Τερπνά και ωφέλιμα by Εκδόσεις Οσελότος

143 × 210 SPINE: 15.7 FLAPS: 80

Άλλα βιβλία του συγγραφέα • «Excel εφαρμογές κι ασκήσεις» • «Μαθηματικά, στρατηγικές μελέτης και εξετάσεων» • «Κερατέα, έγραψαν γι’ αυτήν. Συμβολή στην βιβλιογραφία της Κερατέας» • «Ο χρόνος και ο προγραμματισμός στην εφαρμογή του αναλυτικού προγράμματος από τον μαθηματικό στο Γυμνάσιο» • «Χιούμορ και Μαθηματικά» • «Λεύκωμα Προσωπικοτήτων που συνέβαλαν στην Ένωση της Κρήτης με την Ελλάδα από τον Ν. Λασιθίου» • «Φαντασία και Μαθηματικά» • «Λασίθι, ο τόπος και οι άνθρωποι» • «Αξιολόγηση της επίδοσης των μαθητών στα Μαθηματικά» • «Η αυτοβιογραφία της αλεπούς» • «Συντάκτης επικηδείων» • «Υποθέσεις από το μαύρο ντοσιέ» • «Μαθημύθεια» • «Τα Μαθηματικά στη Δικαιοσύνη και οι επιστολές της Αρετής» • «Μαύρα μούρα και άσπρα μούρα»

Επικοινωνία: Σταμέλος Ιωάννης Εμμ. Σκυβάλου 1 72100 Άγιος Νικόλαος – Κρήτη Kιν: 697 719 2004 E-mail: stamelosioa@gmail.com

Είναι σημαντικό για την υγεία μας και τη ζωή μας να γελάμε; Με τι γελάμε; Γιατί γελάμε; Ο Ιωάννης Ευαγγ. Σταμέλος γεννήθηκε στην Κερατέα, το 1956, όπου τελείωσε το Δημοτικό και το εξατάξιο Γυμνάσιο. Σπούδασε Μαθηματικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και είναι κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος στις Σπουδές στην Εκπαίδευση του Ε.Α.Π. Είναι πτυχιούχος της ΣΕΛΜΕ Ηρακλείου και επιμορφωτής Α' και Β' Επιπέδου του Υπουργείου Παιδείας. Έχει διατελέσει τρεις φορές Πρόεδρος του Παραρτήματος Λασιθίου της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας. Είναι επίσης Πρόεδρος της Ιστορικής Λαογραφικής Εταιρείας Νομού Λασιθίου και διευθυντής συντάξεως του περιοδικού «Αμάλθεια». Έχει κάνει αρκετές ανακοινώσεις σε συνέδρια, ενώ άρθρα του έχουν δημοσιευτεί σε πολλά περιοδικά και εφημερίδες. Διδάσκει Μαθηματικά στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Το βιβλίο του αυτό είναι το δέκατο έκτο.

ο βιβλίο περιλαμβάνει χιουμοριστικά στιγμιότυπα από μια ευρεία γκάμα εκδοχών του χιούμορ και από πολλές δραστηριότητες καταξιωμένων ανθρώπων και ιστορικών προσωπικοτήτων. Κριτήριο η ενεργοποίηση της σκέψης του αναγνώστη με έξυπνο και πνευματώδη τρόπο. Χιούμορ για σκεπτόμενους, προχωρημένο, και όχι εύκολο, γαργαλιστικό ή αναφερόμενο σε ταπεινά ένστικτα. Μέσα από μικρές ιστορίες και σύντομες προτάσεις, άλλοτε με λόγο σαφή και άλλοτε με υπαινικτικό, επιχειρείται να δοθεί κάποια απάντηση στα προαναφερόμενα ερωτήματα, χωρίς να προσβάλλεται η νοημοσύνη του αναγνώστη.

ISBN 978-960-564-728-5

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

οσελότος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

ΙΩΆΝΝΗΣ ΕΥΑΓΓ. ΣΤΑΜΈΛΟΣ

ΤΕΡΠΝΑ KAI ΩΦΕΛΙΜΑ Ανθολόγιο Χιούμορ για προχωρημένους

ΤΙΤΛΟΣ

ΤΕΡΠΝΑ KAI ΩΦΕΛΙΜΑ ΣΥΓΓΡΑΦΈΑΣ

Ιωάννης Ευαγγ. Σταμέλος ΕΠΙMΕΛΕΙΑ - ΔΙΟΡΘΩΣΗ

Αθήνα, Δεκέμβριος 2018 ISBN 978-960-564-728-5

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108

ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η καθ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.

Στα εγγονάκια μου Αλέξανδρο, Οδυσσέα και Σοφία, και σε όσους χρησιμοποιούν το χιούμορ για να προάγουν την κοινωνικότητα, τον πολιτισμό και τις ανθρώπινες σχέσεις.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

το βιβλίο αυτό θελήσαμε να περιλάβουμε χιουμοριστικά στιγμιότυπα από μερικές ανθρώπινες δραστηριότητες, με κριτήριο την ενεργοποίηση της σκέψης του αναγνώστη. Χιούμορ για σκεπτόμενους και όχι εύκολο, γαργαλιστικό ή αναφερόμενο σε ταπεινά ένστικτα. Στο πρώτο κεφάλαιο προσπαθήσαμε να απαντήσουμε στα ερωτήματα: «Είναι σημαντικό για την υγεία μας και τη ζωή μας να γελάμε;», «Με τι γελάμε;» και «Γιατί γελάμε;». Επιδιώξαμε με σύντομο και ελπίζουμε σαφή τρόπο να απαντήσουμε σ’ αυτά χωρίς να έχουμε σκοπό την εξάντληση της εκτεταμένης βιβλιογραφίας που υπάρχει σχετικά με το χιούμορ και το γέλιο. Στα υπόλοιπα κεφάλαια επιχειρήσαμε να συγκεντρώσουμε αντιπροσωπευτικά στιγμιότυπα και εκφράσεις που σχετίζονται με το χιούμορ και το γέλιο (ειρωνικά σχόλια, σκώμματα, σάτιρα κλπ.). Δεν ισχυριζόμαστε ότι οι περιοχές που επιλέξαμε να εργαστούμε είναι οι μόνες στις οποίες ανθεί το χιούμορ και το γέλιο. Τις επιλέξαμε όμως επειδή τις θεωρούμε αντιπροσωπευτικές και οι εκφράσεις που συγκεντρώσαμε θέλουμε να πιστεύουμε ότι συμβάλλουν στη δημιουργική χρήση του μυαλού του αναγνώστη. Ανθολογήσαμε προτάσεις με βάση τον γραπτό, κυρίως, λόγο. Είναι φυσικό ως εκ τούτου τη μερίδα του λέοντος να έχουν ιστορικά πρόσωπα, λογοτέχνες, συγγραφείς και ειδικότερα θεατρικοί συγγραφείς. Στο τελευταίο κεφάλαιο συγκεντρώσαμε στιγμιότυπα από το σύγχρονο περιβάλλον μας. Προτιμήσαμε τα αποσπάσματα από την «Πάπισσα Ιωάννα» να είναι στην πρωτότυπη γλώσσα του συγγραφέα —5—

για να μη χαθεί η γοητεία της γραφής του Ροΐδη. Το ίδιο και για τα αποσπάσματα του Λασκαράτου. Στα μεταφρασμένα προτιμήσαμε, αντί της πιστής μετάφρασης, την ελεύθερη απόδοση, θεωρώντας ότι έτσι διατηρείται πιο ζωντανό το πνεύμα του χιουμοριστικού στιγμιότυπου που ανθολογήσαμε. Οφείλουμε και από τη θέση αυτή να εκφράσουμε τις θερμές ευχαριστίες μας στον γελοιογράφο ΚΥΡ για τα σκίτσα του που περιλάβαμε στο βιβλίο και στους γλύπτες Νίκο και Παντελή Σωτηριάδη για τις μορφές των ανθρώπων στη σύνθεση του εξωφύλλου. Το βιβλίο αφιερώνεται στα εγγονάκια μου Αλέξανδρο, Οδυσσέα και Σοφία, και σε όσους χρησιμοποιούν το χιούμορ για να προάγουν την κοινωνικότητα, τον πολιτισμό και τις ανθρώπινες σχέσεις. Άγιος Νικόλαος, Νοέμβριος 2018 Ιωάννης Ευαγγ. Σταμέλος

—6—

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Με τι γελάμε; Γιατί γελάμε; Είναι σημαντικό να γελάμε; �� 9 Χιούμορ από την αρχαία Ελλάδα και τη Ρώμη �� 17 Χιούμορ από ιστορικά πρόσωπα της πολιτικής εκτός από Έλληνες �� 41 Χιούμορ από τη σύγχρονη ελληνική πολιτική σκηνή �� 63 Χιούμορ από τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, τις Τέχνες, τις επιστήμες, τον αθλητισμό και τον επιχειρηματικό χώρο �� 75 Χιούμορ του Αριστοφάνη �� 139 Χιούμορ στους Γουάιλντ, Μολιέρο και Σαίξπηρ �� 153 Χιούμορ στη λαϊκή θυμοσοφία �� 167 Το χιούμορ γύρω μας �� 181 Αναφορά ονομάτων ��223

—7—

ME TI ΓΕΛΑΜΕ; ΓΙΑΤΙ ΓΕΛΑΜΕ; ΕΙΝΑΙ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΝΑ ΓΕΛΑΜΕ;

ίναι σημαντικό να γελάμε; Ο Σαμφόρ έγραψε πως «η πιο χαμένη απ’ όλες τις μέρες μας είναι εκείνη που δεν γελάσαμε». Η σύγχρονη ιατρική θεωρεί το γέλιο ως ένα από τα καλύτερα φάρμακα, επιβεβαιώνοντας τη λαϊκή σοφία, η οποία διακηρύσσει πως «το γέλιο είναι υγεία». Εκτός από τις σημαντικές κυκλοφορικές και αδενικές ευεργετικές ιδιότητες, ζωηρεύει το πνεύμα, δημιουργεί ευεξία και καλή διάθεση και, ως παράγοντας ατομικής ευεξίας, επιδρά ευεργετικά στην ψυχολογία, αποτελώντας θεραπευτικό μέσο. Πολλοί είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι η υγεία μας είναι ανάλογη με τις ποσότητες του γέλιου που «καταναλώνουμε». Ακόμα, για το γέλιο συνηθίζουμε να λέμε πως «φτιάχνει νέο συκώτι». Στην αρχαιότητα, ο Λυκούργος είχε εγείρει άγαλμα στο γέλιο για να φρονηματίζει τους αυστηρούς Σπαρτιάτες. Το ίδιο και οι Θεσσαλοί. Στο Βρετανικό Μουσείο υπάρχει ελληνικό αγγείο με την επιγραφή: «Γέλως καλός»! Ο Ανάχαρσης θεωρούσε σωστή τη χρήση αστείων στον λόγο, ακόμα κι όταν το θέμα ήταν σοβαρό. Το ότι το γέλιο και το αστείο αποτέλεσε ανέκαθεν σημαντικό θέμα για τους ανθρώπους των γραμμάτων μπορεί εύκολα κανείς να το συνάγει και απ’ το ότι πολύ μεγάλα πνεύματα στην ιστορία του πολιτισμού έχουν ασχοληθεί ιδιαιτέρως με αυτό, ή απλώς το χρησιμοποιούν στα έργα τους. Όμως η ενασχόληση με τέτοια θέματα δεν αντιμετωπίζεται ως σοβαρή δραστηριότητα και παρεξηγείται, κυρίως από τους ακαδημαϊκούς κύκλους. Ο Έρασμος σε γράμμα του προς τον Μωρ, στον οποίο έχει αφιερώσει το μνημει—9—

ΙΩΆΝΝΗΣ ΕΥΑΓΓ. ΣΤΑΜΈΛΟΣ

ώδες έργο του «Μωρίας Εγκώμιον», διαμαρτύρεται για την αδικία που γίνεται στους ανθρώπους των γραμμάτων. Ενώ, γραφεί, κάθε σινάφι έχει δικαίωμα να «ξεδίνει» με ελαφρότητες και αστεία, κάτι τέτοιο απαγορεύεται στους ανθρώπους των γραμμάτων. Όμως, ισχυρίζεται, πολλές φορές το χωρατό που οδηγεί στο σοβαρό και το πετυχημένο καλαμπούρι προσφέρει στον αναγνώστη, που «δεν έχει μπουκωμένη μύτη», μεγαλύτερο όφελος από πολλές περισπούδαστες και γεμάτες στόμφο διατριβές. Είναι ξεχωριστής σημασίας το γεγονός ότι το χιούμορ καλλιεργήθηκε ανέκαθεν σε όλους τους λαούς, με τη χαρακτηριστική για τον καθένα εθνική νοοτροπία.1 Ο Γκαίτε, μάλιστα, υποστηρίζει ότι το χιούμορ του κάθε λαού προδίδει και τον χαρακτήρα του. Οι θεοί γελούν; Των Ελλήνων οι θεοί είναι δημιουργημένοι με ανθρώπινα υλικά και ξεκαρδίζονται στα γέλια. «Ατέλειωτο γέλιο σηκώθηκε τότε μέσα στους μακαρισμένους, τους θεούς, σαν είδαν τον Ήφαιστο να λαχανιάζει μέσα στο παλάτι», γράφει ο Όμηρος.2 Το γέλιο βγήκε από τον παράδεισο, εξάλλου… Μόνο ο άνθρωπος γελάει; Ο Αριστοτέλης στα Φυσικά του είναι κατηγορηματικός: Μόνο ο άνθρωπος ανάμεσα στα ζώα μπορεί να σκέφτεται. Και είναι επίσης το μόνο ζώο που γελάει. Και συσχετίζονται αυτές οι δυο λειτουργίες στον άνθρωπο: γελάει γιατί σκέφτεται και κατανοεί. Σκέφτεται και συσχετίζει. Σκέφτεται και ανακαλύπτει τους κανόνες της σκέψης. Γνωρίζει τους κανόνες και τη λειτουργία της σκέψης και συνθέτει διανοήματα για να την υπονομεύσει. Αθανάσιος Κανελλόπουλος, Το Χιούμορ των Πολιτικών, Εκδοτική Εστία, Αθήνα 1987. 2 Ιλιάδα, Α599. 1

— 10 —

ΤΕΡΠΝΑ KAI ΩΦΕΛΙΜΑ

Το γέλιο από μόνο του δεν μπορεί να εξηγήσει τον εαυτό του. Απαιτεί τον ανθρώπινο παράγοντα. «Ό,τι γελάει ή φέρνει γέλιο έχει το άρωμα ή την μπόχα της ανθρωπίλας. Ένα τοπίο είναι όμορφο, χαριτωμένο, ασήμαντο ή άσχημο. Για να γίνει γελοίο θα πρέπει να υπεισέλθει κάτι ανθρώπινο».3 Ο Μπέρξον δικαιολογημένα ταυτίζει το κωμικό με τις ανθρώπινες εκφράσεις. Έτσι, ο άνθρωπος δεν γελάει μόνο, αλλά και προκαλεί το γέλιο, κυρίως με τον λόγο, τη σκέψη και ως συνέπεια της κοινωνικότητάς του. Μεγάλος εχθρός του γέλιου είναι η συγκίνηση. Το χιούμορ συνηθέστατα αποβλέπει στην επιβεβαίωση της υπεροχής ή την ομολογία αδυναμίας του ομιλούντος ή του συνομιλητή ή κάποιων τρίτων. Στην πρώτη περίπτωση έχουμε αυτοσαρκασμό ή αυτοταπείνωση. Ο Τσόρτσιλ μιλώντας στους Γάλλους μετά την απελευθέρωση, με σκοπίμως άθλια γαλλικά, έλεγε: «Με συγχωρείτε για τα γαλλικά μου. Τέσσερα χρόνια έχω να μιλήσω, γιατί δεν ήθελα να σας προσθέσω, μαζί με τα τόσα δεινά του πολέμου, και το πλήγμα της καταστροφής της γλώσσας σας». Στο άλλο άκρο, ο Μπέρναρντ Σω κάνει χιούμορ με σκόπιμη αυτοεξύψωση: «Ο Χριστός πέθανε, ο Μωάμεθ πέθανε, ο Ναπολέων πέθανε και εγώ ο ίδιος δεν αισθάνομαι καλά τελευταία». Παράδειγμα χιούμορ που αναφέρεται σε τρίτους είναι αυτό που αναφέρεται σε ομάδες, για παράδειγμα, ξανθιές, Αβδηρίτες, Σκοτσέζους, τσιγκούνηδες, μεθυσμένους, και άλλους. Το χιούμορ μπορεί να σκοπεύει στην τέρψη ή και αλλού, συμβάλλει όμως έτσι κι αλλιώς στην επικοινωνία. Ο Αθανάσιος Κανελλόπουλος έχει πει ότι το γέλιο είναι η συντο

Κωστής Παπαγιώργης, Τα γελαστά ζώα, Καστανιώτης, 2004. — 11 —

ΙΩΆΝΝΗΣ ΕΥΑΓΓ. ΣΤΑΜΈΛΟΣ

μότερη απόσταση ανάμεσα στους ανθρώπους.4 Και ισχυρίζεται ότι, αν ο κόσμος ζει, το οφείλει στο ότι γελά. Το γέλιο εξυψώνει, ταπεινώνει, διδάσκει, πείθει, εγκρίνει, αποτρέπει, συμφιλιώνει, ημερεύει. Είναι τόση η αξία του γέλιου και κατά συνέπεια του χιούμορ με όλες τις μορφές του (αστείο, ανέκδοτο, σκώμμα, ειρωνεία κλπ.) και είναι τόσο μεγάλο το εύρος των δραστηριοτήτων που παράγουν γέλιο ώστε, αν θα πρότεινε κανείς τη δημιουργία έδρας γέλιου στα πανεπιστήμια, θα γελούσαν με την ιδέα ακόμα και οι σοβαροφανείς και οι πουριτανοί. Με ποια μορφή εμφανίζεται το γέλιο; Ο Έρασμος αναφερόμενος στη «μωρία» γράφει πως αυτή αποτελεί μέρος των χωρατών και αυτών που προκαλούν γέλιο. Αναφέρει ακόμα διάσημα συγγράμματα ρητορικής, όπως του Κοϊντιλιανού, στα οποία αυτή και το γέλιο έχουν τόσο σημαντική θέση ώστε εκείνος τους αφιέρωσε ένα κεφάλαιο μεγαλύτερο κι από την Ιλιάδα. Το αστείο μπορεί ακόμα να έχει τη μορφή λεπτού χαριτολογήματος ή λογοπαιγνίου, τη μορφή χονδροειδούς αθυροστομίας, να έχει μορφή λογοτεχνική, και μάλιστα να προέρχεται από συγγραφείς που δεν είναι κατ’ ανάγκη σατιρικοί, όπως ο Γκαίτε, ο Καζαντζάκης και ο Μπάιρον. Το ίδιο ισχύει και για την ποίηση. Υπάρχει το χιούμορ που σκοτώνει, το σατανικό χιούμορ όπως θα το αποκαλούσε ο Μπωντλαίρ, το μαύρο χιούμορ, το θεραπευτικό χιούμορ, το χιούμορ του φαρσέρ, του κλόουν, του μίμου, της κωμωδίας, της επιθεώρησης, το λογοτεχνικό, της καρικατούρας, του σκίτσου, του Καραγκιόζη, της λαϊκής θυμοσοφίας, των τραγουδιών, της μουσικής, του χορού, της πολιτικής… Πού εμφανίζεται το γέλιο; Η «δημοκρατία» εμφανίζε Αθανάσιος Κανελλόπουλος, ό.π.

— 12 —

ΤΕΡΠΝΑ KAI ΩΦΕΛΙΜΑ

ται φιλόγελος και κατεξοχήν εύθυμη. Το αστείο ανθεί στο «άστυ», το χωρατό στη «χώρα», όχι στους αγρούς, όπου ο ξωμάχος παραμένει «αγροίκος» και «αφιλόγελος».5 Το χιούμορ υπάρχει, προσαρμοσμένο βέβαια στη νοοτροπία του κάθε λαού, και είναι άσχετο από τα πολιτικά συστήματα και ακόμη περισσότερο από τον συντηρητισμό ή τον επαναστατισμό. Απόδειξη τούτων, το σοβιετικό περιοδικό Krokodil και το γαλλικό Canard Enchaine, που ονομάστηκε «μειδιώσα αντιπολίτευση».6 Ο Αριστοτέλης στον δεύτερο τόμο της Ποιητικής του –στον πρώτο ασχολήθηκε με την τραγωδία και το πώς με τον φόβο και τον έλεο επιτυγχάνεται η κάθαρση– διαπραγματεύεται την κωμωδία και τους τρόπους με τους οποίους το αστείο μπορεί να λειτουργήσει καθαρτικά στα ανθρώπινα πάθη. Το κωμικό που προκαλεί το γέλιο μπορεί να προέλθει από την εξομοίωση του καλύτερου με το χειρότερο, όπως και αντίστροφα, του εντυπωσιασμού με την απάτη, από το απίθανο, από την καταπάτηση των φυσικών νόμων, από την ασυναρτησία, από τον εξευτελισμό, από τη χυδαία ή γελοία μίμηση, από τη δυσαρμονία, από την επιλογή ανάρμοστων πραγμάτων. Στον λόγο, από τις διφορούμενες λέξεις ή εκφράσεις, από την πολυλογία, τον ρυθμό έκφρασης του λόγου, την επανάληψη, από λογοπαίγνια, υποκοριστικά, λάθη στην προφορά ή βαρβαρισμούς. Η κωμωδία γεννιέται στις κώμες, στα αγροτικά χωριά, ως ευφρόσυνη τελετή ύστερα από κάποιο γεύμα ή γιορτή. Αντίθετα από την τραγωδία, δεν αφηγείται κατορθώματα και πράξεις ισχυρών, αλλά ταπεινών και γελοίων –όχι όμως Κωστής Παπαγιώργης, ό.π. Αθανάσιος Κανελλόπουλος, ό.π.

5 6

— 13 —

143 × 210 SPINE: 15.7 FLAPS: 80

Επικοινωνία: Σταμέλος Ιωάννης Εμμ. Σκυβάλου 1 72100 Άγιος Νικόλαος – Κρήτη Kιν: 697 719 2004 E-mail: stamelosioa@gmail.com

ISBN 978-960-564-728-5

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα | ΤΗΛ.: 210 64 31 108 ocelotos@ocelotos.gr | www.ocelotos.gr

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

οσελότος

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς