Κ.Α.Ν.
Ι
Κ.Α.Ο.Ν.
Κ έντρο Α ποτέφρωσης Ν εκρών / Κ έντρο Α ποτέφρωσης Ο στών Ν εκρών
Διπλωματική Εργασία , Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχ. Πανεπιστημίου Πατρών Πάτρα, Ιούλιος 2019 Παναγιώτης Πετρόπουλος Μάριος Μυλωνάς Επιβλέπουσα: Αγάπη Πρώιμου
3
4
Περίληψη Η παρούσα διπλωματική εργασία ασχολείται με το ζήτημα της καύσης των Νεκρών στην Ελλάδα. Με αφορμή το διαγωνισμό του δήμου Πατρών για την ανέγερση ενός Κέντρου Αποτέφρωσης Νεκρών/ Κέντρου Αποτέφρωσης Οστών Νεκρών (ΚΑΝ/ΚΑΟΝ), διερευνά το έθιμο της καύσης, βάση του καθιερωμένου τελετουργικού της ταφής. Η σύνθεση αντιλαμβάνεται το χώρο σαν ένα πλαίσιο όπου διαδραματίζεται μία σειρά από τελετές, ξεκινώντας από την συνάντηση των πενθούντων στο πάρκινγκ, τη στοά της υποδοχής, τις αίθουσες της επιθανάτιας τελετής, τον κήπο με τα τεφροφυλάκια, τον προθάλαμο του κλιβάνου, μέχρι και το αναψυκτήριο, όπου θα λάβει χώρα ο καφές της παρηγορίας, ή ο περίδειπνος. Οι χώροι που αφορούν στην τελετή συνυπάρχουν με το τεχνικό κτήριο, όπου στεγάζονται τα απαραίτητα για την αποτέφρωση μηχανήματα και οι χώροι εργασίας. Το κτήριο χωρίζεται, λοιπόν, σε δύο κομμάτια, τα οποία επικοινωνούν μέσω ενός στεγασμένου διαδρόμου. Κτήρια και διάδρομος περικλείουν τον λεγόμενο κήπο της ενθύμησης, την καρδιά του σχεδιασμού.
Abstract In 2018 the Patra’s City Hall organized an architectural competition requesting the design of a Cremation Center, what would be the first one to be constructed inGreece. On this occasion, the present thesis challenges the issue of cremation in Greece, trying to imagine a cremation ritual based on the existing burial ceremony. The working space is anticipated as a framework where a series of rituals will take place, starting from the meeting of the mourners in the parking area, the entrance tunnel, the ceremony halls, the columbarium garden, the furnace, and the refectory, where dinner will take place. The spaces that participate in the ceremony coexist with the technical building, where the machinery needed for the cremation is located, as well as the control rooms. The building is thus, split in two parts, that communicate through an elongated corridor. These structures enclose the core of the design, the memorial garden.
5
Ινδουιστική τελετή καύσης στο Γάγγη
6
Εισαγωγή Η καύση των νεκρών σαν πρακτική συναντάται σε διάφορα σημεία του κόσμου τόσο σήμερα, όσο και στο παρελθόν. Οι πρώτες εικόνες που έρχονται στο μυαλό για την καύση είναι πολύ πιθανό να προέρχονται από τον Ινδουιστικό κόσμο, όπου η αποτέφρωση αποτελεί θρησκευτικό καθήκον· ωστόσο, οι τελετές καύσης ποικίλουν, όπως και τα κοινωνικά και θρησκευτικά μηνύματα που αυτές μεταφέρουν. Από τη μία, συναντά κανείς υπαίθριες τελετές με ξύλα, όπου η οικογένεια του θανόντος συλλέγει τελετουργικά τα εναπομείναντα οστό από την πυρά.
Από την άλλη, στα κρεματόρια της Ευρώπης και των ΗΠΑ, η εικόνα διαφέρει σημαντικά, καθώς η τελετή συχνα σπουσιαζει πλήρως, και η αποτέφρωση μπορεί να αποτελεί μια εντελώς τεχνική διαδικασια. Συγκεκριμένα στην Ευρώπη η καύση εκλείπει, ως επίσημη πρακτική, στα χρόνια του χριστιανισµού και επανεμφανίζεται ως ζήτημα στην το 19ο αιώνα, στον απόηχο της γαλλικής επανάστασης, στα πλαίσια της εκκοσμίκευσης των κρατών. Σταδιακά γίνεται αποδεκτή, πρώτα από την προτεσταντική και στη συνέχεια
από την καθολική εκκλησία (1962), με ακόλουθη την κατασκευή κρεματαρίων και την ανσπτυξη διαφόρων τελετουργικών της καύσης. Στην Ελλαδα το ζήτημα προκύπτει επισήμως το 1946 με την ίδρυση της Εταιρίας προς διόδοσιν του συστήματος της καύσεως των νεκρών, στα πρότυπα αντίστοιχων συλλόγων που λειτουργούν σε χώρες της κεντρικής Ευρώπης. Καθώς η σποτέφρωση δεν έχει ακόµα εφαρμοστεί, η συζήτηση γύρω από το ζήτημα της εξακολουθεί, ενώ τα επιχειρήματα, υπέρ και κατά, αγγίζουν από ζητήματα ηθικής και θρησκειας μέχρι οικονο-
7
1, Αποτεφρωτήριο Père Lachaise, Παρίσι 1984 2. Κλίβανος αποτέφρωσης, Παρίσι τέλη 19ου αιώνα 3.Το κρεματόριο του Βόκιν, εις την Αγγλίαν 4. η αποτέφρωση ως τεχνική διαδικάσια, Καλιφόρνια
8
μικού και περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος θέματα. Προς το παρόν, τα γραφεια κηδειών στην Ελλάδα συνεργάζονται με το αποτεφρωτήριο της Σόφιας στη Βουλγαρία, όπου και πραγματοποιουνται όλες οι καύσεις. Από τη δεκαετία του 1940 έχουν γίνει πολυάριθμες προσπάθειες να κατασκευαστεί ένα αποτεφρωτήριο, οι οποίες ωστόσο εμποδίζονταν πόντα από την ορθόδοξη εκκλησία, παλαιότερα με νομικούς και σήµερα με πολιτικούς όρους (υποκινηση διαδηλωτών). Στις προ-
σπάθειες αυτές συγκαταλέγονται η ίδρυση διαφόρων συλλόγων, όπως η Ελληνική Κοινωνια της αποτέφρωσης και απόπειρες για νομοθετικές ρυθμίσεις, με αποκορύφωµα το νομοσχέδιο του 2010 (ΦΕΚ 7458 731 -05-2010), το οποίο προβλέπει τη λειτουργία ενός αποτεφρωτηρίου. ‘Στο παρελθόν έγιναν, ακόμα, πολλές αποτυχημένες προσπάθειες να κατασκευαστεί κάποιο κτήριο στην Ελλαδα, ενώ αυτήν την στιγμή κατασκευάζεται ένα ιδιωτικό απο-
τεφρωτήριο στη Ριτσώνα. Σε ό,τι αφορά δημοτικές προσπάθειες, οι πιο πρόσφατες είναι δηλώσεις των δημάρχων Αθήνας και Θεσσαλονίκης, Καμίνη και Μπουτάρη, για την πρόθεση τους να κατασκευάσουν ένα και, βέβαια, ο αρχιτεκτονικός διαγωνισμός που πραγματοποϊησε ο Δήμος Πατρέων το 2019. Ο τελευταίος αποτελεί και το θέμα της διπλωματικής εργασίας που Θα σας παρουσιάσουμε σήμερα.
9
1. “Μία φωτογραφία από την διαδικασίαν της καύσεως. Το φέρετρον εισαγόμενον αυτομάτως εις τον αποτεφρωτικόν κλίβανον.” 2. “Αποτεφρωτικοί κλίβανοι από τους χρησιμοποιούμενους εν Ολλανδία.” 3. “Από το συνελθόν εις Χάγην το θέρρος του 1955 συνέδριον των οπαδών της καύσεως των νεκρών. Εις το ανωτέρω συνέδριον, ο αντιπρόσωπος της Ελλάδος κ. Δημ. Θεοδωρίδης ωμίλησεν δια μακρών, εκθέσας μεταξύ των άλλων και τον τρόπο της καύσεως παρ’ αρχαίοις Έλλησιν. Εις την φωτογραφίαν ο κ. Θεοδωρίδης διακρίνεται σημειούμενος δια σταυρού.” 4. “Η ελληνική εταιρία δια την καύσιν των νεκρών, προέτεινε την ανέγερσιν κρεματορίου εις τον λόφον του Α΄ νεκροταφείου Αθηνών. Εις την φωτογραφίαν διακρίνεται το Α΄ νεκροταφείον, λειφθέν εκ της λεωφόρου Συγγρού και το προταθέν νεκροκαυστήριον κατά το πρότυπον του κρεματορίου του Μιλάνου.” 10
11
12
Θέμα Θεωρούμε πως το θέμα αντλεί τη σημασία του καθώς, ουσιαστικά, καταπιάνεται με το ζήτημα του θανάτου και της διαχείρισής αυτού από τους ζωντανούς. Το σημείο ακριβώς αυτό είναι κομβικό στις περισσότερες θρησκείες, κάθε μία έχει το δικό της τελετουργικό, η παράβαση του οποίου συνιστά ύβρη, βλασφημία, ή αμαρτία με τρομακτικές συνέπειες. Αν και τα παραδείγματα είναι πραγματικά πολλά, θα αναφέρουμε ένα μονάχα, από την αρχαιοελληνική γραμματεία, το οποίο υπογραμμίζει τη σημασία του τελετουργικού αυτού.
Στην Αντιγόνη (441 π.Χ.) του Σοφοκλή, η βουλή των θεών απαιτεί το σεβασμό της σωρού του νεκρού αδελφού της και την κατά τα έθιμα ταφή. Ολόκληρη η τραγωδία δομείται πάνω στο ζήτημα αυτό. Η Αντιγόνη θάβει εν τέλει τον Πολυνείκη ενάντια στη θέληση του Κρέοντα, η ύβρις όμως έχει συντελεστεί και η τραγωδία κλείνει με το θάνατο της ηρωίδας. Το εκάστοτε τελετουργικό έχει, βεβαίως, έρεισμα στην κοινωνία καθώς αφορά στην πραγματικότητα τους ζωντανούς, ίσως περισσότε-
ρο απ’ ότι τους νεκρούς. Ακόμα, το ίδιο το κτήριο, στο οποίο λαμβάνει χώρα το τελετουργικό του θανάτου, αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του. Το γεγονός αυτό υπογραμμίζεται από τη σημασία που κάθε πολιτισμός δίνει στους χώρους αυτούς, χώρους πάντοτε ιερούς. Έτσι, πολλά από τα μνημεία που συναντάμε σήμερα επιτελούσαν ακριβώς αυτή τη λειτουργία, παρέχοντας έναν τρόπο στους ζωντανούς να ελέγξουν το πολυδιάστατο φαινόμενο του θανάτου και τις προεκτάσεις του. 13
14
Το τελετουργικό του θανάτου Αντιλαμβανόμενοι, λοιπόν, το αποτεφρωτηριο σαν απόσπασμα μιας τελετής, η οποία ξεκιναει πριν και διαρκεί αρκετό έπειτα από τη στιγμή τόυ θανάτου, αναζητήσαμε την τελετή αυτή στον ελλαδικό χώρο. Όπως ηδη αναφέραμε, αν και στην αρχαιότητα η πρακτική της καύσης εφαρμόστηκε ευρέως, µε την έλευση του χριστιανισμού εκλείπει, πρακτικά μέχρι και σήμερα. Η ταφή -και μαλιστα η θρησκευτική ταφή- αποτελεί τη μοναδική επίσημα διαδικασία αποχαιρετισμού των νεκρών. Προσπαθήσαµε, λοιπόν, να φανταστούμε μία τελετή καύσης, ανατρέχοντας, στό τελετουργικό του θανατου, όπως αυτό συναντάται στην Ελλαδα τους τελευταιόυς αιώνες.
Το τελετουργικό του θανατου ξεκιναει παραδοσιακά με το ψυχομαχημα ή (1) χαροπόλεμα, τις τελευταίες δηλαδη ώρες αγωνίας πριν το θανατο. Μετά το Βανατο έρχεται το (2) ξενύκτισμα του νεκρού και το μοιρολόι. Το πρωί της δεύτερης ημέρας, το μοιρολόι φτάνει στα απακορύφωμά του και ξεκινάει η (3) νεκρική πομπή και η μεταφορά της σωρού στην εκκλησία για τη (4) νεκρώσιμη ακόλουΘία. Οι παραβρισκόμενοι αναχωρούν ξανά σε (5) πομπή μέχρι το μνημα, όπου λαμβάνει χώρα η (6) τελετή της ταφής. Το βράδυ ακολουθεί ο λεγόμενος (7) περίδειπνος, το δείπνο, δηλαδή, στην οικία του θανόντος με τους κοντινούς φίλους και συγγενείς. Τέλος, έχουμε τις (8) επιμνημόσυνες τελετές σε συγκεκριμένα
χρονικά διαστήματα μετά από την ταφή. Τέλος, κάποια χρόνια μετά, γίνεται η (9) εκταφή και η (10) αποθήκευση των οστών σε οστεοφυλακειο. Κατ΄ αναλογία, λοιπόν, φανταστήκαμε πως θα μπορουσε να διαρθρωθεί ένα τελετουργικό της καύσης, στη σύγχρονη εποχή και στο αστικό περιβάλλον.Επικεντρωθήκαμε, στα σταδια του τελετουργικού αυτού τα οποία φιλοξενούνται στο χώρο τόυ αποτεφρωτηρίου. Το κομμάτι που Θα σας παρουσιάσουμε περιλαμβάνει την νεκρώσιμη τελετή -κατ’ αντιστοιχία της νεκρώσιμης ακολουθίας, την πορεία προς τον αποτεφρωτηρα, την τελετή της καύσης και τον περίδειπνο, ή καφέ της παρηγοριάς. 15
16
Ανάλυση οικοπέδου Η περιοχή μελέτης βρίσκεται 16 χιλιόμετρα νότια του κέντρου της Πάτρας, δίπλα στον ποταµό Γλαύκο. Συγκεκριμένα, το αποτεφρωτήριο τοποθετείται στο χώρο του Βιοτεχνικού Πάρκου Πατρών (ΒΙΟΠΑ), όπου δύναται να κατασκευαστεί, αφού νομικά εντάσσεται στην κατηγορία της βιομηχανίας χαμηλής όχλησης. Η περιοχή αυτή συνορεύει με τις γειτονιές των Δεμένικων και της Λεύκας. Συνολικά, η πόλη της Πάτρας διαθέτει τρία νεκροταφεία διάσπαρτα στα όρια του αστικού ιστού, με κοντινότερο στο Αποτεφρωτήριο το Β’ δημοτικο κοιμητήριο. Η πρόσβαση στο συγκεκριμένο σημείο, είτε έρχεται κανείς από την Πάτρα, είτε από μέσω της περιμετρικής οδού γίνεται από τη βόρεια πλευρά του οικοπέδου, όπου παρατηρείται και η μεγαλύτερη κυκλοφορία χημάτων. Αντίθετα, η νότια πλευρά συνορεύει με ανεκμετάλλευτα προς το παρόν οικόπεδα, όπου η βλάστηση είναι έντονη και ο δρόμος χαμηλής κυκλοφορίας. Παρατη-
ρούμε, λοιπόν μεγαλύτερη ένταση και παρουσία της πόλης στο βόρινό μέτωπο του οικόπεδο, ενώ τα πράγματα ηρεμούν καθώς κατευθύνεται κανείς προς το νότο. Ένα δεύτερο στοιχείο που παρατηρεί κανείς είναι η υπάρχουσα χλωρίδα -κατά βάση ελιόδεντρα, στη φύτευση των οποίων μπορεί κανείς να εντοπίσει έναν μη κανονικό κανναβο. Θέλοντας να διατηρήσουμε όσο το δυνατόν άθικτο τον ελαιώνα, ξεκινάμε το σχεδιασμό με την χάραξη ενός ορίου ανάμεσα στα δέντρα, το οποίο αγκαλιάζει το οικόπεδο και το προφυλλάσει από την παρουσία της πόλης και τη φασαρία. Η είσοδος και η έξοδος του κοινού στον περίκλειστο αυτόν χώρο, τοποθετείται πάνω σε έναν λοξό άξονα, ο οποίος σταματά στο σημείο που λειτουργεί ως κέντρο του οικοπέδου. Η σωρός εισέρχεται από διαφορετικό σημείο, και οι δύο πορείες τείνουν να συναντηθούν στο κέντρο, όπου τοποθετείται ο σημαντικότερος χώρος, ο αποτεφρωτήρας ο ίδιος.
Το κτήριο χωρίζεται σε δύο κομμάτια, το λεγόμενο τελετουργικό στη βορινή πλευρά, όπου λαμβάνει χώρα η νεκρώσιμη τελετή, και το τεχνικό κτήριο, στο πλάι του αποτεφρωτήρα, όπου στεγάζεται το τεχνικό και μηχανολογικό κομμάτι της αποτέφρωσης. Τα δύο αυτά κτήρια προσαρτώνται πάνω σε έναν επιμήκη διάδρομο, ο οποίος εξυπηρετεί την μεταξύ τους επικοινωνία και λειτουργεί επίσης σαν το προαναφερθέν όριο που περικλείει την τελετή και τον λεγόμενο κήπο της ενθύμησης. Οι πορείες το κοινού και της σωρού παρεκτρέπονται από την πορεία τους προς τον αποτεφρωτήρα για να συναντηθούν στην αίθουσα της επιΘανάτιας τελετής και στη συνέχεια να βαδίσουν προς αυτόν σε πομπή διασχίζοντας τον κήπο. Τέλος, οι επισκέπτες επιστρέφουν μέσω του άξονα στο σημείο εξόδου όπου έχει τοποθετηθεί ο χώρος του αναψυκτηρίου. Θα σας περιγράψουμε, λοιπόν αναλυτικά τους χώρους που μετέχουν στην τελετή, με τη σειρά που θα τους συναντήσει ο επισκέπτης. 17
18
19
20
Χώρος Στάθµευσης Ο χώρος της στάθμευσης θεωρείται ιδιαίτερα σημαντικός. Εκεί γίνεται η πρώτη συνάντηση των πενθούντων, συγγενών και φίλων ταυ νεκρού, και αρχίζει, ουσιαστικα η τελετή. Κομματι της είναι αδιαμφισβήτητα η συνάντηση παλιών γνωστών, φίλων και ξεχασμένων συγγενών. Στο Βορρά, λοιπόν, και στη Δύση, η οδός Σαμικού και ο ανώνυµος δρόμος αντίστοιχα,
εισέρχονται στο οικόπεδο παραλαβάνοντας τις κυκλοφορίες των επισκεπτών και της σωρού. Το υπάρχον πεζοδρόμιο μετατρέπεται σε μία νησίδα όπου η πλακόστρωσή της οδηγεί προς την είσοδο του περίκλειστου κήπου, διασχίζοντας τον δρόμο χαμηλής κυκλοφορίας. Το κομμάτι του διαδρόμου κυκλοφορίας των πεζών
που διατρέχει τη βορεια όψη του αποτεφρωτηρίου είναι στεγασµένο. Στην πορεία τους προς την είσοδο, οι επισκέπτες συναντούν πλατώµατα με καθίσματα διαμορφωμένα διπλα στις υπαρχουσες ελιές, όπου χαιρετιούνται και λένε τα νέα τους. Κοντύτερα οτην είσοδο βρίσκονται οι θέσεις για ΑΜΕΑ, ενώ ολος ο χώρος του αποτεφρωτηρϊου είναι προσβάσιμος.
21
A A΄
ΣΤ
22
ΣΤ’
Υποδοχή Ο πρώτος χώρος του κτηρίου που συναντούν οι επισκέπτες είναι η στοά της εισόδου. Από εδώ γίνεται κύρια πρόσβαση του κοινού στον περίκλειστο κήπο. Μπαίνοντας στη στοά, στα δεξιά βρίσκεται ο χώρος υποδοχής, τα γραφεία των εργαζόμενων, καθώς και η γραμματεία παράδοσης της
τέφρας μετά την καύση. Πιο πίσω βρίσκεται ο χώρος αναμονής των συγγενών, κατά κάποιο τρόπο απομονωμένος, κατ’ αντιστοιχία του νεκροθαλάμου ενός κοιμητηρίου. Στο βάθος της στοάς οι επισκέπτες βλέπουν στο βάθος το κτήριο του αποτεφρωτήρα.
Η συνέχεια προς τις αίθουσες της επιθανάτιας τελετής μπορεί να γίνει εσωτερικά, μέσω του επιμήκους διαδρόμου, ωστόσο η υπαίθρια διαδρομή μέσα από τον κήπο, η οποία περνάει μπροστά από το λεγόµενο τελετουργικό κτήριο, είναι σαφώς υπερτονισμένη. 23
24
25
26
Χώροι Νεκρώσιµης Τελετής Ακολουθούν οι χώροι τις επιθανάτιας τελετής· υπάρχουν δύο στεγασμένες αίθουσες, χωρητικότητας 180 και 80 καθιστών ατόμων αντίστοιχα, και ένας υπαίθρια διαμορφωμένος χώρος, όπου η τελετή μπορεί να γίνει έξω. Η μεταφορά της σωρού από το τεχνικό κτήριο (όπου γίνονται οι απαραίτητες προετοιμασίες) γίνεται μέσω του στεγασμένου
διαδρόμου. Στη συνέχεια, καταφθάνουν οι πενθούντες -είτε εσωτερικά, είτε εξωτερικά του κτηρίου- για να ξεκινήσει η τελετή.
που δεν επικεντρώνονται στην τελετή και δεν επιβάλλουν τον ομιλητή, αλλά αφήνουν τον καθένα να χαθεί σε σκέψεις κοιτάζοντας έξω.
Στο κέντρο των τριών αυτών χώρων τοποθετείται συμβολικά μία μεγάλη βελανιδιά. Οι στεγασμένες αίθουσες έχουν άπλετη θέα προς τον κήπο μέσα από τις μεγάλες τζαμαρίες. Στόχος ήταν η διαμόρφωση χώρων
Αφού λάβει χώρα η τελετή, πενθούντες και σωρός θα αποχωρήσουν σε πομπή προς τον αποτεφρωτήρα, κατ’ αναλογία πάντα της πορείας προς τον τάφο που γίνεται σε ένα νεκροταφείο.
27
Γ’
A΄
A
ΣΤ’
ΣΤ
Γ
28
29
30
31
32
Πορεία προς τον Αποτεφρωτήρα Έτσι, ο κήπος της ενθύμησης λαμβάνει ακόμα μεγαλύτερη σημασία. Ξεκινώντας την πορεία αυτή, πριν χωθούν στους λαβύρινθους, οι επισκέπτες θα δουν στο δεξί τους χέρι μία λιμνούλα. Εδώ σκοπός ήταν η αναπαραγωγή της αίσθησης που νιώθει κανείς περιπλανόνενος σε ένα νεκροταφείο: όπως χάνεται δηλαδή κανείς και ξεχνιέται βαδίζοντας ανάµεσα στα μνήµατα.
Αντίστοιχα, λοιπόν, και στο αποτεφρωτήριο, ο επισκέπτης ακολουθεί μία πορεία ελικοειδή και με ανεβοκατεβάσματα καθώς το μονοπάτι σέβεται απολύτως το ανάγλυφο του εδάφους. Οι τέσσερις λαβύρινθοι που θα διασχίσει είναι τα τεφροφυλάκια ατάκτως ερριμμένα στον κήπο.
Περνώντας τον πρώτο λαβύρινθο οι επισκέπτες βλέπουν τον αποτεφρωτήρα στα δεξιά τους, ελαφρώς υπερυψωμένο.΄Ενας διάδρομος με γκρι πλακόστρωση -ο αρχικός άξονας του σχεδιασμούανηφορίζει προς τα εκεί, ωστόσο η πορτοκαλί πλακόστρωση που παρακολουθούμε ήδη από το χώρο στάθµευσης, σημαίνει τη συνέχεια της πορείας προς τα εμπρός, μέσα από τον κήπο. 33
34
35
36
37
38
39
40
Αποτεφρωτήρας
Προαύλιος Χώρος του Αποτεφωρτήρα Στο τέλος της πορτοκαλί πορείας βρίσκεται το κτήριο του αποτεφρωτήρα. Φτάνοντας, τελικά, στο προαύλιο μπροστά του, οι επισκέπτες συνειδητοποιούν πως έχουν ανέβει, περί το ενάμισι μέτρο υψηλότερα από το αρχικό σημείο της εισόδου. Βρίσκονται έξω από το θολωτό εσωτερικά κτήριο και από εδώ εμπορούν να ιβλέπουν ολόκληρο τον περίκλειστο κήπο, με τους λαβυρίνθους και τη βλάστησή του.
Ο χώρος στον οποίο θα μπουν αποτελεί, ουσιαστικά το πρόσωπο του τεχνικού κτηρίου, το μοναδικό κομμάτι του το οποίο θα γίνει αντιληπτό από τον επισκέπτη. Πίσω από το θόλο βρίσκονται όλοι οι τεχνικοί χώροι απαραίτητοι για τη λειτουργία του αποτεφρωτηρίου, δηλαδή, ο θάλαμος ψύξης και συντήρησης της σωρού, ο θάλαµος τελικού ελέγχου και προετοιμασίας της σωρού για την καύση, ο χώρος χειρισμού των κλιβάνων και το εργαστήριο επεξεργασίας της τέφρας. Στο υπόγειο τοποθετούνται τα βαριά μηχανήματα επεξεργασίας των αερίων της καύσης. Οι χώροι αυτοί βρίσκονται στην εξωτερική πλευρά του ορίου, απομονωμένοι από τον κήπο, τόσο για τη διευκόλυνση των εργασιών, όσο και τη μη ενόχληση των επισκεπτών. Κάτω από το θόλο λαμβάνει χώρα η τελετή της αποτέφρωσης, όπου το φέρετρο εισέρχεται στο στόμιο
του αποτεφρωτήρα, συμβολικά στραμμένο προς τη δύση. Ο χώρος είναι σκοτεινός, τσιμεντένιος και βαρύς. Τα μοναδικά στενά ανοίγματα είναι η πόρτα εισόδου, η σχισμή της εξόδου, το στόμιο του αποτεφρωτήρα και ένας φεγγίτης στην οροφή. Βγαίνοντας από το χώρο καύσης, οι επισκέπτες βρίσκονται στην κορυφή του γκρι διαδρόμου. Βλέποντας για τελευταία φορά τον κήπο από ψηλά, καταδύονται ξανά ανάμεσα στα τεφροφυλάκια κατευθυνόμενοι προς το αναψυκτήριο. Εδώ, λειτουργεί ξανά η σήμανση της πλακόστρωσης, καθώς ακολουθείται πια το γκρι μονοπάτι. Στο τέλος της πορείας τους συναντούν στο αριστερό τους χέρι τρεις κρήνες όπου πλένουν τα χέρια τους ρια τους πριν εισέλθουν στο τελευταίο κομμάτι της τελετής. 41
Δ΄
Ε΄
Ε
Β
Β΄
Δ
42
43
44
45
46
47
48
49
50
Αναψυκτήριο
Ο τελευταίος χώρος στην πορεία αυτή είναι το αναψυκτήριο. Είναι ο χώρος όπου θα συμβεί ο λεγόμενος περίδειπνος, ή ο καφές
της παρηγοριάς. Είναι ο χώρος όπου οι επισκέπτες Θα αφήσουν πίσω τους το βάρος της τελετής πυκνώνοντας τους μεταξύ τους δεσμούς. Ο σχεδιασμός του γίνεται ξανά µε επίκεντρο ένα μεγάλο δέντρο, αυτή τη φορά έναν πλάτανο. Η μουσική, θεωρείται καταλυτικός παράγοντας στη διαδικασία
αυτή της επιστροφής. Όπως στην Ήπειρο, το μοιρολόι αποτελεί την καρδιά του πανηγυριού, λειτουργώντας με τρόπο καθαρτήριο για τους παρευρισκόμενους, έτσι κι εδώ ο χώρος σχεδιάζεται επενδεδυμένος με μουσική. Η τελετή δύναται να καταλήξει σε ένα γλέντι.
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63