Το Σεισμολόγιο Κρήτης του Παύλου Βλαστού by Εκδόσεις Οσελότος

Το 1984 υπήρξε επισκέπτης ερευνητής στο εργαστήριο σεισμολογίας του ΜΙΤ στη Βοστώνη των ΗΠΑ, το 1993 ήταν επισκέπτης ερευνητής στο Εθνικό Κέντρο Γεωεπιστημών και Φυσικών Καταστροφών στην Tsukuba της Ιαπωνίας και το 2004 ήταν προσκεκλημένος καθηγητής στο πανεπιστήμιο Tohoku στο Sendai της Ιαπωνίας. Υπηρέτησε στον Οργανισμό Αντισεισμικού Σχεδιασμού και Προστασίας (1985-1994) και εκλέχτηκε ως ερευνητής στο Γεωδυναμικό Ινστιτούτο το 1995.

Τα σημαντικότερα και πιο πρωτότυπα τμήματα από το έργο του Π. Βλαστού αναπαράγονται, αξιολογούνται και σχολιάζονται εδώ υπό το πρίσμα της σύγχρονης ιστορικής σεισμολογικής έρευνας. Από την εξέταση αυτή προκύπτει ότι αυτό το Σεισμολόγιο είναι γενικά ένα αξιόπιστο έργο γιατί οι περισσότερες πληροφορίες που προσκομίζει διασταυρώνονται και από άλλες πηγές. Ωστόσο, περιέχει και στοιχεία για αρκετούς άγνωστους σεισμούς που δεν μας είναι γνωστοί από άλλες πηγές. Ακόμη, ο Βλαστός μας μεταφέρει και την προσωπική του εμπειρία για μερικούς σεισμούς που τους έζησε ο ίδιος, ενώ δεν παραλείπει να παραθέσει και ενθυμήσεις συγχωριανών του που επίσης βίωσαν μεγάλους σεισμούς στη διάρκεια του 19ου αιώνα. Με τη δημοσίευση του Σεισμολόγιου Κρήτης συναντώνται η λόγια πέννα του 19ου αιώνα, η διαχρονική ιστορική καταγραφή και η σύγχρονη σεισμολογική έρευνα. Πιστεύουμε ότι το μίγμα είναι απολαυστικό όχι μόνο για το ευρύ κοινό αλλά και για τους ειδικούς επιστήμονες και μελετητές.

Το παρόν αποτελεί το τέταρτο βιβλίο του συγγραφέα με το οποίο εγκαινιάζεται η σειρά «Σεισμολογική Βιβλιοθήκη». ΕΚΔΟΣΕΙΣ

e-mail: papadop@noa.gr

ο σ ε λ ότ ο ς

Το Σεισμολόγιο Κρήτης του Παύλου Βλαστού

464 π.Χ. – 1926 μ. Χ.

•

Γεράσιμος Α. Παπαδόπουλος

Ο συγγραφέας στο Καψάλι

Ο συγγραφέας είναι Διευθυντής Ερευνών στο Γεωδυναμικό Ινστιτούτο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών από το 2002. Ασχολείται ερευνητικά με τη σεισμολογία και την επιστήμη των τσουνάμι από το 1982 όταν έλαβε διδακτορικό δίπλωμα από τη Σχολή Θετικών Επιστημών του ΑΠΘ. Έχει διευθύνει πολλά διεθνή και εθνικά ερευνητικά προγράμματα και δημοσίευσε περισσότερες από 150 πρωτότυπες επιστημονικές εργασίες. Περισσότεροι από 1.200 άλλοι ερευνητές σε όλο τον κόσμο παραπέμπουν στο έργο του με θετικό τρόπο. Από τις πλέον αναγνωρισμένες εργασίες του αφορά στη 12βάθμια κλίμακα μέτρησης της έντασης των τσουνάμι η εισαγωγή της οποίας έγινε το 2001 και σήμερα εφαρμόζεται παγκοσμίως και αναφέρεται ως «κλίμακα Papadopoulos-Imamura» φέροντας και το όνομα του συνσυγγραφέα της σχετικής εργασίας Iάπωνα καθηγητή F. Imamura. Έχει τιμηθεί με διεθνή και εθνικά βραβεία, έχει δώσει δεκάδες προ-

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

0_cover_vlastos.indd 1

ο σ ε λ ότ ο ς

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα Τηλ. : 210 6431108 e-mail: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr

ISBN 978-960-564-076-7

Β Ι Β Λ Ι Ο Θ Η Κ Η

Το αδημοσίευτο χειρόγραφο Σεισμολόγιο Κρήτης του Ρεθυμνιώτη λόγιου Παύλου Βλαστού (1836-1926), γραμμένο σε μια πολυτάραχη περίοδο της νεότερης ιστορίας της Κρήτης, αποτελεί ένα μοναδικό ντοκουμέντο. Περιέχει πολυτιμότατες πληροφορίες για τους σεισμούς που έγιναν από την αρχαιότητα μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα, όχι μόνο στην μεγαλόνησο, αλλά και στην υπόλοιπη Ελλάδα, ακόμη και πέραν αυτής, στην Ιταλία και αλλού στον κόσμο. Το περιεχόμενο του Σεισμολόγιου εμπλουτίζεται με πληροφορίες για ηφαιστειακές εκρήξεις, κατολισθήσεις, εμφανίσεις κομητών και άλλα φυσικά φαινόμενα.

•

το σεισμολογιο κρητησ του π. βλαστου

σκεκλημένων ομιλιών σε διεθνή συνέδρια και πανεπιστήμια σε όλες τις ηπείρους και έχει συμμετάσχει ως πρόεδρος, αντιπρόεδρος και μέλος σε σειρά διεθνών και εθνικών επιστημονικών επιτροπών και συμβουλίων. Έχει διοργανώσει μεγάλα επιστημονικά διεθνή συνέδρια. Είναι ιδρυτής (2010) και επικεφαλής του εκδοτικού συμβουλίου (Editor-in-Chief ) του γεωφυσικού περιοδικού Research in Geophysics.

Β Ι Β Λ Ι Ο Θ Η Κ Η

Γεράσιμος Α. Παπαδόπουλος

Σ Ε Ι Σ Μ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η

143 × 210 SPINE: 12 FLAPS: 80

Σ Ε Ι Σ Μ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

7/30/2013 3:52:40 PM

Τιτλος Το σεισμολόγιο Κρήτης του Παύλου Βλαστού 464 π.Χ. – 1926 μ. Χ. Συγγραφέας Γεράσιμος Α. Παπαδόπουλος Σειρα Επιστημονικά [5358]0713/03 Copyright© 2012 Γεράσιμος Α. Παπαδόπουλος Πρώτη Εκδοση Αθήνα, Ιούλιος 2013 ISBN ISBN 978-960-564-076-7 Η επιμέλεια της έκδοσης έγινε από τις εκδόσεις οσελότος

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η κατ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.

Ε Κ ΔΟ Σ Ε Ι Σ

ο σ ε λ ότ ο ς

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα Τηλ. : 210 6431108 e-mail: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr

0_soma_vlastos.indd 2

7/30/2013 3:43:46 PM

Γερaσιμος Α. Παπαδoπουλος

Το Σεισμολόγιο Κρήτης

τ ο υ Π α υ λ ο υ Β λ α στ ο ύ

464 π.Χ. – 1926 μ. Χ.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

0_soma_vlastos.indd 3

7/30/2013 3:43:46 PM

0_soma_vlastos.indd 4

7/30/2013 3:43:46 PM

Μια μικρή ιστορία των σεισμών Ένα θαλασσοπούλι μοναχικό ισορροπεί ψηλά, κυττάζοντας κατάματα τον πανίσχυρο χρόνο, σαν άλλος Peer Gynt. Δεν είναι μόνο η βιαστική ματιά στο πέρασμα των αιώνων που ανασαλεύει τη ζωή μας. Ούτε μόνο οι μνήμες της επαρμένης από πρόσκαιρη ευφορία Ελίκης που ξεθωριάζουν στο βαθύ παρελθόν της ψυχής μας. Είναι ακόμη και η τραχιά ιστορία που με τόση πίκρα γράφουμε, καθηλωμένοι από τη σκληρότητα του ακλόνητου βράχου. Είναι που ακροβατούμε ανάμεσα στον ασάλευτο βράχο και στο καθρέφτη ενός σεισμικού ρήγματος, μαγικού σαν την εξαίσια ιστορία του Machu Picchu. Ο Peer Gynt επιστρέφει, εξουθενωμένος μα δυνατός. Ακολουθώντας τα χνάρια του Εγκέλαδου ξαναγράφει θριαμβευτικά την ιστορία των σεισμών, τη δική του ιστορία. Και η θεσπέσια μουσική του Edvard Grieg ηχεί ξανά από την αρχή. Το Machu Picchu είναι ήδη τόσο μακρυνό.

7 Φεβρουαρίου – 12 Ιουνίου του 2013)

(αδημοσίευτο ποίημα του συγγραφέα,

0_soma_vlastos.indd 5

7/30/2013 3:43:46 PM

0_soma_vlastos.indd 6

7/30/2013 3:43:46 PM

Η μικρή ιστορία αυτού του βιβλίου και μερικές Ευχαριστίες

ταν την άνοιξη του 2008 βρισκόμουν προς το τέλος της προετοιμασίας του συγγράμματός μου για τους σεισμούς της Κρήτης από τους Μινωικούς χρόνους μέχρι σήμερα (Papadopoulos, 2011), πληροφορήθηκα την ύπαρξη του αδημοσίευτου χειρόγραφου Σεισμολογίου Κρήτης του Παύλου Βλαστού, που φυλάσσεται στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης (ΙΑΚ) στα Χανιά μαζί με τους υπόλοιπους 92 χειρόγραφους τόμους του πολυσχιδούς έργου του Ρεθυμνιώτη λογίου.

Το χειρόγραφο αυτό, όμως, περιέχει πληροφορίες και για σεισμούς που έγιναν στην υπόλοιπη Ελλάδα και σε άλλες χώρες. Ακόμη, περιέχει πληροφορίες και για μετεωρολογικά φαινόμενα, ηφαιστειακές εκρήξεις, εμφανίσεις κομητών, και άλλα φυσικά φαινόμενα. Τότε συνειδητοποίησα το ευρύτερο ενδιαφέρον που έχει το αρχείο, όχι μόνο για τους σεισμολόγους και τους φυσικούς επιστήμονες γενικότερα, όχι μόνο για ιστορικούς, αρχαιολόγους, λαογράφους και άλλους μελετητές, αλλά και για το ευρύ

Διαπιστώνοντας τον πλούτο των πληροφοριών που περιέχει το Σεισμολόγιο Κρήτης, αποφάσισα αμέσως να αναστείλω την έκδοση του βιβλίου μου για τους σεισμούς της Κρήτης, προκειμένου να συμπεριλάβω τις αδημοσίευτες πληροφορίες. Για το σκοπό αυτό, από το 2008 επισκέφθηκα πολλές φορές το ΙΑΚ στα Χανιά μέχρι και το 2011, οπότε εκδόθηκε το βιβλίο εκείνο συμπεριλαμβάνοντας τις πληροφορίες για τους σεισμούς της Κρήτης από το αδημοσίευτο χειρόγραφο του Π. Βλαστού.

0_soma_vlastos.indd 7

7/30/2013 3:43:46 PM

κοινό. Για το λόγο αυτό συνέχισα μέχρι και το 2012 την καταγραφή και μελέτη των πληροφοριών του αρχείου. Η ιδέα για την παρουσίαση με ενιαίο τρόπο των πληροφοριών που περιέχει το Σεισμολόγιο Κρήτης του Π. Βλαστού προέκυψε απολύτως φυσιολογικά. Εξίσου φυσιολογικά αναδύθηκε και η ανάγκη για επιστημονικό σχολιασμό και αξιολόγηση του αρχείου κάτω από το φως της σύγχρονης επιστήμης. Η συγγραφή του βιβλίου δεν θα είχε πραγματοποιηθεί αν δεν είχα λάβει τη συνεχή βοήθεια που μου πρόσφεραν η τότε διευθύντρια του ΙΑΚ στα Χανιά κ. Ζαχαρένια Σημανδηράκη και το υπόλοιπο προσωπικό του ΙΑΚ. Όλοι τους αντιμετώπισαν με μεγάλη υπομονή, κατανόηση και ενθάρρυνση την προσπάθειά μου να μελετήσω το χειρόγραφο κατά τις αλλεπάλληλες επισκέψεις μου εκεί. Τους ευχαριστώ θερμά όλους. Πολλές ευχαριστίες οφείλω στο Ρεθυμνιώτη δικηγόρο και συγγραφέα κ. Στέργιο Μανουρά για τις χρήσιμες συζητήσεις και τη βιβλιογραφική ενημέρωση που μου παρείχε. Ακόμη, η συνεργασία μου με την κ. Λένα Παντοπούλου των εκδόσεων Οσελότος, συνέβαλε για μιά ακόμη φορά στο να επιτύχουμε γρήγορα, αποτελεσματικά και με υψηλή ποιότητα την προετοιμασία του βιβλίου. Την ευχαριστώ θερμά. Μεγάλο μέρος του βιβλίου προετοιμάστηκε όταν η πολυαγαπημένη μου Σμαρούλα έδινε άνιση μάχη με την ασθένειά της, που την ανάγκασε να φύγει τόσο πρόωρα από κοντά μας πριν από τρία χρόνια. Όπως πάντα, έτσι και σε εκείνες τις δύσκολες στιγμές της, δεν έπαψε να με ενθαρρύνει και να αγαπά εξίσου μ’ εμένα την επιστημονι-

0_soma_vlastos.indd 8

7/30/2013 3:43:46 PM

κή μου προσπάθεια. Όποια λόγια κι’ αν διαλέξω θα είναι πολύ φτωχά για να τις εκφράσω την αγάπη μου και την ευγνωμοσύνη μου. Γεράσιμος Α. Παπαδόπουλος

Αθήνα, Ιούλιος του 2013

0_soma_vlastos.indd 9

7/30/2013 3:43:46 PM

0_soma_vlastos.indd 10

7/30/2013 3:43:46 PM

Πρόλογος Ο Παύλος Βλαστός, ο Ρεθύμνιος, είναι ο πρώτος στην Κρήτη που ασχολήθηκε συστηματικά με όλες τις εκδηλώσεις του λαϊκού βίου των Κρητών, το λαϊκό πολιτισμό και την Παράδοση του Νησιού και δικαιολογείται ο χαρακτηρισμός που του έχει αποδοθεί, ως Πατέρα της Κρητικής Λαογραφίας. Δεν υπάρχει εκδήλωση του λαϊκού πολιτισμού που να μην προσήλκυσε την προσοχή του, ενώ συγχρόνως συγκέντρωσε από πολλές άλλες πηγές ποικίλη ύλη σχετικά με τη φιλολογία, αρχαιολογία, γεωλογία, ιστορία, αστρονομία, γεωργία, βοτανική και πολλούς άλλους τομείς επιστημών, πάντοτε αναφερόμενων στην Κρήτη, παραθέτοντας πλείστα δικά του σχόλια, αλλά και χρησιμοποιώντας στοιχεία απαραίτητα για την αναγκαία σύγκριση, από τον Ελληνικό, Ευρωπαϊκό αλλά και παγκόσμιο χώρο.

Το σύνολο του αρχείου Βλαστού, αποτελούμενο από πολλές χιλιάδες χειρόγραφων σελίδων, βιβλιοδετημένων, όπως προαναφέρθηκε, περιήλθε, μετά τον θάνατο του Ρεθυμνίου Λαογράφου, στους κληρονόμους του και κατατέθηκε με συμβολαιογραφική πράξη στις 10 Αυγούστου του 1963 στο Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, στα Χανιά, όπου φυλάσσεται μέχρι σήμερα.

Πρόλογος

Το ογκωδέστατο και πολυτιμότατο έργο του Παύλου Βλαστού, η συγκέντρωση δηλαδή και καταγραφή όλων εκείνων των στοιχείων που αποτελούν την Κρητική Λαογραφία σε όλες τις μορφές της, αλλά και πλείστων άλλων στοιχείων που εκείνος θεωρούσε άξια καταγραφής στα γραπτά του, έχουν καταχωρηθεί τελικά σε 93 χειρόγραφους βιβλιοδετημένους τόμους.

0_soma_vlastos.indd 11

7/30/2013 3:43:46 PM

Τα κείμενα, αν και όχι πάντα ευανάγνωστα και φυσικά γραμμένα με τις ιδιομορφίες της γραφής της εποχής, είναι πολύτιμες πηγές για διάφορα λαογραφικά και όχι μόνο θέματα, στα οποία και ανατρέχει κάθε σοβαρός μελετητής περί την Λαογραφία. Το αρχείο Βλαστού είναι ελεύθερο για μελέτη και άντληση στοιχείων από τους σοβαρούς ερευνητές, οι οποίοι και παραπέμπουν στις μελέτες τους - ως οφείλουν - στην πολύτιμη αυτή συλλογή του Ιστορικού Αρχείου Κρήτης. Παρά το γεγονός ότι πλείστοι ερευνητές έχουν εργασθεί μέχρι σήμερα στο αρχείο Βλαστού, κι έχουν δημοσιεύσει αρκετές εργασίες βασισμένες στα στοιχεία που εκείνος παραθέτει, ολόκληρο το σώμα του αρχειακού υλικού παραμένει αδημοσίευτο, λόγω αντικειμενικών δυσκολιών. Για τη συνολική δημοσίευση θα έπρεπε ο τεράστιος αυτός όγκος του υλικού να διαχωρισθεί, να κατανεμηθεί σε ανάλογες θεματολογικές ενότητες, να αφαιρεθούν οι διπλές και τριπλές πολλές φορές εγγραφές για το ίδιο θέμα, αλλά και αρκετά άσχετα παρατιθέμενα στοιχεία, να γίνει ο κατάλληλος συσχετισμός θεμάτων και σχολίων, να αποκατασταθούν ενδεχομένως λάθη, ασυνταξίες ή εξεζητημένες εκφράσεις, ώστε πλέον ολοκληρωμένες και πλήρεις οι ενότητες, να καθαρογραφούν και να αποσταλούν στο τυπογραφείο. Το έργο έκδοσης, δηλαδή, απαιτεί όχι μόνο κονδύλια για την έκδοση αυτή καθ’ αυτή, αλλά περισσότερο τη συγκρότηση - και οικονομική στήριξη βεβαίως - μεγάλης ομάδας εξειδικευμένων επιστημόνων (π.χ. λαογράφου, ιστορικού, φιλολόγου, λεξικογράφου, γλωσσολόγου, γεωλόγου, αστροφυσικού, γεωπόνου, κοινωνιολόγου κ.α.). Οι επιστήμονες αυτοί, σεβόμενοι τον για πάνω από μισό αιώνα μόχθο του λαογράφου, αλλά και το ίδιο το υλικό, με υπομονή, αγάπη και οπωσδήποτε

0_soma_vlastos.indd 12

7/30/2013 3:43:46 PM

πάρα πολύ χρόνο, θα επεξεργαζόταν σωστά το ογκωδέστατο αυτό έργο, ούτως ώστε να προχωρούσε η εξ ολοκλήρου επιστημονική δημοσίευσή του και να γινόταν ακόμη πιο προσιτό στους ενδιαφερόμενους ερευνητές αλλά και στους απλούς μελετητές που σήμερα συναντούν ίσως δυσκολίες στην ανάγνωσή του.

Αφορμή γι αυτές τις σκέψεις στάθηκε η δημοσίευση στοιχείων για τους σεισμούς από τον κ. Γεράσιμο Παπαδόπουλο στο βιβλίο του Σεισμική Ιστορία της Κρήτης που κυκλοφόρησε πρόσφατα (Papadopoulos, 2011), τα οποία και είχε εν μέρει αντλήσει από τον τόμο του Βλαστού «ΣΕΙΣΜΟΛΟΓΙΟΝ ΚΡΗΤΗΣ, ΣΥΛΛΟΓΗ ΠΑΥΛΟΥ Γ. ΒΛΑΣΤΟΥ, ΡΕΘΥΜΝΟΝ 1850 ΚΑΙ ΕΞΗΣ» που αποτελείται από 587 χειρόγραφες σελίδες. Και τώρα έχουμε ανά χείρας ολόκληρο τον παραπάνω τόμο, εμπλουτισμένο όμως με πλείστες τεκμηριωμένες πληροφορίες, διασταυρωμένα στοιχεία, ειδήσεις, παράλληλα, αλλά και πολύτιμα σχόλια.

Πρόλογος

Μέχρι την ολοκληρωμένη δημοσίευσή του αρχείου Βλαστού από το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, σύμφωνα με τη βούληση του διαθέτη και δικαιωματικά, εφόσον είναι ο κάτοχος – φορέας του υλικού, οι ειδικευμένοι ερευνητές και επιστήμονες θα συνεχίζουν να εργάζονται και να αξιοποιούν τις πληροφορίες που εκείνος τόσα χρόνια και σε αντίξοες συνθήκες αποθησαύρισε. Κι ευτυχώς που υπάρχουν οι σημαντικοί άνθρωποι που ασχολούνται σοβαρά με τη μελέτη και ανάδειξη στοιχείων και γεγονότων, γνωστών ή άγνωστων σε διάφορες εποχές – μάλιστα η αναφορά και ενασχόληση σε θέματα που άπτονται των ειδικοτήτων τους, καθιστά την ανάγνωση της τελικής μελέτης τους ένα απαράμιλλο ταξίδι στη γνώση.

0_soma_vlastos.indd 13

7/30/2013 3:43:46 PM

e-mail: papadop@noa.gr

ο σ ε λ ότ ο ς

Το Σεισμολόγιο Κρήτης του Παύλου Βλαστού

464 π.Χ. – 1926 μ. Χ.

•

Γεράσιμος Α. Παπαδόπουλος

Ο συγγραφέας στο Καψάλι

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

0_cover_vlastos.indd 1

ο σ ε λ ότ ο ς

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα Τηλ. : 210 6431108 e-mail: ekdoseis.ocelotos@gmail.com www. ocelotos. gr

ISBN 978-960-564-076-7

Β Ι Β Λ Ι Ο Θ Η Κ Η

•

το σεισμολογιο κρητησ του π. βλαστου

Β Ι Β Λ Ι Ο Θ Η Κ Η

Γεράσιμος Α. Παπαδόπουλος

Σ Ε Ι Σ Μ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η

143 × 210 SPINE: 12 FLAPS: 80

Σ Ε Ι Σ Μ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Η

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

7/30/2013 3:52:40 PM