2. Moje doświadczenia z metodą „baśniowych spotkań”

Już starożytni dostrzegli terapeutyczną moc literatury – na murach biblioteki aleksandryjskiej widniał napis „Lekarstwo na umysł”, który bezpośrednio nawiązywał do roli, jaką odgrywają książki. Starożytni mieli głównie na myśli pracę nad sobą, własnym umysłem, dążenie do ciągłego samodoskonalenia tak w życiu osobistym, jak i zawodowym, i osiągniecie wymarzonego, niedoścignionego ideału. W Europie już w XVIII wieku teksty literackie poświęcone wierze włączono do programów leczenia osób psychicznie chorych. Charles Perrault był jednym z pierwszych, którzy scalili klasyczne europejskie baśnie w jeden zbiór. Na początku XIX wieku w jego ślady poszli bracia Wilhelm i Jacob Grimm. Jednakże do dzisiaj za najbardziej znanego autora literackich baśni uważa się Hansa Christiana Andersena. Jego baśnie, pełne symboli i mądrości, przepełnione są nieprzemijającymi wartościami. Powyższy krótki rys historyczny dowodzi, że baśń towarzyszy ludziom od niepamiętnych czasów. Jej uniwersalne treści i mądre przesłanie sprawiają, że świat staje się lepszy, piękniejszy, bardziej sprawiedliwy. Uczniowie, podopieczni, wychowankowie, z którymi przyszło mi pracować, potrafią się odnaleźć w tej baśniowej, magicznej scenerii.

Jako polonistka, nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej, oligofrenopedagog, nauczycielka w świetlicy i bibliotece, zaobserwowałam, że mali czytelnicy i słuchacze baśni byli pod wpływem ich cudownej mocy. W baśniach bowiem mali i duzi odbiorcy znajdują całą galerię barwnych postaci, z którymi niejednokrotnie potrafią się utożsamić. Dla jednych wzorem będą siłacze, herosi, osiłki, którzy radzą sobie z nadzwyczaj skomplikowanymi sytuacjami życiowymi wbrew przeciwnościom losu. W zderzeniu z trudnościami się nie poddają. Udowadniają sobie i innym, że wystarczy chcieć i dążyć wytrwale do celu, żeby go osiągnąć. Ćwiczą się w wytrwałości i sumienności. Te mądre przykłady trafiają do serc i umysłów młodych czytelników – oni też pragną być nieustraszeni, szlachetni i podziwiani przez rówieśników oraz dorosłych. Dla drugich wzorem będzie bohater taki jak przysłowiowy głupi Jaś. Ten wzorzec osobowy jest również lubiany przez moich małych słuchaczy. Do kogo może być skierowany? Pracuję zarówno z dziećmi odtrąconymi, wykluczonymi z grup rówieśniczych, pokrzywdzonymi przez los, czasem najmłodszymi w rodzinie, jak również z dziećmi z niepełnosprawnością intelektualną, które na co dzień doświadczają losu „głuptaska” (rodzinnego, klasowego, szkolnego, podwórkowego). Utożsamienie się z baśniowym bohaterem pomaga im przezwyciężać niedoskonałości, przekraczać bariery. Daje im nadzieję, że pomimo uznania ich w środowisku za innych, słabszych, gorszych, uda się im pokonać trudności i odniosą zasłużone, choćby małe zwycięstwo. Będą więc podzielali los bohaterów, takich jak Kopciuszek, Calineczka, Jaś i Małgosia czy Brzydkie Kaczątko. Szczęśliwe zakończenie tych historii jest dla małych czytelników wyraźnym sygnałem, że w ich życiu wszystko może się potoczyć dobrze. Zauważyłam również taką prawidłowość – nawet jeśli baśń obiecuje zbyt wiele, wyolbrzymia, ułatwia widzenie świata, to dziecku się to podoba. Dostrzega ono, że król nie wszystko

może, i że nawet koronowana głowa ponosi konsekwencje swoich złych rządów, a prosty, ubogi, prześladowany człowiek – dostępuje dobra i zaszczytów. Takie proste, sprawiedliwe zakończenie w pełni zadowala moich uczniów. Jakże wielką sympatią cieszą się wśród moich podopiecznych historie misia o bardzo małym rozumku, któremu nie są obce różnego rodzaju głupstwa i wpadki. Miś Puchatek sam stwierdza: „Są tacy, co mają rozum, a są tacy, co go nie mają i już. Są tacy, co potrafią, a są tacy, co nie potrafią. W tym cała rzecz”3 . Mimo że nie wszystko mu się udaje, nie wszystko wie, nie wszystko rozumie, to uczy on, że życie, choć niełatwe, może być radosne. Ujmuje swoją dobrocią, łagodnością, szczerością i za to szczerze kochają go kolejne roczniki moich uczniów. Dla nieco starszych uczniów poleciłabym uwspółcześnioną baśń, tj. książkę Winstona Grooma Forrest Gump oraz adaptację filmową pod tym samym tytułem. Główny bohater – Forrest to chłopiec niepełnosprawny intelektualnie i fizycznie, prześladowany przez kolegów. Jego los wzrusza uczniów, którzy doceniają usilną pracę, jaką bohater wykonuje nad sobą – ciągłe przezwyciężanie ograniczeń w zderzeniu z trudną rzeczywistością. Cieszy ich, że Forrest osiąga w życiu to wszystko, co człowiek uważa za najważniejsze: miłość, przyjaźń, rodzicielstwo, bogactwo oraz sławę. Pozytywny obrót spraw w życiu bohatera działa motywująco na dzieci z deficytami w rozwoju, pozwala im uwierzyć we własne siły i możliwości, a co za tym idzie – podnieść samoocenę. Niejednokrotnie pytałam dzieci za co kochają baśnie, co przykuwa ich uwagę, dlaczego mogą słuchać i mówić o nich w nieskończoność? Odpowiedzi małych czytelników i słuchaczy były proste i jednoznaczne: baśń przenosi ich w cudowną, magiczną przestrzeń, w której, inaczej niż we współczesnym świecie, wszystko jest uporządkowane. Wyrazisty podział na dobro i zło, piękno i brzydotę, odwagę i tchórzostwo, szlachetność i nikczemność, sprawiedliwość i niegodziwość sprawia, że świat fikcyjny jest dla nich zrozumiały. Uproszczone baśniowe obrazy silnie oddziałują na młodego odbiorcę. Na poparcie powyższych słów przywołam fragment wypowiedzi, której autorem był niemiecki pedagog Friedrich Froebel: ,,W opowiadaniach tych mamy innych ludzi, inne stosunki, inne czasy i miejsca. Postacie i aspekty całkiem odmienne, a jednak ten, kto ich słucha, szuka własnego odbicia i nikt nie może mu powiedzieć, że nie jest to jego odbicie”4 . Ponieważ opowieść ma prosty przekaz, niczego nie komplikuje, oferuje jednoznaczne podziały, dlatego dzieci, a zwłaszcza te z deficytami rozwojowymi, ją lubią. Baśń można wykorzystać w zabawie, jednej z podstawowych metod poznawczych, dzięki którym dziecko uczy się poznawać i przeżywać świat. Zaobserwowałam, że podczas czytania baśni mały słuchacz doświadcza współistnienia dwóch rzeczywistości. Pierwszej – realnej, drugiej – fikcyjnej. Ta druga rzeczywistość pociąga go, pobudza jego wyobraźnię, w niej się czuje bezpiecznie, może kreować samodzielnie swoje wyobrażenia, może budować swój nowy wizerunek,

3 Milne A.A., (1996), Kubuś Puchatek, Warszawa: Nasza Księgarnia. 4 Froebel F., (1881), L`education de l`homme, Bruksela: Ferdinand Claasen.

może stawać się kimś lepszym, innym. Niejednokrotnie uczniowie biorący udział w czytaniu, a następnie w zabawie, twierdzili, że w wyobraźni stają się uczestnikami przygód swojego bohatera, choć jednocześnie zdawali sobie sprawę z tego, iż to ich bezpośrednio nie dotyczy. Nakładanie się prawdy i fikcji jest jedną z najważniejszych cech baśni. Profesor Joanna Głodkowska w rozważaniach nad rolą baśni w rozwoju dziecka pisze: ,,Trudno jest dotrzeć do sposobów rozumienia i przeżywania baśni przez dziecko. Odsłaniają się one częściowo w rysunkach, wypowiedziach, a niekiedy ujawniają w marzeniach i snach. Świat przedstawiony w baśniach pomaga uwalniać się od dominującego we wczesnym dzieciństwie poznania zmysłowego i umożliwia przeniesienie się w sferę myślenia symbolicznego. Takiemu naturalnemu dojrzewaniu towarzyszy zwykle szczególne poruszenie wyobraźni”5 . Pani profesor właśnie wyobraźni przypisuje wielkie znaczenie w rozwoju naszych pociech. Uważam, że rola baśni w życiu człowieka, szczególnie dziecka, jest nie do przecenienia. Dzięki jej magicznym treściom codzienny chaos zostaje uporządkowany, a mały odbiorca doświadcza integracji wewnętrznej. Baśniowe wątki pokazują dziecku, że wysiłek włożony w rozwiązanie problemów będzie wynagrodzony. Pokazują, że musi być wytrwałe w dążeniu do obranego celu, że musi doprowadzać podjęte działania do końca, podobnie jak czynią to jego ulubieni baśniowi bohaterowie – by mogło doświadczyć szczęśliwego zakończenia i cieszyć się z własnego sukcesu. Moja wieloletnia praktyka potwierdza, że przebywanie dziecka w „towarzystwie” baśni wpływa pozytywnie na rozwój mowy i wzbogaca zasób słownictwa. Wpływa również korzystnie na społeczno-moralny rozwój małego człowieka – jest szkołą wychowania moralnego. Uczy akceptowalnych zachowań społecznych, które warto utrwalać. Umożliwia poznanie świata własnych przeżyć i znalezienie swojego miejsca w rzeczywistości, która czasami jest nieprzyjazna. Z pewnością baśń intensywnie porusza najgłębsze pokłady psychiki dziecka. Uważam, że baśń odgrywa niebagatelną rolę w kształtowaniu tożsamości, mowy, wyobraźni, emocji czy też zwykłej ludzkiej wrażliwości. Autorką metody „baśniowych spotkań” jest profesor Joanna Głodkowska. Opracowała ją z myślą o pracy z dziećmi z niepełnosprawnością w stopniu lekkim, które muszą zmierzyć się z rozlicznymi problemami dnia codziennego i z trudnościami edukacyjnymi. Metoda ta doskonale sprawdza się również w pracy z dziećmi w tzw. normie. Joanna Głodkowska twierdzi, że prowadzenie zajęć metodą „baśniowych spotkań” nie jest przedłużeniem zajęć lekcyjnych lub zestawem ćwiczeń do wykonania. To dla dziecka raczej udział w przygodzie lub grze wyobraźni, które angażują emocjonalnie i poznawczo, a jednocześnie są bezpieczne psychicznie. Baśniowy bohater nie jest ani mądrzejszy, ani odważniejszy niż dziecko. To sprawia, że może ono pomagać takiemu bohaterowi i w efekcie zyskuje poczucie siły, wiarę

5 Głodkowska J., (2001), Zabawa i nauka w kręgu baśni. Metoda wspomagania wrażliwości edukacyjnej dziecka lekko upośledzonego umysłowo w wieku wczesnoszkolnym, Warszawa: Wydawnictwo APS im. M. Grzegorzewskiej, s. 27.