Το χάλκινο μενταγιόν by Εκδόσεις Οσελότος

Αλέξανδρος Κ. Κ. Παπακυριακού Αλέξανδρος Παπακυριακού

Το Χάλκινο Μενταγιον ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

ΕΚ∆ΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

Τιτλος: Το χάλκινο μενταγιόν Συγγραφέας: Αλέξανδρος Κ. Παπακυριακού Σειρα: Λογοτεχνία [1358]1212/23 Copyright© 2012: Αλέξανδρος Κ. Παπακυριακού Πρώτη Εκδοση: Αθήνα, Δεκέμβριος 2012 ISBN 978-960-564-010-1 Η επιμέλεια της έκδοσης έγινε από τις εκδόσεις οσελότος

Το παρόν έργο πνευματικής ιδιοκτησίας προστατεύεται κατά τις διατάξεις της ελληνικής νομοθεσίας, (Ν. 2121/1993, όπως έχει τροποποιηθεί και ισχύει σήμερα) καθώς και από τις διεθνείς συμβάσεις περί πνευματικής ιδιοκτησίας. Απαγορεύεται η κατ’ οιονδήποτε τρόπο ή μέσο (ηλεκτρονικό, μηχανικό ή άλλο) αντιγραφή, φωτοανατύπωση και γενικώς αναπαραγωγή, μετάφραση, διασκευή, αναμετάδοση στο κοινό σε οποιαδήποτε μορφή και η εν γένει εκμετάλλευση του συνόλου ή μέρους του έργου χωρίς τη γραπτή άδεια του δικαιούχου συγγραφέα.

ΕΚΔΟΣΕΙΣ

ο σ ε λ ότ ο ς

Βατάτζη 55, 114 73 Αθήνα Τηλ. : 210 6431108 ekdoseis.ocelotos@gmail.com, ocelotos@otenet.gr www. ocelotos. gr

e-mail:

α ήθελα να ευχαριστήσω θερμά, για την πολύτιμη βο-

ήθεια που μου προσφέρανε, ώστε να πραγματοποιηθεί με επιτυχία αυτό το λογοτεχνικό έργο, τους καλούς μου φίλους: Ανδρεάδου Δέσποινα, Βαγενάς Μιχάλης, Δρο-

σινού Μαργαρίτα (για την τουρκική γλώσσα), Κυριακού Φιλλιώ, Μπαξιβανάκης Παναγιώτης, Κουταλακίδης Γιάννης και της πάντα πρόθυμης και ευγενέστατης κυρίας Ελπίδας, μητέρας του Γιάννη, που μας δίδαξε τα ποντικά. Επίσης, είμαι υποχρεωμένος να ευχαριστήσω την Τσουκαλαδάκη Ελένη, γραμματέα στα Κ.Ε.Κ Καρλοβάσου, καθώς και το υπόλοιπο προσωπικό, τους καθηγητές της πληροφορικής στα σεμινάρια που είχαν την καλοσύνη να βοηθήσουν σε τεχνικά θέματα όποτε υπήρξε ανάγκη. Ένα τεράστιο ευχαριστώ και στους φιλόλογους καθηγητές, για τις χρήσιμες, όσο και απαραίτητες διορθώσεις: Γιανούτσο Κωνσταντίνο, Σαρρηγιάννη Θεόδωρο, Τζαβλάκη Δημήτρη και τη συζύγό του, Ειρήνη. Πάρα πολλές ευχαριστίες επίσης στην καλή μου σύντροφο Sieglinde, για την ιδιαίτερη επιμέλεια που έδειξε στον σχεδιασμό των εξωφύλλων. Ιδιαίτερα πολλές ευχαριστίες και προς τους βιβλιοθηκάριους του πανεπιστημίου Αιγαίου, για την αμέριστη εξυπηρέτηση, όποτε χρειάστηκα ιστορικές λεπτομέρειες, από την άρτια και μεθοδικά οργανωμένη βιβλιοθήκη τους. Θερμές ευχαριστίες και στον Πολιτιστικό Σύλλογο Νέας Σμύρνης για την ευγενική προσφορά του φωτογραφικού υλικού που μας παραχώρησε για την παρούσα έκδοση. Επίσης ένα μεγάλο ευχαριστώ. στον εκδοτικό οίκο Oσελότο, για τη βοήθεια και περισσότερο για την υπομονή τους, μέχρι το βιβλίο να είναι έτοιμο. Και τέλος, το μεγαλύτερο ειλικρινά ευχαριστώ, στην καλή μου μητέρα, που πρόσφερε απλόχερα την ηθική και περισσότερο την υλική βοήθεια για να γίνει πραγματικότητα αυτό το βιβλίο.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΧΩΡΟΧΡΟΝΟ

Αμπντούλ Χαμίντ, ο δεύτερος γιος του σουλτάνου Αμπντούλ Μετζίτ, ανήλθε στον θρόνο το 1876 με πραξικόπημα σε βάρος του αδελφού του, Σουλτάνου Μουράτ, που εκθρονίστηκε και φυλακίστηκε μέχρι τον θάνατο του, στο φρούριο του Τσιραγάν. Πέθανε εξήντα-τεσσάρων χρονών μετά από είκοσι-οκτώ χρόνια στη φυλακή, σε μακροχρόνια κατάθλιψη. Η κατάσταση που αναλάμβανε ο Αμπντούλ δεν ήταν καθόλου καλή για την άλλοτε πανίσχυρη Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Έλληνες ήδη από το 1821 έχουν αρχίσει αγώνες ανεξαρτησίας και ακολουθεί εξέγερση των Σέρβων, ενώ στην Ήπειρο, ο Αλί πασάς των Ιωαννίνων έχει επαναστατήσει ενάντια στην κυριαρχία της Υψηλής Πύλης. Στα 1830, οι Γάλλοι κάνουν απόβαση στην Αλγερία, οθωμανική επαρχία μέχρι τότε και δυο χρόνια αργότερα τη σκυτάλη παίρνει ο Μοχάμεντ Αλί με σκοπό την απελευθέρωση της Αιγύπτου. Το 1856 χάνεται η Μολδαβία και η Βλαχία και το ’60 ο Λίβανος. Καλά καλά δεν είχε αναλάβει τα αξιώματά του ο Αμπντούλ και ο διαμελισμός της Αυτοκρατορίας συνεχίζεται ακατάπαυτα. Βουλγαρία, Ρουμανία, Σερβία, και Μαυροβούνιο ανεξαρτητοποιούνται. Η ανατολική Μικρά Ασία παραχωρείται στη Ρωσία, η Βοσνία και Ερζεγοβίνη στην Αυστρία, η Κύπρος και η Αίγυπτος στους Άγγλους, η Τυνησία στους Γάλλους. Μπροστά σ’ αυτή την απελπιστική κατάσταση, ο Αμπντούλ Χαμίντ καθιερώνει μια πανισλαμική πολιτική για να πετύχει την υποστήριξη των φυλών του Ισλάμ, βασιζόμενος, όμως, σε ένα αυταρχικό και αστυνομικό κράτος.

το χαλκινο μενταγιον

™5

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΟΝ ΧΩΡΟΧΡΟΝΟ............................................... 5 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ Ι.

ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΑΝ ΠΑΡΑΜΥΘΙ................................................ 7

ΑΣΧΗΜΑ ΜΑΝΤΑΤΑ....................................................... 22

ΙΙ. ΦΥΓΗ ΠΡΟΣ ΤΟ ΑΓΝΩΣΤΟ............................................ 36

ΘΛΙΒΕΡΗ ΟΔΥΣΣΕΙΑ........................................................ 41

ΙΙΙ. Ο ΧΑΣΑΝ............................................................................. 48

ΠΑΤΗΡ ΚΑΙ ΥΙΟΣ ΧΑΤΖΑΡΕΤ........................................ 55

ΙV. ΑΝΑΠΟΔΡΑΣΤΗ ΑΠΟΔΡΑΣΗ........................................ 91

ΜΙΑ ΚΑΙΝΟΥΡΙΑ ΠΟΡΤΑ.............................................. 145 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

VI. ΕΦΙΑΛΤΙΚΗ ΝΥΧΤΑ....................................................... 213

Ο ΠΕΤΡΟΣ ΚΑΙ Ο ΣΑΛΙΜ.............................................. 218

VII. ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ....................................... 238

ΤΟ ΠΡΩΤΟ ΤΑΞΙΔΙ.......................................................... 254

VIII. ΤΟ ΔΕΥΤΕΡΟ ΤΑΞΙΔΙ..................................................... 283

ΠΙΣΩ ΣΤΗ ΣΜΥΡΝΗ........................................................314

IX. Ο ΠΑΤΗΡ ΙΑΚΩΒΟΣ.........................................................317 X. ΣΤΟ ΜΟΝΑΣΤΗΡΙ ΤΟΥ ΚΑΛΤΕΖΑ............................. 330 ΕΠΙΛΟΓΟΣ................................................................................... 347

6™ αλεξανδροσ κ. παπακυριακου

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ

Ι. ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΑΝ ΠΑΡΑΜΥΘΙ

Πέτρος Τσοχατζιάν γεννήθηκε το 1890 στην Τραπεζούντα του Ευξείνου Πόντου, σε μια πολύ δύσκολη εποχή για τους Αρμένιους. Η οικογένειά του ήταν εύπορη. Ο πατέρας του, Ανέστης Τσοχατζιάν, γιατρός στο επάγγελμα και πολύ καλός άνθρωπος, δεν μπορούσε να έχει τη χαρά του κάθε πατέρα στη γέννηση του γιου του, αφού το μέλλον όλων τους προδιαγραφόταν εξαιρετικά δύσκολο. Στην Τραπεζούντα εκείνες τις μέρες επικρατούσε μεγάλη αναστάτωση. Ο σουλτάνος Αμπντούλ Χαμίντ ο δεύτερος έχει ιδρύσει ένα σκληρό αστυνομικό κράτος που παίρνει ανελεύθερα μέτρα, καταδυναστεύοντας τους Αρμένιους και Πόντιους. Για να το κατορθώσει προσλαμβάνει Γερμανούς μισθοφόρους αξιωματικούς, που οργάνωσαν τον στρατό και το ιππικό. Στρατολόγησαν κυρίως Κούρδους φανατικούς ισλαμιστές κι έτσι, άρχισαν φοβερές βιαιότητες και καταστροφές εναντίον των χριστιανικών πληθυσμών. Οι αξιόλογες επιχειρήσεις και η οικονομική τους άνθιση στα λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας, ήταν ένας επιπλέον λόγος για τους γύρω χωρικούς – άθλιοι νομάδες στην πλειοψηφία τους, που ανέκαθεν ονειρεύονταν μια καλή λεηλασία στις πόλεις του Πόντου. Στην Τραπεζούντα, τη Σαμψούντα, την Κερασούντα. Δύο χρόνια αργότερα, αφού εν τω μεταξύ είχαν δημιουργηθεί και τάγματα από άτακτους τα λεγόμενα χαμιδιέ1, ξεκίνησε η συστηματική εξόντωση του αρμενικού πληθυσμού. Στο τέλος του καλοκαιριού του 1894, άρχισαν σφαγές που κράτησαν έναν μήνα. Σωστή γενοκτονία. Αφανίστηκαν ολοκληρωτικά, αδιακρίτως φύλου και ηλικίας οι κάτοικοι στην πόλη Σουζάν, στο Μπιτλίς και σε εικοσιτέσσερα κεφαλοχώρια, στην περιφέρεια. Δώδεκα χιλιάδες άνθρωποι σφάζονται και άλλες εκατό χιλιάδες βασανίζονται και χάνονται με τραγικά τυραννικό θάνατο στα επόμενα δυο χρόνια, κά-

Χαμιδιέ = Τάγματα άτακτων στρατιωτών

το χαλκινο μενταγιον

™7

νοντας τους Ευρωπαίους να εναντιωθούνε προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία γι’ αυτήν την κατάσταση. Η τελευταία αυγουστιάτικη βραδιά ήταν πολύ ζεστή και ήσυχη. Κάθονταν όλοι γύρω από το οβάλ τραπέζι στη μικρή τραπεζαρία, περιμένοντας την Αργυρώ την χουσμετιάρα, να τους σερβίρει το δείπνο. Ο παππούς ο Πετράκης, ο “Πάτερ φαμίλιας”, γλυκός και ήρεμος όπως πάντα, και η γιαγιά η Φροσύνη από την ίδια πάστα και καλύτερη. Είχαν προκόψει στη ζωή τους, ανάθρεψαν και τα αγόρια τους με καλή ανατροφή, δεν ξέχασαν ούτε τη γλώσσα, ούτε τις χριστιανικές τους ρίζες, ούτε τα ζιαφέτια2 που κρατούσαν με ευλάβεια, και τα πέρασαν όλα στα παιδιά τους. Τα μόρφωσαν κιόλας. Ο Ανέστης, ο μεγάλος που έμενε και μαζί τους, είχε τελειώσει γιατρός στην Πόλη. Οι άλλοι ήταν σκορπισμένοι. Ο ένας, ο Τρύφωνας, στρατιωτικός στον Άηνο, μια πόλη της Ανατολικής Θράκης, κοντά στις εκβολές του Έβρου, και ο τρίτος ο μικρότερος, ο Χαραλάμπης ο Λάμπης, έξω από την Κερασούντα, σε ένα μικρό προάστιο, μόλις εκατόν πενήντα χιλιόμετρα μακριά τους, με δικό του μπακιρτζίδικο, που μπορούσε κανείς να φτιάξει τα πάντα. Είχαν την ευτυχία τώρα στα γεράματα τους να δούνε και να χαίρονται και τα εγγόνια τους. Τη Φρόσω και τη Βάγια, την Τριανταφυλλιώ, το Λιολιώ τους, και τον μικρό τον Πέτρο τον Βενιαμίν και διάδοχο, που του είχε ξεχωριστή αδυναμία ο παππούς Πετράκης και τον υπεραγαπούσε. Την οικογένεια συμπλήρωνε η Βδοκιά, η γυναίκα του Ανέστη, που με αδαπάνητη καλοσύνη και φρονιμάδα κρατούσε το νοικοκυριό τους. Χαλάλι οι κόποι και τα βάσανα που πέρασαν για να φτιάξουν σωστή φαμίλια. Ήταν διαφορετικό αυτό το νοικοκυριό, ξεχώριζε από τ’ άλλα. Ο κύρης τους, ο Πετράκης, δεν ήταν και ο εξουσιαστής, ο αυταρχικός δεσπότης με συνοδεία του την οικογένεια, όπως γινόταν σχεδόν σε όλα τα σπίτια αυτή την εποχή της καταπιεστικής πατριαρχίας. Εδώ, κυριαρχούσε η αγάπη και η ισοδυναμία όλων, τα άλλα δεν τους ενδιέφεραν, και οι γυναίκες είχαν ελεύθερη γνώμη που ήταν σεβαστή από τους υπόλοιπους και κουβεντιαζόταν. Τα παιδιά έκαναν φασαρία με τα πιρούνια τους, η μικρή, το Λιο Ζακόνια, Ζιαφέτια = Συνήθειες, έθιμα, γεγονότα

8™ αλεξανδροσ κ. παπακυριακου

λιώ, τσίμπαγε το πόδι της μεγάλης, της Ντουντούς3, κι αυτή άρχισε να τσιρίζει. Τα μάγουλα της γιαγιάς Φροσύνης κοκκίνισαν. Αυτό γινόταν όποτε θύμωνε, πράγμα που δεν συνέβαινε και τόσο συχνά, κι ύστερα άρχιζε να μιλάει στην προγονική της γλώσσα την ποντιακή, πάντα όμως με ήπιο τόνο στη φωνή της. —Κάθκα βρε τζαναβάρ καλά και αναπάγ παλιοτουρκαλίτσα...4 —Σα δε ντρεπόμαστε, τη μάλωσε ο παππούς, το ίδιο ήσυχα και γλυκά. Ήταν το φάρμακο που την καλμάριζε και την επανέφερε στη φυσική της πραότητα. —Δεν βλέπεις που την τσιγκλάει το σιρνασίκικο5 Λιολιό σαν και πάντα. Κι ύστερα, εδώ δεν χωράνε οι τουρκαλίτσες... Σταμάτα πια να κακολογείς τις εγγόνες μας! Ο Ανέστης τους έφερε όλους στην τάξη με τη βαριά φωνή του. —Σουτ! Ησυχία! Τώρα θα φάτε το φαΐ σας σαν καλά παιδιά και μετά κατ’ ευθείαν στα κρεβάτια σας, γιατί εμείς έχουμε να κουβεντιάσουμε για κάτι σοβαρά πράγματα απόψε. Εμπρός, Βάγια, την προσευχή! Όλοι σταύρωσαν τα χέρια, η εξάχρονη Βάγια σηκώθηκε όρθια, και η κρυστάλλινη παιδική φωνή της ακούστηκε: “Κύριε και Θεέ μας, ευλόγησε κι απόψε το φαγητό και το νερό μας.! Χάρισε μας ένα ειρηνικό βράδυ και καλό ξημέρωμα!” “Αμήν...” είπαν οι μεγάλοι κι άρχισαν με όρεξη το φαγητό τους. —Τα μάθατε; Βούηξε η αγορά σήμερα από τα άσχημα νέα που κυκλοφόρησαν, είπε ο Ανέστης. Μετά το Σουζάν πάει και το Μπιτλίς, το κατάκαψαν οι Αγαρηνοί.6 Το ξέρετε πως έξω από την πόλη έχει μια εντυπωσιακή χαράδρα; —Άκου τι λέει τώρα! Εμένα να ρωτήσεις, είπε ο παππούς. Το χωριό μου το Αχταμάρ είναι δυο μέρες ταξίδι με το άλογο. Και έπρεπε να περάσεις αφιλόξενα και άγρια βουνά για να φτάσεις χωρίς ένα δεντράκι να σου χαρίζει τη σκιά του. —Αλλά το Αχταμάρ είναι νησί, μας έχεις πει τόσες φορές αυτές τις ιστορίες... —Και θα σας τις λέω συνέχεια για να μην τις ξεχνάτε. Μια μέ Ντουντού = Πρωτοκόρη, χαϊδευτικό υποκοριστικό Κάθκα βρε τζαναβάρ κ. λ.π = Κάθισε καλά βρε θηρίο και ησύχασε 5 Σιρνασίκικο = Σκανταλιάρικο 6 Αγαρηνοί = Λαός της Αραβίας (απόγονοι της Αγάρ), Τούρκος άραψ, σκληρός, άσπλαχνος 3 4

το χαλκινο μενταγιον

™9

ρα μπορεί να πάτε να προσκυνήσετε εκεί... Ναι, είναι ένα νησάκι μια σταλιά, μισή ώρα από τη στεριά, μέσα στη λίμνη Βαν αυτή που είναι γεμάτη με λαξευτούς τάφους απ’ τον πολιτισμό των Ουραρτού, μια βουλιαγμένη νεκρούπολη. Απ’ τα πανάρχαια χρόνια ζούσαν εκεί οι προγονοί μας. Ο Τιγράνης ο Μέγας, ένα αιώνα πριν γεννηθεί ο Χριστός, είχε διώξει τους Πάρθους και έφτιαξε το βασίλειό μας που έφτανε μέχρι τη Συρία. Όμως είχε την ατυχία να διαλέξει λάθος μέρος, γιατί εκεί ακριβώς ήταν το μεγάλο σταυροδρόμι για τους λαούς της Ανατολής και τους ξένους κατακτητές. —Πατέρα, μας μιλάς για πολλούς αιώνες πριν. Θα πρέπει να πέρασαν πολλοί το σταυροδρόμι... —Και ποιοι δεν πέρασαν απ’ αυτά τα μέρη. Καταστρέφοντας και λεηλατώντας. Ρωμαίοι του Καίσαρα και Βυζαντινοί, Πέρσες και Σασσανίδες. Εμείς από τον δεύτερο κιόλας αιώνα είμαστε Χριστιανοί. Ο Άγιος Γρηγόρης ο Νανζιανζινός μας κήρυξε το ευαγγέλιο. —Από τους πρώτους δηλαδή. —Ε να μην νεσπάλετεν εμάς τι Πόντιους! Κι εμείς από τους πρώτους ήμαστεν. Κι εμείς είχομεν τον Απόστολον Ανδρέαν τον πρωτόκλητο, που εδίδαξεν το καινούργιγ, τη θρησκείαν του Χριστού, σαούτα εδώ τα μέρη κι εβάπτισέ μας, είπε η γιαγιά Φροσύνη. Τρανόν η χάρητ..., και σταυροκοπήθηκε. Εμαρτύρησεν κιόλα σαν τι δασκάλ τα πάθη!..7 —Ναι, αλήθεια είναι. Και εμείς δεν θέλαμε πολέμους, άνθρωποι της αγάπης είμαστε. Έλα όμως που βρεθήκαμε και μεσ’ τη μέση και δεν τους γλιτώναμε... Ύστερα πέρασαν οι Άραβες και οι Βαγρατίδες που μεγαλούργησαν και μετά Σελτζούκοι και Μαρβανίδες κι ακόμα Αγιουβήδες και Ζαχαρήδες. Στο τέλος ήρθε και ο Ταμερλάνος, ο φοβερός Τουρκομάνος, για να μην αφήσει πέτρα στην πέτρα. Όμως, κάθε φορά που τελείωνε το κακό, εμείς ξαναβρίσκαμε το κουράγιο να μαζέψουμε τα κουρέλια μας και να ξαναχτίσουμε τις καμμένες εκκλησίες μας. —Και οι Μαυροπροβατάδες; Πώς και τους ξέχασες; Ο κυρ Πετράκης γέλασε δυνατά. Ε να μην νεσπάλετεν εμάς τι Πόντιους = Να μη ξεχνάμε κι εμάς τους Πόντιους. Κι εμείς από τους πρώτους ήμασταν Ο Απόστολος Ανδρέας ο πρωτόκλητος δίδαξε την καινούρια θρησκεία σ’ αυτά εδώ τα μέρη και μας βάπτιζε. Μεγάλη η χάρη του. Μαρτύρησε κιόλας σαν του δασκάλου τα πάθη

10™ αλεξανδροσ κ. παπακυριακου

—Βλέπω, καλά τα θυμάσαι τα μαθήματα ιστορίας που σας έδινα από τότε που είσαστε νιάνιαρα... —Εμείς είμαστε οι νιόβγαλτοι και μας έκαναν εντύπωση αυτά. Και συ, όμως, νοιαζόσουνα να προλάβεις να μας τα πεις όλα μην τυχόν και ξεχάσεις κάτι ... —Οι Καρακογιουνλήδες8 ήταν πριν τον Ταμερλάνο, και ακολούθησαν οι Ακ-κογιουνλήδες9 τον καιρό των Μογγόλων. Τώρα ήταν η σειρά του Ανέστη να γελάσει. —Ναι, και εμείς τότε που τα πρωτακούγαμε με τους μαυροπροβατάδες και τους άσπροπροβατάδες, φανταζόμασταν τίποτα τσοπαναραίους να κατακυριεύουν τον τόπο... —Ε, δεν διέφεραν και πολύ, γιε μου... Βάρβαρες και απολίτιστες φυλές ήτανε και στα φριτζάτα10 ζούσανε, στις στέπες. Αλλά το ωραίο ήταν, πως έρχονταν πάντα σαν ελευθερωτές από τους προηγούμενους και, μετά, έστηναν και αυτοί τα κονάκια και τα τσιφλίκια11 τους, μέχρι να εμφανιστούν οι επόμενοι...! —Αούτο εν έρημον μέρος και οι ανθρώπ’ τρία φοράς έρημοι12, ψιθύρισε η γιαγιά Φροσύνη. —Στο Αχταμάρ, και στα νησάκια του Κιαρπανέκ με τις απόκρημνες χερσονήσους στα νότια της ατέλειωτης λίμνης που μοιάζει με τρεχάτο ζαρκάδι, υπήρχαν μοναστήρια από τον όγδοο αιώνα, μπορεί και παλιότερα. Εδώ χτυπούσε η καρδιά του παλιού μας βασιλείου του Βασπουρακάν των Αρμενίδων. Κοντά στο σπίτι που γεννήθηκα ήταν το περίλαμπρο παλάτι της βασιλικής οικογένειας των Ρεχτουνί, που κατάγονταν από το Ιράν, και στα ερείπιά του έπαιζα σαν ήμουν παιδάκι. Μόνο η εκκλησία του Σταυρού είχε γλιτώσει απ’ τις καταστροφές. Δεν ξέρετε πώς φοβόμασταν, όλο το παιδολόγι, με τις ανάγλυφες αυστηρές μορφές στους τοίχους και στον τρούλο που έμοιαζε με πυραμίδα, κάθε που ’πεφτε ο ήλιος και άρχιζαν στα καντούνια να παίζουν οι σκιές και να ζωντανεύει η Παναγιά, οι άγιοι και οι προφήτες... Ένας αρχιτέκτονας, Μανιέλ με τ’ όνομα, πάνω στον Καρακογιουνλήδες = Μαυροπροβατάδες Ακ-κογιουνλήδες = Ασπροπροβατάδες (φυλές) 10 Φριτζάτο = Πρόχειρη αγροτική καλύβα 11 Τσιφλίκι = Μεγάλο αγρόκτημα, ιδιοκτησία 12 Αούτο εν έρημον κ.λπ. = Αυτό είναι ένα έρημο μέρος και οι άνθρωποι τρεις φορές πιο έρ μοι 8 9

το χαλκινο μενταγιον

™11

παροξυσμό της δημιουργίας του, τα ’χε φτιάξει να φαίνονται όλα τόσο αληθινά. Ο πατέρας μου είχε καΐκι και έκανε το δρομολόγιο απ’ την Ανατολή στη Δύση. Απ’ τη μια άκρη της λίμνης στην άλλη. Είχα πάει πολλές φορές μαζί του. Φύσαγε το αεράκι κι έπαιρνε το καΐκι με τους φιλήσυχους χωριάτες που πάγαιναν να πουλήσουν τη σοδειά τους στο Τατβάν για καλύτερα. Κι ακόμα για ν’ αποφύγουν την ταλαιπωρία στα πανύψηλα Δερβένια του Κουζγκουνκιράν, με τους ντερβέναγες13 φρουρούς τους να παραμονεύουν. Θυμάμαι πώς βλέπαμε με δέος απ’ το καΐκι τον τεράστιο όγκο απ’ τα φαλακρά καραντάγ14 και τις απόμακρες κορφές τους χωμένες πάντα σε γκρίζα σύγνεφα, όλα παλιά, σβησμένα ηφαίστεια. Κοτζάμ βουνά στα δυόμισι χιλιάδες μέτρα, με τις πετρωμένες λάβες να μαυρίζουν! Από ’κει το Μπιτλίς ήταν δεν ήταν δυο ώρες, και πάντα είχαμε λόγους να το επισκεφτούμε. Μια πέτρινη γέφυρα ένωνε την πόλη, περνώντας πάνω από απόκρημνο βάραθρο και γιαρνιά από ζερβά και δεξιά. Εγώ δεν εντυπωσιαζόμουν όποτε τη διαβαίναμε. Μάλλον... φόβο ένιωθα, ήμουνα βλέπεις και παρανιός. Αλλά τι έγινε στο Μπιτλίς με τους Τουρκαλάδες; Τι μας έλεγες πρωτύτερα, γιε μου; —Τώρα, πατέρα... Εγώ κόντεψα πια να ξεχάσω τι σου ’λεγα, με τις ατέλειωτες ιστορίες σου... Α... ναι, είπε και κόμπιασε. Τα νέα δεν είναι καθόλου καλά. Μάζεψαν όλους τους άντρες και τους γκρέμισαν από ψηλά στο βάραθρο. Η γιαγιά Φροσύνη εξοργίστηκε. —Α... του Ζεμπέκηδε, του Μπεζεβένκηδε. Aυτοί θέ εθέλναν να χάτε όλον το μιλέτ μας... Ότεν εμείς ετρωγίσκαμεν όλα εχάθα.15 —Τώρα ο φόβος σ’ όσους περνούν από ’κει θα είναι διπλός, από τις ψυχές που θα γυροφέρνουν στοιχειωμένες... —Τους φουκαράδες, άσχημο τέλος είχανε. —Ευτυχώς που τα παιδιά επήγανε για ύπνο..., πήρε τον λόγο ο κυρ Πετράκης, δεν πρέπει να τα τρομάζουμε με τέτοιες ιστορίες. Η Βδοκιά σηκώθηκε και άρχισε να μαζεύει τα πιάτα. —Ναι, λες και δεν καταλαβαίνουνε κι αυτά. Στα μάτια τους μπορείς να διαβάσεις τη φοβέρα τους. Όλα τα ξέρουνε και τα κάνουν Ντερβέναγας = Δερβίσης, φύλακας δερβενιού Καραντάγ = Μαύρο βουνό 15 Α του ζεμπέκηδε κ.λπ. = Α τους ζεϊμπέκηδες τους μπεζεβένκηδες. Αυτό θα θέλανε να χαλ σουνε (καταστρέψουνε) όλο το έθνος μας, όταν εμείς τρώγαμε όλα χαθήκανε. 13 14

12™ αλεξανδροσ κ. παπακυριακου

και τραγούδι... Να δεις πώς το ’λεγαν, μωρέ, σήμερα...στην αυλή της Μαριγώς μαζί με τα παιδιά της... Α ναι! Κάπως έτσι... ...Πάει το Μπιτλίς, το κάψανε οι Κούρδοι μαζί και το Γκαρζάν, μονομερής το κάνανε να μοιάζει σαν γης μαδιάμ...’’ Ο Ανέστης είπε θυμωμένα: —Μα, δεν πρέπει να τα αφήνετε να λένε τέτοια πράγματα. Έτσι δίνουμε αφορμές στους Τούρκους. —Ναι, αλλά βλέπεις τα παιδιά είναι σαΐνια και τους Τούρκους τους βάφτισαν Κούρδους. —Το ξέρετε πως ληστέψανε κιόλας το αρχοντικό του Ναφαριάν, κοντά στην Αγία Σοφία; Και ανοίξανε και του Ευφραίμογλου τις αποθήκες, τα παχνιά16 και τα κοτέτσια; —Και πού τα ’χει όλα αυτά; —Δίπλα στου Σεραφείμ. —Μάλλον σε αυτόν τον αγιογδύτη τεφετζή17 θα θέλανε να βάζανε χέρι, μιας κι ο καδής δεν τον ακουμπάει καθόλου. Μα φαίνεται τους πήρανε χαμπάρι κι αλλάξανε τα σχέδια τους οι λήσταρχοι, είπε ο κυρ Πετράκης. Αλλά δεν πρέπει να παίρνουμε στα σοβαρά και ό,τι ακούγεται, γιατί ο κόσμος φτιάχνει και διάφορες ιστορίες που μεγαλώνουν από στόμα σε στόμα. Καμιά φορά, τα παραλένε κιόλας. —Ε, όχι και τα παραλένε, πατέρα! Ο κόσμος το ’χει ''τούμπανο’’ κι εσύ εξακολουθείς να τα βλέπεις όπως τα ’ξερες παλιά. —Δηλαδή πώς ήτανε παλιά και πώς είναι τώρα, βρε γιε μου; Κι εμείς όπως κι εσείς ραγιάδες γεννηθήκαμε... Και εμείς μεγαλώσαμε με έναν Αμπτούλ για σουλτάνο, μόνο που ο δικός μας, ο Μεντζίντ, ήτανε πιο άνθρωπος απ’ αυτόν τον αιμοβόρο, τον Χαμίντ. Αναπάντεχα μας έδωσε και κανόνες18 και τον χάρτη του Γκιούλ-Χανέ.19 —Το Χάτι χουμαγιούν20 το θυμάμαι. Τα πρόλαβα κι εγώ τα χαρτιά που ρύθμιζαν την ασφάλεια της περιουσίας, τις δίκαιες εισπράξεις στα χαράτσια και την είσοδό μας στον στρατό. Παχνί = Φάτνη, μέρος που τοποθετείται η τροφή για τα ζώα Τεφετζής = Τοκογλύφος 18 Κανόνες = Κάθε τι που χρησιμεύει για πρότυπο, (στο βιβλίο εννοεί νομοθεσία) 19 Γκιουλχανέ = Νομικές ρυθμίσεις και κανόνες που εξασφαλίζουν την ισοτιμία στους φ ρους, στην ασφάλεια, στις δημόσιες υπηρεσίες. 20 Χάτι χουμαγιούν, Χάτι σερίφ = Ρυθμίσεις νομοθετικές περί ασφάλειας, περιουσίας, στρ τολογίας, ισότητας για όλους τους Οθωμανούς υπηκόους. 16 17

το χαλκινο μενταγιον

™13

— Έτσι μπόρεσε κι ο αδελφός σου, ο Τρύφωνας, να καταταγεί και να γίνει άνθρωπος. —Αυτά και τα τανζιμάτ21, που εννοείται πως μας έκαναν... ίσους στους φόρους κι απέναντι στους Καδήδες, που μας είχαν παραπεταμένους, για τελευταίας κατηγορίας. —Ε, ναι, δηλαδή αυτά και... όσα απ’ αυτά έγιναν στην πράξη... Πάντως είχε κι άλλες καλές ιδέες για τα σκολειά κι έβαλε και διομολόγηση22 για τους εμπόρους, που αλωνίζανε... Τώρα αν δεν εφαρμόστηκαν όλα αυτά ας όψονται οι Ουλάδες23, οι Τιμαριούχοι κι οι Ζαΐμηδες24, που ποτέ τους δεν θέλανε τους εκσυγχρονισμούς και τους ελέγχους στα τσιφλίκια τους. —Ναι δίνουν υποσχέσεις για ελευθερία και δικαιοσύνη, δηλαδή, και πράσινα άλογα. Και τώρα, όπως και πάντα, οι νέοι τους πιστεύουν και τους υποστηρίζουν. Αυτές είναι αξίες που δίνουνε κάποια ελπίδα στην άχαρη ζωή μας. Νομίζαμε πως θα γινόμασταν μια δεύτερη Φράντζα. Με τέτοια συνθήματα έκαναν την επανάστασή τους οι Φράγκοι και γκρέμισαν τα φέουδα και τους μπουρζουάδες. Δεν άξιζε τον κόπο να ελπίζουμε κι εμείς για κάτι καλύτερο στη ζωή μας; Η Βδοκιά πήρε τον λόγο. —Δεν μπορείς να ζεις μόνο με την ελπίδα, καλέ μου πατέρα. Μπορεί να είναι ένα ωραίο, ζωντανό όνειρο, αλλά πρέπει να συνειδητοποιείς και την κατάστασή σου. Αν δεν το κάνεις, είσαι άξιος της τύχης σου. Όταν καταλάβεις τη θέση σου και αγωνίζεσαι για ένα ιδανικό προσπαθώντας να αλλάξεις τα κατεστημένα, τότε γίνεσαι επαναστάτης. Κι όταν δίπλα σου βρεθεί να αγωνίζεται για τον ίδιο σκοπό κι άλλος ένας, τότε γίνεται κι η επανάσταση... —Μπράβο, κόρη μου! είπε συγκινημένος ο παππούς Πετράκης. Θα γινόσουνα μια πρώτης τάξεως οδηγήτρια της φυλής μας. —Και να μην ξεχνάμε πως, εκτός από ελευθερία και δικαιοσύνη, μας υποσχέθηκαν και ισότητα... Και τι είδαμε από όλα αυτά; Τίποτα.. Τανζιμάτ = Περίοδος μεταρρυθμίσεων θρησκευτικής, πολιτικής και φορολογικής ισότητας στην οθωμανική αυτοκρατορία,τάξη (από την αραβική γλώσσα). 22 Διομολόγησι = Προνόμιο που δίνονταν στους υπηκόους 23 Ουλάδες, ουλεμάδες = Θεολόγοι νομομαθείς, απόφοιτοι από μεντρεσσέ 24 Τιμαριούχοι, Ζαΐμηδες = Τιτλούχοι γης και αξιωμάτων (Ζιαμέκια). Όπως και οι τιμαριούχοι, ήταν υποχρεωμένοι να συντηρούν ναυτικά πληρώματα (Λεβέντες) στον στόλο του εκάστοτε καπουδάν πασά, που έβγαινε στα νησιά κάθε άνοιξη και εισέπραττε τις φορολογίες (χαράτσια). 21

14™ αλεξανδροσ κ. παπακυριακου

—Μόνο σύγχυση και αναρχία. Αυτοί, μάτια μου, προσπάθησαν να εκβιάσουν τη συμπαράστασή μας για τους δικούς τους άνομους σκοπούς, που δεν έχουν καμιά σχέση με τους δικούς μας. Και ούτε είναι βέβαια και Γιακουμπίνοι25... Μόνο τις ιδέες τους σφετερίστηκαν και φόρεσαν και τον μανδύα τους. —Έχεις δίκιο, γιε μου, γι’ αυτό και ο τζαναμπέτης26 ο Αμπντούλ έφτιαξε τα χαμιδιέ και ξαμόλησε όλους τους μυστικούς και τους ρουφιάνους της αστυνομίας... Οι καραγκιόζηδες... μας προτείνουν να γίνουμε κι εμείς σαν τα μούτρα τους και να σπιουνιάρουμε τους δικούς μας, τρομάρα τους! —Κι όσο για τον Αμπντούλ, αυτόν μην τον αναφέρεις καθόλου. Αυτός είναι γεννημένος παλιοτόμαρο, ένας κακούργος τύραννος και τίποτ’ άλλο. —Δεν του το κόλλησαν έτσι τυχαία το παρατσούκλι ''κόκκινος σουλτάνος’’. —Εμ’ βέβαια! Είναι όνομα και πράμα, αφού στάζει... αίμα όπου τον αγγίξεις! —Ούτε οι δικοί του δεν τον χωνεύουν... —Το μίσος που τρέφει για τους αλλόθρησκους και πιο πολύ για μας, είναι αδιανόητο. Τα ξέρεις, βέβαια, τι να στα λέω τώρα... —Μακάρι να ξέραμε και τι άλλο μας περιμένει από δαύτον. —Τυφλώθηκε απ’ τις φιλοδοξίες του και την αρχομανία. Για να αρπάξει τον θρόνο απ’ τον αδελφό του, τον Μουράτ, τον φυλάκισε στο καστροπάλατο του Τσιραγάν, κι αυτόν, και τη γυναίκα του, και τα τέσσερα παιδιά του –ακόμα κι απ’ αυτά φοβότανε. Μόνο τρεις μήνες πρόλαβε ο φουκαράς ο Μουράτ να χαρεί τον θρόνο του. —Ακούστηκε τότες πως ήταν και λίγο λωλός... Αλλά, τόσα χρόνια, λιώνει μέρα με τη μέρα περιμένοντας τον θάνατό του, πίσω απ’ τις βαριά κλειδαμπαρωμένες πόρτες. —Αφερίμ27! Πάλι καλά που τους άφησε και ζωντανούς. Για να γίνεις Σουλτάνος θα ’πρεπε να περάσεις πάνω από πολλά κεφάλια, ριγμένα στα σκαλοπάτια που οδηγούν στον θρόνο. —Ν’ αλληλοσκοτώνονται, βρε παιδί μου, ίδιες οικογένειες;

Γιακουμπίνοι = Ιακωβίνοι Τζαναμπέτης = Κακότροπος, στριμένος 27 Αφερίμ = Εύγε, μπράβο 25 26

το χαλκινο μενταγιον

™15

—Ε, καλά τώρα... Εδώ και έξι αιώνες αλληλοσπαράσσονται για την εξουσία. —Ξέρεις πως ένας από τους Μουράτ, ο νικητής των Περσών, δολοφόνησε όλα τ’ αδέλφια του... —Την ξέρω την ιστορία. Όταν πέθανε ο πατέρας του, για να κάτσει αυτός στον θρόνο, εκτέλεσε όλους τους υποψήφιους αδελφούς του... Δεκαεφτά πρίγκιπες και πέντε πριγκίπισσες μαζί και την Καντίν28... Έβαλε τους γενίτσαρους να φυλάνε τις πόρτες μην ξεφύγει κανένας και οι θηριώδεις χαντούμηδες29 τους κυνηγούσαν από δωμάτιο σε δωμάτιο και τους στραγγάλιζαν έναν έναν. —E! Τα ίδια και χειρότερα έπαθαν και τα δικά του παιδιά, από τον επόμενο. Αυτός έσπασε όλα τα ρεκόρ... Σκότωσε τους εικοσιέναν γιους και τις δεκατρείς κόρες του Μουράτ! —Αυτά ήταν συνηθισμένα πράγματα στους σουλτάνους, πατέρα. Αλλά, ξέρεις κάτι; Τουλάχιστον... τους έθαψε όλους μαζί. Και με τον νεκρό σουλτάνο μπροστάρη και γενναιόφρονα, έστησε κι ένα τουρμπέχ30 γιομάτο μάργαρο31 και κολόνες με πράσινο και κόκκινο σμάλτο. Έβαλε και οδάρο32 γενίτσαρο γιασακτσή,33 για να ’ναι σίγουρος πως... δενσεθααπελπιστική σηκωθεί κανένας τους! Έχω δει αυτόν τά- και Βρισκόταν κατάσταση. Μέσα σ’ ένα τον τούνελ φο στην Πόλη. στοφως. προαύλιο της Αγιάς Σοφιάς μαζί με άλλαΊσως πουθενά ναΕίναι δει λίγο Το κεφάλι του τον πόναγε τρομερά. μαυσωλεία Τούρκων σουλτάνων που δόξασαν την αυτοκρατορία να ήταν από τη μεγάλη προσπάθεια που έκανε μέσα σ’ αυτόν τον –τουλαβύρινθο... Μωάμεθ, τουαλλά Σουλεϊμάν, Μουσταφά. τους έχουν μεμπορεί του να ήτανε και απόΌλοι το τραύμα του... γάλους μιναρέδες στα τέσσερα καντούνια της ολόλαμπρης εκκληπου είχε κατοχή του και Βαγιαζίτ μοναδικό στοιχείο ένα σιάς Το μας.μόνο Του Σελίμ είναιστην πολυγωνικός και του ραβδωτός, χάλκινο μενταγιόν πουμεφορούσε στον λαιμό του.πορφυρίτη, Από τη μια είενώ του πορθητή Μωάμεθ, τον γυαλιστερό κόκκινο χε ανάγλυφο έναν αετό που κρατούσε στα νύχια του ένα μεγάείναι πράγματι πολύ εντυπωσιακός! λο φίδι και από την άλλη έγραφε: Στο φως των ματιών —Μήπως και στους δικούς μας, τους βυζαντινούς, πιο λίγαμου, έγι-στον χτύπο μου; της καρδιάς αγαπημένη μου Ε. πολέμους ναν παιδιά Θυμάστεμου, τις στην ιστορίες με τους εμφύλιους ανάμεσα στους Ανδρόνικους και στους Κατακουζηνούς, τους σφετερισμούς των θρόνων κι όλα αυτά; Οι μηχανορραφίες ήταν προτέρημα μες στα παλάτια. Ο Ανδρόνικος ο Κομνηνός σκότωσε τη ISBN 978-960-564-010-1 Καντίν = Σύζυγος σουλτάνου Χαντούμης = Ευνούχος 30 Τουρμπέχ = μεγαλοπρεπής τάφος, μαυσωλείο Βατάτζη 55,σεντέφι 114 73 Αθήνα 6431108 31 Μάργαρο, ΕΤΗΛ Κ ∆ Ο.Σ:Ε 210 ΙΣ = Μαργαριτάρι ο σ ε λ ότ ο ς E-MAIL: ekdoseis.ocelotos@gmail.com 32 Οδάρος = Φύλακας νεκροταφείου www. ocelotos. gr 33 Γιασακτσής = Φρουρός 28 29

16™ αλεξανδροσ κ. παπακυριακου

γυναίκα και τον μικρό διάδοχο του ξαδέρφου του Μανουήλ, μόλις αυτός πέθανε, για να καταχραστεί την εξουσία. —Ναι, θυμάμαι αυτή την ιστορία και θυμάμαι και το τέλος που είχε για... όλα τα καλά που έκανε. Ο αγανακτισμένος λαός έγινε αμείλικτος δήμιός του. Τον κατακρεούργησαν... Του έβγαλαν μάτια και δόντια προτού από συμπόνεση τον αποκεφαλίσουν! Η Bδοκιά κούνησε το κεφάλι λυπημένα. —Απαίσιο τέλος γι’ άνθρωπο... Αυτοί οι άντρες οι ωμοβόροι τα κάνουν όλα! —Παντού τα ίδια γίνονται, κόρη μου... Από τότε που γίνηκε ο άνθρωπος, υπάρχουν και τα πάθια του για τα μεγαλεία... Κι αυτό δεν έχει να κάνει με το αν είσαι άντρας ή γυναίκα. Μην κοιτάς, βέβαια, στους μουσουλμάνους... Εκεί η γυναίκα προτιμά να κρύβεται ντροπαλή και άβουλη πίσω από τους φερετζέδες της και μέσα στα χαρέμια. Αλλά στους βυζαντινούς έφτανε να γίνει και αυτοκράτειρα ακόμα. Ας θυμηθούμε τη Θεοφανώ Λεκαπηνού, αυτή τη χυδαία φόνισσα! Πρώτα δηλητηρίασε τον πεθερό της, τον αυτοκράτορα Πορφυρογέννητο, για ν’ ανέβει στον θρόνο ο άντρας της, ο Ρωμανός! —Κι όταν αυτός τα... ξετίναξε, η ξετσίπωτη ξαναπαντρεύτηκε τον διάδοχό του, τον αρχιστράτηγο Νικηφόρο Φωκά, συμπλήρωσε ο Ανέστης. Που δεν ήταν κι ο τελευταίος, αφού κι αυτόν τον ξεπάστρεψε η τρισκατάρατη, με τη βοήθεια του επόμενου που ήταν και ερωμένος της... —Ναι, κι αυτός ήταν και δικός μας άνθρωπος: ο Ιωάννης Τσιμισκής... Μαζί τον δολοφόνησαν... —Αμάν πια νισάφι34, είπε νευριασμένη η Βδοκιά! Αυτή δεν θα έπρεπε να τη λένε Θεοφανώ αλλά... Διαολοφανώ. Οι γυναίκες άρχισαν τα γέλια, μα ο κυρ Πετράκης σοβαρός παρατήρησε: —Δεν είμαστε σε θέση να γελάμε... Καλύτερα να κοιτάζομε το δικό μας το χάλι, το σημερινό! Και γιατί λες, βρε γιε μου, πως ήταν δικός μας ο Τσιμισκής; Μήπως ήταν γενιά μας; —Και ναι και όχι... Ήταν βέβαια απ’ αυτά τα χώματα και από αρμένικο σόι. —Δεν πιστεύω να πήγε κι αυτός από... δηλητήριο; Νισάφι = Έλεος, χάρη

το χαλκινο μενταγιον

™17