Makb’il ti’j chik’b’ab’il tnak’un tib’ tib’aj kyoklen qe ku’xin ex q’apoj (DDHH jóvenes - Mam)

Juventudes Nab’il: prom ov iendo la par ticipación y la paz

Mam

Makb’il ti’j

chik’b’ab’il tnak’un

tib’ tib’aj kyoklen qe ku’xin ex q’apoj

Makb’il ti’j chik’b’ab’il tnak’un tib’ tib’aj kyoklen qe ku’xin ex q’apoj

Cómo citar este documento: Oficina del Alto Comisionado de Naciones Unidas para los Derechos Humanos (OACNUDH), Fondo de Población de Naciones Unidas (UNFPA) y Consejo Nacional de la Juventud (CONJUVE). Herramienta para la promoción de los derechos humanos de las personas jóvenes. Guatemala, 2022.

Chik’b’ab’il

Ku’xin ex Q’apoj b’ix Kyoklen qe Xjal

Nchajb’lan qe kyoklen qe xjal ex qe ku’xin tuj Nitz Tam

Q’amalte Juynlax t-txilen qa ku’xin ex q’apoj b’ix toklen xnaq’tzb’il

Neqayb’il te xnaq’tzb’il b’ix qe ku’xin ex q’apoj tuj Paxil

Toklen

tuj kyanq’ib’il qe ku’xin ex q’apoj

Q’amal b’ix kolil te kyoklen qe xu’j ex qe tal txin

Neqayb’il ti’j txilen t’anil kyanq’ib’il ex kyeqe kuxin ex q’apoj te Paxil

Kyoklen qe xjal ku’xin ex q’apoj tuj qe kyaq’in

Q’amalte Juynlax t-txilen qa ku’xin ex q’apoj b’ix toklen xnaq’tzb’il

Neqayb’il kye qe aq’anal ku’xin ex q’apoj te Nintz Tnam Paxil

Kyoklen qe tb’anil neb’eb’il kye qe ku’xin ex q’apoj

Q’amalte Juynlax t-txilen qa ku’xin ex q’apoj b’ix toklen ti’j qe neb’eb’il

Neqayb’il ti’j tb’anil kyneb’eb’il xjal b’ix ku’xin ex q’apoj tuj tnam Paxil

Q’il

Aj

Q’amalte Juynlax t-txilen qa ku’xin ex q’apoj b’ix aj kyoklen qe ku’xin ex q’apoj tu’n kyb’et jachat tum

Neqayb’il ti’j tb’anil kyneb’eb’il xjal b’ix ku’xin ex q’apoj tuj tnam Paxil

Kyoklen tb’anil kib’il kye qe xjal ku’xin ex q’apoj

Q’amab’ilte juylax kyoklen qe ku’xi’n ex q’apoj b’ix kyoklen ti’j kyaqil

Neqayb’il te jun juntb’il te xjal b’ix qe ku’xin ex q’apoj tuj Paxil

te tichaq kyi’j ku’xin b’ix kyoklen te jun twitz tx’otx’ saq, b’a’nxix tzyub’ilte

saqx, tb’a’n il, ex tzyub’il te qe xjal

te tichaq kyi’j ku’xan b’ix kyoklen te jun twitz tx’otx’ saq, b’a’nxix tzyub’ilte

tx’otx’ saqx, tb’a’nil, ex tzyub’il te qe xjal ku’xin ex q’apoj

Chik’b’ab’il

A jun tb’anil aq’untll lu’ kyi’j qe ku’xin ex q’apoj, qe chemb’il kye qe ku’xin, ex qe juntb’il qe xnaq’zanjs; iktzan kye qe nchi o’nin tu’n tok tipumal kyoklen qe xjal kyi’jxixpe qe ku’xin Twitz Paxil. Ntzaj chik’b’a’n qe jun tb’utx’ ti’j tzan tu’n tok q’ot tipumal kyoklen qe xjal. Ma’ tz’ok ju’nin qe ximb’entz tu’n tok te junx sch’ibilte kyib’aj qe kyoklen qe ku’xin ex q’apoj tuj amb’il ja’l, qe kawb’il ntzaj kyq’o’n tipumal tu’n taq’net, ex at qe yek’b’il tzan to’ tuj amb’il ja’l, qe aq’untl nchi o’nin tu’n telpin kawb’il twitz. At aq’untll mati’j kyu’n oxe chemb’il aj at junb’il ti’j kyaq’un tib’aj nab’il kye qe kyoklen qe ku’xin ex q’apoj.

Ma tz’ok q’ot tajlal aj taq’il aqu’ntl tuj qe u’j b’inchamaj kyu’n qe, Jyol ximb’itz ex kupib’il tumelal ximb’itz CONJUVE tuj ab’qi’ 2021 tuj Kawb’il ti’j qe tb’anil jak b’ant, tu’n tokx xet b’ix aj mya’ b’an tkub’ b’inchet, tib’aj qe kyoklen qe ku’ixin ex q’apoj, b’ix tu’n tb’chet taq’in tipumal Tman Paxil. Aj txaq u’j ximb’il ti’j: ku’xin ex q’apoj te Tnam Paxil ma tzan b’inchan Tu’n CONJUVE b’ix UNFPA tuj ab’q’i 2020, a jun tumelal ntzaj tq’ama’n tib’aj taljal kye qe ku’xin Twitz Tnam Paxil. Aj OACNUDH a q’amalte alkyeqe amb’il ma kyaj b’ant tib’aj toklen qe xjal tuj kyaqil twitz tx’otx’, ajuntl kil te tzan junjun k’loj ku’xin, q’ol jun nab’il, ximb’itx, b’ix kyiwsal te.

Tuj Tnejil Taqaj: Ku’xin ex Q’apoj ti’j Toklen Xjal ntzaj tq’ama’n tib’aj nok tki’n kyib’aj qe ku’xin a q’amalte alkyeqe Amb’il ma kyaj b’ant tib’aj Toklen qe Xjal tuj Kyaqil Twitz Tx’otx’ b’ix junx toklen qe xjal ex minti´ ik’b’il, tu’n tzan tlaj tu’n tok q’ot tipumal qe ku’xin ex q’apoj tzajna b’ant tuj Amb’il Tib’aj Kyoklen qe Xjal. Qa nti’tzan jun u’j b’anin tib’aj kyoklen qe ku’xin ex q’a´poj, atzan til aq’untll nb’ant ti’j tx’olb’ab’ilte aj u’j Toklen qe Xjal tuj

Kyaqil Twitz Tx’otx’, tu’ntzan taq’net aj u’j tu’n tkolin kyi’j qe ku’xin nb’aj jun mya’ b’a’n kyi’j tuj anq’ib’il.

Tuj Tkab’in Taqaj: Aq’untll tib’aj Toklen qe Xjal ex kyoklen qe ku’xin ex q’apoj tuj Nintz Tnam Paxil, nyolin ti’j wuq toklen qe xjal. Teylex te jun tzajna tuj q’amalte alkyeqe amb’il ma kyaj b’ant tib’aj Toklen qe Xjal tuj Kyaqil Twitz Tx’otx’ ex tuj qe ja tum nchi b’ant kawb’il. Tu’n tzan txi’ qe’ tnejil, atzan nxi’kit jun tb’anil ximb’itz, tu’n txi’ jiqnet b’ix mo tu’n tkupet tu’n tzan txi’ q’ot jun tumelal nab’il kyi’j qe ku’xin, ax ikx tu’n tok q’ot tipumal qe q’apoj, kye qe ku’xin anq’ilxix te junjun tnam, qe ku’xin at tzakxb’il tok kyi’j b’i’xtaq kyul itz’j ax ikx kye ku’xin ex q’apoj nchex ky-xol me’ , ax ajun qe ku’xin LGBTI. Tu’n tzan tjapan b’aj, at jun tajlal b’ix yek’b’il kyi’j qe k’loj aq’untll, qe chemb’il nchi o’nin jun ti’j aylex kyoklen qe xjal tuj Tanmi Paxil. Ti’j aq’untll lu’ tzajna jun txol tajlal kyi’j qe tuj qe u’j tz’b’an maj qe a’wb’il tuj te Nintz Tnam Paxil.

A jun tb’anil aq’untll lu’, o b’aj b’incha’n b’ix tzaj q’o’n amb’il tu’n tex chik’b’et kyu’n qe ku’xin elni kyniky’ ti’j xnaq’tzb’il, ax ikx a jun qe ku’xin te tuj qe chemb’il, ex qe xnaq’tzanjs chmon kyib’ qe xu’j b’ix qe xinaq, qe ku’xin ex q’apoj te qtanmi qxjalil, qe ku’xin at tzaksb’il tok kyi’j b’i’xtaq kyul itz’j b’ix qe k’loj te LGBTI. Nxi’ q’ot chjonte b’ix tuk’ amb’il ntzaj kyq’o’n ti’j chik’b’ail ti’j kyoklen qe xjal ku’xin ex q’apoj.

Alba Verónica Yacabalquiej Salanic

Astrid Johary Coyoy García

Edgar Benjamín Salazar Peralta

Welinton Daniel Osorio Ticurú

Luis Daniel Molina

Evelyn Marlene Ruíz

Romeo Alejandro Méndez Zuñiga

Andrés Ernesto García Flores

Bryan A. Sawerbrey

Juan Menjivar

Liza María Noriega Flores

Iraydis Virgilia Cardona Valle

Kevin David Agustín Bin

Makb’il ti’j chik’b’ab’il tnak’un tib’ tib’aj kyoklen qe ku’xin ex q’apoj

Ku’xin ex Q’apoj b’ix Kyoklen qe Xjal

Ku’xin ex Q’apoj b’ix Kyoklen qe Xjal

Ku’xin ex q’apoj a jun pak’ kyanq’ib’il aj jatum kyu’nxqe kyximb’itz te juntl, ex jatujm tu’n tel kypan kyib’ te juntl, a jun kol kok’xnaj b’ix tuk’ nim kolan. Ex nya tuj k’lojan, te kyab’ q’iyal, tu’n tlaj qe pi an anq’ib’al junylax kyxilen ti’j pwaq, ti’j tu’n tjaw kyi’n twitz ex kye qe maqja nchaq’nan, aj meltz’ub’il nb’aj tuj nimchaq paq amb’il ex tuj ten tichaq kolil kyi’jqe”. Tu’ntzan tlaj nti’ jun tumlal yol “ku’xin ex q’apoj” aj Nintz Tnam Kyju’nan Kyib’ najb’lan malb’il kyu’n te kyab’q’iyal te jwe’ laj (15) tu’n tponb’aj te winqan kyaj (24) kyab’q’iyal te malb’il, attzan maj najb’lan kyu’n te laj (10) tu’n tponb’ajb’aj te jun k’al kyaj (24), bix atqa juntl najb’lan kyunqe te jwe’ laj (15) tu’n tponb’aj b’aj te winqan b’elaj (29) b’ix te b’elaj laj (19) tu’n tponb’ajb’aj te winqan b’elaj (29) (Tuj tja Xjal te Kil Aq’untll te Nintz Tnam Kyju’nan Kyib’ te Kyoklen qe Xjal, 2008). Aj q’ol tajlal Nintz Tnam Kyju’nan Kyib’ nokx kyxo’n qe yol ti’j t-xilen qe ku’xin ex q’apoj aj ki’n kyunqe tnam, iktzan te qtanmi Paxil te kyab’q’iyal ox laj (13) b’ix tu’n tponb’aj te jun k’al laj (30) (CONJUVE, UNFPA, 2020).

Aj qe tnam te jachaq tuma, o’kx jak ten tb’antil, kwentb’il, junt’b’il, tnachil nb’aj ti’j tx’otx’, b’ix meltz’ub’il te kyipumal qe xjal tu’ntzan tok kjunan kyib’ que ku’xin ex q’apoj, tu’n kykin ex kykolin ti’j kye kyxilen tu’n tjaw kyi’n kyipan b’ix meltz’ub’il te kyximb’itz. (Nintz Chemb’il te Nintz Tnam Kyju’nan Kyib’, N,D.) tu’ntzantlaj at malb’il kyu’n, tu’n tmeltz’aj kyxel, q’amalte tu’n tok kyjunan kyib’ tuk’ qe k’loj xjal te tnam b’ix b’inchal kye malb’il ex tu’n tb’ant jun aq’untl tu’n kxe yek’an qa ku’xin ex q’apoj (Tuj Tja Xjal te Kil Aq’untl te Nintz Tnam Kyju’nan Kyib’ ti’j Kyoklen Xjal, 2018) Tu’n tponb’aj, il ti’j tu’n txi’ q’amet kyeqe ku’xin ex q’apoj tichaq kyxilen, tu’n tmeltz’aj kyximb’itz, b’ix tumelal tu’n txi’ q’amet kyoklen tu’n tzan tjaw kyi’n kyipan. tu’ntzantlaj ajo tzajal q’o’n kypwaq jun onb’il te kyaqil tnam.

Il ti’j tu’n txi’ q’amet kyeqe ku’xin ex q’apoj tichaj kyxilen, tu’n tmeltz’aj kyximb’itz, b’ix tumelal tu’n txi’ q’amet kyoklen tu’n tzan tjaw kyi’n kyipan.

Qe xjal ku’xin ex q’apoj tuj kyaqil tnam nchiky’ tuj nim malb’il te tipumal kyxilen ku’xin ex q’apoj b’ix kyoklen, npon ti’j aj qe ku’xin ex q’apoj niky’ moyb’il kyij tu’n tlaj kyab’q’iyal tu’n tzan tlaj il ti’j tu’n txi’ q’ament kyoklen tu’n tok kjunan kyib, tu’n kyxi’ tuj xnaq’tzb’il, tu’n kyaq’nan tuj tb’anilxix, tu’n t-ten jun kyja, tu’n t-ten jun tb’anil anq’ib’il te kyxumlal, b’ix tu’n ky-yolin ikytzan kye kyximb’itz (tokx aj tu’n kyxi’ aq’nal te kwental te tnam) (Tuj Tja Xjal te Kil Aq’untl te Nintz Tnam Kyju’nan Kyib’ tib’aj Kyoklen Xjal, 2018), aj ja ntxi t-saman tuk’ Tz’pbil kilte matij kye qe ku’xin ex q’apoj aj u’j te 2021 aj qe nimchaq ta’w niky’ kyi’j tu’ntlaj nti’ nim tumelal kypwaq tu’n kykolin kyib’ ok tok q’o’n tnachil kyi’j te kyoklen (Tuj ja xi’ lajo’n tu’n Tz’ib’il Kilte Matij te Nintz Tnam Kyju’nan Kyib’ kyi’j Ku’xin ex Q’apoj, 2021).

Te kyab’q’iyal nchi b’aj moyanqa tu’j nim tumel. Aj moyb’il kye qe ku’xin ntaq’ nim qe yajb’il ok kyaq’nanqe. Aj kyxolqe ku’xin ex q’apoj at nim moyb’il kyi’jqe nche’x tuj junt tnam jyol te kyaq’an, aj qe q’il twitz tajlal de tnam, qe ku’xin ex q’apoj aj at jun ky-yab’ tok. (Tuj Tja Xjal te Kil Aq’untl te Nintz Tnam Kyju’nan Kyib’ ti’j Kyoklen Xjal, 2018). Aj qe ku’xin ex q’apoj nchi jyon te kyxilen b’ix nchi qanan ti’j meltzub’alte qe yol, b’ix tu’n tlet jun kyaq’an tb’anil tu’ntzan txi’ q’ot tipumal que tichaq meltzub’ilte te tnam, ti’jtzan ajo nti’ nokx xo’n kychemb’il b’ix nti’ ntzaj q’o’n amb’il kye tu’n tb’ant ti’chaq kyu’n. Iltzan ti’j tu’n tok q’ot naj il ti’j tu’n kykolin, tu’n kyb’et ti’j nimkax ximb’itz b’ix tu’n kyok q’ot tipumal tu’n tkupet ti’j jun nab’il tuj txolilxix tuj kyaqil amb’il (Tuj Tja Xjal te Kil Aq’untl te Nintz Tnam Kyju’nan Kyib’ ti’j Kyoklen Xjal, 2018).

Aj aq’unt kye qa ku’xan es q’apoj il ti’j tu’n kyxi’ ki’n kyunqe K’loj kye qe Tnam Kyju’nan kyib’, ex Aj Tz’ib’il te Nintz Tnam nqanan onb’il te kyaqil tu’n kye kit que kolb’il kye ku’xan ex q’apoj (Tuj tja Xjal te Kil Aq’untll te Nintz Tnam Kyju’nan Kyib’ te Kyoklen qe Xjal, 2018). Aj ja’ te q’amal Aj tz’ib’al te Nint Tnam kye que ku’xan ex q’apoj naq’nan tu’n kyb’et b’ix tu’n kyokx tuj aq’unt te qe Nintz Tnam te meltz’ub’il junt’b’al, qe kyoklen qe xjal, juntb’al b’ix kwentb’al, ex aq’unt nb’ant kyun xjal. Aj t-xel b’ix o’nal te Aj tz’ib’il te Nintz Tnam aj samab’il te qe ku’xan nq’ament tu’n tij malb’il te Nintz Tnam tuk’ o’nb’il te Chemb’il te q’il tajlal, qe wixan, qe tnam, qe juntb’al kye ku’xan ex q’apoj, ex qe at kytza’j te q’amal tqanil tu’j qe k’uxb’al (Tnam Kyju’nan Kyib’, 2022).

Con una población joven que asciende a 1.800 millones, en el mundo hay más personas jóvenes que nunca, y esto presenta oportunidades de progreso social y económico. Las y los jóvenes entre 15 y 24 años constituyen el 16% de la población mundial (United Nations, s.f.).

Tuj Paxil, 2021 ikytzan txolb’ab’il te Jaxnaq´tzb’il te Q’il Tajlal, at 6.076,075 aj tyek’b’il te jun k’al jwe’laj tajlal kyaqil tb’inchb’ab’ilte tuk’tzan 6,0 millones tb’inchb’ab’il te tu’n tb’aj najset kyeqa ku’xan (Jaxnaq´tzb’il te Q’il Tajlal, 2018).

6.076,075 jóvenes en Guatemala *

35% *

*En 2021, según datos del Instituto Nacional de Estadística. (Instituto Nacional de Estadística, 2018).

Ikytzan ten jun meltz’ub’il jun k’loj xjak tu’n kyaq’nan, aj nku’tz jun mojb’ab’il, tu’n ju’njun xjal te tab’q’iyal tu’n taq’nan, niky’ax xjal me inti’ ali’j tu’n t-xi’ qe’ kyk’u’j aj tz’ajs te jwe’ laj ab’q’i b’ix matij te ox k’al jwe’ ab’q’i , Paxil niky’ tuj niky’kax, tumlal aj ntzaj q’o’n tu’n niky’kax b’inchab’il te tajlal. Aj plaj matij te k’loj xjal te kyab’q’iyal te aq’untl kyu’n ku’xan, aj kyja’x ktel nim ab’q’i, il ti’j jun axax tu’n tel tniky ti’j aj jun najsab’ilte kxol qa ku’xan tuj jun xnaq’tzb’il, b’a’n anq’ib’il, b’a’n qxumlal b’ix poq’chal, jun aq’unt b’a’nxix, mojtzab’il, kwentb’il kyi’j ku’xan, b’ix jun juntb’al kyi’j qa k’wal nuchx b’ix to’yanqa, jun kolb’il b’ix jun anq’ib’il te ku’xan kyeyax.

Aj qa pe’ky te Tnam kye qe ku’xan (PNJ), atzan jun malb’il aj nxi’ tx’olb’an ch’in, noqaxtok, b’ix matij jun sky’iran b’ix jun txolal te tnamn ti’j, aq’untl b’ix najsab’ilte tuj Tanmi Paxil kye qa ku’xan, tu’ntzan tzyet tnam kye ku’xan kye jun txolal tu’n klaq’e’ te jun tb’anil kib’ilte, b’ix jun tb’inchal jun tb’eyal te jun pab’il kye xjal tuk’ puwaq. Aj Ja de B’inchal Tb’anil Kyxol qe Xjal (MIDES), tuk’ Chemb’il te Nintz Tnam kyeqe Ku´xan. (CONJUVE) tuk’ jun tuk’al aj nelxax tniky ti’j kyaqil aj Tz’ib’il Kilte Matij te Nintz Tnam Kyju’nan Kyib’ te Wi’xin te Nitz Tnam (SEGEPLAN) o chaq’nan te jun ak’aj aj pe’ky te Tnam Kye qe Ku’xan ex Q’apoj, 2022-2032. Atzan jun ak’aj yukxb’il tuj iktzan t-xilen tanejal, Ax ikytzan aj qa njatz tk’u’ja ti’j tu’n tjaw ti’na jun txolal b’ix jun ontb’il te 900 ku’xan b’ix junk’al b’elaj (29) chemb’il te qtanmi. Ax nok tju’nan tib’ tuk’ Sistema Nacional de Planificación, b’ix at xax k’ub’il te Chemb’il te Nintz Tnam te Jun Tb’anil; K’atun Qtanmi Paxil 2032, aj jun jun el tajlal 2030 tuj Jun Tb’anil Tzyub’ilte b’ix tuk’ax pe’ky te kyaqil Tnam te Wixin 2020 - 2024.

Aj PNJ 2022- 2032 o tz’ok tz’ajsa’n aj jun spiky’an kyi’j kawb’il b’ix kolil kyi’j xjal b’ix nxi’ txolb’a’n aj jun tqeb’il jun mojb’il kye jun k’loj xjal, aj niky’kax nb’ant tu jun k’loj xjal b’ix niky’kax qa k’loj xjal nxi’ tq’o’n twi’ ti’j qaq jak’ulte.

1. Jun kwentb’il aj nok jun tnachil kyi’j xjal b’ix mo moyb’ajil

2. Xnaq’tzb’il, elna tniky’ ti’j b’ix tuk’ ak’aj yukxb’il te jun xnaq’tzb’il

3. B’a’n qxumlal

4. Aq’unt, aq’untl, b’ix jun k’axjel tu’nx tuk’ jun aq’untl tu’j tu’n tzaj qe

5. Jun tb’anilxix tu’n tb’ant tu’n, kyxilen, schab’itz b’ix jun ojlab’il

6. Participación ciudadana

Jun xnaq’tzb’il te jun xjal at tipumal. Noktzan netx’et a jun xjal tuk’ jun tyab’ b’ix jun yukxb’il te kyumlal xjal, aj jun mojb’il te kipumal aj qa xjal b’ix niky’kax qa k’loj ikytzan n-el qmiky’ ti’j, o’kx tuj qtanmi.

Tumlal qe ku’xin ex q’apoj tu’j Tuj

Q’il Tajlal te Kyaqil Twitz Tx’otx’ te kyoklen qe xjal

Tu’j Q’il Tajlal te Kyaqil Twitz Tx’otx’ ti’j kyoklen qe xjal a jun k’loj makb’al te qe kolil (u’j te qe kolil yol, txol kab’ k’loj junt’b’al), aj il ti’j ntzaj tq’aman tnam te leq’ch tu’n tb’ant kyu’n qe Tnam. B’ix tuk’ax te tumulal te chik’b’alte, kyilte kyaqil, kyil te nponb’aj ex qe yol nchex qe aj npon q’ol te tipumal b’ix joratx nb’inchet, nokx tq’o’n tib’ b’ix npon b’aj twitz’ tyol. Aj qe tnam kyjunan kyib’ tuk’ qe junt il ti’j tu’n tokx kyxo’n, tu’n tok kywentan b’ix tu’n tb’ant qe kolb’il b’anan tuj jun u’j. Kyaqil qe makb’al nchajb’lan te kolb’il kye xjal nchok ne’n te qe ku’xin ex q’apoj, ex tokx Chik’b’ab’il te Kyaqil Twitz Tx’otx’ te Kolb’il kye xjal, aj jun yol b’anan ti’j te kyaqil twitz tx’otx’ te kolb’il kye qe pwaq, xjal b’ix kyxilen, aj yol b’anan ti’j te kolb’il tuj jun tnam b’ix k’alb’il nab’il te ju’n k’loj, ikytzan qe yol b’anan ti’j tuj (Tja Kilte qe Nintz Tnam Kyjunan Kyib’ te Kyoklen qe Xjal, 2018).

Aj ikytzan tenjo na’xax tb’ant jun yol b’anxax ten ti’j kolb’il kye qe xjal, ku’xin ex q’apoj, nxi’ najset te qe, b’anan ti’j q’il tajlal te qe nitz ntam kyjunan kyib’ tu’n kyxi’ tu’j kyb’e o’nal tu’n tkub’ b’aj maqb’al te qe kolb’il kye xjal, b’ix kye ku’xin q’apoj (Q’il Twitz de Kolil Kye Xjal, 2017). Aj juntb’al te kyaqil, qe kolb’il kye xjal b’ix qe juntb’al te kwental, nxi’ kyq’ama’n ti’j b’anan ti’j tu’n txi’ q’amet te kolb’il kye xjal, ku’xin ex q’apoj, qe aq’unt nchi’ jaw b’inchet tu’n txi’ yek’an qe kolb’il kye xjal b’ix tajb’lanil aj tu’n kyex o’nal te juntb’anil b’ix te kwentb’il te ju’n. Qe tanmi yol b’ix qe nchi’ b’et t-xa ma’ txe kyq’o’n malqb’il te qe tnam tu’n tok xo’n, kwentan b’ix tb’anil qe kolb’il kye xjal, ku’xin ex q’apoj.

Kyaqil qe makb’al nchajb’lan te kolb’il kye xjal nchok ne’n te qe ku’xin ex q’apoj.

Aj kib’il ab’q’i 2030 te Meltz’ub’il tzyulte ntxi’ tki’n qe xjal ku’xin ex q’apoj te jun tb’anil Meltz’ub’il b’ix kyaqil qe kib’atz nchex ki’n kye ku’xin ex q’apoj te jun b’an.

(Juntb’al kyaqil te qe Tnam Kyjuna Kyib’, 2015). Aj Kib’il te qe ku’xin ex q’apoj, juntb’al b’ix kwentb’il ntxi’ tyek’an aj tb’anil txi’len qe ku’xin ex q’apoj ti’j juntb’al b’ix kwentb’il (Juntb’al te Kwentb’il, 2020). Tu’j tnam, 2019 o’ txi’ sama’n jun yol tu’n tqe’ 165 nitz tajlal te tnab’il aj njyon ti’j tu’n kyi’ yek’an nim ximb’itz , aj jatum nim tajb’lanil tu’n kyi’ q’ot tipumal qe ku’xin ex q’apoj, atzan tu’n txi’ yek’an b’ix tu’n tq’aq’net te meltz’ub’il kye ku’xin ex q’apoj, tu’j yol nxi’ qe te kib’il 2030 te Meltz’ub’il Tzyulte, aj Tzyub’il te Kyaqil ku’xin ex q’apoj te qe Tnam Kyjunakyib’ b’ix Juntb’al te qe K’loj Xjal ex Meltz’ub’il (Npon te xjal te Tnam Kyjunakyib’, 2019).

Tb’anil qe juntb’al b’ix

min

moyb’il.

Aj tb’anil qe juntb’al b’ix min moyb’il ntxi’ tki’n tumlal tu’n ten tu’j juntb’al twitz Kawb’il; ikytzan te’n kolil b’ix nq’aq’net ti’j qe Kawb’il kye qe tnam. Kyaqil qe xjal ku’xin ex q’apoj, i’l ti’j tu’n t-ten kyoklen ex kyxilenqe tu’j jachaq tuma tu’n t-ten xob’il, kwentb’il, tb’ant, b’ix tu’n kytza’laj te kye kyoklen, tuntzan txe kykin kyb’e b’ix mijun tu’n tokten ik’al noq tu’n tlaj kyab’q’iyal, xu’j mo xinaq, k’loj kyoklen, qe ta’ tu junt nitz tnam, qe xjal xinaq xu’j, kytanmi, kyipmal tu’j temb’il, ok ky-yab’, tu’n ten kyja, b’ix niky’kax kyoklen. Aj tu’n tajb’lan qe juntb’al b’ix mi’n moyb’il kye qe xjal ku’xin ex q’apoj tkyaj b’inchan tu’j q’amalte alkyeqe amb’il ma kyaj b’ant tib’aj Toklen qe Xjal tu’j Kyaqil Twitz Tx’otx’, ikytzan te’n aj kib’alte kyaqil tajlal jun k’al ox (23) ti’j kyxilen kyaq’an junx b’ix tb’anil tu’n kyten “aj yek’b’alte “ te kyaqil qe xjal “ nkub’ tq’on te qe kyaqil kolb’il te aq’nal ja tu’mchaq nchaq’nan, ex nya il ti’j qe xinaq o xu’j, ikytzan kye aq’nal ku’xin ex q’apoj b’ix qe tuk’ tkyab’q’iyal, aj qe at ky-yab’ tok aj yek’b’al te “qe xjal” nok tz’aqsan aj nach moyb’il” (K’loj te kolb’il te pwaq, xjal b’ix kyxi’lenqe 2016).

Mijun tnachil te ikb’al kye qe ku’xin ex q’apoj tu’n tk’amet, nya noq tu’nx, nya’ tu’n tlaj te nb’at tu’n. Kyjatzan tu’n tb’akit 70/127 kye wixan b’ix qe xjal, aq’unt te qe ku’xin ex q’apoj ntxokan te qe q’el twitz te tnam tu’n txe “kchik’b’a’n aj junx t-txi’len aq’unt te kyaqilqe, tu’n tkub’ naj kyaqil tnchal ik’b’al kye qe ku’xin ex q’apoj, tokxtzan kylok’, kyib’lal, xu’j b’ix mo xi’naq, ky-yolb’il, kyximb’itz te qe q’il twitz b’ix mo te junt, jatum tzajna qe, kyxalil, tumulal kyten, jatum o chi itz’j b’ix jatum nchi b’ant, b’ix tu’n tjaw k’ant tu’n tokx kyq’on kyib’ tujqe k’loj kye xjal ikytzan qe ku’xin at jun ky-yab’ tok, qe ku’xin ex q’apoj nchex aq’nal tu’j junt tnam b’ix qe ku’xin ex q’apoj aj junx kyxilen, tu’ntzan tok juntb’al tuk’ kyaqil” (Juntb’al te kyaqil qe Tnam Kyjunan Kyib’, 2016). Aj il ti’j tu’n tkub’ naj ajnchi q’on te ik’b’al, il tu’n tjaw b’inchet tb’anil yol tu’ntzan t-ten junx kyxilen te kyaqil ku’xin ex q’apoj. Aj te k’loj Kyoklen tal K’wal ntxokan ti’j qe q’il twitz te tnam tu’n “Tkin ti’j kyaqil toklen qe ku’uxan ex q’apoj xob’ilkye ex kwentb’ilkye b’ix tu’n tokx q’ot yol tu’n tkub’ naj ik’b’al ax nok yekan ex aj nti’ nok yek’an te jun k’loj qe ku’xin ex q’apoj noq tu’n tichaq qe txilen” (k’loj Kyoklen tal K’wal, 2016).

Aj kyoklen jun tnam xjal junx, il ti’j tu’n tajb’lan kye qe xjal ku’xin ex q’apoj, ikytzan Yol B’anan tu’n Tkub’al kyaqil qe kyxilen Moyb’il ti’j Xu’j, Yol B’anan te Kyoklen qe tnam Mayas ex Kupilte 32/2 te Q’ol Tqanil te Kwentb’il te nkub’ Mo’yan b’ix ik’b’al kye qe xu’j, xinaq ex tib’lal kylok’, Aj qe Makb’al nxi’ kyq’aman jun toklen junylax tu’n tkub’ naj qe yol aj nkub’ kymaqon tzalajb’il ex kyoklen b’ix tzaqpib’ilkye tuj jun tnam, ikytzan xel q’amet tuj yol Tzul jal.

Ku’xin ex q’apoj ex jun tnachil ti’j kyxumlal

Nxi’ ki’n jun malb’il te 80% aj te 180 tu’n tpon 220 tuj nitz tajlal te ku’xin ex q’apoj tuk’ jun tnachil ti’j kyxumlal tuj kyaqil twitz tx’otx’ ta’ qe tuj meltz’ub’il b’ix jun kyoklen tnachil ex maqb’il kye qe tuj tja xnaq’tzb’il, te aq’unt, te nche’x tuj tja q’anil b’ix kyaqil onb’il ntzaj q’on kye xjal. Chitzan malb’il te 2018, aj 5% te qe xjal ku’xin ex q’apoj te Paxil o txe tyek’an qe jun xjal penax nkyil, nkyb’im, nchib’et, nchiyolan, nchiximan b’ixmo tu’n tok kywentan kyib’ (CONJUVE, UNFPA, 2020).

Tuj qe Q’il twitz te qe tnam, nim qe ku’xin ex q’apoj tok’ jun tnachil ti’j kyxumlal nti’ nim ntzaj q’on tumlal ikytzan kye junt ku’xin ex q’apoj aj b’a’nqe, nchiky’ tuj ik’b’al te qe q’el kyximb’itz te qe q’el twitz b’ix ntzaj q’i’n aj niky’pun nkyaj b’ant ti’j. Aj ik’b’al ex moyb’il kyxolx qe ku’xin ex q’apoj, tnachil ti’j kyxumlal b’ix kib’al kye xjal ma b’aj ttzaksan tib’ kyxolx ku’xin ex q’apoj tu’n jun tnachil te kye kyxumlal ti’j kyajb’al ti’j b’ix tu’n tel kypa’n kyib’(Ja te Matij Tnam Kjunan Kyib’ te qe Kolb’il kye Xjal, 2018). Q’amalte alkyeqe amb’il ma kyaj b’ant tib’aj Toklen qe Xjal tu’j Kyaqil Twitz Tx’otx ntxokan te kyaqil Q’el twitz te qe tnam tu’n txe kyki’n tumlan kwentb’il kye ku’xin ex q’apoj tu’n kyokx junan b’ix kyo’nan te juntb’al kye yol tu’ntzan tb’ant ti’j qe tu’n kyb’et te o’nal. Ikytzan kye ku’xin ex q’apoj at jun tnachil te kyxumlal, tuj qe Q’el Twitz te qe Tnam il ti’j tu’n tzaj tq’on amb’il tu’n kyb’ant kyxnaq’tzan qe ku’xin ex q’apoj, tu’n kyten ok tb’ant qe kawb’i te qe tipumal b’ix tu’n tb’ant aj nok ta’w kyi’j. B’ix il ti’j tu’n kye kykin kyb’e kyunx, tu’n t-ten kyipumal, b’ix tu’n tok kywentan kyib’ (K’loj te kwental te kyxilen qe xjal tok’ jun jun tnachil ti’j kyxumlal, 2017).

Ku’xin ex q’apoj te jun Tnam kytanmi qxjalil

Aj q’amal te Nitz Tnam Kyjunan Kyib’ te kolb’il kye Kytanmi qxjalil ntxokan tu’n kye q’o’n nab’il kye tajb’lanil qe: tal xjal, qe xu’j, qe ku’xin ex q’apoj, qe k’wal b’ix qe xjal at tzaksb’il tok kyi’j b’i’xtaq kyul itz’j Kytanmi qxjalil tu’n tajb’lan aj tzul jal (Nintz Chemb’il te kyaq’il qe Tnam Kyjunan Kyib’, 2017). Kyajna tuj q’il tajlal 2018, 44.2% kye qe xjal ku’xin ex q’apoj tuj Paxil te tu’n tjaw kyi’n kyipmal Maya, Xinca b’ix Garifuna tu’n tnen nim qe ku’xin ex q’apoj te ox laj (13) tu’n tpon te waxaq laj (18) ab’q’i (CONJUVE, UNFPA, 2020).

Aj tnachil ik’b’il te qe ku’xin ex q’apoj te k’loj kytanmi qxalil nim nxi’ ki’n tuj meb’yib’il, tnachil kyi’j tnam, maqb’il te xnaq’tzb’il, b’ix nim tzyub’il te qe tu’n tb’aj kupit twitz il. Aj K’loj te Kyoklen tal K’wal ntxokan ti’j qe Q’il Twitz te qe Tnam tu’n: “txi’ kyki’n tumlal onb’al kye ku’xin ex q’apoj te tnam kytanmi qxjalil b’ix qe niky’ax kyb’aj tu’ntzan kytzalaj te kye kyxi’len b’ix tu’n kyo’nan ti’j jun tnachil te kyxi’len ex tu’n kyjunan kyib’ tuj kyja’ b’ix tuj tnam” (K’loj te Kyoklen tal K’wal, 2016). Ntxi’ kin kyoklen te kyib’lal b’ix tu’n kyb’et noq jachaq tuma, tuj tnam, kyxi’len, kypwaq, k’loj te q’el twitz, xnaq’tzb’il, b’ix kawb’il te qe tnam. Qe Q’il Twitz te qe Tnam il ti’j tu’n txe kyq’o’n tumlal xnaq’tzb’il te kyaqil, tu’n kyxaq’tzan kyib’, tuj kyja ex aq’unt; ikytzan tu’n kyb’et qe xjal ku’xin ex q’apoj te tnam kytanmi qxjalil. At kyoklen tu’n kyxnaq’tzan tuj tb’anil kye kylok, aj jatu’m tu’n tokx xo’n tu’n qe tnam b’ix qe q’el twitz te qe tnam.

Q’apoj k’walxqe

Mojb’ab’il kawb’il tu’n tkub’ naj kyaqil t-txilen moyb’il kyi’j qe xuj -CEDAW-, Ntq’ama’n te t-txilen ik’b’il, ti’j kib’al te, lajob’ilte ex maqb’il te xuj b’ix xinaq tu’n tpon b’aj kib’il te tzalajb’il ex aq’unt te kyoklen xu’j. Tuj q’il tajlal 2018 nxi’ kit te tuj Paxil qe q’apoj at ju’n tajlal te 51.5% kyb’aj; b’ix iktzan t-ten njaw kyipumal q’apoj, nchiky’ ja tum nti’ ntzaj q’on kyipumal te kyoklen qe xjal (CONJUVE,UNFPA, 2020).

K’loj te tu’n tkub’ naj ik’b’il kyi’j qe xu’j (K’loj CEDAW), ntxi’ tq’aman t-txilen yol juntb’alte kyaqil “nkyaj b’inchan aj “moyb’il kye xu’j aj kyxi’len tu’ntlaj xu’jqe tjunan tib’ tuk’ tipumal tichaq ntaq’ yajb’il kye qe xu’j, tu’n tlaj kyximb’itz, jatum tzajna kylok’, tnab’il kawb’il kye, q’anil, kyipumal te kypwaq, kyab’q’iyal, kyxi’len b’ix kye kyib’lal te kyxi’len. Aj ik’b’il kyi’j tu’n tlaj xujqe b’ix kyipmal nim t-taq’ ta’w te jun K’loj xu’j twi’tz qe xinaq.” (K’loj CEDAW 2010. Q’ol xinb’atz te kyaqil 28).

Tuj kyq’apojal, aj ik’b’il tij kyxilen nim njaw ti’n tipumal. Ik’b’il, nya’ toklen b’ix kyaqil kyximb’itz, junt nok q’on te qe tal txin nim nel tpa’n tib’ ex njaw ch’iy moyb’íl ti’j te kyxilen, ikytzan aj nchi jaw najan tal nichqe, nchi kyaj yab’xu’j ex na’x tb’aj meltz’ut kyxumlal, aj nok jun tnachil te kye kyxumlal, nim nchi kub’ mo’yan te kyxumlal b’ix kyximb’itz, at maj tu’n tlaj xu’jqe ex nchex k’ayin te junt qe xjal (K’loj te Kyoklen tal K’wal, 2016). Qe Q’il Twitz te qe Tnam il ti’j tu’n txi’ tki’n qe yajb’il ex moyb’il te qe xu’j noq tu’n tlaj xu’jqe q’apoj b’ix q’apoj tuj qe k’loj te q’el twitz tuj tnam ex kyekax ikytzan tuj kyja’, tja’ xnaq’tzb’il, tuj kykojb’il, tkub’il kyaq’an b’ix txqent; ikytzan tu’n kyex yek’at kyib’ q’apoj tuj qe aq’unt te q’el twitz, te pwaq, tuk’ qe xjal, kylok’, kyximb’itz b’ix twitz junt ta tuj kyanq’ib’il.

Ku’xin ex q’apoj LGBTI+

Aj qe xjal ku’xin ex q’apoj LGBTI nchiky’ tuj nim pab’il te t-txilen pwaq b’ix pab’il te qe txjalil ex qe k’loj tnam; junt tnachil tu’n tlaj nti’ jun kyja’, (Q’aq’nal te Junt Kolb’il te Moyb’il b’ix Ik’b’il te Kyxi’len Kynab’il ex kyajb’il). Tuj kykuxb’il ex kyq’apojal qe xjal gais, lesbianas, bisexuales, transgénero ex intersexuales, nim mo’yanqe, ik’anqe, lajonqe te kyxnaq’tzb’il, ikxtzan nti’ onb’il tu’n kyxjalal ex kykojb’il b’ix te tu’n tzaj q’o’n tqenil te jun yol te kye kyajb’il ex kyxi’len, (K’loj te Kyoklen tal K’wal, 2016).

Nxi’ ki’n kyaqil qe xjal ku’xin ex q’apoj te kye kyajb’il ex kyxi’len tu’n t-ten jun juntb’al ex tu’n kytzalaj te kye kyxumlal te kyoklen ex tu’n kyb’et jatum kyaj. Qe ku’xin ex q’apoj at kyoklen tu’n txe kyq’ama’n jun kye kynab’il, tu’n tokx xo’n kye kyxumlal ex kynab’il, xu’j mo xinaq b’ixtzan kyipumal (K’loj te Kyoklen tal K’wal, 2016). Qe Q’il Twitz te qe Tnam ti’j tu’n txi’ kyq’o’n kye qe xjal qe ku’xin ex q’apoj LGBTI+ tumlal xnaq’tzb’il b’ix tu’n tok kywentan kyxumlal, kwentb’il te kyib’lal b’ix ikyxtzin te jun kyaq’i’n tb’anil. Qe Q’il Twitz te qe Tnam ntxi’ q’amet tu’n il ti’j kyjunan kyib’ ex tu’n kyb’et qe ku’xin ex q’apoj LJBTI+ tuj kykojb’il b’ix tuj q’el twitz nab’il te juntb’al ximb’itz tuj qe tnam ex mo tuj kye kyanq’ib’il.

Ku’xin ex Q’apoj Nche’x tuj Junt Nitz tnam

Nxi’ ki’n jun tajlal 27 nintz tajlal te qe xjal ku’xin ex q’apoj, tuj kyaqil twitz tx’otx’, nchex tuj junt tnam matij kyjonalx ex mo tuk’ kyxjalil jyol te jun kyaq’an ex tu’n tjaw kyi’n kyipumal, kwentb’ilkye, xnaq’tzb’il b’ix kolil kye’j tu’n mi tkub’ moyina ex seb’unqe (Ja te Matij Tnam Kjunan Kyib’ te qe Kolb’il kye Xjal, 2018). Tuj Paxil at jun tajlal 66.8% te qe ja’ jaw malb’il kyi’j aj nche’x kyxjalil tuj jun tnam tuj ab’q’i 20022018; tuj amb’il 2017-2018, wuq (7) te laj (10) xjal ku’xin ex q’apoj nche’x tuj jun tnam jun kyab’q’iyal te ox laj (13) ex jun k’al laj (30), tu’jtzan tlemal at nim qe xinaq (76.7%) tzajnaqe te jun tnam nich (68.6%). (CONJUVE UNFPA, 2020).

Te nim qe xjal ku’xin ex q’apoj aj tu’n kyxi’ tuj junt tnam ntzaj q’o’n nim tumlal kyaq’an, tuj tnam, ex nim kypwap; attzan junt txi’len aj tu’n tok nim tnachil, ikytzan ta’w te kyxumlal, te kyximb’itz, moyb’il, ik’b’il kyu’n qe te jun tnam, k’ayb’il te kyxumlal ex tu’n tlaj pwaq, oktzan kyex tuj maqb’il te jun tnam nchi tzyet kyu’n kwentil. Qe ku’xin ex qe q’apoj nche’x tuj junt tnam nchi jaw tzyet nti’ kyxnaq’tzb’il, kyja’, kwentb’ilkye, tu’n kyten tuj jun paq tzalajb’il, tu’n kyb’et, tu’n kyok kwentan ex onb’al kyu’n qe tnam ex junt tu’n tzaj q’o’n jun txaq kyu’j te kye kyxi’len (K’loj te Kyoklen tal K’wal, 2016). Qe Q’il Twitz te qe Tnam il ti’j tu’n txi’ kyq’ama’n kye qe ku’xin ex q’aqoj, tu’n tetz kyu’j ja tu’m nchaq’nan, tu’n tzaj q’o’n onb’al yu’n qe junt k’loj, ex tumlal kyxnaq’tzb’il, tu’n tokx kyjunan kyib’ tuj qe tnam ex q’aq’unt (Ja te Matij Tnam Kjunan Kyib’ te qe Kolb’il kye Xjal, 2018).

Aj nim qe ta’w nchiky’ qe ku’xin ex q’apoj ntxokan tu’n tjaw q’it tipumal tu’n tkub’ naj. Te malb’il te kyoklen qe ku’xin ex q’apoj b’ix kye kyipmal ntzaj q’o’n te jun b’e tb’anil tu’n nim juntb’il ex jun b’e te qa tnam kyeyax tu’ntzan kyo’nan qa ku’xin ex q’apoj te tumlal qa nim ta’w chul yajx, ikytzan juntb’il ex kwentb’il b’ix qe nche’x tuj junt tnam, b’ix kolil te kyxilen qe xjal tuj qe ab’q’i chul te yajxa b’ix kye k’uxb’il. (Ja te Matij Tnam Kjunan Kyib’ te qe Kolb’il kye Xjal, 2018).

Nchajb’lan qe kyoklen qe xjal ex qe ku’xin tuj

Nitz Tam Paxil

Kyoklen ti’j xnaq´tzb’il

Q’il Tajlal te Kyaqil Twitz Tx’otx’ ti’j kyoklen qe xjal

• Q’amab’iltete qe Nitz Tnam te Kyoklen qe Xjal: pak’ u’jin 26

• Juntb’il tuj Tuj kyaqil Twitz Tx’otx’ de Toklen ti’j Pwaq, Tnam ex Kyxilen: Pak’ u’jin

13

• Yolb’il b’anin ti’j tuj tajlal u’j 169 te Chemb’il Tuj Kyaqil Twitz Tx’otx’ de Aq’untl ti’j qe Qxjalil quk’al qo’: Pak’ u’jin 26, 27, 28, 29, 30, 31

• Yolb’il b’anin ti’j Kyoklen qe K’wal: Pak’ u’jil 28, 29

• Juntb’il te Kyaqil Twitz Tx’otx’ Tu’n Tkub’naj Kyaqil Wiq Ik’b’il Te Kyib’lal: Pak’ u’jil 5, 7

• Juntb’il te Tu’n Tkub’naj Kyaqil Wiq Ik’b’il Kyib’aj qe Xu’j: Pak’ u’jil 10

• Juntb’il Tib’aj qe Kyoklen qe Xjal Aj at Tzaksb’il Tok Kyi’j Taj Kyul Itz’j: Pak’ u’jil 24

• Kib’ilte Kyaqil Tajlal Oxlaj (13), Toklen Ti’j Xnaq’tzb’il; Chemb’il Ti’j Pwaq, Tnam b’ix Kyxilen.

• Kib’ilte Kyaqil Tajlal Junk’al (20), Tib’aj Tb’anil Toklen qe K’wal tuj Ne’xqe; Chemb’il ti’j Toklen qe K’wal.

• Kyiwsab’ilte Kyaqil Tajlal Junk’al qaq (36), Tib’aj Toklen qe Tal Txin B’ix Qe Xu’j Ti’j Xnaq’tzb’il, Chemb’il ti’j Tu’n Tkub’naj Kyaqil Wiq Ik’b’il Kyib’aj qe Xu’j

• Chik’b’ab’il Tu’n Qe Nitz Tnam Kyju’nan Kyib’ Tib’aj Kyoklen Qe Tnam Quk’ilqe: Pak’ u’jil Kyajlal (14), Jwe’laj (15)

• Tumlal Kawb’il 70/1. Ch’expub’il Tuj Qanq’ib’il: Aj Aq’untl tuj ab’q’i 2030 Ti’j Tb’anil Aq’untl, Nintz Chemb’il.

• Tumlal Kawb’il 2419, Chemb’il te Kwentb’il.

• Tumlal Kawb’il 48/L26 Ta’w Tu’n Tx’u’j Yab’il Ti’j Toklen qe K’wal Xjal; Chemb’il Ti’j Kyoklen qe Xjal

Q’il Tajlal Kawb’il te Nintz Qtami

• Kawb’il te Nintz Tnam Paxil: Pak’ u’jil 71-78

• Kawb’il Ti’j Kwentb’il Ti’j qe Tal K’wal b’ix Kyi’j K’wal: Pak’ u’jil 36-41

• Kawb’il Ti’j Tb’anil te Tnam: Pak’ u’jil 27-31

• Kawb’il Ti’j Tqanil b’ix Tb’anil Juntb’il kyuk’ qe xu’j: Pak’ u’jil 9, 10, 11

• Kawb’il Ti’j Nchetz b’in qe Xjal aj at Tzaksb’il tok’ kyi’j: Pak’ u’jil 25-31

• Kawb’il Ti’j Xnaq’tzb’il te Qtamni, Tuj U’jil Kawb’il 12-1991

• Kawb’il Ti’j Onb’il te Xnaq’tzb’il, Tuj U’jil B’anin ti’j tuj Kawb’il 226-2008

Kyoklen qe ku’xin ex q’apoj ti’j

xnaq’tzb’il

Kyaqil qe ku’xin ex q’apoj at kyoklen te jun xnaq’tzb’il, juntb’il junx, kyxilen jumajx ex tu’n tzaj tajb’lanil q’amab’il te aq’unt, tb’a’n il b’ix samob’ilte. Kyoklen te xnaq’tzb’il il ti’j tu’ntzan txe yek’an ex kyoklen, tu’ntzan tlaj tzajal q’o’n amb’il te kyximb’itz, kyjunb’il tuk’ kab’, ex meltz’ub’il te ak’aj, kynab’il, ex tib’lal xjal. Qe ku’xin ex q’apoj at kyoklen te xnaq’tzb’il tuj tb’a’n il ex juntb’il te xob’ilkye kyxilen, te kyib’lal b’ix tu’n kyb’et qe ku’xin ex q’apoj ex tuk’ixqa at tzaksb’il tok kyi’j b’i’xtaq kyul itz’j, qa xjal LGBTI+, kytanmi qxjalil b’ix qe xu’j.

Qe k’loj kawb’il te xnaq’tzb’il il ti’j tu’n to’nan te xnaq’tzb’il ex tu’n tkyaj b’a’n t xnaq’tzb’il nich, noqxtok ex tij kye xjal ku’xin ex q’apoj, il ti’j tu’n kyq’aman ti’j aq’unt te k’loj yek’b’il, tu’n t-ten xnaq’tzb’il te kyxi’len xjal b’ix xnaq’tzb’il te kyxumlal tu’ntzan tnimset kyipmal te kyximb’itz matij. Kyoklen te xnaq’tzb’il te kyxumlal il ti’j toklen kye xjal, tu’ntzan b’a’n amaj ti’j tkyxilen anb’il te kyxumlal, kyoklen ti’j tqanil b’ix kyoklen ti’j kyxumlal ex tu’n tel kypan kyib’ (Q’amal Tb’a’n il te Nintz Tnam Matij aj te toklen xnaq’tzb’il).

Q’amalte Juynlax t-txilen qa ku’xin ex q’apoj b’ix toklen xnaq’tzb’il

Kib’ilte kyaqil ox laj (13) te toklen xnaq’tzb’il; K’loj te kyoklen pwaq, kojb’il xjal b’ix kyxi’len; K’loj te kyoklen pwaq, kojb’il xjal b’ix kyxi’len.

• T-xi’len yek’b’ilte te k’loj yek’b’il b’ix matij tuj qe aq’unt xiyna ti’j xnaq’tzab’il kye xu’j, tal txi’n, qe ku’xin ex q’apoj nti’ jun kyxnaq’tzb’il, qe ku’xin ex q’apoj nti’ jun kyaq’i’n, kyk’wa’l qe aq’nal xjal ta qa tuj junt nitz tnam, qa ta tuj tnam tokx, tokxqe ku’xin at tzaksb’il tok kyi’j b’i’xtaq kyul itz’j b’ix jun k’loj nti’ onb’il kyi’j.

• Aj tu’n kytzalaj te kyoklen te xnaq’tzb’il nya’ maqonan tu’n tlaj kyab’q’iyal: najb’lan ky’e k’wal, ku’xin ex q’apoj, ex qe xjal matij. Aj tumlal xnaq’tzb’il, nok tq’o’n tumal te qa tat xjal ex tu’n jun xnaq’tzb’il b’a’n in Habida ntzaj tq’aman te tumlal xnaq’tzbíl a jun toklen te kyaqil k’loj te kyab’q’iyal, tu’n tb’at kyb’inchan tumlal kib’il, ex tu’n tkit tnab’il jun kawb’il te qe xnaq’tanjs b’ix kyab’q’iyal.

Kib’ilte kyaqil tajlal jun k’al (20) te tumlal kyxilen qe k’wal tuj kykuxmab’il: K’loj te Kyoklen tal K’wal.

• Te malb’ailte ti’j kyab’q’iyal mati’j, qe ku’xin ex q’apoj il ti’j tu’n t-ten kyxnaq’tzb’il b’ix onb’il kyi’j ti’j qa il tuj tnam, twitz tx’otx’, ikytzan meb’yib’il, ik’b’il, moyb’il b’ix meltz’ub’il amb’il ti’j nkub’aj twitz tx’otx’, ch’iyb’il kye xjal ex tu’n kyxi’ xjal tuj junt tnam, aj ch’iyb’il tnam, q’amal te tu’n t-ten jun tb’a’n il xnaq’tzb’il b’ix tnachil kyi’j xjal ex kwentb’il. Tu’n tch’iy tuj jun tnam nim t-txelen ex nim tlok’, njaw ch’iy tu’n kyxi’ tuj junt tnam.Tajb’il tu’n tel qniky’ ti’j jayob’ilte ex nimb’il ti’j. Il ti’j tu’n t-onaj kye kyoklen kyxinb’tz aj ku’xin ex q’apoj, tuntzan tkub’ naj qe tnachil, kyej yol bi’x tuntzan t-onjn te ik’b’il b’ix ex tnachil b’ix tu’n tb’aj kyxnaq’tzan kyib’, tuj tnam, pwaq b’ix qe k’uxbil nchi b’aj meltz’ut.

• Aj u’j te kil te xnaq’tzb’il tmijb’il il ti’j tu’n tokx tq’o’n qa aq’unt te yek’b’il ex onb’il te jun meltz’ub’il te kyximb’itz te kyxnaq’tzb’il tuj k’uxb’il, q’amalte b’ix kyxolx qe ku’xin ex q’apoj.

Q’amalte kyaqil Tajlal jun k’al laj (30) koklen tal txin b’ix qe xu’j te xnaq’tzb’il; K’loj te Tu’n Tkub’ Naj Moyb’il Kyi’j qe Xu’j.

• B’inchab’il q’el twitz te q’amal te xnaq’tzab’il tu’n tk’amet xnaq’tzb’il te qe tal txin yab’xjal, qe txub’aj q’apoj b’ix qa tal txin nchinajan naj tz’ajx kyab’q’iyal, wajxaq laj (18) tu’n kukx kyxi’ tuj tja xnaq’tzb’il ex tu’n mi kten nim, b’ix tu’n txe kit ti’j tu’n tq’amet yol te q’el twitz tuj kyaqil qe yek’b’il ex aq’nal ti’j b’ix tuk’ kyaqil qe manb’aj b’ix tnam.

• At maj tuj tja xnaqtzb’il xinaq jun xnaq’tzal, ikytzan tuj xnaq’tzb’il tamijb’il, il ti’j tu’n tjayet, tb’inchet ex tkanet jun xnaq’tzal xu’j tu’ntzan t-ten jun yek’b’il kyeqe, b’ix ex jun kyja’ te xnaq’tzb’il kwentan ex tb’a’n il te qe tal txin b’ix q’apoj.

Kupib’il te 70/1. Meltzub’il twitz qtx’otx’: aj U’j 2030 te tb’a’n il meltz’ub’il: Aq’unt te Kyaqil.

• Nponb’aj 4.3 te tzalu’ ex tu’n tpon te 2030 ntxi’ tq’aman tb’a’n il juntb’il te kyaqilqe xinaq ex xu’j jun tb’a’n il yek’b’il, mati’j ex junylax t-txi’len xnaq’tb’il matij.

• Nponb’aj 4.4 te tzalu’ ex tu’n tpon te 2030 tu’n tch’iy nim kyb’aj qa ku’xin ex q’apoj b’ix qe xjal matij aj at nim kyxinb’itz ti’j tb’a’n il yek’b’il ti’j aq’unt, aq’unt kye xnaq’tzal b’ix tu’n kych’iy ximb’itz.

• Nponb’aj 4.6 te tzalu’ ex tu’n tpon te 2030 q’amal te kyaqil qe ku’xin ex q’apoj b’ix jun k’loj qe xjal matij kyab’q’iyil, ikytzan kyaqil qe xinaq ex xu’j, il ti’j tu’n kyxnaq’tzan b’ix tu’n ten kyximb’itz ti’j qe ajlab’il.

Kupib’ilte 48/L26 Tnachil tu’n yab’il COVID-19 ti’j kyoklen qe xjal ku’xin ex q’apoj; Kawb’il te kyoklen qe xjal.

• Q’amal tb’a’n il tkyxilen yol te junx kyoklen amb’il, te kab’ laj (12) ab’q’i xnaq’tzb’il tb’a’n il b’ix tb’inchab’il ex matij, ikytzan tb’a’n il t-txilen jun yek’b’il junx, ex q’amalte kye qe ku’xin ex q’apoj, tuk’ixtzan qa tal txin, tuntzan kytza’laj te kyxilen, qe xjal ku’xin ex q’apoj, il ti’j tu’n t-ten jun xnaq’tzb’il kye tal txin b’ix tu’n tkub’ naj kawb’il ex aq’unt nach te ik’b’il te xnaq’tzb’il b’ix tu’n tponb’aj ex t-txiqe juntb’il te kyaqil qe yek’b’il te xnaq’tzb’il tamijb’il.

Kupib’ilte 2419; Ximb’itz te Kolb’il

• N-txokan kyi’j qe Q’il Twitz te qe Tnam tu’n kywentin ti’j tja xnaq’tzb’il tu’n t-ten jun tkub’il nti’ moyb’il b’ix tu’n kypon kyaqil qe ku’xin ex q’apoj, ex tu’n txe kit ti’j xnaq’tzb’il kye qe q’apoj tu’n mi t-ten jun ik’b’il te xnaq’tzb’il kye.

Makb’il ti’j chik’b’ab’il tnak’un tib’ tib’aj kyoklen qe ku’xin ex q’apoj

Neqayb’il te xnaq’tzb’il b’ix qe

ku’xin ex q’apoj tuj Paxil

Chitzan tajlal q’il te malb’il kye tnam ex ja 2018, jun tajlal kye xn’q’tzanjs te tuj tnam atzan 7.28 tuj ab’q’i aj tumlal ntxi qe xnaq’tzb’il te tamijb’il. Aj nb’aj tu’n kyaj kykolin kxnaq’tzb’il tu’n tlaj nti’ kypwaq, ex tu’n kyaq’nan. Aj amb’il tu’n kyxnaq’tzan nch’iyxa te kyab’q’iyal ex nkyaj jun tnachil kyi’j qe ta tuj jun kojb’il. Te jun tajlal laj (10) qe ku’xin te ab’q’i qaq laj (16) tu’n tponb’aj te wajxaq laj (18) oxix nchi xnaq’tzan, yajtzan te tajlal laj jwex nchi xnaq’tzan (CONJUVE, UNFPA, 2020). Ku’xin ex q’apoj te k’loj LGBTI+ nkanet jun tnachil ex ik’b’il kyu’n ti’j jun xnaq’tzb’il te tu’n kyxi’ kyyek’an kyib’ ex kyxi’len, tu’tzan tlaj jak pon jun tnachil te kyximb’itz tu’n kyaj kyq’o’n kyxnaq’tzb’il (Duarte, Aguilar, ex Lanz, 2020).

Kil Xnaq’tzb’il, te q’il twitz kyaqil xnaq’tzb’il ti’jxal tja, DIGEEX, ntq’aman t-txolal aq’unt te xnaq’tzb’il ti’j tamijb’il qe xjal te jwe’ laj (15) ab’q’i tu’n kyxi’qe ex mo tu’n tiky’ kyin kyxnaq’tzb’il te tamijb’il b’ix matij. Aj o’nb’il ta tuj qe kojb’il ex tnam moyinqa tuj kyaqil qe nitztnam, o’nin aj chemb’il tu’nqe nya te Paxil, qe q’el twitz tuj kojb’il ex juntqe (Kil Xnaq’tzb’il, 2022).

Para más información sobre este programa visita: https://digeex.mineduc.gob.gt/digeex/programa-modalidadesflexibles-para-la-educacion-media o escanea el código QR con tu celular →

Toklen ti’j tb’anil t-txumlal

Q’il Tajlal te Kyaqil Twitz Tx’otx’ ti’j kyoklen qe xjal

• Q’amab’iltete qe Nitz Tnam te Kyoklen qe Xjal: pak’ u’jin 25

• Juntb’il te Kyaqil Twitz Tx’otx’ ti’j Toklen ti’j Pwaq, Tuj Tnam b’ix Kyxilen: pak’ u’jil 12

• Juntb’il te Kyaqil Twitz Tx’otx’ Tu’n Tkub’naj Kyaqil Wiq Ik’b’il Te Kyib’lal: pak’ u’jil 5

• Juntb’il te Tu’n Tkub’naj Kyaqil Wiq Ik’b’il Kyib’aj qe Xu’j: pak’ u’jil 12

• Yolb’il b’anin ti’j Kyoklen qe K’wal: pak’ u’jil 24, 25 y 26

• Juntb’il Tib’aj qe Kyoklen qe Xjal Aj at Tzaksb’il Tok Kyi’j Taj Kyul Itz’j: pak’ u’jil 25

• Yolb’il b’anin ti’j tuj tajlal u’j 169 te Chemb’il Tuj Kyaqil Twitz Tx’otx’ de Aq’untl ti’j qe Qxjalil quk’al qo’: Pak’ u’jin junk’al kyaj (24), junk’al jwe’ (25)

• Chik’b’abilte kye qe Nintz Tnam tib’aj Toklen qe Tnam quk’al qo’: pak’ u’jil 23, 24

• Chik’b’abilte b’ix K’uxb’il Twitz Kya’j te Aquntl B’enin

• Kib’ilte kyaqil Tajlal kyajlaj (14), tib’aj aj tipumal kyaqil matij tb’anil qxumlal. Tib’aj aq’untl jak b’ant ti’j Yol B’anin Ti’j Tuj Kyaqil Twitz Tx’otx’ tib’aj Toklen ti’j Pwaq, Tnam b’ix Txilen; Chemb’il ti’j Pwaq, Tnam b’ix Txilen.

• Kib’ilte kyaqil Tajlal jwe’laj (15), tib’aj Toklen K’wal tu’n Tajb’lan tipumal kyaqil matij tb’anil qxumlal. Chemb’il ti’j Toklen K’wal

• Kib’ilte Kyaqil Tajlal Junk’al (20), Tib’aj Tb’anil Toklen qe K’wal tuj Ne’xqe; Chemb’il ti’j Toklen qe K’wal.

• Kib’ilte kyaqil Tajlal junk’al kab’ (22), tib’aj Toklen Txumlala Xjal Xu’j b’ix Xinaq; Chemb’il ti’j Toklen ti’j Pwaq, Tnam b’ix Txilen

• Tumelal Kawb’il 70/1. Ch’expub’il Qanq’ib’il. Tajala B’anin tuj ab’q’i 2030 ti’j Tb’anil Aq’untl tuj Tnam; Chemb’il te Kyaqil

Q’il Tajlal Kawb’il te Nintz Qtami

• Kawb’il Twitz Qtanmi Paxil: Pak’ u’jil 93-100

• Kawb’il ti’j Tb’anil Tnam: 24, 25, 26

• Kawb’il ti’j Kwentb’il qe Tal K’wal b’ix K’wal: Pak’ u’jil 25-35

• Kawb’il ti’j Kwentb’il b’ix Tb’nil Aq’untl Ti’j Kwentb’il kyi’j xu’j: Pak’ u’jil 15

• Kawb’il ti’j Kwentb’il Kyi’j Xjal at tzaksb’il tok kyi’j: Pak’ u’jil 44-53

• Kawb’il ti’j Kil Twitz Tuj Nintz Tnam ti’j Tb’anil Neb’eb’il b’ix Kwentb’il t-xumulal xjal

• Kawb’il ti’j Aq’untl ti’j Kwentb’il Txumulal Jun Moj Xjal Tij Tajlal K’wal tu’n Tzaj Poq’j

• Kawb’il ti’j Nintz ja te Kwentb’il kye Xjal

• U’j Kawb’il Ti’j Qe Xjal Nche’x tuj junt Tnam, Txolb’abil Kawb’il tajlal 44-2016: Pak’ u’jil 13-49

Toklen tb’an il t-txumlal tuj

kyanq’ib’il qe ku’xin ex q’apoj

Kyaqil xjal ku’xin ex q’apoj il ti’j tu’n kyoklen ti’j tb’a’n il t-txumlal tuj kyanq’ib’il tu’n tb’et tuj kyeyex ex nti’ jun tyab’, tu’n t-ten tb’a’n il kyxumlal, kyxinb’iz ex kyanq’ib’il. Aj kyoklen jlu il ti’j tu’n tokx q’o’n kyxumlal tb’a’n il ex kyximb’itz ti’j kye kyajb’il, ikytzan jun tb’a’n il kib’ilkye ti’j kyxumlal b’ix tu’n tel kypan kyib’ ti’j tb’a’n il onb’il, tqanil b’ix xnaq’tzb’il.

Qe xjal ku’xin ex q’apoj il ti’j tu’n kyb’et ti’j kye kyajb’il te tb’a’n il kyxumlal. Qe Q’il Twitz te qe Tnam il ti’j tu’n kykolin ti’j kyoklen qe xjal te tb’a’n il kyxumlal kye qe ku’xin ex q’apoj, il ti’j tu’n tq’amet tb’a’n il, k’amob’il ex kyeyix tu’n kytzaj b’in tuj tja q’anil. Ex ikytzanten te junt te tb’a’n il te anq’ib’il, ikytzan saq a’, neb’eb’il tb’a’n il, kyja tb’a’n il, tb’a’n il kyaq’i’n b’ix tb’a’n il kytx’otx’.

Q’amal b’ix kolil te kyoklen qe xu’j ex qe tal txin

Chik’b’abilte b’ix K’uxb’il Twitz Kya’j te Aquntl B’enin

• Tumilal aj nkanet kyu’n qe twixnil, tuk’ onb’il kye qe k’loj nya te junx, qe q’ol tqanil, qe chenb’il junylax ex qe chemb’il te kyaqil nintz tnam, ti’jtzan kyilen qe Nintz tnam Kjunankyib’: e) Q’amalte ex b’intzalte tqanil tb’a’n il, tu’ntzan tex q’amet tuj tja anq’ib’il, tuj qe k’uxb’il te q’amal tqanil tb’a’n il yek’b’il te b’inchal t-txilen xnaq’tzb’il, tu’ntzantlaj jlu’ te onb’il kye xu’j ex xinaq b’ix kyuk’ qe ku’xin ex q’apoj tu’ntzan t-ten tb’a’n il kyximb’itz te tb’a’n il kyxumlal, ti’j tok kyi’j ex tu’n tel kypan kyib’ (…)

Kib’il kyaqil tajlal, kyaj laj (14) ti’j kyoklen kytzalajb’il te tb’a’n il kyxumlal. T-txolil yolb’il aj ntxi’ q’amet tuj te Kyab’a’n t tuj Kyaqil Nitz tnam te kyoklen pwaqb’il, tnam, b’ix kylok’ xjal; k’loj te kyoklen pwaqb’il, kojb’il b’ix kylok’ ojtxa xjal.

• Qe q’el Twitz te qe Tnam il ti’j tu’n txe kyq’o’n tb’a’n il kwentb’il kye qe ku’xin ex q’apoj, tu’n kyb’et ti’j qe yol te kye tb’a’n il kyxumlal, tu’n tzaj q’o’n kyxinb’itz b’ix kyoklen te tnachil te kyxumlal. Aj aq’unt te kyxilen te tb’a’n il kyanq’ib’il tu’n kytza b’in tuj tja anq’ib’il kyeyix tu’n tlaj ntxi’ kyq’ama’n tqal nb’aj kyi’j ex kye kyanq’ibil kyekax te kyxumlal.

• Tb’a’n il kten: i’l ti’j tu’n t-ten te kyaqil qe xjal jun tb’a’n il kyja, tuj tja anq’ib’il te kyaq’il qe xjal ta tuj kojb’il meb’aqa, ikytzanqa tzajna te ojtxa, tnam mayas, qe xu’j, k’wal, ku’xin ex q’apoj, qe xjal tat ti’j, qa at jun tnachil ti’j kyxumlal ex junt yab’il iktzan VIH/SIDA.

Kib’il kyaqil tajlal, jwe’ laj (15) kyoklen tal k’wal te tb’a’n il anb’il ti’j kyxumlal: K’loj te Kyoklen tal K’wal

• Aj K’loj te Kyoklen tal K’wal nxi’ tq’aman te Q’il Twitz te qe Tnam tu’n mi tkub’ e’win tqanil ex q’amab’ilte tqanil te kyxumlal ku’xin ex q’apoj.

Kib’il kyaqil tajlal, jun k’al (20) ti’j t-txilen, kyoklen qe k’wal tuj kykuxmab’il: K’loj te Kyoklen tal K’wal

• Kyaqil qe ku’xin ex q’apoj il ti’j tu’n tzaj q’aman tqanil ex xnaq’tzb’il te kyxumlal, tuj jun k’uxb’il te tqanil b’ixmo kyuk’ xnaq’tzal noq oyj, ex mi tu’n tex q’aman te alechaq tu’ntzan t-ten jun junb’il ex tu’n tokx q’o’n tzan t-txilen jun malb’il te ok kynajan.

• Kyaqil qe aq’unt te xna’tzb’il il ti’j tu’n txe yek’in xnaq’tzb’il ti’j kyxumlal ex tzan t-ten ok kynajan ex il ti’j okxa tpon kyab’q’iyil, tu’n tokx q’ot yek’b’il ex kyxilen qe xjal ti’j jun malb’il kye qe ku’xin ex q’apoj. Ex il ti’j tu’n txi’ xnaq’tzb’il kye qe ku’xin ex q’apoj nt’i ta qe tu’ jun tja xnaq’tzb’il.

• Il ti’j tu’n txi’ q’ot nab’il ti’j kyxilen xjal junx, aj nch’inpaqa txilen t-txumlal jun, kyoklen ti’j xnaq’tzb’il te kyxumlal, tu’n kyok te manb’aj b’ix tu’n kyok kyiw ti’j kyxi’len, ikytzan tu’n tmaqet moyb’il, jun xu’j yab’xal tu’n nich tab’q’iyal, b’ix qe yab’il q’o’n tu’n jun t-txumlal junt. Aj tqanil il ti’j tu’n t-ten noq jachaq tuma tu’ntzan t-ten tuj kyq’ab’ ku’xin ex q’apoj, ex ikytzan kye qe xjal nach tok ti’j jun kyxumlal.

• Aj K’loj ntxokan kye qe Q’il twitz te qe Tnam tu’n txi’tkin tichaq qa anq’b’il ta qe ku’xin ex q’apoj tu’j, b’ix tu’n t-ten tqanil ti’j qe yab’il ikytzan VIH b’ix tu’n tok jun kib’il ti’j alkyeqe at kyi’j, b’ix tu’n ten jun onb’il ti’j tzan tu’n tmaqet ex taq’net q’anil ti’j VIH tu’n tjatz yek’b’il kyi’j ex tu’n txe q’ot tuj tq’ab’ jun xjal b’a’n tu’n b’ix mib’in q’aman te kyaqil tu’n mi tkub’ moyin. Qe tja anq’ib’il il ti’j tu’n t-ten tqanil kyu’n tij yab’il VIH, tqanil kyu’n t’ij, maqob’il ex anq’ib’il ti’j ex juntqe anb’il ti’j yab’il, tzan tu’n t-ten jun tb’anil tneb’eb’il onb’il qu’n, qe kximb’itz te kyxi’len b’ix te qe txub’aj ex mamb’aj, te qe tnam ex tuj ja.

Kib’il kyaqil tajlal, jun k’al kab’ (22) ti’j kyxilen tb’a’n il anq’ib’il ti’j kyxumlal ex tu’n tel kypan kyib’: K’loj te malb’il pwaq, tnam b’ix kyxilen kylok’.

• Kyaqil qe k’loj xjal, at kyoklen tu’n tzaj q’o’n tqanil te kyaqil t-txelen anq’ib’il te kyxumlal qe ku’xin ex q’apoj, tu’ntzan jlu’ tokx tb’a’nil yek’b’il kye qe aj te tichaq t-txelen onb’il tu’n kylet ti’j qe yab’il te VIH, ex tu’n tmaqet, ikytzan ok tel jun k’wal ex mi tok ta’w te kub’aj, oktzan tel jun k’wal nkyaj jun tnachil ti’j t-txu’ kyk’uj xu’j, iltzan ti’j tu’n txe q’amet xnaq’tzab’il kye qe xjal ex kojb’il tu’n txe kit kyab’q’iyal, xu’j ex xinaq, kyximb’itz te yolb’il, tnachil tok te kyxumlal, kyximb’itz te kyajb’il, ex txqantqe. Aj kyxilen tqanil tu’n txi’ q’amet kyeqe nya’ kyaqil, atqe tqanil kyekax xjal b’ix il ti’j tu’n t-ten tuj e’wb’il.

Neqayb’il ti’j txilen t’anil kyanq’ib’il ex kyeqe kuxin ex q’apoj te Paxil

Tuj 2015, jun tajlal te 97.0% kye qe xu’j kyab’q’iyil jwe’ laj (15) ex b’elaj laj, b’ix te 97.2% kyb’aj xinaq tzaj kyq’ama’n ti’j b’a’n kyu’n te anq’ib’il te kyxumlal; at jatum kukx tb’a’n tu’n mi txe q’amet kye qe ku’xin ex q’apoj tu’n tlaj kyuk’il ex mo kyman (CONJUVE, UNFPA, 2022).

Chitzan tajlal 2018, aj qe xu’j at naj jun kyal tnejil atzan kyab’q’iyil 19.2, chitzin qe nikyix te taljal qe xu’j tu’jqe kojb’il ex tnam. Atzan jun tnejil txilen aj nchi kub’ tzyun qe x’u’j ti’j kyxumlal ex b’ix nchi kyaj yab’xjal. Chitzan q’amab’ilte te laj xu’j nchi kyaj, kab’ yab’xjal te ab’q’i jwe’ laj ex b’elaj laj ma qe tu’n kyok txub’aj (CONJUVE, UNFPA, 2020).

Chitzin Q’il tajlal kye qe xjal at jun tnachil te kyxumlal (ENDIS) 2016, qe xu’j at jun tnachil ti’j kyxumlal nti’ ntzaj kyjyo’n jun kwen’b’il aj yab’xjalqe, yajtzanqe nya tzintzan kye, ex at nim tumelal tu’n t-itz’ kyal jun jun tja’ anq’ib’il (CONADI, INE, 2016).

Aj T-txelen Kaqil Q’amalte te Meltz’ub’il te Kyjunb’il kyib’ qe Xu’j B’ix Kib’il te Junx Kyxilen qe Tumel 2008-2023 lajo’n tu’n ja’ te q’el twitz kye qe xu’j -SEPREM- tuk’ ’axtzan t-txelen tb’a’n il tu’n tzaj q’o’n te tb’a’nil kyxumlal ku’xin ex q’apoj. Ntxi’ tkin tu’n txe yek’in xnaq’tzb’il ti’j kyxumal tuj kyaqil kol te ja xnaq’tzb’il, te kye kyxilen, tuj kyximb’itz te kylok’, ex tu’n tzaj q’o’n kyaqil xnaq’tzab’il te kyaqil qe xu’j. Tu’n kyokx q’o’n kyuj qe chenb’il, aq’unt, ex tu’n tzaj kyipumal ex onb’il ti’j tb’a’n il kyxumlal b’ix kyxnaq’tzb’il ti’j tuj kyaqil qe yolb’il ex tu’n tmaqet nimqe xu’j q’apoj nchi kyaj yab’xjal, ex ikyx tu’n kyjaw b’inchet qe tumelal aq’unt tu’ntzan joratx tb’inchet qe onb’il ojtza xjal, qe tb’a’nil kyxumlal qe xu’j ex tu’n mi tiky’ix yajb’il kyi’j (Q’el Twitz Kye qe Xu’j -SEPREM- 2009).

Para más información sobre esta política visita:

http://www.segeplan.gob.gt/downloads/clearinghouse/politicas_ publicas/Derechos%20Humanos/Politica%20Promoci%C3%B3n%20 %20y%20desarrollo%20Mujeres%202008-2023.pdf

o escanea el código QR con tu celular →

Toklen Ti’j Aq’untl

Q’il Tajlal te Kyaqil Twitz Tx’otx’ ti’j kyokle qe xjal

• Q’amab’iltete qe Nitz Tnam te Kyoklen qe Xjal: pak’ u’jil 23, 24, 25

• Juntb’il te Kyaqil Twitz Tx’otx’ ti’j Toklen ti’j Pwaq, Tuj Tnam b’ix Kyxilen: pak’ u’jil 6, 7, 8 y 10

• Juntb’il te Kyaqil Twitz Tx’otx’ ti’j Toklen ti’j chemb’il b’ix chik’b’anil yol: Pak’ u’jil (8)

• Juntb’il Yol (182) tib’aj nimkax Aq’untl mati’j nb’ant Kyu’n qe K’wal b’ix Kyiwsab’ilte 190 tib’aj Aq’untl Nb’ant Naj tu’n Tkub’ Naj Junxmaj

• Tajlal 169 te Chemb’il Te Kyaqil Twitz Tx’otx’ te Aq’untl kyib’aj qe Tnam Quk’alqe: Pak’ u’jil 4, 20

• Juntb’il Yol (138) te Chemb’il te Kyaqil Twitz Tx’otx’ tij Aq’untl tib’aj kyab’q’iyal tu’n kyaq’nan qe xjal.

• Juntb’il Yol (100) te Chemb’il te Kyaqil Twitz Tx’otx’ tij Aq’untl tu’n chjet twi’ kyaq’in xjal nti’ moyb’il ti’j

• Yolb’il b’anin ti’j Kyoklen qe K’wal: pak’ u’jil 32

• Juntb’il te Tu’n Tkub’naj Kyaqil Wiq Ik’b’il Kyib’aj qe Xu’j: pak’ u’jil 11

• Juntb’il te Kyaqil Twitz Tx’otx’ Tu’n Tkub’naj Kyaqil Wiq Ik’b’il Te Kyib’lal: pak’ u’jil 5

• Juntb’il Tib’aj qe Kyoklen qe Xjal Aj at Tzaksb’il Tok Kyi’j Taj Kyul Itz’j: pak’ u’jil 27

• Juntb’il Yol Te Kyaqil Twitz Tx’tx’ tib’aj Kolb’il ti’j toklen qe kyaqil aq’nal nche’x tuj junt tnam.

• Kib’ilte Kyaqil Tajlal Wajxaqlaj (18) Toklen Ti’j Aq’untl; Chemb’il tij Pwaq, Tnam b’ix Txilen

• Kib’ilte Kyaqil Tajlal junk’al ox (23) Toklen Ti’j Tb’anil Temb’il Aq’untl; Chemb’il tij Pwaq, Tnam b’ix Txilen

• Kib’ilte Kyaqil Tajlal junk’al (20) Toklen qe K’wal aj ma nchi ch’iy; Chemb’il tij Kyoklen qe K’wal

• Kib’ilte Kyaqil Tajlal jwe’ (5) Toklen tij anq’ib’il teylax te ju’n tu’j ju’n tnam; Chemb’il te qe xjal at tzaksb’il tok kyi’j

• Chik’b’abilte kye qe Nintz Tnam tib’aj Toklen qe Tnam quk’al qo’: pak’ u’jil 17

• Chik’b’abilte b’ix K’uxb’il Twitz Kya’j te Aquntl B’enin

• Tumlal Kawb’il 70/1. Ch’expub’il Tuj Qanq’ib’il: Aj Aq’untl tuj ab’q’i 2030 Ti’j Tb’anil Aq’untl, Nintz Chemb’il

Q’il Tajlal Kawb’il te Nintz Qtami

• Kawb’il te Nintz Tnam Paxil: Pak’ u’jil 101-106

• Kawb’il te chik’b’ab’il b’ix Tb’anil kolb’il ti’j qe xu’j: Pak’ u’jil 12, 13, 14

• Kawb’il te Nchet Ni’man qe Xjal aj tok tzaksb’il kyi’j: Pak’ u’jil 34-43

• Kawb’il te Tb’anil Aq’unt tuj Tnam: Pak’ u’jil 20

• U’j Kawb’il te Aq’untl

Kyoklen qe xjal ku’xin ex q’apoj tuj

qe kyaq’in

Kyaqil qe xjal ku’xin ex q’apoj at kyoklen tu’n tzaj q’o’n jun kyaq’in tb’anil tu’ntzan kyten kyeyax ex tu’n ky-o’nin kyijx ex ti¿j kyxjalil, ikytzan t-ten jun tb’a’nil kib’il kye tuj kykojb’il. Il ti’j tu’n tzaj q’o’n kyoklen kyi’j qe yek’b’il ex tumlal txilen jun tb’anil meltz’ub’il ti’j kyaq’in tu’n tkanet ex mo kyu’n x tu’n tb’a’n t. Qe xjal ku’xin ex q’apoj at kyoklen tu’n tzaj q’o’n kwentb’ilkye ok tok jun yab’il, tnachil ok kyaq’nan, qa nti’ ma b’a’nt kyb’et ex mo kyaqil qe txqant aj nti’ ntzaj q’o’n amb’il tu’n kyaq’nan. Ex at kyoklen tu’n tjaw kyjunin kyib’ noq jachaq tuma tu’ntzan tzaj q’o’n amb’il kye ex mi chi kub’ moyin.

Qe Q’el twitz te qe tnam nchi txokt tu’n kyq’ama’n ti’j xob’il ex kwentb’il te kyokleqe ex tb’a’nil kyaq’in qe kyaqil qe xjal ku’xin ex q’apoj, tu’n tzaj q’o’n amb’il kyeqe ok kyaq’nan ex tu’n kyok kwentin ti’j ok tel q’en kypwaq ex kyaqil aq’unt aj nok q’o’n tnachil te kyxumlal b’ix te kyxnaq’tzb’il tu’n t-ten tb’anil meltz’ub’il te kyxumlal ex kyximb’itz.

Q’amalte Juynlax t-txilen qa ku’xin ex q’apoj

b’ix toklen xnaq’tzb’il

Kib’ilte Kyaqil Tajlal Wajxaqlaj (18). Toklen Ti’j Aq’untl; Chemb’il tij Pwaq, Tnam b’ix Txilen

• Noq jachaqtume qe q’el Twitz te qe Tnam il ti’j tu’n tokx kyxo’n kyxilen qe xu’j ex qe q’apoj tu’n tlet jun kyaq’in tb’anil b’ix tu’ntzan t-ten malb’il te ik’b’il ex tu’n tzaj q’ot nim kyxilenqe ax ikx ti’j kyaq’in.

• Qe xjal ku’xin ex q’apoj, at n’im amb’il tnachil nlet kyu’n tuj tnejil ab’iq’i kyaq’in, aj kib’il te at kyb’aj ch’int qe xu’j. Il ti’j tu’n kyokx q’ot qe yol tb’anil kyu’n qe q’il twizt kye tnam ikytzan t-ten xnaq’tzb’il b’ix kib’il te jun tb’anil kyaq’inqe tu’n tlet ikytzan t-ten qe xu’j.

• Qe Q’il Twitz Kye qe Tnam il ti’j tu’n tokx kyxo’n kyaqil wiq qe aq’unt, ex min tu’n tok kyq’o’n nim kyipumalqe ti’j jun aq’unt, tu’n mi tel ik’an qe k’loj aj nti’ nim kyipumal ex niky’ax kyb’aj b’ixmo taqe kyu’j juntqe tnam nya’ kye.

Kib’ilte kyaqil, jun k’al ox (23) te toklen xnaq’tzb’il; K’loj te kyoklen pwaq, kojb’il xjal b’ix kyxi’len; K’loj te kyoklen ti’j pwaq, kojb’il xjal b’ix kyxi’len

• Qe xjal ku’xin ex q’apoj nya il ti’j tu’n tiky’ ik’b’il ky’ij ti’j chjob’il kye, aj ja tu’m nchok lajo’n tu’n tiky’ kyin jun pwaq aj nya’ tajlal, qe wiq aq’unt aj jatu’m nchex lajonqe noq te aq’nal junpaqne, ja tum nti’ nchetz chjo’n ex mo nok tnachil ti’j xjal tu’nj tanb’q’iyal, tu’n tlaj nti’ ntxi’ q’ot kyoklen qe xjal.

• Qe kawb’il il ti’j tu’n tokx kyq’o’n qe kolb’il ti’j kyanq’ib’il, ex kyxumlal tb’a’nil kye qe ku’xin ex q’apoj, ikytzan t-txilen kyab’q’iyil nya’ te til tu’n taq’nan ti’j jun aq’unt matij.

• Aj k’loj ntxi’ tq’aman tajb’lanil t-txilen b’ajb’inchet, kb’ajalq’ot ex b’ajalkit qe kawb’il ti’j qe q’el twitz te kyoklen aq’unt junx b’ix tu’n tkanet jun juntb’il tuk’ kyaqilqe nya’ okx kyu’k’ qe jun k’loj il ti’j tu’n tokx q’ot qe ku’xin ex q’apoj at jun tnachil ti’j kyxumlal, qe xjal matijqe, qe xu’j, qe aq’nal noqx jachaq tuma, qe xjal nche’x tuj junt tnam, qe xjal xinaq xu’j, b’ix qe ojtxa xjalqe ti’j kylok’

Kib’il kyaqil, tajlal junk’al (20) kyoklen tal k’wal te tb’a’nil anq’ib’il ti’j kyxumlal: K’loj te Kyoklen tal K’wal

• Qe ku’xin ex q’apoj, ok tpon amb’il ti’j kyab’q’iyil tu’n kyaq’nan, il ti’j tu’n t-kyaj t-ten tuj qe kib’il te tuj kyaqil qe nitz tnam, ex tuk’ xnaq’tzb’il, kyoklen tu’n tb’a’nt jun aq’unt kyu’n noqox tok tu’ntzan tokx xet kyxilen, kyxnaq’tzb’il, kyojlab’il, kysaqchab’il, tba’nil kyxilen b’ix jun tb’anil kyximb’iz te yajxa.

Kib’il kyaqil, tajlal jwe’ (5) ti’j toklen anq’ib’il junylax b’ix tu’n kyokx junet kyujqe kojb’il: Chemb’il kyeqe Xjal at jun Tnachil te Kyxumlal

• Qe Q’il Twitz te qe Tnam il ti’j tu’n txe kyq’o’n makb’il ex qe kuxb’il tu’n kyokx junenqe tuj qe k’loj qe ku’xin ex q’apoj. Ex ikyx tu’n txe q’o’n onb’il kyeqe ok kch’iy b’ix tu’n tel kypa’n kyib’ te kyja, tu’n kyaq’nan ex kukx tu’n kyxnaq’tzan tu’ntzan t-onj kyanq’ibil aj ok tel kypa’n kyib’.

Q’amal b’ix kolil te kyoklen qe xu’j ex qe tal txi’n

• Tumlal qe malb’il nkanet kyu’n qe wixin, tuk’ onb’il kyeqe aq’nal, te tmajan tnam, qe chemb’il te nitz tnam, chemb’il kye qe xjal, xuj, qe ku’xin ex q’apoj, chemb’il te ja xnaq’tzb’il: a) b’inchab’il ex q’amalte kyxilen xnaq’tzb’il, tb’a’nil kye qe xu’j, b’ix qe ku’xin ex q’apoj, tu’n kyten tu’jqe aq’unt kyujqe nitz tnam, tu’ntzan tex q’amet kyximb’itz te kye tb’a’nil kyanq’ib’il, ex tu’n ky-onj tu’n kyaq’in.

Kupib’il te 70/1. Meltz’ub’il twitz qtx’otx’: aj U’j 2030 te meltz’ub’il tb’a’n il: Aq’unt te Kyaqil.

• Nponb’aj 4.4 te tzalu’ ex tu’n tpon te 2030, tjaxlaq’e tumelal tajlal qe ku’xin ex q’apoj aj at nim kyipumal tb’a’n il, ti’j matij ex ponana n tu’n tzaj tumlal aq’unt, kyaq’in ti’j xnaq’tzal b’ix tu’n txe qe jun tb’anil kyximb’itz.

• Nponb’aj 8.5 te tzalu’ ex tu’n tpon te 2030, tu’n tkanb’in te jun tb’anil ex mati’j aq’unt, b’ix jun aq’unt kyeyax kye qe xu’j ex xinaq, tokxtzanqa ku’xin ex q’apoj aj at jun tnachil te kyxumlal, b’ix tu’n tajs q’o’n junx txel kypwaq.

• Nponb’aj 8.6 te tzalu’ ex tu’n tpon te 2030, tu’n tajx kyajlal qe ku’xin ex q’apoj nti’ nchi aq’nan b’ix qe nti’ nchi xnaq’tzan.

• 8.b te tzalu’ ex tu’n tpon te 2030, tu’n tkub’ b’inchet ex meltz’ub’il qe malb’il te kyaqil aq’nal ku’xin ex q’apoj, ex tu’n tajb’lan jun Yol B’a’n tb’anil Kyxolqe te qe Aq’nal kye Chemb’il te Nintz Tnam te Aq’unt.

Neqayb’il kye qe aq’anal ku’xin ex q’apoj te Nintz Tnam

Paxil.

Aj 73.9% aj qe ku’xin ex q’apoj nchi’ aq’nan nti’ jun txaq u’j nkyaj q’o’n te jun techil kye. Chitzin Tajlal Malb’il kye qe Aq’nal 2019 -ENEI- kab’ te ox tajlal qe xu’j te tuj qe kojb’il nti’ jun tumelal kypwaq (CONJUVE, UNFPA, 2020). Chitzin jun Kib’il te B’a’n in ex Nti’ Nq’ajt “aj kyib’lal qe xjaltnam kye qe xu’j o’ chajs lajon tuj 2017 aqe q’apoj nim kyajlal. Tu’n tlaj nchex xjal tuj junt tnam, tuntlaj nti’ aq’unt tuj kykojb’il ex nti’ jun tumelal kypwaq.

Aj Toklen Yol kye qe Tnam 2017-2032 -PNED- lajonan tu’n Tja’ Kawb’il te Aq’unt, at tuj tnab’il tu’n txe q’o’n nim qe aq’unt tuj Paxil kye qe ku’xin ex q’apoj tu’n t-ten jun tb’anil ex te kye aq’unt, b’ix tu’n tok jun kyipumal te kyoklen te pwaq, tnam b’ix qe tnam kye qe xjal, tu’ntzan tzaj jun meltz’ub’il te tzyub’il kyeqe ex tu’n tkub’ naj ch’in meb’yib’il, ik’b’il kyi’j qe kojb’il, qe xu’j b’ix qe ku’xin ex q’apoj. Tuj kye kib’il te meltz’ub’il qa xjal, aj PNED nxi’ tyek’an ox (3) onb’il Kyij qe ku’xin ex q’apoj: Onb’il te Meltz’ub’il kye qe Ku’xin ex Q’apoj tuk’ malb’il te tu’n tex jachaq tuma; Onb’il Kye qe tu’n T-ten jun Kyximb’itz te Xnaq’tzb’il; Onb’il te Kyaqil tu’n jun Pwaq, Tu’ntzan Kyonj tuj ja Xnaq’tzb’il ( Tja Kawb’il te Aq’unt b’ix Onb’il kye Tnam, 2017).

Para más información sobre esta política visita:

https://www.mintrabajo.gob.gt/images/ejes/PNED_2017_2032. pdf

o escanea el código QR con tu celular →

Kyoklen qe tb’anil neb’eb’il

Q’il Tajlal te Kyaqil Twitz Tx’otx’ ti’j kyoklen qe xjal

• Q’amab’iltete qe Nitz Tnam te Kyoklen qe Xjal: pak’ u’jil 25

• Juntb’il te Kyaqil Twitz Tx’otx’ ti’j Toklen ti’j Pwaq, Tuj Tnam b’ix Kyxilen: pak’ u’jil 11

• Juntb’il Yol Tajlal (169) te Chemb’il Te Nintz Tnam Kyjunalx te Aq’untl tib’aj qe Tnam

Qxjalil: Pak’ u’jil wuq (7)

• Juntb’il te Tu’n Tkub’naj Kyaqil Wiq Ik’b’il Kyib’aj qe Xu’j: pak’ u’jil 12

• Yolb’il b’anin ti’j Kyoklen qe K’wal: pak’ u’jil 24 y 27

• Juntb’il Tib’aj qe Kyoklen qe Xjal Aj at Tzaksb’il Tok Kyi’j Taj Kyul Itz’j: pak’ u’jil 25, 28

• Kib’il Kyaqil Tajlal kyajlaj (14) Toklen tu’n kytzaljin tu’n nim tumelal tb’anil kwentb’il txumelal, Chemb’il te toklen ti’j Kywaq, tnam b’ix txilen.

• Kib’ilte Kyaqil Tajlal junk’al (20). Toklen qe K’wal aj ma nchi ch’iy; Chemb’il tij Kyoklen qe K’wal.

• Chik’b’al te Kawb’il Tib’aj Kwentb’il Tb’anil Sik’b’il te Twitz Tx’otx’

• Q’amab’iltete qe Nitz Tnam te Kyoklen qe Xjal tib’aj tklen qe Tnam Qxjalil: Pak’ u’jil 23

• Kupib’ilte 62/126, Chik’b’ab’il b’ix tx’olb’ab’il te aq’untl te qe ku’xin: Aj qe Ku’xin ti’j tumelal Pwaq- tu’n tok q’ot tipumal kyoklen qe ku’xin ti’j tb’anil aq’untl b’ix ti’j pwaq; Chemb’il te kyaqil

• Kupib’ilte 70/1. Ch’expub’il Tuj Qanq’ib’il: Aj Aq’untl tuj ab’q’i 2030 Ti’j Tb’anil Aq’untl, Nintz Chemb’il.

• Tumlal Kawb’il 48/L22 Toklen qe Xjal b’ix qe Tnam Qxjalil; Chemb’il te Toklen qe Xjal

Q’il Tajlal Kawb’il te Nintz Qtami

• Kawb’il te Nintz Tnam Paxil: Pak’ u’jil 2, 29

• Kawb’il Ti’j Kwentb’il Ti’j qe Tal K’wal b’ix Kyi’j K’wal: pak’ u’jil 4

• U’j te Kawb’il te Tb’anil Qxumlal: Pak’ u’jil 38, 43, 66

• Kawb’il ti’j Kil Twitz Tuj Nintz Tnam ti’j Tb’anil Neb’eb’il b’ix Kwentb’il t-xumulal xjal

• Kawb’il te Neb’eb’il Kye K’wal

Kyoklen qe tb’anil neb’eb’il kye qe

ku’xin ex q’apoj

Kyaqil qe xjal ku’xin ex q’apoj il ti’j tu’n t-ten jun tb’anil kyneb’ebil tu’ntzan t-ten jun kyanq’ib’il tb’a’nil. Il ti’j tu’n kyten kwentanqe te’j tu’n kyel kyk’uj, Qe q’il twitz te qe Tnam nchi txokt tu’n tb’inchte qe kib’il te neb’eb’il tb’anil tu’ntzan chex sipan ex tu’n t-ten jun kyeyax ex junylax t-txilen jun tk’ok’jal. Qe Tumelal te Meltz’ub’il kye Kwentb’il nxi’ tq’aman tu’n tkub’ naj jun tnachil aj nti’ nchi wan xjal, tu’n kykanin kwentb’il ti’j kyneb’eb’il b’ix nim tipumal, ex tu’ntzan txe yek’an kyawal qe kojb’il ex kyeqe nim nkyaj kyq’o’n tb’anil te kyxumlal qe xjal, k’wal, ku’xin ex q’apoj, xu’j yab’xjal b’ix qe tat xjal, qe ku’xin ex q’apoj nchi q’aman ti’j kyoklen nchi txokt tu’n kyten kil te kyoklen te qe tb’anil neb’eb’il, kyu’n qe tqanil te q’amab’il kye qe xjal. Nxi’ kit q’il twitz ex kyximb’itz qe ku’xin ex q’apoj tuj qe kojb’il, ti’j yek’b’il kye qe tb’anil neb’ebil kyuj qe kojb’il (Q’ij te kyq’ijlal Ku’xin ex Q’apoj, 2021).

Q’amalte Juynlax t-txilen qa ku’xin ex q’apoj

b’ix

toklen ti’j qe neb’eb’il

Kib’ilte kyaqil, tajlal jun k’al (20) te tumlal kyxilen qe k’wal tuj kykuxmab’il: K’loj te Kyoklen tal K’wal

• Nxi’ k’ojlan qe Q’il twitz te qe tnam aj kyoklen tal k’wal tuj kyanq’ib’il ti’j tb’anil kyxumlal, kyximb’itz, tb’ail tuj qe tnam ex nchi txokt tu’n tzaj q’o’n tb’anil tumlal kwentb’il kyi’j tu’ntzan tzaj q’o’n kyeyix kwentb’il kyu’n kye qe ku’xin ex q’apoj ex qe manb’aj te toks kypwaq, ex tu’ntzan t-ten jun ponan kyxilen kyxol qe tnam.

Q’amab’ilte t-txilen qe Nintztnam Kyjunakyib’ ti’j qe Kolb’il kye qe kytanmi qxjalil; Aq’unt te Kyaqil

• Qe Q’il twitz te qe Tnam xel kyki’n tumlal jorat, oktzan txe ki’n qe tumal kye qe tb’anil t-txelen pwaq b’ix tnam. Xel q’ot nab’il b’ix kolb’il kye tb’anil kib’il kye tat xjal, xu’j, qe ku’xin ex q’apoj b’ix qe ku’xin at tzaksb’il tok kyi’j b’i’xtaq kyul itz’j.

Kupib’ilte 62/126 Kyoklen b’ix aq’unt kye qe ku’xin ex q’apoj. Qe ku’xin ex q’apoj tuj pwaqb’il te kyaqil twitz tx’otx’ b’intzab’il te aq’unt tu’n kyb’et qe ku’xin ex q’apoj tuj meltz’ub’il qe tnam b’ix pwaqb’il; Aq’unt te Kyaqil

• Ntxoki’n kye qe aq’nal te Q’il Twitx te qe Tnam tu’n t-ten jun tb’anil meltz’ub’il kye qe ku’xin ex q’apoj, b’ix il ti’j te tb’anil neb’eb’il, a’, tb’anil kyxumlal, kyja’, kyxnaq’tzb’il ex aq’unt, tu’n tokx tq’o’n tib’ kyuk’ qe tb’anil juntb’il b’ix onb’il te kyaqil, b’ix tuk’ix u’j te kib’il te tu’n tkub’aj meb’yib’il, b’ix tuj jun u’j tu’n t.ten junb’il kyuk’ kyaqil qe nitz tnam te pwaqb’il twitz tx’otx’.

Kupib’ilte 70/127 kyoklen b’ix aq’unt kye qe ku’xin ex q’apoj; Aq’unt te Kyaqil

• Nchi txoki’n kyij qe Q’il Twitz te qe tnam tu’n tokx kyqo’n jun tb’anil kib’il te kyxilen tuj kyaqil qe aq’unt te meltz’ub’ilte te tzyub’il kye b’ix tu’n tqe qe yol te tu’n tkub’ naj wi ij kye xjal, meb’yib’il b’ix qe yab’il, tu’n tok q’o’n kyoklen ex tb’anil kyxilen ex tu’n tmeltzaj jun nab’il kye qe ku’xin ex q’apoj te kyxilen, kyoklen, ex kyipumal tuj qe kojb’il, tu’n t-ten junylax kyxilen ti’j kyoklen xjalqe ex q’el twitzqe te tu’n tkub’ naj qe malqb’il, te ik’b’il ex tu’n t-ten jun tb’anil kyaq’in, matij, ex tb’anil.

Kupib’ilte 28/L22 Kyoklen qe Xjal b’ix qe kytanmi qxjalil; Kawb’il kye Kyoklen qe Xjal

• Tokx tuj kyximb’itz tu’n tok tipumal qe xu’j, qe ku’xin ex q’apoj te ojtxa kylok’, b’ix jun kyximbitz, tu’n tajb’lan te kye kyb’etb’il jachat tuma te kyipumal kyyolb’il ti’j kye kyximb’itz, tuk’ qe onb’il te kyoklen, b’ix jun onb’il te tb’anil kyten qe xu’j, k’wal, b’ix qe ku’xin ex q’apoj te qe qlok’, ti’j tumelal qe kib’il te junx ex matij qe tb’anil kyxumlal qe xjal, tb’anil kyximb’itz, kyeyax kyneb’eb’il, b’ix tokxtzan jun kyeyax kyten te kyaq’ilqe tuj kyja’, kyxnaq’tzb’il, kyaq’in, ex q’ol te tb’anil kyximb’itz, kyyolb’il, ex qe aq’unt te ojtxa, b’ix tu’n t-ten jun tb’anil toklen q’amab’il ximb’itz ex kib’il te kyoklen.

Neqayb’il ti’j tb’anil kyneb’eb’il xjal

b’ix ku’xin ex q’apoj tuj tnam Paxil

Chitzan kilte qe Tajlal te Kyaqil te Kyanq’ib’il (ENCOVI) 2014, 68.2% qe k’wal tzajqe’ te ab’q’i wajxaqlaj laj (18) ta qe tuj meb’yib’il. Tuj 2015 Tkyajin qe Tajlal te Kyaqil ti’j Malb’il kyxumlal qe okanet jun 54.2% te qe k’wal tz’ajs jun tipumal kyxumal, tu’jtzan 2022 ktel jun tajlal jwe laj (15) b’ix qaq laj (16) (MINEDUC, SEXAN, INE 2015). Tajlal kib’il te kyxumlal qe xjal 2017 ntzaj tyek’in wajxaq (8) te laj yab’ilqe, kyi’j k’wal at jun kyyab’il ti’j kyneb’eb’il b’ix tokxqe ku’xin ex q’apoj, ex tokxqe xu’j tuk’ jun tajlal 51.2% te qe xu’j te kojb’il (CONJUVE, 2021).

Aj Tja kib’ilte Aq’unt tuj qe Ja, qe Alamaj, ex Tb’anil Neb’eb’il (MAGA) Ta tuk’ ’ tb’anil kib’il te kye Ku’xin ex Q’apoj te kojb’il, njyon ti’j tu’n kyb’et tuj qe tb’anil xnaq’tzb’il te juntb’il b’ix tzyub’ilkye kyaqil tichaq, te k’ayb’il, kib’il te qe ta twitz tx’otx’, aj ntzyet jun tb’anil meltz’ub’il kyu’n kye qe xjal tuj qe kojb’il. Tuj qe kyaq’in tokx, qe awal te tja xnaq’tzb’il ti’j jun tb’anil kyximb’itz te qe tipulal qe awal ti’j kyxumlal. B’ix ikyx te awal kye qe ku’xin ex q’apoj te ja xnaq’tzb’il, ti’j jun kyeyax kyxumal, kyanq’ib’il, ex kyximb’itz ti’j tb’anil kib’ilte pwaqb’il, te nitzja tuj qe ujb’il. (Tja kib’ilte Aq’unt tuj qe Ja, qe Alamaj, ex Tb’anil Neb’eb’il, MAGA, 2017).

Para más información sobre esta estrategia visita: https://www.maga.gob.gt/download/estrategiajuventud.pdf

o escanea el código QR con tu celular →

Kyaqil qe xjal ku’xin at amb’il kye Tu’n ten tb’anil kyxumlal, tu’n tb’aj tb’anil kysiky’ tu’ntzan ten jun tb’anil kyanq’ib’il.

Aj kyoklen qe ku’xin ex q’apoj tu’n kyb’et jachat tum

(Juntb’il, Ambíl tu’n ky-yolin, Chemb’il)

Q’il Tajlal te Kyaqil Twitz Tx’otx’ ti’j kyoklen qe xjal

• Q’amab’iltete qe Nitz Tnam te Kyoklen qe Xjal: pak’ u’jil 19, 20, 21

• Juntb’il te Kyaqil Twitz Tx’otx’ ti’j Toklen ti’j Pwaq, Tuj Tnam b’ix Kyxilen: pak’ u’jil 13, 15

• Juntb’il yol te kyaqil twitz tx’otx’ te toklen qe xjal ti’j tipumal ky-yol: pak’ u’jil 19, 21, 22, 25

• Juntb’il Yol Tajlal (169) te Chemb’il Te Nintz Tnam Kyjunalx te Aq’untl tib’aj qe Tnam

Qxjalil: Pak’ u’jil 6, 7, 29

• Juntb’il te Tu’n Tkub’naj Kyaqil Wiq Ik’b’il Kyib’aj qe Xu’j: pak’ u’jil 7, 14

• Yolb’il b’anin ti’j Kyoklen qe K’wal: pak’ u’jil 12, 13, 15, 23

• Juntb’il te Kyaqil Twitz Tx’otx’ Tu’n Tkub’naj Kyaqil Wiq Ik’b’il Te Kyib’lal: pak’ u’jil 5

• Juntb’il Tib’aj qe Kyoklen qe Xjal Aj at Tzaksb’il Tok Kyi’j Taj Kyul Itz’j: pak’ u’jil 21, 29

• Kib’ilte Kyaqil Tajlal junk’al (20). Toklen qe K’wal aj ma nchi ch’iy; Chemb’il tij Kyoklen qe K’wal.

• Kib’il te kyaqil Tajlal jwe’ (5) tib’aj toklen tu’n qanq’in tuj tzalajb’il ex tu’n qok tajlal tu’j qe kojb’il: Chemb’il teJuntb’il Tib’aj qe Kyoklen qe Xjal Aj at Tzaksb’il Tok Kyi’j Taj Kyul Itz’j.

• Q’amab’ilte te qe Nintz Tnam Twitz Tx’otx’ te Toklen te qe Tnam Qxjalil: pak’ u’jil 5, 18

• Q’amab’ilte ti’j toklen b’ix aq’untl te qe junjun xjal, tuj k’lojan b’ix qe chemb’il nchi kolin kyi’j qe kyoklen qe xjal, b’ix qe kawb’il kytzqi’n qe tnam twitz tx’otx’

• Tumlal Kawb’il 70/1. Ch’expub’il Tuj Qanq’ib’il: Aj Aq’untl tuj ab’q’i 2030 Ti’j Tb’anil Aq’untl, Nintz Chemb’il.

• Tumlal Kawb’il 62-126: Chik’b’ab’il te aq’untl kye qe ku’xin te tu’n ten jun juntb’anil tuj tzalajb’il, Nintz Chemb’il.

• Tumlal Kawb’il 4113 Qe ku’xin b’ix toklen qe xjal: Chemb’il te toklen qe xjal.

• Tumlal Kawb’il 48/L26 Ta’w Tu’n Tx’u’j Yab’il Ti’j Toklen qe K’wal Xjal; Chemb’il Ti’j Kyoklen qe Xjal.

• Tumlal Kawb’il 2419; Chemb’il te Kolil te qe Nintz Tnam

• Tumlal Kawb’il 2250; Chemb’il te Kolil te qe Nintz Tnam

• Tumlal Kawb’il 2535; Chemb’il te Kolil te qe Nintz Tnam

Q’il Tajlal Kawb’il te Nintz Qtami

• Kawb’il te Nintz Tnam Paxil: Pak’ u’jil 4, 135, 136

• Kawb’il te Kolil te Tanq’ib’il Tal K’wal b’ix K’wal: Pak’ u’jil 45, 62

• Kawb’il te Kolil te Tb’anil Tanq’ib’il xu’j: Pak’ u’jil 23

• Kawb’il te Nchetz B’i’n Xjal qe at tzaksb’il tok kyi’j: pak’ u’jil 64, 65, 66, 67, 68, 69

• Kawb’il te Sik’bil te qe Twixnil

• Kawb’il te Chemb’il te Tb’anil Aq’untl te Tuj Tnam ex Tuj Kojb’il

• Kawb’il te Chik’b’ab’il Qjalil

Aj kyoklen qe ku’xin ex q’apoj tu’n

kyb’et jachat tum

Kyaqil qe ku’xin ex q’apoj at kyoklen ti’j tu’n kyb’et tuj qe aq’unt b’ix kyoklen tb’a’nil, junx, kyek’b’il, junx, b’ix kyeyax. At kyoklen tu’n tb’a’n t jun juntb’il te kyxilen b’ix tuk’ qe ja te onb’il, ex juntqe tu’n t-ten junx kyximbitz ex mo juylax. Aj kye tu’n txe kyq’ama’n aj b’a’n tu’n txe q’amet jachaq tuma, tu’n tjb’lan kye kyipumal, kyyolb’il, tu’n kyjawe’ tuj qe ja te tnam b’ix tuk’ juntqe b’e. Ax at kyoklen tu’n kyqanin ti’j tqanil te juylax, tu’n txe q’amet tqanil qe tnachil nchi b’aj. Kyoklen tu’n kyb’et ti’j meltz’ub’il kyeqe ku’xin ex q’apoj, te kwentb’il kyi’j b’ix tu’n telpan twitz kyuk’ qe tnam meb’a, ikytzan qe q’apoj, ku’xin ex q’apoj te ojtxa kylok’, ku’xin ex q’apoj LGBTI+, qe ku’xin ex q’apoj at jun kyyab’ VIH/Sida, ku’xin ex q’apoj nchex tuj jut tnam b’ix qe ku’xin at tzaksb’il tok kyi’j b’i’xtaq kyul itz’j.

Qe Q’il Twitz te qe Tnam il ti’j tu’n tok kywentinqe kyb’etb’il kyaqil qe ku’xin, ex nya tuj moyb’il, kq’amal b’ix ktxokil ti’j tu’n kyten tb’anil kib’il. Aj kyoklen lu ntzaj q’on tumelal tu’n kyten tuj qe b’intchal, q’amalte ex kib’ilte te kyaqil tb’anil kyoklen meltz’ub’il, tu’ntzan t-ten jun kyiw kyipumal ti’j jun tx’otx’ junylax. Aj ok tb’a’nt kyu’n qe kuxin ajo, ntzaj q’o’n tipumal tu’n t-ten jun tb’anil kyoklen qe xjal te twitz tx’otx’.

Q’amalte Juynlax t-txilen qa ku’xin ex q’apoj b’ix aj kyoklen qe ku’xin ex q’apoj tu’n kyb’et jachat tum

Q’amalte Juynlax t-txilen qa ku’xin ex q’apoj b’ix kyoklen ti’j tu’n kyb’et

• Qe Q’il twitz te qe Tnam il ti’j tu’n txe kyki’n tu’n tokx xet kyoklen qe ku’xin ex q’apoj te kyanq’ib’il, tu’n tok jun juntb’il kyu’n jachat tuma, ex tuj qe tumelal tu’n t-ten jun tb’anil kyanq’ib’il qe k’wal. Tu’n txe q’ot tb’anil kib’il jutb’il te qe kawb’il kyi’j ku’xin ex q’apoj, tu’n tb’a’nt jun juntb’il kyu’nx tuj qe chemb’il, ex mo tuj ja xnaq’tzb’il, jun tb’anil kib’il te qe tuj qa aq’unt. B’ix ikyx tu’n kyok kwentin ku’xin ex q’apoj aj nchi ki’n ti’j kyoklen qe junt ikytzan kye tal k’wal, tu’n tlaj niky’ nim ta’w kyi’jqe b’ix moyb’il te kyxilen.

• Qe Q’il twitz te qe Tnam il ti’j tu’n txe kyki’n tb’anil aq’unt ti’j tu’n kyb’et qe ku’xin ex q’apoj ok tb’inchet jun kawb’il, kyipmal, kyoklen tuj qe ja te tnam, ex qe nchi lab’t ti’j kyanq’ib’il, tuj xnaq’tzb’il, tuj qe kojb’il b’ix te kyaqil nitz tnam. Qe k’uxb’il te anq’ilb’il jalo nchi onin tu’n t-ten jun tb’anil kyoklen qe ku’xin ex q’apoj.

• Qe Q’il twitz te qe Tnam il ti’j tu’n ky-o’nin ti’j tb’anil kyipumal qe ku’xin tu’ntzan kyb’et ok tb’aj b’inchetqe, ex tu’n t-ten jun tb’anil meltz’ub’il kye qe xjal. Qe ku’xin at jun tb’anil juntb’il kyu’n tuk’ kyuk’elqe te kyipumal te kyyolb’il. Il ti’j tu’n t-ten jun onb’il kyi’j ok tb’a’nt jun chemb’il, ex tu’n tex q’amet tuj qe k’uxb’il te qe paqanil.

• Qe ku’xin at kyoklen tu’n txe q’amet, kyjyo’n b’ix tu’n tul tqanil qe yol, te tb’anil q’amab’ilte tuk’ kyaqil qe yolb’il tz’ib’in ex yolb’il, tuj kyyolb’il aj mib’in chi yolin, qe noq nxi’ kyyek’in ikytzan qa tib’lal. Qe yek’b’il nel kyniky’ ti’j qe, u’j, u’j q’amal te tqanil, u’j te aq’unt, txaq u’j, ex qe q’amab’il tuj qe paqanil te b’il b’ix te kye kyib’lal qe.

• Qe Q’il Twitz te qe Tnam il ti’j tu’n txe kyki’n tumlal kyten, aj min ik’b’il, b’ix juylax t-txilen ex tu’n tonin te q’amab’ilte jun q’il te tumlal tuj paqanil b’ix ikyxqe q’amab’il kye qe ku’xin at tzaksb’il tok kyi’j b’i’xtaq kyul itz’j.

Kib’il kyaqil, tajlal jwe’ (5) ti’j toklen anq’ib’il junylax b’ix tu’n kyokx junet kyujqe kojb’il: Chemb’il kyeqe Xjal at jun Tnachil te Kyxumlal

• Aj jun meltz’ub’il te qe tnam kyu’n qe ku’xin ex q’apoj, ja’k txe ki’n tu’n t-ten jun kib’il te tb’anil yek’b’il te qe q’amalte kye kyxjalil. Qe Q’il Twitz te qe Tnam il ti’j tu’n txe kyki’n jun onb’il ex tb’anil q’amab’il kye qe k’wal ex ku’xin at jun Tnachil te Kyxumlal tuk’ onb’il kye qe chemb’il, qe ku’xin at jun Tnachil te Kyxumlal il ti’j tu’n kytzalaj jun paq kyuk’ junqe ku’xin. Qe Q’el Twitz te qe Tnam il tij tu’n txe kyq’o’n makb’il te onb’il kye qe ku’xin at jun Tnachil te Kyxumlal.

Kupib’ilte 62-126 Q’amab’ilte tu’n kyyolin qe ku’xin ex q’apoj tuj jun tb’anil juntb’il ex kwentb’il; Juntb’il te Kyaqil

• Qe wixi’n il ti’j tu’n kytxoki’n kye qe ku’xin ex q’apon, tuj qe aq’unt nchi b’a’n t kyuk’ qe tal k’wal ex qe ku’xin b’aj jun tnachil kyi’j tuj q’ojb’il, b’ix tokx te onb’il te juntb’il ex tb’anil kawb’il.

Kupib’ilte 48/26 Tnachil tu’n yab’il COVID-19 ti’j kyoklen qe xjal; Q’amab’il te kyoklen xjal

• Nq’amet junel at tajb’lanil tu’n tajb’lan qe kib’ilte onb’il kye qe ku’xin ex q’apoj tu’n t-ten jun tb’anil kyb’e kytxol xjal b’ix ponxixi, nya’ tuj moyb’il te kib’il kyxumlal, kyib’lal, kyyolb’il, kyximb’itz, tipumal kyyol, ja tum tzajnaqa, tumlal kypaw, ja tu’m o chi itz’ b’ix juntqe.

• Nq’aman te qe Q’el Twitz te qe Tnam tu’n tajb’lan qe kib’il te tnachil kye ku’xin tu’ntzan kytxokj junx b’ix tu’n kyb’et tuj qe chemb’il kye ku’xin ex qe kyajb’il te jun meltz’ubil te kyxilen tuj qe juntb’il, tu’ntzan t-ten jun kib’il te tnachil kye ku’xin ti’j jun tb’anil juntb’il ex tu’n tq’amet kyoklen qe ku’xin tuj kye tipumal kyyolb’il te tb’anil kyanq’ib’il b’ix tu’n tiky’ q’it meltz’ub’il tnachil kye qe tnam, U’j te 2030 te Meltz’ub’il Tzyub’ilte.

Neqayb’il ti’j tb’anil kyneb’eb’il xjal

b’ix ku’xin ex q’apoj tuj tnam Paxil

Chitzan ENCOVI tuj ab’q’i 2014, junx te laj xjal tzaj tq’aman aj tokx tuj jun chemb’il, ikytzan te schab’il, qe aq’unt nchi b’a’nt tuk’ kye ktanmi, ex te kykojb’il. Tuj tajlal jun k’al jwe’ (25) b’ix jun k’al laj (30) ab’q’i, aj jatum at nim nchib’et qe xinaq te (7.4%) kywitz qe xu’j (4.7%) b’ix qe tnam qe ojtxa (7.3%) twitz kye jun qe tnam (5.2%)

CONJUVE, UNFPA 2020). Tuj q’el te jalal te 2019, qe ku’xin o’ chiten tuj Tjweyin Kib’il kye Tnam te Q’il tajlal te Tja quk’ilqe Nab’elqe, Tzaj kyq’ama’n tuj kib’ilte jun tajlal o chex aj tu’n tjaw kywixnil 62.82% tuj tnejil el, 75.14% tuj tkab’ilel ( Juntb’il te qe Ojtxa Xjal Naleb’, 2019).

Qe K’loj kawb’il kye qe te q’el twitz kye tnam (2012) nxi’ tki’n qe aq’nal kye qe q’el twitz te tman, tu’n tb’a’n t jun juntb’il kye qe ku’xin ex q’apoj. At tajb’lanil kyoklen te kilte kawb’il kye ku’xin 2016, okxqe 5% tajlal qe tnam at qe k’loj ku’xin, b’ix qaqx at jun kib’il kye qe ku’xin kyuk’il (CONJUVE, 2021). Aj Kil te Aq’nal kye qe q’el twitz te tman a jun tumal tu’n tok jun juntb’il b’ix yol te qe ku’xin tu’n kukx txe q’it kib’il kye yol te q’el twitz, onb’il te jun yek’b’il tb’anil kyxilen. Aj tuj yol lu’ nchi b’et qe Aq’nal te tnam, Tja’ te tnam kye ku’xin, qe aq’nal kye q’el twitz kye ku’xin (CONJUVE, 2021). Aj Tja Kyoklen qe Ku’xin nq’o’n te tipumal tu’n t-ten jun junb’il te jun tb’anil kib’ilte qe, tuk’ onb’il kye qe aq’unt tu’n kyb’a’nt. Tuj ab’q’i 2020 ochi b’a’nt tajlal junk’al jwe’laj 35 ja te tnam kye ku’xin ex q’apoj (CONJUVE, 2020).

Para más información sobre estos mecanismos de participación de la juventud visita: https://conjuve.gob.gt/investigacion-y-analisis-estrategico/ publicaciones/participacion-juventudes/ o escanea el código QR con tu celular →

Kyaqil qe ku’xin ex q’apoj at kyoklen ti’j tu’n kyb’et tuj qe aq’unt b’ix yoklen tb’a’nil, junx, kyek’b’il, junx, b’ix kyeyax.

Q’il Tajlal te Kyaqil Twitz Tx’otx’ ti’j kyoklen qe xjal

• Q’amab’iltete qe Nitz Tnam te Kyoklen qe Xjal: pak’ u’jil 3, 4, 5

• Juntb’il yol te Kyaqil Twitz Tx’otx’ te Toklen qe Xjal, b’ix Ky-yol: pak’ u’jil 6, 7, 8

• Juntb’il Yol Tajlal (169) te Chemb’il Te Nintz Tnam Kyjunalx te Aq’untl tib’aj qe Tnam

Qxjalil: pak’ u’jil 12

• Yolb’il b’anin ti’j Kyoklen qe K’wal: pak’ u’jil 6, 19, 20

• Juntb’il Tib’aj qe Kyoklen qe Xjal Aj at Tzaksb’il Tok Kyi’j Taj Kyul Itz’j: pak’ u’jil 14, 15, 16, 17

• Juntb’il yol te Kyaqil Twitz Tx’otx’ te Kolil te kyaqil xjal nchi kub’naj lajo’nqe

• Juntb’il te Tu’n Tkub’naj Kyaqil Wiq Ik’b’il Kyib’aj qe Xu’j: pak’ u’jil 1, 2, 5, 6

• Juntb’il yol te Kyaqil Twitz Tx’otx’ te Toklen qe Xjal tib’aj qe Tnam Qxjalil: pak’ u’jil 7

• Chik’b’abilte b’ix K’uxb’il Twitz Kya’j te Aquntl B’enin

• Tumlal Kawb’il 70/1. Ch’expub’il Tuj Qanq’ib’il: Aj Aq’untl tuj ab’q’i 2030 Ti’j Tb’anil Aq’untl, Nintz Chemb’il.

• Tumlal Kawb’il 4113 Qe ku’xin b’ix toklen qe xjal: Chemb’il te toklen qe xjal.

• Tumlal Kawb’il 48/L22 Te Toklen qe Xjal b’ix toklen qe Tnam Qxjalil: Chemb’il te Toklen qe Xjal

• Tumlal Kawb’il 2250; Chemb’il te Kolil te qe Nintz Tnam

• Tumlal Kawb’il 2419; Chemb’il te Kolil te qe Nintz Tnam

• Tumlal Kawb’il 2535; Chemb’il te Kolil te qe Nintz Tnam

Q’il Tajlal Kawb’il te Nintz Qtami

• Kawb’il te Nintz Tnam Paxil : Pak’ u’jil 3

• Kawb’il Ti’j Kwentb’il Ti’j qe Tal K’wal b’ix Kyi’j K’wal: pak’ u’jil 9, 11

• Kawb’il de Chik’b’abilte b’ix Tb’anil Aq’unt ti’j qe xu’j: pak’ u’jil 4, 6, 17, 18

• Kawb’il tu’n mi tb’aj jun pab’il txe’ ja, ex tun mi tok jun ta’w, iltzan ti’j tu’n tkub’naj

• Kawb’il ti’j biyob’il qe xu’j b’ix qe ela’ moyb’il kyib’aj qe xu’j.

• Kawb’il ti’j ma’lin kyi’j xu’j, moyb’il ex qe xu’j che’x k’a’yin.

• Kawb’il Kyajna b’ant ti’j tipumal toklen qe xjal b’ix tajb’lanil qe xpe’ky tuj jun tnam kyxon kyib’

Kyoklen tb’anil kib’il kye qe xjal ku’xin

ex q’apoj

Kyaqil qe xjal ku’xin at kyoklen te jun tb’anil kyanq’ib’il, min jun moyb’il b’ix meltz’ub’il te juntb’il, kwentb’il tuj qe paqanil. Tokxtzan kyoklen te kye kyanq’ib’il kyex, tuj kyja, b’ix te kyib’lal, kyoklen ti’j kwentb’il tu’n min chex k’ayin, te kyxumlal, kyximb’itz, ex kyxilen. Qe xu’j, qe ku’xin at tzaksb’il tok kyi’j b’i’xtaq kyul itz’j, qe xjal LGBTI+ b’ix txqant, at nim tumlal tu’n tiky’ ik’b’il kyi’j, ikytzan, moyb’il, k’ayb’il ti’j kyxumlal, b’ix il ti’j tu’n txe tki’n aj Q’el Twitz te qa tnam tu’n t-ten jun tb’anil kyanq’ib’il.

Qama pon junel tu’n tiky’ ik’b’il kyi’j qe xjal ku’xin, at kyoklen tu’n tokx jun q’amab’il kyu’n kyuk’ qe qel twitz te kawb’il b’ix tu’n tok q’o’n tipumal ti’j tu’n telpan twitz. Qe xjal ku’xin at nim kyoklen tu’n kyo’nin ti’j tu’n tmaqet moyb’il ex kupib’ilte qe il nchi b’aj ex tu’n t-ten jun juntb’il b’ix tb’anil kwentb’il kyi’j.

Q’amab’ilte juylax kyoklen qe ku’xi’n ex q’apoj b’ix kyoklen ti’j kyaqil

Kib’il kyaqil, tajlal jun k’al (20) ti’j t-txilen kyoklen qe k’wal tuj kykuxmab’il: K’loj te Kyoklen tal K’wal

• Qe Q’il twitz te qe Tnam il ti’j tu’n txe kyq’o’n nim tumelal qe onb’il te qe chemb’il tu’n tmaqet, tb’a’n tlen b’ix tu’n tokx kyjunin kyib’ tu’n mi tb’aj nim moyb’il.

• Tuj qe kuxb’il jalo nim tachil jak tziky kye qe ku’xin ex q’apoj, tu’n txi’ q’alq’a’an pwaq, moyb’il, jun tnachi yolb’il, jun nach yol kye tal txin ex qe ku’xin, gais, moyb’il tuj paqanil, q’alq’ab’il qe k’wal, ex k’ayb’il kyib’lal k’wal b’ix jun q’oj (…) il ti’j tu’n t-ten jun kwentb’il tuj nim tumelal ikytzan xnaq’tzabil tuj qe k’uxb’il ti’j qe ta’w nchiky’ tujqe, qe tumelal tu’n t-ten jun tb’anil kwentb’ilkye, b’ix tu’n t-ten nim qe kawb’il ti’j tu mi tb’aj qe yajb’il ok tajb’lan qe kawb’il b’ix qe aq’unt tu’n t-ten jun tb’anil yek’b’il kye qe mamb’aj, ex qe xjal nchaq’nan kyuk’ qe k’wal. Nxi’ q’aman kye qe Q’il Twitz te qe Tnam tu’n kyb’et qe ku’xin ti’j tajb’lan qe kwentb’il kye tuj qe paqanil.

• Qe ku’xin ta tuj jun tnam, nti’ jun kyja’; Nlayx b’a’nt tu’n kyetz xo’n najqe tu’n tlaj at kyoklen b’ix jak t-ten jun kib’ilkye tu’n kyajtenqe, b’ix nlayx kub’ maqet kyb’e tu’n kyokx tuj juntqe tnam. Tu’ntzan t-ten jun kwentb’il kyi’j.

• Kyaqil qe ku’xin at kyoklen tu’n kyyolin b’ix tu’n tokx xet kyxumal ex kyximb’itz, kyib’lal b’ix kyxi’len. Nach tu’n tb’a’nt jun meltz’ub’il te kyxilen ex mo jun q’antb’il tu’n txe q’o’n kyeqe. Nchi txokt qe Q’il twitz te qa Tnam tu’n tkub’ naj qe tnachil lu’, tu’n tkub’n naj qe kawb’il nti’ jun tb’anil ntq’aman, kyxilen exmo kyanq’ib’il. Qe Q’il Twitz te qe Tnam Il ti’j tu’n kyki’n jorat tu’n kywentin kyi’j qe xjal gais, ex juntx kyajb’il tuj kyaqil tumelal kyanq’ibil aj at moyb’il ex ik’b’il tu’ntzan tokx q’ot qe tumlal qe onb’il.

• Kyoklen qe xu’j te jun kyanq’ib’il tb’anil te kyoklen, q’i’nchelqe tuj qe txqant, qe kyoklen kyanq’ib’il, tb’anil kyxumlal, jun kyb’e tb’anil ex jun kwentb’il kye tu’ntzan t-ten junx kwentb’il kyxolxqe, b’ix jun tumlal kyyolb’il ok tok jun juntb’il.

Q’amal b’ix kolil te kyoklen qe xu’j ex qe tal txin

• Tumelal nkanet kyu’n qe wixnil, qe aq’nal kye tnam, qe chemb’il te ex nya tnam, chitzan tumelal d) Kib’il te tu’n tkub’ naj yajb’il kyi’j qe xu’j, ikytan qe q’apoj, q eta tuj junt tnam, ex at jun tnachil tok te kyxumlal b’ix txqant tumelal jun nxi’ kit kye qe u’j tuj telpan twitz ex tu’n taq’nan kyuj qe tnam.

Kupib’ilte 2419; K’loj te Kolil

• Ntxoki’n kyi’j qe aq’nal kye Q’il Twitz te qe Tnam tu’n telpan kib’ilte tuj tumelalxax, tu’n tkub’naj moyb’il, aq’ab’il b’ix tu’n tkit qe taw niky’ kye qe xu’j ok kyok b’iyo’n, ex qe o’ chi kyim tuj qe xjal, b’ix b’iyob’il tuj qe q’oj txqant tnachil, aj ntaq’ tu’n mi tjaw ti’n tipumal kojb’il ajo.

• Teylax te jun Q’el Twitz te qe Tnam at toklen tu’n tkwentin txjalil ti’j qe b’iyob’el kye xu’j, tuj qe tnam mati’j.

Kupib’ilte 2535; K’loj te Kolil

• Kukx txi’ tq’aman taq’i’n Q’il Twitz te qe Tnam tu’n tokx xet, q’a’net, ex kwentb’ilte qe kyxilen qe xjal tuj jun tb’anil kyanq’ib’il, ikytzan qe ku’xin ex q’apoj, jun tb’anil kib’ilte aq’unt twitz kawb’il, ex tu’n tq’amet tb’anil kyoklen te jun kib’il te kawb’il te kwentb’il kye qe kyaqil tnam ex qe ik’b’il kyxolqe.

Kupib’ilte 48/L22 Qe kyoklen qe Xjal b’ix qe Kytanmi qxjalil; K’loj te Kolil

• Ntxoki’n kye qe Q’il Twitz te qe Tnam tu’n t-ten jun tb’anil kib’ilte, tu’n tkwentin kyi’j qe k’walte te kojb’il ex junt kib’ilte qe tal txin moyinqe b’ix tu’n kyokx lamo’nqe xjal tu’ntzan telpan kawb’il twitz.

Toklen qe tu’n tajb’lan te kyaqil kyoklen qe xjal tu’n kye kyanq’ib’il b’ix te kye kyib’lal.

• Xel tki’n te qe tnam, onb’il kyeqe, tu’n txe q’aman jun tumelal kye kyanq’ib’il te kyajb’il b’ix tuk’ qe taw nchiky’ kyi’j ikytzan qe tal k’wal ex qe ku’xin aj nti’ jun kyja, b’ix tokxtzan qe ik’b’il te qe ju’n xjal, te kojb’il b’ix kib’ilte qe tichaq nb’aj kyu’jqe kyja ex qe tnam tu’ntzan txe q’amet tb’anil onb’il ex kwentb’il kyeqe.

Neqayb’il te jun juntb’il te xjal b’ix qe

ku’xin ex q’apoj tuj Paxil

Jun tnejil tumlal tu’n mi tb’a’nt qe aq’unt te kyoklen qe xjal aj nchiky’ qe ku’xin te Paxil tu’j, ntzaj jun moyb’il tnejil at (CONJUVE, 2021). Aj b’iyob’il, q’alq’ab’il b’ix moyb’il b’aj tuj ab’q’i 2010 b’ix 2018, a qe ku’xin nti’ o’ chiky’ tujqe (CONJUVE, UNFPA, 2020). Tuj amb’il juylax aj moyb’il nim niky’ kyeqe ku’xin atzan nb’aj tuj kyja, tuk’ jun tajlal 89.2% aj nxi’ q’aman a tokxqe tuj kyb’q’iyil b’elaj laj (19) b’ix jun k’al laj (30), tajlal 93.6% atzan qe xu’j (CONJUVE, UNFPA, 2020). Te 41.9% aj ma b’aj ti’j moyb’il kye xu’j 2018 tokx tuj ab’q’iqe jwe’ laj (15) b’ix tu’n tpon te jun k’al b’elaj (29) (CONJUVE, UNFPA, 2020) tuj qe tnam at qe ku’xin, q’apoj, ex tnam LGBTI+ aj nchex tuj qe junt tnam, niky’ jun yajb’il te kyxumlal ok kyex (UNFPA, 2018).

Tuj 2020 aj Secretaria Contra la Violencia Sexual, Explotación y Trata de Personas nxi’ tq’aman jun tumelal U’j te Kib’ilte tu’n Tkub’ naj Moyb’il, te Kyxumlal ex K’ayb’ilte, te qe Xja, tu’ntzan tzaj b’inqe ti’j tqanil, onb’ilti’j tu’n qox o’nil ti’j ja VET. Tuj 2021 aj U’j el tpan tib’ tuj jun laj (11) yolb’il tu’ntzan tajs tajlal b’iyob’il kye, k’ayb’il ex tu’n txe kit junx tumelal kwentb’il kye qe k’wal, ku’xin ex qe xu’j.

Para más información sobre programas de prevención de violencia sexual, explotación y trata de personas visita: https://svet.gob.gt/ o escanea el código QR con tu celular →

Q’amab’il te tichaq kyi’j ku’xin b’ix kyoklen te jun twitz tx’otx’ saq, b’a’nxix tzyub’ilte

Q’il Tajlal te Kyaqil Twitz Tx’otx’ ti’j kyoklen qe xjal

• Juntb’il te Kyaqil Twitz Tx’otx’ ti’j Toklen ti’j Pwaq, Tuj Tnam b’ix Kyxilen: pak’ u’jil 12

• Juntb’il Yol Tajlal (169) te Chemb’il Te Nintz Tnam Kyjunalx te Aq’untl tib’aj qe Tnam Qxjalil: pak’ u’jil 4, 7

• Tumelal Kawb’il tib’aj Ninkax ela’ wiq nchitzaj itz’j k’ul: pak’ u’jil 6, 7, 8, 9, 10

• Tumelal Kawb’il tib’aj kwentib’il de tal slolj ko’w tok ti’j q’ij

• Tumelal Kawb’il tib’aj qe Nintz Tnam Kyjunan Kyib’ tij Nimk’a Meq’maj twitz tx’otx’

• Tumelal Kawb’il tib’aj qe Nintz Tnam Kyjunan Kyib’ tij tu’n tkub’naj aj tzqijsan twitz tx’otx’

• Tumelal Kawb’il tib’aj Kwentb’il te qe Nimqab’il twintz tx’otx’, txilen ex cha’xix twitz tx’otx’

• Tumelal Kawb’il tib’aj Kwentb’il te tu’n mi tkub’ xwo’j tu’j a’ tu’n qe tz’is

• Yolb’il b’anin ti’j Kyoklen qe K’wal: pak’ u’jil 24, 29

• Tumelal Kawb’il tib’aj qe Nintz Tnam Kyjunan Kyib’ tib’aj toklen qe nintz a’

• Tumelal Kawb’il tib’aj qe Nintz Tnam Kyjunan Kyib’ ti’j kyoklen qe tnam qxjalil: pak’ u’jil 29

• Kyiwsab’il te kyaqil, tajlal junk’al wuqlaj (37), tib’aj ja tum nponb’aj qe yukxb’il twitz tx’otx’, b’ix meq’maj njaw twitz tx’otx’. Chemb’il ti’j tu’n tkub’naj niky’kax moyb’il ti’j xu’j.

• Q’amab’ilte ti’j toklen b’ix aq’untl te qe junjun xjal, tuj k’lojan b’ix qe chemb’il ncho kolin kyi’j qe kyoklen qe xjal, b’ix qe kawb’il kytzqi’n qe tnam twitz tx’otx’

• Tumlal Kawb’il 70/1. Ch’expub’il Tuj Qanq’ib’il: Aj Aq’untl tuj ab’q’i 2030 Ti’j Tb’anil Aq’untl, Nintz Chemb’il.

• Tumulal Kawb’il 48/L23 Toklen qe Xjal te jun tb’anil temb’il twitz tx’otx’, saqwena, b’ix tu’n tzaj tb’anil awal twitz; Chembil te kolil kye xjal

• Tumlal Kawb’il 48/L22 Toklen qe Xjal b’ix qe Tnam Qxjalil; Chemb’il te Toklen qe Xjal

Q’il Tajlal Kawb’il te Nintz Qtami

• Kawb’il te Nintz Tnam Paxil: pak’ u’jil 97, 126, 127, 128

• Kawb’il Ti’j Kwentb’il Ti’j qe Tal K’wal b’ix Kyi’j K’wal: pak’ u’jil 62

• Kawb’il te Chik’b’ab’il b’ix tb’anil aq’untl ti’j kwentb’il ti’j xu’j: pak’ u’jil 16

• Kawb’il te kwentb’il b’ix tu’j tmeltz’aj tb’anil twitz tx’otx’

• Kawb’il te kyiwsab’il de xnaq’tzb’il te twitz tx’otx’

• Kawb’il te qe Tx’otx’ Kwentanqe

• Kawb’il te Chemb’il te Tb’anil Aq’untl te Tuj Tnam ex Tuj Kojb’il

• U’j te Kawb’il te Tnam

• U’j te Kawb’il te tu’n ten tb’anil kyxumlal xjal

Kyoklenqe twitz tx’otx’ saqx, tb’a’n il,

ex tzyub’il te qe xjal ku’xin ex q’apoj

Kyaqil qe xjal ku’xin at ju’n kyoklen tu’n kyanq’i’n tuj ju’n tb’anil sa, tb’anil twitz to’tx’ b’ix tzyub’ilte qe junt te k’loj o’nil ti’j qe ti’chaq, tb’anil ex jun q’el tipumal twitz tx’otx’. Kyoklen ti’j qe tbanil kib’ilte te qe xjal twitz tx’otx’, nxi’ tq’aman qe Q’il Twitz te qe Tnam tu’n t-ten qe yol ochi b’ant kyu’n ex tu’n telpan kyyol twitz (K’loj te Kyoklen qe Xjal, 2021).

Qe ku’xin es q’apoj, at nim kyoklen tu’n txi’ ki’n ti’j kwentb’il te kyaqil ta twitz tx’otx’, tu’n tlaj xnaq’tzb’il, qe k’ixb’il, qe kawb’il b’ix jak b’a’nt kyu’nx qe ku’xin tu’n t-ten jun tb’anil kyb’e te kolb’il ti’j qe meltz’ub’il nb’aj witz tx’otx’ (State of Youth, 2021).

Q’amab’il te tichaq kyi’j ku’xan b’ix kyoklen te jun twitz tx’otx’ saq, b’a’nxix tzyub’ilte

Jun xtalb’ilte kyaqil tajlal. Jun k’al wuqlaj (37) ti’j ti’chaq te kib’il te q’el jun tz’ajs q’uchb’il te xpitz’b’il te jun yukxb’il te q’ij; K’loj te q’el twitz te kyaqil tnachil kyi’j xu’j.

• At nimxix til jun o’nil tu’n kyxnaq’tzan tal txin b’ix ku’xan te jun b’inchab’ilte jun tb’anilxix, kyib’il te jun txolal yukxb’il te q’ij b’ix jun txolal il tu’n tb’aj, nti’ b’anan ti’j, jun ak’aj ximb’itz tuk’ kyaqil kyilte jun jun twitz tx’otx’ tuj kyaqil tanq’ib’il.

• Ntzaj tqo’n tipumal xu’j te amb’il ikytzan jun qo’ kyuk’ xinaq tu jun chemb’il te jun ch’expub’il te il tu’n tb’aj te q’ij te kyaqil kojb’il, nintz tnam b’ix twitz kyaqilqa nintz tnam, tu’ntzan kyxnaq’tzan b’ix tu’n tzaj kq’o’n, kawb’il te txolb’ab’il te jun tzajsb’il il tu’n tb’aj b’ix meltz’ub’il jun q’ij ex tu’n tb’ant. Q’il twitz te tnam, ex pixb’il te jun b’e b’a’nxix tu’ntzan txi’ q’ot kye tal txin b’ix qa xu’j aj qa tokx kyxol qa qxjalal aj b’ix niky’kax k’loj xu’j aj nchex Lol q’aq’unt b’ix nchi yek’an aj jun txolb’ab’il te.

Kupib’ilte 70/1 mb’aj tb’inchan tx’otx’ jatum nqanq’in: aj U’j 2030 te Meltz’ub’il te Kyaqil; Chemb’il te Kyaqil.

• Jun ximb’itz oxlaj.b ximilte un ch’ixpub’ilte tu’ntzan ch’iy jun tipumal tu’n tb’aj tximan ex b’aj tb’inchan jun kyeyax tuk’ jun mojb’il ex jun junyax tb’anil, mb’ant jun xmejlub’ilte kywitz xu’j, ku’xan b’ix qa kojb’il aj xi’yna txlajil.

Kupib’ilte 48/L22 te kolb’il kye xjal b’ix qa tnam kye qxjalal; qa ximilte kolb’il kye xjal.

• Nxi’ tma’n kye Q’il twitz te Qtanmi b’ix qa junt o’nil aj nchi o’nin tuk’ ximb’itz tu’jxa onyb’il te nintz tnam kyju’nan kyib’il kye qa qxjalal nxi’ k’ojlet te junt nok te wi’xin te tib’ lal tu’n t-o’nan te jun xnaq’tzb’il kyeqa qxalal kyuk’ax qa xu’j, ku’xan b’ix qa xjal aj at kyyab’ ajqa quk’al, aj txolil nintz tnam kyju’nan kyib’il kyju’nan kyib’il kyuk’ qa nintz q’inan b’ix qe kolil kye xjal ex jun meltz’ub’il q’ij.

Aj jun xnaq’tzb’il kye qa kolil te jun tzaqpub’il te a jun juntb’il noq elax b’ix jun chemb’il At nimxix til te tuk’ jun axix twitz xtis amb’il; ximb’itz jun yolil axix til ti’j kolb’il te jun tzaqpub’il te noq elax jun chemb’il.

• Qa kywi’ xjal aj at nim tq’ajqa’jel nlamon ti’j b’ix nxi’ kolil ti’j mb’ant kyu’n kyi’j q’ij aj at nim kyxilen, nchi tzaj kanet tu jun noq elax ja b’ix tuk’ax tuj kytanmi qxalil , qa ku’xan, qa k’wal b’ix junxax kolb’il qa o’ chi Kab’an tu’n jun ta’wxix (...) Ilxax ti’j tu’n tzaj kyq’on kywi’ ti’j jorat te txolb’ab’il, tanm te jachaq tum ex te jachaq nintz tanm tu’n tb’aj b’inchet alkyeqa nchi o’nan te jun tb’anil kyib’il il te q’ij nkanet jun kolb’il kye aj il ti’j, ikytzan jun xob’il te qa kolb’il b’ix jun kolb’il te tipumal aj kyaqil mb’ant ikytzan meltz’ub’ilte aj lo’nqa b’ix o’nanqa.

Tu’n qoklaq’e ti’j twitz tx’otx’ saqx, tb’a’nil, ex tzyub’il te qe xjal ku’xin ex q’apoj

Paxil nimkaz tb’anil q’inmab’il tkub’ twitz tx’otx’, tuj abq’i 2010 o’ kub’ q’am’an qa a Nintz Tnam Paxil nimkax tb’anil tkub’ twitz chitzan U’j te Kib’il te twitz tx’otx’ ENCOVI 2014 tzaj tq’ama’n qa a tajlal 77.8% te qe xjal at a’ kyuk’al.

Tuj ab’q’i 2021 aj Tja Toklen te twitz Tx’otx’ b’ix Qe tumelal ta twitz tx’ot’x -MARNntxi’ tq’aman qe o’nb’il te ku’xin ex q’apoj (Tja’ Te Kyaqil B’inchal te qe o’nb’il te qe Wi’xin -SEGEPLAN-, 2022). Tu’j ab’q’i txe’ tq’aman kye qe Q’el Twitz te Kib’il Twitz Tx’otx’ aj tu’j kab’ k’al (22) kyb’aj aj jatum nchi’ b’et qe q’el twitz ti’j xnaq’tzb’il, ti’j kwentb’il kye qe tichaq, ex juylax qe txqant. Kb’antel tu’n qe q’aq’unt, ikytzan tu’n tjaw sa’t, ex awal qe tal tze’, tuk’ onb’il kye (Tja Toklen te twitz Tx’otx’ -MARN-, 2021). Aj chemb’il ti’j Kwentil te Twitz Tx’otx’a junt tumelal ma’ let tu’n MARN aj naq’aq’nan kyuk’ qe xnaq’tzanjs te tnejil kolin ex tu’j tkab’in kolin tu’ntzan tok kyki’n, ex kyb’et ti’j kwentb’il kye qe tichaq ta’ twitz tx’otx’ te tnam, ikytzan tu’n tmaqet qe tnachil nkub’ q’on twitz tx’otx’. Kyoklen Kyaqil Tnam te Xnaq’tzb’il te qe ta’ Twitz Tx’otx’ ex qe Kawb’il te Xnaq’tzb’il te te Twitz Tx’otx’ ( Tja Toklen te twitz Tx’otx’ -MARN-, 2021).

Para más noticias sobre esfuerzos que realiza el MARN con jóvenes visita:

https://www.marn.gob.gt/noticias/Notas/MARN_grada_a_750_ jvenes_como_guardianes_ecologicos o escanea el código QR con tu celular →

Qe Yol te Junb’il Kyu’n qe Xjal

Qe Yol te Junb’il

Kyu’n qe Xjal

Kuyb’il Ab’q’i kyaj b’ant yol

Tumlal ti’j qe yajb’il b’ix junqe ex tnachil ta’w niky’

Qe yol b’anin t-ten ti’j tumlal qe yajb’il b’ix junqe ex tnachil ta’w niky’

Yol kyajna b’ant ti’j kyoklen qe xjal ex kyipumal

Qe yol b’anin t-ten tu’n tkub’ naj qe moyb’il kyi’j qe xu’j

Qe yol b’anin t-ten tu’n tkub’ naj que tichaq ik’b’il kyi’j qe xjal

Yol kyajna b’ant tu’j nitz tnam ti’j kyoklen te pwaq, txol xjal b’ix te kylok’

Qe yol b’anin ti’j tu’j kyaqil nitz tnam ti’j kwentb’il te kyoklen q’aq’nal ex tu’j kyja

CAT 05 ene. 1990 (a)

CAT-OP

09 jun. 2008

CCPR

05 may. 1992 (a)

CEDAW

12 ago. 1982

CERD 18 ene. 1983

CESCR

19 may. 1988 (a)

CMW

Makb’il ti’j chik’b’ab’il tnak’un tib’ tib’aj kyoklen qe ku’xin ex q’apoj

14 mar. 2003

Kuyb’il

Tumlal ti’j kyoklen qe k’wal

Ab’q’i kyaj b’ant yol

CRC 06 jun. 1990

Qe yol b’anin ti’j te Kyoklen qe tal K’wal ex tumelal aj ok kyb’et tu’j q’ojb’il

Qe yol b’anin ti’j te Kyoklen qe tal K’wal, ti’j k’ayb’il kye k’wal, kyxumlal b’ix yek’b’il kyxumlal

Yol kyajna b’ant ti’j te kyoklen qe qe xjal at tzaksb’il tok kyi’j b’i’xtaq kyul itz’j

CRC-OP-AC 09 may. 2002

CRC-OP-SC 09 may. 2002

CRPD 07 abr. 2009

*Fuente: https://tbinternet.ohchr.org/_layouts/15/TreatyBodyExternal/Treaty.aspx?Lang=sp

Qe u’j ma’ chajb’lan

Asamblea General de las Naciones Unidas. (2007). Declaración de las Naciones Unidas sobre los derechos de los pueblos indígenas. Naciones Unidas.

Asamblea General de las Naciones Unidas. (2008). A/Res/62/126 Políticas y programas relativos a la juventud: la juventud en la economía mundial - Fomento de la Participación de los jóvenes en el desarrollo social y económico. Naciones Unidas.

Asamblea General de las Naciones Unidas. (2015). A/RES/70/1 Transformar nuestro mundo: La Agenda 2030 para el desarrollo sostenible. Naciones Unidas.

Asamblea General de las Naciones Unidas. (2016). A/RES/70/127 Políticas y Programas Relativos a la Juventud. Naciones Unidas.

Asamblea General de las Naciones Unidas. (N.D.). Agenda 2030: Estrategia de las Naciones Unidas para la Juventud. Naciones Unidas.

Azurdia, M., Hernández, J. P., & Duarte, G. (2021). Empleo: Otra Deuda Para la Población LGBTIQ+. Policy Brief. Visibles.

Clément Nyaletsossi Voulé. (2021). A/76/222 El ejercicio de los derechos a la libertad de reunión pacífica y de asociación es fundamental para la promoción de la justicia climática, Informe del Relator Especial sobre los derechos a la libertad de reunión pacífica y de asociación. Naciones Unidas.

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (1997). Observación general Nº 7 El derecho a una vivienda adecuada . Naciones Unidas.

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (1999). E/C.12/1999/10 Observación general No.13 Aplicación del Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Cutlurales. Derecho a la Educación. Naciones Unidas.

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (2000). E/C.12/2000/4 Observación general Nº 14 El derecho al disfrute del más alto nivel posible de salud (artículo 12 del Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Culturales). Naciones Unidas.

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (2006). E/C.12/GC/18 Observación General No.18 Artículo 6 del Pacto Internacional de Derecho Económicos, Sociales y Culturales. Naciones Unidas.

Comité de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (2016). E/C.12/GC/22 Observación general núm. 22 (2016), relativa al derecho a la salud sexual y reproductiva (artículo 12 del Pacto Internacional de Derechos Económicos, Sociales y Culturales). Naciones Unidas.

Comite de Derechos Económicos, Sociales y Culturales. (2016). Observación General No. 23 sobre el derecho a condiciones de trabajo equitativas y satisfactorias. Naciones Unidas.

Comité de los Derechos del Niño. (2013). CRC/C/GC/15 Observación General No. 15: El derecho del niño al disfrute del más alto nivel posible de salud . Naciones Unidas.

Comité de los Derechos del Niño. (2016). CRC/C/GC/20 Observación general núm. 20 (2016) sobre la efectividad de los derechos del niño durante la adolescencia. Naciones Unidas.

Comité para la Eliminación de la Discriminación contra la Mujer. (2017). CEDAW/C/ GC/36 Recomendación general núm. 36 sobre el derecho de las niñas y las mujeres a la educación. Naciones Unidas.

Comité para la Eliminación de la Discriminación contra la Mujer. (2018). CEDAW/C/ GC/37 Recomendación general núm. 37 (2018) sobre las dimensiones de género de la reducción del riesgo de desastres en el contexto del cambio climático. Naciones Unidas.

Comité para la Eliminación de la Discriminación contra la Mujer. (s.f.). Recomendación general no. 35 sobre la violencia por razón de género contra la mujer, por la que se actualiza la recomendación general num. 19. Naciones Unidas.

Comité Sobre los Derechos de las Personas con Discapacidad. (2017). Observación general núm. 5 sobre el derecho a vivir de forma independiente y a ser incluido en la comunidad. Naciones Unidas.

CONADI, INE. (2016). Encuesta Nacional de Discapacidad. Guatemala: CONADI.

CONJUVE. (2021). Derechos de las jóvenes en Guatemala. Guatemala: CONJUVE.

CONJUVE. (2021). Impacto de la seguridad en las juventudes. CONJUVE.

CONJUVE. (2021). Participación, un derecho para las juventudes. Guatemala: CONJUVE.

CONJUVE. (N.D.). Remesas y Juventud: Día Internacional de las Remesas Familiares. Guatemala: CONJUVE.

CONJUVE, UNFPA. (2020). Documento Analítico de las Juventudes en Guatemala . UNFPA.

Consejo de Derechos Humanos. (2017). A/HRC/RES/35/14 La Juventud y los

Derechos Humanos. Naciones Unidas.

Consejo de Derechos Humanos. (2021). A/HRC/RES/48/13 El derecho humano a un medio ambiente limpio, saludable y sostenible. Naciones Unidas.

Consejo de Derechos Humanos. (2021). Resolución 48/L22 Los Derechos Humanos y los Pueblos Indígenas. Naciones Unidas.

Consejo de Derechos Humanos. (2021). Resolución 48/L23 El derecho humano a un medio ambiente limpio, saludable y sostenible; Consejo de Derechos Humanos. Naciones Unidas.

Consejo de Derechos Humanos. (2021). Resolución 48/L26 Consecuencias de la Pandemia COVID-19 en los derechos humanos de la juventud. Naciones Unidas.

Consejo de Seguridad. (2015). S/2020/167 Resolución 2250 La juventud y la paz y la seguridad. Naciones Unidas.

Consejo de Seguridad. (2018). S/RES/2419 Resolución 2419. Naciones Unidas.

Consejo de Seguridad. (2020). S/RES/2535 (2020) Resolución 2535. Naciones Unidas.

Día Internacional de la Juventud. (22 de noviembre de 2021). Obtenido de https:// www.un.org/es/observances/youth-day

Duarte, G., Aguilar, A., Batres, M., & Lanz, A. (2020). Violencias contra la población LGBTIQ+: Vivencias y dinámicas que la sostienen. Guatemala: Visibles.

Experto Independiente sobre Proteción contra la Violencia y Discriminación Basadas en la Orientación Sexual e Identidad de Género. (s.f.). Report On Socio-Cultural And Economic Inclusion. Naciones Unidas.

Fondo de Población de las Naciones Unidas. (2019). 165 Millones de Razones.

Forst, M. (2018). A/73/215 Situación de los Defensores de Derechos Humanos. Naciones Unidas.

Grupo de Trabajo sobre Examen Periódico Universal. (2018). Informe del Grupo de Trabajo Sobre el Examen Periódico Universal a Guatemala. Naciones Unidas.

Instituto Nacional de Estadística . (s.f.). Registro de Denuncias sobre Violencia Intrafamiliar 2008-2018. INE.

Instituto Nacional de Estadística. (2018). XII Censo de población y VII de Vivienda.

Jilani, H. (2007). A/62/225 Los defensores de los derechos humanos, informe de la Representante Especial sobre la situación de los defensores de derechos humanos. Naciones Unidas.

MAGA. (2021). Informe de daños ocasionados por las depresiones tropicales ETA e IOTA y análisis de las principales variaciones de precios en mercados mayoristas. Guatemala.

MINEDUC, SESAN, INE. (2015). Cuarto Censo Nacional de Talla Informe Final. Guatemala: SESAN.

Ministerio de Agricultura, Ganadería y Alimentación -MAGA-. (2017). Estrategia para la juventud rural. Guatemala: MAGA.

Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales -MARN-. (13 de Enero de 2021). Jóvenes se preparan para la protección de los recursos naturales. Obtenido de Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales: https://www. marn.gob.gt/s/dsolidos/noticias/notas/Jvenes_se_preparan_para_la_ proteccin_de_los_recursos_naturales

Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales -MARN-. (22 de Julio de 2021). Servidores cívicos del MARN contribuyen con la protección del medio ambiente. Obtenido de Ministerio de Ambiente y Recursos Naturales: https://www.marn.gob.gt/noticias/actualidad/Servidores_cvicos_del_ MARN_contribuyen_con_la_proteccin_del_medio_ambiente

Ministerio de Educación. (08 de febrero de 2022). Programa Modalidades Flexibles. Obtenido de Ministerio de Educación, Gobierno de Guatemala: https://digeex.mineduc.gob.gt/digeex/programamodalidades-flexibles-para-la-educacion-media/

Ministerio de Trabajo y Previsión Social. (2017). Programa Nacional de Empleo Digno 2017-2032 Crecimiento Económico Sostenido, Inclusivo y Sostenible. . Guatemala: Ministerio de Trabajo y Previsión Social.

Naciones Unidas. (1995). Declaración y Plataforma de Acción de Beijing Declaración Política. UNWomen.

Naciones Unidas. (2007). Principios sobre la Aplicación de la Legislación Internacional de Derechos Humanos en Relación con la Orientación Sexual y la Identidad de Género. Naciones Unidas.

Naciones Unidas. (10 de febrero de 2022). Oficina del Enviado del Secretario General para la Juventud. Obtenido de Conozca al Enviado: https:// www.un.org/youthenvoy/es/conozca-al-enviado/

Oficina de la Enviada del Secretario General de Naciones Unidas para la Juventud. (2021). Reporte Global Sobre Protección a las Personas Jóvenes en el Espacio Cívico. Naciones Unidas.

Oficina del Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos. (2018). A/HRC/39/33 La Juventud y los Derechos Humanos. Naciones Unidas.

Oficina del Alto Comisionado de Naciones Unidas Para los Derechos Humanos. (2016). Comentario a la Declaración Sobre el Derecho y el deber de los individuos, los grupos y las instituciones de promover y proteger los derechos humanos. Naciones Unidas.

Organismo Indígena Naleb´. (2019). Quinta Misión Indígena de Observación Electoral: informe final. Organismo Indígena Naleb’.

Relator Especial de Naciones Unidas sobre el Derecho a la Educación. (s.f.). A/65/152 Informe del Relator Especial de Naciones Unidas al Consejo de Derechos Humanos sobre el Derecho Humano a la Educación.

Salvioli, F. (2018). A/73/336 Promoción de la verdad, la justicia, la reparación y las garantías de no repetición**. Naciones Unidas.

Secretaria General de Planificación y Programación de la Presidencia -SEGEPLAN-. (2022). Informe General de la República 2021. Guatemala.

Secretaría Presidencial de la Mujer -SEPREM-. (2009). Política Nacional de Promoción y Desarrollo Integral de las Mujeres y Plan de Equidad de Oportunidades 2008-2023. Guatemala: Secretaría Presidencial de la Mujer.

State of Youth. (29 de noviembre de 2021). Obtenido de https://stateofyouth.org/

UNFPA. (2018). Normalización y Silencio. Guatemala.

United Nations. (s.f.). ¿Quiénes son los jóvenes? . Obtenido de Global Issues: https://www.un.org/es/global-issues/youth

Oficina del Alto Comisionado de las Naciones Unidas para los Derechos Humanos

4 ave. 12-48 zona 10, Ciudad de Guatemala, Guatemala Tel. 2382-3400

www.oacnudh.org.gt | ohchr-guatemala@un.org

@oacnudh_GT

@OACNUDHGuatemala