Ο κόσμος σε κρίση και η σχολική εκπαίδευση by Εκδόσεις Οσελότος

160 × 230 SPINE: 19 FLAPS: 70

[...] Οι εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών στο παγκοσμιοποιημένο πλέον καπιταλιστικό σύστημα συνοδεύονται από μια σοβαρή αλλαγή στη στάση του κράτους. Έχοντας χάσει τις οικονομικές του λειτουργίες, αυτό που κυρίως απομένει είναι η τήρηση της τάξης και η φροντίδα να τηρούνται οι όροι του παιχνιδιού, ενός παιχνιδιού που οι κανόνες του ορίζονται έξω από το εθνικό πλαίσιο και δημιουργούν συνθήκες κοινωνικής σύγκρουσης με τη δραματική υποβάθμιση των συνθηκών ζωής μεγάλων τμημάτων του πληθυσμού. Το σύγχρονο κράτος μετατρέπεται όλο και περισσότερο από κράτος επιείκειας και δικαιοσύνης σε κράτος βίας, αυστηρότητας και επιβολής. Εξάλλου ο σύγχρονος άνθρωπος δείχνει να βρίσκεται σε μια μόνιμη κατάσταση αμφιβολίας. Η επίγνωση της σχετικότητας των ανθρώπινων πραγμάτων, πλέον, δεν αποτελεί απλά κτήμα μια μικρής ομάδας διανοουμένων. Σήμερα, όπως λέει ο Πήτερ Μπέργκερ, «εμφανίζεται σαν εκτεταμένο πολιτισμικό γεγονός με απολήξεις μέχρι τα χαμηλότερα επίπεδα του κοινωνικού συστήματος». [...]

ISBN 978-960-564-683-7

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr www.ocelotos.gr

0_cover_daskalakis.indd 1

Ηλίας Ι. Π. Δασκαλάκης Ο ΚΟΣΜΟΣ ΣΕ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

το βιβλίο αυτό επιχειρείται να γίνουν κατανοητές πλευρές της σύγχρονης κοινωνίας που έχει μπει σε πρωτόγνωρους δρόμους, δρόμους που πολλά μας υπόσχονται και πολύ μας τρομάζουν. Το σχολείο αποτέλεσε το «όχημα» αυτής της προσπάθειας. Μολονότι στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος βρίσκεται ο σύγχρονος άνθρωπος και ο κόσμος του, το σχολείο στάθηκε η «αφορμή» για την περιγραφή και ερμηνεία του σημερινού κοινωνικού πλαισίου και των βασικών οικονομικών, τεχνολογικών, ιδεολογικών και πολιτισμικών συνιστωσών του. Το βιβλίο αποτελείται από τρεις ενότητες. Στην πρώτη επιχειρείται η παρουσίαση μιας συνοπτικής εικόνας των εξελίξεων του βιομηχανικού καπιταλισμού, και ιδιαίτερα των εξελίξεων των τελευταίων δεκαετιών (δεκαετία του 1970 και μετά), ώστε να γίνει εφικτή η κατανόηση των προσδιοριστικών στοιχείων της σύγχρονης εκπαίδευσης και του σύγχρονου τρόπου ζωής. Στη δεύτερη ενότητα, με αφετηρία τη σχετικιστική λογική του μεταμοντέρνου, που προτρέπει στη δημιουργία μέσα από τον ελεύθερο συνδυασμό ετερόκλητων στοιχείων, την ενδεχομενικότητα, το πρόσκαιρο και τη ρευστότητα, εξετάζονται πλευρές της σύγχρονης ιδεολογίας και κουλτούρας. Από τα ανθρώπινα δικαιώματα μέχρι την κατάθλιψη που ως ασθένεια συνδέεται με τα προτάγματα των καιρών μας, διαπιστώνεται ως κοινό χαρακτηριστικό η διάσταση που υπάρχει μεταξύ των διακηρυκτικών υποσχέσεων με τις πρακτικές εφαρμογές και την αλλοτρίωση που πηγάζει από τη γενικευμένη εμπορευματοποίηση του κόσμου και την παθητικοποίηση του ανθρώπου. Στην τρίτη ενότητα, τέλος, γίνεται προσπάθεια να καταδειχθούν σημαντικές πλευρές της σχολικής πραγματικότητας, ο ρόλος της στην αναπαραγωγή και τη δικαίωση των κοινωνικών ανισοτήτων, ο τρόπος με τον οποίο οι κοινωνικές και ιδεολογικές εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών έχουν επηρεάσει τη λειτουργία του σχολείου, ενώ στο τέλος επιχειρείται η ανίχνευση και η σκιαγράφηση της εικόνας ενός «άλλου» σχολείου.

Ο Ηλίας Ι. Π. Δασκαλάκης γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε «Πολιτικές Επιστήμες» και «Κοινωνιολογία» στην Πάντειο ΑΣΠΕ, «Παιδαγωγική» στο τμήμα Φ.Π.Ψ. του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και το 2008 υποστήριξε τη διδακτορική του διατριβή με θέμα: «Ψυχοκοινωνικές διαστάσεις της μαθητικής αδιαφορίας. Η περίπτωση της Κέρκυρας», στο Τμήμα Ψυχολογίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Είναι εκπαιδευτικός και εργάζεται ως κοινωνιολόγος σε σχολείο της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Κέρκυρα.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς 10/2/2018 4:57:14 PM

ΤΙΤΛΟΣ

Ο κόσμος σε κρίση και η σχολική εκπαίδευση ΣΥΓΓΡΑΦΈΑΣ

Ηλίας Ι. Π. Δασκαλάκης ΣΕΙΡΑ

Αθήνα, Οκτώβριος 2018 ISBN 978-960-564-683-7

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ:

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ.: 210 6431108 ocelotos@ocelotos.gr www.ocelotos.gr

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.

Ηλίας Ι. Π. Δασκαλάκης

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΣΕ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ Κοινωνικοί και ιδεολογικοί προσανατολισμοί σε ένα περιβάλλον γενικευμένης εμπορευματοποίησης και ρευστότητας

ΑΘΗΝΑ 2018

Στο Αλκούδι

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ...........................................................................................................................................................................11 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ: Η ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ......................................................................................................15

ΕΝΟΤΗΤΑ Α: ΚΑΤΑΝΟΩΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΑΣ.....................................................21

Οι νεότεροι χρόνοι και η πορεία προς τον καπιταλισμό.......................................................................23 Οι καπιταλιστικές εξελίξεις από τον 19ο αιώνα και μετά......................................................................28

ΚΕΦΆΛΑΙΟ 1: Ο φιλελεύθερος βιομηχανικός καπιταλισμός (19ος αιώνας και πρώτο τρίτο του 20ου).....................................................28

1.1. Η Αγγλία προηγείται στις καπιταλιστικές εξελίξεις..................................................................................28 1.2 Η περίοδος του φιλελεύθερου καπιταλισμού...........................................................................................30 1.3. Τεϋλορισμός - Φορντισμός ...............................................................................................................................31

ΚΕΦΆΛΑΙΟ 2: Η περίοδος της κρατικής παρέμβασης (1930 – δεκαετία του ’70)............................38

2.1. “Κοινωνία της Κατανάλωσης” ή “Κοινωνία της Αφθονίας”....................................................................42 2.2. Ο καταναλωτισμός και ο πολιτισμός του “Όλα, εδώ και τώρα”..........................................................44

ΚΕΦΆΛΑΙΟ 3: Η νεοφιλελεύθερη στροφή από τη δεκαετία του 70 και μετά ...............................48

3.1. Οι ανατροπές της δεκαετίας του 1970..........................................................................................................48 3.2. Η κατάργηση των συμφωνιών Bretton-Woods. Αναρχοποίηση της παγκόσμιας οικονομίας........................................................................................................................................49 3.3. Το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο και η αποϋλοποίηση της οικονομίας.........................................50 3.4. Από το Φορντικό στο Μεταφορντικό μοντέλο οργάνωσης της παραγωγής. Νέα Τεχνολογία και Εργασία..............................................................................................................................52 3.5. Κοινωνία της γνώσης ή της πληροφορίας;..................................................................................................59 3.6. Παγκοσμιοποίηση..................................................................................................................................................60 3.7. Το μεταφορντικό κράτος.....................................................................................................................................64

—7

—

ΗΛΙΑΣ Ι. Π. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ

ΚΕΦΆΛΑΙΟ 4: Συνθήκες κρίσης.............................................................................66

4.1. Από τον 20ο στον 21ο αιώνα.............................................................................................................................66 4.2. Η παγκόσμια οικονομική κρίση του 2008...................................................................................................67

ΕΝΟΤΗΤΑ Β: ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΠΟΙΗΣΗΣ..................73

Για το μεταμοντέρνο....................................................................................................................................................75

ΚΕΦΆΛΑΙΟ 1: Πλευρές της μεταμοντέρνας ιδεολογίας και κουλτούρας....................................80

1.1. Τα ανθρώπινα δικαιώματα και η σημασία της αντιρατσιστικής ρητορικής στις μέρες μας.80 1.1.1. Ατομικά, πολιτικά, κοινωνικά δικαιώματα.....................................................................................87 1.1.2. Η “αποκοινωνικοποίηση” του κοινωνικού.....................................................................................90 1.2. Από την αξιοκρατία στην αξιολογησιοκρατία...........................................................................................95 1.2.1. Αξιολόγηση - Αξιοκρατία......................................................................................................................96

ΚΕΦΆΛΑΙΟ 2: Χαρακτηριστικά της νέας εποχής..........................................................104

2.1. Μια τεχνολογική κοινωνία................................................................................................................................104 2.1.1. Η τεχνολογία και οι συνέπειές της...................................................................................................104 2.1.2. Θεωρίες για την τεχνολογία...............................................................................................................105 2.1.3. Η παραγωγίστικη λογική και η ουδετερότητα της τεχνολογίας........................................107 2.2. Εμπορευματοποίηση και τεχνικός έλεγχος...............................................................................................109 2.3. Μια κοινωνία υψηλών ταχυτήτων και μεγάλης ρευστότητας..........................................................111 2.4. Η ανάπτυξη ως υπόσχεση και ως ανάγκη.................................................................................................117 2.5. Το κίνημα της «Αποανάπτυξης». Για μια κοινωνία «λιτής αφθονίας»...........................................120 2.5.1. Η ξέφρενη ανάπτυξη και οι συνέπειές της..................................................................................120 2.5.2. Ψευδεπίγραφη ευημερία.....................................................................................................................123 2.5.3. Η ανάγκη για μια άλλη λογική...........................................................................................................126

ΚΕΦΆΛΑΙΟ 3: Ο μεταμοντέρνος άνθρωπος..............................................................129

3.1. Μεταμοντέρνος άνθρωπος: Εαυτός, ταυτότητα και ανθρώπινες σχέσεις στην εποχή της ρευστότητας..................................................................................................................................................129 3.2. Στην εποχή των μεγάλων προσδοκιών......................................................................................................133

—8

—

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

3.3. Η κατάθλιψη ως παθολογία της ελευθερίας.............................................................................................138

ΕΝΟΤΗΤΑ Γ: Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΣΤΟ ΝΕΟ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ............................149

Για το σχολικό θεσμό.................................................................................................................................................151 ΚΕΦΆΛΑΙΟ 1: Εκπαίδευση και κοινωνικές ανισότητες....................................................157 1.1. Θεωρητικές προσεγγίσεις για τη σχέση του σχολείου με τις κοινωνικές ανισότητες...........157 1.1.1. Λειτουργιστικές προσεγγίσεις...........................................................................................................157 1.1.2. Μικρο-ερμηνευτικές προσεγγίσεις.................................................................................................160 1.1.3. Μαρξιστικές προσεγγίσεις..................................................................................................................163 1.1.4. Η θεωρία του “μορφωτικού κεφαλαίου” των Pierre Bourdieu & Jean-Claude Passeron..........................................................................................................................170 1.2. Ο ρόλος της μαθητικής αξιολόγησης και της βαθμολογίας..............................................................173 1.2.1. Οι λειτουργίες της αξιολόγησης των μαθητικών επιδόσεων..............................................175 1.2.1.1. Οι παιδαγωγικές λειτουργίες...........................................................................................175 1.2.1.2. Οι κοινωνικές λειτουργίες.................................................................................................179 1.2.2. Ο αντιπαιδαγωγικός χαρακτήρας της βαθμολογίας και το κοινωνικά μεροληπτικό σχολείο ή ο “χαρισματικός” και ο “τεμπέλης” / “αδιάφορος” μαθητής............................184 1.3. Κοινωνικά χαρακτηριστικά και εκπαιδευτική σταδιοδρομία...........................................................187 1.3.1. Σχολική εγκατάλειψη και αποκλεισμός από την εκπαίδευση............................................188 1.3.2. Κοινωνικές ανισότητες και σχολικές επιδόσεις........................................................................190 1.3.3. Οι παράγοντες που συνδέονται με τις άνισες επιδόσεις μεταξύ μαθητών διαφορετικής κοινωνικής προέλευσης........................................................................................197 1.3.4. Ανισότητες πρόσβασης στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.......................................................208

ΚΕΦΆΛΑΙΟ 2: Το σημερινό ελληνικό σχολείο.............................................................210

2.1. Δομικά και ιδεολογικά χαρακτηριστικά......................................................................................................210 2.1.1. Η μετάβαση από το αυταρχικό στο τεχνοκρατικό σχολείο.................................................210 2.1.2. Από το σχολείο του κοινωνικού κράτους στο σχολείο της αγοράς.................................214 2.1.3. Ένα σχολείο φτωχό σε κίνητρα και σε νόημα............................................................................221 2.1.3.1. Μερικά ερευνητικά συμπεράσματα.............................................................................225 2.2. Κατανοώντας το σχολείο της κρίσης...........................................................................................................231 2.2.1. Κατασκευάζοντας το σχολείο της αγοράς...................................................................................239

—9

—

ΗΛΙΑΣ Ι. Π. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ

2.2.2. Για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου και του εκπαιδευτικού...........................252 2.2.3. Για την αυτοαξιολόγηση της σχολικής μονάδας......................................................................259

ΚΕΦΆΛΑΙΟ 3: Για ένα άλλο σχολείο.......................................................................266

3.1. Το φινλανδικό μοντέλο......................................................................................................................................266 3.2. Προβληματισμοί για ένα σύγχρονο εναλλακτικό σχολείο................................................................272 3.3. Βασικές αρχές οργάνωσης και λειτουργίας του εναλλακτικού σχολείου....................................285 ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ................................................................................................................................................................301 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ...................................................................................................................................................................303

— 10

—

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ «Το βασικό πρόβλημα της τρέχουσας αντίληψης περί ανάπτυξης είναι ότι, στο διά ταύτα, είναι ολοφάνερα διαποτισμένη με όλα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της μεγέθυνσης. Με άλλα λόγια, η υπαρκτή ανάπτυξη αποσκοπεί στο να μετατρέψει τις διαπροσωπικές σχέσεις, καθώς και τη σχέση του ανθρώπου με τη φύση, σε εμπόρευμα. Πρόκειται, εντέλει, για ένα εγχείρημα επιθετικό τόσο απέναντι στη φύση όσο και απέναντι στους λαούς …»1

Κ άρλος Τ άιμπο

«Όσοι εκθειάζουν “μια ριζοσπαστική αλλαγή της πολιτικής και κοινωνικής δομής” εκλαμβάνονται ως “αδιόρθωτοι ουτοπιστές”, ενώ εκείνοι που δεν είναι ικανοί να δράσουν με προοπτική έστω δύο ετών φαίνονται φυσικά ρεαλιστές»2

Κ ορνήλιος Κ αστοριάδης

Η μεγάλη οικονομική κρίση που βιώνουμε έχει διττή και μάλιστα αντιφατική επίδραση στον τρόπο που βλέπουμε και κατανοούμε τον κόσμο. Από τη μια συμβάλλει στην απομάκρυνση πολλών στοιχείων της καταναλωτικής «σαβούρας» που συσκοτίζει τη σκέψη και το βλέμμα, καθιστώντας μας έτσι ικανούς να βλέπουμε πιο καθαρά πολλά από τα χαρακτηριστικά του σύγχρονου κόσμου, τόσο καθαρά που κάποιες φορές προκαλούν ανησυχία. Από την άλλη η παρουσία της οικονομικής κρίσης λειτουργεί παραμορφωτικά, δίνοντας πολλές φορές την εντύπωση ότι τα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου οφείλονται στην κρίση και ότι η υπέρβασή της μέσα από μια νέα φάση οικονομικής ανάπτυξης θα επιλύσει τα προβλήματα δίνοντας στον κόσμο νέες προοπτικές. Έτσι η διαιώνιση και επίταση της άνισης διανομής του κοινωνικού πλούτου μεταξύ ανθρώπων και λαών, η ανεργία, η περιθωριοποίηση εκτεταμένων πληθυσμιακών τμημάτων και η διόγκωση του πληθυσμού των «περιττών» ανθρώπων, οι συνθήκες αλλοτρίωσης και η επιτεινόμενη παθητικοποίηση του σύγχρονου ανθρώπου3, η συρρίκνω1

Κάρλος Τάιμπο, Η πρόταση της αποανάπτυξης. Καπιταλισμός, κρίση και βαρβαρότητα, μτφρ. Νίκος Κοκκάλας, Οι εκδόσεις των συναδέλφων, Αθήνα 2012, σ. 60. Ό.π., σ. 168. Αλλού έγραφα: “Η υπαγωγή των ανθρώπων σε τεράστιους μηχανισμούς μπροστά στους οποίους δείχνουν εντελώς ανίσχυροι και η ρύθμιση των ανθρώπινων δραστηριοτήτων μέσα από τον τε-

— 11

—

ση των κοινωνικών δικαιωμάτων, η υποχώρηση των δημοκρατικών ελέγχων της πολιτικής εξουσίας και η διογκούμενη αδιαφορία για τα κοινά, απαιτούν ως φάρμακο την «ανάπτυξη». Δεν έχει καμία σημασία ότι η ανάπτυξη αυτή, με τη μορφή που παίρνει στην οικονομία της αγοράς, συνοδεύεται από τη συγκέντρωση του πλούτου σε όλο και λιγότερα χέρια και την αύξηση της φτώχειας, την ώρα που ο πλανήτης βρίσκεται σε απόσταση αναπνοής από την εξάντληση των πόρων του, ενώ από πολλές πλευρές επισημαίνονται οι ορατοί πια κίνδυνοι που απειλούν ολόκληρο το οικοσύστημα και τη ζωή πάνω σ’ αυτό. Βρισκόμαστε λοιπόν σε έναν παγκοσμιοποιημένο χώρο, με έντονα τα χαρακτηριστικά της αποτοπικοποίησης των οικονομικών δραστηριοτήτων, με κυρίαρχο το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, που έχει συγκεντρώσει εκπληκτική οικονομική ισχύ μέσω της υπερχρέωσης των ανθρώπων και των κοινωνιών, ώστε ο Μπάουμαν να μιλάει για τη δημιουργία μιας νέας φυλής ανθρώπων «χρεωστών». Η ανατροπή της σχέσης ανάμεσα στην πραγματική και τη λεγόμενη συμβολική οικονομία προς την πλευρά της δεύτερης, αλλά και οι αλματώδεις και πρωτόγνωρες τεχνολογικές καινοτομίες, που ανατρέπουν τα δεδομένα της ανθρώπινης επικοινωνίας και των ανθρώπινων σχέσεων, ενώ δημιουργούν μεγάλη ανησυχία για τον απόλυτο έλεγχο των ανθρώπων, οδηγούν σε καταστάσεις πρωτόγνωρες και πολύ επικίνδυνες για τα ανθρώπινα, έτσι όπως τα γνωρίζαμε μέχρι σήμερα. Στην κορυφή της επικινδυνότητας συναντάμε, ως απότοκο όλων των παραπάνω, το οικολογικό πρόβλημα, η κρισιμότητα του οποίου φαίνεται ότι δεν έχει γίνει επαρκώς αντιληπτή. Αν την εποχή της βιομηχανικής επανάστασης κυρίαρχη ιδέα ήταν εκείνη της προόδου, που ενσωμάτωνε τις οικονομικές προοπτικές με τις πολιτικές ιδέες της δημοκρατίας και ελευθερίας, σήμερα τη θέση της έχει πάρει η έννοια της «ανάπτυξης» που ταυτίζεται με την οικονομική μεγέθυνση. Το μέσον χνο-γραφειοκρατικό τρόπο οργάνωσης της σύγχρονης ζωής σε όλα τα επίπεδα δημιουργούν έντονο πρόβλημα συμμετοχής και νοήματος ζωής. Ο σύγχρονος τρόπος κοινωνικής οργάνωσης «περιορίζει τον άνθρωπο σε εξάρτημα μιας μηχανής, κυριαρχούμενο από το ρυθμό και τις απαιτήσεις της. Τον μετατρέπει σε Homo consumens, ολοκληρωτικό καταναλωτή, που μοναδικός σκοπός του είναι να έχει πιο πολλά και να χρησιμοποιεί πιο πολλά … Ο άνθρωπος σα γρανάζι στην παραγωγική μηχανή γίνεται πράγμα και παύει να είναι άνθρωπος». Η απάθεια αποτελεί, κατά τον Φρομ, «ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και παθολογικά γνωρίσματά του. Κατεβάζει, θέλει να τρέφεται, αλλά δεν κινείται, δε χωνεύει την τροφή του θα λέγαμε. Δεν αφομοιώνει με παραγωγικό τρόπο αυτό που κληρονόμησε, αλλά το συσσωρεύει ή το καταναλώνει»” (Οι φράσεις μέσα στα εισαγωγικά από το βιβλίο Φρομ, Έ., Η επανάσταση της ελπίδας, μτφρ. Δημ. Θεοδωρακάτος, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα 1979, σελ. 58 – 59).

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

δε για την πολυπόθητη και αυτονόητη ανάπτυξη είναι η ανταγωνιστικότητα σε επίπεδο οικονομίας, ανθρώπων και δεξιοτήτων. Ποια η λειτουργία του σχολείου μέσα σ’ αυτές τις συνθήκες; Δεν είμαστε από εκείνους που πιστεύουν ότι το σχολείο μπορεί να αλλάξει την κοινωνία καλλιεργώντας και μορφώνοντας τους ανθρώπους. Και τούτο, όχι μόνο επειδή το σχολείο διαμορφώνεται από την κοινωνία, φέρει τις αδυναμίες της και υπηρετεί τις ανάγκες της, αλλά κυρίως διότι στα πλαίσια της ιδεολογικής ηγεμονίας, και μακριά από κάθε αντίληψη συνωμοσίας, θεωρούμε ότι τόσο το σχολείο όσο και η κοινωνία διαποτίζονται από την κυρίαρχη οπτική και οργανώνονται μέσα από τη δική της λογική, η οποία διαμεσολαβεί και διερμηνεύει τόσο τη φύση και τις αιτίες των κοινωνικών αναγκών όσο και τις λύσεις που είναι δυνατό να δοθούν. Έτσι, παρά τις κάποιες αντιστάσεις, το σχολείο δεν μπορεί παρά να λειτουργεί σύμφωνα με την αγοραία λογική και κατά τρόπο συμπληρωματικό και υποβοηθητικό. Μελετήσαμε και παρουσιάζουμε πλευρές της σύγχρονης κοινωνίας, ιδεολογίας και κουλτούρας με σκοπό να κατανοήσουμε το «γιατί» και το «πώς» στη λειτουργία του σχολείου. Το βιβλίο δεν απευθύνεται σε ειδικούς. Αποτελεί μια κριτική κοινωνικοπολιτική προσέγγιση της σύγχρονης ζωής με έμφαση στη λειτουργία του σχολείου, με σαφή ιδεολογικό προσανατολισμό που κινείται στα πλαίσια της αριστεράς και της κοινωνικής οικολογίας. Απευθύνεται λοιπόν σε κάθε ενδιαφερόμενο να κατανοήσει καλύτερα τη λειτουργία του σχολείου στις μέρες μας και βεβαίως πρώτιστα στους εκπαιδευτικούς. Οι τελευταίοι έχουμε μεγάλη ανάγκη να εντάξουμε τον τρόπο λειτουργίας του σχολείου μέσα στο ευρύτερο κοινωνικό πλαίσιο της εποχής της παγκοσμιοποίησης. Είναι κάτι που βοηθάει να δρούμε πιο συνειδητά, χωρίς να καταφεύγουμε σε αποδιοπομπαίους τράγους του τύπου του “τεμπέλη μαθητή” ή του “διεφθαρμένου εκπαιδευτικού». Κλείνοντας το προλογικό αυτό σημείωμα, θέλω να ευχαριστήσω όλους τους δικούς μου ανθρώπους, τους ανθρώπους που είναι μέσα μου και που είμαι μέσα τους, τους ανθρώπους που, με τον ιδιαίτερο ο καθένας τους τρόπο, συνέβαλαν σε αυτό που είμαι, αυτό που νιώθω, αυτό που εκφράζω. Τα κείμενα που ακολουθούν είναι και δικά τους.

— 13

—

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ: Η ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ: Η ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ Ζούμε στην εποχή του “μετά”. Μεταβιομηχανική κοινωνία, μεταμοντερνισμός, μεταφορντισμός, αλλά και ύστερος καπιταλισμός, ύστερη νεωτερικότητα κ.α. Όλοι αυτοί οι προσδιορισμοί εκφράζουν τη μεταβατικότητα και την ασάφεια της εποχής. Εκφράζουν όμως, ταυτόχρονα, το δισταγμό και την αμηχανία που κάποιος αισθάνεται, όταν καλείται να ορίσει το νέο, τη στιγμή που αυτό το νέο δεν έχει πάρει σχήμα και δεν είναι σαφές. Εκφράζουν, τέλος, την ταλάντευση ανάμεσα στο νέο και στο παλιό, ανάμεσα στην εκτίμηση ότι αυτό το νέο είναι κάτι καινούριο, μια νέα δομή, ή μια νέα μόνο φάση του παλιού. Η κοινωνία που διαμορφώνεται μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, και ιδιαίτερα από τη δεκαετία του 1970 και μετά, αναζητά την ταυτότητά της. Είναι η καπιταλιστική κοινωνία στην ωριμότητά της ή, μέσα από μια σειρά ανατροπών, βρισκόμαστε μπροστά στην ανάδυση μιας νέας κοινωνίας; Τα ζητήματα αυτά συζητούνται στις πρώτες ενότητες του βιβλίου. Εδώ θα αναφερθούμε περιγραφικά και με συντομία στα βασικά χαρακτηριστικά της εποχής μας. Ένα από τα αδιαμφισβήτητα χαρακτηριστικά των σημερινών κοινωνιών είναι η χρήση υψηλής τεχνολογίας τόσο στην παραγωγή των αγαθών όσο και στην καθημερινότητα του σύγχρονου ανθρώπου. Η ακραία απομάκρυνση του ανθρώπου από τη φύση αποτελεί ένα δεύτερο χαρακτηριστικό της εποχής. Αν και το τεχνητό περιβάλλον έχει ιστορία μακραίωνη όση και η ιστορία του ανθρώπου και του πολιτισμού του, η εποχή μας έχει φτάσει σε καταστάσεις τέτοιας απομάκρυνσης από τη φύση, ώστε να υπάρχουν άνθρωποι που δεν έχουν δει από κοντά ζώα και φυτά από τα πιο συνηθισμένα και καθημερινά. Ένα τρίτο γνώρισμα της εποχής μας είναι ότι οι κοινωνίες μας βαδίζουν όλο και περισσότερο προς μια γενικευμένη εμπορευματοποίηση αγαθών και δραστηριοτήτων, που αφορούν από το νερό που πίνουμε μέχρι τις δραστηριότητες εκείνες που συνδέονται με τη φροντίδα ανθρώπων, τις εκδηλώσεις συμπαράστασης και αλληλοβοήθειας ή ακόμα και άλλες που προβάλλονται ως υπόσχεση κάλυψης αναγκών επικοινωνίας, ασφάλειας, συναισθηματικής στήριξης κ.λπ. — 15

—

ΗΛΙΑΣ Ι. Π. ΔΑΣΚΑΛΑΚΗΣ

Η εμπορευματοποίηση απειλεί και πλήττει στις μέρες μας ακόμη και αυτή την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη. Τα παραπάνω συμβαίνουν μέσα σε συνθήκες μιας πρωτόγνωρης παγκοσμιοποίησης των οικονομικών δραστηριοτήτων, των επικοινωνιών αλλά και των προβλημάτων, που, αφενός παύουν να αφορούν έναν συγκεκριμένο τόπο, αφετέρου απαιτούν δράσεις που υπερβαίνουν τις δυνατότητες και τα όρια ενός τόπου ή μιας κοινωνίας. Σε αυτό το παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον διαχέεται η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία «που χαρακτηρίζεται από την πεποίθηση ότι η ιδιοκτησία και η συσσώρευση του πλούτου είναι η ουσία της δημοκρατίας και ότι η κατανάλωση είναι ο μοναδικός ρόλος του πολίτη σε μια δημοκρατική κοινωνία»4. Ο νεοφιλελευθερισμός υποστηρίζει ρητά σε κάποιες περιπτώσεις ή υποβάλλει με τρόπο έμμεσο και υπόγειο σε άλλες, «την ιδέα ότι η αγορά αποτελεί το μοντέλο δόμησης για όλο τον κοινωνικό βίο». «Βασιζόμενος στην ιδέα του κτητικού ατόμου», «δημιουργεί ταυτότητες, υπηκόους και τρόπους ζωής που καθοδηγούνται από την ιδέα της επιβίωσης του ισχυρότερου»5. Η αυτονόμηση της οικονομίας, η οποία κινείται στον παγκοσμιοποιημένο και απεδαφικοποιημένο χώρο, από την πολιτική που διατηρεί τη δικαιοδοσία της στα εδαφικά, εθνικά ή τοπικά, όρια, οδηγεί στην αναίρεση της πολιτικής ως της συμμετοχικής εκείνης διαδικασίας που χαράσσει το πλαίσιο διεξαγωγής των οικονομικών δραστηριοτήτων, αφού καταλήγει στην αίσθηση ενός μονόδρομου που καθορίζεται από τις ανάγκες και τα συμφέροντα των «αγορών». Στο βαθμό που ο σημερινός χρηματοπιστωτικός ή αρπακτικός καπιταλισμός, ο λεγόμενος καπιταλισμός «καζίνο» αποτελεί τη νέα τάξη του κόσμου που χαρακτηρίζεται από την κατίσχυση των λεγόμενων αγορών επί της πολιτικής, δημιουργείται ένα σοβαρότατο δημοκρατικό έλλειμμα στην Ευρώπη και στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Βασική έκφραση και επισφράγιση της νίκης της οικονομίας, και μάλιστα μιας οικονομίας χωρίς πρόσωπο, επί της πολιτικής και της κοινωνίας, αποτελεί η διάχυση του αγοραίου πνεύματος στην κοινωνία, σε όλους τους θεσμούς και τις ανθρώπινες σχέσεις. Παραγωγικότητα, ανταγωνιστικότητα και ατομικισμός αποτελούν κεντρικά ιδεο

Από συνέντευξη του Henry Giroux, του πανεπιστημίου ΜακΜάστερ του Καναδά, στον δημοσιογράφο Μιχαήλ Νευραδάκη, στο dialogos radio της Νέας Υόρκης, βλέπε: http://www.ntelalis.com/ politiki/1732-o-neofileleftherismos-misei-ti-dimokratia 5 Ό.π. 4

— 16

—

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ: Η ΕΠΟΧΗ ΜΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ

λογικά παράγωγα της αγοραιοποίησης του ατόμου και της κοινωνίας, εκφράσεις μιας κατ’ ουσίαν “αποκοινωνικοποίησης” του κοινωνικού. Μέσα στο κοινωνικό αυτό πλαίσιο διαμορφώνεται και κατασκευάζεται το σχολείο της αγοράς. Ένα σχολείο που συνδέεται ευθέως με την αγορά και τις ανάγκες της, διαρκώς απομακρυνόμενο από τα προτάγματα του διαφωτισμού, τον ανθρωποκεντρισμό, την κριτική διάσταση, την απελευθερωτική αναζήτηση και προοπτική. Ένα σχολείο που «επανεκπαιδεύεται» να λειτουργεί όλο και περισσότερο με τη λογική της επιχείρησης, στη βάση των αναγκών της αγοράς. Ένα σχολείο που αντί να «βλέπει» προς τον μαθητή εξασφαλίζοντας συνθήκες προσωπικής και ουσιαστικής μάθησης, στρέφεται όλο και περισσότερο προς τις εξετάσεις, την αποστήθιση και την πειθαρχία. Αυτό που το σημερινό σχολείο λέει, είναι «ότι το μόνο πράγμα που έχει σημασία είναι οι εξετάσεις, ότι πρέπει να εκπαιδεύουμε τους ανθρώπους για να τους εξετάζουμε. Αυτό που λέει στην πραγματικότητα είναι ότι η σκέψη είναι επικίνδυνη. Είναι μια πολιτική που λέει ότι ο ρόλος της παιδείας δεν είναι η δημιουργία κριτικά ενημερωμένων νέων ανθρώπων. Έχει να κάνει πολύ περισσότερο με την κατάρτιση για τον χώρο εργασίας»6. Η αγοραία αντίληψη για την εκπαίδευση είναι καταστροφική. Δημιουργεί ένα σχολείο έντονα «γειωμένο», αφού είναι εμπορευματοποιημένο, επομένως βαθύτερα αντιπνευματικό. Η νεοφιλελεύθερη πολιτική στην εκπαίδευση οδηγεί στην αποπολιτικοποίηση, επειδή, όπως το θέτει ο Giroux, «αφαιρεί από την παιδεία οποιοδήποτε όραμα που να λέει ότι η παιδεία πρέπει να προωθεί μία εικόνα για το μέλλον που δεν θα αναπαράγει τις χειρότερες διαστάσεις του σήμερα». Είναι φανερό ότι οι κατευθυντήριες αρχές της νεωτερικότητας: «πιο πολύ, πιο μεγάλο, πιο γρήγορα, πιο μακριά»7 βρίσκονται έντονα παρούσες τόσο στις προσδοκίες της κοινωνίας από το σχολείο όσο και στον ίδιο τον τρόπο λειτουργίας του σχολείου. Γίνεται ακόμα ξεκάθαρο ότι το σχολείο οργανώνεται και λειτουργεί όλο και περισσότερο στη λογική και για την κάλυψη των αναγκών, όχι των μαθητών ως ανθρώπινων υπάρξεων, αλλά ενός οικονομικού συστήματος που στηρίζεται στην εμπορευματοποίηση και στον κα6 7

Ό.π. M. Linz, “Sobre suficiencia y vida buena”, στο M. Linz /J. Riechmann / J. Sempere, Vivir (bien) con menos, Icaria, Βαρκελώνη 2007, σ.σ. 5-18, στο Κ. Τάιμπο, Η πρόταση της αποανάπτυξης. … ό.π., σ. 67.

— 17

—

160 × 230 SPINE: 19 FLAPS: 70

ISBN 978-960-564-683-7

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr www.ocelotos.gr

0_cover_daskalakis.indd 1

Ηλίας Ι. Π. Δασκαλάκης Ο ΚΟΣΜΟΣ ΣΕ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς 10/2/2018 4:57:14 PM