Πρόσωπα και τοπία σε κίτρινο – κόκκινο – μπλε 20 cartes postales by Εκδόσεις Οσελότος

σε 20 cartes postales. Συμβολικές, ρεαλιστικές, φανταστικές ή ιδανικές απεικονίσεις τους σε κίτρινο – κόκκινο – μπλε που μας παρασέρνουν σ’ ένα ονειρικό ταξίδι στον κόσμο της τέχνης.

ISBN 978-960-564-706-3

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr

0_cover_aspa2.indd 1

Πρόσωπα και τοπία σε κίτρινο – κόκκινο – μπλε 20 cartes postales

της Ασπασίας Παπαναστασίου

Πρόσωπα και τοπία σε κίτρινο – κόκκινο – μπλε

Γνώριμα πρόσωπα και αγαπημένα τοπία

20 cartes postales της Ασπασίας Παπαναστασίου

130 × 170 SPINE: 9 FLAPS: 0

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

11/9/2018 4:25:40 PM

ΤΙΤΛΟΣ

Πρόσωπα και τοπία σε κίτρινο – κόκκινο – μπλε 20 cartes postales της Ασπασίας Παπαναστασίου ΦΩΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΕΡΓΩΝ

Βαλεντίνα Studio Foto Spot Μεσογείων 248, Χολαργός

Αθήνα, Νοέμβριος 2018 ISBN 978-960-564-706-3

Εικόνα εξωφύλλου: Πολύχρωμο ζωγραφιστό χαλί, 2014. Ακρυλικά σε χαρτόνι κουσέ 300 γρ., 35 x 50 εκ. Αθήνα, Ιδιωτική Συλλογή ©Ασπασία Παπαναστασίου

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr www.ocelotos.gr Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.

0_soma_aspa_2.indd 2

11/9/2018 4:39:21 PM

«…μία μόνο εντύπωση σχηματίστηκε στο νου μου: η εντύπωση της νύχτας και η πρόσφατη ανάμνηση εκείνου του βλέμματος∙ η γυναίκα και το τοπίο που δεν ήταν παρά ένα και μόνο πράγμα, μέσα στο οποίο ήταν απολαυστικό να χάνεται κανείς». Τσβάιχ Στέφαν, Η Γυναίκα και το τοπίο, μτφρ. Βασίλης Πατέρας. Aθήνα: εκδόσεις Ροές 2 2013, σ. 42.

0_soma_aspa_2.indd 3

11/9/2018 4:39:21 PM

0_soma_aspa_2.indd 4

11/9/2018 4:39:21 PM

Εισαγωγή

προσωπογραφία, η απόπειρα δηλαδή καλλιτεχνικής απεικόνισης μιας γυναικείας ή ανδρικής μορφής με τρόπο αναγνωρίσιμο, επινοήθηκε και αναπτύχθηκε στον αρχαιοελληνικό κόσμο στις αυλές του Αλεξάνδρου και των Διαδόχων του1 και απετέλεσε έκτοτε ένα αυτοτελές είδος τέχνης, με τη σημασία που η κάθε εποχή της προσέδιδε. Στην Αναγέννηση, λόγου χάρη, οι Ιταλοί ζωγράφοι συνήθιζαν να απεικονίζουν τις συζύγους των πελατών τους ως Μαντόνες, υπερβάλλοντας κάπως με τα θέλγητρά τους!2 Η προσωπογραφία αποτελεί για τον Ανρί Ματίς (Henri Matisse) μία «από τις πλέον ιδιόμορφες τέχνες. Απαιτεί από τον καλλιτέχνη ιδιαίτερα προσόντα και τη δυνατότητα απόλυτης ταύτισης ανάμεσα στον ζωγράφο και το μοντέλο του. Ο ζωγράφος οφείλει να σταθεί απέναντι στο μοντέλο του χωρίς προκατασκευασμένες ιδέες».3 Δεν είναι τυχαίο, λοιπόν, που ο ήρωας του Εμίλ Ζολά (Émile Zola),4 ο αξιοθαύμαστα ταλαντούχος ζωγράφος Κλωντ Λαντιέ, προσπαθώντας να συλλάβει ολόκληρη τη φύση σ’ έναν πίνακα, παρόλο που δανείζει στην κεντρική γυναικεία μορφή του

Πλάντζου Δημήτρη, Η τέχνη της ζωγραφικής στον αρχαιοελληνικό κόσμο. Αθήνα: Εκδόσεις Καπόν, 2018, σ. 336. 2 Klaus Carl, Virgin Portraits. USA: Confidential Concepts 2005, p. 3. 3 Matisse Henri, Γραπτά και Ρήσεις για την τέχνη, μτφρ. Μαριλένα Καρρά. Αθήνα: Εκδόσεις Νεφέλη, 1999, σ. 178. 4 Ζολά Εμίλ, Το Δημιούργημα, μτφρ. Σοφία Διονυσοπούλου. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., 2005.

0_soma_aspa_2.indd 5

11/9/2018 4:39:21 PM

Έργου του το πρόσωπο και το σώμα της ερωτευμένης γυναίκας του Κριστίν και ακολούθως το ξύνει και το ξαναζωγραφίζει δεκάδες φορές, βρίσκει τελικά το αποτέλεσμα ανεπαρκές και απελπισμένος οδηγείται στην αυτοχειρία∙ αντίθετα, Ο Γιος του Τισιανού, στην ομώνυμη νουβέλα του Αλφρέ ντε Μυσσέ (Alfred Louis Charles de Musset-Pathay),5 μόλις ολοκληρώνει το εξαίσιο πορτραίτο της αγαπημένης του Βεατρίκης, εγκαταλείπει διαπαντός την ενασχόλησή του με τη ζωγραφική, επιλέγοντας τη ζωή από την αυταπάτη της τέχνη του. Κι αυτό συμβαίνει, γιατί το πρόσωπο, ως αναφορά και σχέση, συνυπάρχει πάντοτε με τον έρωτα, όπως περίτρανα απέδειξε ο Χρήστος Γιανναράς6 στο φιλοσοφικό σύγγραμμά του που παραμένει επίκαιρο παρά τα σαράντα χρόνια του. Η τοπιογραφία, με τη σειρά της, η καλλιτεχνική δηλαδή αναπαράσταση της μορφής και των οπτικών λεπτομερειών ενός τόπου που είναι φυσικός, ανήκει δηλαδή στο ανάγλυφο ή στην υδρογραφία της γης (βουνά, πεδιάδες, δένδρα, λίμνες, θάλασσες), ή είναι τεχνητός (κτήρια, δρόμοι, γέφυρες), συναντάται πρώιμα στις τοιχογραφίες που σώζονται στο Ακρωτήρι,7 στον οικισμό της Θήρας της επο-

Ντε Μυσέ Αλφρέ, Η Βενετσιάνικη νύχτα, μτφρ. Φρίξος Ηλιάδης. Αθήνα: Νίκη Εκδοτική Α.Ε., 2017∙ De Musset Α., Οι δύο ερωμένες & άλλες νουβέλες, μτφρ. Βασιλική Χασάνδρα. Αθήνα: Εκδόσεις PRINTA, 2002, σ. 155 κ.ε. 6 Γιανναρά Χρήστου, Το πρόσωπο και ο έρως. Αθήνα: Ίκαρος, 8 2017. 7 Πλάντζου, ό.π., σ. 54 κ.ε.∙ https:// en.wikipedia.org/ wiki/Landscape_ painting.

0_soma_aspa_2.indd 6

11/9/2018 4:39:22 PM

χής του χαλκού του 17ου ή 16ου αι. π.Χ. Όμως, μόλις κατά τον 1ο αι. π.Χ. το τοπίο φαίνεται να αυτονομείται ως κυρίαρχη ζωγραφική οντότητα, όπως μαρτυρούν οι όμορφες τοιχογραφίες ρωμαϊκών επαύλεων. 8 Στη νεότερη δυτική τέχνη οι ζωγράφοι επιδίδονται στην τοπιογραφία ακολουθώντας συνήθως τα κελεύσματα της εποχής τους: από τις τοιχογραφίες του 14 ου αι. στα παλάτια των παπών στην Αβινιόν μέχρι τα έργα των λεγόμενων υπαιθριστών του 19ου αι. ζωγραφίζονται αμέτρητα τοπία συμβολικά, πραγματικά, φανταστικά και ιδανικά αναδεικνύοντας πάμπολλους αριστοτέχνες του είδους.9 Ασφαλώς, η απόδοση του τοπίου γονιμοποιείται από την ιδιοσυγκρασία του ζωγράφου, όπως παρατηρεί ο Ζολά το 1868: «το τοπίο ζει πάνω στον πίνακα, όχι μόνο όπως ζει στη φύση, αλλά όπως έζησε επί μερικές ώρες μέσα σε μια σπάνια και αξιόλογη προσωπικότητα».10 Κι ο «τοπιογράφος της Πελοποννήσου», ο μυθιστορηματικός ήρωας του Τάκη Θεοδωρόπουλου συμπληρώνει: «Ό,τι βαραίνει περισσότερον είναι η κίνησις προς το τοπίον, το τοπίον που έχεις μέσα σου και σου παραδίδει ο τόπος… Όλα τα άλλα είναι ζήτημα τεχνικής ».11

Πλάντζου, ό.π., σ. 332 κ.ε. Kenneth Clark, Το τοπίο στην τέχνη, μτφρ. Ι.Π. Βογιατζής. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Νησίδες, 2018. 10 Zola Émile, Κείμενα για την τέχνη, μτφρ. Μάρθα-Έλλη Χριστοφόγλου. Αθήνα: Εκδόσεις PRINTA, 2003, σ. 160 κ.ε. 11 Θεοδωρόπουλου Τάκη, Το αδιανόητο τοπίο. Αθήνα: Μεταίχμιο, 32016, σ. 107. 9

0_soma_aspa_2.indd 7

11/9/2018 4:39:22 PM

Είναι χαρακτηριστικό ότι λαμπροί Έλληνες λογοτέχνες εικονογραφούν περίφημα το εμβληματικό αττικό τοπίο λουσμένο στο φως. Για το «τρελλοβούνι» της Αθήνας, τον Υμηττό, γράφει ο Γιώργος Σεφέρης: «Τι είναι ένα βουνό; Τα βουνά της Αττικής δε λογαριάζουν∙ είναι μορφές∙ ο Υμηττός είναι πρόσωπο»12 και ο Περικλής Γιαννόπουλος τον σιγοντάρει γλαφυρά: «ο θεατής του Υμηττού βλέπει ένα βουνόν, αλλάζον σχήματα και φορέματα κάθε δευτερόλεπτον, από τα ξημερώματα έως τα νυχτώματα, ψηλώνον, χαμηλώνον, ογκούμενον, λεπτυνόμενον, πλαταίνον, στενεύον, πλησιάζον, μακρυνόμενον ώστε να αδυνατεί να πιστεύση ότι έχει εμπρός εις τα μάτια του ένα βουνόν, ένα βραχώδη όγκον …».13 Συνήθως, ένα έργο ζωγραφικής διεγείρει τις αισθήσεις του θεατή και εξάπτει τη φαντασία του με το χρώμα του. Η τεχνική, μάλιστα, που ακολουθεί ο καλλιτέχνης για να υλοποιήσει τις προθέσεις του καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από το υλικό που επιλέγει για τη δουλειά του. Η χρήση των ακρυλικών χρωμάτων, λόγου χάρη, επιβάλλει έναν χειρισμό κλιμάκωσης από τους σκουρότερους προς τους ανοιχτότερους χρωματικούς τόνους, ενώ με τα υδατοχρώματα η διαδικασία είναι αντίστροφη. Κίτρινο – κόκκινο – μπλε, τα βασικά χρώματα του νευτώ-

12 Σεφέρη

Γιώργου, Μέρες Γ’, (16 Απρίλη 1934 – 14 Δεκέμβρη 1940). Αθήνα: Ίκαρος, 1984, σ. 123. 13 Γιαννόπουλου Περικλή, Η Ελληνική Γραμμή και το Ελληνικόν Χρώμα. Αθήνα: Νέα Σύνορα – Α.Α. Λιβάνης, 2 2012, σ. 57.

0_soma_aspa_2.indd 8

11/9/2018 4:39:22 PM

νιου φάσματος, αναμειγνύονται στην παλέτα των ζωγράφων για να δημιουργήσουν μια πανδαισία τόνων και αποχρώσεων∙ συναντάμε παλέτες πληθωρικές, όπως του Ρενουάρ14 ή μετριοπαθέστερες, όπως του Κορώ,15 ο οποίος εντάσσει τη μια σκια μέσα στην άλλη∙ παλέτες που αντιπροσωπεύουν έναν ήπιο μεσογειακό εξπρεσιονισμό με δυνατά χρώματα, όπως του Νικόλαου Λύτρα16 ή άλλες που ακολουθούν έναν ομαλό ρυθμό αφαίρεσης με θερμά χρώματα, όπως του σύγχρονού μας εξαίρετου Βασίλη Κύρκου.17 Εμείς, στο ανά χείρας τομίδιο με τις είκοσι cartes postales, γραπωνόμαστε από ένα πολύχρωμο ζωγραφιστό χαλί και ξεκινάμε ένα συναρπαστικό ταξίδι. Διασταυρωνόμαστε με οικεία πρόσωπα και περιηγούμαστε σε αγαπημένα τοπία: ατενίζουμε την αιώνια πόλη, τη Ρώμη, πάνω από τους επτά λόφους της∙ συμπλέουμε με τις παπίτσες στα κιτρινοπράσινα νερά του Σηκουάνα∙ μπαίνουμε στο χάρτινο καραβάκι κι αναζητάμε τα παραδείσια νησιά στον κόλπο της Νάπολης∙ αφουγκραζόμαστε τους αναστεναγμούς της κυρά Φροσύνης στη λίμνη των Ιωαννίνων∙ καρτερούμε την καλή 14 Στεφανίδη

Μάνου, Μια Ιστορία της Ζωγραφικής. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη Α.Ε., 62008, σ. 336. 15 Χρήστου Χρύσανθου, Εισαγωγή στην τέχνη, τόμος Β’, Ζωγραφική – Χαρακτική – Σχέδιο. Αθήνα: Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφέλιμων Βιβλίων, 1988, σ. 173. 16 Λαμπράκη-Πλάκα Μαρίνας, Οι πρώτοι Έλληνες μοντερνιστές και ο Ελευθέριος Βενιζέλος. Στο Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα & Όλγα Μεντζαφού-Πολύζου (επιμ.), Ομάδα Τέχνη 100 Χρόνια. Αθήνα: Εθνική Πινακοθήκη και Μουσείο Αλεξ. Σούτσου, 2017, σ. 12. 17 http://www.kyrkos.gr/

0_soma_aspa_2.indd 9

11/9/2018 4:39:22 PM

ψαριά στη λίμνη της Καστοριάς∙ θαυμάζουμε τα χρώματα του σούρουπου στο λιμάνι του Πειραιά∙ αφηνόμαστε στα χάδια του καλοκαιρινού ήλιου, κάνοντας βόλτες στην ακρογιαλιά και ψαρεύοντας στην πρόσχαρη θάλασσα∙ περιδιαβαίνουμε την ανεξάντλητη ύπαιθρο και εξετάζουμε με το βλέμμα μας τα σπαρμένα χωράφια. Κατόπιν, επιστρέφουμε στη θαλπωρή του Εργαστηρίου μας, μελετάμε τα πρόσωπα και τα τοπία που μας σαγήνευσαν, καθώς και τις λύσεις που έδωσαν για την απόδοσή τους ονομαστοί ζωγράφοι, διαβάζουμε για υλικά και τεχνικές ζωγραφικής κι αφηνόμαστε να μάς παρασύρει η μαγεία της τέχνης. Σας ευχόμαστε από καρδιάς καλή διασκέδαση!

Ευχαριστίες θερμές οφείλω στη φύλακα-άγγελό μου, την ακάματη Λένα Παντοπούλου, για τον ενθουσιασμό, την υποστήριξη, τη δημιουργικότητα και τον επαγγελματισμό της σ’ όλα τα στάδια και τούτης της έκδοσης.

0_soma_aspa_2.indd 10

11/9/2018 4:39:22 PM

0_soma_aspa_2.indd 11

11/9/2018 4:39:23 PM

ISBN 978-960-564-706-3

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr

0_cover_aspa2.indd 1

Πρόσωπα και τοπία σε κίτρινο – κόκκινο – μπλε 20 cartes postales

της Ασπασίας Παπαναστασίου

Πρόσωπα και τοπία σε κίτρινο – κόκκινο – μπλε

Γνώριμα πρόσωπα και αγαπημένα τοπία

20 cartes postales της Ασπασίας Παπαναστασίου

130 × 170 SPINE: 9 FLAPS: 0

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

11/9/2018 4:25:40 PM