq Tinimit: Ri wokoj chech ri Ya’talik Chikech ri Winaq

Taqanik pa uwi’ amaq’z

• Ri Taqana wuj rech ri Amaq’ Ixim Ulew: taqanik 97, 126-128

• Ri taqanik chech ki chajixik ri ak’alab’ kachil ri eq’apojib’: taqanik 62

• Ri taqanik rech uyaik ri nimarem chikech ri ixoqib’: taqanik 16

• Ri taqanik chech ri uchajixik chuqe usuk’umaxik ri k’ache’laj

• Ri taqanik chech ri chikmixik ri jun utzalaj taqaik chech ri Uwach Ulew.

• Ri taqanik rechtaq ri k’ache’laj ri chajitalik

• Ri Taqanik chech ri wokoj rech ri nimarem pa ri Tinimmit chuqe pa ri komon.

• Ri Okib’al rech ri Ja rech Tinimit

• Ri Okib’al chech ri utzwachil

72 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Ri

yatalik chech ri jun uwach ulew

chojchoj, utz ub’anik chuqe ri kuya’ uwach chikech ri q’apojib’taq winaq

Konojel ri winaq ri eq’apojib’ ya’tal chikech kek’ojik pa jun utzalaj uwach ulew ri kas utz ub’anik, chojchoj, maj yab’il ku q’axaj chuqe kuya’ utzwachil, chech ri jalajotaq uwach k’aslemal chuqe jun utzalaj ulew; Chech ri uk’amik’ b’e, etamanik chuqe kexonik, tob’anik chech ri uchajixik ri uwach ulew. Ri ya’talik chech jun utzalajuwach ulew ri qas chojchoj, utz ub’anik chuqe ka tzuq’unijik are rojowxik chech ri ya’talik chikech ri winaq; chuqe kunataj chikech ri amaq’ rech kkik’ysaj etamanik chech ri uchajixik ri uwach ulew, aretaq kb’anik ri taqanik chuqe ri chak ri k’amatal uq’ab’ pa ri taqanik chech ri ya’talik chech ri winaq (Wokoj rech Ri Ya’talik rech uwinaqil Tinamit 2021).

Ri eq’apojib’ sib’alaj nim kb’antajik chech ri uchajixik ri uwach Ulew; rumal ri etamanik, ri k’a’taq jstaq k’olik, ri nimaqtaq etamanik o ri taqanik, ri eq’apojib’ rojowxik kkik’amo’ ronojel ri ketamab’al chu paqchixik ri taqanik chech ri uq’atexik ri kexowem ri katajin kub’an ri uwach ulew chuqe ri uchajixik ri k’achelaj (State of Youth, 2021).

Ya’talik rech jun uwach ulew ch’ojch’oj, utz ub’anik chuquje’ ka tzuqunijik 73
Ri uyaik uchob’ik pakiwi ri eq’apojib’ chuqe ri ya’talik chech jun utzalaj uwach ulew chojchoj, maj yab’ilal ku ya’o chuqe ka tzuk’unijik

Nim uqxanib’al núm. 37 chech ri unimal ri u kopixik ri xin ib’ chech ri k’axk’olal ri ku ya’o ri uk’exonik ri kub’ano ri uwach ulew; Ro wokoj chech ukexik ronojel ri kaxk’olal chech ri ixoq.

• Sib’alaj rojowxik uchakuxik ri ki k’olem ri ak’alab’ chuqe ri eq’apojib’ chech ri uk’isaxik, chuqe ri unimarsaxik, ri y b’anik chuqe ri amaq’el rilik ri chak chuqe ri cholom chak chech ri k’exowem kub’an ri uwach ulew chuqe ri ukopijik ri k’axkolal ri kuya’o, xane maj rilik kb’anik, xane k’o nimaqtaq iloltaq rech ri k’axk’olal ku ya’o pa ri k’aslemal.

• Uyaik ri ki k’olem ri ixoqib’ jauje ri xaq junam kb’an chikech kuk ri achiab’ pataq ri tzijonem chuqe chech ri chakub’al chukopixik ri xib’inik chechtaq ri k’axk’olal chech ri kexonem kub’an ri uwach ulew Pa ri komon, pa ri tinimit, pa ri amaq’ pa ronojel ri uwach ulew rech kekuinik kek’ojik chuqe kata kitzij chech ri ukysaxik ri chakunem, ri taqanik chuqe ri cholom chak chech ri uchipik ri k’axkolal rech ri kexonik kub’an ri uwach ulew chuqe ri uchakuxik. Ri amaq chuqe rojowxik kkik’am uq’ab’ uq’atexik chi ri ak’alab´, chuqe ri ixiqib’ re ajkomon o ri man kipatan rojowxik kk’ojik jun kachil pa wa we chakunem ri.

Ri Resolución 70/1. Ri uk’exik ri uwach ulew: ri cholom chak 2030 chech ri jun nimarem ri maj uk’isik; Nim Wokoj.

• Meta 13.b Umajixik utzukuxik k’ak’taq chakunem che unimarsaxik ri etamab’al chech jun cholom chak chuqe ub’anik chech ri kexonik ku b’an ri uwach ulew pataq ri amaq’ ri maj kichuq’ab’ chuqe ri man enimaqtaj, amaq ri ek’o pataq ri plo’ ri nojimal kewajilik, xane are rojowxik kya unimal kiq’ij ri ixoqib’, ri eq’apojib chuqe ri ekomon ri aj waral chuqe ri maj kipatan.

Ri resolución 48/L22 Ri ya’talik chikech ri winaq chuqe ri ewaraliktaq winaq; wokoj rech ri ya’talik chikech ri winaq.

• Kb’ix cjikech ri amaq’ chuqe chikech ketob’anik chech ri mer kortil chech ri Tob’anel rech ri kuchuj ri tob’anik kech ri Amaq’ ri kirikom kib’ chikech ri ewaralitaq tinimit chuqe knataxik ri unimarsaxik ri tob’anik chikech ri ewaraliktaq tinimit, chuqe ri ixoqib’, ri eq’apojib’ kachil ri ewinaq ri man etzaqat taj ri ajkomon, ri chakunem rech ri etinimit ri ki rikom kib’ rech ri jalajojtaq wokoj chuqe ri ya’talik chuqe ri kexonik ku b’an ri uwach ulew.

74 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Ri ub’anik ri ya’talik che maj jun kq’atenik ri rikowib’ jauje maj wi choj chuqe ri jun wokojib’ sib’alaj rojowxik chech uchakuxik ri saqalaj tzij chech ri ub’anik ri uwach ulew; ri xuya ub’ixik ri b’il rech ri nim ub’anik chech ri ya’talik chech ri uyaik ub’ixik ri chomab’al rech ri jun riqowib’ jauje maj chojinem chuqe ri wokoj.

• Ri chab’al ri kas ktatajik ri ko chech upaqchixik ri statu quo ri kchawik puwi ri chak kb’anik chech ri ub’antajik ri uwach ulew ri kas kilitajik, epetinaq chech ri ewinaq ri kechakunik chech ri komon, chuqe ri ewaraliktaq tinimit, ri eq’apojib’, ri ak’alab’ chuqe ri ekomon ri kirikom ri ukaxk’olal ri kulmatajinaq. (…) Are rojowxik ri rilik aninaqil pa ronojel ri unimal, ri aj’waral chuqe ri ajnajtaq tinimit chech ub’anik chi jachintaq kchakunik chechi echajiltaq ri jun utzilal chech ri ub’anik ri uwach ulew nim kilik chuqe ketoik, chech utoq’axik ri ya’tal chikech chuqe churilik ri kichuqab’ kkib’ano chech ri uwach ulew chuqe chech jun kexonem nim kilwi chuqe ketoik.

Ya’talik rech jun uwach ulew ch’ojch’oj, utz ub’anik chuquje’ ka tzuqunijik 75

Nak’ajem

ruk ri k’achelaj chojchoj utz ub’anik chuqe ktzuq’unijik

chikech ri eq’apojib’ rech ri Ixim Ulew

Ri Ixim Ulew kojalajotaq uwach k’aslemal ruk, pa ri junab’ 2010 xya ub’ixik chi jun amaq’ ri sib’alaj k’i kiwach awajib’ ek’olik chuquje jalajojtaq uwach ri q’ayes rahil ri che’, jewa kb’ij ri jun ilb’al chech ri jalajotaq k’aslemal. Ri ENCOVI 2014 xub’ij chi ri 77.8% kech ri winaq ko sib’alaj ja’ kuk.

Pa ri 2021 ri Wokoj Ioltaq rech ri Uwach Ulew chuqe ri K’ach’elaj –MARN- xi chakuj cholom chak kuk ri eq’apojib’ (Nim ajtzib’ rech cholom chak rech ri k’amalb’e rech ri amaq’–SEGEPLAN-, 2022). Chech ri junab’ ri xub’ano jun cholom chak kuk ek’amaltaq b’e rech ri k’achelaj rech ri kawinaq keb’ nimaqtaq tinimit rech ri amaq’ kekojik pa jun etamanik, chuqe chakunem rech uchajixik, rilik chuqe usukumaxik ri k’ach’elaj chuqe ri kilik ri che’. Kkichakuj uchojchob’exik ri kachelaj, uresaxik ri itzeltaq q’ayes chuqe ri utikik ri che’ kachil ajchakib’ rechtaq ri tinimit (Ri Iloltaq rech ri uwach Ulew Rachil ri K’achelaj –MARN-, 2021). Ri cholom chak ri echajiltaq k’achelaj jun taqanik rech etamanik ri ukamom uq’ab’ rumal ri MARN ya’tal chikech ajtijoxelab’ rech ri alajtaq etamanik rech kketamaj chuqe kekojik chuqe kketamaj uchajixik ri kachelaj rech ri amaq’, jachane ri uq’atexik ri ch’uluj pa ri uwach ulew. Ri chakunem chech ri amaq’ ri etamanik chech ri uwach ulew rech ri taqanik rech ri etamanik rech ri uwach ulew (Ri Iloltaq rech ri uwach Ulew Rachil ri K’achelaj –MARN-, 2021).

Are chi ka ya’ u b’ixikal le choq’ab’ ku ban le MARN kuk’ altomab’ ab’omab’: https://www.marn.gob.gt/noticias/Notas/MARN_ grada_a_750_jvenes_como_guardianes_ecologicos o escanea el código QR con tu celular →

76 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq
Unimal ri jun chak k’amom uq’ab’ chech ri taqanik

Unimal ri jun chak k’amom uq’ab’ chech ri taqanik

Taqnik

Rikow ib’ chu q’atexik ri k’axk’olal chuqe ri banowtaq kax ri oq’eb’al, ri man ya’taltaj chikech ri winaq o ri man kaye’tal taj.

Ri ub’aniki ri Rikow ib’ chu q’atexik ri k’axk’olal chuqe ri banowtaq kax ri oq’eb’al, ri man ya’taltaj chikech ri winaq o ri man kayetal taj.

Ri chak k’amom uq’ab’ rech ri ya’talik chikech ri komon chuqe chech ri kamik ub’e.

Ri chak k’amom uq’ab’ rech ri ukysik ronojel ri kaxkolal chech ri ixoq.

Ri chak k’amom uq’ab’ rech ronojel ri uwach ulew chech ri uchupik ronojel ri kaxk’olal chech ri petib’al.

Ri chak ri k’amom uq’ab’ rech ri ya’talik chech ri mer kortil, ri komon chuqe ri ki b’antajik.

Ri chak k’amom uq’ab’ rech ronojel ri uwach ulew chech ri chajinik rech ri ya’talik chikech ri ajchakib’ chuqe ri ekachalal.

Q’ij ri b’anatalik, q’ij rech ri unuk’ik (a), rech ri uternexik (b)

CAT Job’ rech ri nab’e ik’ junab’ 1990 (a)

CAT-OP B’elejeb’ rech ri waqib’ ik’, junab’ 2008

CCPR Job’ rech ri ik’ job’ 1992 (a)

CEDAW Kab’lajuj rech ri wajxaqib’ ik rech ri junab’ 1982

CERD Waqxajlajuj rech ri nab’e ik’ rech ri junab’ 1983

CESCR B’elejlajuj rech ri job’ ik’ rech ri junab’ 1988 (a)

CMW Kajlajuj rech ri job’ ik’, rech ri junab’ 2003.

78 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Taqnik

Ri chak kamom uq’ab’ rech ri ya’talik chikech ri ak’al

Ri ub’aniki ri Rikow ib’ chu rilik ri Ya’talik chech ri ak’al chuqe chech kaxk’olal xkirik ri ak’alab’ Pa ri choj

Q’ij ri b’anatalik, q’ij rech ri u nuk’ik (a). rech ri u ternexik (b)

CRC Waqib’ rech ri waqib’ ik’ rech ri junab’ 1990

CRC-OP-AC B’elejeb’ rech ri job’ ik’ rech ri junab’ 2022

Ri ub’aniki ri Rikow ib’ rech ri ya’talik chech ri ak’al chirij ri uk’ayixik ri ak’al, ri kitakik chech ri ek’elenik o ri ukojik ri ki wachib’al ri ak’alab’ chech ri ek’elenik

Ri chak k’amon uq’ab’ rech ri

Ya’talik chikech ri winaq ri man etzaq’at taj

CRC-OP-SC B’elejeb’ rech ri job’ ik’. Rech junab’ 2002

CRPD Wuqub’ q’ij rech ri ik’ kajib’ rech ri ju-nab’ 2009

*Jawi’ ka riq wi: https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/TreatyBodyExternal/Treaty.aspx?Lang=sp

79

Jauje xesax wi ronojel ri k’o pa we wuj ri

Asamblea General de las Naciones Unidas. (2007). Declaración de las Naciones Unidas sobre los derechos de los pueblos indígenas. Naciones Unidas.

Asamblea General de las Naciones Unidas. (2008). A/Res/62/126 Políticas y programas relativos a la juventud: la juventud en la economía mundial - Fomento de la Participación de los jóvenes en el desarrollo social y económico. Naciones Unidas.

Asamblea General de las Naciones Unidas. (2015). A/RES/70/1 Transformar nuestro mundo: La Agenda 2030 para el desarrollo sostenible. Naciones Unidas.

Asamblea General de las Naciones Unidas. (2016). A/RES/70/127 Políticas y Programas Relativos a la Juventud. Naciones Unidas.

Asamblea General de las Naciones Unidas. (N.D.). Agenda 2030: Estrategia de las Naciones Unidas para la Juventud. Naciones Unidas.

Azurdia, M., Hernández, J. P., & Duarte, G. (2021). Empleo: Otra Deuda Para la Población LGBTIQ+. Policy Brief. Visibles.

Clément Nyaletsossi Voulé. (2021). A/76/222 El ejercicio de los derechos a la libertad de reunión pacífica y de asociación es fundamental para la promoción de la justicia climática, Informe del Relator Especial sobre los derechos a la libertad de reunión pacífica y de asociación. Naciones Unidas.

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (1997). Observación general Nº 7 El derecho a una vivienda adecuada . Naciones Unidas.

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (1999). E/C.12/1999/10

Observación general No.13 Aplicación del Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Cutlurales. Derecho a la Educación. Naciones Unidas.

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (2000). E/C.12/2000/4

Observación general Nº 14 El derecho al disfrute del más alto nivel posible de salud (artículo 12 del Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Culturales). Naciones Unidas.

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (2006). E/C.12/GC/18

Observación General No.18 Artículo 6 del Pacto Internacional de Derecho Económicos, Sociales y Culturales. Naciones Unidas.

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (2016). E/C.12/GC/22 Observación general núm. 22 (2016), relativa al derecho a la salud sexual y reproductiva (artículo 12 del Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Culturales). Naciones Unidas.

82 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Comite de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (2016). Observación General No. 23 sobre el derecho a condiciones de trabajo equitativas y satisfactorias. Naciones Unidas.

Comité de los Derechos del Niño. (2013). CRC/C/GC/15 Observación General No. 15: El derecho del niño al disfrute del más alto nivel posible de salud . Naciones Unidas.

Comité de los Derechos del Niño. (2016). CRC/C/GC/20 Observación general núm. 20 (2016) sobre la efectividad de los derechos del niño durante la adolescencia. Naciones Unidas.

Comité para la Eliminación de la Discriminación contra la Mujer. (2017). CEDAW/C/ GC/36 Recomendación general núm. 36 sobre el derecho de las niñas y las mujeres a la educación. Naciones Unidas.

Comité para la Eliminación de la Discriminación contra la Mujer. (2018). CEDAW/C/ GC/37 Recomendación general núm. 37 (2018) sobre las dimensiones de género de la reducción del riesgo de desastres en el contexto del cambio climático. Naciones Unidas.

Comité para la Eliminación de la Discriminación contra la Mujer. (s.f.). Recomendación general no. 35 sobre la violencia por razón de género contra la mujer, por la que se actualiza la recomendación general num. 19. Naciones Unidas.

Comité Sobre los Derechos de las Personas con Discapacidad. (2017). Observación general núm. 5 sobre el derecho a vivir de forma independiente y a ser incluido en la comunidad. Naciones Unidas.

CONADI, INE. (2016). Encuesta Nacional de Discapacidad. Guatemala: CONADI.

CONJUVE. (2021). Derechos de las jóvenes en Guatemala. Guatemala: CONJUVE.

CONJUVE. (2021). Impacto de la seguridad en las juventudes. CONJUVE.

CONJUVE. (2021). Participación, un derecho para las juventudes. Guatemala: CONJUVE.

CONJUVE. (N.D.). Remesas y Juventud: Día Internacional de las Remesas Familiares. Guatemala: CONJUVE.

CONJUVE, UNFPA. (2020). Documento Analítico de las Juventudes en Guatemala . UNFPA.

Consejo de Derechos Humanos. (2017). A/HRC/RES/35/14 La Juventud y los

83

Derechos Humanos. Naciones Unidas.

Consejo de Derechos Humanos. (2021). A/HRC/RES/48/13 El derecho humano a un medio ambiente limpio, saludable y sostenible. Naciones Unidas.

Consejo de Derechos Humanos. (2021). Resolución 48/L22 Los Derechos Humanos y los Pueblos Indígenas. Naciones Unidas.

Consejo de Derechos Humanos. (2021). Resolución 48/L23 El derecho humano a un medio ambiente limpio, saludable y sostenible; Consejo de Derechos Humanos. Naciones Unidas.

Consejo de Derechos Humanos. (2021). Resolución 48/L26 Consecuencias de la Pandemia COVID-19 en los derechos humanos de la juventud. Naciones Unidas.

Consejo de Seguridad. (2015). S/2020/167 Resolución 2250 La juventud y la paz y la seguridad. Naciones Unidas.

Consejo de Seguridad. (2018). S/RES/2419 Resolución 2419. Naciones Unidas.

Consejo de Seguridad. (2020). S/RES/2535 (2020) Resolución 2535. Naciones Unidas.

Día Internacional de la Juventud. (22 de noviembre de 2021). Obtenido de https:// www.un.org/es/observances/youth-day

Duarte, G., Aguilar, A., Batres, M., & Lanz, A. (2020). Violencias contra la población LGBTIQ+: Vivencias y dinámicas que la sostienen. Guatemala: Visibles.

Experto Independiente sobre Proteción contra la Violencia y Discriminación Basadas en la Orientación Sexual e Identidad de Género. (s.f.). Report On Socio-Cultural And Economic Inclusion. Naciones Unidas.

Fondo de Población de las Naciones Unidas. (2019). 165 Millones de Razones.

Forst, M. (2018). A/73/215 Situación de los Defensores de Derechos Humanos. Naciones Unidas.

Grupo de Trabajo sobre Examen Periódico Universal. (2018). Informe del Grupo de Trabajo Sobre el Examen Periódico Universal a Guatemala. Naciones Unidas.

Instituto Nacional de Estadística . (s.f.). Registro de Denuncias sobre Violencia Intrafamiliar 2008-2018. INE.

Instituto Nacional de Estadística. (2018). XII Censo de población y VII de Vivienda.

84 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq

Jilani, H. (2007). A/62/225 Los defensores de los derechos humanos, informe de la Representante Especial sobre la situación de los defensores de derechos humanos. Naciones Unidas.

MAGA. (2021). Informe de daños ocasionados por las depresiones tropicales ETA e IOTA y análisis de las principales variaciones de precios en mercados mayoristas. Guatemala.

MINEDUC, SESAN, INE. (2015). Cuarto Censo Nacional de Talla Informe Final. Guatemala: SESAN.

Ministerio de Agricultura, Ganadería y Alimentación -MAGA-. (2017). Estrategia para la juventud rural. Guatemala: MAGA.

Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales -MARN-. (13 de Enero de 2021). Jóvenes se preparan para la protección de los recursos naturales. Obtenido de Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales: https://www. marn.gob.gt/s/dsolidos/noticias/notas/Jvenes_se_preparan_para_la_ proteccin_de_los_recursos_naturales

Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales -MARN-. (22 de Julio de 2021). Servidores cívicos del MARN contribuyen con la protección del medio ambiente. Obtenido de Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales: https://www.marn.gob.gt/noticias/actualidad/Servidores_cvicos_del_ MARN_contribuyen_con_la_proteccin_del_medio_ambiente

Ministerio de Educación. (08 de febrero de 2022). Programa Modalidades Flexibles. Obtenido de Ministerio de Educación, Gobierno de Guatemala: https://digeex.mineduc.gob.gt/digeex/programamodalidades-flexibles-para-la-educacion-media/

Ministerio de Trabajo y Previsión Social. (2017). Programa Nacional de Empleo Digno 2017-2032 Crecimiento Económico Sostenido, Inclusivo y Sostenible. . Guatemala: Ministerio de Trabajo y Previsión Social.

Naciones Unidas. (1995). Declaración y Plataforma de Acción de Beijing Declaración Política. UNWomen.

Naciones Unidas. (2007). Principios sobre la Aplicación de la Legislación Internacional de Derechos Humanos en Relación con la Orientación Sexual y la Identidad de Género. Naciones Unidas.

85

Naciones Unidas. (10 de febrero de 2022). Oficina del Enviado del Secretario General para la Juventud. Obtenido de Conozca al Enviado: https:// www.un.org/youthenvoy/es/conozca-al-enviado/

Oficina de la Enviada del Secretario General de Naciones Unidas para la Juventud. (2021). Reporte Global Sobre Protección a las Personas Jóvenes en el Espacio Cívico. Naciones Unidas.

Oficina del Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos. (2018). A/HRC/39/33 La Juventud y los Derechos Humanos. Naciones Unidas.

Oficina del Alto Comisionado de Naciones Unidas Para los Derechos Humanos. (2016). Comentario a la Declaración Sobre el Derecho y el deber de los individuos, los grupos y las instituciones de promover y proteger los derechos humanos. Naciones Unidas.

Organismo Indígena Naleb´. (2019). Quinta Misión Indígena de Observación Electoral: informe final. Organismo Indígena Naleb’.

Relator Especial de Naciones Unidas sobre el Derecho a la Educación. (s.f.). A/65/152 Informe del Relator Especial de Naciones Unidas al Consejo de Derechos Humanos sobre el Derecho Humano a la Educación.

Salvioli, F. (2018). A/73/336 Promoción de la verdad, la justicia, la reparación y las garantías de no repetición**. Naciones Unidas.

Secretaria General de Planificación y Programación de la Presidencia -SEGEPLAN-. (2022). Informe General de la República 2021. Guatemala.

Secretaría Presidencial de la Mujer -SEPREM-. (2009). Política Nacional de Promoción y Desarrollo Integral de las Mujeres y Plan de Equidad de Oportunidades 2008-2023. Guatemala: Secretaría Presidencial de la Mujer.

State of Youth. (29 de noviembre de 2021). Obtenido de https://stateofyouth.org/

UNFPA. (2018). Normalización y Silencio. Guatemala.

United Nations. (s.f.). ¿Quiénes son los jóvenes? . Obtenido de Global Issues: https://www.un.org/es/global-issues/youth

86 Chakub’al rech ujab’uxik ri taqanik kech q’apojib’ taq winaq
87

Oficina del Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos

4 ave. 12-48 zona 10, Ciudad de Guatemala, Guatemala Tel. 2382-3400

www.oacnudh.org.gt | ohchr-guatemala@un.org

@oacnudh_GT

@OACNUDHGuatemala

Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.