Magazine
GA! Voor gezond gewicht
Dubbelinterview met wethouder en GGD directeur Op de werkvloer met de medewerkers De krenten uit de pap van de Amsterdamse praktijk
Dit magazine is een uitgave van de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht.
INHOUDSOPGAVE Inleiding Amsterdam Gaat voor Gezond Gewicht!
3
DE KRENTEN UIT DE PAP 26 Kennis is koning
26
Friends in Shape
28
Go LEFF
30
Kookkunst in Amsterdam Oost
32
Doorpakken in Noord met het PACT Gezond Gewicht
34
Dorst lessen in speeltuin Volewijck
36
Kookles van Fifteen
38
Gezonde school
40
Elk sportevent een watermoment!
42
16
Het Sarphati Instituut onderzoekt voor en met de burger
44
Cluster Aanpak Gezonde Omgeving Ontmoetingsplek die verleidt tot de gezonde keuze
18
Maatwerk dankzij Leerexpeditie
46
Cluster Lerende Aanpak Al doende leren en al lerende doen
20
Dubbelinterview wethouder Eric van der Burg en GGD directeur Paul van der Velpen 4 OP DE WERKVLOER 8 Cluster Aanpak Kinderen met Overgewicht en Obesitas Passende zorg en waardering voor kinderen met overgewicht
10
Cluster 1000 dagen aanpak Ga voor de meeste winst!
12
Cluster Buurtaanpak Gezondheid leeft in de buurt
14
Cluster Scholenaanpak Gezond Gewicht Betere leerresultaten in alle opzichten
Cluster Lerende Aanpak > Excellente Professionals De neerwaartse spiraal doorbreken Cluster Communicatie Gezond gedrag zo normaal als stoppen voor rood
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
SAMENVATTING PROGRAMMAPLAN 48
22 24
2
AMSTERDAM GAAT VOOR GEZOND GEWICHT! Amsterdamse gezinnen doppen hun eigen boontjes met hét recept voor gezond leven. Gezonde kinderen zijn dé beste garantie voor het voorkomen van welvaartsziekten als obesitas, vertelt hoogleraar voeding en gezondheid Jaap Seidell in dit magazine. Iedereen die kinderen heeft, kent of met ze werkt, kan bijdragen aan de oplossing, weet kinderarts Hans Budde. Met steun van interventies als Friends in Shape, LEFF en Fifteen’s kookklas lukt het gezinnen om hun eigen boontjes te doppen met hét recept voor gezond leven. Zo vertelt de zevenjarige Roumaisae over haar metamorfose: ze sport nu twee keer per week en eet vrijwillig broccoli! In Amsterdam hebben meer dan 30.000 kinderen en jongeren overgewicht. Dit heeft ernstige gevolgen voor hun gezondheid en welzijn. Daarom startte de gemeente Amsterdam in 2013 met de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht. In de collegeperiode 2015-2018 wordt deze aanpak geïntensiveerd. De gemeente verstevigt de samenwerking in en met de stad en zet hierbij extra in op de zwaarste buurten. Samen zorgen zij dat een gezonde leefstijl gewoonte wordt en dat er goede zorg is voor die kinderen die al te zwaar zijn. Met als missie: alle Amsterdamse kinderen op gezond gewicht in 2033! In dit magazine lees je waar de aanpak voor gaat. De wethouder en GGD directeur dagen iedereen uit om mee te doen aan hun missie. Medewerkers van de aanpak bieden een kijkje in hun keuken en vertellen wat je kunt verwachten van hun cluster. Een proeverij van de mooie resultaten tot nu toe lees je in de ‘krenten uit de pap’. Achterin het magazine vind je de samenvatting van het programmaplan. Check: amsterdam.nl/aanpakgezondgewicht Daar vindt u ook het Programma 2015-2018, het Uitvoeringsplan 2015 en de Eindrapportage 2013-2014. AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
3
Eric van der Burg, wethouder Zorg, Sport, Ouderen, Ruimtelijke Ordening en Grondzaken: ‘Met jojo-en kun je net zo min je gewicht als de samenleving veranderen.’ AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
4
AMSTERDAM DAAGT JOU UIT! Een openhartig dubbelinterview met wethouder Eric van der Burg en GGD directeur Paul van der Velpen over hoe zij voor zichzelf én hun stad Amsterdam bewegen.
Waarom beweegt u? Het is 08.00 uur ’s ochtends op het stadhuis en het scheelde weinig of onze wethouder Zorg en Sport had niet ontbeten. Het mantra van zijn GGD collega ‘een ontbijtje is heilig’ in combinatie met de yoghurtbeker van zijn Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht, redde hem. ‘Ondanks dat ik als fervent hardloper veel beweeg, kan ongezond eten ook mijn hersenen aantasten en depressie, kanker, hart- en vaatziekten veroorzaken.’ Een verhoogd risico hierop lopen zo’n 30.000 Amsterdamse kinderen die nu kampen met overgewicht, waarvan 2.300 met morbide obesitas. Eric wenst alle Amsterdamse kinderen een goede levensstart. Waar staat u? Beide heren staan letterlijk klaar voor de start van dit interview. Ze bewegen om de ronde tafel in de kamer van de wethouder, want: ‘Zitten is het nieuwe roken’, kopt GGD directeur Paul. Eensgezind en enthousiast praten ze verder over dit adagium van hoogleraar ‘hersengym’ Erik Scherder. Bewegen doe je volgens deze expert niet alleen om je gewicht op peil te houden, maar is ook van belang voor de ontwikkeling van de hersenen. Gezond bewegen is
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
voor iedereen noodzakelijk. Geen wonder, dat de aanpak in haar programmaplan 2013-2014 wordt vergeleken met een marathon. Eric: ‘In 2013 werd vliegend gestart; de eerste hordes zijn gepasseerd; onze fans staan achter ons: we verlaten het Olympisch Stadion en zetten met ons nieuwe programmaplan voor 2015-2018 de versnelling in. De marathon missie is dat alle Amsterdamse kinderen in 2033 op gezond gewicht zijn.’ Wat zijn uw voornemens? Eric schenkt Paul kraanwater in uit de karaf die op tafel staat. Cola, smoothies en zelfs verse jus d’orange (lees: suikers) zijn in geen velden of wegen te bekennen. Als hardloper wil hij in 2015 nog meer kilometers maken. Net als bij een marathon en afvallen stelde hij met zijn team een lange termijn doel voor de aanpak. ‘Met jojo-en kun je net zo min je gewicht als de samenleving veranderen.’ Paul voegt toe: ‘Je moet verandering realiseren die gevolgen heeft voor je dagelijkse gedrag.’ Dit beleid hanteert hij ook privé, want naast dat hij weer begonnen is op de sportschool, heeft hij bewegen onderdeel gemaakt van zijn dagelijkse patroon, door traplopen en vaker te fietsen. 5
Is de omgeving obees? Die drie maaltijden per dag zonder snacks tussendoor haalt Paul net, maar na acht uur ‘s avonds laat hij zich vaak verleiden tot een hapje en wijntje. Verontwaardigd vraagt hij zich af wat de repen chocolade bij kassa van de bouwmarkt te maken hebben met gereedschap. Het veertienjarige meisje dat ’s nachts aan een zuurstofmasker moet en nauwelijks naar school kan door hartproblemen, met een BMI van 54, wordt er niet mee gerepareerd. Hoe kan zij de verleidingen weerstaan? En haar ouders? Als wij dat al nauwelijks kunnen. Hij besluit: ‘De omgeving is obees!’ Hoe kan iedereen u bijhouden? Eric kan zich voorstellen dat in gezinnen met minder geld bewegen en gezonde voeding niet altijd op één staan. En dat draagkrachtige ouders juist vaker op beweging en voeding letten. ‘Maar, wist jij dat in de ogenschijnlijk gezonde yoghurtgums ongelofelijk veel suiker zit?’ Iedereen kan volgens hem met kleine stappen meters maken, want voor buitenspelen is geen iPad nodig. Als het aan hem ligt, lopen we straks allemaal zijn ‘10 miles of Amsterdam’ gedreven door de met ledlampjes verlichte route (naar Massachusetts’ voorbeeld). Krijgt hij jou zo ver?
De (on)gezondheid is ongelijk verdeeld over de stad. De aanpak zet daarom extra in op de zwaarste buurten.
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
Waar bemoeit u zich eigenlijk mee? Eric en Paul waken voor ‘het vingertje’. Paul vindt dat de GGD zelf het goede voorbeeld moet geven als het gaat om gezond gedrag. Het verwijderen van het GGD rookhok resulteerde in 20 medewerkers die zich vrijwillig hebben aangemeld voor een afkickcursus. Een fijne bijkomstigheid is, dat samen stoppen makkelijker is en terugval voorkomt. Ook gaan de GGD-medewerkers aan de slag met hun eigen voeding en beweging. Afdelingen houden wedstrijdjes met stappentellers, traplopen wordt gestimuleerd, er komen sta-bureaus en is er een gezonde kantine. De GGD staat te trappelen om het stokje aan andere (gemeentelijke) organisaties over te geven. Hoe is Amsterdam frontrunner geworden? In vergelijking met andere regio’s in Nederland, heeft de gemeente Amsterdam het meest brede en intensieve programma gericht op het terugdringen van overgewicht. Zij is koploper door haar integrale aanpak op het gebied van onderwijs, zorg, sport, ruimtelijke ordening en meer. ‘Zo leggen wij bijvoorbeeld ook een relatie met de aanpak ongezonde armoede’, vertelt Paul. ‘Bovendien werken wij gebiedsgericht.’ Dat de GGD zich naast gezondheid op bewegen én zorg kan richten, vindt hij uniek en een voorrecht. Beleidsmakers, bestuurders en ondernemers moeten nu samen met de aanpak frontrunner worden om de stad nog meer te verleiden om te gaan voor gezond gedrag. Wie haalt Amsterdam in? Tot de marathonmissie van de mannen behoren ook ingrepen in de ruimtelijke ordening, waardoor wandelen, buitenspelen en fietsen aantrekkelijker wordt voor iedereen. Enge tunnels moeten veiliger, kantoortrappen in beeld, slimme schoolpleinen en brede stoepen om kinderen veilig te laten spelen en overal kassa’s zonder snoep. Amsterdam wil een Gezondheidsindex, zodat gezond ‘vet’ de normaalste zaak van de wereld wordt! Zij heeft de ambitie om de duurloop stug vol te houden én te winnen zodat in 2033 alle kinderen opgroeien in een stad die gezond maakt. Eric en Paul dagen iedereen uit tot meedoen. 6
Paul van der Velpen, Directeur GGD Amsterdam: ‘Zitten is het nieuwe roken.’ AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
7
Loek Leenen, clustermanager Gezonde Omgeving Femke Breman, manager JGZ & projectleider Actieplan Morbide Obesitas
Mona Eldriny, managementassistent
Gaitrie Basdew, office manager
Marijke Andeweg, programmamanager
Jan Paddenburg, clustermanager Scholenaanpak
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
8
OP DE WERKVLOER Gabriella Magnolfi, communicatieadviseur
Karen den Hertog, clustermanager Kinderen met Overgewicht en Obesitas
Antje van Amsterdam, programmasecretaris & producties
Pasha Elstak, programmasecretaris & Planning en Control Madeline van Riemsdijk, projectleider Excellente Professionals
HenriĂŤtte Rombouts, clustermanager Lerende Aanpak
Het programmateam bestaat uit medewerkers van de Gemeente Amsterdam en ketenpartners. Hun expertise is gevarieerd als de kleuren van de regenboog. In verschillende clusters werken zij aan de doelen van de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht.
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
9
CLUSTER AANPAK KINDEREN MET OVERGEWICHT EN OBESITAS PASSENDE ZORG EN WAARDERING VOOR KINDEREN MET OVERGEWICHT GA!
Karen heeft een aangeboren beenhandicap en heeft zelf veel te maken (gehad) met zorg. Haar ouders hadden de kennis, kunde en het optimisme om goede, passende ondersteuning te vinden. Het is haar drijfveer om de 30.000 kinderen met ongezond gewicht hulp op maat te bieden, zodat het voor hen net zo ‘do-able’ wordt als het voor haar was.
2015 De aanpak zet in op gedragsverandering bij kinderen met overgewicht en hun ouders vanuit vier dimensies: bewegen, voeding, slapen en opvoeding. De aanpak levert de benodigde zorg niet zelf. Ze pakt de regie op het maken en uitvoeren van afspraken tussen (semi)professionals, het (laten) inkopen van meer en betere zorg en het bieden van Centrale Zorgverleners AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
voor de gezinnen die dat nodig hebben. Topprioriteit in 2015 en daaropvolgende jaren is de groep van 2.300 kinderen die extreem zwaar zijn (morbide obesitas). Nadat bepaald is wat een gezin nodig heeft, is langdurig hulp en ondersteuning nodig. Het is de ambitie van alle partners om goed samen te werken en de zorg uit het ziekenhuis te halen en naar de buurt te brengen. Dat komt de aanpak in meerdere opzichten ten goede: het is leuker, je benut de kracht van het gezin en het is makkelijker vol te houden. Zo vertelt een kind dat deelneemt aan LEFF: ‘Ik word niet minder gepest, maar nu ik weet dat tien buurtkinderen hetzelfde meemaken, kan ik er beter mee omgaan.’
10
tips
Femke adviseert iedereen om te doen wat in zijn of haar vermogen ligt om kinderen met overgewicht en (morbide) obesitas te helpen: geef complimentjes, waardering, een vriendelijke lach. Wees een fijne, veilige school, moskee, buurvrouw, buurthuis of sportclub. Wees het supportsysteem waardoor het de ouders van al die te zware kinderen lukt om hen die zorg te geven. Dit maakt dat ze een gezonde(re) toekomst hebben!
wens Met alle partners uit zorg, welzijn en de maatschappij steeds meer maatwerk voor alle kinderen realiseren.
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
‘Zorg ondergaan is pittig en do-able!’ Karen den Hertog (links), clustermanager Aanpak Kinderen met Overgewicht en Obesitas ‘De ouders en kinderen in eigen kracht laten staan.’ Femke Breman (rechts), manager Jeugdgezondheidszorg & projectleider Actieplan Morbide Obesitas
11
CLUSTER 1000 DAGEN AANPAK GA VOOR DE MEESTE WINST! ga GA!
De 1000 dagen aanpak zet in op (aanstaande) ouders voor een gezonde start voor ieder kind. Uit recent onderzoek blijkt dat overgewicht of obesitas bij zwangere vrouwen een grote risicofactor vormen voor de ontwikkeling van overgewicht of obesitas bij hun kinderen op latere leeftijd. Ook zien Marloes en Inez dat sommige kinderen in de eerste 6 maanden heel snel zwaarder worden en vervolgens blijven. De meeste winst kan worden bereikt in de eerste duizend dagen van het leven van een kind: -9 maanden tot 2 jaar. ‘Die winst willen we natuurlijk boeken!’
2015 Zodra duidelijk is waar de prioriteit en focus moeten liggen binnen de 1000 dagen aanpak, kijkt het team binnen de netwerken rondom de (aanstaande) ouder naar mogelijkheden en momenten waarop ouders zo goed mogelijk ondersteund kunnen worden. Wat kan een buurtnetwerk doen, het Ouder- en Kindcentrum, de moskee? Voor de 1000 dagen aanpak ontwikkelt het team zo min mogelijk nieuwe interventies, maar zorgt voor aansluiting bij
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
12
‘Laagdrempelig en samen maken we het verschil.’ Inez Zuiderveld (links), implementatiemanager PACT Indische Buurt en beleidsmedewerker Zorg voor de Jeugd 0-4 ‘Een gezonde start voor ieder kind!’ Marloes Oosterman (rechts), clustermanager 1000 dagen aanpak
bestaande partners en de kansen die daar liggen; vanuit de gemeente, de ouder- en kindteams, zorgpartners en welzijns- en buurtorganisaties. tips Inez is werkzaam in één van de zwaarste buurten van de stad en weet dat laagdrempeligheid werkt. Laatst sloot een moeder bijvoorbeeld alsnog spontaan aan bij een workshop over gezonde voeding voor het jonge kind, die in de open ruimte van de spelinloop werd gegeven. Ondanks aanvankelijke schroom is het leuker en beklijft de boodschap bovendien beter in groepsverband. En de drukke professional? Die wil echt met de preventie van overgewicht aan de gang, mits het niet te ingewikkeld is. Heldere informatie en toolkits, zoals een knutselpakket of praatposter, zijn handig. wens Inez en Marloes hopen dat de ouders en de professional steeds meer sámen op zoek gaan naar goede oplossingen.
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
13
CLUSTER BUURTAANPAK GEZONDHEID LEEFT IN DE BUURT
ga GA!
Mark schrikt nog steeds als de diëtist tijdens een oudervoorlichting moet uitleggen dat je geen energy drink aan een driejarige geeft, of als een kind zegt: ‘Ik heb niet ontbeten, omdat mijn moeder zich versliep.’ Voor hen wil hij graag iets betekenen. Net als Marianne is hij buurtmanager in één van de zwaarste buurten van Amsterdam. Beiden helpen in hun stadsdeel de buurt om de kinderen gezonder te laten leven. Dit doen zij door initiatieven te verbinden en in te springen op energie die er is. ‘Zo wordt één plus één vijf.’
2015 De buurtmanagers hebben te maken met veel domeinen: school, zorg, voeding en sport. Marianne ervaart in Nieuw-West dat gezondheid ‘juist bij bewoners leeft!’ Zo behaalden bewoners het certificaat Gezondheidsambassadeur en zetten zij zich in voor een gezondere buurt. Bijvoorbeeld met de organisatie van een Gezondheidsfestival. Dit jaar worden de ambassadeurs in Slotermeer breder ingezet, zoals bij voorlichting aan bewoners en ondernemers. Noord stimuleert
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
de gezonde keuze onder andere met het plaatsen van watertappunten en het implementeren van het PACT Gezond Gewicht. In een samenwerkingsovereenkomst legden ruim twintig partijen concrete afspraken vast over de aanpak van gezond gewicht. tips ‘Als de professional tijdens een bijeenkomst ziet dat hij onderdeel is van een groter geheel, schat die zijn eigen inspanning meer op waarde,’ zegt Mark. Om de aanpak nog sterker te maken, denkt Marianne dat de stadsdelen meer van elkaars kennis en kunde gebruik kunnen maken. wens Mark wil gezondheidsambassadeurs à la Nieuw-West en Marianne hoopt op net zoveel commitment voor samenwerking rondom het PACT als in Noord. Voor de toekomst wensen zij een gezamenlijke buurtaanpak voor alle stadsdelen, waarin zorg- en welzijnsprofessionals elkaar weten te vinden.
14
‘Gezondheid leeft juist bij bewoners.’ Marianne Mahieu, buurtmanager Slotermeer, Stadsdeel Nieuw-West
‘Door initiatieven te verbinden wordt één plus één vijf.’ Mark Vlaar, buurtmanager Waterlandpleinbuurt, Stadsdeel Noord
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
15
CLUSTER SCHOLENAANPAK GEZOND GEWICHT BETERE LEERRESULTATEN IN ALLE OPZICHTEN
‘Dankzij het gezonde schoolprogramma fittere kinderen en hogere leerprestaties.’ Femke Hoekstra, projectleider gezondheidsbevordering
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
16
‘Scholen omarmen gezondheidsbeleid steeds meer.’ Jan Paddenburg, clustermanager Scholenaanpak
ga GA!
Buitenspelen en vaker bewegen, meer groente en fruit eten en water drinken moet vaste kost worden in het basisonderwijs. Met het basisschoolprogramma Jump-in ondersteunt de gemeente scholen hierin. Groepsleerkrachten en gymleraren spelen een hoofdrol in de scholenaanpak. Veel leerkrachten die Femke spreekt, zijn enthousiast. Zij zien dat samen leren in de (gym)klas leuker en effectiever is. ‘Het gezonde schoolprogramma zorgt voor fittere kinderen, die zich beter kunnen concentreren en hogere leerprestaties leveren.’ Ook Jan is tevreden: ‘Scholen omarmen het gezondheidsbeleid steeds meer.’ Als voormalig gymleraar is hij enthousiast over de nieuwe subsidieregeling voor vakleerkrachten, want: ’Twee keer in de week gym door een vakleerkracht, voor groep 1 tot en met 8, legt een goede basis voor een leven lang sporten en bewegen.’
2015 Jan en Femke willen in 2015 zoveel mogelijk basisscholen bereiken. Op ruim 70 scholen is Jump-in al in volle gang. Tien van hen stromen dit jaar uit en gaan als Gezonde School op eigen kracht verder. Naast uitstroom is er ook instroom: dit jaar starten twintig ‘nieuwe’ basisscholen met het traject om Gezonde School te worden. In de loop van dit jaar wordt AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
de scholenaanpak uitgebreid naar de voorscholen. Immers: jong geleerd is oud gedaan! tips
Te lang zitten is slecht voor de concentratie. En dat compenseer je niet door aan het eind van de dag extra te bewegen. Afwisseling is het toverwoord. Twintig minuten buitenspelen levert kinderen een uur lang een hoger concentratievermogen. Dat geldt ook voor Jan en Femke en daarom overleggen ze soms tijdens een wandeling in plaats van op kantoor.
wens Alle Amsterdamse basisscholen hebben over een paar jaar het predicaat Gezonde School. Er zijn nóg betere gymzalen, overal uitdagende speelpleinen en gezond eten en drinken is voor alle kinderen in het basisonderwijs de normaalste zaak van de wereld. 17
CLUSTER AANPAK GEZONDE OMGEVING ONTMOETINGSPLEK DIE VERLEIDT TOT DE GEZONDE KEUZE
ga! GA!
‘De gezonde keuze moet de makkelijkste keuze zijn.’ Loek Leenen, clustermanager Gezonde Omgeving
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
School en stad belemmeren nog te vaak beweging. Kinderen moeten stilzitten en hotdogkramen domineren het straatbeeld. Ex-topsporter Nelleke (roeister) gunt de kinderen in de klas van haar dochtertje van vier een goede actieve levensstart. Beweging is essentieel voor de ontwikkeling van hun hersenen. ‘Fantastisch dat ik aan de Gezond Ingerichte Stad werk, want een groot deel van het leven speelt zich in de openbare ruimte af. En een gezonde fysieke omgeving stimuleert gezond gedrag.’
2015 Loek en Nelleke hebben met hun samenwerkingspartners torenhoge ambities gesteld voor 2015. Loek wil ervoor zorgen dat ‘de gezonde voedingskeuze de makkelijkste keuze wordt.’ Daarvoor moet je eerst weten wat er speelt bij de doelgroep. ‘Als jongeren massaal aan de vette hap gaan in hun pauze, is alle inzet op school voor niks.’ Hij zoekt de samenwerking met ondernemers en daagt
18
‘Een gezonde fysieke omgeving stimuleert gezond gedrag.’ Nelleke Penninx, projectleider Gezond Ingerichte Stad
ze uit om de gezonde keuze makkelijker te maken. Nelleke streeft naar gezond inclusief denken bij het bouwen aan de stad: ‘Van het eerste ontwerp tot beheer en onderhoud. Het verrijken van de leefomgeving verdient meer plek in bestaand beleid.’ tips
‘Om te kunnen scoren is naast trainen ook rust nodig’. Als planoloog weet Nelleke dat de stad in al haar hectiek ook rust kan bieden, in de vorm van parken, natuurtuinen, veilige speelruimten, brede stoepen en fietspaden.
wens Het team wenst dat de openbare ruimte een ontmoetingsplek wordt, die kinderen verleidt tot een gezonde keuze. Als het aan Loek ligt wordt gezondheid een sexy onderwerp! .
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
19
CLUSTER LERENDE AANPAK AL DOENDE LEREN EN AL LERENDE DOEN ga GA!
De Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht is een proeftuin voor de integrale en stadsbrede aanpak van overgewicht. Belangrijk uitgangspunt is dat inspanningen die niet baten, misschien wel schaden. Volgens Arnoud is het daarnaast noodzakelijk om één boodschap uit te dragen over gezondheid. Als uit het ene onderzoek blijkt dat vruchtensap gezond is en uit het andere niet, is goed onderzoek en samenwerking nodig om het kaf van het koren te scheiden.
2015 Henriëtte en Arnoud worden als interne expertgroep ondersteund door een netwerk van onderzoekers. Het is volgens Arnoud uniek in Amsterdam, dat in de aanpak het lerende aspect wordt meegenomen door praktijk, beleid en wetenschap met elkaar te verbinden. Onder het motto ‘al doende leren en al lerende doen’ wordt kennis vergaard. Henriëtte: ‘We monitoren nieuwe interventies van kop tot staart om te weten óf het werkt en waar we moeten bijsturen.’ Belangrijk is de samenwerking met het gloednieuwe Sarphati Instituut, waarin kennisinstellingen, overheid en het bedrijfsleven AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
20
‘Er is balans nodig tussen alles willen weten en blijven doen in de praktijk.’ Henriëtte Rombouts (links), clustermanager Lerende Aanpak
‘Dezelfde boodschap over gezondheid brengen.’ Arnoud Verhoeff (rechts), hoofd Epidemiologie en Gezondheidsbevordering bij de GGD.
de krachten bundelen tegen overgewicht. 2015 staat in het teken van het nóg beter duiden van het ‘wicked problem’ van overgewicht samen met deskundigen en betrokkenen. En met die kennis nóg doeltreffender worden als aanpak. tips Arnoud: ‘Besef dat wat jij doet, helpt!’ Henriëtte voegt toe: ‘Om als aanpak gewicht in de schaal te kunnen leggen, is er een balans nodig tussen alles willen weten en blijven doen in de praktijk.’ wens De ambitie is dat hun lerende manier van werken gemeengoed wordt, ook buiten de aanpak. En dat de nieuwe kennis en interventies ervoor zorgen dat het aandeel vijfjarigen met overgewicht op korte termijn aanzienlijk afneemt.
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
21
CLUSTER LERENDE AANPAK > EXCELLENTE PROFESSIONALS DE NEERWAARTSE SPIRAAL DOORBREKEN
22
‘Afhankelijk van de situatie is een andere gespreksvoering nodig.’ Jeanette van der Wees (links), projectmanager Excellente Professionals ‘Sta naast de ouders en maak hen verantwoordelijk voor de oplossing.’ Madeline van Riemsdijk (rechts), projectleider Excellente Professionals
ga! GA!
‘Ouders aanspreken op hun (op)voeding is niet makkelijk.’ Jeanette gaat een gesprek over ongezonde leefstijl met het gezin in haar buurt zelf ook liever uit de weg. Hoe voer je als professional op stimulerende wijze een gesprek over overgewicht? Madeline is trots als deelnemers van de Leerexpeditie vertellen dat zij nu met kleine stappen en positieve bekrachtiging meer met het gezin bereiken. Trots dat gezinnen gezonder zijn gaan leven doordat professionals nu beter in staat zijn om het gesprek aan te gaan en handvatten te bieden.
2015 Het programma Excellente Professionals maakt voor verschillende groepen professionals een leerlijn op maat, op basis van hun leerbehoefte. Deze ‘Leerexpedities’ bestaan uit verschillende thematische bijeenkomsten waarin concrete praktijksituaties van de deelnemers zelf centraal staan. Het programma is in 2014 begonnen met het trainen van Jeugdverpleegkundigen (JGZ), en breidt zich dit jaar uit naar andere doelgroepen die beroepsmatig met kinderen in aanraking komen, AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
zoals klasdocenten en sportleraren. Naast kennis bijspijkeren over (de risico’s van) overgewicht, leren zij om het gesprek met de ouders en kind effectiever te laten verlopen. tips ‘Sta naast de ouders en maak hen verantwoordelijk voor de oplossing’, tipt Madeline. ‘Afhankelijk van de situatie is een andere gespreksvoering nodig.’ Jeanette legt uit: ‘Is er bijvoorbeeld sprake van schuldenproblematiek of zien ouders overgewicht niet als probleem? In het eerste geval zoek je de aansluiting door bijvoorbeeld te bespreken hoe het gezin goedkoper gezonder kan eten. In het tweede geval werkt het beter om ouders bewust te maken door de gezondheidsrisico’s en de sociaal emotionele gevolgen voor het kind te bespreken.’ wens Het team wenst dat de leerexpedities eraan bijdragen dat professionals en ouders het gevoel krijgen dat ze de neerwaartse spiraal zelf kunnen doorbreken en dat het programma uiteindelijk overbodig wordt.
23
CLUSTER COMMUNICATIE GEZOND GEDRAG ZO NORMAAL ALS STOPPEN VOOR ROOD ga! GA!
Het team communicatie gaat voor een gezond gewicht voor alle kinderen in Amsterdam. Dit doen zij door de drie ‘vuistregels’ van gezond gewicht op de kaart te zetten: eet en drink gezond, wees actief en slaap goed. Ze krijgen vleugels als een leerling vertelt dat ze haar zelfversierde waterbidon overal mee naartoe neemt. Deze ‘Charlie’s Angels’ van communicatie willen de Amsterdamse samenleving zo beïnvloeden, dat die zich onderdeel voelt van de oplossing en in beweging komt voor een gezonde jeugd.
2015 Om het commitment te vergroten en te inspireren tot gezond gedrag, communiceert het drietal zowel online als offline ‘good practices’ en ervaringen van professionals. Het team maakt zoveel mogelijk gebruik van de wetenschappelijke inzichten rond gedragsverandering en sociale marketing. Antoinette: ‘We richten ons op communicatie in de omgeving van ouder en kind die gedrag zowel bewust als onbewust verandert.’ Zij willen niet alleen ouders en kinderen stimuleren in gezond gedrag, maar ook de professionals hierin ondersteunen. Daarom ontwikkelt het AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
team communicatiemiddelen die in het ‘gereedschapskistje’ van de professional terecht komen. Gabriella illustreert dit: ‘Dankzij de ‘praatposter’ kunnen zorgverleners bijvoorbeeld op een speelse en begrijpelijke wijze het gesprek over overgewicht met ouders en kind aangaan.’ tips
‘Niet meer met je smartphone naar bed. Dan ben je al goed bezig!’, zegt Jasna. Sinds zij bij de aanpak begon, neemt ze haar eigen advies ter harte. Dat geldt ook voor de andere teamleden: Niet meer én, én, én, maar alles met mate!
wens Zij wensen dat mede dankzij hun inzet Amsterdam over vijftien jaar bekend staat als gezonde stad, waar gezond gedrag net zo normaal is als stoppen voor rood.
24
Niet meer met je smartphone naar bed.’ Jasna Delic (links, boven), communicatiemedewerker ‘Zoveel mogelijk gebruikmaken van de inzichten rondom gedragsverandering.’ Antoinette Landzaat (rechts), communicatieadviseur ‘Dankzij de ‘praatposter’ kunnen professionals op speelse wijze het gesprek aangaan.’ Gabriella Magnolfi (links), communicatieadviseur
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
25
Kennis is koning
ima en?’, vroeg moeder Fat at kan ik nog anders do egaf, me s lijk nken die ze dage zichzelf af. De pakjes dri ef ze ble h Toc kies bewust’ logo. bevatten keurig het ‘ik en, kop g din uwe kle aisae (7 jaar) telkens nie het in n voor haar dochter Roum de han r t haa zwaarder werd. Ze zat me elde omdat die zwaarder en Na . eg kre s e Kid ndin de flyer van Vet Fitt er cht haar. Tot ze via een vrie do als er ed straject waren zowel mo name aan dit gezondheid van de Jeugdgeg igin od uitn de ingen op zo enthousiast dat ze ing amp voor kinderen te doen aan het zomerk zondheidszorg om mee ide projecten van het O. Roumaisae vond be met overgewicht: Kamp ad meedeed maakte k. Dat haar vriendin Nih begin tot het einde leu ze sporten, koken en telt ze. Samen leerden het wel makkelijker, ver vroeg opstaan. egmanager Lindsy meester Gerben en bewe In afstemming met gym t gekomen. Vanuit rtbuurtclub judo terech is Roumaisae bij de spo rd ze lid van de naar de vereniging en we daar stroomde ze door nieuwe vrienden en eft mij vreugdekriebels, turnvereniging. ‘Judo ge nu dochterlief verse kan haar geluk niet op dit gratis pak!’ Moeder t dat zij leerde esoep, volgens het recep groenten lust. De groent Kennis is koning, het gezin gretig aftrek. tijdens KampO, vindt in . Wat ze nu weet, n te zijn bij de projecten besefte zij door betrokke h geen tweede keer gste kinderen. Zij laat zic past ze toe op haar jon er voor de verkoop pakking: ‘Reclames zijn misleiden door een ver met hun verhaal ding te stimuleren.’ Zij wil en niet om gezonde voe urt wil judo- of turnn. Roumaisae op haar be andere gezinnen helpe k verdient, maar is dt dat ze een gouden pla juf worden. Moeder vin blijven. De broeken kinderen gezond zijn en al erg tevreden als haar ze op de koop toe. moet innemen, neemt van Roumaisae die ze nu
‘W
KRENTEN UIT DE PAP Wat hebben de gemeente en haar partners de afgelopen twee jaar bereikt met de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht voor de stad en haar kinderen? Lees hier meer over de krenten uit de pap. AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
26
‘Judo geeft mij vreugdekriebels.’ Roumaisae (midden) en Lindsy Griffioen (rechts)
Cluster Buurtenaanpak > Meer kinderen ontvangen ketenzorg; Meer kinderen ontvangen passend aanbod > Beweegmanagers > Kennismakingstraject sport
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
27
Friends in Shape
E
igen schuld, dikke bult!? Niemand kiest ervoor om dik te zijn, weet kinderarts Hans Budde van het Kinderobesitascentrum in het Slotervaartziekenhuis. Hij ziet dagelijks kinderen met morbide obesitas. Bewegen en voeding zijn essentiële componenten om in ‘shape’ te komen en blijven. Maar, hoe kom je letterlijk en figuurlijk in beweging als je niet lekker in je vel zit?’ Oprichter Dennis Gebbink van Sportclub Only Friends voor kinderen met een beperking, benaderde vorig jaar de gemeente met zijn idee om activiteiten aan te bieden voor kinderen met ernstig overgewicht en obesitas. In zijn topaccommodatie in het Ronald McDonald Centre en met de ‘know how’ van 150 vrijwilligers en 60 stagiaires krijgt Only Friends alle kinderen in beweging! De gemeente bracht Only Friends in contact met het Slotervaartziekenhuis. En zorgde ervoor dat hun kennis en ervaring werd vertaald in Friends in Shape. Uitgangspunten van het traject zijn bewegen, ouderbetrokkenheid en bewustwording over voeding. Een groep van twaalf kinderen komt sinds de start in december 2014 op maandag en woensdag naar het sportcentrum. Drie bewegingsagogen geven de kinderen met liefde en positiviteit egokracht en laten hen snuffelen aan zo’n twintig sporten. De ouders worden bij het programma betrokken, bijvoorbeeld door samen met hun kinderen van de diëtiste te leren over gezonde voeding. Kinderarts Hans meet het resultaat. Dennis glundert als Hans hem vertelt dat bij een aantal kinderen vet is omgezet in spierkracht. Belangrijker nog, ze haken niet af! Tot Dennis’ eigen verbazing zelfs niet na een potje voetbal in de vrieskou. Dennis en zijn Friends in Shape team staan klaar voor de start voor meer obese kinderen.
Cluster Kinderen met Overgewicht > Meer kinderen ontvangen passend aanbod > Friends in Shape
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
28
‘Wij krijgen alle kinderen in beweging.’ Dennis Gebbink (links), oprichter sportclub Only Friends en Hans Budde (rechts), kinderarts Slotervaartziekenhuis
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
29
GO LEFF!
I
n drie van de vijf zwaarste buurten onderzocht de aanpak in 2014 met de pilot LEFF of de in het buitenland succesvolle wijkgerichte en laagdrempelige gezinsaanpak MEND ook hier succesvol kan zijn. Spelenderwijs werd de kinderen en hun opvoeders duidelijk dat een gezonde leefstijl belangrijk is: ‘om letterlijk lekker in je vel te zitten, de negatieve spiraal te doorbreken en gelukkiger te zijn.’ De letters van LEFF staan voor Lifestyle, Energy, Fun & Friends. De nadruk ligt bij LEFF niet op het probleem. ‘Het gaat om de verandering van denkwijze bij het hele gezin’, vertelt Halima, LEFF coach van de pilot in de Indische buurt. Assistent Michaela is blij verrast over het enthousiasme waarmee de vijftien deelnemers gedurende de tien weken samenwerkten in alle activiteiten, van beweegspelletjes tot supermarktspeurtochten. Ook moeder Samira vindt de teamspirit bij ouder(s) en kinderen de grote kracht van LEFF. Zij leerden van elkaar én motiveerden elkaar, bijvoorbeeld door samen te ontdekken hoe je ‘nee’ zegt als je kind een ongezonde keuze maakt. De door het gezin bepaalde en behaalde eet- en drinkdoelen werden beloond met stickers. Ineens was er geen suiker meer te vinden in huis, stond rauwkost op tafel als tussendoortje, werden snoepafspraken gemaakt en aten zij bruin in plaats van wit brood. En dit is nog steeds zo, zegt Samira. Als beloning voor de ruimschoots behaalde doelen, werden de stickers verzilverd met een gezamenlijk bioscoopuitje. Om het nieuwe eet- en beweeggedrag vol te houden kunnen ouders een buddy krijgen via Humanitas die hen daarbij ondersteunt. Halima, Michaela en Samira zijn enthousiast over de pilot en roepen: ‘GO LEFF!
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
30
Teamspirit onder ouder(s) en kinderen is de kracht van LEFF. Halima Ikiri, Michaela Mrabet en Samira Kourih Cluster Kinderen met Overgewicht > Meer kinderen ontvangen passend aanbod > LEFF > Pilot Indische Buurt AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
31
Samen op de gezonde tour. Joanna Kruzycka (links) en Shafia Ali Akhtar (rechts)
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
32
Kookkunst in Amsterdam Oost
‘E
én op de drie kinderen in de Indische Buurt heeft overgewicht. Daarom startten Dream Support en stichting Diversiteitsland in opdracht van Stadsdeel Oost met Op Gezonde Tour (OGT) waarin buurtbewoners centraal staan’, vertelt Joanna. Shafia volgde de OGT-training tot gezondheidsambassadeur en slaagde met glans. Kunst en koken zijn haar hobby. Zij wil met haar buurtgenoten delen wat ze hier en in haar vaderland Pakistan over gezond eten leerde, want: ‘Vitamines helpen ziektes voorkomen!’ Met haar kraam Fruit Versieren stal ze de show op het ‘Samen Indische Buurtfestival 2014’. Sindsdien geeft Shafia, ondersteund met financiering voor buurtinitiatieven, kookworkshops aan meisjes en vrouwen. ‘Het belang van wat op school over vitamines wordt verteld, dringt nog te weinig door’, zegt ze. In haar les leert zij hen op speelse wijze gezond koken. Ook Fatima’s 12-jarige dochter Nihad zit bij Shafia op les. De kinderen eten uit haar hand en ook Fatima is enthousiast: ‘Nihad wil nu ook thuis gezond koken.’ Dankzij OGT bruist het van bewoners die iets willen doen met gezondheid. Eén van de deelneemsters biedt bijvoorbeeld wekelijks een betaalbare gezonde buurtmaaltijd aan in de Meevaart. Joanna verbindt de diverse (kook)initiatieven. De wijk wil haar niet kwijt. Zij maakt de gezonde revolutie zichtbaar én is aardig! Als Fatima vertrekt, zegt ze: ‘Ik zou best als als uitstapje in Utrecht of België een gezonde picknick organiseren met Shafia.’ Gaat Op Gezonde Tour straks ‘on tour’?
Cluster Buurtaanpak > Beter Gedrag > Op Gezonde Tour > Kookinitiatieven AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
33
nSarah’s Huisartse rp do in Tu praktijk aakte Nieuwendam m re met negen ande rd oo N in en ts huisar het afspraken over eten ‘oordeelloos’ m le en wegen van al eren. kinderen en jong tsch Sarah Floris (re van k boven), Manou ) en Oordt (linksbov s an sm en Martin Huy (vooraan)
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
34
Doorpakken in Noord met het PACT Gezond Gewicht
‘M
et de samenwerkingsovereenkomst Gezond Gewicht Waterlandpleinbuurt kan door zorgverleners in Noord worden doorgepakt’, zegt implementatiemanager Martin. Hij coördineert namens de gemeente de totstandkoming en uitvoering van de overeenkomst. Dit is de lokale uitwerking van de afspraken in het stedelijk PACT Gezond Gewicht van 2013. Vanaf oktober 2014 zetten professionals in Noord zich met veel energie in om de ketensamenwerking rondom kinderen en het gezin met overgewicht in hun stadsdeel te verbeteren. Martin is blij met deze bundeling van krachten: ‘Dankzij de gemeente zijn het geen losse initiatieven meer.’ Ten eerste kunnen kinderen en ouders zo beter begeleid worden. Ten tweede ontstaat er beter en passend aanbod. Huisarts Sarah onderstreept het succes van de ontstane samenwerking door het PACT. Haar huisartsenpraktijk maakte met negen andere huisartsen afspraken over het ‘oordeelloos’ meten en wegen van alle kinderen en jongeren in Noord. Ook als ouders of pubers smoesjes hebben om de weegschaal te ontlopen, probeert zij om het gewicht bespreekbaar te maken. Zij verwijst gediagnosticeerde kinderen nu in overleg met de Ouder- en Kind Adviseur bijvoorbeeld door naar KampO. Organisator Manouk van Kids Aktief brengt de kinderen met overgewicht tijdens dit zomerkamp een week lang in contact met diëtisten, fysiotherapeuten en sportleraren. Samen begeleiden ze de kinderen in het maken van gezonde keuzes. De ouders gaan in gesprek met opvoedkundigen. Het contact met lotgenootjes zorgt voor meer zelfvertrouwen. Voor Manouk is het kamp geslaagd als alle kinderen de week volbrengen en ze een half jaar later nog steeds actief zijn bij een sportclub. Zoals de 7-jarige Roumaisae die nu gezond eet en twee keer per week turnt en judoot.
Cluster Kinderen met Overgewicht > Meer kinderen ontvangen ketenzorg; Meer kinderen ontvangen passend aanbod > Implementatie PACT Gezond Gewicht > Samenwerkingsovereenkomst Waterlandpleinbuurt 35
‘Water is gezond en lekker!’ Henk Burgering (links), Soufyan (midden), Cees Eenhoorn (rechts), Lilian (rechts voor), Destiney (links voor)
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
36
Dorst lessen in speeltuin Volewijck
G
ezond eten en drinken, daar weten ze op basisschool De Klimop alles van. In ieder geval Jessy (9), Soufyan (10), Ayoub (12), Cheika (11) en Destiney (9) die vandaag te vinden zijn in de speeltuin Volewijck. ‘Het is belangrijk om gezond te groeien’, weten zij. Speeltuinleidster Lilian (61 jaar) weet hoe het is om zwaar te zijn. Vroeger leek ze met haar 95 kg naar eigen zeggen net een tonnetje. Door veel water drinken en sporten, voelt ze zich nu veel fitter. Sinds 1998 werkt ze in de in 2002 vernieuwde speeltuin in Noord. Kinderen kunnen naast spelen ook iedere woensdag van haar leren koken met groenten uit de moestuin. Cees en Henk (Waternet) leggen uit dat drinkwater bijdraagt aan de gezondheid van Amsterdammers. Kinderen gaan aan het water als het makkelijk voor handen is. Met steun van de aanpak raakte het plaatsen van watertappunten in een stroomversnelling en maakten de stadsdelen geld vrij voor in totaal 150 extra watertappunten bij scholen, parken en speelplekken. In Amsterdam Noord vroeg buurtmanager Mark Vlaar professionals en bewoners waar veel kinderen spelen en wat dus geschikte plekken zouden zijn voor de watertappunten. Eén zo’n plek was speeltuin Volewijck. Lilian is vanaf het begin enthousiast. Veel schoolkinderen en moeders maken gebruik van het watertappunt. Het helpt om kinderen en ouders bewust te maken dat water beter de dorst lest en gezonder is dan zoete drankjes. Soufyan voegt daar wijs aan toe: ‘Water is niet vies, want er zit geen smaak aan.’ Het liefst wil hij ook nog een warmwaterknop voor theewater.
Cluster Buurtaanpak > Gezonde Omgeving > Watertappunten in de wijk 37
‘Jamie is laaiend enthousiast!’ Kasper Stiekma (links) Sarah Moorman (rechts)
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
38
Kook
E
les v
an F
iftee
n
en ko okre volut zen. ie op Hier scho w eten Fifte len in Fifte en’s prate gang e k ookk n-ch n en zette efko las a uitle met n ga k l g l e Kasp g zijn g s e at ni v n a .’ Jam er en n: ‘V ezon et al kant o i o p e d tijd o r r e ‘Sc ineju o Olive g j e e d c ver r t h f r l f a r e o e g k i ol Di n. O ‘Iew! d r s oe e v e e r g bij rand Sara ok K nner ’; ‘Ga e h a z s r s i ’ d j van i p n n t sie!’; kind e e g s r t m m r krijg ijd te aken eren oet j ‘Een t vaa gen e ve met op z mue over k aan over ijn b p s r l o i b gezo t -gew el h o e o e s r l d t t e e . nde begi et ik icht Tege Hierm voed n van rende niet’ n do ee b ing e van d nder zijn k en je uitde n d e Am ookw ag, n leefs er no elde sterd eek: tijl, g a ee g nie op d over n me amse aan d t, ble e Fif gewi n s i u e c t e z e ho v elfde k cht o ol wo en sp amb p Am mue rksho olortda toen een assa s s libol ps g. G vade deur terda Fifte letje elukk s op r uit mse en’s s op prote ig oo te le scho K . o i d gst F st ha okkla len a zwaa mbu iftee an te rste s von en hoofd r n b g z d p ’s u akeli ers akke gezo urten plaa proje jk n do ts op ndhe ct om en w or m idsfo nege succes. erd g bijvo o nds. eder n Am efina orbe s tot Ruim sterd n eld h same 100 m cierd do amse oe u nges o i t o r s één chole eder DWI te Ams kip d s uit n in terda ld. Met m rie g versc en het A mse edew GIS A de e kind h zond illend Aanp erkin eren mste e da e cul ak G g van met rdam gme turen Kasp ezon Kasp nu’s het s er dr d l eerd e k G c r u h ’s e o n o w n e g m l een enpr en w n icht w eïmp en d gezo ogra orde at Fi rovis erde nde mma n fteen eerd n b leefs i j e sch van d ’s Ko na tw tijl te okkla oolk e eeën bevo euke s in h h a lf du r n dere eel N b Clus e i z reikt end n. En eder te . Sar Jami land Koo r Schole ah e e? D k a kless n naan n help ie is en F en o laaie iftee pak > B m nd e eter n ntho Ged usias rag > t! AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
39
weging, ‘Samen lerend in be bij ons op daar draait het om l.’ de Huizingaschoo n (rechts), ee tv os O n Marco va rt schooldirecteur, Ba s), nk (li rg bu Padden ed gymleraar, Moham n ge lin er le a, en Aniss
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
40
Gezonde School
‘S
ommige dansmoves van klasgenootjes zijn onvoorstelbaar!’, aldus de 12-jarige Anissa uit groep 8 van de Huizingaschool. Juf Judith laat hen tussen de lessen door bewegen met het ‘Just Dance’ spel op het digibord. ‘Samen gezond lerend in beweging’, is de visie van schooldirecteur Marco. Bewegingsonderwijs is volgens hem en gymleraar Bart net zo belangrijk als taal en rekenen. Nieuw-West is één van de zwaarste buurten, en zit vol verleidingen. Helaas is er een tekort aan goede speelplekken, vinden de kinderen. De school bestrijdt bewegingsarmoede gedurende de dag. Er wordt twee keer per week gegymd en groep vijf gaat ook nog zwemmen. Dankzij de gemeente is er op de Huizingaschool ook naschools sportaanbod, waar scholieren kennismaken met verenigingssporten als turnen en volleybal. Daarnaast is het schoolplein opnieuw ingericht. Voetballende jongetjes domineren niet langer het plein, want door de gekleurde lijnen en vakken is er nu ook plaats voor Anissa’s favoriete trefbal. Ook voor gezonde voeding is veel aandacht op school. Mohamed en Anissa leerden door de voedingslessen en het schoolontbijt bijvoorbeeld dat gezond eten energie en goede leerresultaten oplevert. Zij ontbeten al thuis, maar kennen klasgenootjes die dit eerst niet deden door tijdgebrek. De regel ‘geen chocolade op school’, vindt Anissa minder leuk, maar ze weet dat je er dik van wordt. Mohamed kan volgens Bart wel wat meer bewegen. Deze astrofysicus in spé kijkt na schooltijd het liefst Discovery Channel. Toch liep ook hij zes rondjes tijdens de sponsorloop voor het goede doel. De inzet van de afgelopen vier jaar op de Huizingaschool werpt haar vruchten af, constateert Bart als hij de kinderen uit groep 1 en 2 nu ziet. Mede daardoor was de school genomineerd voor de sportiefste basisschool van Amsterdam. Cluster Scholenaanpak > Gezondere schoolomgeving; Beter Gedrag > Implementatie doelen Gezonde School 41
‘Het is geweldig dat wij in Nederland gratis water uit de kraan kunnen drinken.’ Wim van Beusekom, Sportservice Amsterdam (rechts) en Marco Cats, Combiwel (links)
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
42
Elk sportevent een watermoment!
D
rinkt de koe of olifant meer water? Met een dergelijke vraag uit het Zweeds loopspel, maken Marco en Wim tijdens hun sportactiviteiten peuters en schoolkinderen op speelse wijze bewust van het belang van water drinken. De gemeente Amsterdam werkt met partijen als Combiwel aan sportstimulering en heeft hierbij aandacht voor een gezonde leefstijl. Marco merkt dat kinderen niet malen om frisdrank als er onbeperkt water en fruit voor handen is tijdens activiteiten. De meisjesgroep van het Geert Groote College is aan het sporten, als Wim en Marco een ‘watermomentje’ aankondigen in Sporthallen Zuid. De meiden juichen dit toe. Zij weten dat de koe meer drinkt dan de olifant. En vinden het geweldig dat wij in Nederland gratis water uit de kraan kunnen drinken. Watermomentjes zijn nu een standaard onderdeel op terugkerende events als de Koningsspelen. Tijdens de Amsterdamse Olympische Dagen inspireert Sportservice Amsterdam sinds 2013 duizenden kinderen met waterkramen en activiteiten rond dit thema. Ook krijgen zij een gratis bidon om te vullen met water uit de kraan in plaats van een zoet drankje. Wim en Marco ambiëren dat op elke hoek van het sportveld een watertappunt staat op toekomstige evenementen. En dat clubs als de Culibus, die scholieren gezonde wraps leren maken, vaker van de partij zijn. Wim ziet sponsoren graag meedenken. Zo doneerde Sportdrankmerk AA Drink na een klacht van een ouder over de hoeveelheid suiker in de energy drinks bijvoorbeeld waterflesjes tijdens de Minimarathon. Of de pachter van de Ajax-kantine op sportpark De Toekomst, die tijdens het Amsterdams WK meidenvoetbal 2015 bruin brood en fruit serveren. Daar proosten Wim en Marco op. Uiteraard met een glaasje water uit de kraan. AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
Cluster Gezonde Omgeving > Gezondere voedselomgeving > Gezond aanbod sportevenementen
43
t ‘Het Sarphati Instituu nd zo ge n aa draagt bij zet opgroeiende jeugd en enisc nn ke als Amsterdam .’ art ka trum op de ), Karien Stronks (links neesge le cia so r hoogleraa oeff kunde, Arnoud Verh mioide ep d of ho (midden), be ids he nd zo logie en ge ll ide Se ap Ja en vordering r aa ler og ho (rechts), id voeding en gezondhe
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
44
Het Sarphati Instituut onderzoekt voor en met de burger
E
en passende oplossing tegen overgewicht als geheel, is er nog niet. Gezonde kinderen zijn dé beste garantie om welvaartsziekten te voorkomen, zegt Jaap (VU). Een goede start voorkomt hoge zorgkosten en bevordert levenskwaliteit. Overgewicht is vooral een probleem dat lagere sociale klassen raakt. Waarom kinderen van bijvoorbeeld ouders met een lagere opleiding en Turkse ouders dikker zijn? En hoe risicogroepen te bereiken? Als we de antwoorden op die vragen zouden kennen, zou de praktijk daar erg mee geholpen zijn, aldus Karien (AMC). Het is de ambitie van de gemeente om Amsterdam als kennisstad te profileren. De stad wil het resultaat van beleid en praktijk weten en meten. Als bijvoorbeeld goed onderbouwd bewezen is dat leerprestaties stijgen door gezonde voeding en bewegen, is het logisch dat scholen, verenigingen en de buurt dit stimuleren, aldus Arnoud (GGD): ‘Zo wordt een blijvende gezonde omgeving gecreëerd.’ Vanaf 2015 wordt de driehoek beleid, uitvoering en onderzoek officieel samengebracht in het naar de beroemde huisarts Sarphati vernoemde Instituut. Met de structurele middelen van de gemeente wordt er een goede onderzoeksinfrastructuur opgezet zodat partijen nog effectiever kunnen samenwerken. De stad is het laboratorium, waarin onderzoek wordt verricht voor en met de burger. Publieke en private partijen zijn welkom om aan het grootstedelijke gezondheidsonderzoek deel te nemen en problemen te signaleren. Arnoud: ‘Samen dragen we bij aan de gezond opgroeiende jeugd en het op de kaart zetten van Amsterdam als kenniscentrum.’
Cluster Lerende Aanpak > Beter en meer weten wat we doen > Oprichting Sarphati Instituut
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
45
Maatwerk dankzij Leerexpeditie
I
olverpleegkundigen n zes jaar tijd zagen jeugd- en scho lematiek explosief Marleen en Len de overgewichtprob geen enkel kind met groeien. Kregen zij vroeger soms spreekuur, nu lijkt eerder het overgewicht of obesitas tijdens hun omgekeerde het geval. opoort huist in één van de Hun Ouder- en Kindcentrum Flev rt in Oost. Ze houden hun hart zwaarste buurten: de Indische Buu co’s als hart- en vaatziekten en vast voor de grote gezondheidsrisi he ziekte, maar helaas zien veel diabetes. ‘Obesitas is een chronisc aldus Len. ouders en kinderen dit vaak niet’, editie krijgen professionals Dankzij de gemeentelijke Leerexp ouder en kind over overgewicht handvatten om het gesprek met voeren. Bovendien leren ze en de gevolgen effectief te kunnen buurt kunnen vergroten. Len: hoe zij de samenwerking met de Gewicht en de Leerexpeditie ‘De Amsterdamse Aanpak Gezond schudden iedereen wakker.’ gezonde basis werken, kunZe vervolgt: ‘Nu de scholen aan de met kind en ouders op het doel nen wij tijdens de check-up direct en opstellen van een gezinsafgaan.’ Bijvoorbeeld door het sam t. Door het gehele gezin te gericht Leef- en Actieplan op maa motivatieknoppen en gebruik te betrekken, goed te kijken naar de dt inzicht gegeven in de hele maken van inzichtelijke plaatjes wor én de oplossing behapbaar leefsituatie en wordt het probleem een gezin zelf allemaal al heeft gemaakt. ‘We kijken goed naar wat goed ging.’ Positief bekrachgeprobeerd en spitsten toe op wat ntwoordelijkheid van ouders tigen van de eigen kracht en vera continuïteit in de zorg voor en kind is heel belangrijk. Om de rborgen, blijven we de gezinnen kinderen met overgewicht te waa t wordt geboden groeien kindevolgen. Nu er meer zorg op maa BMI daalt! ren letterlijk en figuurlijk, terwijl hun
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
46
‘Probleem én oplossing behapbaar maken voor kind en ouder.’ Marleen van den Hurk (rechts) en Len Pulles (links)
Cluster Lerende Aanpak > Beter en meer weten wat we doen > Excellente Professionals > Leerexpeditie JGZ AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
47
SAMENVATTING PROGRAMMAPLAN Missie: Alle Amsterdamse Kinderen op Gezond Gewicht in 2033 Visie: Gezond gewicht is een collectieve verantwoordelijkheid & de gezonde keuze is de makkelijke keuze Strategie: Gezonder gedrag in een gezondere omgeving
De urgentie is onverminderd hoog! In Amsterdam zijn veel kinderen te zwaar. In Nederland heeft 12% van de tienjarige kinderen te kampen met overgewicht. In Amsterdam heeft één op de vier à vijf jeugdigen overgewicht, ofwel zo’n 30.000 kinderen. Overgewicht heeft ernstige gevolgen voor zowel de lichamelijke als de psychosociale gezondheid. Wie als kind (veel) te zwaar is, heeft een verhoogd risico op problemen in zijn of haar ontwikkeling en loopt grote kans om levenslang gezondheidsproblemen te hebben. Arme Amsterdamse kinderen met laag opgeleide ouders en een laag inkomen zijn zwaarder dan hun Amsterdamse leeftijdsgenoten met hoog opgeleide ouders en een hoger inkomen. Er zijn enorme verschillen tussen etnische groepen. Het probleem van overgewicht en obesitas is vanwege deze risicofactoren (lage opleiding, laag inkomen, etniciteit) ongelijk verdeeld over de stad en haar bevolking: in de stadsdelen Nieuw-West, Noord en Zuidoost is de problematiek aanzienlijk groter dan in Centrum en Zuid. Zware kinderen wonen vaak bij elkaar in bepaalde buurten en daarom zitten ze ook vaak op dezelfde scholen. Elk kind dat opgroeit in deze stad verdient een gezonde jeugd en toekomst, ongeacht zijn uitgangspositie. Daarom is de gemeente in 2013 gestart met de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht. AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
Amsterdam neemt de regie: Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht De gemeente Amsterdam neemt haar verantwoordelijkheid in dit complexe en omvangrijke maatschappelijke probleem door een krachtige, langdurige aanpak uit te voeren gericht op meer Amsterdamse kinderen met een gezond(er) gewicht. Met deze aanpak ondersteunt Amsterdam kinderen en ouders en hun omgeving actief en spreekt hen ook aan. Wij hebben de overtuiging dat gezond gedrag voor onze Amsterdamse kinderen de normale situatie zou moeten zijn. Dat betekent dat we ouders aanspreken op hun verantwoordelijkheid, evenals professionals en organisaties die met kinderen werken of dichtbij hen staan. Verwaarlozing van morbide obesitas van kinderen is uiteindelijk niets meer of minder dan kindermishandeling. Kinderen die lijden aan morbide obesitas, of hard daar naar op weg zijn, vinden de overheid aan hun zijde. Scholen hebben de verantwoordelijkheid om vanuit hun eigen professionaliteit te handelen, daarbij is ons uitgangspunt ‘vertrouwen vooraf, verantwoording achteraf’. Dit betekent dat we een vinger aan de pols houden: scholen waar het niet goed gaat, spreken we daarop aan’. Het is vanzelfsprekend dat alle Amsterdamse scholen een gezonde school worden; hierbij kunnen scholen hulp krijgen via het scholenprogramma Jump-In. Dit zetten we gericht 48
in: Jump-in ondersteunt alle Amsterdamse basisscholen, maar vooral die scholen waar het gemiddelde BMI van de kinderen hoger is dan het Nederlands gemiddelde. Iedereen is nodig De sleutel voor de aanpak van overgewicht en obesitas ligt in gedragsverandering: langdurig, structureel, duurzaam, voor altijd. Het kind en zijn of haar opvoeders moeten zelf gezonder (willen) gaan leven. Ze kunnen dat echter niet alleen. Daarom zet Amsterdam alles op alles om de juiste omstandigheden te creëren. Maar ook dat is niet voldoende. Om onze kinderen te helpen duurzaam gezonde keuzes te maken is iederéén in de omgeving van kinderen nodig. Wil de aanpak van overgewicht en obesitas echt effectief kunnen zijn, dan is niet minder dan een paradigmaverandering nodig: gezond gedrag, gezonde voeding, gezond bewegen, voldoende slapen wordt dé norm. Lange adem Een lange adem is nodig om onze doelen te bereiken omdát het gaat om duurzame gedragsverandering van zowel kinderen, ouders, als de maatschappij als geheel: het is een duurloop. Tijdens die duurloop wordt de 5000 meter gelopen en worden er ook sprintjes getrokken. De generatie 2013 staat symbool voor de duurloop: zij zijn de eerste generatie die op elk moment van hun kinder- en tienertijd de effecten van onze strijd aan den lijve ondervinden. Hoe hun gewicht zich ontwikkelt is dan ook het ijkpunt waaraan we kunnen afmeten of die strijd al dan niet succesvol gevoerd wordt. 2033 – de marathon-missie: Amsterdamse jeugd op gezond gewicht 2023 – de halve marathon-missie: Amsterdamse jeugd van 0-10 jaar op gezond gewicht 2018 – de vijfduizend meter-missie: Amsterdamse Jeugd van 0-5 jaar op gezond gewicht AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
Waar gaan we voor in 2015-2018? In de huidige collegeperiode is willen we de vijfduizend meter-missie realiseren: Amsterdamse Jeugd van 0-5 jaar op gezond gewicht. Hiervoor is het nodig dat: 1. Amsterdam een aantoonbaar gezonder ingerichte stad is 2. De zwaarste buurten lichter zijn geworden; in de vijf buurten waar de aanpak gestart is, waar we gericht en extra inspanningen leveren, is een significante afname van het aantal kinderen met overgewicht en obesitas 3. De buurtaanpak wordt uitgebreid naar vijf andere ‘te zware’ buurten 4. Er minder basisscholen zijn waar meer dan 25% van de leerlingen overgewicht en obesitas hebben 5. Alle kinderen met (morbide) obesitas passende zorg krijgen 6. Er geen uitval in de keten is; juiste vorm van zorg op het juiste moment 7. Er vraaggericht aanbod is, met ruimte voor eigen verantwoordelijkheid en eigen kracht 8. Het BMI van Amsterdamse kinderen van 0-5 jaar niet meer dan 5% in negatieve zin afwijkt van het nationaal gemiddelde 9. De gewichtsklasse ‘gezond gewicht’ groter is geworden ten opzichte van 2013 Voor wie gaan we in 2015-2018? In principe zijn alle Amsterdamse kinderen tot 19 jaar en hun ouders/opvoeders doelgroep van de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht. We willen zo effectief en doeltreffend mogelijk zijn, daarom onderscheiden we doelgroepen omdat verschillende groepen mensen om een andere benadering vragen Prioritaire doelgroepen van de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht : kinderen van -9 maanden tot 2,5 jaar en hun ouders • kinderen in de leeftijd 2,5-12 jaar • jeugd van 12 jaar en ouder uit risicogroepen • kinderen met (morbide) obesitas 49
Naast deze vrij algemene indeling prioriteren we ook binnen de eerste drie doelgroepen: gelijke) invloed begint en waar die ophoudt. wie het meeste risico loopt is het eerste aan Met andere woorden: wat is de reikwijdte van de beurt (lage sociaal-economische status, handelen en wat is de invloedssfeer van de lage opleiding, niet-westerse herkomst zijn de gemeente Amsterdam? Het regenboogmodel meest in het oog springende risicofactoren). van Dahlgren en Whitehead (1991) helpt in We maken onze inspanningen zo specifiek en het zoeken naar antwoorden op deze vragen. (dus) doeltreffend mogelijk door optimaal aan Daarnaast is het model ook belangrijk als te sluiten bij de betreffende doelgroep. Omdat het gaat om het opzetten van een effectieve (on)gezondheid en (on)gezond gewicht ongeaanpak, dus niet alleen hoe en waar de gelijk verdeeld zijn over dehebben, stad en maar de kinderen meente invloed op kan ook hoe met het grootste risico op overgewicht en Dit gezondheidsbeleid doeltreffender kan zijn. obesitas veelal in dezelfde buurten wonen en model voor gezondheidsbeleid onderstreept op scholen zitten, van blijven ook inals hetdezelfde belang van de breedte eenwe aanpak deze programmaperiode inspanningen en de Amsterdamse Aanpakonze Gezond Gewicht. Met middelen metregenboogmodel voorrang inzettenis in de zwaarste hulp van het geïdentificeerd buurten en op de scholen. doelwelke factoren op zwaarste welk niveau invloedDe hebben groepen worden bereikt via de inzet van van op de ontwikkeling van (on)gezond gewicht professionals. (individuele en groepen) kinderen.
Wat kunnen we doen in Amsterdam? De eerste vraag die een overheid zichzelf stelt Wat gaan we doen in 2015-2018? bij het initiëren van een aanpak is waar (moVanuit de Amsterdamse Aanpak Gezond gelijke) invloed begint en waar die ophoudt. Gewicht zetten we in op 1) (het beïnvloeden Met andere woorden: wat is de reikwijdte van van) individuele leefstijlfactoren via professiohandelen en wat is de invloedssfeer van de nals, 2) de directe sociale en fysieke omgeving gemeente Amsterdam? Het regenboogmodel van het kind en 3) relevante leef- en werkomvan Dahlgren en Whitehead (1991) helpt in standigheden. Een combinatie van niveaus zal het zoeken naar antwoorden op deze vragen. overigens vaak het geval zijn. Globaal genomen Daarnaast is het model ook belangrijk als zullen de inspanningen van de gemeente zich het gaat om het opzetten een concentreren op de oranje,van gele en effectieve groene ring. aanpak, dus niet alleen hoe en waar We richten onze inspanningen minderde opgede meente invloed kan hebben, maar ook hoe buitenste ring, deopsysteemen metafactoren gezondheidsbeleid doeltreffender zijn. Dit zoals macro-economische invloedenkan en sociaalmodel voor gezondheidsbeleid onderstreept maatschappelijke paradigma’s. Die zijn ook het belang vanbeïnvloedbaar. de breedte van een aanpak als minder (direct) de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht. Met Vanwege de stuurbaarheid en daarmee uitvoerhulp van het is geïdentificeerd baarheid is deregenboogmodel aanpak georganiseerd in clusters welke factoren op welk niveau invloed hebben van samenhangende inspanningen. De clusters staan niet op zichzelf, sluiten elkaar niet uit, kunnen overlappen en zijn complementair. De meeste clusters zijn gericht op preventie, het cluster ‘aanpak kinderen met overgewicht en obesitas’ werkt voornamelijk curatief.
Regenboogmodel - 2
Januari 2015
Aanpak Gezond Gewicht PMB Infographics
n gemeensc iale e hap soc sin , le vlo li ia ed m a e f e s l t ijlfac le tor due ivi en d In
F
Al ge m e
n
culturele en ische, omg m o n evi o c ng l-e sfa a ia € c ct o or s e ne
rk & we Leef igheden d n a t oms
Leeftijd, geslacht en erfelijke factoren
Regenboogmodel Dahlgren en Whitehead Regenboogmodel Dahlgren en Whitehead AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
50 11
op de ontwikkeling van (on)gezond gewicht van (individuele en groepen) kinderen. Wat gaan we doen in 2015-2018? Vanuit de Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht zetten we in op 1) (het beïnvloeden van) individuele leefstijlfactoren via professionals, 2) de directe sociale en fysieke omgeving van het kind en 3) relevante leef- en werkomstandigheden. Een combinatie van niveaus zal overigens vaak het geval zijn. Globaal genomen zullen de inspanningen van de gemeente zich concentreren op de oranje, gele en groene ring. We richten onze inspanningen minder op de buitenste ring, de systeem- en metafactoren zoals macro-economische invloeden en sociaalmaatschappelijke paradigma’s. Die zijn ook minder (direct) beïnvloedbaar. Vanwege de stuurbaarheid en daarmee uitvoerbaarheid is de aanpak georganiseerd in clusters van samenhangende inspanningen. De clusters staan niet op zichzelf, sluiten elkaar niet uit, kunnen overlappen en zijn complementair. De meeste clusters zijn gericht op preventie, het cluster ‘aanpak kinderen met overgewicht en obesitas’ werkt voornamelijk curatief.
AMSTERDAMSE AANPAK GEZOND GEWICHT
De inspanningen in de periode 2015-2018: [Preventie] 1. (de eerste) 1000 (levens)dagen aanpak 2. Scholenaanpak 3. Buurtaanpak - Community aanpak 4. Aanpak gezonde omgeving - Gezond ingerichte stad - Gezonde voedselomgeving [Curatie] 5. Aanpak kinderen met overgewicht en obesitas - Uitvoering PACT - Aanbodversterking - Actieplan morbide obese kinderen [Faciliterend, secundair] 6. Lerende aanpak - Excellente professionals 7. Digitale voorzieningen 8. Communicatie
51
Colofon Dit magazine is tot stand gekomen onder verantwoordelijkheid van het stadsbrede programma Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht van de gemeente Amsterdam. Met dank aan iedereen die heeft meegewerkt! CoĂśrdinatie en redactie: Amsterdamse Aanpak Gezond Gewicht Antje van Amsterdam Gabriella Magnolfi Hoofdredactie: Fotografie: Ontwerp: Maart 2015
Simone BommeljĂŠ Roelof Pot AKIMOTO,