Από το Αποχετευτικό Σύστημα στο Ψυχαναλυτικό Ντιβάνι - Ερμηνείες της Υγείας στην Αρχιτεκτονική. 2018 by panagiotis_petropoulos

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ - ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ: 2018-2019

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Α Π Ο ΤΟ Α Π ΟΧ Ε Τ ΕΥ Τ ΙΚΟ ΣΥ ΣΤΗΜΑ Σ ΤΟ Ψ ΥΧ Α ΝΑ ΛΥ Τ ΙΚΟ ΝΤΙΒΑΝΙ Ερμηνείες της υγείας στην αρχιτεκτονική

Παναγιώτης Πετρόπουλος Επιβλέπουσα Καθηγήτρια: Αγάπη Πρωίμου

Πάτρα, Οκτώβριος 2018

Περ ί λ η ψ η

Αφορμή για την αναζήτηση αυτή αποτέλεσε η παρατήρηση πως η έννοια της υγείας επηρεάζει κάθε πτυχή της ζωής στη σύγχρονη πόλη και, συνεπώς, κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα, από την εργασία και την κατοίκηση, μέχρι τον ύπνο, την αναψυχή και την αναπαραγωγή, κρίνεται με βάση την επίδρασή της σε αυτήν. Αναρίθμητες επιλογές βασίζονται στη βελτίωσή της, ενώ τα διάφορα πρότυπα της υγείας συναντώνται σε διαφημίσεις, συζητήσεις και αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Η έννοια αυτή υπήρξε πάντα στο επίκεντρο της δημόσιας συζήτησης, ενώ το περιεχόμενο και η ερμηνεία της πυροδότησαν έριδες, τόσο στο πεδίο της ιατρικής επιστήμης, όσο και στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Αποτελεί ένα πολιτισμικό προϊόν και, ως εκ τούτου, το περιεχόμενό της εξαρτάται από κοινωνικούς και ιστορικούς παράγοντες. Οι αρχιτέκτονες και οι πολεοδόμοι, αναπόφευκτα, επικαλούνται τη διατήρηση και τη βελτίωση της υγείας ως ουσιαστικούς στόχους του σχεδιασμού. Ωστόσο, η σχέση της αυτή με το κτισμένο περιβάλλον, κα¬θώς και η συζήτηση για το νόημα της υγείας, τείνουν να αγνοούνται, ενώ υιοθετείται μία αφηρημένη έννοιά της, βασισμένη στην επιστήμη. Απόδει¬ξη αποτελεί η ελάχιστη βιβλιογραφία που αφορά τη σημασία της υγείας στην αρχιτεκτονική, πέρα από το στενό πεδίο του σχεδιασμού νοσοκομειακών και ιατρικών εγκαταστάσεων. Η παρούσα εργασία αποτελεί μία απόπειρα να σκιαγραφηθεί η σχέση της υγείας με την αρχιτεκτονική και η εξέλιξή της μέσα στην ιστορία, από τα μέσα του 19ου αιώνα, ως την Μεταπολεμική περίοδο, καθώς και ο τρόπος έκφρασής της στο περιβάλλον της πόλης. Μελετώνται τρία παραδείγματα, που θεωρούνται αντιπροσωπευτικά ισάριθμων τάσεων, λαμβάνοντας υπ’ όψιν –όσο είναι δυνατόν– τις κοινωνικές συνθήκες της κάθε εποχής, καθώς και τις εξελίξεις στο πεδίο της ιατρικής. Από το κίνημα της εξυγίανσης του 19ου αιώνα, στον Le Corbusier και τον Richard Neutra, η έννοια της υγείας διευρύνθηκε για να συμπεριλάβει περισσότερα ζητήματα που απασχόλησαν τον άνθρωπο σε διαφορετικές ιστορικές συνθήκες. Σε ό,τι αφορά το κτισμένο περιβάλλον, συνδέθηκε με τη βασική υγιεινή του σπιτιού και της πόλης, την ανάγκη για σωματική 6

άσκηση, την καθαρότητα των προθέσεων και της έκφρασης, μέχρι τη διατήρηση της ψυχικής υγείας και την αύξηση της λίμπιντο. Σήμερα, οι διαφορετικές αυτές ερμηνείες της υγείας που αναπτύχθηκαν τους τελευταίους δύο αιώνες, παρά τις όποιες αντιφάσεις τους, συνυπάρχουν. Δημιουργείται, έτσι, ένα ιδιαίτερα πολύπλοκο και πολυφωνικό περιβάλλον, όπου προσφέρονται κάθε είδους επιλογές για κάθε είδους προτιμήσεις.

A bs t r a c t

Health is a major issue, relevant in every aspect of today’s urban life. Every human activity, from leisure and sleep to work and dwelling, is being judged according to the effect it has on our health. Innumerable choices are based on its improvement, whether they concern daily issues of minor importance, or they constitute major changes in our lives. Health, however, is a cultural product of utmost importance, and as such, its content is defined by its social and historical context. It has always been in the center of public discourse, while its meaning has sparked debates in the field of medicine, as well as in social and political life. Inevitably, the notions of preservation and improvement of health are constantly invoked by architects and town planners, as essential goals in design. Yet, its relation to the built environment is generally ignored, whereas an abstract ‘scientific’ notion of health is adopted. The limited bibliography on the subject, beyond the narrow field of the design of medical facilities, serves as a proof of that. The work at hand attempts to outline the aforementioned relation and its evolution through history, from the mid-19th century to the early Postwar Period, as well as its expression in the city’s built environment. Three case studies, representative of the same number of historical tendencies are investigated, taking in consideration –as much as is possible– the social and historical context, as well as contemporary medical developments. From the sanitization movement of the 19th century, to Le Corbusier and Richard Neutra in the 60’s, the notion of health has expanded to include more issues that came to preoccupy people in different moments of history. In regard to the build environment, it has been linked to basic house and city hygiene, the need for physical exercise, the clarity of intentions and confidence of expression, the preservation of psychological well-being, and even the rise of the libidinal force. Today these different notions of health that have developed over the past two centuries manage to coexist, in spite of the contradictions between them. And so, a particularly diverse and pluralistic pallet is formulated, one aiming for a solution suitable for every possible worldview. 8

Περιεχόμενα Περίληψη - Abstract

Εισαγωγή 1. Το Κίνημα της Εξυγίανσης Εισαγωγή: Το βικτωριανό κίνημα για την υγεία I. Η προσέγγιση στη μεσαία τάξη II. Το Κίνημα της Εξυγίανσης III. Η μετάδοση της ασθένειας, διαφωνίες IV. Ιατροί Σπιτιών V. Έκκληση στις γυναίκες VI. Hygeia: A City of Health VII. Αναλογίες: σπίτι όπως σώμα, σώμα όπως σπίτι VIII. Εκθέσεις Υγείας – Το κίνημα της εξυγίανσης στο ζενίθ του, μαρασμός και παρακαταθήκες

2. Le Corbusier I. II. III.

Ο επαναπροσδιορισμός της άθλησης Άθληση και μοντερνισμός Παραδείγματα α. Μασσαλία IV. Υγεία-ηθική α. Η θέληση για τάξη β. Λόγος V. Το σώμα της Αρχιτεκτονικής VI. Μεταφορές του Σώματος VII. Το επιχείρημα του Le Corbusier Άφατος Χώρος

6 13 25 30 34 37 40 44 48 51 58 61

65 69 71 73 75 78 82 85 86 89 91 92

3. Richard Neutra

Εισαγωγή: Ο Neutra πριν τον πόλεμο I. Η μεταπολεμική συνθήκη α. Ανάγκη επαναπροσδιορισμού του μοντέρνου i. Οργανικός Ρεαλισμός ii. Οργανικός Ρεαλισμός και Le Corbusier β. Άνθιση της ψυχολογίας II. Η ψυχολογία του χώρου· Wilhelm Wundt και ενσυναίσθηση α. Ενσυναίσθηση β. Η Φυσιολογική Ψυχολογία του Wilhelm Wundt III. Η τεχνολογική ουτοπία και η φύση IV. Τεχνικές α. Η πυκνότητα της υφής β. Τα πόδια της αράχνης V. Freud: ενσυναίσθηση και μεταβίβαση α. Ενσυναίσθηση – Μεταβίβαση VI. Η μέθοδος α. Perkins House VII. Reich, ενέργεια και πνευματικότητα VIII. Cheuy House α. Το σπίτι ως οργονικό κουτί Συμπέρασμα

99 103 103 105 107 109 112 113 115 117 119 119 120 122 123 127 129 132 136 138 140

Σημειώσεις Ερμηνείες της υγείας I. Συνέχειες α. Άρρωστο κτήριο β. Active Design Guidelines γ. Η αρχιτεκτονική των θεραπευτικών ψευδαισθήσεων II. Ιατρική και αρχιτεκτονική III. Ιατρικοποίηση στην αρχιτεκτονική Κατακλείδα

143 146 149 149 150 154 156 157 159

Βιβλιογραφία

163

Εικονογραφία

169

Ε ισ αγωγ ή

“Medicine is a moral enterprise and therefore inevitably gives content to good and evil. In every society, medicine, like law and religion, defines what is normal, proper or desirable.”1 “‘Health’ is a term replete with value judgments, hierarchies and blind assumptions that speak as much about power and privilege as they do about well-being. Health is a desired state, but it is also a prescribed state and an ideological position.”2

H υγεία αποτελεί ένα ζήτημα που διαπερνά κάθε πτυχή της ζωής στην πόλη. Σε ένα μεγάλο κομμάτι του δυτικού κόσμου ανθρώπινες δραστηριότητες, από τον ύπνο, την εργασία και την αναψυχή, μέχρι την κατοίκηση και την αναπαραγωγή, διαπλέκονται με την υγεία μας και κρίνονται σε συνάρτηση με αυτήν. Διάφορα πρότυπα υγείας –είτε αυτά αφορούν την εμφάνιση, το σώμα και τις λειτουργίες του, είτε τον τρόπο ζωής– συναντώνται καθημερινά σε χιλιάδες διαφημίσεις και αναρτήσεις στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Όπως αναφέρουν οι Giovana Borasi και Mirko Zardini, «ζούμε σε μία κοινωνία εμμονική με την υγεία»3.

1 Illich, Ι. (1976) Limits to Medicine. Medical Nemesis: The Expropriation of Health. London: Marion Boyars, σ. 45. 2 Metzl M. J. and Kirkland A. (2010) Against Health: How Health Became the New Morality. New York and London: NYU Press, σσ. 1-2. 3 Borasi, G., Zardini, M. (2012) ‘Demedicalize Architecture’, στο Borasi G., Zardini M. (ed.). Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Müller Publishers, σ. 15.

Για παράδειγμα, τα τελευταία χρόνια στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής έχει αναπτυχθεί μία ολόκληρη ηθικολογική ιδεολογία, ο υγιεινισμός, σύμφωνα με τον οποίο τα πάντα αξιολογούνται ανάλογα με την επίδρασή τους στην υγεία. Στο πλαίσιο αυτό, «οι ανθρώπινες δραστηριότητες διαχωρίζονται σε εγκεκριμένες και μη-εγκεκριμένες, συνιστώμενες και απαγορευμένες, υπεύθυνες και ανεύθυνες» 4. Παρ’ όλα αυτά, οι απόψεις πάνω στο τι είναι εν τέλει υγιές διαφέρουν, ενώ η ίδια η υγεία σαν έννοια είναι ιδιαίτερα ασαφής. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας στο σύνταγμα του 19485 αναφέρει: «Η υγεία αποτελεί μία κατάσταση απόλυτης φυσικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας και όχι απλώς την απουσία ασθένειας ή νόσου.»6 Ενώ σε μία επαναδιατύπωση του 1984 ορίζει την υγεία: «… ως το βαθμό στον οποίο ένα άτομο ή ομάδα δύναται, από τη μία πλευρά, να πραγματοποιήσει τις φιλοδοξίες του και να ικανοποιήσει τις ανάγκες του· και, από την άλλη πλευρά, να προσαρμοστεί ή να αντεπεξέλθει στο περιβάλλον του. Έτσι, η υγεία γίνεται αντιληπτή ως ένα απόθεμα για την καθημερινή ζωή, όχι σκοπός του να ζεις· πρόκειται για μία θετική έννοια, που δίνει έμφαση στους κοινωνικούς και προσωπικούς πόρους, καθώς και στις φυσικές δυνατότητες.»7

4 Skrabanek, P. (1994) Death of Humane Medicine and the Rise of Coercive Healthism. London, UK: Social Affairs Unit, σ. 12. Η ανεύθυνη συμπεριφορά περιλαμβάνει δραστηριότητες που περιγράφονται από τους ηθικολόγους ως φαύλες», δηλαδή άμεσα βλαβερές για την υγεία, «όπως η χρήση [σ.σ. σκληρών] ναρκωτικών, αλλά μπορεί να επεκταθεί για να συμπεριλάβει την παραμέληση του τακτικού ιατρικού ελέγχου, την ανθυγιεινή διατροφή ή την αποχή από τα αθλήματα». 5 Η ιδρυτική διακήρυξη του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας, υπογράφηκε το 1948 από 63 κράτη, στην πρώτη συνεδρίαση του οργανισμού, στις 7 Απριλίου του 1948 στη Γένοβα της Ελβετίας. The Editors of Encyclopaedia Brittanica (2017) World Health Organization: UN public health agency. [online] Διαθέσιμο στο https://www.britannica.com/topic/World-HealthOrganization#accordion-article-history. (τελευταία πρόσβαση στις 17 Οκτωβρίου 2018). 6 World Health Organization (1948) Constitution of WHO: Principles. [online] Διαθέσιμο στο http://www.who.int/about/mission/en/ (τελευταία πρόσβαση στις 16 Οκτωβρίου 2018). “Health is a state of complete physical, mental, and social well-being and not merely the absence of disease or infirmity.” 7 World Health Organization Regional Office for Europe (1984) Health Promotion: A Discussion Document on the Concept and Principles. [online] Διαθέσιμο στο http://apps.who.int/iris/ bitstream/handle/10665/107835/E90607.pdf;jsessionid=8B82382286A34C9E06F17005BCCA287 1?sequence=1 (τελευταία πρόσβαση στις 16 Οκτωβρίου 2018).

1. LAND, Milano Allergy Free, 2011.

Καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της έννοιας της υγείας παίζει η επιστήμη της ιατρικής, καθώς η αρμοδιότητά της εκτείνεται ως εκεί που φτάνει και η έννοια της υγείας. Ο Tomas Szasz υποστηρίζει πως ό,τι έχει να κάνει με το ανθρώπινο σώμα είναι στη δικαιοδοσία της ιατρικής, ενώ «ό,τι κάνουμε, μας συμβαίνει, ή μας επηρεάζει εξαρτάται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο από τη χρήση του σώματός μας». Έτσι, «θα μπορούσαμε, θεωρητικά, να αντιμετωπίζουμε ό,τι συμβαίνει στους ανθρώπους ή κάνουν οι ίδιοι, μέσα στο πεδίο της ιατρικής.»8 Συνεπώς, για να γίνει κατανοητή η έννοια της υγείας, είναι απαραίτητο να ληφθεί υπ’ όψιν η παρούσα συνθήκη στο πεδίο της ιατρικής. Ωστόσο το βιοϊατρικό μοντέλο9, πάνω στο οποίο βασίζεται το κυρίαρχο ιατρικό σύστημα10 στη Δύση, αντιμετωπίζει σήμερα τη μεγαλύτερη κρίση στην ιστορία του11. Συνυπάρχει με άλλα συστήματα και μπολιάζεται διαρκώς από αυτά, ενώ, σταδιακά, αποδέχεται την αποτελεσματικότητά τους. Καθώς οι ασθενείς στρέφονται πέρα από τις επιστημονικές μεθόδους, εναλλακτικές θεραπείες γίνονται αποδεκτές από τους ιατρούς. Για παράδειγμα, στο Shetland της Σκωτίας, με την άδεια του Εθνικού Συστήματος Υγείας της Μεγάλης Βρετανίας (NHS)12, οι ιατροί είναι πλέον σε θέση να συνταγογραφούν στους ασθενείς τους ‘φύση’. Το πρόγραμμα παρέχει ένα

8 Szasz, T. (2007) The Medicalization of Everyday Life. Syracuse, New York: Syracuse Univeristy Press. σ. Xiii. 9 Το βιοϊατρικό μοντέλο αποτελεί τη βάση της δυστικής ιατρικής, ή αλλιώς βιοϊατρικής. Σύμφωνα με τη Sara Nettleton, «στηρίζεται σε πέντε παραδοχές: Πρώτον, ότι το πνεύμα και το σώμα μπορούν να αντιμετωπιστούν ως ξεχωριστές οντότητες, αρχή που είναι γνωστή ως ο ο δυϊσμός πνεύματος-σώματος της ιατρικής. Δεύτερον· ότι το σώμα μπορεί να επισκευαστεί, με τη έννοια που επισκευάζεται μία μηχανή […] οι γιατροί μπορούν να δράσουν ως μηχανικοί, ‘επισκευάζοντας’ την όποια δυσλειτουργία. Τρίτον, και ως συνέπεια των παραπάνω, τα οφέλη από τις τυχόν ιατρικής φύσης παρεμβάσεις υπερτιμώνται, πράγμα που οδηγεί στην παραδοχή, εκ μέρους της ιατρικής, της επιτακτικής αναγκαιότητας της τεχνολογίας. Τέταρτον, η βιοϊατρική είναι αναγωγική (reductionist), με την έννοια ότι εστιάζει την προσοχή στα βιολογικά αίτια των ασθενειών, παραβλέποντας κοινωνικούς ή ψυχολογικούς νοσογόνους παράγοντες. Τέλος, αυτός ο περιορισμός ενισχύθηκε από την υιοθέτηση της ‘θεωρίας των μικροοργανισμών’ κατά τον 19ο αιώνα». Βλ. Nettleton, S. (2002) Κοινωνιολογία της Υγείας και της Ασθένειας. Μετάφραση από τα Αγγλικά: Α. Βακάκη. Αθήνα: Τυπωθήτω – Γιώργος Δαρδάνος, σσ. 23-24. 10 Μία ιδιαίτερα σημαντική μελέτη πάνω στις έννοιες της μιαρότητας, της καθαρότητας και του ταμπού και στη σχέση τους με τη θρησκεία, τον τρόπο ζωής και την υγεία αποτελεί το έργο της Douglas, M. (2006) Καθαρότητα και Κλίνδυνος: Μία ανάλυση των Εννοιών της Μιαρότητας και του Ταμπού. Μετάφραση από τα Αγγλικά: Χατζούλη, Α. Αθήνα: Πολύτροπον. 11

Για περισσότερες πληροφορίες, βλ. Nettleton, S. Ό,π. σσ. 23-24.

12 Carrel, S. (ed.) (2018) ‘Scottish GPs to Begin Prescribing Rambling and Birdwatching’, στο The Guardian. [online] Διαθέσιμο στο https://www.theguardian.com/uk-news/2018/oct/05/ scottish-gps-nhs-begin-prescribing-rambling-birdwatching (τελευταία πρόσβαση στις 18 Οκτωβρίου 2018)

2. Thomas Leo Ogren, Pollen Calendar, Allergy-Free Gardening: The Revolutionary Guide to Healthy Landscaping.

ημερολόγιο με προτεινόμενες θεραπείες ανά εποχή, όπως: «δανειστείτε ένα σκύλο για έναν περίπατο», «μαζέψτε δύο διαφορετικά χόρτα και παρατηρήστε τα», ή «κολυμπήστε»13. Πέρα από αυτό, νευροεπιστήμονες14 έχουν στρέψει το ενδιαφέρον τους στη μελέτη σαμανικών τελετών και στον τρόπο που αυτές επιδρούν τόσο στον ίδιο τον σαμάνο, όσο και στον ασθενή, τελετές τις οποίες η ιατρική απαξιούσε μέχρι πρόσφατα ως μη επιστημονικές. Η συνθήκη, όπου σταθερές μετατοπίζονται και βεβαιότητες αποδεικνύονται απατηλές, έχει σαν αποτέλεσμα μία τεράστια ποικιλία ερμηνειών της υγείας και ένα ακόμα μεγαλύτερο εύρος διαθέσιμων θεραπευτικών μεθόδων. Κατ’ αρχάς, παρατηρείται μία διόγκωση της φαρμακευτικής βιομηχανίας, με κέρδη που αυξάνονται κάθε χρόνο. Ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι επισκέπτονται ψυχολόγους και ψυχοθεραπευτές, καταφεύγοντας στα ψυχοφάρμακα ή τη συμβουλευτική ψυχολογία. Οι διαθέσιμες μέθοδοι θεραπείας είναι τόσο ‘συμβατικές’ όσο και εναλλακτικές. Από τη μία, υπάρχει μία έκρηξη της φυσικής άσκησης στον πληθυσμό, ιδιαίτερα στους νέους. Μία εμμονή με τη φυσική κατάσταση, η οποία συνοδεύεται από όλη την απαραίτητη τεχνολογία. Συσκευές, όπως έξυπνα ρολόγια και έξυπνα τηλέφωνα, μετρούν την κάθε μας κίνηση, την απόσταση που περπατήθηκε, τις θερμίδες που κάηκαν, τις ώρες και την ποιότητα του ύπνου. Έξυπνες πόλεις συλλέγουν βιομετρικά στοιχεία του πληθυσμού, με σκοπό να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής του15. Συμπληρωματικά, οι μορφές της άσκησης που προσφέρονται ποικίλουν, από τη μέθοδο Pilates, μέχρι το χορό, τις πολεμικές τέχνες και τα αθλήματα. Από την άλλη, η έννοια της ευεξίας έχει συνδεθεί με εναλλακτικές προσεγγίσεις της υγείας. Η αγορά φυσικών και βιολογικών προϊόντων ανθεί, ενώ σε κάθε σούπερ-μάρκετ συναντά κανείς φαγητά χαμηλών λιπαρών, τροφές χωρίς γλουτένη και υπερτροφές. Μέθοδοι που αποσκοπούν στην ηρεμία και την ευεξία, όπως η ρεφλεξολογία, αλλά και τεχνικές

13 RPSB και NHS Shetland. (2018) Calendar of ideas. [online] Διαθέσιμο στο https:// www.healthyshetland.com/site/assets/files/1178/730-1309-17-18_nature_prescriptions_ calendar_4sep.pdf (τελευταία πρόσβαση στις 18 Οκτωβρίου 2018). 14 Μία συνεργασία επιστημόνων από το ινστιτούτο Athinoula A. Martinos του Γενικού Νοσοκομείου της Μασαχουσέτης στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, σε συνεργασία με επιστήμονες από το ινστιτούτο Max Planck στη Γερμανία. Για περισσότερες πληροφορίες βλ. https://www.nmr.mgh.harvard.edu/news/20150710/neuroscience-trance 15 Παραδείγματα που ανακοινώθηκε επίσημα η προσπάθεια μετατροπής της πόλης σε ‘έξυπνη πόλη’ αποτελούν η Masdar City στα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, η Ρίγα στη Λετονία, η Σιγκαπούρη, κ.α. Σε άλλες πόλεις υπάρχει πλήθος προγραμμάτων που θέτουν αντίστοιχους στόχους, ωστόσο η προσέγγιση είναι πιο αποσπασματική και δεν αποτελεί προτεραιότητα της δημοτικής αρχής, όπως για παράδειγμα το Amsterdam Smart City Initiative και το CityOS στη Βαρκελώνη.

3. Patrick Blanc, Mur Vegetal, Paris, France, 2010.

που συνδυάζουν την άσκηση και την πνευματικότητα, όπως η yoga –ενίοτε προερχόμενες μία φαντασιακή ‘Ανατολή’, ανώτερη πνευματικά από τη ‘Δύση’, έχοντας, ωστόσο, απεκδυθεί το φιλοσοφικό και θρησκευτικό τους πλαίσιο– προωθούνται σε δημοφιλή περιοδικά και ιστοσελίδες ως θεραπείες τόσο του σώματος, όσο και της ψυχής. Η υγεία αποτελεί κομβική έννοια για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική και πολεοδομία. Ένα αρχιτεκτονικό έργο, είτε πρόκειται για ιδιωτική ή συλλογική κατοικία, είτε για δημόσιο κτήριο, είτε για το σχεδιασμό ενός κομματιού της πόλης, είναι απαραίτητο να προωθεί την υγεία των χρηστών του. Από τους βασικούς κανόνες υγιεινής -κωδικοποιημένοι σε ISO και επιβεβλημένοι από αρχές όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση, μέχρι την προώθηση της φυσικής άσκησης και της ψυχική ηρεμίας των κατοίκων μιας πόλης, η υγεία αποτελεί το στόχο και το επιχείρημα των παρεμβάσεων στο κτισμένο περιβάλλον. Η βαρύτητα της έννοιας της υγείας είναι τόσο ισχυρή, που ορολογία που προέρχεται κατ’ ευθείαν από το ιατρικό επάγγελμα παρεισφρέει στον καθημερινό λόγο, συνήθως με τη μορφή μεταφορών. Για παράδειγμα, το Milano Allergy Free των LAND (Landscape Architecture Nature Development) προτείνει τη δημιουργία ενός κήπου χωρίς αλλεργιογόνα φυτά στην πόλη του Μιλάνο. Το εγχειρίδιο Pollen Calendar του Tomas Leo Ogren, παρέχει πληροφορίες για τη γύρη που παράγουν διάφορα είδη δέντρων που χρησιμοποιούνται στις πόλεις, ανά εποχή, με σκοπό τη σωστή επιλογή τους. Οι προτάσεις ποικίλουν σε κλίμακα και ύφος· κάποιες είναι περισσότερο επιστημονικές και κάποιες πιο ποιητικές. Από τη μία, έχουμε την πρόταση του Patrick Blanc για τη δημιουργία κατακόρυφων κήπων που ενισχύουν τη βιοποικιλότητα της πόλης και αναβαθμίζουν την ποιότητα του αέρα. Από την άλλη συναντάμε προσεγγίσεις όπως αυτή του Junya Ishigami για το Kanagawa Institute of Technology, όπου οι κολόνες του κτηρίου, τοποθετημένες άτακτα και όντας ανόμοιες μεταξύ τους, θυμίζουν την αίσθηση που αποπνέει ένα δάσος. Οι πυκνώσεις και αραιώσεις των δέντρων προκαλούν μία ηρεμία που ενισχύεται από την ποιητική της μεταφοράς. Τέλος, η προσέγγιση του Jaime Lerner, γνωστή ως αστικός βελονισμός, παρομοιάζει μία τακτική παρέμβασης στο δημόσιο χώρο και τα αποτελέσματά της με μία τεχνική που προέρχεται από την κινέζικη ιατρική. Η μέθοδος που περιγράφεται στο βιβλίο του Urban Acupuncture: Celebrating Pinpricks of Change that Enrich City Life, συνίσταται στην πεποίθηση πως οι μικρής κλίμακας παρεμβάσεις στον αστικό ιστό επιδρούν όχι μόνο στο σημείο εφαρμογής, αλλά και στη γύρω περιοχή. Έτσι, με μία σειρά από συντονισμένες τέτοιες παρεμβάσεις δύναται να βελτιώσει τη ζωή των

4-5. Junya Ishigami, Kaganawa Institute of Technology Workshop, Japan, 2008.

κατοίκων της πόλης συνολικά16. Ωστόσο, παρά την αδιαμφισβήτητη σημασία της υγείας για την αρχιτεκτονική, οι Giovana Borasi και Mirko Zardini υποστηρίζουν πως η δεύτερη προτιμάει, συνήθως, να βασίζεται σε μία αφηρημένη, επιστημονική έννοια της υγείας, απομακρυσμένη από το κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιό της που αντηχεί αμυδρά, ή και αγνοεί εντελώς, το λόγο (discourse) περί υγείας17. Γεννάται το ερώτημα πως μορφοποιήθηκε αυτή η σχέση της αρχιτεκτονικής με την έννοια της υγείας και πως εξελίχθηκε σε αυτό που είναι σήμερα. Η παρούσα εργασία αποτελεί μία εξερεύνηση της πορείας που οδήγησε στη σημερινή συνθήκη, από το 19ο, μέχρι τα μέσα του 20ου αιώνα. Μελετώνται οι ερμηνείες που πήρε η έννοια της υγείας, το πλαίσιο στο οποίο αυτές ευδοκίμησαν, καθώς ο τρόπος που εκφράστηκαν στην αρχιτεκτονική. Τα τρία παραδείγματα που αναλύονται θεωρούνται απλώς αντιπροσωπευτικά κάποιων τάσεων. Η σημασία της έννοιας της υγείας για το κτισμένο περιβάλλον, καθώς και οι ερμηνείες που πήρε, δεν εξαντλούνται σε αυτά, ενώ η ιστορική πορεία που παρουσιάζεται αποτελεί μία από τις πολλές αναγνώσεις που θα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν.

16 Lerner, J. (2014) Urban Acupuncture: Celebrating Pinpricks of Change that Enrich City Life. Μετάφραση από τα Πορτογαλικά: Mac Margolis, Muello, P., Daher, A. Washington: Island Press, σ. 1. 17 Borasi, G., Zardini, M. (2012) ‘Demedicalize Architecture’, στο Borasi G., Zardini M. (ed.). Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Müller Publishers, σ.16.

Το κίνημα της εξυγίανσης

“Disease and grim death stalk through our fine dwelling houses disease and grim death of our own making… When we are soundly asleep, cradled in fancied security, the impalpable enemy, malaria, arises from the outlets of the very utensils introduced for the preservation our health, the prolongation of our lives, fanning us into deeper slumbers, like the wings of the vampire.” -Leopold Brandeis, 1873-741

Το λεγόμενο κίνημα της εξυγίανσης (sanitization movement) αναπτύχθηκε στην Αγγλία από τα μέσα ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Ασχολήθηκε με το ζήτημα της υγείας σε σχέση με τον κτισμένο χώρο και επικεντρώθηκε στη μεσοαστική κατοικία. Εφαρμόζοντας τις αρχές της φυσιολογίας του ανθρώπινου σώματος στο χώρο, άλλαξε ριζικά την αντίληψη για τα κτήρια, προκαλώντας έντονες αντιπαραθέσεις μεταξύ ιατρών και αρχιτεκτόνων, αφού αμφισβήτησε το ρόλο των δεύτερων. Η ασθένεια ήταν παντού, ενώ τρόπο πρόληψης αποτελούσε η εφαρμογή των κανόνων της υγιεινής στα κτήρια, κάτι που οι αρχιτέκτονες, οι υδραυλικοί και οι κτίστες συστηματικά παραμελούσαν. Το κίνημα πραγματοποίησε μια αρκετά επιτυχημένη προσέγγιση της

1 Ο Leopold Brandeis, όπως αναφέρεται από τη Nancy Tomes στο: Tomes, N. (1990) ‘The Private Side of Public Health: Sanitary Science, Domestic Hygiene, and the Germ Theory, 1870– 1900’, στο Bulletin of the History of Medicine, vol. 64, no. 4, σ. 509.

μεσαίας τάξης, μέσα από βιβλία, εγχειρίδια και ομιλίες και η οποία αφορούσε σε μεγάλο βαθμό τις γυναίκες. Στόχος ήταν οι νοικοκυρές να αποκτήσουν τα εφόδια για να ελέγχουν την υγιεινή του σπιτιού τους. Έτσι, η δημόσια υγεία θα βελτιωνόταν σημαντικά. Οι αξιώσεις του κινήματος σταδιακά έφτασαν στο σημείο να ευαγγελίζονται το τέλος των λοιμωδών ασθενειών και τον περιορισμό της θνησιμότητας στο ελάχιστο, προτείνοντας ολόκληρες πόλεις και κοινωνικά μοντέλα βασισμένα στις αρχές τις υγιεινής. Το κίνημα πολύ σύντομα εξαφανίστηκε, όταν οι, αποδεδειγμένες πια, θεωρίες για την εξάπλωση των ασθενειών στα τέλη του 19ου αιώνα έστρεψαν το ενδιαφέρον πέρα από την καθαριότητα και την υγιεινή, στη μικροβιολογία και τη βακτηριολογία.

6. Λιθογραφία του 1883 που απεικονίζει τον κίνδυνο της χολέρας, ενώ η επιστήμη κοιμάται.

Εισαγωγή: Το βικτωριανό κίνημα για την υγεία Η παρέμβαση στον αστικό χώρο με όχημα την υγεία έχει ήδη ξεκινήσει από τις αρχές του 19ου αιώνα στην Αγγλία, με αφορμή τις επιδημίες χολέρας στο Λονδίνο (1832,1848). Κοινωνικοί κριτικοί όπως ο Ένγκελς2 και ο Chadwick3 είχαν πραγματοποίησαν εκτενείς έρευνες για την κατάσταση της κατοικίας της εργατικής τάξης και τις συνθήκες υγιεινής στις γειτονιές των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων. Η τάση αυτή οδήγησε σε μεγάλων διαστάσεων έργα στην πόλη του Λονδίνου και αλλού, όπως την κατασκευή του αποχετευτικού συστήματος από τον Joseph Bazalgette, και το κτίσιμο της κοίτης του Τάμεση σε συνδυασμό με την κατασκευή του υπόγειου σιδηροδρόμου. Ταυτόχρονα, αποτέλεσε όχημα για την κατεδάφιση των πιο ‘κακόφημων’ και οικονομικά ασθενέστερων γειτονιών της πόλης, όπως της ‘μικρής Ιρλανδίας’ στο Μάντσεστερ4, πρακτική που ο Ένγκελς θα κριτικάρει σφοδρά μερικά χρόνια αργότερα ως αναποτελεσματική, που λειτουργεί ως βιτρίνα της αστικής τάξης. Αφού η ρίζα του προβλήματος, η φτώχεια και η καταπίεση, έμενε ανέπαφη, η καταστολή των συμπτωμάτων του κατάφερνε μονάχα να το μεταφέρει στην κοντινότερη γειτονιά. «… η Μικρή Ιρλανδία δεν εξαφανίστηκε καθόλου, αλλά […] μετατοπίστηκε από τη νότια πλευρά της οδού Οξφόρδης στα βόρεια και εξακολουθεί να ακμάζει5. Η κριτική που έχει ασκηθεί στην πρακτική αυτή του κράτους του Ηνωμένου Βασιλείου, η οποία εφαρμόστηκε και αλλού, όπως στη Γερμανία,

Βλ. Ένγκελς, Φ. (1845) Η Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία.

3 Όπως αναφέρει η Jennifer Dillon, o Edwin Chadwick διατέλεσε πρόεδρος της επιτροπής για την εφαρμογή του νόμου για τους φτωχούς. Υπήρξε ένας από τους πιο αφοσιωμένους μαθητές του Jeremy Bentham και από τους πρωτεργάτες του κινήματος της εξυγίανσης. Dillon R. Jennifer. (2007) Modernity, Sanitation and the Public Bath: Berlin 1896‐1930, As Archetype. Διδακτορική διατριβή, Duke University Department of Art, Art History, and Visual Studies, σ. 35. 4 Παράδειγμα που ο Ένγκελς θεωρεί το χειρότερο σημείο του βιομηχανικού Μάντσεστερ και το χρησιμοποιεί επανειλημμένα στο έργο του Η Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία (1845), για να περιγράψει την απόλυτη εξαθλίωση. 5 Ένγκελς, Φρίντριχ. (2012). Για το Ζήτημα της Κατοικίας. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή, σ. 107.

7. Τομή εδάφους κατά την κατασκευή της κοίτης του Τάμεση, στην οποία φαίνονται επίσης ο υπόγειος σιδηρόδρομος και σωλήνες νερού, αερίου και αποχέτευσης.

τη Γαλλία και την Ισπανία, είναι πλούσια, όσο και ενδιαφέρουσα και δεν θα μπορούσε να αναλυθεί σε βάθος στην παρούσα εργασία. Το δεδομένο, ωστόσο, είναι πως οδήγησε στη δημιουργία ενός κινήματος, γνωστού ως το Βικτωριανό Κίνημα της Υγείας (Victorian health movement), το οποίο ξεκινώντας από την Αγγλία σταδιακά επεκτάθηκε σε ολόκληρο το δυτικό κόσμο. Το ενδιαφέρον του επικεντρώθηκε στη υγιεινή της πόλης και συγκεκριμένα στα κομμάτια που κατοικούσαν οι κατώτερες τάξεις, όπως ήταν αναμενόμενο στον απόηχο των καταστροφικών επιδημιών χολέρας που έπληξαν το Ηνωμένο Βασίλειο. Στην επιδημία του 1832, στην Αγγλία και την Ουαλία, τα θύματα ανέρχονται σε 20.000, ενώ σε αυτή του 18481849 οι νεκροί αριθμούν τους 50.0006. Η εμπειρία αυτών των γεγονότων έμεινε χαραγμένη στο συλλογικό υποσυνείδητο για χρόνια, ενώ αποτέλεσε σημείο αναφοράς για τους ιατρούς της εποχής. Οι τεχνικές που αναπτύχθηκαν χάρη σε αυτή τη συνθήκη αποδείχθηκαν ιδιαίτερα σημαντικές σε διάφορα επιστημονικά πεδία. Για παράδειγμα, στην Ιταλία η προσπάθεια εξάλειψης της ελονοσίας είχε ως αποτέλεσμα την ανάπτυξη της ιατρικής χαρτογραφίας, η οποία συνέβαλε καθοριστικά στην εξέλιξη της χαρτογραφίας συνολικά7· στη Βρετανία, ο John Snow κατάφερε να εντοπίσει τον τρόπο εξάπλωσης της χολέρας αναλύοντας στατιστικά τις περιοχές με τα περισσότερα κρούσματα σε σχέση με το δίκτυο ύδρευσης της πόλης του Λονδίνου, μέσα από τις βρύσες, τεχνική που σήμερα θεωρείται αυτονόητη.8 Στα τέλη του 19ου αιώνα, οι υποστηρικτές της τάσης αυτής, στράφηκαν προς τη μεσαία τάξη. Η Nancy Tomes τους διαχωρίζει από το προηγούμενο κίνημα για την υγεία και τους αποκαλεί ‘υγιεινολόγους της κατοικίας’9. Η εμπειρία και οι επιστημονικές αποδείξεις σχετικά με τα αίτια των ασθενει-

6 Johnson, S. (2006) The Ghost Map: The Story of London’s Most Terrifying Epidemic –and How it Changed Science, Cities and the Modern World. New York: Riverhead Books, σ. 30. 7

Bagnato, A. (2017). Mapping Malaria in Italy.

8 Η ανακάλυψη του τρόπου μετάδοσης της χολέρας από τον Dr. John Snow και τον ιερέα Henry Whitehead επηρέασε καταλυτικά τον τρόπο διεξαγωγής ιατρικών –και όχι μόνοερευνών, μετέπειτα. Η ιστορία, καθώς και οι συνέπειες της ανακάλυψης περιγράφονται αναλυτικά από τον Steven Johnson, βλ. υποσημείωση 6. 9 Tomes, Ν., Ό.π. σ. 510. “Domestic Sanitarians”. Από εδώ και στο εξής, ως υγιεινολόγοι αναφέρονται οι εκπρόσωποι του κινήματος της εξυγίανσης. Στην αγγλική βιβλιογραφία είναι γνωστοί κατά κύριο λόγο ως sanitarians. Το κίνημα περιλάμβανε κυρίως ιατρούς, υδραυλικούς, αρχιτέκτονες, μηχανικούς, συγγραφείς και κάποιες από τις πρώτες φωνές του φεμινιστικού κινήματος στηνΕυρώπη και την Αμερική.

8. Edwin Chadwick, Υγειονομικός χάρτης του Leeds, όπου καταγράφονται οι θάνατοι από μολυσματικές ασθένεις, κυρίως τη χολέρα. Καταγράφεται, επίσης, η σχέση μεταξύ ασθένειας και φτώχειας.

9. Το “μπλε” στάδιο της χολέρας.

ών που είχαν συσσωρεύσει τα προηγούμενα χρόνια –αν και ήταν ακόμα αίολες, είχαν διευρύνει το ζήτημα της υγιεινής στην κατοικία γενικότερα, ανεξαρτήτως τάξης.

I. Η προσέγγιση στη μεσαία τάξη Γύρω στο 1870, οι υγιεινολόγοι έστρεψαν την προσοχή τους στη μεσαία τάξη, αλλάζοντας ταυτόχρονα στρατηγική. Αντί για τα, κρατικής χρηματοδότησης, δημόσια έργα, τις κατεδαφίσεις τμημάτων της πόλης και τη συνακόλουθη μεταφορά πληθυσμών, γίνεται μια προσπάθεια να αναλάβει η ίδια η μεσαία τάξη τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής της. Η αποκαλούμενη «πεφωτισμένη αυτό-βελτίωση» (enlightened self improvement) αποτέλεσε καθοριστικό δόγμα της επιστήμης της υγιεινής αλλά και πέρα από αυτό, μια από τις κυρίαρχες αναδυόμενες ιδεολογίες της εποχής10. Η παραπάνω εξέλιξη αντικατοπτρίζει μια ακόμα βασική ιδεολογική στροφή της εποχής, σε σχέση με τις αντιλήψεις για την ασθένεια κα τη φτώχεια. Πριν από τη βικτωριανή εποχή οι άνθρωποι θεωρούσαν πως οι αιτίες για τις αρρώστιες και την ανέχεια ήταν η ανάρμοστη συμπεριφορά και ηθική παρακμή. Ωστόσο, αρκετοί στοχαστές και ιατροί της βικτωριανής εποχής υπέδειξαν πως οι αιτίες αυτές βρίσκονταν στο κτισμένο περιβάλλον. Όπως έχει επισημάνει ο ιστορικός James Walvin: «η αντίληψη πως η φτώχεια και η αρρώστια ήταν συνέπειες προσωπικής αποτυχίας, σήμαινε πως σχεδόν τίποτα δεν μπορούσε γίνει για αυτές. Ο εντοπισμός των αιτιών τους στο περιβάλλον (σε μεγάλο βαθμό, αν όχι ολοκληρωτικά) σήμαινε

10 Ό.π. Η Adams αναφέρει: «Πολλοί ιστορικοί έχουν εντοπίσει την τάση για αυτό-βελτίωση ως μια από τις σημαντικότερες κινητήριες δυνάμεις για τη μεσαία τάξη στα μέσα του 19ου αιώνα.» Βλ. Briggs, Α. (1972) ‘Samuel Smiles and the Gospel of Work’, στο Victorian People: A Reassessment of Persons and Themes 1851–67. Chicago: University of Chicago Press, σ. 116–139. Για την έννοια της αυτό-βοήθειας στην μεταρρύθμιση της υγείας βλ. Markell, M., R., 1977 ) ‘Nineteenth Century Health Reform and Women: A Program of Self-Help’, στο Medicine Without Doctors: Home Health Care in American History, eds. Risse, G., B., Numbers, L., R. και Walzer, L., J. New York: Science History Publications, σ. 73–93.

10. Ο κίνδυνος μετάδοσης της χολέρας μέσω του δικτύου ύδρευσης.

πως οι συνθήκες αυτές μπορούσαν να βελτιωθούν, μεταβάλλοντας αυτό το περιβάλλον»11. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αντίληψης αποτελεί το έργο του Benjamin Ward Richardson, Hygeia: A City of Health, όπου αναφέρει: «Πρέπει να μοιραστούμε τα δεδομένα με όσους δεν γνωρίζουν […] πως πολλές από αυτές τις συνθήκες [σ.σ. που προκαλούν τις ασθένειες] βρίσκονται υπό τον έλεγχό μας· πως ούτε η ψυχική ηρεμία, ούτε η ψυχική εξέλιξη μπορούν να λάβουν χώρα όταν η οργάνωση είναι ανθυγιεινή και ζωώδης· πως η φτώχεια είναι η σκιά της ασθένειας και ο πλούτος είναι η σκιά της υγείας. [...] Η μελέτη του παρελθόντος μας εξουσιοδοτεί να συμπεράνουμε πως ο πολιτισμός, χωρίς καμία ιδιαίτερη επιστημονική γνώση, μειώνει τις ασθένειες και περιορίζει τη θνησιμότητα· έτσι η ελπίδα πως θα καταφέρουμε ακόμα περισσότερα με τη συστηματική επιστημονική προσέγγιση δικαιώνεται πλήρως.»12 Ενδεικτική είναι και η φράση-σύμβολο του κινήματος της εξυγίανσης, εμπνευσμένη, επίσης, από τον Richardson, «Η υγεία του έθνους είναι ο πλούτος του έθνους»13. Η μεταστροφή αυτή στην επικρατούσα ιδεολογία, πως ο άνθρωπος είναι σε θέση να ελέγξει το περιβάλλον του και μέσω αυτού να επηρεάσει την υγεία του υπήρξε καθοριστική για τα επόμενα χρόνια. Στο κομμάτι της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομίας άνοιξε νέους ορίζοντες, επεκτείνοντας τις ευθύνες τους στην υγεία του πληθυσμού.

Walvin, J. (1987) Victorian Values. London: Cardinal, σ. 34.

Richardson B. W. (1896). Hygeia, A City of Health, σσ. 9,12.

13 Cassidy, J., H. (1962) ‘Hygeia, A Mid-Victorian Dream City of Health’, στο Journal of the History of Medicine, vol. 17, no. 2, σ. 221.

II. Το Κίνημα της Εξυγίανσης

Το κίνημα της εξυγίανσης (sanitation movement) αποτελεί συνέχεια του βικτωριανού κινήματος της υγείας (Victorian health movement), που περιγράφηκε παραπάνω. Όπως εξηγεί η Tomes14, στα πλαίσια του 19ου αιώνα, η προσπάθεια να κρατηθούν μακριά μολυσματικές ασθένειες με τη βοήθεια κάποιας πολύ προσεκτικής ‘αστικής αγωγής’ (domestic regimen) κάθε άλλο παρά καινούρια ήταν. Ωστόσο, η διαφορά με προηγούμενες περιπτώσεις είναι ο τρόπος που αυτό επιχειρήθηκε. Η μεσαία τάξη διέθετε ιδιοκτησία, ενώ η αγοραστική της δύναμη ήταν δεδομένη. Επομένως, αντί για επιβολή έχουμε μια προσπάθεια προσέγγισης της, ώστε να εφαρμόσει η ίδια τις νέες μεθόδους. Αντί για κατεδαφίσεις γειτονιών και τις συνακόλουθες μετακινήσεις πληθυσμών και τα μεγάλης κλίμακας δημόσια έργα, η προσέγγιση αυτή περιλαμβάνει ομιλίες, ενημερωτικά φυλλάδια και μπροσούρες, άρθρα σε δημοφιλή περιοδικά και εκθέσεις διεθνούς εμβέλειας. Οι εξελίξεις στον τομέα της ιατρικής έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της τάσης αυτής. Ωστόσο, ενώ ήταν το επάγγελμα της ιατρικής που έθεσε τις βάσεις για το κίνημα της εξυγίανσης, η σχέση μεταξύ των δύο υπήρξε αμφίδρομη. Καθώς το κίνημα της εξυγίανσης έθεσε την υγεία ως δημόσιο ζήτημα, η έννοια της ασθένειας διευρύνθηκε από την κλίμακα του ατόμου, σε αυτή του σπιτιού και ολόκληρης της κοινότητας. Ως υγιεινολόγοι, οι γιατροί άρχισαν να ενδιαφέρονται για το πώς ο χώρος μεταξύ των σωμάτων διατηρεί και διασπείρει τις ασθένειες. Το αντικείμενο της έρευνάς τους διευρύνθηκε από το ανθρώπινο σώμα για να συμπεριλάβει το δωμάτιο, το σπίτι, το δρόμο, τη γειτονιά, την πόλη. Η προσπάθεια γινόταν για να παρατηρηθεί, να καταγραφεί και να ελεγχθεί η εξάπλωση των αόρατων ασθενειών μέσα στους ορατούς χώρους, στο νερό, τον αέρα, τους δρόμους, τους ανθρώπους και τα πράγματα. Το κλίμα μέσα στο οποίο συνέβαιναν όλα αυτά ήταν κάθε άλλο παρά ήρεμο. Το παρακάτω απόσπασμα από ένα άρθρο του Leopold Brandeis

Tomes, N. Ό.π. σ. 510.

είναι αντιπροσωπευτικό της ατμόσφαιρας μέσα στην οποία η συζήτηση λάμβανε χώρα: «Αρρώστια και ζοφερός θάνατος περιδιαβαίνουν μέσα στις κομψότατες κατοικίες μας· αρρώστια και ζοφερός θάνατος δικής μας κατασκευής […] Όσο κοιμόμαστε ξέγνοιαστοι, αφημένοι σε μία απατηλή ασφάλεια, ο άυλος εχθρός, η ελονοσία, αναδύεται από τα ίδια τα σκεύη που χρησιμοποιούμε για τη διαφύλαξη της υγείας μας, για την παράταση της ζωής μας και μας παρασέρνει σε ένα βαθύτερο ύπνο, όπως τα φτερά του βρικόλακα.»15 Έχει σημασία να τονιστεί πως την εποχή εκείνη, ο τρόπος μετάδοσης των ασθενειών δεν ήταν ακόμα αντικείμενο διαμάχης ανάμεσα στους ειδικούς. Οι τεχνικές που εφάρμοζαν στις κατοικίες οι υγιεινολόγοι για να εμποδίσουν την εξάπλωσή τους σχετίζονταν με τη μία ή την άλλη θεωρία, οι οποίες όμως δεν είχαν αποδειχθεί. Για το λόγο αυτόν, ένα μεγάλο κομμάτι της επιστημονικής κοινότητας ήταν σκεπτικό προς τις πρακτικές που εφαρμόζονταν. Το σίγουρο είναι πως οι αντιλήψεις αυτές εξαπλώθηκαν πολύ γρήγορα και, εν τέλει κυριάρχησαν, τόσο ανάμεσα στους ιατρούς, όσο και ανάμεσα στο κοινό.

Brandeis, L. (1873) ‘Defective House Drainage’, στο Sanitarian, vol. 1, no. 1, σ. 447.

11. Περιοδικό Sanitarian το οποίο κυκλοφορούσε το διάστημα 1873-1904 στις Ηνωμένες Πολιτίες Αμερικής.

III. Απόψεις για την μετάδοση των ασθενειών

Μικροβιακή Θεωρία για την Εξήγηση των Ασθενειών: η θεωρία που υποστηρίζει πως «κάποιες ασθένειες προκαλούνται από την παρουσία και προώθηση μικροοργανισμών μέσα στο σύστημα, οι οποίοι δεν έχουν καμία δουλειά στην κανονική του οικονομία»16. Στην εποχή του κινήματος της εξυγίανσης υπήρχε ακόμα έντονη διαφωνία μεταξύ των ιατρών για τον τρόπο μετάδοσης των ασθενειών17. Όπως αναφέρει η Tomes18, η μικροβιακή θεωρία για την εξήγηση των ασθενειών άρχισε να γίνεται ευρέως γνωστή μόλις τη δεκαετία του 1880 και αυτό οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό σε παράγοντες εκτός της επιστημονικής κοινότητας. Συγκεκριμένα, αρκετοί ιατροί ήταν επιφυλακτικοί απέναντί σε ό, τι θεωρούσαν υπεραπλουστεύσεις της βακτηριολογίας και των πειραματικών μεθόδων. Παρ’ όλα αυτά, ενώ η συζήτηση μεταξύ των ειδικών μαινόταν, οι οδηγίες περί υγιεινής που κυκλοφορούσαν ανάμεσα στο κοινό, πολύ σύντομα διευρύνθηκαν για να συμπεριλάβουν τη θεωρία των μικροοργανισμών. Η δυσκολία που αντιμετώπιζαν οι επιστήμονες να δεχτούν τη θεωρία των μικροοργανισμών δεν συναντάται στους συγγραφείς δημοφιλών περιοδικών της εποχής, που δεν ήταν ιατροί και τους αναγνώστες τους,

16 Η σύνοψη της μικροβιακής θεωρίας γίνεται από τον Shaw Billings, τον πρώτο διευθυντή της Δημοτικής Βιβλιοθήκης της Νέας Υόρκης, χειρούργο και σχεδιαστή κτηρίων. Επέβλεψε την κατασκευή της ιατρικής βιβλιοθήκης του στρατού, που μετατράπηκε αργότερα στην Εθνική Ιατρική Βιβλιοθήκη των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Μεταφέρεται από την Nancy Tomes στο Tomes, N. Ό.π. σ. 528. 17 Η ύπαρξη μικροοργανισμών είχε ανακαλυφθεί μόλις το 1665 από τους Robert Hooke και Antoni Van Leeuwenhoek, ενώ το ότι οι μικροοργανισμοί μπορούν να προκαλέσουν ασθένειες αποδεικνύεται το 1874 από τον Robert Koch. Το βακτήριο Vibrio cholerae εντοπίστηκε από τον ίδιο το 1883 ως αιτία της χολέρας. Αν και είχε απομονωθεί ήδη από το 1854 από τον Filippo Pacini, η φύση του βακτηρίου ήταν άγνωστη, όπως και η έρευνα του Pacini. 18

Tomes, Ν. Ό.π. σσ. 528-530.

12-13. Σχέδια του Vignettes που απεικονίζουν τις ανθυγιεινές συνθήκες κατοίκησης με έμφαση στο συνοστισμό. Στο περιοδικό The Builder, Vol. 20, No. 1010, 14 Ιουνίου 1862, σ. 425.

που ήταν σε μεγάλο βαθμό γυναίκες19. Αυτές δεν αντιμετώπισαν καμία δυσκολία να συνδέσουν τη βρώμα, τη μόλυνση και τους μικροοργανισμούς, ως αιτίες των ασθενειών. Σκοτεινά και υγρά κελάρια, δυσώδη απορρίμματα, ακάθαρτος αέρας μπορούσαν εύκολα να παρουσιαστούν ως τόποι αναπαραγωγής των μικροοργανισμών. Η ικανότητα των μικροοργανισμών να παράγουν τοξίνες και δηλητήρια μπορούσε εύκολα να συνδεθεί με παλιότερες ιδέες για τη σήψη και την αποσύνθεση ως εστίες μόλυνσης. Αυτό που ενδιέφερε, στην προκειμένη, δεν ήταν η πραγματική αιτία της ασθένειας αλλά το γεγονός ότι ενίσχυε κάτι που θεωρείτο ήδη κοινή λογική και «αποδεδειγμένο», δηλαδή την πρόνοια για αερισμό, απολύμανση, διαχωρισμό των αρρώστων και, γενικότερα, καθαριότητας. Οι δύο κυρίαρχες θεωρίες μετάδοσης των ασθενειών20 ανάμεσα στους ιατρούς ήταν αυτή του μιάσματος και εκείνη της μετάδοσης (contagion). Από τη μία μεριά, η θεωρία του μιάσματος υποστήριζε πως η μόλυνση παραγόταν αυθόρμητα στα λύματα ή τη βρώμα και στη συνέχεια μεταφερόταν από τον επίσης βρώμικο, αέρα. Οι ακόλουθοι αυτής της άποψης πίστευαν πως τα κτήρια απορροφούν τα μιάσματα, είτε αυτά είχαν υγρή, είτε αέρια μορφή, και στη συνέχεια τα απελευθέρωναν δηλητηριάζοντας τους ενοίκους τους. Από την άλλη, οι οπαδοί της θεωρίας της μετάδοσης επέμεναν πως οι ασθένειες «φιλοξενούνται» σε οργανισμούς και μεταδίδονται με την άμεση επαφή. Όπως φαίνεται από εικόνες της εποχής οι υποστηρικτές της θεωρίας του μιάσματος επέμεναν στον αερισμό, απεικονίζοντας τους ασθενείς (ειδικά τους φυματικούς) κοντά σε παράθυρα. Οι υποστηρικτές της θεωρίας της επαφής έστρεφαν την προσοχή τους περισσότερο σε ζητήματα συνωστισμού. Αμφότερες οι προσεγγίσεις επιδείκνυαν μια εμμονή με την αποχέτευση, ενώ οι υποστηρικτές τους αντιμετώπιζαν τη βελτίωση του οικιακού περιβάλλοντος σαν ένα είδος προληπτικής ιατρικής.

19 Το κίνημα της εξυγίανσης απευθυνόταν σε μεγάλο βαθμό στις γυναίκες της μεσαίας τάξης. Βλ. Παρακάτω, Επίκληση στις γυναίκες. 20 Όπως αναφέρει η Adams: «ο ιατρικός ιστορικός Georrge Rosen έχει εντοπίσει μία Τρίτη κατηγορία, την ‘περιορισμένη μετάδοση’ [limited contagion], η οποία υποστήτριζε πως οι οργανισμοί χρειαζόντουσαν ειδικές ατμοσφαιρικές συνθήκες για τη μετάδοση, συνδυάζοντας τη θεωρία της με θέσεις που αντιτίθονταν σε αυτή.Βλ. Rosen, G. (1973) ‘Disease, Debility, and Death’, στο The Victorian City: Images and Realities, vol. 2, (eds.) H.J. Dyos and Michael Wolff. London: Routledge & Kegan Paul, σ, 635.»

Όταν οι υγιεινολόγοι άρχισαν να στρέφουν την προσοχή τους στους εσωτερικούς χώρους των σπιτιών, μετά το 1860, ο Louis Pasteur είχε ήδη πραγματοποιήσει πειράματα σε μικροοργανισμούς, θέτοντας τη θεωρία των μικροοργανισμών σε στερεή βάση, ωστόσο, η θεωρία του μιάσματος εξακολούθησε να έχει υποστηρικτές, τόσο ανάμεσα στους ιατρούς, όσο και στο κοινό.21

14. Μέθοδος εξέτασης σωληνώσεων, με τη φλόγα ενός κεριού ή το δάχτυλο, για τυχόν ρογμές και σπασίματα. Παρουσιάζεται στο βιβλίο του Thomas Pridgin Teale, Danger to Health: A Pictorial Guide to Domestic Sanitary Defects.

21 Adams, A. (1997) ‘Health and Hygiene’, στο Banham, J. (ed.). Encyclopedia of Interior Design. Chicago Fitzroy Dearborn Publishers, Incorporated, σσ. 548-550.

IV. Ιατροί Σπιτιών Εφαρμόζοντας τις αρχές της φυσιολογίας στον αστικό χώρο, οι γιατροί ανακάλυπταν ένα καινούριο πεδίο εξειδίκευσης στα πλαίσια της αρχιτεκτονικής. Αρκετοί από αυτούς έγιναν «γιατροί σπιτιών» (building doctors), όπως τους αποκαλεί η Adams22. Έργο τους ήταν η διάγνωση και η θεραπεία των κτηρίων στη θέση του παραδοσιακού ασθενή. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν οι George Vivian Poore στην Αγγλία και ο “Dr. Frank” στις Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίοι υπήρξαν ενεργοί αρχιτεκτονικοί σύμβουλοι, συνταγογραφώντας υλικά κατασκευής, καθώς και τον σωστό προσανατολισμό των κτηρίων. Πολλοί έφτασαν στο σημείο να σχεδιάζουν δικά τους κτήρια, όπως ο John Drysdale, ή ακόμα και ολόκληρες πόλεις, όπως ο Benjamin Ward Richardson23, σύμφωνα με την «επιστημονική μέθοδο» ασκώντας σκληρή κριτική στην ανεπάρκεια των αρχιτεκτόνων. Η φαινομενική ειδίκευσή τους στην διαχείριση της λεπτής σχέσης μεταξύ της υγείας και του περιβάλλοντος, παρουσιασμένη ως μια πιο επιστημονική προσέγγιση της αρχιτεκτονικής, συνάντησε μεγάλη αποδοχή από τη μεσαία τάξη, που αναζητούσε καινούριες λύσεις σε φαινομενικά άλυτα προβλήματα υγείας. Οι ιατροί επιχείρησαν να εισέλθουν στο πεδίο της κατασκευής καταδεικνύοντας τα λάθη και την ανεπάρκεια των μηχανικών και των υδραυλικών. Στόχος τους ήταν να προσφέρουν στην αρχιτεκτονική την επιστημονική βάση που θεωρούσαν πως της έλλειπε. Όπως η σύγχρονη ιατρική συστηματοποίησε το ανθρώπινο σώμα, στόχος ήταν η συστηματοποίηση της κατοικίας24. Εστίαζαν κυρίως στο αποχετευτικό σύστημα, τον αερισμό και το φωτισμό των σπιτιών και πρότειναν στους ιδιοκτήτες, μέσα από άρθρα και εγχειρίδια, μεθόδους για να ελέγχουν μόνοι τους την υγιεινή του σπιτιού τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το βιβλίο του Thomas Pridgin Teale, Dangers to Health: A Pictorial Guide to

Adams, Α. (1991) Corpus Sanum in Domo Sano.

Βλ. παρακάτω, Hygeia: A City of Health.

Adams, Α. Ό.π.

15. Κατοικία που σχεδίασε ο Dr. John Drysdale το 1872 με βάση τις αρχές του κινήματος της εξυγίανσης.

Domestic Sanitary Defects (1878). Ο Teale υπήρξε από τους πιο δραστήριους ‘ιατρούς σπιτιών’. Αφού έλεγξε το δικό του σπίτι, διεύρυνε το πεδίο δράσης και τις αρμοδιότητές του, ως ‘συμβατικού‘ ιατρού, εξετάζοντας εκτός από τους ασθενείς του και τις κατοικίες τους. Στο βιβλίο του υποστηρίζει την πεποίθηση πως τουλάχιστον το ένα τρίτο των ασθενειών οφείλεται σε ελαττωματικές αποχετεύσεις και, κατά συνέπεια μπορεί να αποφευχθεί ακολουθώντας μια σειρά απλών κανόνων υγιεινής. Όπως είναι αναμενόμενο, στο βιβλίο του επικεντρώνεται σε θέματα αποχέτευσης και δευτερευόντως αναφέρεται στον αερισμό και το φωτισμό. Εκφράζει μια αισιοδοξία αναφέροντας πως «όταν έχουμε ανακαλύψει τι είναι λάθος, βρισκόμαστε ήδη στα μισά της διαδρομής για το σωστό», ενώ εντοπίζει το πρόβλημα στην άγνοια, «πιθανότατα καμία εργασία στο βασίλειο δεν είναι τόσο κακώς καμωμένη όσο η δουλειά στις κατοικίες, στις υδρορροές και τους σωλήνες που δεν φαίνονται. Πιθανότατα καμία εργασία δεν είναι τόσο καλώς καμωμένη όσο οι ατμομηχανές για τα τραίνα μας, ή οι μηχανές που στέλνουμε σε κάθε γωνιά της γης… Η διαφορά είναι η εξής: Η ανάγκη στη μια περίπτωση επιβάλει την ποιοτική δουλειά, ενώ η αδιαφορία και η άγνοια στην άλλη περίπτωση επιτρέπουν στην κακής ποιότητας εργασία να περάσει χωρίς πρόβλημα.»25

25 Teale, P., T. (1878) Dangers to Health: A Pictorial Guide to Domestic Sanitary Defects. London: J. & A. Churchill, σ. 8.

16. Από το βιβλίο του Thomas Pridgin Teale, Dangers to Health: A Pictorial Guide to Domestic Sanitary Defects. Η επεξήγηση του αποχετευτικού συστήματος με βάση τις αρχές του κινήματος της εξυγίανσης.

V. Έκκληση στις γυναίκες Στην εικοσαετία μεταξύ του 1880 και του 1900, παρατηρήθηκε μια άνθηση της λογοτεχνίας, τόσο των άρθρων που φιλοξενούνταν σε δημοφιλή περιοδικά, όσο και ολόκληρων βιβλίων, που είχε ως στόχο να εξηγήσει τους κανόνες της υγιεινής στις γυναίκες. Οι γυναίκες θεωρήθηκαν καταλληλότερες για να επωμιστούν το έργο αυτό, καθώς ήταν εκείνες που γνώριζαν καλύτερα το σπίτι, αφού οι κοινωνικές νόρμες τις υποχρέωναν να περνούν εκεί το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου τους. Ο Richardson (βλ. παρακάτω) αναφέρει πως «οι γυναίκες είναι εξοικειωμένες με κάθε γωνία της κατοικίας, από το υπόγειο ως τη σκεπή. Οι ιατροί εναποθέτουν τις ελπίδες τους στη γνώση τη σοφία και τις ικανότητές τους»26. Αντιθέτως, οι άνδρες που εργάζονται, πηγαινοέρχονται και τα ενδιαφέροντά τους σπανίως αφορούν την οικία. Γυναικεία περιοδικά ενημέρωναν για διάφορες τεχνικές ελέγχου της επικινδυνότητας του σπιτιού και διατήρησης ενός υγιούς νοικοκυριού, σύμφωνα πάντα με τις ιατρικές μεθόδους της εποχής. Η αποχέτευση, για παράδειγμα, μπορούσε να ελεγχθεί ρίχνοντας μερικές σταγόνες από αρωματικό λάδι δυόσμου ή μέντας στον κεντρικό σωλήνα στο εξωτερικό του κτηρίου. Αν η μυρωδιά μπορούσε να ανιχνευθεί μέσα, τότε το κτήριο ήταν ανθυγιεινό. Αντίστοιχα μπορούσε να ελεγχθεί ο αερισμός, ο φωτισμός, η υγρασία και καθαρισμός του νερού. Ένας τρόπος ελέγχου της ποιότητας του αέρα ήταν η τοποθέτηση ενός κεριού κοντά στην κλειδαρότρυπα μιας εσωτερικής πόρτας του σπιτιού. Αν η φλόγα τρεμόπαιζε, αυτό αποτελούσε ένδειξη πως ο αέρας προερχόταν από την αποχέτευση και αρκετοί ιατροί το θεωρούσαν αυτό αιτία της διφθερίτιδας, του τυφοειδή πυρετού, καθώς και ενός μυστηριώδους πυρετού γνωστού ως «sewer-air fever» 27, αίτιο του οποίου θεωρούταν ο αέρας που προέρχεται από την αποχέτευση. Στην Αγγλία, οι γυναίκες της μεσαίας τάξης ανέλαβαν, επίσης, να

Adams, A. ό.π. Ο Richardson όπως αναφέρεται από την Adams.

Ό.π.

17. Plunkett, M. H. (1885), Women, Plumbers and Doctors or, Household Sanitation. New York: Appleton.

επιμορφώσουν τις γυναίκες της εργατικής τάξης, παραδίδοντας ομιλίες και όντας σύμβουλοι σε θέματα υγιεινής, μέσω της υγειονομικής ένωσης γυναικών (Ladies’ Sanitary Association). Στη Νέα Υόρκη, μία από τις συγγραφείς πάνω στην υγιεινή, η Mrs. Harriette Punket, υποστήριζε πως αν οι γυναίκες και οι υδραυλικοί έφερναν εις πέρας τα καθήκοντά τους, δεν θα υπήρχε ανάγκη για ιατρούς. Η σχέση του κινήματος της εξυγίανσης με το φεμινιστικό κίνημα της εποχής είναι δεδομένη και η ενασχόληση των γυναικών με τα υδραυλικά του σπιτιού αντιμετωπίστηκε ως τρόπος χειραφέτησης. Η Mrs. Harriette Plunket παρακινούσε τις γυναίκες να ξεπεράσουν τον πατροπαράδοτο ρόλο τους που υποδείκνυε πως δεν μπορούν να κατανοήσουν τις «πολύπλοκες σωληνώσεις», υποστηρίζοντας πως «δεν υπάρχει τίποτα στην υγιεινή που [σ.σ. η γυναίκα] να μην μπορεί να καταλάβει»28. Η ενασχόληση των γυναικών με την υγιεινή αποτελεί επιταγή των καιρών τόσο για «αναδυθούν πάνω από τα περπατημένα μονοπάτια της μαγειρικής και του πλεξίματος και να αποκτήσουν ένα σκοπό», όσο και γιατί, σύμφωνα με την Plunkett, σε άλλη περίπτωση θα θρηνήσουν νεκρούς. Δεν είναι λίγες οι φορές που οι γυναίκες αργούν να το συνειδητοποιήσουν αυτό και η ενασχόληση με την κατάσταση του σπιτιού αρχίζει μονάχα όταν «στέκονται δίπλα στη σωρό» κάποιου αδικοχαμένου από μια αποτρέψιμη ασθένεια αγαπημένου προσώπου29.

28 Plunkett, M., H. (1885) Women, Plumbers, and Doctors or, Household Sanitation. New York: Appleton, σ. 10. 29 Ό.π. σ. 10. Το ζήτημα αυτό, εκτενέστατο και με ποικίλες προεκτάσεις, δυστυχώς δεν θα μπορεί να αναλυθεί σε αυτήν την εργασία, περιγράφεται, ωστόσο, εκτενώς στο βιβλίο της Annmarie Adams, Adams, A. (1996) Architecture in the Family Way: Doctors, Houses, and Women, 1870-1900. Québec: McGill-Queen’s University Press.

Ένα παράδειγμα που συνοψίζει αρκετά από τα συμπεράσματα των υγιεινολόγων, είναι η πρόταση που κατέθεσε το 1885 ο Richardson για την κατασκευή μιας ολόκληρης πόλης στη βάση των αρχών της υγιεινής. Δυστυχώς, η πρόταση αυτή δεν συνοδεύτηκε από σχέδια και ο ίδιος κάνει επίκληση στη φαντασία των ακροατών, καθώς ακολουθούν την αφήγησή του.

VI. Hygeia: η πόλη της υγείας O Benjamin Ward Richardson υπήρξε ιατρός, αναισθησιολόγος, φυσιολόγος, ιστορικός της ιατρικής υγιεινολόγος και διακεκριμένος υγιεινολόγος. Το 1875 παρουσίασε στην ετήσια συνάντηση του Τμήματος της Υγείας της Ένωσης των Κοινωνικών Επιστημών, στο οποίο προέδρευε, την ομιλία του με τα τίτλο Hygeia: A City of Health, αφιερωμένη στον μέντορά του, Edwin Chadwick. Η πόλη αυτή συμπυκνώνει μια σειρά από πεποιθήσεις της εποχής, για κάθε πτυχή της ζωής, εκφρασμένες με όχημα την υγιεινή. Ωστόσο ξεπερνούν κατά πολύ τα όρια της υγιεινής και της πολεοδομίας, παρουσιάζοντας ένα μοντέλο οργάνωσης της κοινωνίας. Ο Richardson εκφράζει την πίστη του στον πολιτισμό, ως φυσικό ανάχωμα στην ασθένεια και την πεποίθηση πως με την βοήθεια της επιστήμης η πρόοδος θα είναι ακόμα ταχύτερη30 και, πριν προχωρήσει στην περιγραφή της Πόλης της Υγείας, εξηγεί την αναγκαιότητα μιας τέτοιας πόλης: «η επιστήμη που θα εξαφανίσει οποιαδήποτε ασθένεια, χρειάζεται ακόμα να αναπτυχθεί· […] όσο οι βάσεις της ασθένειας παραμένουν, ανέγγιχτες από τον πολιτισμό, τόσο ο κίνδυνος της ασθένειας είναι πάντοτε παρών, εκτός αν προνοήσουμε για την αποτροπή του· […] η εξέλιξη της ασθένειας μπορεί να αποδειχθεί θανατηφόρα και πως μπορεί να καταστεί ενεργή οποιαδήποτε στιγμή εξ’ αιτίας της άγνοιας»31.

Βλ. κεφ. 1.Ι. Η Προσέγγιση στη Μεσαία Τάξη.

Richardson B., W. (1896). Hygeia, A City of Health.

Ο διακηρυγμένος στόχος της Υγείας είναι η μείωση της θνησιμότητας του πληθυσμού, όσο το δυνατόν περισσότερο. Η πόλη, αν και θα κατασκευαστεί εκ νέου, έχει συλληφθεί με τρόπο που να μπορεί να αποτελέσει πρότυπο για τις υπάρχουσες. Ο Richardson ασχολείται με μια πληθώρα ζητημάτων, προτείνοντας έναν εξορθολογισμό της πολεοδομίας, της αρχιτεκτονικής των κτηρίων, αλλά και του τρόπου ζωής στην πόλη, βασισμένο στις αρχές της υγείας. Η πόλη θα φιλοξενεί 100.000 κατοίκους σε 20.000 κατοικίες. Θα εκτείνεται σε μια περιοχή 4000 στρεμμάτων, με μέσο όρο 25 άτομα ανά στρέμμα. Το μέγεθος και η πυκνότητα έχουν επιλεγεί έτσι ώστε οι λύσεις που προτείνονται να είναι άμεσα εφαρμόσιμες σε μια σύγχρονη μητρόπολη. Το ύψος των κτηρίων δεν θα ξεπερνά τα 20 μέτρα στις εμπορικές συνοικίες, επιτρέποντας τον επαρκή φυσικό φωτισμό κάθε δρόμου, ενώ οι ‘ακάλυπτοι χώροι’ θα είναι κήποι. Έτσι, το φτωχότερο παιδί θα έχει, «αντί για τον υπόνομο», έναν κήπο για να παίζει και αντί για το ανθυγιεινό θέαμα και τη βρώμα των σκουπιδιών, τη μυρωδιά των λουλουδιών». Τα κτήρια θα είναι κατασκευασμένα πάνω σε βάση από τούβλα, αποφεύγοντας τις επιπλοκές του μαλακού εδάφους και την ενδεχόμενη υγρασία. Οι δρόμοι θα είναι ασφαλτοστρωμένοι και θα διαθέτουν ρήση· θα διατηρούνται πάντοτε στεγνοί και το καθάρισμά τους «δεν θα είναι δυσκολότερο απ’ ότι στο Παρίσι» 32 του βαρόνου Haussmann. Κάτω από το έδαφος θα υπάρχουν το υδρευτικό και το αποχετευτικό σύστημα, το οποίο θα αντικαταστήσει τους επικίνδυνους για την υγεία βόθρους και θα καταλήγει αρκετά χιλιόμετρα μακριά από την πόλη. Ούτε ένα δωμάτιο δεν θα υπάρχει κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Ο υπόγειος σιδηρόδρομος θα αντικαταστήσει κάθε υπέργειο μέσο μαζικής μεταφοράς, όπως το τραμ. Σε ό,τι αφορά την κατοικία, οι τοίχοι θα είναι κατασκευασμένοι από τούβλα, τοποθετημένα με τρόπο ώστε αέρας θα διατρέχει τον τοίχο, παρέχοντας τη δυνατότητα ανανέωσης σε περίπτωση μόλυνσης. Οι τοίχοι θα έχουν χρώμα γκρι –καθώς είναι το πιο ευχάριστο για την αίσθηση της όρασης- σαν κανόνας, ωστόσο, «υπάρχουν διάφορα γούστα και η τέχνη υπηρετεί το γούστο· έτσι, στα σπίτια των πλουσίων, πολύ σύντομα, σχέδια

Ό.π. σ. 21.

18. Αφιέρωση του Richardson στον μέντορά του, Edwin Chadwick.

πομπηιανής κομψότητας θα κάνουν την εμφάνισή τους»33. Οι καμινάδες κάθε οικοδομικού τετραγώνου θα συνδέονται μεταξύ τους, και ο καπνός πριν απελευθερωθεί στην ατμόσφαιρα θα περνάει από έναν ‘κλίβανο εξουδετέρωσης του διοξειδίου του άνθρακα‘. Οι κουζίνες θα βρίσκονται στο πάνω πάτωμα για να μην διαχέονται οι μυρωδιές του μαγειρέματος σε ολόκληρο το σπίτι, ενώ κάθε υπνοδωμάτιο θα διαθέτει τρεχούμενο νερό, ζεστό και κρύο. Γενικά στην πόλη της Υγείας, το δυνατό αλκοόλ και ο καπνός θα απαγορεύονται, ενώ οι χρήστες τους θα περιθωριοποιούνται από τους υπόλοιπους κατοίκους, σε σημείο που να επιλέγουν από μόνοι τους να σταματήσουν. Ο αέρας θα είναι καθαρός από κανό και μυρωδιές, αφού τα εργοστάσια, όπως και τα σφαγεία, θα βρίσκονται εκτός της πόλης. Η ύπαρξη εργοστασίου μέσα στην πόλη θα επιτρέπεται μόνο εφ’ όσων η λειτουργία του είναι αθόρυβη. Κάθε βιοτέχνης θα διαθέτει ένα χώρο εργασίας και η κατ’ οίκον εργασία θα απαγορεύεται αυστηρά. Όλοι θα διαθέτουν εργασία ή θα απασχολούνται μέχρι να βρουν· σε περίπτωση που αρνούνται να εργαστούν θα φυλακίζονται. Έχει ενδιαφέρον το γεγονός ότι, ο Richardson, ενώ αναφέρει το ζήτημα της διαχείρισης των νεκρών και την αποτέφρωση ως λύση, καταλήγει πως για κάποιους αόριστους νομικούς και ιατρικούς λόγους θα διατηρηθεί το νεκροταφείο ως τόπος εναπόθεσης των νεκρών. Τέλος, ένα πρότυπο νοσοκομείο θα λειτουργεί ανά 5000 κατοίκους και, ακολουθώντας τη θεωρία του μιάσματος, οι τοίχοι θα μπορούν να αφαιρεθούν και να απολυμανθούν, σε περίπτωση επικίνδυνης ασθένειας, προλαμβάνοντας την εξάπλωσή της. Για τη μείωση της παιδικής θνησιμότητας, θα υπάρχουν παιδικοί σταθμοί όπου οι μητέρες θα μπορούν να εμπιστευτούν τα παιδιά τους στα χέρια ειδικών. Η πόλη θα είναι κατάμεστη από λουτρά, κολυμβητήρια, τούρκικα λουτρά, γυμναστήρια, βιβλιοθήκες, σχολεία και αίθουσες ομιλιών. Όλα αυτά ελέγχονται από μία ιεραρχία ιατρών, χημικών, νοσοκόμων, ληξιάρχων, επιθεωρητών υγιεινής και προσωπικού καθαρισμού. Επικεφαλής όλων είναι ο λεγόμενος ‘προεδρεύων υγειονομικός υπάλληλος’, ένας «δεόντως αρμόδιος άνθρωπος της (ιατρικής) επιστήμης»34, ο οποίος

Ό.π. σ. 23.

εκλέγεται από το δημοτικό συμβούλιο. Ο James Cassidy35 υποστηρίζει πως ο χαρακτήρας της ουτοπίας του Richardson, καθώς και το βάθος στο οποίο την αναλύει, είναι αναμενόμενο τόσο της εποχής, όσο και του πλαισίου στο οποίο δρα36. Αντλεί από μία πλούσια παράδοση, στην οποία εντάσσονται η Ουτοπία (1516), του Sir Tomas More και η Νέα Ατλαντίδα (1627) του Sir Francis Bacon. Ο Richardson δεν δέχεται τα ημίμετρα, η πρότασή του είναι ολιστική, ενώ προσπαθεί να δημιουργήσει εκ θεμελίων μία πόλη, η οποία να επιλύει όσο το δυνατόν περισσότερα προβλήματα. Ωστόσο, παρότι επιδεικνύει έναν καθαρά αυταρχικό χαρακτήρα, το επίπεδο ελέγχου που θεωρεί αναγκαίο και θεμιτό είναι πολύ χαμηλότερο από ότι σε άλλες ουτοπίες της εποχής του, όπως στο βιβλίο του Edward Bellamy, Looking Backwards 2000-1887 (1888)37. Είναι σαφές πως η προσέγγιση του Richardson είναι αυτή της προληπτικής ιατρικής και δεν δίνει ιδιαίτερη έμφαση στη θεραπεία. Διατηρεί μια αισιοδοξία, θεωρώντας πως το σχέδιό του μπορεί να πραγματοποιηθεί με τα μέσα της εποχής· τα αποτελέσματα είναι απολύτως ποσοτικά και μετριούνται σε θανάτους ανά χιλιάδα κατοίκων το χρόνο. Ο ίδιος θεωρεί πως στην πόλη της Υγείας, οι θάνατοι θα μειωθούν, κατ’ αρχάς, σε 8 ανά χίλιους κατοίκους το χρόνο, ενώ στις επόμενες γενεές, σε 5 ανά χίλιους κατοίκους το χρόνο. Τα νούμερα αυτά είναι εξωφρενικά, αν σκεφτεί κανείς πως το ίδιο έτος στην Αγγλία, οι θάνατοι ανέρχονταν σε 22, ενώ έφτασαν τους 11.6 ανά χίλιους κατοίκους το χρόνο, μόλις το 1940. Ωστόσο, παρά τους υπερβολικούς υπολογισμούς και την αφελή αισιοδοξία του, παραμένει συνεσταλμένος και προσπαθεί να αναγνωρίσει τα όρια της πόλης της Υγείας. Συγκεκριμένα αναφέρει πως κάποιες ασθένειες όπως οι βρεφικές ασθένειες, η διάρροια και η δυσεντερία, το σκορβούτο, ο τύφος, ο τυφοειδής πυρετός και η χολέρα θα εκλείψουν, εκτός από την περίπτωση

35 Cassidy, J., H. (1962) ‘Hygeia, A Mid-Victorian Dream City of Health’, στο Journal of the History of Medicine, vol. 17, no. 2, Ό.π. σ. 224. 36 Επίσης αναμενόμενη είναι η σημασία που δίνεται στον έλεγχο και στην τυποποίηση των συμπεριφορών των κατοίκων. Ο Richardson αποτελεί τον πιο θερμό θαυμαστή του Edwin Chadwick, στον οποίο αφιερώνει την ομιλία του αυτή και ο οποίος με τη σειρά του υπήρξε μαθητής του Jeremy Bentham, φιλοσόφου, φιλελεύθερου κοινωνικού μεταρρυθμιστή και εμπνευστή του πανοπτικού συστήματος επιτήρησης. 37

Ό.π. σ. 224.

ατυχήματος που όμως δεν θα μπορούν να εξαπλωθούν στην πόλη. Όλες οι σχετιζόμενες με το αλκοόλ ασθένειες θα εξαφανιστούν εντελώς. Οι αρρώστιες, όμως, των οποίων τα αίτια δεν μπορούν να ελεγχθούν, όπως ο καρκίνος, η πνευμονία, η βρογχίτιδα δεν μπορούν να καταπολεμηθούν με τα μέτρα αυτά. Επίσης κάποιες επιδημίες που δύσκολα περιορίζονται όπως η ιλαρά και ο κόκκινος πυρετός θα εξακολουθήσουν να έχουν θύματα –αν και λιγότερα, χάρη στην φροντίδα της υγιεινής.38 Η επιρροή που άσκησε η πρόταση για την Υγεία δεν έχει εκτιμηθεί πλήρως. Όταν κυκλοφόρησε σε έντυπη μορφή, ένα χρόνο μετά την εκφώνησή της, γνώρισε μεγάλη επιτυχία και, πολύ σύντομα, πλούσιες κυρίες έχτιζαν σπίτια σε στυλ ‘Υγείας’, ενώ άρχισαν να κυκλοφορούν διάφορα προϊόντα με την επωνυμία ‘Hygeian’. Όπως αναφέρει ο Cassidy39, αυτό που ήταν μεταδοτικό στην ιδέα για την Υγεία ήταν ο ενθουσιασμός και η αισιοδοξία του Richardson. Ο Louis Pasteur λίγα χρόνια αργότερα θα υποστήριζε πως «είναι στο χέρι του ανθρώπου να απαλλαχτεί από κάθε παρασιτική ασθένεια»40. Η ξαφνική αυτή εισβολή των ιατρών στο χώρο της αρχιτεκτονικής επαναπροσδιόρισε τον τρόπο που αντιλαμβανόταν η μεσαία τάξη τα κτήρια, αλλά και το ρόλο των αρχιτεκτόνων. Οι τελευταίοι έτειναν να υποβιβαστούν σε απλούς τεχνικούς, οι οποίοι θα εφάρμοζαν απλώς τις αρχές που ειδικοί του ιατρικού επαγγέλματος είχαν θέσει. «Γιατί να προσλάβει κανείς αρχιτέκτονα κτίστη και υδραυλικό, όταν η υποτιθέμενη εξειδικευμένη γνώση τους συνέβαλε στην εξαπάτηση των απρόσεκτων πελατών; Επίσης, αφού η αρχιτεκτονική μπορούσε να εκφραστεί ως μία σειρά απλών κανόνων, γιατί να μην το κάνεις μόνος σου;»41 Οι αντιδράσεις των αρχιτεκτόνων σε αυτόν τον άνευ προηγουμένου παραγκωνισμό υπήρξαν ιδιαίτερα έντονες στην προσπάθειά τους να περιορίσουν τους ιατρούς στο παραδοσιακό τους πεδίο:

Richardson B., W. Ό.π. σ. 20.

Cassidy, J., H. Ό.π. σ. 224.

O Louis Pasteur, όπως αναφέρεται από τον Cassidy στο Cassidy, J., H. Ό.π. σ. 225.

Adams, A. Ό.π.

«Όταν αδίκως διεκδικούν για τον εαυτό τους την αποκλειστική ικανότητα να θεραπεύσουν τα προβλήματα της κατοικίας, οι λειτουργοί του ιατρικού επαγγέλματος αποδεικνύονται κοντόφθαλμοι και η ισχυρότερη αντίδρασή θα έρθει από τον ίδιο τους τον κλάδο. Αν ένας μηχανικός προσπαθούσε να γιατρέψει την ασθένεια, ο παραλογισμός θα ήταν εμφανής εξ’ αρχής, ωστόσο, τείνει να μη γίνεται αντιληπτός στην περίπτωση που ένας ιατρός ασχολείται με τη μηχανική και την κατασκευή.»42 Αλλού υποστήριζαν πως η πολλή “επιστημονική” γνώση βλάπτει την αρχιτεκτονική: «… όταν κάνουμε τη φαινομενικά απλή ερώτηση –τι είναι ένα λονδρέζικο σπίτι – στην οποία κάποιοι από αυτούς τους επιφανείς επιστήμονες είναι, τώρα, τόσο αφοσιωμένοι, υποπτευόμαστε πως πλησιάζουν αργά ή γρήγορα μια νοητική κατάσταση που θα τους οδηγήσει στην αποκύρηξη του ίδιου του καταφυγίου που προσφέρει η στέγη, φοβούμενοι πως θα δηλητηριαστούν από κάτω του»43. Το ζήτημα αυτό συζητήθηκε εκτενώς στον τύπο της εποχής, όπου φιλοξενούνταν σε τακτά χρονικά διαστήματα άρθρα που υποστήριζαν και τις δύο πλευρές. Ωστόσο, μια σειρά από παράγοντες συνέβαλλαν στην ενίσχυση της θέσης των υγιεινολόγων, οι οποίοι κέρδιζαν συνεχώς έδαφος.

42 Adams, A. (1996) Architecture in the Family Way: Doctors, Houses, and Women, 1870-1900. Québec: McGill-Queen’s University Press, σ. 49. Το απόσπασμα μεταφέρεται από την Adams από το Medical Officers of Health v. Sanitary Engineers and Architects, άρθρο από The Sanitary Record, 16 July 1888, σ. 11. 43

Adams, A. (1991) Corpus Sanum in Domo Sano.

VII. Αναλογίες

Σημαντικό ρόλο στην εξάπλωση του κινήματος της εξυγίανσης έπαιξε η χρήση μεταφορών μεταξύ του ανθρώπινου σώματος και της κατοικίας. Οι μεταφορές αυτές χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον από τους ‘ιατρούς σπιτιών’, ενισχύοντας σημαντικά το ρόλο τους στη διαμόρφωση του δημόσιου και του ιδιωτικού χώρου. Σπίτι όπως σώμα Συγκεκριμένα, το μονοπώλιο των ιατρών σε ό,τι αφορά την οικιακή υγιεινή ενισχυόταν από τον ισχυρισμό τους, πως στην πραγματικότητα, δεν απομακρύνονται από το παραδοσιακό αντικείμενό τους, αφού το ανθρώπινο σώμα και το σπίτι λειτουργούν με όμοιο τρόπο. Ιατρική ορολογία χρησιμοποιούνταν ευρέως για την περιγραφή τους, ενώ τομές ανθρώπινων σωμάτων και κτηρίων παρουσιάζονταν δίπλα-δίπλα στον τύπο της εποχής για να αναδείξουν την συνύπαρξη και αλληλοεπικάλυψη σύνθετων δικτύων νερού και αέρα. Όπως το αναπνευστικό, το κυκλοφορικό και το πεπτικό σύστημα συνδέονται σε ένα σώμα, έτσι ακριβώς σε ένα κτήριο ο εξαερισμός, το υδρευτικό και το αποχετευτικό σύστημα χρειάζεται να λειτουργούν αρμονικά μαζί. Κτηριολογικά σχέδια βασισμένα στο μοντέλο της φυσιολογίας για το ανθρώπινο σώμα, φάνταζαν στα μάτια του κοινού πιο επιστημονικά από τα αντίστοιχα αρχιτεκτονικά, καθώς αποκάλυπταν τους γεμάτους ασθένειες αποχετευτικούς σωλήνες. Σώμα όπως σπίτι Εκτός όμως από τη μεταφορά του κτηρίου ως σώματος, η αντίστροφη μεταφορά σύντομα έκανε την εμφάνισή της , περιπλέκοντας ακόμα περισσότερο τις δύο έννοιες. Στο δημοφιλές εγχειρίδιο “The Marvels Of Our Bodily Dwelling” (1899) η ιατρός Mary Wood-Allen επιχειρούσε να εξηγήσει το σώμα με όρους σπιτιού. Το κείμενο ξεκινούσε: «Ας μελετήσουμε το σώμα 58

ως ένα σπίτι στο οποίο κατοικούμε εδώ στη γη, ένα σπίτι φτιαγμένο από έναν θεϊκό Αρχιτέκτονα, με όλες τις ανέσεις, χωρισμένο σε δωμάτια, το καθένα με την ανάλογη επίπλωση και προσαρμοσμένο στην ιδιαίτερη χρήση του. Είναι ένα όμορφο κτήριο, πιο εξαίσια στολισμένο από οποιαδήποτε ανθρώπινη κατασκευή.»44 ΟΙ μεταφορές αυτές συνέβαλαν καθοριστικά στην αλλαγή της αντίληψης της μεσαίας τάξης για το χώρο και στις απαιτήσεις της. Σταδιακά, ολόκληρο το φάσμα της κοινωνίας επηρεάστηκε και, όπως φαίνεται στα επόμενα κεφάλαια, η μεταφορά κτηρίου-ανθρώπινου σώματος αποτέλεσε θεμέλιο για την αρχιτεκτονική των επόμενων χρόνων.

44 Wood-Allen, M. (1899) The Marvels of Our Bodily Dwelling. New York: Wood-Allen Publishing, σ. 15.

19. Official Guide to the International Health Exhibition, 1884. Fifth Edition, London: W. Clowes and Sons.

VIII. Εκθέσεις Υγείας: το αποκορύφωμα του κινήματος της εξυγίανσης, μαρασμός και παρακαταθήκες

Το ενδιαφέρον για την οικιακή υγιεινή έφτασε στο αποκορύφωμά του στην παγκόσμια έκθεση υγείας που έλαβε χώρα στο Λονδίνο το 1884 οι επισκέπτες της οποίας ξεπέρασαν τα τέσσερα εκατομμύρια. Το παραπάνω νούμερο αποτελεί απόδειξη της καθήλωσης του κοινού από τη νέα επιστήμη της υγιεινής, καθώς και της βικτωριανής πίστης στη δυνατότητα του χώρου και των αντικειμένων να βελτιώσουν την δημόσια υγεία. Όπως ήταν αναμενόμενο, η αρχιτεκτονική αποτέλεσε ένα από τα βασικά εκθέματα. Συγκεκριμένα, εκτέθηκαν δύο μακέτες κτηρίων σε τομή, ενός συνηθισμένου και ενός βελτιωμένου σπιτιού. Το μέγεθος τους ήταν τέτοιο ώστε το κοινό να μπορεί να κινηθεί μέσα στη μακέτα και ο σχεδιασμός υπολογισμένος ώστε η ομοιότητα με τα σπίτια των ίδιων των επισκεπτών να προκαλεί φόβο. Η έκθεση υπονοούσε πως ο αρχιτέκτονας ή ο υδραυλικός μπορεί να είχε εγκαταστήσει ανθυγιεινές λεπτομέρειες μέσα στους τοίχους ενός φαινομενικά ‘κανονικού’ σπιτιού, συνειδητά δηλητηριάζοντας τους κατοίκους του. Οι μακέτες αυτές ή σχέδιά τους, δυστυχώς δεν σώζονται. Πολλά από τα ζητήματα που υπέδειξαν οι υγιεινολόγοι εξακολούθησαν να απασχολούν στις αρχές του 20ου αιώνα, ενώ οι παρακαταθήκες τους επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Οι μεγάλης κλίμακας παρεμβάσεις, όπως οι κατεδαφίσεις γειτονιών στο κέντρο του Μάντσεστερ, ο εντοιχισμός της κοίτης του Τάμεση και η ανύψωση της πόλης του Σικάγο, είχαν ήδη αλλάξει το πρόσωπο των πόλεων από την αρχή της βικτωριανής περιόδου. Με προτροπή του κινήματος της εξυγίανσης κατασκευάστηκαν αποχετευτικά συστήματα που βρίσκονται ακόμα και σήμερα σε χρήση, όπως αυτό του Λονδίνου. Επίσης τέθηκαν οι βάσεις για την υγιεινή των κατοικιών, που σήμερα, κωδικοποιημένη σε ISO θεωρείται δεδομένη. Ωστόσο, όπως η θεωρία των μικροοργανισμών κέρδιζε έδαφος, από το 1885 και έπειτα, οι υγιεινολόγοι άρχισαν να χάνουν, σταδιακά, το ενδιαφέρον τους για τον δημοτικό καθαριστή και να στρέφονται 61

στον ‘άνθρωπο πίσω από τον δοκιμαστικό σωλήνα’ για τον έλεγχο των μολυσματικών ασθενειών. Όπως αναφέρει ο Cassidy, στις Ηνωμένες πολιτείες, οι ιδέες των υγιεινολόγων θεωρήθηκαν ξεπερασμένες πριν την ώρα τους και αναχρονιστικές στην εποχή της βακτηριολογίας. Μέχρι τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο, η προσπάθεια να προσεγγιστεί η πόλη της υγείας είχε περιοριστεί σχεδόν αποκλειστικά στη μελέτη των μικροβίων45. Το νέο κίνημα υποστήριζε πως «η δημόσια υγεία είναι εξαγοράσιμη, στα πλαίσια των ορίων της φύσης, κάθε κοινότητα μπορεί να καθορίσει το ποσοστό θνησιμότητάς της46». Το σλόγκαν αυτό, αν και θύμιζε το μότο του Richardson47, στην πραγματικότητα αναφερόταν σε αντιτοξίνες, διαγνωστικά εργαστήρια και καμπάνιες για τη φυματίωση και όχι στη γενική αποκάθαρση του περιβάλλοντος που προωθούσαν οι υγιεινολόγοι. Ο ιατρικός επόπτης της Providence του Rhode Island, έφτασε στο σημείο να δηλώσει πως η υγιεινή είχε μικρή σημασία, εφ’ όσων οι άνθρωποι που ήταν φορείς των μικροβίων βρίσκονταν υπό έλεγχο48. Αποτέλεσμα ήταν η μοντέρνα πόλη, η οποία μπορεί να είναι ιδιαίτερα βρώμικη επιφανειακά, αλλά η θνησιμότητα διατηρείται σε πολύ χαμηλά επίπεδα με την ενδελεχή απομάκρυνση της (πραγματικά επικίνδυνης) ανθρώπινης ακαθαρσίας. Παρότι το κύριο μέλημα των υγιεινολόγων, η θνησιμότητα, φαινόταν να έχει λυθεί, οι μοντέρνοι έδωσαν νέες διαστάσεις στο ζήτημα της υγείας –έννοια κομβική και σε αυτήν την περίοδο. Στα επόμενα χρόνια, η έννοια της υγείας θα συνδεόταν με τον αθλητισμό και την άσκηση, η ηθική της διάσταση θα διογκωνόταν και θα διευρυνόταν για να συμπεριλάβει την ψυχική υγεία και τον πνευματικό κόσμο. Οι διαστάσεις αυτές, καθώς και ο τρόπος που εκφράστηκαν στην αρχιτεκτονική μελετούνται στα επόμενα κεφάλαια, μέσα από το έργο του Le Corbusier στην Ευρώπη και του Richard Neutra στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.

Cassidy, J., H. Ό.π. σ. 227.

Ό.π. σ. 227.

Βλ. υποσημείωση 13.

Ό.π. σ. 226.

20-21. Απεικονίσεις του “Old London Street” και των κήπων της έκθεσης, Official Guide to the International Health Exhibition, 1884. Fifth Edition, London: W. Clowes and Sons.

L e C or b us i e r

Το έργο του Le Corbusier βρίθει από κυριολεκτικές και μεταφορικές αναφορές στην υγεία. Ωστόσο, οι ιδέες αυτές είχαν αναπτυχθεί αρκετά χρόνια πριν βρουν έκφραση στην αρχιτεκτονική. Θα μπορούσε κανείς να πει πως, αν και σχηματοποιήθηκαν πολύ νωρίτερα, ήταν στην εποχή του, όταν οι αντιλήψεις αυτές είχαν πλέον ωριμάσει και είχε έρθει η στιγμή της επώασής τους. Δύο συνθήκες θεωρούνται κομβικές για τη διαμόρφωση της αντίληψης του Le Corbusier για την υγεία και τη χρήση που έκανε στην έννοια αυτή. Από τη μία, στο τέλος του 19ου αιώνα συναντάμε μία προσπάθεια αναβίωσης του αθλητικού πνεύματος των Ολυμπιακών Αγώνων. Οι διαστάσεις του γεγονότος αυτού ήταν τόσο μεγάλες, που σε συνδυασμό με την καινοφανή αντίληψη για τη σύγχρονη γυμναστική, δεν θα μπορούσαν να αφήσουν ανεπηρέαστο τον Charles-Edouard Jeanneret, ήδη από τα πρώτα χρόνια της δημιουργίας του. Από την άλλη, στο έργο του Le Corbusier εντοπίζεται το κύριο χαρακτηριστικό της νεωτερικότητας, σύμφωνα με τον Πολωνό κοινωνιολόγο Zygmunt Bauman, η προσπάθεια οργάνωσης, ταξινόμησης και υποταγής του κόσμου σε μια λογική ιεραρχία, η θέληση για τάξη (will to order)1. Όπως υποστηρίζεται παρακάτω, για τον Le Corbusier, υγιής είναι ένας χώρος, ο σχεδιασμός του οποίου υπακούει στη λογική, λαμβάνοντας έτσι ηθικές διαστάσεις.

1 Ο όρος δεν είναι του Bauman, συναντάται στο Till, J.(2009) Architecture Depends. Massachusetts: MIT Press, σ. 33. Για περεταίρω ανάγνωση, βλ. Bauman, Z. (1991). Modernity and Ambivalence.Oxford: Blackwell Publishers.

Ο Le Corbusier μιλάει για την αρχιτεκτονική σε τρία επίπεδα· της κατοικίας, της πόλης αλλά και της ίδιας της αρχιτεκτονικής ως τρόπου σκέψης και πρακτικής. Όπως θα δούμε κυρίαρχη μεταφορά και στα τρία αυτά κομμάτια είναι αυτή του ανθρώπινου σώματος. Το σπίτι είναι ένας οργανισμός που πρέπει να λειτουργεί σωστά· η πόλη χρήζει επέμβασης για την αποκατάσταση της υγείας της, όπως και το σώμα της αρχιτεκτονικής που καταδυναστεύεται από τον καρκίνο του ακαδημαϊσμού.

22. Κορίτσι που αθλείται χρησιμοποιώντας καθημερινά αντικείμενα. Από το βιβλίο του William Blaikie, Γερά σώματα δια τα αγόρια και τα κορίτσια μας.

I. Ο επαναπροσδιορισμός της άθλησης

Όπως αναφέρει ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης, στο άρθρο του Ο Επαναπροσδιορισμός του Σώματος: Ο Αθλητισμός στη Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, «το ενδιαφέρον για το γυμνασμένο σώμα και για τον αθλητισμό αποτελεί τη συνισταμένη μιας μεγάλης ευρωπαϊκής προσπάθειας του 19ου αιώνα για την αναβίωση της αρχαίας ελληνικής αντίληψης του αθλητισμού και ενός ευρύτερου επαναπροσδιορισμού του σώματος και της κοινωνικής δραστηριότητας του στη σύγχρονη εποχή.»2 Ο Τουρνικιώτης υποστηρίζει πως αθλητισμός και γυμναστική είναι δύο πράγματα διακριτά, που, όμως, λειτουργούν συμπληρωματικά. Ο αθλητισμός, ως κοινωνική πρακτική που συνδυάζει επιτυχημένα την καλλιέργεια σώματος και πνεύματος που συναντάται στην αρχαία Ελλάδα, φτάνει σε ένα τέλος κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Η επανεφεύρεσή του –περισσότερο ως θέαμα- στους πρώτους παγκόσμιους Ολυμπιακούς αγώνες το 1896, συμπίπτει με την εφεύρεση της γυμναστικής, νωρίτερα τον ίδιο αιώνα. Κατά τον 19ο αιώνα, όταν η συζήτηση αρχίζει να στρέφεται γύρω από τη μεσαία τάξη και έννοιες όπως ‘πληθυσμός’ κάνουν την εμφάνισή τους, η (δημόσια) υγεία έρχεται στο προσκήνιο. Στο πλαίσιο αυτό συναντάμε και την εφεύρεση της σύγχρονης γυμναστικής ως μέσο διατήρησης της υγείας, η διάδοση της οποίας ήταν ευρύτατη. Βιβλία και εγχειρίδια, όπως το Περί Γυμναστικής ως μέσου θεραπείας και Υγιεινής3 που δημοσιεύτηκε το 1827 στο Παρίσι υποστηρίζουν τις ευεργετικές συνέπειες της, στην πρόληψη ασθενειών και στην καταπολέμηση της νωθρότητας. Κορυφαία έκφραση αυτής της αντίληψης ήταν η μέθοδος που επινόησε ο σουηδός Per Henrik Ling στη δεκαετία του 1830, γνωστή ως σουηδική γυμναστική. Πρόκειται για ένα σύστημα ασκήσεων που μέσω της φυσικής αγωγής σκόπευε στη

2 Τουρνικιωτης, Π. (2006) ‘Ο Επαναπροσδιορισμός του Σώματος: ο Αθλητισμός στη Μοντέρνα Αρχιτεκτονική’, στο Τουρνικιώτης, Π. (ed.). Do.Co.Mo.Mo., vol. 2, 12. 3 Βλ. Broussais, C. (1827) Περί της Γυμναστικής ως Μέσου Θεραπείας και Υγιεινής. Παρίσι.

23. William Blaikie, Γερά σώματα δια τα αγόρια και τα κορίτσια μας.

«σωματική και πνευματική υγεία και ομορφιά του κοινωνικού συνόλου»4, διαπνεόμενο από τις ιδέες του ανθρωπισμού. Η γυμναστική αυτή ήταν «σαφώς εξαρτημένη από έναν θεραπευτικό λόγο υγείας, πειθαρχίας και αισθητικής που καλούνται να εφαρμόσουν ο δάσκαλος, ο φιλόσοφος και ο ιατρός σε στενή συνεργασία.»5 Σύμφωνα με τον Τουρνικιώτη, «η κεντρική ιδέα του Pierre de Coubertin ήταν να χρησιμοποιήσει την ιδεολογική δύναμη των Ολυμπιακών αγώνων, ως ευγενέστερης αθλητικής δραστηριότητας ,για να επιτύχει την ευρύτερη δυνατή διάδοση της φυσικής αγωγής στους συγχρόνους του.»6 Μάλιστα, στην Ελλάδα εκδόθηκε το 1894, δύο χρόνια πριν από τους Ολυμπιακούς αγώνες το βιβλίο Γερά σώματα δια τα αγόρια και τα κορίτσια μας του William Blaikie, σε μετάφραση Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη.

II. Άθληση και μοντερνισμός Ο επαναπροσδιορισμός του σώματος και της κοινωνικής του δραστηριότητας μέσω του αθλητισμού κινήθηκε σε δύο κατευθύνσεις. Στην πρώτη περίπτωση, η καθαρότητα και η αρμονία του γυμνασμένου κορμιού, η αλήθεια του –η γύμνια του κορμιού– συνδέεται με το ίδιο το μοντέρνο, στη δική μας περίπτωση την αρχιτεκτονική. Στην πραγματικότητα, έχουμε έναν εκμοντερνισμό του κλασικού ιδεώδους, που δίνει στο σύγχρονο αθλητή την όψη και τη χάρη ενός αρχαιοελληνικού αγάλματος και αναγνωρίζει στο γυμνό σώμα την καθαρή ομορφιά που αναδύεται μόνο από τη γυμνή

4 Τουρνικιωτης, Π. Ό.π. σ. 12. 5 Ό.π. σ. 12. 6 Ό.π. σ. 13. Ασχέτως από τα κίνητρα του de Coubertin, είναι προφανές πως η ανάλυση αυτή δεν αρκεί για να περιγράψει την επίδραση των αγώνων στον πληθυσμό. Αν σκεφτεί κανείς την πραγματική ιδεολογική δύναμη των αγώνων, ιδιαίτερα σε εκείνη την περίοδο άνθησης των εθνικισμών παγκοσμίως. Ενδεικτικό για την προθυμία κάθε κράτους να τους φιλοξενήσει, ώστε να διαφημίσει τον εαυτό του στο εσωτερικό και το εξωτερικό, είναι πως οι ολυμπιακοί αγώνες φιλοξενήθηκαν από τις ΗΠΑ το 1932, ενώ οι επόμενοι από τη ναζιστική Γερμανία, το 1936. Βλ. υποσημείωση 7.

του υπόσταση.7 Στη δεύτερη περίπτωση, το σώμα είναι πραγματικό, καθημερινό, κινείται και εργάζεται στην πόλη, έχοντας πάνω από όλα την ανάγκη του ελεύθερου χρόνου για προσωπική ευχαρίστηση και ανανέωση της εργατικής του δύναμης. Η υγεία αυτού του σώματος εξαρτάται από τη φυσική αγωγή. Δεν υπάρχει αναφορά σε κάποια πρότυπη τελειότητα, η αλήθεια του σώματος είναι οι καθημερινές του ανάγκες. Σε κάθε περίπτωση, πάντως, «ο αθλητισμός είναι στενά συνδεδεμένος με τη διαμόρφωση του μοντέρνου πνεύματος και είναι στην ουσία του ένα αποτέλεσμα, μια έκφραση επαναπροσδιορισμού του σώματος από ιατρική, κοινωνική και αισθητική σκοπιά, που συνδυάστηκε με την εξίσου μοντέρνα εφεύρεση του ελεύθερου χρόνου, της αργίας του σαββατοκύριακου, των καλοκαιρινών διακοπών, της υγείας και ομορφιάς του γυμνασμένου σώματος.»8 Ο Le Corbusier, δεν θα μπορούσε να μείνει ανεπηρέαστος από μια τόσο ισχυρή τάση της εποχής του. Παρόλα αυτά, δεν ενδιαφέρεται για τον αθλητισμό ως θέαμα, για το «μαζικό αθλητικό γεγονός του γηπέδου». Αντιλαμβάνεται τον αθλητισμό ως τρόπο ζωής· ως υγιεινό τρόπο ζωής, τον οποίο η (μοντέρνα) αρχιτεκτονική μπορεί να καταστήσει εφικτό. Μάλιστα, σε αντίθεση με προηγούμενα παραδείγματα μοντέρνας αρχιτεκτονικής, ακόμα και «το γυμναστήριο του Le Corbusier είναι ανεξάρτητο […] από τις αθλητικές εγκαταστάσεις, γιατί ενυπάρχει στην ίδια τη λογική της αρχιτεκτονικής και αντανακλά έναν άλλο τρόπο ζωής.»9 Θα μπορούσαμε, επομένως, να πούμε πως ενδιαφέρεται περισσότερο για τη δεύτερη από τις προαναφερθείσες κατευθύνσεις, αυτή της

7 Ό.π. σ. 13-14. Οι ιδεολογικές προεκτάσεις της αντίληψης αυτής είναι σύνθετες. Η ναζιστική ιδεολογία βασίστηκε πάρα πολύ επάνω της, τόσο στο κομμάτι της πειθαρχίας, όσο και της αισθητικής. Δεν είναι καθόλου τυχαίο πως οι εικόνες τις οποίες φέρνει ως παράδειγμα ο Τουρνικιώτης είναι από το έργο της Leni Riefenstahl για τους ολυμπιακούς αγώνες του 1936 στο Βερολίνο. Η Riefenstahl υπήρξε κοντινή φίλη του Hitler και σκηνοθέτησε αρκετές προπαγανδιστικές ταινίες για λογαριασμό του ναζιστικού κράτους. 8 Ό.π. σ. 16. 9 Ό.π. σ. 15.

διατήρησης της υγείας ενός καθημερινού σώματος. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει πως έμεινε ανεπηρέαστος από την δεύτερη, η οποία αντιμετωπίζει το γυμνασμένο κορμί ως έκφραση της αλήθειας και της αρμονίας , ή πως στην εποχή αυτές οι δύο κατευθύνσεις ήταν διακριτές ή αντίπαλες. Στην πραγματικότητα, ο Le Corbusier, αν και απορρίπτει το αθλητικό στάδιο, το θεωρεί μια αναγκαία αλλά μεταβατική φάση προς την συμμετοχή όλων στο παιχνίδι.

III. Παραδείγματα Η άθληση βρίσκεται στο επίκεντρο της αρχιτεκτονικής του Le Corbusier, θέση που συναντάται σε αρκετά από τα γραπτά του. Χαρακτηριστική είναι, για παράδειγμα, η φράση του «η μοντέρνα πολεοδομία θα επιτύχει το θαύμα να βάλει τα ίδια τα πλήθη στο [σ.σ. αθλητικό] παιχνίδι»10 στο La Ville Radieuse (1930). Η ίδια συλλογιστική μεταφέρθηκε στη συνέχεια και στη χάρτα των Αθηνών (1933). Για παράδειγμα, αναφέρει: Θέση 35. «Κάθε συνοικία κατοικίας πρέπει από εδώ και πέρα να διαθέτει όση επιφάνεια πρασίνου είναι αναγκαία για την ορθολογική χωροθέτηση των παιχνιδιών και των αθλημάτων των παιδιών, των εφήβων και των ενηλίκων.» Θέση 30. «Πάρκα, αθλητικά γήπεδα, παραλίες, κτλ. Πρέπει να οριστεί ένα ψυχαγωγικό πρόγραμμα που θα περιλαμβάνει κάθε λογής δραστηριότητες: περίπατο, μοναχικό ή ομαδικό, στις όμορφες τοποθεσίες· αθλήματα όλων των ειδών, τένις, μπάσκετ, ποδόσφαιρο, κολύμβηση, στίβο· ψυχαγωγικά θεάματα, συναυλίες υπαίθριο θέατρο, αγώνες στίβου και

10 Ό.π. σ. 16. Η φράση είναι από το La Ville Radieuse, μεταφέρεται εδώ από το άρθρο του Τουρνικιώτη στο docomomo 02, Ο επαναπροσδιορισμός του Σώματος: Ο Αθλητισμός στη Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, 2003.

διάφορα αγωνίσματα.»11 Εκτός από τα γραπτά του, μπορεί κανείς να διακρίνει το ενδιαφέρον του για την άσκηση, από πολύ νωρίς, όταν ήταν ακόμη Charles-Édouard Jeanneret, στα σχέδια γυναικών που γυμνάζονται στο Album La Roche (1923). Ακόμα, στην μικρού μήκους ταινία του 1930, L’Architecture d’aujourd’hui, που έγραψε ο ίδιος και σκηνοθέτησε ο Pierre Chenal, ο Le Corbusier παρουσιάζει τρία νεαρά άτομα να κάνουν γυμναστική στην ταράτσα της Villa Church (1927). Αν και, σε γενικές γραμμές, ο Le Corbusier αποφεύγει να εμφανίσει τον άνθρωπο στις φωτογραφίες των κατοικιών του, στην ταινία επιλέγει να τον συμπεριλάβει την ώρα της άσκησης, συνοδευόμενο από τη φράση: «Η σημερινή αρχιτεκτονική προτείνει την ταράτσα-κήπο […] λίγη γυμναστική, πριν φύγετε για την πόλη»12. Η άσκηση είναι κάτι εντελώς καθημερινό, μία τονωτική ασχολία πριν από τη βόλτα, στην οποία η κατοικία παρέχει την υποδομή.

24. Le Corbusier, Σχέδια γυναικών που γυμνάζονται. Album La Roche, 1923.

Ό.π. σ. 15.

Chenal, P. (1931) L’architecture d’aujourd’hui.

α. Μασσαλία Ένα ακόμα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα ενσωμάτωσης της άσκησης στο σχεδιασμό του κτηρίου αποτελεί η Unité d’habitation, γνωστή ως η πολυκατοικία της Μασσαλίας (1947-1952), αυτή τη φορά σε ένα κτήριο μαζικής κατοίκησης. Εδώ βρίσκουν έκφραση οι ιδέες για την δημόσια υγεία και τη σημασία που λαμβάνει σε αυτήν η κοινωνική κατοικία, οι οποίες είχαν κάνει την εμφάνισή τους σε παλαιότερα γραπτά και ερευνητικά έργα του, όπως η μελέτη για τη Ville Radieuse. Ο αθλητισμός, ως απαραίτητο στοιχείο, «πρέπει να είναι καθημερινός και πρέπει να βρίσκεται στην πόρτα των σπιτιών»13. Η πολυκατοικία αυτή, προορισμένη να φιλοξενήσει περίπου χίλιους εξακόσιους εκτοπισμένους από τους βομβαρδισμούς της Γαλλίας κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, φιλοδοξεί να περιλάβει στο εσωτερικό της κάθε έκφραση της κοινωνικής ζωής (πλην της εργασίας). Διάσπαρτα μέσα στον τεράστιο όγκο του κτηρίου συναντά κανείς μαγαζιά, ένα αρχιτεκτονικό βιβλιοπωλείο, ένα ξενοδοχείο, ένα εστιατόριο εν ονόματι Le Ventre de l’architecte (Η κοιλιά του αρχιτέκτονα) και, φυσικά, αθλητικές εγκαταστάσεις. Μάλιστα, οι αθλητικοί χώροι είναι τοποθετημένοι στην ειδικά διαμορφωμένη ταράτσα, όπου μπορεί να λειτουργήσει σαν στίβος, υπάρχει γυμναστήριο, μια ρηχή πισίνα και διαμορφώσεις από μπετό και κεραμικά όπου τα παιδιά μπορούν να παίζουν. Ο χώρος αθλητισμού-παιχνιδιού, ως απαραίτητο στοιχείο του μοντέρνου τρόπου ζωής, τοποθετείται στην κορωνίδα του κτηρίου. Ο Τουρνικιώτης αναφέρει για το δώμα της πολυκατοικίας της Μασσαλίας πως, «σε αυτόν τον ιδιαίτερο χώρο ανύψωσης του ανθρώπινου σώματος πάνω από τη γη… [ο Le Corbusier] υπερβαίνει τον αθλητισμό ως ανταγωνιστικό γεγονός και διεκδικεί την άθληση ως παράμετρο επαναπροσδιορισμού στο σχεδιασμό της κοινωνικής κατοικίας.»14

13 Ο Le Corbusier στο La Ville Radieuse, όπως μεταφέρεται από τον Τουρνικιώτη στο Τουρνικιωτης, Π. Ό.π. σ. 15. 14

Ό.π. σ. 16.

25-28. Παιδιά που παίζουν/αθλούνται στην ταράτσα της πολυκατοικίας της Μασσαλίας.

IV. Υγεία-ηθική

Εξετάζοντας όμως τη συνθήκη της εποχής, μπορούμε να εντοπίσουμε μια πιο βαθειά και πιο σύνθετη σχέση του Le Corbusier με την έννοια της υγείας. Για τον ίδιο, οι έννοιες υγεία και ηθική αποτελούν συγκοινωνούντα δοχεία. Δεν είναι τυχαίο, πως στο βιβλίο του, Για μια Αρχιτεκτονική, σχεδόν κάθε αναφορά στην υγεία συνοδεύεται από κάποια επεξήγηση ή παρένθεση, που σε γενικές γραμμές προσθέτει «...και από ηθικής πλευράς15». Η σωστή οργάνωση και η ιεράρχηση των χώρων, μαζί με την καθαρότητα των μορφών και την απουσία διακόσμου, αποτελούν τόσο έκφραση ενός υγιούς πνεύματος16, όσο και προϋπόθεση για τη φυσική υγεία των κατοίκων ενός κτηρίου, ή μίας πόλης. Η φυσική υγεία θα προκύψει από την ηθική προσέγγιση του σχεδιασμού. Αντιστρόφως, ένα σπίτι που δεν έχει σχεδιαστεί ηθικά, καταστρέφει τόσο την υγεία, όσο και την ηθική των κατοίκων του. Ενδεικτική είναι η φράση του «Είμαστε δυστυχείς που κατοικούμε σε σπίτια ανάξια, επειδή καταστρέφουν την υγεία και την ηθική μας.»17 Ο σχεδιασμός πρέπει να είναι αποτέλεσμα λογικής σκέψης· και όπως έγινε φανερό από την ομιλία του στην Αθήνα το 1933, για να είναι κάτι υγειές, πρέπει να ανταποκρίνεται σε κάποια (λογική) ανάγκη.18 Έχει ενδιαφέρον να αναφερθεί εδώ, η αντίληψη που εκφράζει για τη φύση, την οποία αντιλαμβάνεται μέσα από τους μαθηματικούς της νόμους, ως υπέρτατη τάξη. Ο ρόλος της αρχιτεκτονικής είναι άμεσα εκπορεύεται

15 Le Corbusier. (2004). Για Μια Αρχιτεκτονική. Μετάφραση από τα Γαλλικά: Π. Τουρνικιώτης. Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμές, σ. XXIX. 16 Ό.π. σ. 5. «Το παλιό εργαλείο το πετάς στα παλιοσίδερα: την εσκοπίδα, τον πυρόφι, την άμαξα και την παλιά ατμομηχανή. Αυτή η κίνηση αποτελεί εκδήλωση υγείας, ηθικής υγείας και ηθικής γενικά.» 17

Ό.π. σ. 6.

18 Βλ. Κεφ. 2.IV.a. Η θέληση για τάξη

άμεσα από την τάξη της φύσης: «Η αρχιτεκτονική είναι καθαρά ανθρώπινη δημιουργία. Αλλά καθώς ο άνθρωπος είναι προϊόν της φύσης, η αρχιτεκτονική θα είναι κάποιου είδους λογάριθμος19 της φύσης. Η φύση –οι νόμοι της, οι θαυμάσια αρχή της και αμετάκλητη οργάνωση, η ταξινόμηση των ομάδων της, η απέραντη ποικιλία της, τα μαθηματικά της που τα ενώνουν όλα –θα εγγράψει το μάθημά της στην καρδιά του αρχιτέκτονα.»20

29. Οι πόλεις-pilotis. Το έδαφος της πόλης είναι υπερυψωμένο κατά 4 ως 5 μέτρα επάνω σε υποστυλώματα (pilotis) που χρησιμεύουν ως θεμέλια των κατοικιών. Το έδαφος της πόλης είναι κατά κάποιο τρόπο ένα σουρωτήρι, οι δρόμοι και τα πεζοδρόμιά τους ένα είδος γεφυρών. Κάτω από αυτό το σουρωτήρι, είναι άμεσα προσβάσιμα όσα εώς τώρα ήταν θαμμένα στη γη και απρόσιτα: νερό, φωταέριο, ηλεκτιρκό, τηλέφωνο, αεραντλίες, υπόνομοι, συνοικιακή θέρμανση, κλπ.

19 Αυτή η λέξη υπάρχει στο αγγλικό κείμενο, ενδεχομένως την εννοεί με το κυριολεκτικό νόημα που βγαίνει από τα συνθετικά της <αρχ. λόγ(ος) `σχέση, αναφορά΄ + ἀριθμός>. 20 Le Corbusier. (1947). When The Cathedrals Were White. Translated from French by F. Hyslop, Jr. New York: McGraw-Hill Publishing Company, σ. 117. Το κείμενο στα αγγλικά είναι γραμμένο σε ιδιαίτερα ιδιάζουσα γλώσσα και άρα δύστροπο στη μετάφραση. Για αυτόν τον λόγο παρατίθεται και από την πηγή. “Architecture is a purely human creation. But since man is a product of nature, architecture will be a kind of logarithm of nature. Nature –its laws, its admirable principle and irrevocable organization, its classifications, its groups, its infinite diversity, its unitarian mathematics –will stamp its lesson in the heart of the architect and not in the washes of the design sheet.”

Κηρύττοντας με θέρμη τη νέα, μοντέρνα, αντίληψη για την πόλη και επεξηγώντας την ιδέα του για τις πόλεις-pilotis ο Le Corbusier αναφέρει: «Αυτός ο σχεδιασμός δεν πετύχαινε τίποτα λιγότερο σημαντικό από τον τριπλασιασμό της επιφάνειας κυκλοφορίας στην πόλη· επιπλέον ήταν εφικτός, ανταποκρινόταν σε μια ανάγκη, στοίχιζε λιγότερο, ήταν υγιέστερος από τις άσκοπες σημερινές περιπλανήσεις. Ήταν υγιέστερος στο γέρικο πλαίσιο των πόλεών μας, όπως θα είναι υγιής ο σχεδιασμός των πόλεωνπύργων στις πόλεις του αύριο.»21 Η ηθική, λοιπόν, είναι προϋπόθεση για την υγεία του σώματος και, ταυτόχρονα, έκφραση υγιούς πνεύματος. Είδαμε ήδη πως ο Le Corbusier αναφέρει αυτές τις έννοιες μαζί, ιδιαίτερα συχνά, πράγμα που φανερώνει πως για εκείνον είναι στενά συνδεδεμένες, ίσως και ταυτόσημες, κάποιες φορές. Στο σημείο αυτό είναι απαραίτητο να αναλύσουμε πως και από ποιους παράγοντες διαμορφώνεται η ηθική του Le Corbusier.

30. Οι πόλεις-πύργοι, Κάτοψη. Le Corbusier, 1923.

21 Le Corbusier. (2004). Για Μια Αρχιτεκτονική. Μετάφραση από τα Γαλλικά: Π. Τουρνικιώτης. Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμές, σσ. 45-47.

31. Οι πύργοι είναι τοποθετημένοι ανάμεσα σε κήπους και χώρους παιχνιδιού. Le Corbusier, 1923.

α. Η θέληση για τάξη Η αναφορά του Bauman στην «χειρουργική στάση που χαρακτήρισε την τη στάση και τις πολιτικές των θεσμοθετημένων δυνάμεων κατά τη νεωτερική εποχή»22, αποκτά εδώ ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Ο Jeremy Till εξηγεί υποστηρίζει πως έχοντας κατά νου την παραπάνω συνθήκη, είναι εφικτό ο Le Corbusier και οι μοντέρνοι να γίνουν αντιληπτοί όχι ως πατέρες του μοντερνισμού, αλλά ως αναπόφευκτη συνέπειά του. Επιλογές που συνήθως γίνονται κατανοητές ως αρχιτεκτονική αναγκαιότητα συνάδουν απόλυτα με το πρότυπο της «θέλησης για τάξη» (will to order) που ο Bauman εντοπίζει ως πεμπτουσία της νεωτερικότητας. Έτσι, ανοίγει ο δρόμος για την ανάγνωση του έργου των μοντερνιστών μέσα από τις συνθήκες που επέτρεψαν και ταυτόχρονα επέβαλαν την ύπαρξή του. Όπως αναφέρει ο Bauman, ανάμεσα στους διάφορους ανέφικτους στόχους που η νεωτερικότητα έθεσε στον εαυτό της και που με τη σειρά τους την καθόρισαν, είναι αυτός της οργάνωσης, ταξινόμησης και ιεράρχησης του κόσμου. «Ο πιο ανέφικτος ανάμεσα στους αδύνατους και ο λιγότερο περιττός ανάμεσα στους απαραίτητους στόχους» 23, η προσπάθεια ταξινόμησης του κόσμου είναι ο αρχετυπικός στόχος που μετατρέπει όλους τους υπόλοιπους σε μεταφορές του εαυτού του. Τάξη είναι ό,τι δεν είναι χάος· χάος είναι ό,τι δεν αποτελεί τάξη. Οι δύο αυτές έννοιες είναι ένα νεοτερικό δίδυμο. Η σύλληψή του έγινε με την διατάραξη και κατάρρευση του προηγούμενου, θεϊκά οργανωμένου κόσμου. Ενός κόσμου που, παραδεδομένος από το θεό, απλώς ήταν –χωρίς να αναρωτηθεί ποτέ το πώς. Το έργο αυτό συνίσταται στην απαλοιφή του άλλου της τάξης, του χάους. Αυτό το χάος δεν είναι κάποια άλλη τάξη, αντιθέτως είναι απόλυτη αρνητικότητα. Το ζητούμενο είναι η εξαφάνιση κάθε τι διφορούμενου, κάθε πράγματος που αρνείται την ταξινόμηση. Είναι ένας αγώνας της

22 Όπως παρατίθεται από τον Jeremy Till: “the surgical stance which throughout the modern age characterized the stances and policies of of institutionalized powers”. Till, J.(2009) Architecture Depends. Massachusetts: MIT Press, σ. 32. 23

Bauman, Z. (1991). Modernity and Ambivalence. Cambridge: Polity Press, σ. 4

«σιγουριάς ενάντια στο ενδεχόμενο, της σημειολογικής ακρίβειας ενάντια στο διφορούμενο, της διαφάνειας ενάντια στο σκοτάδι, της καθαρότητας ενάντια στην ασάφεια».24 Έτσι, το 1933 όταν ο Le Corbusier παρουσιάζει στην Αθήνα, στο πλαίσιο του Παγκόσμιου Συνεδρίου για τη Μοντέρνα Αρχιτεκτονική (CIAM), το μέλλον της κατοικίας, τα πάντα βρίσκονται υπό τον έλεγχο του ανθρώπου. Η φυσική αγωγή του καθημερινού σώματος, εξακολουθεί να είναι κλειδί για την επίτευξη της υγείας του ανθρώπου. Ωστόσο λαμβάνει χώρα μέσα σε ένα περιβάλλον, τις συνθήκες του οποίου καθορίζει η αρχιτεκτονική. Απαραίτητα στοιχεία είναι το φως, ο καθαρός αέρας, η ησυχία· ο τρόπος προσέγγισης είναι καθαρά επιστημονικός. Όλα αυτά θα ελέγχονται μέσω της τεχνολογίας. Ένα ενιαίο δίκτυο –όπως αυτό του νερού- θα παρέχει αέρα με τη σωστή σύσταση και θερμοκρασία σε όλες τις κατοικίες, ενώ θα καταστήσει τα παράθυρα που ανοίγουν παρωχημένα. Μια ιδιαίτερα απλή και οικονομική κατασκευή -αφού παράθυρα δεν χρειάζεται πλέον να ανοίγουν- από διπλά και τριπλά τζάμια θα απομονώσουν τον θόρυβο, προφέροντας την, πολυπόθητη στη σύγχρονη πόλη, αρμονία.25 Το επιχείρημα του Bauman τοποθετεί τον Le Corbusier στο πλαίσιο της εποχής του. Γίνεται σαφές το υπόβαθρο που οδηγεί τον δεύτερο αρκετές από τις θέσεις του σε σχέση με το ασαφές. Για παράδειγμα, στην πρότασή του που έμεινε γνωστή ως «ο νόμος της ριπολίνης» (Law of Ripolin), o Le Corbusier καλεί όλους τους πολίτες να καλύψουν τα σπίτια τους με άσπρη μπογιά: «Τότε έρχεται η εσωτερική καθαρότητα, γιατί ο δρόμος που επιλέχθηκε μας οδηγεί να αρνηθούμε οτιδήποτε δεν είναι σωστό, εγκεκριμένο, συνειδητά επιλεγμένο, επιθυμητό, ή προϊόν σκέψης: καμία δράση χωρίς σκέψη.»26 Σκέψη εδώ σημαίνει, ασφαλώς, λογική σκέψη. Δεν αφήνεται, λοιπόν, κανένα περιθώριο στο τυχαίο, όλα πρέπει να είναι υπό

Ό.π. σ. 9.

25 Le Corbusier. (1933) “Αέρας - Ήχος - Φως”, στο Σημαιοφορίδης, Γ. (ed.) (1987) Κείμενα για την Ελλάδα. Μετάφραση από τα γαλλικά: Τουρνικιώτης, Π., Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμέ, σσ. 131-147. 26 Stratford O. (2015) Détournement and The Law of Ripolin. [online]. Διαθέσιμο στο https:// www.disegnodaily.com/ (τελευταία πρόσβαση στις 2 Οκτωβρίου 2018)

έλεγχο, ταξινομημένα και ιεραρχημένα27. Έχει ενδιαφέρον η διατύπωση του Robert Hughes στη σειρά του BBC, The Shock of the New, στις αρχές της δεκαετίας του ’80, μιλώντας για τη σχέση του Le Corbusier με το τυχαίο: «… το αυτοκίνητο θα καταργούσε τον ανθρώπινο δρόμο, πιθανώς και το ανθρώπινο πόδι. Κάποιοι άνθρωποι θα είχαν ακόμα και αεροπλάνα. Αυτό που κανείς δεν θα είχε, είναι ένα μέρος να σκοντάψει πάνω σε κάποιον άλλο, ένα μέρος για να βγάλει το σκύλο βόλτα, να περπατήσει, να κάνει κάτι από τα εκατοντάδες τυχαία πράγματα που κάνουν οι άνθρωποι… ο Le Corbusier αποστρεφόταν την τυχαιότητα… οι κάτοικοι της πόλης παραδίδουν την ελευθερία της κίνησής τους στον πανταχού παρόντα αρχιτέκτονα.»28

27 Ο Jeremy Till παρουσιάζει μία εμπεριστατωμένη κριτική, εξηγώντας πως ο Le Corbusier –και όχι μόνο– συγχέει την οπτική τάξη και οργάνωση, με την κοινωνική τάξη και οργάνωση στο Till, J. Ό.π. Κεφάλαιο 10: Imperfect Ethics. 28 The Shock of the New (2012) ‘Trouble in Utopia’. [TV Programme] BBC Four. The Shock of the New, ήταν μια τηλεοπτική σειρά ντοκιμαντέρ στο BBC τη δεκαετία του 1980, που ασχολιόταν με την εξέλιξη της μοντέρνας τέχνης και ζωγραφικής από την περίοδο του ιμπρεσιονισμού. Σεναριογράφος και παρουσιαστής της εκπομπής, η οποία χαίρει μεγάλης εκτίμησης, λόγω της ευφυΐας και προσβασιμότητάς της, ήταν ο Robert Hughes

β. Λόγος Όπως ήδη αναφέρθηκε, ο Le Corbusier ταυτίζει την υγεία με την ηθική, ενώ ηθική είναι η τάξη. Η Susan Sontag περιγράφει πως και στο επίπεδο του λόγου, οι παραλληλισμοί που γίνονται έχουν να κάνουν με την υγεία, την ασθένεια και το σώμα: «Η τάξη (order) αποτελεί μία από τις παλιότερες ανησυχίες της πολιτικής φιλοσοφίας και αν είναι δυνατόν να παρομοιαστεί η πόλις με έναν οργανισμό, τότε είναι εφικτή η παρομοίωση της πολιτικής αναταραχής (civil disorder) με μια ασθένεια».29 Και όπως εξηγεί, η «χειρότερη» ασθένεια δεν είναι άλλη από τον καρκίνο, που συχνά χρησιμοποιείται ως μεταφορά για να περιγράψει τα στραβά της κοινωνίας. Για την εξάλειψη του καρκίνου και την επαναφορά της υγείας του σώματος, άρα και της τάξης, απαιτείται επιθετική θεραπεία, είτε το σώμα είναι η πόλη, είτε είναι η πόλις –δηλαδή η κοινωνία η ίδια. Τα παραπάνω συνοψίζονται στο εξής σχήμα: Τάξη/Οργάνωση = Υγεία Αταξία/Χάος = Ασθένεια Δεν προκαλεί εντύπωση, επομένως, η διατύπωση του Le Corbusier «το να κάνεις αρχιτεκτονική σημαίνει να βάζεις σε τάξη» την ίδια στιγμή που παρομοιάζει την πόλη (ως το αντικείμενο που θα μπει σε τάξη) με άρρωστο οργανισμό. Μάλιστα, ο οργανισμός αυτός χρήζει επιθετικής θεραπείας και, δη, χειρουργικής επέμβασης30.

Till, J. Ό.π. σ. 30.

30 Ό.π. σ. 31. “In city planning, ‘medical’ solutions are a delusion; they resolve nothing, they are very expensive. Surgical solutions resolve.”

Συνολικότερα, οι αναφορές του Le Corbusier στο «σώμα» της πόλης και στις ασθένειές του, είναι πολυάριθμες. Παρομοιάζει με οργανισμό ή σώμα την πόλη ολόκληρη, αλλά και το κτήριο, μιλώντας, για παράδειγμα, για τα πνευμόνια (παράθυρα) των πολυκατοικιών που εισπνέουν βρώμικο αέρα λόγω του κακού σχεδιασμού της σημερινής πόλης.31 Ωστόσο, οι μεταφορές με το ανθρώπινο σώμα επεκτείνονται και πέρα από αυτά στην αρχιτεκτονική την ίδια.

V. Το σώμα της Αρχιτεκτονικής Είναι επόμενο πως, αφού υγεία σημαίνει τάξη, κάθε σώμα για να είναι υγιές πρέπει να βρίσκεται σε τάξη. Ο Le Corbusier στράφηκε με μένος ενάντια στο ακαδημαϊκό κατεστημένο της εποχής του, σήμα κατατεθέν του οποίου ήταν η Beaux-Arts στο Παρίσι, αν και η διδασκαλία αυτή κυριαρχούσε στα πανεπιστημιακά ιδρύματα. Στο βιβλίο του, When Cathedrals Were White, επιτίθεται με περισσή ειρωνεία στην κουλτούρα αυτή, την οποία προσωποποιεί στους καθηγητές της σχολής. Όπως αναφέρει, οι πανεπιστημιακές σχολές είναι προϊόντα θεωριών του 19ου αιώνα, οι οποίες έφεραν σημαντική πρόοδο στον τομέα των ακριβών (exact) επιστημών. Ταυτόχρονα, όμως, παγίωσαν κανόνες που βασίζονται στο χθες και δεν μπορούν να ισχύσουν στο αβέβαιο σήμερα, ενώ απομακρύνθηκαν πλήρως από την πρακτική. Πραγματοποίησαν μια ρήξη με την πραγματικότητα με τη μορφή διπλώματος. Ενός διπλώματος που ουδεμία σχέση έχει με την πραγματικότητα. «Στρέφονται, επομένως, κατά της ζωής· αντιπροσωπεύουν τη μνήμη, την ασφάλεια, το λήθαργο. Συγκεκριμένα, σκότωσαν την αρχιτεκτονική λειτουργώντας σε κενό αέρος, μακριά από το βάρος των υλικών, την αντίσταση της ύλης, την τρομερή πρόοδο στον τομέα της μηχανικής. […] Η αρχιτεκτονική αποφεύγει τη ζωή

Le Corbusier. Ό.π. σσ. 41-43.

για να γίνει μια αναπαράστασή της.»32 Για να υπερτονίσει το επιχείρημα αυτό επικαλείται τη δήλωση κάποιου καθηγητή αρχιτεκτονικής από Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης33, την οποία αποκαλεί κακοήθη (malignant). «Δεν ασκώ πια την αρχιτεκτονική, αλλά διδάσκω στους φοιτητές μου το καλό γούστο και την ομορφιά.»34 Αυτή η αποστασιοποίηση από την πρακτική, σε συνδυασμό με την αναφορά στο γούστο και την ομορφιά και μάλιστα με τέτοια περηφάνια, συμπυκνώνει ό,τι απεχθάνεται ο Le Corbusier στον ακαδημαϊσμό. Συνεχίζει στηλιτεύοντας το συντηρητισμό των καθηγητών, την άκριτη αποδοχή των περασμένων μορφών χωρίς αναζήτηση των ενδεχόμενων του σήμερα· των νέων υλικών, των νέων τεχνικών, των νέων προγραμμάτων, των νέων αναγκών και ηθών. Με τη χαρακτηριστική φράση «το σχέδιο σκότωσε την αρχιτεκτονική»35, στρέφεται ενάντια στο σχέδιο, που ενίοτε αγγίζει τα όρια του λυρικού, ενώ θα έπρεπε να περιέχει αυστηρά τίποτα παραπάνω από τις τεχνικές λεπτομέρειες και ό,τι περιλαμβάνεται στο πρόγραμμα, τίποτα περισσότερο από όσα είναι απαραίτητο για να παρουσιαστεί η ιδέα. Ακόμα, επικρίνει αυστηρά την αντιμετώπισης της μάθησης από τη σχολή αναφέροντας πως το δίπλωμα στο τέλος των σπουδών «κλείνει τα πάντα σαν πώμα. Γράφει ‘τελείωσε, σταμάτησες να υποφέρεις και να μαθαίνεις. Από και στο εξής είσαι ελεύθερος!’. Η ιδέα της μάθησης έχει γίνει συνώνυμη με το μαρτύριο! Η νεολαία πεθαίνει.»36 Όλα τα παραπάνω στοιχεία, ο Le Corbusier τα απεχθάνεται, καθώς συμπυκνώνουν μια θεώρηση ακριβώς αντίθετη στη δική του. Δεν είναι ορθολογικά, απέχουν από την πρακτική, δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα και δεν είναι οικονομικά. Ένα απόσπασμα, χαρακτηριστικό της ειρωνείας με την οποία αντιμετωπίζει το ζήτημα, συνοψίζει την άποψή του ως εξής:

32 Le Corbusier. (1947). When The Cathedrals Were White. Translated from French by F. Hyslop, Jr. New York: McGraw-Hill Publishing Company, σ. 115. 33

Το οποίο τότε λειτουργούσε με βάση το αυστηρό πρόγραμμα της Beaux-Arts.

Ό.π. σ. 119.

Ό.π. σ. 115.

36 Ό.π. σ. 115.

«Η σχολή [σ.σ. της Beaux-Arts], ένα ίδρυμα το οποίο χαίρει άκρας υγείας, όπως το γκι ζει με τους χυμούς αξιοπρεπών και υψηλών δέντρων, όπως ο καρκίνος που εγκαθίσταται με άνεση γύρω από τον πυλωρό του στομάχου ή από την καρδιά. Ο καρκίνος είναι εξαιρετικά υγιής! […] Ο θάνατος είναι εξαιρετικά υγιής.»37 Και αλλού: «Το Μέγα Βραβείο της Ρώμης και η Βίλλα των Μεδίκων είναι ο καρκίνος [στο σώμα] της αρχιτεκτονικής.»38 Στην κατάσταση που βρίσκεται σήμερα, η ακαδημία αποτελεί το καρκίνωμα, το οποίο πρέπει να αφαιρεθεί προκειμένου να αποκατασταθεί η υγεία του σώματος της αρχιτεκτονικής. Ο Le Corbusier τοποθετεί τις ελπίδες τους στο πρακτικό πνεύμα των αμερικάνων, καθώς, όπως αναφέρει, «ήδη, η Beaux-Arts έχει καταστεί εκτός της έντονης αμερικανικής ζωής»39.

Ό.π. σ. 116.

38 Le Corbusier. (2004). Για Μια Αρχιτεκτονική. Μετάφραση από τα Γαλλικά: Π. Τουρνικιώτης. Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμές, σ. 140. 39 Le Corbusier. (1947). When The Cathedrals Were White. Translated from French by F. Hyslop, Jr. New York: McGraw-Hill Publishing Company, σ. 119.

VI. Μεταφορές του Σώματος Βλέπουμε πως η μεταφορά του ανθρώπινου σώματος στον Le Corbusier επεκτείνεται πέρα από τα κτήρια και την πόλη. Ως σώμα γίνεται αντιληπτός ολόκληρος ο κλάδος της αρχιτεκτονικής και ως σώμα για να είναι υγειές, πρέπει να οργανωθεί λογικά, να αποτινάξει την τυραννία της αναχρονιστικής Beaux-Arts και να θέσει τις προτεραιότητές του με βάση τις λογικές ανάγκες της εποχής. Όταν μαίνεται ενάντια ενάντια στο ακαδημαϊκό κατεστημένο ως καρκίνωμα, επιχειρηματολογεί για την εξάλειψη του παρωχημένου, του άχρηστου. Αναγνωρίζει πως υπήρξε χρήσιμη σε περασμένες εποχές, ωστόσο «το παλιό εργαλείο το πετάς στα παλιοσίδερα: την εσκοπίδα, τον πυρόφι40, την άμαξα και την παλιά ατμομηχανή. Αυτή η κίνηση αποτελεί εκδήλωση υγείας, ηθικής υγείας και ηθικής γενικά.»41 Όπως είδαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, οι μεταφορές του ανθρώπινου σώματος στο κτήριο και την πόλη είναι κάτι που συναντάται από πολύ νωρίτερα στην πρακτική των sanitarians. Στην πραγματικότητα, ίσως αποτελεί μια παράδοση που φτάνει μέχρι την αρχαιότητα. Ωστόσο και η μεταφορά της αρχιτεκτονικής ως σώμα επίσης προϋπάρχει πολύ του Le Corbusier. Όπως έχει επισημανθεί, η κυρίαρχη μεταφορά στο έργο του Βιτρουβίου, όταν αναφέρεται στην αρχιτεκτονική, είναι αυτή του σώματος42. Το χαρακτηριστικό ενός σώματος είναι η ενότητα, η συνοχή και η τάξη (ratio43).

40 Όπως εξηγεί ο Τουρνικιώτης, στο Le Corbusier. (2004). Για Μια Αρχιτεκτονική. Μετάφραση από τα Γαλλικά: Π. Τουρνικιώτης. Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμές, σ. 262, Εσκοπίδα: escopette, από το ιταλικό schiopetto. Φορητό πυροβόλο όπλο με μακριά και φαρδιά κάννη. Χρησιμοποιήθηκε από τον 15ο ως τον 18ο αιώνα. Πυρόφις: couleuvrine. Πυροβόλο όπλο με μακριά και λεπτή κάννη πάνω σε ξύλινη βάση. Το παρομοίαζαν με φίδι και εκεί οφείλεται το όνομά του. Ήταν κυρίως πολιορκητικό όπλο μεγάλου βεληνεκούς. Χρησιμοποιήθηκε από τον 15ο ως τον 17ο αιώνα. 41

Le Corbusier. Ό.π. σ. 5.

Till, J. Ό.π. σ. 28.

43 Ratio: λόγος, τρόπος, μέθοδος, τάξις. Κουμανούδης, σ. 268. «Ο λόγος (ratio) ήταν […] η ενυπάρχουσα ψυχή του κόσμου που ποιούσε τα σώματα και διασφάλιζε την συνέχεια της ύπαρξής τους.». McEwen, K., I. (2003) Vitruvius: writing the body of architecture. Cambridge: MIT Press, σ. 55.

32. Ungers O. M., Body Metaphors, 1982.

VII. Το επιχείρημα του Le Corbusier Η υγεία αποτελεί κομβική έννοια για τον Le Corbusier, τόσο ως στόχος όσο και προϋπόθεση της αρχιτεκτονικής, όσο και ως τρόπος αξιολόγησης του κόσμου. Ανάγει τα πάντα σε αυτήν καθώς αποτελεί έκφραση της αλήθειας. Δεν είναι τίποτα λιγότερο από την εξάλειψη του ενδεχομένου, ο θρίαμβος της σιγουριάς πάνω στην ασάφεια. Έχουμε, λοιπόν, το εξής σχήμα: Η ηθική αποτελεί έκφραση του υγιούς πνεύματος. Ο ηθικός σχεδιασμός είναι προϋπόθεση για να μπορεί κανείς να ζήσει μια υγιεινή ζωή και κατά συνέπεια να αναπτύξει υγιές πνεύμα. Αυτός ο κύκλος περιγράφεται σε κάθε του στάδιο με μεταφορές δανεισμένες από την ιατρική και λεξιλόγιο που αξιολογεί με όρους υγείας.

Άφατος Χώρος Η πολεμική αυτή στάση του Le Corbusier, ο απόλυτος λόγος και η αποφασιστικότητα του –συμπτώματα της εποχής, μετά τον πόλεμο θα δώσουν σταδιακά χώρο σε πιο αφηρημένες και ποιητικές αναζητήσεις. Το συναίσθημα, όπως και η πνευματικότητα εμφανίζονται στο προσκήνιο ως κινητήρια δύναμη του σχεδιασμού, ενώ η συζήτηση έχει μια πιο υπαρξιακή χροιά. Η σιγουριά αντικαθίσταται με διερώτηση και ποιητική αναζήτηση. Το κείμενό του που τιτλοφορείται Άφατος Χώρος (1958), συνοψίζει την αλλαγή στην οπτική του: «Η κατάληψη του χώρου είναι η πρώτη χειρονομία όλων των ζωντανών πραγμάτων, του ανθρώπου και του ζώου, του φυτού και του σύννεφου. Μια θεμελιώδης έκφραση ισορροπίας και διάρκειας. […] Η ουσία εδώ είναι πως η απελευθέρωση αισθητικών συναισθημάτων44 είναι μια ιδιαίτερη λειτουργία του χώρου.» Ο κυβισμός ασχολήθηκε με την ‘μεγέθυνση του χώρου’ στην τέταρτη διάσταση. «Η τέταρτη διάσταση του χώρου είναι εκείνη η στιγμή της απεριόριστης διαφυγής που προκαλείται από την τέλεια συνήχηση των πλαστικών μέσων που χρησιμοποιούνται. […] είναι μια έκφραση της αναλογίας μέσα σε κάθε τι –είναι η ανατομία του έργου, όπως και η έκφραση των προθέσεων του καλλιτέχνη, είτε αυτή είναι συνειδητά ελεγχόμενη είτε όχι. Επιτυχημένες ή όχι, οι προθέσεις αυτές είναι πάντοτε παρούσες και ριζωμένες στη διαίσθηση, αυτό το θαυματουργό αμάγαλμα επίκτητης, αφομοιωμένης, ακόμα και ξεχασμένης γνώσης. Σε ένα ολοκληρωμένο και επιτυχημένο έργο υπάρχει ένας όγκος από κρυμμένα νοήματα, ένας ολόκληρος κόσμος που φανερώνεται σε όποιους αφορά· σε αυτούς που το αξίζουν.

Aesthetic emotion, στο αγγλικό κείμενο.

Τότε ένα απεριόριστο βάθος ανοίγεται, εξαλείφει τους τοίχους, διώχνει κάθε πιθανή παρουσία, εκπληρώνει το θαύμα του άφατου χώρου. Δεν έχω συνείδηση του θαύματος της πίστης, ωστόσο συχνά βιώνω αυτό του ανείπωτου χώρου, την ολοκλήρωση του πλαστικού συναισθήματος.»45 Θα έλεγε κανείς πως το κείμενο διακατέχεται από μία διάθεση τόσο ποιητική, όσο και μεταφυσική. Η ύστερη περίοδος του Le Corbusier, η οποία θα μπορούσε να περιλάβει έργα του όπως εκκλησία της Ronchamp ή το εξοχικό του στη Roquebrune, δεν θα αναλυθεί εδώ. Ωστόσο, είναι απαραίτητο να αναφερθεί πως εξέφρασε –με το δικό του, πάντα τρόπο- παρόμοιους προβληματισμούς με αυτούς που απασχολούν τον Neutra, όπως θα δούμε στη συνέχεια. Η στροφή προς τα συναισθήματα και τον ψυχισμό είναι η τάση που χαρακτήρισε τη διανόηση μεταπολεμικά και άλλαξε ριζικά την έννοια της υγείας και την έκφρασή της στην αρχιτεκτονική.

45 Le Corbusier (1958) ‘Ineffable Space’, στο Ockman, J. (ed.) (1993) Architecture Culture 19431968: A Documentary Anthology. New York: Rizzoli International Publications, Inc., σ. 66.

R i c h a rd N e u t r a

O Richard Neutra υπήρξε ένας από τους πρώτους ευρωπαίους μοντερνιστές που εγκαταστάθηκαν και εργάστηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Υπήρξε, επίσης, ένας από τους πρωτοπόρους του περιβαλλοντικού σχεδιασμού. Ο όρος αυτός, που σύμφωνα με κάποιους αναλυτές, προκαλεί αποστροφή στους αρχιτέκτονες, φέρνοντας στον νου ένα κράμα ψευδοεπιστήμης, ηθικολογίας και μορφές κακής ποιότητας1· ωστόσο, στην Αμερική της Μεταπολεμικής περιόδου υπήρξε ένας ρηξικέλευθος επαναπροσδιορισμός της μοντέρνας αρχιτεκτονικής λαμβάνοντας υπ’ όψιν τους περιβαλλοντικούς παράγοντες. Όντας ιδιαίτερα επιρρεπής στον πειραματισμό, έθεσε στην αρχιτεκτονική μία εντελώς διαφορετική προβληματική ενώ υπέδειξε καινούριες προσεγγίσεις θέματα που, ήδη τη δεκατετία του ’40, ήταν τετριμμένα. Ο περιβαλλοντικός σχεδιασμός τοποθετεί το ζήτημα της υγείας στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, ενώ πολλές φορές αγγίζει τα όρια του μεταφυσικού. Η περίπτωση του Neutra παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την εν λόγω εργασία, καθώς σε ολόκληρο σχεδόν το έργο του παρατηρείται μία προσπάθεια να συνδεθεί η ψυχική –πλέον– υγεία με το περιβάλλον και την αρχιτεκτονική.

1 Lavin, S. (2004). Form Follows Libido: Architecture and Richard Neutra in Psychoanalytic Culture. Massachusetts: MIT Press, σ. 3.

33. Απόψεις του Lovell House, 1929.

Εισαγωγή: Ο Neutra πριν τον πόλεμο Ο Neutra ασχολείται με την έννοια της υγείας ήδη από την αρχή της καριέρας του. Αν και δεν είχε ακόμη εντρυφήσει στις ψυχαναλυτικές και ψυχολογικές θεωρίες, το ενδιαφέρον του αυτό είναι σαφές ήδη από το Lovell House, το οποίο σχεδιάστηκε για τον Philip Lovell, ιατρό και λάτρη της φυσικοπαθητικής, στο διάστημα 1927-1929. Το κτήριο βρίσκεται στην πλαγιά ενός λόφου με θέα το Los Angeles, μερικές εκατοντάδες μέτρα από το Ennis House του Frank Lloyd Wright. Ήταν το σπίτι που έστρεψε την προσοχή του κοινού στον Neutra, δίνοντάς του τη φήμη του σκληρού φονξιοναλιστή, καθώς ήταν βαθιά επηρεασμένο από τις αρχές και την αισθητική του Le Corbusier, ενώ έγινε χρήση νέων τεχνικών όπως του εκτοξευμένου σκυροδέματος και του χαλύβδινου σκελετού που χρησιμοποιείται στους ουρανοξύστες. Μάλιστα τα φώτα που τοποθέτησε στο σπίτι είναι αυτά του καθοριστικού για την εποχή «μοντέλου Τ» της Ford. Τα υλικά κατασκευής αποτελούν το σκυρόδεμα, ο χάλυβας και το γυαλί ενώ οι τοίχοι είναι λευκοί. Στο σχεδιασμό του συμμετείχε και ο υιός του Richard, Dion Neutra ως σχεδιαστής εσωτερικών χώρων. Σύμφωνα με τον δεύτερο, οι Neutra αποκαλούσαν το σπίτι αυτό «το σπίτι της υγείας» (Health House)2, καθώς η επιθυμία του Lovell ήταν «να κάνουμε μια αρχιτεκτονική δήλωση του τι είναι υγιές για τον άνθρωπο»3. Ο Lovell διατηρούσε μια στήλη για την σωματική και ψυχική υγεία στην εφημερίδα Los Angeles Times, όπου προωθούσε τεχνικές όπως την άσκηση, τον ύπνο σε εξωτερικό χώρο, τις φυσικές δίαιτες, τον περιοδικό γυμνισμό και την αποφυγή των ναρκωτικών. Ο Neutra προσπάθησε να συμπεριλάβει στο σχεδιασμό του κτηρίου τις αντιλήψεις αυτές, σχεδιάζοντας βεράντες

2 Απ’ ότι φαίνεται, το σπίτι ήταν γενικότερα γνωστό με αυτό το παρατσούκλι. Για παράδειγμα, ως Health House αναφέρεται και από τον Banham στο βιβλίο του Banham, R. (1971) Los Angeles: The Architecture of Four Ecologies. London: The Penguin Press, σ. 189. 3 George Smart (2012) Lovell House / Richard Neutra and Ennis house / Frank Lloyd Wright. [online video] Διαθέσιμο στο https://www.youtube.com/watch?v=G8P4BqA5hYI (τελευταία πρόσβαση στις 16 Σεπτεμβρίου 2018)

34-35. Lovell House, εσωτερικό. Το φωτιστικό που διακρίνεται στον τοίχο δίπλα στη σκάλα είναι ακριβές αντίγραφο αυτού που χρησιμοποιήθηκε στο μοντέλο ‘T’ της Ford.

36. Ο περίφημος χαλύβδινος σκελετός του Lovell House, που έδωσε τη φήμη σκληρού φονξιοναλιστή στον Neutra. Ήταν από τις πρώτες κατοικίες στις Ηνωμένες Πολιτείες με αποκλειστικά χαλύβδινο φέροντα οργανισμό.

για φαγητό και ύπνο, κουζίνα προσεκτικά σχεδιασμένη για χορτοφαγική διατροφή, μεγάλα παράθυρα που επιτρέπουν στη φύση να εισέλθει στο κτήριο, πισίνα και χώρους ηλιοθεραπείας. Αρκετά χρόνια αργότερα, περιέγραφε το σπίτι με θεραπευτικούς όρους, σαν κάποιου είδους προληπτική ιατρική, λέγοντας πως «η πλήρης δόση περιβάλλοντος [σ.σ. που προσέφερε το σπίτι] χορηγείται … κατά τη διάρκεια μιας περιόδου τουλάχιστον τριάντα χρόνων.»4 Ο ίδιος ο Lovell συνεχάρη τον Neutra που έδωσε τόση προσοχή στις αρχές του.5 Όπως αναφέρει ο Isenstaadt, η τεχνολογία χρησιμοποιείται στο κτήριο αυτό με μια λογική της «θεραπευτικής κατανάλωσης». Παρ’ όλα αυτά η μεταπολεμικά συμβαίνει μια πραγματική στροφή στο έργο του, όπου η υγεία –κεντρική, πάντα, έννοια- παίρνει άλλες διαστάσεις. Όταν επιστρέφει στο Lovell House, το 1958, στο κείμενό του Human Setting In An Industrial Civilization, έχοντας εντρυφήσει πια στις ψυχαναλυτικές θεωρίες, αναφέρει: «…το 1926 και 1927 ξεκίνησα τα σχέδια για το ‘Σπίτι της Υγείας’. Θα μπορούσε να έχει ονομαστεί το πρώτο ελαφρύ κτήριο κατοικίας –σε μεγάλο βαθμό αποτελούμενο από λεπτεπίλεπτα τεντωμένα μέλη, ή θα μπορούσε να έχει πάρει το όνομά του από το γυαλί ή το εκτοξευμένο σκυρόδεμα. Αν και ήταν γεμάτο με συναρπαστικές νέες τεχνολογίες από πάνω ως κάτω και από το σκελετό ως το φινίρισμα, ονομάστηκε το ‘Σπίτι της Υγείας’ και, πραγματικά, χτίστηκε με την υπομονετική, παθιασμένη συνενοχή ενός ιατρού που ασχολείται με τα θεραπευτικά ερεθίσματα, τα οποία ο αρχιτέκτονας έχει τη δυνατότητα να παρέχει στον άντρα, στη γυναίκα και στο παιδί για μια ζωή –ιδιαίτερα στο παιδί, σε αυτήν την τόσο

4 Isenstadt, S. (2001) ‘Richard Neutra and the Psychology of American Consumption’, στο Goldhagen, S. and Legault, R. (ed.). Anxious Modernisms: Architectural Culture, 1945-1968. Montreal: Canadian Centre for Architecture & The MIT Press, σ. 98. 5

Ό.π., σ. 98.

102

ευαίσθητη και πλαστική βρεφική ηλικία.»6 Όπως γίνεται σαφές από το παραπάνω απόσπασμα, παρατηρείται μια στροφή στο έργο του Neutra, τόσο στον τρόπο που αντιλαμβάνεται τη χρήση της τεχνολογίας, και στον τρόπο που επιχειρηματολογεί για την αναγκαιότητα του μοντέρνου. Η έμφαση στην τελευταία πρόταση στην «τόσο ευαίσθητη και πλαστική [για την προσωπικότητα] παιδική ηλικία» φανερώνει πως η ψυχολογία έχει επηρεάσει τον τρόπο σκέψης του.

I. Η μεταπολεμική συνθήκη

Τα αίτια της στροφής αυτής στο έργο του Neutra είναι δυνατόν αναζητηθούν σε δύο συνθήκες που καθόρισαν τις δεκαετίες του 1940 και 1950 στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Από τη μία πλευρά, η αποτυχία του μοντερνισμού να εκπληρώσει τις υποσχέσεις του για την υγεία και την οικονομία έθετε ως μονόδρομο για την επιβίωσή του τον επαναπροσδιορισμό του. Από την άλλη, μετά τον Πόλεμο αλλά και χάρη σε αυτόν, το επιστημονικό πεδίο της ψυχολογίας διογκώθηκε, ενώ η ψυχανάλυση έπαψε να αποτελεί ταμπού ως θεραπεία και βρέθηκε στο κέντρο των αμερικανικών κοινοτήτων. Ο ψυχαναλυτικός τρόπος σκέψης έχει επηρεάσει κάθε τομέα της διανόησης και έχει μετατραπεί σε αναντικατάστατο εργαλείο ανάλυσης της κοινωνικής πραγματικότητας.

6 Neutra, J., R. (1958) ‘Human Setting in an Industrial Civilization’, στο Ockman, J. (ed.) (1993) Architecture Culture 1943-1968: A Documentary Anthology. New York: Rizzoli International Publications, Inc, σ. 279.

103

α. Ανάγκη επαναπροσδιορισμού του μοντέρνου Μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, η συνθήκη που συναντάμε στην Αμερική είναι εντελώς διαφορετική απ’ ότι προηγουμένως, τόσο σε ό,τι αφορά τον τρόπο που η τεχνολογία γίνεται αντιληπτή, τουλάχιστον από τους κριτικούς της εποχής, αλλά και τις ανάγκες της κυρίαρχης στην οικονομία μεσαίας τάξης (πλέον). Η περιγραφή της συνθήκης από τον Sandy Isenstadt στο άρθρο του, Richard Neutra and the Psychology of Architectural Consumption, είναι ιδιαίτερα διαφωτιστική. Κατ’ αρχάς, η αθώα πίστη στην απελευθερωτική δύναμη της τεχνολογίας, που συναντάμε π.χ. στα πρώιμα έργα του Le Corbusier πριν τον πόλεμο ή ακόμα και στο Lovell House, πλέον δεν μπορούσε να υποστηριχτεί. Η ατομική βόμβα, ο τρόμος του ψυχρού πολέμου και ο ανταγωνισμός των εξοπλισμών μεταξύ Ρωσίας και Ηνωμένων Πολιτειών, τα διηπειρωτικά βλήματα, η άνοδος του στρατιωτικού-βιομηχανικού συμπλέγματος και της αμυντικής οικονομίας την περίοδο του Eisenhower, ο τεχνολογικός πεσιμισμός και η άνθηση της επιστημονικής φαντασίας και των δυστοπικών σεναρίων για το μέλλον –αποτελούν λόγους για τους οποίους η εποχή αυτή χαρακτηρίστηκε από ιστορικούς ως «η εποχή του άγχους»7. Η χρήση της τεχνολογίας για να εξυψώσει το μοντέρνο πάνω από τα υπόλοιπα «στυλ» ως ιστορική αναγκαιότητα, χάνει ολοένα και περισσότερο έδαφος. Ταυτόχρονα, η οικονομική άνθηση των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερκής χάρη στον πόλεμο, είχε σαν αποτέλεσμα την ενδυνάμωση της μεσαίας τάξης και μαζί της την αλματώδη αύξηση της ζήτησης προϊόντων. Η διαδικασία αυτή ενισχύθηκε σημαντικά από την κεϋνσιανή πολιτική της κυβέρνησης του Ρούσβελτ, ενώ μαζί με τη βιομηχανία αναπτύχθηκε και η διαφήμιση. Οι καταναλωτές έπρεπε να αντεπεξέλθουν σε ένα πολύπλοκο σύμπαν προϊόντων, σχεδιασμένων για κάθε πιθανή ανάγκη. Ο πλουραλισμός των προϊόντων ενισχυόταν από την ιδέα πως η ατομική ταυτότητα μπορεί να βασιστεί στην απόκτηση προϊόντων, τα οποία μπορούσε κανείς να αγοράσει. Στο πλαίσιο αυτό, ιδιώτες, εταιρίες, ακόμα και η κυβέρνηση κατασκεύαζαν

Isenstadt, S. Ό.π., σ. 100.

104

σπίτια, κτήρια γραφείων και πρεσβείες στο ύφος του ‘παγκόσμιου στυλ’. Έτσι, φαινόταν πως ο μοντερνισμός είχε γίνει αποδεκτός· ωστόσο όχι με τους δικούς του όρους. Στην πραγματικότητα, είχε μετατραπεί σε ένα ακόμα στυλ ανάμεσα στα άλλα, ένα προϊόν, η κατανάλωση του οποίου κάλυπτε την ανάγκη μορφοποίησης μίας ταυτότητας στη μεταπολεμική Αμερική. Η επιλογή του, αντί για κάποιο ιστορικό στυλ, σηματοδοτούσε την ένταξη σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό κύκλο και σύστημα αξιών. Μάλιστα, ο μοντερνισμός έχανε έδαφος από τα ιστορικά στυλ. Από τη μία πλευρά, είχε γίνει σαφές πως οι διακηρύξεις των μοντέρνων για την οικονομία των τυποποιημένων στοιχείων και την αποδοτικότητά τους δεν ήταν απόλυτες, ενώ από την άλλη, φαινόταν πως οι ιστορικές μορφές προσέφεραν περισσότερες επιλογές προσωπικής έκφρασης στους καταναλωτές. Ήταν σαφές, πως για να επιβιώσει ο μοντερνισμός έπρεπε να επαναπροσδιοριστούν οι βάσεις του και να τοποθετηθεί, ξανά, ως ιστορική αναγκαιότητα. Οι υποστηρικτές του μοντερνισμού απάντησαν στο πρόβλημα αυτό με διάφορους τρόπους, κυρίως, όπως αναφέρει ο Isenstadt, αναζητώντας κάποια διαρκή αξία που θα επανατοποθετούσε το μοντέρνο στο κέντρο της συζήτησης8. Όπως έγραφαν οι συντάκτες του περιοδικού Progressive Architecture το 1948, «Ο μοντέρνος σχεδιασμός – ο σχεδιασμός της εποχής μας – δεν είναι ένα στυλ. Είναι μια λύση στα μοντέρνα προβλήματα με μοντέρνους όρους» 9. Αυτό που έμενε ήταν να προσδιοριστούν τα προβλήματα αυτά.

i. Οργανικός Ρεαλισμός

Ο Neutra έκανε ακριβώς αυτό, επανατοποθέτησε το πρόβλημα με τέτοιο τρόπο, που ο μοντερνισμός παρουσιάζεται ως η μοναδική λύση. Ονόμασε την προσέγγισή του ‘οργανικό ρεαλισμό’ (organic realism, ή bio-realism).

8 Ό.π., 102. Ενδεικτικά, ο Isenstadt αναφέρει το Space, Time, Architecture του Giedion (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1941) όπου γίνεται η διάκριση μεταξύ σκέψης και συναισθήματος, και στο Changing Philosophy of Architecture του José Luis Sert (Architectural Record 131:5, August 1954). 9

Ό.π., 101.

105

Το επιχείρημά του, που αναπτύσσεται πιο ολοκληρωμένα στο βιβλίο του, Survival Through Design, έχει να κάνει με την επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Η βιομηχανοποίηση και η αστικοποίηση προχωρούσαν με ολοένα αυξανόμενους ρυθμούς, σε αντίθεση με την ανθρώπινη φυσιολογία. Οι προδιαγραφές του ανθρώπου, προσαρμοσμένες σε μια ζωή στη σαβάνα δεν ήταν συμβατές με τον ξένο κόσμο που ο ίδιος ο άνθρωπος δημιούργησε. Ο Neutra εντόπισε μια ασυμβατότητα μεταξύ αυτού που αποκαλούσε «τεχνολογικά δυνατό» (Technologically feasible) και «βιολογικά ανεκτό» (biologically bearable)10. Καθώς οι άνθρωποι βρέθηκαν ξαφνικά με μια προ-μοντέρνα φυσιολογία, που προσαρμόζεται αργά στις αλλαγές, σε έναν μοντέρνο κόσμο, το πρόβλημα δεν ήταν πλέον η ασυμβατότητα των μορφών, αλλά η επιβίωση του ανθρώπινου είδους. Το χάσμα αυτό έπρεπε να γεφυρωθεί, καθώς η καταναλωτική κοινωνία ήταν ιδιαίτερα ευάλωτη στην τριβή μεταξύ των τεχνολογικών δυνατοτήτων και της ανθρώπινης αντοχής. Οι κατασκευαστές προϊόντων, παρακινούμενοι από το κέρδος, ενδιαφέρονται μόνο για το τι είναι τεχνολογικά εφικτό, σκεπτόμενοι το κοντινό μέλλον και αδιαφορώντας για τις μακροπρόθεσμες συνέπειες. Η κοντόφθαλμη αυτή προσέγγιση οδηγεί σε μια μη-βιώσιμη αλλαγή του περιβάλλοντος, η οποία προσφέρεται για την ανάπτυξη κάθε είδους νεύρωσης. Ο Neutra αφιερώνει ένα μεγάλο κομμάτι του Survival Through Design στην ανάλυση της φυσιολογίας της νεύρωσης και στον τρόπο που το περιβάλλον της σύγχρονης πόλης την καλλιεργεί. Δεν άσκησε, δηλαδή, κριτική στον καταναλωτισμό ως μη βιώσιμη στάση, αντίθετα, πίστευε στις θεραπευτικές δυνατότητές του, ενώ τον αντιλαμβανόταν ως ένα πεδίο που απαιτούσε άμεσα εξορθολογισμό. Ονόμασε αυτόν τον τρόπο σκέψης «Οργανικό Ρεαλισμό», ή «ΒιοΡεαλισμό»11. Η πρότασή του θα μπορούσε να συνοψιστεί ως εξής: «η τεχνολογία θα υπηρετούσε την ανθρώπινη φυσιολογία – τη βιολογική υποδομή της ατομικής ψυχολογίας – αντί να προωθεί την παραγωγή· ευρείες φυσιολογικές θεωρήσεις θα αντικαθιστούσαν τις αυστηρά εμπορικές»12

Ό.π., 103.

11 Όπως αναφέρει o Isenstadt, ο όρος “organic realism” αποτελεί μια επαναπροσέγγιση του γερμανικού Sachlichkeit, με βιολογικούς όρους. Η άποψη αυτή συνοψίζει την προσέγγιση της στο έργο του Neutra. Isenstadt, S. Ό.π., 103. 12

Ό.π., 103.

106

Η λύση για αυτόν ήταν «προσεκτικές μελέτες και πειράματα πάνω στην υποκειμενική άνεση/ανακούφιση (comfort), αναλυμένη με βάση τη φυσιολογία».13

ii. Οργανικός Ρεαλισμός και Le Corbusier

Ο βιο-ρεαλισμός του Neutra δεν αποτελεί καινούρια ιδέα. Το να τεθεί η τεχνολογία στην υπηρεσία του ανθρώπου –και όχι το αντίστροφο, ήταν μια πολύ διαδεδομένη άποψη της εποχής, που τη συναντάμε και στον Le Corbusier. Στην ομιλία του δεύτερου, Αέρας-Ήχος-Φως, στην Αθήνα το 1933, αφού περιγράφει ένα μέλλον όπου όλες οι συνθήκες διαβίωσης είναι υπό έλεγχο χάρη στην τεχνολογία, αναφέρει: «με μια λέξη αν θέλουμε η ζωή στις πόλεις να ξαναγίνει σύμφωνη με τους θεμελιώδεις νόμους της ανθρώπινης βιολογίας και να μας φέρει έτσι τη γαλήνη, τη χαρά και το θάρρος, πρέπει να καταλάβουμε πόσο είναι αναγκαίο να επωφεληθούμε από τις τεχνικές ανακαλύψεις που ‘ναι η ίδια η πρόοδος· και πρέπει να αναστατώσουμε τις αιωνόβιες συνήθειες της αρχιτεκτονικής και της πολεοδομικής, δημιουργώντας νέες μονάδες μεγέθους, τόσο για τις κατοικίες μας, όσο και για τους τόπους της εργασίας και της ανάπαυσης.»14 O Le Corbusier προτείνει τον έλεγχο της θερμοκρασίας, καθαριότητας και υγρασίας του αέρα σε ολόκληρη την πόλη. Μέσω ενός κεντρικού συστήματος αγωγών, όπως αυτό του νερού, ο επιθυμητός αέρας θα διανέμεται σε κάθε κτήριο, πετυχαίνοντας τις τέλειες συνθήκες για τον άνθρωπο, αυτό που αποκαλεί «κανονικιά αναπνοή»15. Προτείνει δηλαδή μια συνολική λύση σε αυτό που εντοπίζει ως πανανθρώπινο πρόβλημα, με όχημα την τεχνολογία. Η διαφορά στην προσέγγιση από αυτή του Neutra, έγκειται στο ότι ο δεύτερος χρησιμοποιεί την ανθρώπινη φυσιολογία για εντοπίσει τους

Ό.π., 103.

14 Le Corbusier. (1933) ‘Αέρας – Ήχος – Φως’, στο Σημαιοφορίδης Γ. (ed.) (1987) Κείμενα για την Ελλάδα. Μετάφραση από τα Γαλλικά Λ. Παλλαντίου . Μετάφραση από τα Ιταλικά: Αλόη Σιδέρη. Επιμ. Γ. Σημαιοφορίδης. Αθήνα: Εκδόσεις ΑΓΡΑ, σ. 144. 15

Respiration Exacte στο γαλλικό κείμενο. Η μετάφραση είναι του Γιώργου Σημαιοφορίδη.

107

37. Η ‘κανονικιά’, ή επιστημονική αναπνοή. La ville radieuse 1933. σελ. 27.

μηχανισμούς που είναι κοινοί σε όλους τους ανθρώπους, επηρεάζουν όμως τον καθένα διαφορετικά. Έτσι, μπορεί να παρουσιάσει την αρχιτεκτονική σε αναλογία με την ψυχανάλυση, η οποία βασιζόμενη σε συστηματική γνώση που αφορά όλους τους ανθρώπους, θεραπεύει τον καθένα ξεχωριστά, ανάλογα με την προσωπικότητα και τις εμπειρίες του. Ο Neutra είναι σε θέση να κάνει τη σύνδεση μεταξύ της ψυχανάλυσης και της αρχιτεκτονικής, καθώς βρίσκεται σε μια ιδιαίτερη συνθήκη της μεταπολεμικής εποχής στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Όπως εξηγούν η Ellen Herman και Sylvia Lavin, οι ιδέες της ψυχολογίας και της ψυχανάλυσης έχουν πια εδραιωθεί στην αμερικανική κοινωνία ως σύγχρονος και απαραίτητος τρόπος σκέψης. β. Άνθιση της ψυχολογίας Όπως εξηγεί η Ellen Herman, η αξιοσημείωτη επιρροή της ψυχολογίας στην Αμερικανική κοινωνία μεταπολεμικά, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη ‘στρατιωτική της θητεία’ στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η σημασία του πολέμου για τον κλάδο της ψυχολογίας και την επιρροή του υπήρξε αδιαμφισβήτητη. Ψυχολόγοι και ψυχαναλυτές εργάζονταν ήδη από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο σε πειραματικά στρατιωτικά εργαστήρια16 και οι δυνατότητες του έργου τους είχαν αρχίσει να γίνονται αντιληπτές. Για τους ίδιους τους επαγγελματίες έγινε σαφές, πως όσα δεν μπορούσε να προσφέρει για την καταξίωση του κλάδου στην κοινωνία η ακαδημαϊκή έρευνα και η αφοσιωμένη διδασκαλία, μπορούσε να προσφέρει ο πόλεμος. Η αλήθεια είναι πως η δημοτικότητα που απέκτησε η ψυχολογία, λόγω της χρήσης της στον πόλεμο, ήταν τεράστια. Όπως με ζέση ανακαλούσε αρκετά χρόνια αργότερα ο James McKeen Cattell, μια από τις ιδρυτικές φιγούρες της επαγγελματικής ψυχολογίας στις ΗΠΑ, ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος «έβαλε τις εφαρμογές της ψυχολογίας στο χάρτη, και μάλιστα στην πρώτη σελίδα»17.

16 Herman, E. (1995) The Romance of American Psychology: Political Culture in the Age of Experts. Berkeley: University of California Press, σ. 18. 17

Ό.π., σ. 17. Όπως τον μεταφέρει η Herman.

109

Και στους δύο παγκόσμιους πολέμους έγινε η μέγιστη εκμετάλλευση των οφελών που μπορούσε να αντλήσει το επάγγελμα από το μιλιταριστικό πνεύμα της εποχής. Στον δεύτερο, ωστόσο, εκτός από την πληθώρα εμπειριών που απέκτησαν οι ψυχολόγοι πραγματοποιώντας πειράματα σε στρατιώτες και κρατούμενους, η εργασία τους άρχισε να γίνεται ουσιαστική για την έκβασή του ίδιου του πολέμου. Κατ’ αρχάς, βρέθηκαν αντιμέτωποι με χιλιάδες, κατά τ’ άλλα υγιείς άνδρες, που, λόγω του πολέμου, έπασχαν από ψυχωσική διαταραχή, μετα-τραυματικό στρες, κατάθλιψη, κλπ. Ακόμα, απέκτησαν πολύτιμες επαγγελματικές διασυνδέσεις, ενώ εντόπισαν μία πληθώρα άλυτων ζητήματων και συσσώρευσαν άφθονα θεωρητικά ερωτήματα για τα επόμενα χρόνια. Δεύτερον, η εμμονή με το ηθικό (morale) ενοποίησε κάτω από την ομπρέλα της ψυχολογίας επιχειρήσεις και εγχειρήματα τόσο διαφορετικά, όσο η λειτουργία κέντρων κράτησης, η καταστροφή του ηθικού των αντιπάλων, η διαχείριση της κοινής γνώμης, η απόκτηση πληροφοριών και η εξασφάλιση της υποταγής και του μαχητικού πνεύματος ανάμεσα στους στρατιώτες και τους πολίτες. Η θεώρηση αυτή που τοποθετούσε τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές των πληθυσμών στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος, έστρεψε τους ειδικούς σε θεωρίες που αξίωναν παραλληλισμούς και τομές ανάμεσα στην ατομική και μαζική συμπεριφορά. Η ψυχολογία γινόταν ένα ακόμα απαραίτητο και σύγχρονο εργαλείο στο οπλοστάσιο των ΗΠΑ. Τέλος, ο ίδιος ο πόλεμος ήταν μία θεμελιωδώς ψυχολογική σύγκρουση, όπου ο ψυχισμός ήταν πεδίο μάχης, η πειθώς βασική στρατιωτική τακτική και η νίκη μετριόταν στην κατάκτηση του μυαλού των αντιπάλων. Η ουσιαστική επίδραση της ψυχολογίας στον τρόπο διεξαγωγής του πολέμου και η κυριαρχία της ως τρόπου σκέψης ήταν σαφής. Όταν πια ο πόλεμος έληξε, οι χιλιάδες ψυχολόγοι και ψυχαναλυτές που εργάστηκαν σε αυτόν, έπρεπε να βρουν ένα αντικείμενο εν καιρώ ειρήνης. Όλες οι παραπάνω συνθήκες, σε συνδυασμό με την πατριωτική χρήση της ψυχολογίας στον πόλεμο, έδωσαν στο επάγγελμα το απαραίτητο κοινωνικό στάτους, αλλά και τις διασυνδέσεις στους ψυχολόγους για να φέρουν την ψυχολογία στο κέντρο της αμερικανικής κοινωνίας. Η αντίληψη πως περισσότερες ψυχολογικές διαταραχές μπορούσαν να αποτραπούν με την κατάλληλη πρόληψη έδωσε το απαραίτητο πάτημα για να μεταφερθεί η 110

ψυχολογία από τα απομακρυσμένα άσυλα στο κέντρο των αμερικανικών κοινοτήτων. Σε αυτό το πλαίσιο, η ρητορική του Neutra, πλούσια σε αναφορές σε ψυχαναλυτικές θεωρίες, πολλές φορές διαφορετικές ή ακόμα και αντιθετικές μεταξύ τους18, βρήκε ιδιαίτερα εύφορο έδαφος. Βασίζεται στη λογική πως όλοι οι άνθρωποι είναι είτε εν δυνάμει ασθενείς, είτε εξ’ ορισμού ‘ασθενείς’. Από τη μία πλευρά, η ψυχασθένεια βρίσκεται παντού ως πιθανότητα. Από την άλλη, όλοι οι άνθρωποι φέρουν το «τραύμα της γέννησης», το πιο καθοριστικό γεγονός στη ζωή, τις επιπλοκές του οποίου χρειάζεται να αντιμετωπίσουν19. Σε κάθε περίπτωση, η ψυχανάλυση είναι απαραίτητη. Υπεύθυνος για την πρόληψη και αναλυτής του καθενός, αλλά και ολόκληρης της κοινωνίας, είναι ο αρχιτέκτονας. Αμέσως μετά τη γέννηση «… είμαστε πια στα χέρια του αρχιτέκτονα…»20, που διαμορφώνει το περιβάλλον μας από την πρώτη στιγμή που βρισκόμαστε ερχόμαστε στον κόσμο. Ο Neutra αντιλαμβάνεται, λοιπόν, την υγεία ως υποκειμενική, εξατομικευμένη και αδιαχώριστη από τον ψυχισμό.

18 Ο Neutra δεν ενδιαφέρεται για τις διαφορές μεταξύ του επιστημονικού πεδίου της ψυχολογίας και της ψυχανάλυσης. Στα γραπτά του χρησιμοποιεί τις δύο λέξεις σχεδόν σαν συνώνυμες. 19

Neutra, J., R. Ό.π. σ. 282. «Η επιβίωση ξεκινάει πριν από τη γέννηση».

Ό.π., σ. 282.

111

II. Η ψυχολογία του χώρου· Wilhelm Wundt και ενσυναίσθηση Το έδαφος ήταν προετοιμασμένο, λοιπόν, για να στραφεί και η αρχιτεκτονική σε αυτό το νέο πεδίο σκέψης, που σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα εξαπλώθηκε σε κάθε πτυχή της διανόησης, τουλάχιστον στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Ο Neutra στην προσπάθειά του να στηρίξει το έργο του στην ψυχολογία, αντλεί από μια σειρά πηγών· από την κοινωνική μέχρι την Gestalt (μορφολογική) ψυχολογία και από τον Wundt, έως τον Freud και τον Otto Rank. Ωστόσο, οι προσεγγίσεις αυτές δεν συνάδουν πάντοτε. Μια από τις κριτικές στο έργο του Neutra είναι πως η προσέγγιση του ήταν όσο επιδερμική χρειαζόταν για να μην αναδειχθούν οι αντιφάσεις ή τα κενά μεταξύ τους. Ο Sandy Isenstadt υποστηρίζει πως ο Neutra, συχνά, επέλεγε μόνο τα στοιχεία που τον βόλευαν, παρουσιάζοντας απλοϊκά έννοιες και παραβλέποντας το βάθος και την περιπλοκότητά τους21. Κεντρική έννοια στη σύνδεση όλων αυτών των προσεγγίσεων είναι αυτή της ενσυναίσθησης, την οποία ο Neutra την επικαλούνταν τόσο συχνά, που έφτασε στο σημείο να αποκαλεί τον εαυτό του «καλλιτέχνη της ενσυναίσθησης» (artist of empathy)22. Στην αγγλική γλώσσα ο όρος empathy, δεν αποδίδει επακριβώς τον γερμανικό όρο Einfühlung23 (νιώθω-σε). Ετυμολογικά, ο όρος empathy προέρχεται από το ελληνικό εμπάθεια και σημαίνει έντονο πάθος υποδηλώνοντας προκατάληψη και αρνητική στάση, δηλαδή το αντίθετο της ενσυναίσθησης (Einfühlung). Ο Neutra εισήγαγε στην αγγλική γλώσσα τον όρο infeeling, προσπαθώντας να αποδώσει επακριβώς τον αρχικό γερμανικό όρο, χωρίς να αποφύγει, ωστόσο, τη χρήση και του empathy. Η έννοια της ενσυναίσθησης είναι αρκετά ευρεία και έχει επηρεάσει βαθιά τη σύγχρονη σκέψη. Οι διάφορες ερμηνείες χρήσεις της από τους εκπροσώπους διαφορετικών σχολών της ψυχολογίας, θεωρητικούς της

Isenstadt, S. Ό.π., σ. 112.

Ό.π., σ. 112.

Όρο τον οποίο καθιέρωσε ο Robert Vischer στη διδακτορική διατριβή του το 1873.

112

αισθητικής, καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες και όποιον άλλο επιχείρησε να της δώσει νόημα και να τη χρησιμοποιήσει, δεν μας αφορούν σε αυτή την εργασία. Αυτό που μας ενδιαφέρει όμως είναι το γεγονός ότι η έννοια έχει πολλές χρήσεις, σε διάφορα επίπεδα, κάποιες από τις οποίες είναι απαραίτητες για την διερεύνηση του έργου του Neutra.

α. Ενσυναίσθηση Στις αρχές του 20ου αιώνα, η ενσυναίσθηση αποτελούσε ήδη βασικό θεωρητικό εργαλείο στην ιστορία και κριτική της τέχνης, προσπαθώντας να συνδέσει το υποκείμενο με το αντικείμενο της παρατήρησης και να εξηγήσει πως το δεύτερο μπορεί να προκαλεί συναισθήματα ταύτισης στο πρώτο. Η κυρίαρχη ιδέα είναι πως το υποκείμενο προβάλλει συναισθήματα πάνω στο αντικείμενο και έτσι νιώθει μια ‘αντικειμενοποιημένη ευχαρίστηση’24. Η αισθητική απόλαυση προκαλείται από την πράξη αυτή του νιώθω-σε αντικείμενα. Όπως ήταν φυσικό, η μεταφορά αυτή επεκτάθηκε και στο χώρο τον ίδιο, ο οποίος μετατράπηκε σε ένα δοχείο για την προβολή συναισθημάτων25. Απέκτησε έτσι ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τους αρχιτέκτονες. Σε ένα ανέκδοτο άρθρο του με τίτλο Empathy-Infeeling, ο Neutra, συνδυάζοντας αρκετές από τις παραπάνω ιδέες, αναφέρει: «Η ενσυναίσθηση είναι μια εγγενής δυνατότητα του ανθρώπου, η οποία μπορεί να καλλιεργηθεί. Είναι ίσως

24 Lavin, S. Ό.π., σ. 36. Όπως παρατίθεται ένας από τους πρώτους στοχαστές της Einfühlung, Ο Theodor Lipps. 25 Στην πραγματικότητα, ο πατέρας του Robert Vischer, Friedrich Theodor, είχε χρησιμοποιήσει και εκείνος την έννοια, σε σχέση με την αρχιτεκτονική. Ωστόσο, η σύνδεση με το χώρο χάθηκε σταδιακά για να επανέλθει από ιστορικούς τέχνης όπως ο Heinrich Wölfflin, ο οποίος υπήρξε ο γνωστότερος στοχαστής της ψυχολογίας των αρχιτεκτονικών μορφών της εποχής του.

113

παραπλήσια του όρου συμπάσχω [sympathy]26, ωστόσο την ξεπερνά σε συναισθηματική ταύτιση με το άλλο άτομο. Είναι μια πολύπλοκη βιολογική διαδικασία που εμπλέκει νεύρο-εγκεφαλικές διαδικασίες, ‘σαν να’ είναι κάποιος το άλλο άτομο. Ωστόσο, αυτό διαρκεί μερικές μονάχα στιγμές. Άλλες στιγμές, αυτός ο κάποιος είναι ξανά ο εαυτός του, δεχόμενος ερεθίσματα από το άλλο άτομο, έχοντας όμως αντιληφθεί πως το άλλο άτομο δέχεται ερεθίσματα από τον ίδιο. Είναι σαν μια παλινδρόμηση μεταξύ του εαυτού, δεχόμενος ερεθίσματα από τον άλλο και του άλλου, δεχόμενος ερεθίσματα από τον εαυτό…»27 Συνεχίζει εξηγώντας πως ο μηχανισμός αυτός είναι εγγενής των ερωτικών σχέσεων, όπου οι εμπλεκόμενοι εναλλάσσουν το ρόλο της μητέρας με αυτόν του μωρού. Μάλιστα, αν η παλινδρόμηση αυτή χάσει την ισορροπία της προς τη μία ή την άλλη πλευρά, ο υγιής ενήλικος ερωτισμός παύει, με συνέπειες που ξεπερνούν τα δύο μέλη και επεκτείνονται και στην υπόλοιπη οικογένεια. Οι σκέψεις αυτές, που φαίνεται να ξεπερνούν κατά πολύ τα όρια της αρχιτεκτονικής, συνδυάζονται με παρατηρήσεις από τη νευρολογία, τη φυσιολογία και την ηθική και συνθέτουν τον ιδιοσυγκρασιακό λόγο του Neutra. Όπως αναφέρει η Lavin, όλα αυτά είναι εφικτά, καθώς η ενσυναίσθηση είχε ήδη συνδεθεί με την αρχιτεκτονική μέσα από το έργο του Wilhelm Wundt και των συνεχιστών του28.

26 Ο Freud, τον οποίο ο Neutra είχε τη δυνατότητα να διαβάσει στα γερμανικά, επίσης καταβάλει μεγάλη προσπάθεια για να διαχωρίσει την ενσυναίσθηση (empathy) από το συμπάσχω (sympathy), διάκριση που στα αγγλικά δεν είναι τόσο ξεκάθαρη. Agosta L. (2014) A Rumor of Empathy: Rewriting Empathy in the Context of Philosophy. Palgrave Macmillan, London, σ. 71. 27 Lavin, S. Ό.π., σσ. 33-34. Επειδή η ιδιάζουσα γλώσσα του Neutra αντιστέκεται στη μετάφραση, παρατίθεται το κείμενο στα αγγλικά: «Empathy is quite generally a constitutional potential concretely developed by exercise and accidental or purposeful conditioning. It is perhaps similar to sympathy, but at any rate quite surpasses it in emotive identification with the other individual. Empathy means in fact a far reaching physiological functioning (with many neuro-cerebral implications) ‘as if’ one were that other individual. However it is only for fractions of time. At other fractions of time one is one-self, and noticeably re-stimulated by that other powerful experience of infeeling into the mate. It is, as it were, an ‘oscillation’ between ‘ being the other stimulated by the one, and again the one stimulated by the other’…» 28

Ο.π. σ. 35.

114

β. Η Φυσιολογική Ψυχολογία του Wilhelm Wundt Ο Wundt ήταν ο πρώτος που προσπάθησε να περιγράψει τη διαδικασία της ενσυναίσθησης με όρους φυσιολογίας. Ο Neutra στα γραπτά του κάνει αναρίθμητες αναφορές στο έργο του γερμανού ιατρού, η συμβολή του οποίου υπήρξε καθοριστική για την ανάδειξη του κλάδου της ψυχολογίας29. Αυτό που τράβηξε το ενδιαφέρον του Neutra, ήταν η δήλωση του δεύτερου πως αντιμετώπιζε με επιστημονικούς όρους τoν μηχανισμό των αισθήσεων30 και τη συνείδηση. Ο Wundt προσπαθούσε να αποσυνδέσει την έρευνά του από τη μεταφυσική της φιλοσοφίας, ισχυριζόμενος πως είχε εφεύρει μια μορφή πειραματικής και κλινικής ψυχολογίας. Στόχος του ήταν να προσδιορίσει επακριβώς τη διαδικασία κατά την οποία ένα φυσικό αντικείμενο (π.χ. μία κούπα) μεταφέρεται μέσα από μια αλυσίδα αντιδράσεων των αντιληπτικών οργάνων και νευρώνων στον εγκέφαλο, για να αποτυπωθεί αρχικά ως αίσθηση και στη συνέχεια ως συναίσθημα. Για τον Wundt το ανθρώπινο σώμα ήταν ένα όργανο που επιτρέπει τη συνείδηση, μέσω της ολοένα αυξανόμενης αφαίρεσης των αισθητηριακών φαινομένων. Το ερέθισμα σταδιακά χάνει τις περισσότερες πληροφορίες και αποτυπώνεται στον εγκέφαλο ως αίσθηση. Η φυσιολογική ψυχολογία του Wundt αποτέλεσε για τον Neutra όχημα εκμοντερνισμού της αρχιτεκτονικής. Του έδωσε τα εφόδια να προτείνει, αντί για εξορθολογισμό του προγράμματος και της κατασκευής, μια αντικειμενικότητα31 του σώματος και των αισθήσεών του. Μάλιστα, το 1965 ερωτηθείς τι θα έπρεπε να διαβάζουν οι φοιτητές αρχιτεκτονικής, η απάντησή του ήταν μονάχα το Principles of Physiological Psychology, του

29 Ο ιατρός, φιλόσοφος και καθηγητής Wilhelm Wundt, υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες της ψυχολογίας. Οι παρατηρήσεις του οποίου αποδείχθηκαν καίριες για την ανάδυση του κλάδου, ενώ ήταν αυτός που διαχώρισε την ψυχολογία από τη φιλοσοφία και τη βιολογία. Ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίηση τον όρο ‘ψυχολόγος’ ως αυτοπροσδιορισμό, αντί του ιατρός. 30

Sensory apparatus.

Ο.π. σ. 35. H Lavin αναφέρει το γερμανικό Sachlichkeit.

115

Wilhelm Wundt, που είχε εκδοθεί ενενήντα ένα χρόνια32 νωρίτερα. Η ψυχική υγεία –ή ισορροπία– είναι, επομένως, ένα αποτέλεσμα των ερεθισμάτων που λαμβάνει κανείς από το περιβάλλον του, μια διαδικασία που μπορεί να διερευνηθεί επιστημονικά. Το περιβάλλον αυτό βρίσκεται άμεσα στον έλεγχο του αρχιτέκτονα, οποίος πρέπει να αναλάβει το ρόλο του ψυχαναλυτή κάθε ατόμου και της κοινωνίας συνολικά. Το έργο που του ανατίθεται, τελικά, είναι η καθοδήγηση των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος διαμέσω των αισθητήρων του ανθρώπινου σώματος στην ψυχή.33

32 Isenstadt, S. Ό.π., σ. 103. O Isenstadt αναφέρει λανθασμένα πως το βιβλίο του Wundt εκδόθηκε το 1864, Η χρονολογία έκδοσης των δύο τόμων του βιβλίου είναι 1873-1874. Η συγγραφή του ξεκίνησε το 1871, όταν ο Wundt δεν κατάφερε να πάρει τη θέση του καθηγητή Herman von Helmholz, του οποίου ήταν βοηθός στο πανεπιστήμιο της Χαϊδελβέργης. 33

Ό.π., σ. 103.

116

III. Η τεχνολογική ουτοπία και η φύση Ο Neutra θεωρούσε πως ο έλεγχος των αισθήσεων και των ψυχολογίας θα καταστεί εφικτός μέσω της επιστήμης και της τεχνολογίας, ωστόσο αυτό παραμένει ένα αισιόδοξο σενάριο για το μέλλον, καθώς αναγνωρίζει τους περιορισμούς της εποχής του. Με έναν συγκρατημένο ενθουσιασμό υποστηρίζει πως μια μέρα, οι αρχιτέκτονες με τη βοήθεια της τεχνολογίας θα «παίζουν την ανθρώπινη φυσιολογία σαν πιάνο»34· σχεδιάζοντας όχι, πλέον, κτήρια αλλά συγχορδίες ερεθισμάτων-αντιδράσεων, θα πετυχαίνουν συγκεκριμένες σωματικές και ψυχικές καταστάσεις. Προς το παρόν, το έργο τους είναι να μεσολαβούν ανάμεσα στην αδυσώπητη εξέλιξη του κτισμένου περιβάλλοντος –λόγω της τεχνολογίαςκαι στον αργοκίνητο βηματισμό της ανθρώπινης βιολογίας· να απαλύνουν την τριβή που δημιουργείται ανάμεσα στις δύο αυτές ταχύτητες. Καταλήγει πως ο τρόπος να λυθεί το πρόβλημα αυτό είναι οι αρχιτέκτονες να παραδοθούν στις αρχέγονες συνήθειες του ανθρώπινου σώματος, προσαρμοσμένου ακόμα στη φύση. Στο Survival Through Design εξηγεί: «Αν δεν μπορούμε ακόμα να δημιουργήσουμε έναν, απόλυτα ταιριαστό με τη βιολογία, έναν εσωτερικό χώρο με τα τεχνολογικά μέσα που διαθέτουμε, θα πρέπει να πάρουμε την απόφαση να μην τον κατασκευάσουμε έναν τέτοιο χώρο, απόλυτα εξαρτημένο από την τεχνολογία. Θα πρέπει να σχεδιάζουμε το περιβάλλον και το ζωτικό χώρο του είδους με τέτοιο τρόπο, ώστε οι παράγοντες της φύσης που είναι εξυγιαντικοί για νευρικό σύστημα, να μπορούν να εισέλθουν ελεύθερα σε αυτόν και να παραμείνουν ενεργοί όσο το δυνατόν περισσότερο.»35 Σε συμφωνία με τη συνθήκη της εποχής που περιγράφηκε παραπάνω

34 Ό.π., σ. 103. Η μεταφορά είναι του ίδιου του Neutra από το Survival Through Design, σ. 201. 35

Ό.π., σ. 103. Το απόσπασμα είναι από το Survival Through Design, σ. 195.

117

σχετικά με την έλλειψη εμπιστοσύνης στην απελευθερωτική δύναμη της τεχνολογίας, πιστεύει σε αυτήν, διατηρώντας όμως εύλογες επιφυλάξεις. Συνεχίζει σημειώνοντας πως αν δεν είναι βέβαιο πως κάποιος παράγοντας της φύσης μπορεί να αναπαραχθεί με απόλυτη επιτυχία από την τεχνολογία, δεν θα πρέπει να αντικαθίσταται. Μέχρι την τεχνολογική ουτοπία, μονάχα οι έμφυτες θεραπευτικές ιδιότητες της φύσης μπορούν να θεραπεύσουν το νευρικό κλονισμό της εποχής του.

38. Hinds House, 1951. Εφαρμογή της ιδέας του J. J. Gibson, γνωστή ως ‘texture gradient’. Οι υφές στον εξωτερικό xώρο είναι πιο αδρές, δημιουργώντας μια αίσθηση εγγύτητας. Αντίθετα, οι υφές στον εσωτερικό χώρο είναι απαλές και οι επιφάνειες μοιάζουν πιο απόμακρες. Η ελλάτωση των οπτικών ερεθισμάτων στο εσωτερικό της κατοικίας συμβάλλει στην ηρεμία των κατοίκων.

118

IV. Τεχνικές Για να πετύχει τον έλεγχο των ερεθισμάτων που δέχεται ο χρήστης της κατοικίας, ο Neutra επιστρατεύει μια σειρά από τεχνικές, οι οποίες χαρακτηρίζουν την αρχιτεκτονική του.36 α. Η πυκνότητα της υφής – Hinds House Από τις μελέτες του, λοιπόν στην φυσιολογική ψυχολογία, στα έργα του Wundt, του J.J. Gibson, και άλλων, προέκυπτε πως θεραπευτική είναι η αίσθηση της ανοιχτωσιάς που προκαλεί η ανεμπόδιστη θέα, σε αντίθεση με το κλειστοφοβικό αίσθημα ενός στενού χώρου. Ωστόσο, δεν διέθεταν όλοι οι πελάτες του των προϋπολογισμό που απαιτούσε ένα σπίτι με θέα στο τοπίο. Σημασία εδώ έχει η λέξη αίσθηση, γιατί δεν προϋποθέτει πραγματική θέα, αντίθετα, σημαίνει πως μπορεί κανείς να αρκεστεί στην ψευδαίσθησή της. Δεν άργησε να υιοθετήσει τη χρήση καθρεφτών, για τους φτωχότερους πελάτες του. Με την ίδια επιχειρηματολογία υποστήριξε τη χρήση λείων επιφανειών ως θεραπευτικών. Ένα πανόραμα λειτουργεί σαν λεία επιφάνεια, αφού η απόσταση του τοπίου επιτρέπει στο μάτι να το διατρέξει χωρίς την ‘παρέμβαση’ εντονότερων ερεθισμάτων. Είναι η «ομοιόμορφη κατανομή των ερεθισμάτων που επιφέρει την ηρεμία»37. Ο Neutra αναφέρεται στο φαινόμενο που περιγράφει ο γνωστικός ψυχολόγος J.J. Gibson, ως ‘πυκνότητα στοιχείων’ (texture gradient), ότι δηλαδή η υφή γίνεται πυκνότερη και πιο επίπεδη όσο μεγαλώνει η απόσταση θέασης. Στο εσωτερικό τοποθετούνται λείες επιφάνεις, ενώ οι τραχύτερες

36 Οι τεχνικές που αναφέρονται εδώ δεν συνοψίζουν το έργο του, ούτε είναι οι μοναδικές που σχετίζονται με τη διαχείριση αισθητικών ερεθισμάτων. Περισσότερα στοιχεία που χρησιμοποιούσε συχνά και που θεωρούνται χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής του αναλύονται, μαζί με τη μέθοδο που ακολουθούσε στο σχεδιασμό, βλ. παρακάτω, κεφάλαια Μέθοδος και Reich, ενέργεια και πνευματικότητα. 37

Ό.π., σ. 106.

119

βρίσκονται στον εξωτερικό χώρο. Σκοπός είναι το εσωτερικό να γίνει πιο απόμακρο, οπτικά, ενώ το εξωτερικό να πλησιάσει τον παρατηρητή που βρίσκεται μέσα στο κτήριο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Hinds House, όπου η «ομοιόμορφη κατανομή των ερεθισμάτων» μπορεί να γίνει αντιληπτή κοιτάζοντας είτε τη θέα, είτε την επιφάνεια των ντουλαπιών που βρίσκονται κάτω από το παράθυρο, το φυσιολογικό ανάλογο της θέας. Ακριβώς έξω από το διάμηκες παράθυρο υπάρχουν φυτά, δημιουργώντας μια τραχιά –οπτικά- επιφάνεια, η οποία με την πληθώρα οπτικών ερεθισμάτων της εμφανίζεται πλησιέστερα. β. Τα πόδια της αράχνης Όπως εξηγεί ο Isenstadt, η εγγύτητα, όταν δεν είναι επιθυμητή, είναι φορέας καταπίεσης, ενώ σηματοδοτεί κίνδυνο, παραβίαση της ιδιωτικότητας και πιθανή απώλεια ελέγχου. Για τον Neutra, η παρεμπόδιση της θέασης, η οπτική τριβή και οι οπτικοί ρύποι βρίσκονται πάντοτε κοντά. Μια ψευδαίσθηση της οπτικής απόστασης, ιδιαίτερα όταν μοιάζει με προϊόν της φύσης, θα μπορούσε να λειτουργήσει προκαλώντας ένα αίσθημα ασφάλειας. Το ίδιο αποτέλεσμα προσπαθεί να το επιτύχει με τα χαρακτηριστικά δοκάρια που διαπερνάνε τους τοίχους, γνωστά ως πόδια αράχνης. «Το δοκάρι δεν συναντά τον τοίχο, αλλά περνά από μέσα του σε κάποιον υποθετικό χώρο από πίσω. Με επιδεξιότητα αυτό [σ.σ. το τέχνασμα] μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να αντισταθμιστεί το αίσθημα περιορισμού του χώρου από έναν τοίχο.»38 Στοιχεία όπως τα οριζόντια μεγάλα παράθυρα με θέα και τα πόδια της αράχνης, αποτελούν επαναπροσέγγιση των χαρακτηριστικών του μοντερνισμού. Η διαφορά από τα παράθυρα στις κατοικίες του Le Corbusier ή του Mies van der Rohe, είναι ότι τα αυτά του του Neutra ανοίγουν, επιτρέποντας μια πιο κυριολεκτική σύνδεση του μέσα με το έξω, όπου η φύση πραγματικά παρεισφρέει στο κτήριο. Τα χαρακτηριστικά δοκάρια που

Ό.π., σ. 107.

120

39-40. Τα πόδια της Αράχνης, Singleton House (1959) [πάνω], Rourke House (1949) [κάτω]. «Το δοκάρι δεν συναντά τον τοίχο, αλλά περνά από μέσα του σε κάποιον υποθετικό χώρο από πίσω. Με επιδεξιότητα αυτό [σ.σ. το τέχνασμα] μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να αντισταθμιστεί το αίσθημα περιορισμού του χώρου από έναν τοίχο.»

εξέχουν από το κτήριο υποδηλώνουν την ανεξαρτησία δομικών στοιχείων και περιβλήματος, προσφέροντας την αίσθηση της απώλειας του βάρους. Αποτελούν έναν επαναπροσδιορισμό του pilotis, που, ειδωμένο από τη σκοπιά της ψυχολογίας της φυσιολογίας, διαμορφώνει την εμπειρία των κατοίκων σε καθημερινή βάση. Ο Neutra στην πραγματικότητα προτείνει τις ίδιες μορφές του μοντέρνου ως λύση σε καινούρια προβλήματα. Επιχειρηματολογεί για τα ίδια στοιχεία που μιλούσε ο Le Corbusier τριάντα χρόνια νωρίτερα, προσδίδοντάς τους, όμως, θεραπευτικές ιδιότητες. Προσπαθεί να καταστήσει το μοντέρνο σχετικό στην εποχή του άγχους. Σε μια κριτική για το Survival Through Design το 1954 εντοπίζει μια ‘αλλαγή γενιάς’ από αυτό που αποκαλεί «πρώιμο αφελή μηχανιστικό φονξιοναλισμό, σε ένα ενδιαφέρον για το πώς ένα κτήριο επηρεάζει τον χρήστη».39 Εκτός, όμως, από τις απόψεις του Wundt, ο Neutra επηρεάστηκε ευθέως από θεωρίες προερχόμενες από το πεδίο της ψυχανάλυσης. Η περιγραφή τους μπορεί να καταστήσει προσβάσιμη μία ακόμα πτυχή του έργου του.

V. Freud: ενσυναίσθηση και μεταβίβαση Όχημα για να συνδέσει ο Neutra την ψυχανάλυση με την φυσιολογική ψυχολογία και το μηχανισμό των αισθήσεων, υπήρξε, ξανά, η ενσυναίσθηση. Η έννοια αυτή συναντάται συχνά στο έργο του Freud και στην οποία αποδίδει και αυτός ποικίλο περιεχόμενο40. Στο έργο του, οι διάφορες σημασίες της ενσυναίσθησης (Einfühlung) εκτείνονται από προϋπόθεση για την κατανόηση των άλλων και του εαυτού, μέχρι δυνατότητα διδασκαλίας,

Haskell, D. (1954) ‘Planning Our Plans’. Στο Saturday Review, vol. 37, no. 8, σελ. 16.

40 Agosta L. (2014) A Rumor of Empathy: Rewriting Empathy in the Context of Philosophy. Palgrave Macmillan, London, σσ. 66-82. Ο Agosta, εκτός από τις διαφορετικές σημασίες που ο Freud δίνει στη λέξη Einfühlung, περιγράφει και τις δυσκολίες στη μετάφραση και παραθέτει έναν εκτενή κατάλογο με τα λάθη που έγιναν από τους μεταφραστές του Freud στα Αγγλικά, Alix και James Strachey.

122

εγγενής ικανότητα των παιδιών και, δείκτης ευφυΐας, συνδεδεμένος με την αίσθηση του χιούμορ41. Όπως αναφέρει η Sylvia Lavin, για τον Freud, η ενσυσναίσθηση περιλαμβάνει, όπως και στην αισθητική θεωρία, μια διαδικασία προβολής συναισθημάτων. Ωστόσο, δεν είναι η συνειδητή μεταφορά ανθρώπινων συναισθημάτων σε ένα αντικείμενο, (όπως, π.χ. συνατνάμε στην Gestalt ψυχολογία) αλλά μια ασυνείδητη άμυνα ενάντια σε εσωτερικές ορμές.42 Δεν αφορά πλέον τη σχέση υποκειμένου αντικειμένου, αντιθέτως αποτελεί μια δια-υποκειμενική έννοια. α. Ενσυναίσθηση – Μεταβίβαση Σύμφωνα με τον Freud η ενσυναίσθηση είναι προϋπόθεση για να λειτουργήσει η ‘μεταβίβαση’, διαδικασία απαραίτητη για την ψυχαναλυτική διαδικασία43. Κατά την διάρκεια της ψυχανάλυσης, ο ασθενής μεταφέρει στον αναλυτή τα τραυματικά συναισθήματα, η καταπίεση των οποίων προκάλεσε, εξ’ αρχής, τη νεύρωση44. Μεταξύ αναλυτή και ασθενή δημιουργείται σταδιακά μια σχέση, βασισμένη σε αυτά τα συναισθήματα, η οποία παίρνει τη θέση της αρχικής που δημιούργησε το πρόβλημα. (Ενίοτε, ο αναλυτής τείνει να αναπτύξει και ο ίδιος συναισθήματα προς τον ασθενή, διαδικασία γνωστή ως αντί-μεταβίβαση.) Η θεραπεία μπορεί πια να επιτευχθεί, αν επιλυθεί η νέα αυτή σχέση· στόχος είναι να γίνει κατανοητό από τον ασθενή πως τα συναισθήματά του δεν πηγάζουν από την τωρινή συνθήκη, αντίθετα, επαναλαμβάνουν κάτι που του συνέβη στο παρελθόν. Καθώς η μεταβίβαση παρατηρείται σε κάθε περίπτωση ασθενή, αποκτά ιδιαίτερη

Ό.π., σσ. 70-74.

Lavin, S. Ό.π., σ. 38.

Agosta. L. Ό.π., σ. 70.

44 Μεταβίβαση (transference): Ασυνείδητη τάση ενός ατόμου να μεταφέρει στους άλλους του παρόντος και άμεσου περιβάλλοντος εκείνα τα συναισθήματα και τις στάσεις που αρχικά συνδέθηκαν με σημαντικές μορφές της πρώιμης ζωής του (γονείς, αδέλφια, κ.λπ.). [...] Η ανάλυση των μεταβιβαστικών φαινομένων χρησιμοποιείται σήμερα ως σημαντικό θεραπευτικό εργαλείο τόσο στην ατομική όσο και στην ομαδική ψυχοθεραπεία. Μάνος, Ν. (2007) Ερμηνευτικό Λεξικό Ψυχιατρικών όρων: Αγγλοελληνικό – Ελληνιαγγλικό. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

123

σημασία για την έκβαση της θεραπείας, γεγονός που ο Freud αναγνωρίζει: «Έτσι λοιπόν, η μεταβίβαση, είτε είναι τρυφερή, είτε είναι επιθετική και η οποία φαινόταν να αποτελεί τη μεγαλύτερη απειλή για την πορεία της θεραπείας, μετατρέπεται στο καλύτερο εργαλείο της, με τη βοήθεια του οποίου αποκτούμε πρόσβαση στα απόκρυφα της ψυχικής ζωής.» 45 Ωστόσο, όπως γίνεται σαφές στο παραπάνω απόσπασμα, η μεταβίβαση μπορεί να εκδηλωθεί τόσο ως ερωτικά συναισθήματα προς τον αναλυτή (θετική μεταβίβαση), όσο και ως μίσος ή επιθετική διάθεση (αρνητική μεταβίβαση). Σε κάθε περίπτωση κάποια στιγμή θα μετατραπεί σε αντίσταση προς τον αναλυτή. Η δεύτερη περίπτωση είναι σαφής. Στην πρώτη περίπτωση, ωστόσο, η έλξη γίνεται τόσο ισχυρή ώστε προδίδει την προέλευσή της από μια σεξουαλική ανάγκη, προκαλώντας μια εσωτερική αντίσταση στον εαυτό της. Και στις δύο περιπτώσεις καταλήγει με τον ασθενή να αγνοεί επιδεικτικά τον αναλυτή, αρνούμενος να συμμετάσχει στη θεραπεία. Το σημείο αυτό θεωρείται από τον Freud καίριο για την επιτυχία της θεραπείας, καθώς είναι εύκολο να αποθαρρυνθεί κανείς. Η ιδέα της μεταβίβασης φαίνεται να επηρέασε βαθιά τον Neutra και τα ίχνη της είναι εμφανή στα κτήρια και τα γραπτά του. Η Lavin υποστηρίζει πως αντιλαμβανόταν τα κτήρια του –ιδιαίτερα τις κατοικίες, ως όχημα μιας σχέσης ενσυναίσθησης με τους πελάτες του. Το κτήριο γινόταν ένα είδος προφυλακτήρα, επιτρέποντας και ταυτόχρονα προστατεύοντας από, μια εν δυνάμει ερωτική σχέση μεταξύ του αρχιτέκτονα και του πελάτη.46 Ωστόσο, δεν φαίνεται να τον απασχολεί καθόλου η αρνητική μεταβίβαση, καθώς δίνει σημασία μονάχα στην θετική –ερωτική- της πλευρά. Ισχυριζόταν πως όλοι οι πελάτες του –και κυρίως οι γυναίκες- ήταν ερωτευμένοι μαζί του, μια κατάσταση η οποία, αν ίσχυε, ήταν σύμφωνη με τη διαδικασία της μετάδοσης, όπως περιγράφηκε από τον Freud.

45 Freud, Sigmund. (1977) Introductory Lectures on Psychoanalysis. 16. Translation: James Strachey. New York: Norton (PFL 1), σ. 496. 46

Lavin, S. Ό.π. σ. 39.

124

Ο ίδιος ο Neutra αναγνωρίζει τους παραλληλισμούς με την ψυχανάλυση και ορισμένες φορές τους επικαλείται από μόνος του. Για παράδειγμα στις σημειώσεις του, σε ένα κείμενο με τον τίτλο Ideas (1954), αναφέρει: «ο αρχιτέκτονας κατανοώντας με τα σωστά μέσα τις επιθυμίες του πελάτη και τις εκφρασμένες, ή μισο-εκφρασμένες, ανάγκες του, λειτουργεί με τρόπο που διαφέρει ελάχιστα από το πρότυπο του ψυχιάτρου.»47 Όπως αναφέρει η Lavin, το κείμενο αυτό είναι αξιοσημείωτο, γιατί ο Neutra αναθέτει στην αρχιτεκτονική μια ψυχοθεραπευτική λειτουργία. «Ρόλος της είναι να εκπληρώνει ανάγκες, οι ανάγκες αυτές, όμως δεν προσδιορίζονται ‘παραδοσιακά’ ως κατάλυμα και λειτουργικότητα. Αντίθετα, η αρχιτεκτονική πρέπει να λειτουργεί σαν ψυχοθεραπεία, βοηθώντας τους πελάτες να καλύψουν υποσυνείδητες ψυχικές επιθυμίες.» 48

Ό.π. σ. 49. Η Lavin παραθέτει ολόκληρο το κείμενο από το αρχείο του Neutra.

Ό.π. σ. 49.

125

41. Ο Neutra ακούει έναν πελάτη.

VI. Η μέθοδος Ενδιαφέρον έχουν, επίσης, οι μέθοδοι που χρησιμοποιούσε για να πετύχει αυτή τη, βασισμένη στην ενσυναίσθηση, επικοινωνία με τους πελάτες του. Συγκεκριμένα, για να «κατανοήσει με τα σωστά μέσα τις επιθυμίες του πελάτη» και να χτίσει μια σχέση οικειότητας και συναισθηματικής εγγύτητας, χρησιμοποιούσε εκτενή ερωτηματολόγια. Ενδιαφερόταν για τις προτιμήσεις και τις αποστροφές των πελατών του, για σημαντικά γεγονότα και συνήθειες της παιδικής ηλικίας. Σε κάποιες περιπτώσεις, όπως αυτή της Constance Perkins, ζητούσε από τους πελάτες να κρατήσουν ένα λεπτομερές ημερολόγιο, στο διάστημα μερικών εβδομάδων, καταγράφοντας την παραμικρή συνήθειά τους. «Σύμφωνα με τον Neutra, η συναισθηματική εγγύτητα που αναπτύσσεται ανάμεσα στον αρχιτέκτονα και τον πελάτη έχει τέτοια ένταση, που καταφέρνει να ξεπεράσει την ‘αποξένωση’ του πελάτη και το a priori ενδιαφέρον του αρχιτέκτονα για τις αφηρημένες μορφές. Αυτή η ιδιαίτερη συνεργασία μεταξύ των δύο πλευρών είναι απαραίτητο συστατικό για τη σπουδαία αρχιτεκτονική. Το τελικό προϊόν, μπορεί να είναι υλική ιδιοκτησία του πελάτη και πνευματική ιδιοκτησία του αρχιτέκτονα, αλλά αυτή η σχέση μεταξύ τους μετατρέπει την αρχιτεκτονική διαδικασία σε έναν τόπο ερωτικής συνύπαρξης.»49 Αφού εξέταζε τα υποκειμενικά αυτά στοιχεία και τα ταίριαζε με τις αντικειμενικές συνθήκες του έργου, ο Neutra, παρουσίαζε στους πελάτες του μια διάγνωση της προσωπικότητάς τους, καθώς και τις ιδέες του, για το είδος σπιτιού που θα χρειαστούν. Οι πελάτες έμεναν συνήθως πολύ ευχαριστημένοι και περήφανοι για τις θεραπευτικές ιδιότητες των κατοικιών τους.

Ό.π. σ. 50.

127

Τις μεθόδους αυτές, που θυμίζουν πολύ αυτές του Freud50, τις παρομοιάζει ο ίδιος ο Neutra με «το να ξαπλώνεις σε έναν καναπέ, σχηματικά μιλώντας, και να μιλάς με έναν ψυχαναλυτή». Τα εκτενή έγγραφα που συγκέντρωσε από τους πελάτες τα θεωρούσε ιδιαίτερα προσωπικά και αναφερόταν σε αυτά ως «αυτό-ανάλυση» 51. Ωστόσο, όπως εξηγεί η Lavin, ο Neutra χρησιμοποιούσε τις προσωπικές πληροφορίες των πελατών του, τόσο ως θεμέλιο για το θεραπευτικό σχεδιασμό του, όσο και ως τρόπο για να δημιουργήσει μια σχέση εξουσίας με τους πελάτες, στην οποία δεν είχαν τη δυνατότητα να του φέρουν αντιρρήσεις. Ενώ ο ίδιος ισχυριζόταν πως όλοι οι πελάτες του είναι ερωτευμένοι μαζί του, όπως προκύπτει από την αλληλογραφία του, φαίνεται πως ταυτόχρονα τον φοβούνταν. Οι πιο ‘ερωτικοί’ πελάτες του δείχνουν μεγάλη δυσκολία να αρνηθούν τη συμβουλή του, ενώ οι πιο τυπικοί χρησιμοποιούν επίσημο και ευλαβικό ύφος. Όπως αναφέρει ο ίδιος, «η αρχή είναι η εξής –πρέπει να υπάρχει κάποιος τρόπος να εκφράσει κανείς στους πελάτες βαθιά συμπάθεια και να αριστεύσει στην ενστικτώδη ενσυναίσθηση. Ένας άνθρωπος δεν μπορεί να σου αντισταθεί αν αφιερωθείς με πάθος στο να τον κατανοήσεις. Σε ερωτεύεται, ακόμα κι αν είναι πρόεδρος μιας τράπεζας»52. Και αλλού, «…νιώθω προικισμένος με τόση ενσυναίσθηση… Αρέσω σε πολλούς· σε όλους τους πελάτες μου. Μάλιστα, αναπτύσσουν για εμένα μια τρομερή έλξη, όπως κι εγώ για αυτούς. Είναι σχεδόν σαν μια ερωτική σχέση, η οποία τελειώνει χαρούμενα, τις περισσότερες φορές. Αλλά, ενώ είμαι εντελώς καθημερινός, στα μάτια τους παίρνω ηρωικές διαστάσεις, ιδιαίτερα στις γυναίκες. Δεν καταβάλω καμία προσπάθεια για αυτό, συμβαίνει χωρίς να το γνωρίζω. […] Υπάρχει μια τραγική πτυχή του ηρωισμού, υποθέτω.» Εδώ, η επιρροή του Freud και της ‘μεταβίβασης’ είναι σαφής, ωστόσο παραβλέπει, όπως σημειώθηκε παραπάνω, την αρνητική μετάδοση και τα επιθετικά συναισθήματα που μπορεί να εκφράσει ο πελάτης/ασθενής.

50 Όπως για παράδειγμα το ημερολόγιο των ονείρων, ή τις ώρες που αφιερώνει ο αναλυτής στην ακρόαση του ασθενή. 51

Ό.π. σ. 49. Από το αρχείο του Neutra.

Ό.π. σ. 51. Από το αρχείο του Neutra.

128

α. Perkins House Χαρακτηριστικό παράδειγμα της προσέγγισης αυτής, τόσο του κτηρίου όσο και της διαδικασίας που ακολουθήθηκε στο σχεδιασμό του, είναι το Perkins House (1953-1955). Η παραγγελιοδότρια, Constance Perkins, είναι τυπικό παράδειγμα μιας ‘ερωτευμένης πελάτισσας’ του Neutra. Η περίπτωσή της σκιαγραφεί πως η έννοια της ενσυναίσθησης μετέτρεψε την αρχιτεκτονική σε ένα ερωτικό τρίγωνο μεταξύ του αρχιτέκτονα, του πελάτη και του σπιτιού53. Η Perkins γνώριζε προσωπικά τον Neutra και τον θεωρούσε ήδη ‘σπουδαίο αρχιτέκτονα’54. Ήταν εξοικειωμένη με τις μεθόδους του και ήθελε με το σπίτι αυτό να απελευθερωθεί από τη θύμηση της τυραννικής μητέρας της και την απώλεια του πατέρα της, που είχε πεθάνει πρόσφατα. Ένιωσε αμέσως να συνδέεται με τον Neutra με δεσμούς βαθιάς κατανόησης και εμπιστοσύνης. Η σχέση τους, αν και δεν έγινε ποτέ τυπικά μια ερωτική σχέση, ξεπερνούσε κατά πολύ μια απλή επαφή μεταξύ της πελάτισσας και του αρχιτέκτονα. Η Constance «διάλεξε τον Neutra όπως κανείς θα διάλεγε ένα σύζυγο»55. Η Perkins ζητούσε μια θεραπευτική κατοικία. Από την πλευρά του ο Neutra φιλοδοξούσε να γίνει ο ιατρός της, ο αναλυτής και ο έμπιστος της Constance. Ήθελε να σχεδιάσει μια κατοικία που θα εκφράσει τα όνειρα των δύο, ενώ θα λειτουργεί σαν μηχανή αυτό-ψυχανάλυσης, που θα κάνει και τον ίδιο να νιώθει καλύτερα. Συνέχισε να επισκέπτεται το σπίτι για αρκετά χρόνια μετά την κατασκευή του, «όποτε ένιωθε πεσμένος». H Perkins έγραφε, «το να ζεις είναι ένας τρόπος ζωής. Για να νιώθεις ολοκληρωμένος χρειάζεται ένα περιβάλλον που ξυπνάει κάθε μία από τις αισθήσεις με τις οποίες είναι προικισμένος ο άνθρωπος, ένα περιβάλλον

53 Σε μια τυπική για τον Neutra περίπτωση, οι έννοιες της ενσυναίσθησης και της μεταβίβασης συγχέονται. Εκτός από τον αρχιτέκτονα-αναλυτή, η μεταβίβαση των συναισθημάτων του τραύματος από τον πελάτη μπορεί γίνει και στην κατοικία με εξίσου θεραπευτικά αποτελέσματα. 54

Ό.π. σσ. 40-45.

Ό.π. σ. 43.

129

42. Perkins House, 1955.

ειδικά σχεδιασμένο για να δίνει κατεύθυνση στην οργανωμένη σκέψη».56 Στα πλαίσια μίας ‘αρχιτεκτονικής της ενσυναίσθησης‘, ο Neutra σχεδίασε μια κατοικία στην οποία ο διδακτικός σκελετός του Lovell House έχει αντικατασταθεί από επιφάνειες που δημιουργούν μια αισθητική εμπειρία. Η χρήση του γυαλιού δεν έχει να κάνει με τη διαφάνεια και την αλήθεια της αρχιτεκτονικής, αντίθετα λειτουργεί σαν ειδικό εφέ, με σκοπό τη δημιουργία μιας ατμόσφαιρας ερωτικής. Η κατοικία Perkins αντικατέστησε μοντέρνα έννοια του αφηρημένου χώρου με την γεμάτη συναισθήματα ατμόσφαιρα· εν προκειμένω, με μία ρομαντική ατμόσφαιρα. Ο σχεδιασμός και η ένταση της ατμόσφαιρας κορυφώνεται στο γωνιακό παράθυρο με τα χαρακτηριστικά δοκάρια –πόδια αράχνης. Η επίδραση του σχεδιασμού γίνεται φανερή καθώς η Perkins σταδιακά εγκατέλειψε την κρεβατοκάμαρα και κοιμόταν στην περίφημη γωνία, στο πιο δημόσιο κομμάτι της κατοικίας, απ’ όπου μπορούσε απολαμβάνει τη πιο αποτελεσματική θέα του σπιτιού. Εκτός από τη διαδικασία του σχεδιασμού –μια μεταφορά της ψυχαναλυτικής διαδικασίας- η ατμόσφαιρα, πού τόσο τονίζεται στο Perkins House, ήταν ένα ακόμα θεραπευτικό στοιχείο τόσο για τον Neutra, όσο και για τους πελάτες του.

56 Ό.π. σ. 43.

131

VII. Reich, ενέργεια και πνευματικότητα Υπάρχει λοιπόν μια ακόμα πτυχή στο έργο του Neutra, που κάνει τη έννοια της υγείας ακόμα πιο ασαφή, υποκειμενική και διάχυτη, το ενδιαφέρον του για την ατμόσφαιρα, σε συνδυασμό με τις διάφορες ενέργειες που θεωρούσε πως ρέουν από τον άνθρωπο στο περιβάλλον του και αντίστροφα. Ιδιαίτερα σημαντική φιγούρα για τον Neutra υπήρξε ο Wilhelm Reich, που την εποχή εκείνη πραγματοποιούσε ‘ψυχο-περιβαλλοντικές’ μελέτες, επίσης στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ο Reich, υπήρξε ένας από τους προστατευόμενους του Freud, ξεκινώντας την πορεία του από τον κύκλο των ψυχαναλυτών της Βιέννης. Ωστόσο, μια καίρια διαφωνία του με τον Freud για τα αίτια της νεύρωσης, οδήγησε στην αποπομπή του, στη μετακόμισή του στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου εν τέλει κατηγορήθηκε πως τρελάθηκε, φυλακίστηκε και βρέθηκε νεκρός στο κελί του. Σε κάθε περίπτωση, απομακρύνθηκε από τη Φροϋδική ορθοδοξία, όταν υποστήριξε πως η σεξουαλική ανικανότητα δεν ήταν σύμπτωμα της νεύρωσης, αντίθετα ήταν η αιτία, αυτό που αποκαλούσε ‘οργιαστική ικανότητα’ (orgiastic potency). Πίστευε πως το σεξ είναι μια ανταλλαγή ενέργειας κατά την οποία ο ερεθισμός των γεννητικών οργάνων διασκορπίζεται και κατανέμεται σε ολόκληρο το σώμα. Σε ένα ‘οργιαστικά ικανό’ άτομο όλη η ενέργεια απελευθερώνεται κατά τον οργασμό. Ειδάλλως, η ένταση που παραμένει στο σώμα αποτελεί την «ενεργειακή αιτία της νεύρωσης»57. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Reich εγκαταστάθηκε στο Maine όπου ίδρυσε το εργαστήριό του και ινστιτούτο με το όνομα Orgonon, με στόχο να θέσει μια μετρήσιμη επιστημονική βάση για τη μελέτη της λίμπιντο. Η λίμπιντο θεωρείται και από τον Freud βιοηλεκτρικό φαινόμενο, vστόσο ο Reich προσπάθησε να συνδέσει τη λίμπιντο με το περιβάλλον, μελετώντας επίσης

Ό.π. σ. 75.

132

ραδιενεργά σωματίδια στην ατμόσφαιρα και το ίδιο το τοπίο. Αποκάλεσε αυτό το παγκόσμιο φαινόμενο ‘οργονική ενέργεια’ (orgone energy), συνδυάζοντας τις λέξεις οργανισμός και οργασμός και τη μελέτη της ‘οργονομική’ (orgonomy). Πίστευε πως η ενέργεια αυτή διακατέχει τα πάντα, από τις ανθρώπινες σχέσεις μέχρι τους νόμους της φυσικής και πως είναι ικανή να γιατρέψει τον καρκίνο, να επηρεάσει οικοσυστήματα προκαλώντας βροχές, ακόμα και να λειτουργήσει ως γενικό αντίδοτο στη ραδιενέργεια58.

43. To oργονικό κουτί του Wilhelm Reich.

Ό.π. σ. 75.

133

Για να μπορέσει να ελέγξει αυτήν την ενέργεια, άρχισε να παράγει, από το 1940, το λεγόμενο ‘οργονικό κουτί’ (orgone box) έναν συσσωρευτή οργονικής ενέργειας. Ήταν ένα κουτί σε μέγεθος ανθρώπου, κατασκευασμένο από ένα μίγμα συνθετικών και φυσικών υλικών όπως βαμβάκι, γυαλί, ξύλο, πέτρα, πολυαιθυλένιο, ατσαλόμαλλο και γαλβανισμένη λαμαρίνα. Ο χρήστης έμπαινε μέσα στο κουτί για όση ώρα ένιωθε πως αυτό λειτουργεί. Τα οργανικά υλικά περιείχαν ήδη ενέργεια ή βοηθούσαν στη συγκέντρωσή της και στη μεταφορά της στον άνθρωπο. Τα συνθετικά υλικά την αντανακλούσαν, βοηθώντας στη συγκράτηση της ενέργειας μέσα στο κουτί. Η εφεύρεση του Reich αγκαλιάστηκε από μια μερίδα ανθρώπων που πειραματίζονταν με μεταφυσικές θεωρίες, ψυχεδελικές ουσίες, το LSD και τις ιδέες του Timothy Leary, μυστικιστικές φιλοσοφίες όπως ο θεοσοφισμός και διάφορους γκουρού όπως ο Ινδός Krishnamurti. Ο Reich και το κουτί του κατηγορήθηκαν ως υποκινητές μιας αναρχικής και σεξουαλικής αίρεσης και πως υποθάλπτει το κύμα των μποέμηδων που σάρωνε την Καλιφόρνια στα τέλη της δεκαετίας του ’40. Το πελατολόγιο του Neutra προερχόταν σε μεγάλο βαθμό από αυτήν την τάση, ενώ πολλοί από αυτούς ήταν αναγνώστες του Reich και χρήστες του οργονικού κουτιού. Στην ουσία, οι κατοικίες του Neutra υπόσχονταν όσα και το οργονικό κουτί, αύξηση της λίμπιντο, απελευθέρωση από τοξικά συναισθήματα, θεραπεία των τραυμάτων και έλεγχο του κλίματος. Σύμφωνα με τη Lavin, οι Lovells –εμμονικοί με τα προβιοτικά και την ηλιοθεραπεία, οι Moores –πλούσιοι ακόλουθοι ινδών μυστικιστών και οι Logars –χορτοφάγοι που πίστευαν στην κατ’ οίκον εκπαίδευση, όλοι εμπίπτουν στο προφίλ ενός χρήστη οργονικού κουτιού. Ωστόσο, αυτό που πραγματικά συνδέει αυτούς τους ιδιαίτερους χαρακτήρες είναι η αναζήτηση για θεραπευτική αυτό-βελτίωση βασισμένη στην ιδέα ότι ψυχικά και σωματικά φαινόμενα αποτελούν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος. Όλοι πίστευαν πως η ψυχική υγεία μπορεί να βελτιωθεί μέσα από την επαφή με ένα περιβάλλον εμπλουτισμένο με φυσική ενέργεια.

134

44. O Wilhelm Reich με το δικής του έμπνευσης και κατασκευής Cloudbuster, ένα μηχάνημα που προκαλέι βροχή.

VIII. Cheuy House Από αυτήν ακριβώς την κουλτούρα προέρχεται, για παράδειγμα, το ζεύγος Chuey, για τους οποίους o Neutra σχεδίασε το Chuey House το 1955. Η ποιήτρια Josephine Chuey και ο ζωγράφος Robert ακολουθούσαν διάφορες θρησκείες, με κοινό παρονομαστή την άντληση και τη χρήση δημιουργικής ενέργειας από το περιβάλλον. Πιστοί ακόλουθοι του Krishnamurti, πήγαιναν στις ομιλίες του στο Οχάι της Καλιφόρνια, που θεωρείτο φυσική πηγή κοσμικής ενέργειας, συχνά μαζί και με τον Neutra. Η κατοικία τους σύντομα έγινε ένα σημείο αναφοράς για χρήστες του οργονικού κουτιού, αλλά και χώρος πειραματισμού με ψυχεδελικές ουσίες. Οι Chuey, που δήλωναν και οι δύο νευρικοί άνθρωποι, πίστευαν πως η κατοικία κατάφερε να γιατρέψει το άγχος τους και πως αύξησε σημαντικά τη δημιουργικότητά τους. Σύμφωνα με τα δικά τους λόγια: «εμπνεόμαστε ολοένα και περισσότερο και νιώθουμε πως αφού θα έχουμε γευτεί την ψυχή του ίδιου του σπιτιού, θα είμαστε ακόμα πιο παραγωγικοί, τόσο ως προς τον όγκο, όσο και ως προς την ποιότητα της δουλειάς μας.»59 Η κατοικία συνδέθηκε με δύο βαθιές επιθυμίες της Josephine. Από τη μία, η επιθυμία της να κάνει ένα παιδί έπαιξε ιδιαίτερο ρόλο στο σχεδιασμό. Έδειξε ιδιαίτερη δυσκολία να πάρει σημαντικές αποφάσεις, όπως ο αριθμός των υπνοδωματίων, μέχρι που συνειδητοποίησε πως αν δεν υπάρχει ένα παραπάνω δωμάτιο για το παιδί, ίσως η ίδια να μην ένιωθε ποτέ έτοιμη να γίνει μητέρα. Έτσι, με κάποιον τρόπο, η ίδια η κατοικία έφτασε στο σημείο να παίζει ρόλο για την απόφασή της αυτή. Από την άλλη, η μητέρα της Josephine που θα χρηματοδοτούσε την κατασκευή είχε εκφράσει την επιθυμία το σπίτι να είναι συμβατικό. Μόνο όταν εκείνη πέθανε, οι Chuey ένιωσαν την ελευθερία να καλέσουν τον Neutra και να αφεθούν στις ρηξικέλευθες μεθόδους του. Σε ένα γράμμα προς τον Neutra φαίνεται πως οι δύο αυτές επιθυμίες –για το παιδί και τη μοντέρνα κατοικία- έδωσαν ιδιαίτερη χροιά στα συναισθήματά της προς το σπίτι: «αυτό το σπίτι έχει την ποιότητα της απόλυτης παρουσίας […] θυμίζει πως η ύπαρξη είναι ένα θαύμα.»60

Ό.π. σ. 79. Γράμμα του Robert και της Josephine προς τον Neutra. Αρχείο Neutra.

Ό.π. σ. 79. Γράμμα της Josephine προς τον Neutra. Αρχείο Neutra.

136

45. Chuey House, 1956.

α. Το σπίτι ως οργονικό κουτί Η κατοικία αυτή συμπυκνώνει μια σειρά από τεχνικές που ο Neutra άρχισε να χρησιμοποιεί τη δεκαετία του 1950, οι οποίες συνιστούν την περιβαλλοντική θεραπευτική μέθοδο του. Κατ’ αρχάς, το παράθυρο μετατρέπεται από μία οπτική μηχανή σε μηχανή ελέγχου του κλίματος και του χώρου. Η γωνία, στην οποία ο μοντερνισμός είχε ήδη δώσει ιδιαίτερη σημασία ως σημείο ανάδειξης της δομής του κτηρίου, συναντιέται με το παράθυρο, ενώ οι τοίχοι που την δημιουργούν είναι πλέον γυάλινοι. Το σημείο αυτό δεν παρέχει πια μονάχα θέα, αλλά ως αόριστος χώρος προσφέρεται για κίνηση του σώματος ή και του ίδιου χώρου, προς τα μέσα και προς τα έξω. Ακόμα, τα υλικά που χρησιμοποιούσε περισσότερο συγκαταλέγονταν πλέον το ξύλο και η πέτρα. Το γεγονός αυτό έχει συχνά ερμηνευτεί ως πρόσκληση προς τη μεσαία τάξη που είχε αναλάβει τα ηνία της πολιτισμικής πρωτοπορίας. Σίγουρα, η χρήση αυτών των υλικών τον καθιστούσε πιο δημοφιλή σε αυτό το κοινό, ωστόσο η Lavin υποστηρίζει πως στόχος του Neutra ήταν «να αναζωογονήσει τον αφηρημένο χώρο του μοντερνισμού με τις ανακλάσεις και της ροές της ενέργειας στο τοπίο»61. Επίσης, τα υλικά αυτά τοποθετούνται σε στρώσεις αντιδρώντας με τις ενέργειες του περιβάλλοντος, είτε μιλάμε για θερμική ενέργεια, είτε για οργονική, κοσμική ή κάποια άλλη ενέργεια που υπάρχει στο χώρο και τον άνθρωπο. Οι παραλληλισμοί με το οργονικό κουτί του Reich είναι σαφείς, οι τεχνικές που χρησιμοποιεί κάνουν την κατοικία του Neutra να λειτουργεί όπως ένα τέτοιο κουτί, που κατευθύνει αυτές τις ενέργειες στον άνθρωπο αυξάνοντας τη λίμπιντο, τη δημιουργικότητα, την ηρεμία και γενικότερα, την ψυχική και σωματική υγεία –που άλλωστε ταυτίζονται. Είναι σημαντικό να σημειωθεί πως η τόσο θετική αντίδραση των πελατών στις ασυνήθιστες μεθόδους του Neutra και στην κυριαρχική συμπεριφορά του, δεν είναι καθόλου απρόσμενη. Το να απευθυνθεί κανείς

Ό.π. σ. 81.

138

στο Neutra για το σχεδιασμό της κατοικίας του σήμαινε να γίνει συνειδητά συμμέτοχος σε αυτήν την ιδιαίτερη θεραπευτική διαδικασία62. Οι πελάτες ήξεραν σε ποιον απευθύνονται και τι ζητούσαν.

Ό.π. σ. 48. Από το αρχείο του Neutra.

139

Συμπέρασμα Ο Neutra εμφανίζεται, λοιπόν, μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ως αργοπορημένος υποστηρικτής του μοντέρνου. Χρησιμοποιεί το ίδιο αρχιτεκτονικό ρεπερτόριο, στηρίζοντάς το, όμως, με διαφορετική επιχειρηματολογία. Όπως είδαμε προηγουμένως, για τον Le Corbusier η υγεία, όπως και η ασθένεια είναι μια ξεκάθαρη συνθήκη. Δεν χωράει αμφιβολία, ούτε υπάρχουν διαβαθμίσεις. Μάλιστα, η έννοια της υγείας ταυτίζεται με την εξάλειψη των του διφορούμενου, του ασαφούς. Αντίθετα, η θεώρηση του Neutra δεν καθιστά σαφές τι αντιλαμβάνεται ως ‘υγεία’. Το μόνο σίγουρο είναι πως όλοι οι άνθρωποι έχουν ανάγκη από ψυχανάλυση, είτε με τη βοήθεια κάποιου ειδικού, είτε με τη μέθοδο της αυτό-ανάλυσης, με τη βοήθεια της αρχιτεκτονικής. Δεν συναντούμε δίπολα όπως υγεία-ασθένεια, τάξη-χάος και καθαρότητα-μιαρότητα, έχουμε να κάνουμε με μία διάχυτη χρόνια πάθηση –τη νεύρωση, η οποία ποικίλει σε ένταση και συμπτώματα. Η θεραπεία διαρκεί ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, κάθε σπίτι έχει μια ‘περίοδο αποπληρωμής’, μέχρις ότου οι κάτοικοι αποκομίσουν όλα τα οφέλη της κατοικίας τους. Κατά τη θεώρηση του Freud, λοιπόν: «Ο νευρωτικός άνθρωπος που θεραπεύεται έχει […] μετατραπεί στο κατά δύναμη καλύτερο, εφ’ όσων οι συνθήκες ήταν οι ευνοϊκότερες. Αυτό όμως είναι τρομερά σημαντικό. Αν, τώρα, ακούσετε όλα όσα χρειάζεται να γίνουν για να επιτευχθεί αυτό, πόση προσπάθεια είναι απαραίτητη για να επέλθει αυτή η φαινομενικά ασήμαντη αλλαγή στην ψυχική ζωή ενός ανθρώπου, αναμφίβολα θα κατανοήσετε τη σημασία αυτής της απόστασης ανάμεσα στα ψυχικά επίπεδα.»63

63 Freud, S. (1977) Introductory Lectures on Psychoanalysis. 16. Translation from German by: James Strachey. New York: Norton, σ. 488.

140

Στο σχετικό αυτό πλαίσιο, όπου θεμιτό είναι το καλύτερο δυνατό και όχι το αληθινό, όπου το υγειές δεν υφίσταται ως απόλυτο, αλλά ως διαβαθμισμένη κλίμακα, μαζικές λύσεις, όπως αυτές του Le Corbusier, δεν θα μπορούσαν να υπάρξουν. Αντιθέτως, ο Neutra χρησιμοποιεί πανανθρώπινες αρχές για να εφαρμόσει εξατομικευμένες λύσεις. Η αντικειμενική αλήθεια των αισθήσεων είναι απλώς ο τρόπος για να αποκτήσει πρόσβαση στην υποκειμενικότητα της ψυχής.

141

Σημειώσεις

Όπως αναφέρουν οι Jonathan Metzl και Anna Kirkland, «η ‘υγεία’ είναι ένας όρος που βρίθει αξιολογικών κρίσεων, ιεραρχιών και τυφλών υποθέσεων που αναφέρονται τόσο στην εξουσία και τα προνόμια, όσο και στην ευεξία. Η υγεία είναι μία, τόσο επιθυμητή, όσο και προδιαγεγραμμένη, συνθήκη και μία ιδεολογική θέση»1. Αποτελεί μια έννοια-δοχείο, που διαμορφώνει και διαμορφώνεται από την ιδεολογία, τα στερεότυπα και τις επιθυμίες σε κάθε ιστορική και κοινωνική συνθήκη. Όπως φαίνεται και από τα παραδείγματα που αναλύθηκαν, είναι μία έννοια δυναμική, η οποία αποτελεί πεδίο συζήτησης, διαπραγμάτευσης και σύγκρουσης. Ως πολιτισμικό προϊόν, δεν ξεφεύγει από το πλαίσιο της εκάστοτε κοινωνίας –ένα πλαίσιο ιδιαίτερα πολύπλοκο, στη διαμόρφωση του οποίου συμβάλλουν αναρίθμητες δυνάμεις. Στη παρούσα εργασία έγινε μία προσπάθεια να σκιαγραφηθεί μία πορεία που ακολούθησαν οι ερμηνείες της υγείας σε σχέση με το ιστορικό πλαίσιο όπου συναντώνται. Η έννοια αυτή είναι κεντρική σε κάθε ένα από τα παραδείγματα που αναλύθηκαν, ενώ οι ερμηνείες της ποικίλουν. Στο παρόν κεφάλαιο παρουσιάζονται κάποιες παρατηρήσεις πάνω στην έρευνα που πραγματοποιήθηκε.

Metzl M., J.,and Kirkland, A. (2010) Against Health, σσ. 1–2.

145

Ερμηνείες της υγείας Για το κίνημα της εξυγίανσης η υγεία αφορούσε πρωτίστως την εκτεταμένη θνησιμότητα στις πρωτο-βιομηχανικές πόλεις, η οποία αποτελούσε και το κύριο μέλημα των ιατρών της εποχής. Αντικατοπτρίζοντας τη στροφή στην ιδεολογία της εποχής, πως η ασθένεια δεν είναι θεομηνία, αντιθέτως, οι αιτίες της εντοπίζονται σε μεγάλο βαθμό στο περιβάλλον, η έννοια της υγείας χρησιμοποιήθηκε για την εκ βαθέων αλλαγή της πόλης και της κατοικίας. Η υγιεινή αναδείχθηκε σε πρωτεύον ζήτημα, προκαλώντας διαμάχες μεταξύ των ιατρών σπιτιών και των αρχιτεκτόνων. Το κίνημα της εξυγίανσης απευθύνθηκε στις γυναίκες για να φέρουν εις πέρας την μεταρρύθμιση της υγιεινής και έγινε αντιληπτό ως μέσο χειραφέτησης. Όπως αναφέρει η Annamrie Adams, η εξοικείωση των γυναικών της μεσαίας τάξης με την οικιστική αρχιτεκτονική, αποτέλεσε το θεμέλιο για την είσοδό τους στο επάγγελμα της αρχιτεκτονικής2. Ταυτόχρονα όμως, λειτούργησε σαν διευρυμένος μηχανισμός πειθάρχησης του πληθυσμού, προσδιορίζοντας την ορθή συμπεριφορά, με γνώμονα το κοινό καλό –τη δημόσια υγεία. Όπως αναφέρει ο Conrad, «ο ορισμός ιατρικών προτύπων και κανόνων αποτελεί ο ίδιος μορφή κοινωνικού ελέγχου, καθώς διαμορφώνει τις προσδοκίες για το σώμα, τη συμπεριφορά και την υγεία»3. Κάθε συμπεριφορά αποκτά μία ηθική διά-

2 Adams, A. (1996) Architecture in the Family Way: Doctors, Houses, and Women, 1870-1900. Québec: McGill-Queen’s University Press, σ. 165. 3 Conrad, P.(2007) The Medicalization of Society. Baltimore, Maryland: The Johns Hopkins University Press, σ. 151. Ως παράδειγμα αναφέρει την αλλαγή στη συμπεριφορά των έγκυων γυναικών, καθώς και στον τρόπο που τις αντιλαμβάνεται η υπόλοιπη κοινωνία, από τη στιγμή που αναγνωρίστηκε το σύνδρομο εμβρυϊκού αλκοολισμού, to 1973. Μέχρι τότε, μία έγκυος γυναίκα που κατανάλωνε αλκοόλ δεν αποτελούσε παράδειγμα αντικείμενο κριτικής βασισμένη στην επιστημονική γνώση. Μάλιστα, στο διάστημα 1960-1980 το αλκοόλ χρησιμοποιήθηκε ως τοκολυτική θεραπεία για τον πρόωρο τοκετό, ενώ χορηγούνταν σε γυναίκες και ενδοφλέβια. Αυτό επέτρεπε στον ιατρό να συνεχίζει την θεραπεία, ακόμα και αφού η γυναίκα είχε λιποθυμήσει από την ποσότητα αλκοόλ στο αίμα της, πρακτική που συνέβαλε σημαντικά στην ανάπτυξη του εμβρυϊκού αλκοολικού συνδρόμου. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει πως παλαιότερα οι θεραπευτές δεν συνιστούσαν στις εγκύους την αποφυγή του αλκοόλ. Αναφορές στο θέμα αυτό συναντάμε ακόμα και στη βίβλο: Judges, 13:3-5: “…you shall conceive and bear a son…take no wine or strong drink and to eat nothing unclean…for this boy is to be consecrated to God from the womb.” (Said to Samson’s mother and not to the Jewish community in general.). Διαθέσιμο στο https://web.archive.org/web/20170104230554/http://fasaware.co.uk/ wp-content/uploads/2014/10/15_history.doc (τελευταία πρόσβαση στις 12 Οκτωβρίου 2018)

146

σταση, ανάλογα με το κατά πόσο είναι υγιής και υγιεινή. Όποιος αποκλίνει από αυτήν την ‘υγιή’ συμπεριφορά ή δεν ακολουθεί τους κανόνες της υγιεινής, γίνεται αντιληπτός ως επικίνδυνος, τόσο για τον εαυτό του, όσο και για τους άλλους. Προκύπτουν, έτσι, από την επιστήμη της ιατρικής ηθικές κρίσης. Στις αρχές του 20ου αιώνα, το πρόβλημα της θνησιμότητας στα μεγάλα αστικά κέντρα της Δύσης είχε σε μεγάλο βαθμό λυθεί χάρη στην ανάπτυξη της βακτηριολογίας. Έτσι, η έννοια της υγείας διευρύνθηκε, θέτοντας νέους στόχους τόσο στην αρχιτεκτονική, όσο και στην κοινωνία. Ο Le Corbusier συνέδεσε την έννοια της υγείας με τα σύγχρονα προβλήματα, δίνοντάς της νέες διαστάσεις. Όπως αναφέρθηκε, καθώς το σώμα και οι ανάγκες του απομακρύνθηκαν από τα ιδεώδη και έγιναν καθημερινά, ως μέσο διατήρησης της παρουσιάζεται η άσκηση, ως κομμάτι της καθημερινότητας του ανθρώπου, μακριά από τη δόξα του «μαζικού αθλητικού γεγονότος του γηπέδου»4. Καθώς η έννοια της υγείας γίνεται μεταφορική, το μέλημα για καθαριότητα 19ου αιώνα μετατρέπεται μέλημα για καθαρότητα· «καθαρότητα των προθέσεων» 5,της έκφρασης, των μορφών και των αξόνων μιας κάτοψης. Η ηθική υπόσταση της υγείας οφείλεται στο λογικό της υπόβαθρο. Η υγεία συνδέεται πλέον με την εξάλειψη της αμφισημίας και την επικράτηση της σιγουριάς. Οι αξιολογικές κρίσης με επιχείρημα την υγεία του προηγούμενου αιώνα ανάγονται πλέον στη λογική. Τέλος, στα χρόνια που ακολούθησαν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, ο Richard Neutra, διεύρυνε την έννοια της υγείας ακόμα περισσότερο για να συμπεριλάβει και να θέσει στο επίκεντρο το κυρίαρχο ζήτημα της δικής του εποχής, τις διαταραχές της ψυχικής υγείας. Σκοπός της αρχιτεκτονικής είναι να λειτουργήσει σαν μέθοδος αυτό-ψυχανάλυσης του πελάτη-ασθενή. Η υγεία για τον Neutra δεν αποτελεί ξεκάθαρη έννοια. Αντιθέτως, είναι απολύτως υποκειμενική, άρα και ασαφής. Η σιγουριά των προηγούμενων χρόνων δίνει τη θέση της στη διερώτηση· οι απαντήσεις ενδέχεται να είναι πολλές.

4 Βλ. Κεφ. 2.II. Άθληση και μοντερνισμός 5 Le Corbusier. (2004). Για Μια Αρχιτεκτονική. Μετάφραση από τα Γαλλικά: Π. Τουρνικιώτης. Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμές, σ. 153.

147

Στο ιστορικό και πολιτισμικό πλαίσιο που εξετάστηκε, η έννοια της υγείας υπήρξε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος και της δημόσιας συζήτησης γύρω από το κτισμένο περιβάλλον των πόλεων. Το περιεχόμενό της συνδέθηκε πάντα με τις εξελίξεις στην ιατρική, οι οποίες υπήρξαν καθοριστικές στη διαμόρφωσή της. Το επιχείρημα της δημόσιας –ή και της ιδιωτικής– υγείας γίνεται όχημα για ηθικές κρίσεις. Ο Ivan Illich, ένας από τους σημαντικότερους κριτικούς της δυτικής ιατρικής αναφέρει πως «η ιατρική είναι ένα ηθικό εγχείρημα και συνεπώς δίνει αναπόφευκτα περιεχόμενο στο καλό και το κακό. Σ’ όλες τις κοινωνίες, η ιατρική, όπως και ο νόμος και η θρησκεία, ορίζει τι είναι φυσιολογικό, καλό ή επιθυμητό. […] Ο δικαστής καθορίζει τι είναι νόμιμο και ποιος είναι ένοχος. Ο ιερέας ορίζει τι είναι ιερό και ποιος έχει παραβιάσει ένα ταμπού. Ο γιατρός αποφαίνεται τι είναι σύμπτωμα και ποιος είναι άρρωστος»6. Αξίζει, επίσης να σημειωθεί, πως στα παραδείγματα που αναλύθηκαν, εκτός,ίσως, από παρατηρήσεις των υγιεινολόγων, όπως αυτή του Benjamin Ward Richardson, το 1884, πως «η φτώχεια είναι η σκιά της ασθένειας και ο πλούτος είναι η σκιά της υγείας»7, οι κοινωνικές και οικονομικές ερμηνείες τη υγείας εκλείπουν εντελώς. Οι αιτίες της ασθένειας τοποθετούνται αφηρημένα στο χώρο, χωρίς να υπάρχει μελετούνται οι διεργασίες της κοινωνίας που οδήγησαν σε αυτήν την κατάσταση. Ακόμα, ενώ η υγεία είναι μία έννοια τόσο κομβική, η ερώτηση με ποιό τρόπο αυτή καταστάθηκε τόσο σημαντική, δεν τοποθετείται σε κανένα από τα τρία παραδείγματα που αναλύθηκαν. Η παρατήρηση των G. Borasi και M. Zardini, πως σήμερα χρησιμοποιείται μία επιστημονική -αποκομμένη από τις κοινωνικές και πολιτισμικές της προεκτάσεις- έννοια της υγείας, φαίνεται να επαληθεύεται.

6 Ίλλιτς, Ι. (2010) Ιατρική Νέμεση: Η Απαλλοτρίωση της Υγείας. Θεσσαλονίκη: Νησίδες, σ. 30. 7 Richardson B. W. (1896). Hygeia, A City of Health, σ. 9.

148

I. Συνέχειες Στη σημερινή συνθήκη, το ενδιαφέρον της κοινωνίας και η αναζήτηση της αρχιτεκτονικής για την υγεία έχει αναζωπυρωθεί. Ίχνη των αντιλήψεων του κινήματος της εξυγίανσης, του Le Corbusier, αλλά και του Neutra ανακύπτουν συνεχώς στη συζήτηση. Ενδεικτικά αναφέρονται κάποια παραδείγματα από τα τέλη του 20ου και τις αρχές του 21ου αιώνα. α. Άρρωστο κτήριο Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρει πως «το σύνδρομο του αρρώστου κτηρίου [sick-building syndrome] αποτελείται από μία σειρά συμπτωμάτων, τα οποία είναι γενικώς κοινότοπα, ωστόσο μπορεί να είναι χρονικά συνδεδεμένα με ένα συγκεκριμένο κτήριο, Μία σημαντική αύξηση των συμπτωμάτων πάνω από το σύνηθες αποτελεί το συνδετικό κρίκο μεταξύ του κτηρίου και των χρηστών του»8. Τα συμπτώματα αυτά, που φαινομενικά δεν έχουν αιτία, αυξάνονται όσο παραμένει κανείς στο κτήριο και μειώνονται, ή και εξαφανίζονται ολότελα με την αποχή του από αυτό.9 Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, προσπαθώντας να προσδιορίσει τις αιτίες του φαινομένου, αναφέρει πως αυτό «σχετίζεται επιδημιολογικά με σφραγισμένα κτήρια, παράθυρα που δεν ανοίγουν, περίκλειστες κατοικίες, αυξημένη θερμοκρασία και το παθητικό κάπνισμα»10. Όπως επισημαίνει η Annmanrie Adams, το πολυσυζητημένο αυτό φαινόμενο απηχεί τις «καταστροφικές δυνάμεις που απέδιδαν οι βικτωριανοί στα κτήρια και τις πόλεις»11. Η θεωρία του μιάσματος υποστήριζε πως τα κτήρια απορροφούν και στη συνέχεια απελευθερώνουν βλαβερές ουσίες, οι οποίες ευθύνονται για τις μολυσματικές ασθένειες, όπως, η χολέρα και

8 World Health Organization (1988) Indoor Air Quality: Biological Contaminants. Report on a WHO Meeting, σ. 8. 9

World Health Organization Regional Office for Europe (n.d.) Sick Building Syndrome.

WHO, ο.π., σ. 9.

Adams, A. (1991) ‘Corpus Sanum in Domo Sano’

149

η ελονοσία. Αντίστοιχα, τα σημερινά κτήρια ευθύνονται για σημερινά προβλήματα, όπως οι αλλεργικές αντιδράσεις, ο περιορισμός της εργασιακής απόδοσης, η μείωση της παραγωγικότητας και η τροχοπέδηση των κοινωνικών σχέσεων12. Η δυσκολία εντοπισμού των αιτιών του σε κάθε κρούσμα φέρνει στον νου τον ανεξήγητο ‘πυρετό του υπονόμου’ (sewer-air fever) που μάστιζε το Λονδίνο του 19ου αιώνα. β. Active Design Guidelines Ο τόμος Active Design Guidelines: Promoting Physical Activity and Health in Design αποτελεί ένα εγχειρίδιο για την ανάπλαση και την αξιολόγηση των πόλεων, με στόχο έναν σχεδιασμό που προωθεί την υγεία των πολιτών, το αποκαλούμενο ‘ενεργητικό σχεδιασμό’, που εκδόθηκε το 2010 με πρωτοβουλία του δημάρχου της Νέας Υόρκης, Michael Bloomberg. Η άσκηση σε συνδυασμό με τους χώρους φύτευσης παρουσιάζεται σαν λύση σε όλα τα προβλήματα της σύγχρονης μεγαλούπολης. Κατ’ αρχάς, η μελέτη εντοπίζει τη σύγχρονη πανδημία, τη σύγχρονη εκδοχή της πανούκλας που αποδεκάτισε τον πληθυσμό του Λονδίνου το 1848· σήμερα, ο πρωτεύων κίνδυνος για τους κατοίκους της πόλης είναι η παχυσαρκία και ο διαβήτης. Στη συνέχεια εξετάζει το σχεδιασμό, προτείνοντας λύσεις σε τρία επίπεδα· σε αυτό της γειτονιάς, ή της πόλης, στο επίπεδο του κτηρίου και, τέλος, επιχειρηματολογεί για τη συμβατότητα των λύσεων που προτάθηκαν με τον αειφορικό και τον ‘παγκόσμιο’ σχεδιασμό13. Με πνεύμα που θυμίζει τη σιγουριά και την απολυτότητα που συναντήσαμε στο λόγο του Le Corbusier, η μελέτη αυτή επιχειρεί τον προσδιορισμό κάθε παράγοντα που συμβάλει στο σχεδιασμό και, όπου είναι δυνατόν, την ποσοτικοποίηση και τη μέτρηση των αποτελεσμάτων και των επιπτώσεών στην υγεία. (εικόνες) Για παράδειγμα, προσδιορίζονται οι μεταβλητές με βάση τις οποίες αναλύεται η σχέση του αστικού σχεδιασμού και των ‘ενεργητικών’ τρόπων μεταφοράς –δηλαδή, το περπάτημα, το

World Health Organization Regional Office for Europe. Ό.π.

13 Ως παγκόσμιος σχεδιασμός αναφέρεται ο σχεδιασμός που δεν αποκλείει άτομα με αναπηρίες.

150

46. Active Design Guidelines, 2010, Κεφ. 1.

τρέξιμο, τοη ποδηλασία, και άλλες μορφές φυσικής δραστηριότητας. Οι συγκεκριμένες μεταβλητές γνωστές ως τα πέντε ‘D’, είναι η πυκνότητα (Density), η ποικιλομορφία(Diversity), ο σχεδιασμός (Design), η προσβασιμότητα των προορισμών (Destination accessibility) και η απόσταση των διαμετακομιστικών σταθμών (Distance to transit)14. Μάλιστα, το τρίτο ‘D’, ο σχεδιασμός, αναλύεται σε περεταίρω ποιότητες: «Η εικονικότητα (imageability) είναι η ποιότητα που κάνει ένα χώρο ξεχωριστό, αναγνωρίσιμο και αξιομνημόνευτο. Η κλειστότητα (enclosure) αναφέρεται στο βαθμό στον οποίο ένας δρόμος ορίζονται οπτικά από κτήρια, δέντρα, ή άλλα κατακόρυφα αντικείμενα. Η ανθρώπινη κλίμακα αναφέρεται στο μέγεθος, την υφή και τη διάρθρωση των φυσικών αντικειμένων που αντιστοιχούν στις ανθρώπινες διαστάσεις και την ταχύτητα με την οποία κινούνται οι πεζοί. Η διαφάνεια αναφέρεται στο βαθμό στον οποίο οι άνθρωποι μπορούν να δουν ή να αντιληφθούν αντικείμενα και δραστηριότητες –ιδιαίτερα την ανθρώπινη δραστηριότητα– πέρα από το όριο το δρόμου.» Τέλος, «η πολυπλοκότητα αναφέρεται στον οπτικό πλούτο ενός τόπου. Εξαρτάται από την ποικιλία του φυσικού περιβάλλοντος»15. Οι λύσεις που προτείνονται έχουν σαν στόχο την προώθηση της φυσικής άσκησης των κατοίκων της πόλης. Κεντρικό στόχο αποτελεί η παρότρυνση των κατοίκων να περπατούν. Προτείνεται η σύνδεση των δικτύων μαζικής μεταφοράς –ώστε να χρησιμοποιούνται περισσότερο, η μικτή χρήση γης στις γειτονιές –ώστε να ενθαρρύνεται η κίνηση μέσα σε αυτές, η δημιουργία πάρκων και πεζοδρόμων –ώστε όλη η πόλη να είναι προσπελάσιμη με τα πόδια. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται, επίσης, στην κατασκευή ενός δικτύου ποδηλατοδρόμων και υποδομών για τους ποδηλάτες σε όλη την πόλη. Σε ό,τι αφορά το εσωτερικό των κτηρίων, η χρήση των κλιμάκων αποτελεί την απόλυτη προτεραιότητα, είτε με την τοποθέτησή τους σε εμφανές σημείο, είτε με την τοποθέτηση του ανελκυστήρα σε μη εμφανές σημείο. Στο τέλος κάθε κεφαλαίου, μια λίστα με προδιαγραφές δίνει τη δυνατότητα αξιολόγησης άλλων προτάσεων, με σκοπό το εγχειρίδιο να αποτελέσει πρότυπο για άλλες πόλεις. Το εγχειρίδιο μεταχειρίζεται νεολογισμούς όπως ο ‘ενεργητικός

Cheng, I. (ed.) (2010) Active Design Guidelines: Promoting Health in Design., σ. 22.

Ό.π. σ. 23.

152

σχεδιασμός’, ωστόσο απηχεί την πρόταση του Le Corbusier για ενσωμάτωση της άσκησης στην καθημερινή ζωή και τον απόλυτο έλεγχο του αρχιτέκτονα –εδώ της δημοτικής αρχής– πάνω στον τρόπου που οι κάτοικοι χρησιμοποιούν την πόλη. Τίποτα δεν αφήνεται στην τύχη. Τα σύγχρονα προβλήματα υγείας του πληθυσμού –η παχυσαρκία και ο διαβήτης– μπορούν να αντιμετωπιστούν με απλές, μαζικές λύσεις. Ταυτόχρονα, κοινωνικές πολιτικές και οικονομικές εξηγήσεις της υγείας και της ασθένειας εκλείπουν, ενώ οι αιτίες τους ανάγονται εξ’ ολοκλήρου στην ποιότητα του περιβάλλοντος χώρου.

47. Οι χρόνιες ασθένειες έχουν πια αντικαταστήσει τις μολυσματικές ως την κύρια αιτία θανάτου στη Νέα Υόρκη. Πηγή: The City of New York Summary of Vital Statistics, 2005.

153

γ. Η αρχιτεκτονική των θεραπευτικών ψευδαισθήσεων Η κληρονομιά του Richard Neutra μπορεί να εντοπιστεί σε αυτό που οι Borasi και Zardini ονομάζουν ‘αρχιτεκτονική των θεραπευτικών ψευδαισθήσεων’ (placebo architecture)16. Όπως αναφέρουν οι Nancy Garlach-Spriggs, o Richard Kaufman και ο Sam Warner Jr. «η θέα της φύσης φαίνεται να παρέχει την προτιμότερη μορφή ελάττωσης του στρες. Η χαλάρωση συμβαίνει αξιοσημείωτα γρήγορα –σε μερικά, μόλις, λεπτά»17. Η διαπίστωση αυτή, στηρίζεται σε μελέτες που πραγματοποίησε ο συμπεριφοριστής ψυχολόγος Roger S. Ulrich στη δεκαετία του 1980 σχετικά με την επίδραση που έχουν τα παράθυρα με θέα στους ασθενείς νοσοκομείων. Αντίστοιχες μελέτες στην κλίμακα της πόλης18 επιχειρηματολογούν για τη φύτευση δέντρων στο αστικό τοπίο. Σύμφωνα με αυτές, το πράσινο όχι μόνο ενισχύει το τοπικό οικοσύστημα, αλλά συνεισφέρει σε ένα γενικό αίσθημα ασφάλειας και χαμηλώνει τα επίπεδα εγκληματικότητας. Εδώ αντικατοπτρίζονται όχι μόνο η άποψη του Neutra για τη θεραπευτική επίδραση της φύσης γενικότερα, αλλά και οι ιδέες του για τη επίδραση ενός περιβάλλοντος «κουρδισμένου στη συχνότητα των νευρικών απολήξεων»19 στη συμπεριφορά του ανθρώπου. Δεν είναι απαραίτητο το περιβάλλον να είναι πραγματικά φυσικό, αρκεί να λειτουργεί ως τέτοιο στο νευρικό σύστημα των κατοίκων. Αυτή η προσέγγιση, φέρνει στον νου τόσο το γωνιακό παράθυρο του Neutra, το σημείο όπου ο σχεδιασμός κορυφώνεται στις κατοικίες του, με πρωτοφανή αποτελέσματα στον ψυχισμό των κατοίκων τους, όσο και την άποψή του για την αρχιτεκτονική των ψευδαισθήσεων. Δεν είναι ανάγκη η πηγή των ερεθισμάτων να υπάρχει· η ψευδαίσθησή της αρκεί, εφ’ όσων προκαλεί στον άνθρωπο την επιθυμητή συναισθηματική αντίδραση.

16 Borasi, G., Zardini, M. (2012) ‘Demedicalize Architecture’, στο Borasi G., Zardini M. (ed.). Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Müller Publishers, 17

Όπως αναφέρεται από τους Borasi και Zardini στο Borasi, G., Zardini, M. Ό.,π., σ. 27.

18 Για παράδειγμα βλ. Kuo, E., F. (2003) ‘Social Aspects of Urban Forestry: The Role of Arboriculture in a Healthy Social Ecology’. Journal of Arboriculture, vol. no. 29 (3), σσ. 148-155. 19 Isenstadt, S. (2001) ‘Richard Neutra and the Psychology of American Consumption’, στο Goldhagen, S. and Legault, R. (ed.). Anxious Modernisms: Architectural Culture, 1945-1968. Montreal: Canadian Centre for Architecture & The MIT Press, σ. 110.

154

48. Richard Neutra, Kronish House, 1955.

II. Ιατρική και αρχιτεκτονική Αν τα παραδείγματα που εξετάστηκαν γίνουν αντιληπτά ως μία ιστορική συνέχεια, , μπορούμε να εντοπίσουμε μια μεταστροφή στη σχέση μεταξύ της αρχιτεκτονικής και της ιατρικής, από το 19ο αιώνα μέχρι σήμερα. Συγκεκριμένα, κατά τον 19ο αιώνα παρατηρούμε την ‘εισβολή’ στο παραδοσιακό πεδίο της αρχιτεκτονικής από το ιατρικό επάγγελμα και τη συνακόλουθη αντίδραση των αρχιτεκτόνων. Οι ιατροί σπιτιών, στα πλαίσια του κινήματος της εξυγίανσης και με αφορμή τις λοιμώδεις αρρώστιες που μαστίζουν τα μεγάλα αστικά κέντρα, αναλαμβάνουν την εξέταση των κτηρίων και την διατύπωση διαγνώσεων. Η εισβολή της κατηγοριοποίησης που προτείνει η ιατρική, καθώς και του λεξιλογίου της, στον κατασκευαστικό τομέα, καθιστά τους αρχιτέκτονες μη ειδικούς και εν δυνάμει επικίνδυνους. Εκείνοι, βλέποντας το επάγγελμά τους να υποβαθμίζεται σε αυτό του τεχνικού συμβούλου αντιδρούν. Εν τέλει, όταν η θεωρία των μικροοργανισμών καταστεί πια κυρίαρχη άποψη, η συζήτηση για την υγεία απομακρύνεται από την κατοικία και στρέφεται στη βακτηριολογία. Μερικά χρόνια αργότερα, ο Le Corbusier φαίνεται πως έχει υιοθετήσει την ιατρική οπτική και τη χρησιμοποιεί για να ενισχύσει τα επιχειρήματά του. Επικαλείται την ανάγκη θεραπείας της πόλης –και μάλιστα χειρουργικής, ενώ η υγεία προτάσσεται ως κεντρικός στόχος του σχεδιασμού. Η αναλογία του κτηρίου και των λειτουργιών του με το ανθρώπινο σώμα, η οποία χρησιμοποιήθηκε από το κίνημα της εξυγίανσης για να δικαιώσει την αρμοδιότητα των ιατρών στην κατασκευή, χρησιμοποιείται τώρα από τον αρχιτέκτονα για να ενισχύσει τη θέση του, ο οποίος είναι πλήρως εξοικειωμένος με τα ιατρικά θέματα της εποχής, καθώς και την ιατρική ορολογία. Μετά τον πόλεμο, στο παράδειγμα του Richard Neutra βλέπουμε την μεταστροφή να έχει ολοκληρωθεί πλήρως. Ο αρχιτέκτονας με δική του πρωτοβουλία αναζητεί τις πιο σύγχρονες και ριζοσπαστικές θεωρήσεις του κόσμου που η ιατρική έχει να προσφέρει: τις ψυχαναλυτικές θεωρίες του Freud και του Wilhelm Reich. Αυτή τη φορά βλέπουμε τον αρχιτέκτονα να τοποθετεί τον εαυτό του στο ρόλο του θεραπευτή, εισβάλοντας εκείνος, 156

πια, στο παραδοσιακό πεδίο της ιατρικής. Στη σημερινή εποχή, η διεπιστημονική προσέγγιση ενός αρχιτεκτονικού έργου και η συμμετοχή ειδικών από διάφορους κλάδους είναι δεδομένη. Έργα μεγάλης κλίμακας ολοκληρώνονται με τη συνεργασία μιας σειράς ειδικών, από αρχιτέκτονες και τεχνικές εταιρίες μέχρι κοινωνιολόγους, ανθρωπολόγους, καλλιτέχνες και, φυσικά, ιατρούς. Ένα τέτοιο παράδειγμα αποτελεί το εγχειρίδιο Active Design Guidelines: Promoting Physical Activity and Health in Design, ένα από τα πιο πρόσφατα παραδείγματα μιας συστηματικής πρότασης για την ανάπλαση της πόλης. Συγκεκριμένα, πρόκειται για μία συνεργασία του δημάρχου της Νέας Υόρκης και των τμημάτων Σχεδιασμού και Κατασκευής, Υγείας και Ψυχικής Υγιεινής, Μεταφορών και Πολεοδομικού Σχεδιασμού του δήμου. Ιδιαίτερα σε έργα τέτοιας κλίμακας και τέτοιων αξιώσεων, όπως η ανάπλαση της Νέας Υόρκης, η διεπιστημονική προσέγγιση και η συμμετοχή ειδικών από δεκάδες κλάδους είναι, σήμερα, αναμενόμενη.

III. Ιατρικοποίηση στην αρχιτεκτονική Η πορεία που περιγράφηκε παραπάνω μπορεί να διαφωτιστεί με τη βοήθεια της διαδικασίας της ιατρικοποίησης, όπως αυτή αναλύεται από τον κοινωνιολόγο Peter Conrad. «Η ‘ιατρικοποίηση’ περιγράφει μια διαδικασία κατά την οποία μη ιατρικά προβλήματα ορίζονται και αντιμετωπίζονται ως τέτοια, συνήθως με όρους ασθένειας ή συνδρόμου»20. Ταυτόχρονα, μπορεί να γίνει αντιληπτή ως «η επέκταση της ιατρικής δικαιοδοσίας, εξουσίας και πρακτικής σε νέα πεδία»21. Παραδείγματα τέτοιων προβλημάτων, που μετατράπηκαν σε ιατρικά τα τελευταία χρόνια, αποτελούν, μεταξύ άλλων, η παχυσαρκία, ο αλκοολισμός, η ελλειμματική προσοχή και η δυσλεξία. Φαινόμενα φυσικά, όπως ο τοκετός, η γήρανση και ο θάνατος αντιμετωπίζο-

Conrad, P. Ό.π. σ. 4.

21 Clarke, A., et. al. (2003) ‘Biomedicalization: Technoscientific Transformations of Health, Illness, and U.S. Biomedicine’, στο American Sociological Review, vol. 68, no. 2), 161-194.

157

νται σήμερα, επίσης, ως κατ’ εξοχήν ιατρικά γεγονότα. Έτσι, καθώς η έννοια της υγείας διευρύνεται, για να εκφράσει τις ανησυχίες της κάθε εποχής, ολοένα και περισσότερες πτυχές της ζωής γίνονται αντιληπτές με ιατρικούς όρους. Όπως αναφέρει ο Conrad, «το κλειδί για την ιατρικοποίηση είναι ο ορισμός. Αυτό σημαίνει πως ένα πρόβλημα ορίζεται με ιατρικούς όρους, περιγράφεται με ιατρική γλώσσα, γίνεται αντιληπτό μέσα σε ένα ιατρικό πλαίσιο ή θεραπεύεται με ιατρική παρέμβαση»22. Στα παραδείγματα που αναλύθηκαν, φαίνεται πως η διαδικασία της ιατρικοποίησης συνυφαίνεται με την πορεία της αρχιτεκτονικής. Σταδιακά, υποθέσεις που θεωρούνταν αποκλειστικά ιατρικές αποκτούν κεντρική θέση στη συζήτηση για το κτισμένο περιβάλλον. Η ιατρική εισβάλει στην αρχιτεκτονική, από το αποχετευτικό και υδρευτικό σύστημα και, μερικά χρόνια αργότερα, χρησιμοποιώντας το κτήριο σαν όχημα, ξαπλώνει στο ντιβάνι του ψυχαναλυτή ολόκληρη την κοινωνία. Παρ’ όλα αυτά, η ιατρικοποίηση αποτελεί μια διαδικασία με δύο κατευθύνσεις. Αν και δεν συναντάται συχνά, η αντίστροφη διαδικασία είναι εφικτή. Είναι δυνατόν κάτι που θεωρούνταν ιατρικό πρόβλημα να πάψει να γίνεται αντιληπτό ως τέτοιο23. Έτσι, οι Borasi και Zardini είναι σε θέση να απεθύνουν μια έκκληση για την από-ιατρικοποίηση της αρχιτεκτονικής: «Η διαδικασία από-ιατρικοποίησης, αν εφαρμοστεί στην αρχιτεκτονική, ίσως επιτρέψει στον κλάδο να απεμπλακεί από την ασάφεια και την ηθικολογία που χαρακτηρίζει τις σύγχρονες ιδέες περί υγείας, παίρνοντας τόσο τα προβλήματα, όσο και τις λύσεις τους και επανατοποθετώντας τα, πιο σωστά, στο κοινωνικό περιβάλλον.»24

Conrad, P. Ό.π. σ. 5.

23 Conrad, P. Ό.π. σ. 7. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν ο αυνανισμός, που μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα αποτελούσε ιατρικό πρόβλημα με συγκεκριμένες μεθόδους θεραπείας και η ομοφυλοφιλία, που έπαψε επίσημα να αποτελεί πάθηση, μόλις, τη δεκαετία του 1970. 24

Borasi, G., Zardini, M. Ό.π. σ. 36.

158

Κατακλείδα Σε κάθε εποχή υπήρξε κάποια έσχατη ασθένεια, ένα υπέρτατο κακό, η μεγαλύτερη απειλή για τον άνθρωπο, η οποία λειτούργησε ταυτόχρονα ως επιχείρημα, φόβητρο και, εν τέλει, όχημα μεταρρυθμίσεων στην κοινωνία και την πόλη. Αυτό που για το κίνημα της εξυγίανσης υπήρξαν οι μολυσματικές ασθένειες, για τον Le Corbusier ο καρκίνος και για τον Neutra η νεύρωση, είναι στη σημερινή συνθήκη η παχυσαρκία και ο διαβήτης. Σήμερα, η άρρωστη πόλη που περιγράφει ο Le Corbusier, εξακολουθεί να είναι άρρωστη. Ωστόσο, οι σύγχρονες ιατρικές τεχνικές κυριαρχούν στην περιγραφή της κατάστασης· οι μεταφορές έχουν αλλάξει. Αρχιτέκτονες, πολεοδόμοι και κάθε λογής ειδικοί αντί για ‘χειρουργική επέμβαση’ στο άρρωστο σώμα της πόλης, κάνουν λόγο για ανάπλαση του αστικού ιστού25, κατ’ αναλογία με σύγχρονες θεραπείες ανάπλασης ιστών του ανθρώπινου σώματος, με πιο σύγχρονο παράδειγμα τη βλαστοκυτταρική θεραπεία26. Ταυτόχρονα, η πόλη εξακολουθεί να γίνεται αντιληπτή ως σώμα, ωστόσο το σώμα αυτό είναι πλέον υπέρβαρο. Ο ιστορικός Sander L. Gilman αναφέρει: «Η περιοχή που χαρακτηριζόταν από αστική εξάπλωση τα τελευταία εξήντα χρόνια, πλέον έχει το χαρακτήρα ενός πρησμένου σώματος, υποστηριζόμενο από μία ανεπαρκή και διαβρωμένη εσωτερική δομή. Ο σκελετός είναι πολύ εύθραυστος: οι αρτηρίες και τα ζωτικά όργανα του αστικού τοπίου δυσκολεύονται να στηρίξουν τη διογκωμένη σωματική μάζα.»27

Borasi, G., Zardini, M. Ό.π. σ. 18.

26 Θεραπεία στην οποία χρησιμοποιούνται βλαστικά κύτταρα από ανθρώπους για την ανάπλαση κατεστραμμένων ιστών του σώματος. Τα βλαστικά κύτταρα είναι «σχετικά αδιαφοροποίητα κύτταρα που διατηρούν την ικανότητα να διαιρούνται και να πολλαπλασιάζονται καθ ‹όλη τη διάρκεια της μεταγεννητικής ζωής για να παρέχουν προγονικά κύτταρα που μπορούν να διαφοροποιηθούν σε εξειδικευμένα κύτταρα». Από το Medical Dictionary Online, διαθέσιμο στο https://www.online-medical-dictionary.org/definitions-s/stemcells.html (τελευταία πρόσβαση στις 17 Οκτωβρίου 2018). 27

Ό.π. σ. 29.

159

Και καθώς η ιατρική επιστήμη εξελίσσεται, νέες τεχνικές αντικαθιστούν τις παλιές και τα προβλήματα αλλάζουν, το πεδίο επιρροής της διευρύνεται. Το χαρακτηριστικό της εποχής μας είναι ο πλουραλισμός των απόψεων για την υγεία και τις πιθανές παθήσεις, αλλά και των πιθανών θεραπειών. Η φιλοδοξία για την απόλυτη ευεξία κατακερματίζεται σε άσκηση, χορό και τεχνικές yoga, σε σκληρές χημειοθεραπείες και φάρμακα με παρενέργειες, σε ψυχοθεραπεία, εκδρομές στη φύση και αντιγηραντικές κρέμες. Καθένας είναι σε θέση να διαλέξει ‘ό,τι του ταιριάζει καλύτερα’, ωστόσο δεν μπορεί να κατακτήσει την Υγεία· η έννοια αυτή σχετίζεται πλέον τόσο με την απουσία της ασθένειας, όσο και με την ψυχική ηρεμία και την ‘ομαλή’ κοινωνικοποίηση. Η υγεία διαπερνά κάθε πτυχή της ζωής μας· ωστόσο παραμένει μία χίμαιρα. Ο ορισμός της, όπως και η κατάκτησή της, διαφεύγουν.

160

Β ιβ λ ιογρ αφ ί α Adams, A. (1996) Architecture in the Family Way: Doctors, Houses, and Women, 1870-1900. Québec: McGill-Queen’s University Press. Adams, A. (1997) ‘Health and Hygiene’, στο Banham, J. (ed.). Encyclopedia of Interior Design. Chicago Fitzroy Dearborn Publishers, Incorporated, σσ. 548550. Agosta L. (2014) A Rumor of Empathy: Rewriting Empathy in the Context of Philosophy. Palgrave Macmillan, London. Bauman, Z. (1991). Modernity and Ambivalence. Cambridge: Polity Press. Borasi, G., Zardini, M. (2012) ‘Demedicalize Architecture’, στο Borasi G., Zardini M. (ed.). Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Müller Publishers. Cassidy, J., H. (1962) ‘Hygeia, A Mid-Victorian Dream City of Health’, στο Journal of the History of Medicine, vol. 17, no. 2. Conrad, P.(2007) The Medicalization of Society. Baltimore, Maryland: The Johns Hopkins University Press. Douglas, M. (2006) Καθαρότητα και Κίνδυνος: Μια ανάλυση των Εννοιών της Μιαρότητας και του Ταμπού. Μετάφραση από τα Αγγλικά: Α. Χατζούλη, Αθήνα: Πολύτροπον. Freud, S. (1977) Introductory Lectures on Psychoanalysis. 16. Translation from German by: James Strachey. New York: Norton. Herman, E. (1995) The Romance of American Psychology: Political Culture in the Age of Experts. Berkeley: University of California Press. Illich, I. (1976) Limits to Medicine. Medical Nemesis: The Expropriation of Health London: Marion Boyars. Isenstadt, S. (2001) ‘Richard Neutra and the Psychology of American Consumption’, στο Goldhagen, S. and Legault, R. (ed.). Anxious Modernisms: Architectural Culture, 1945-1968. Montreal: Canadian Centre for Architecture & The MIT Press, pp. 97-118. Johnson, S. (2006) The Ghost Map: The Story of London’s Most Terrifying Epidemic –and How it Changed Science, Cities and the Modern World. New York: Riverhead Books, a member of Penguin Group (USA) Inc. 163

Lavin, S. (2004). Form Follows Libido: Architecture and Richard Neutra in Psychoanalytic Culture. Massachusetts: MIT Press. Le Corbusier (1958) ‘Ineffable Space’, στο Ockman, J. (ed.) (1993) Architecture Culture 1943-1968: A Documentary Anthology. New York: Rizzoli International Publications. Le Corbusier. (1933) ‘Αέρας – Ήχος – Φως’, στο Σημαιοφορίδης Γ. (ed.) (1987) Κείμενα για την Ελλάδα. Μετάφραση από τα Γαλλικά Λ. Παλλαντίου . Μετάφραση από τα Ιταλικά: Αλόη Σιδέρη. Επιμ. Γ. Σημαιοφορίδης. Αθήνα: Εκδόσεις ΑΓΡΑ. Pp. 131-147. Le Corbusier. (1947). When The Cathedrals Were White. Translated from French by F. Hyslop, Jr. New York: McGraw-Hill Publishing Company. Le Corbusier. (2004) Για Μια Αρχιτεκτονική. Μετάφραση από τα Γαλλικά: Π. Τουρνικιώτης. Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμές. Lerner, J. (2014) Urban Acupuncture: Celebrating Pinpricks of Change that Enrich City Life. Μετάφραση από τα Πορτογαλικά: Mac Margolis, Muello, P., Daher, A. Washington: Island Press. McEwen, K., I. (2003) Vitruvius: writing the body of architecture. Cambridge: MIT Press. Metzl M. J. and Kirkland A. (2010) Against Health: How Health Became the New Morality. New York and London: NYU Press. Nettleton, S. (2002) Κοινωνιολογία της Υγείας και της Ασθένειας. Μετάφραση από τα Αγγλικά: Α. Βακάκη. Αθήνα: Τυπωθήτω – Γιώργος Δαρδάνος. Neutra, J., R. (1958) ‘Human Setting in an Industrial Civilization’, στο Ockman, J. (ed.) (1993) Architecture Culture 1943-1968: A Documentary Anthology. New York: Rizzoli International Publications, Inc. pp. 276-287. Plunkett, M. H. (1885) Women, Plumbers, and Doctors or, Household Sanitation. New York: Appleton. Szasz, T. (2007) The Medicalization of Everyday Life. Syracuse, New York: Syracuse Univeristy Press. Sontag. S. (1978) Illness as a Metaphor. New York: Farrar, Straus and Giroux. Teale, P., T. (1878) Dangers to Health: A Pictorial Guide to Domestic Sanitary Defects. London: J. & A. Churchill. 164

Till, J.(2009) Architecture Depends. Massachusetts: MIT Press. Tomes, N. (1990). ‘The Private Side of Public Health: Sanitary Science, Domestic Hygiene, and the Germ Theory, 1870–1900’. Στο Bulletin of The History of Medicine. Vol. 64 no. 4, pp. 510-539. Tyrwhitt, J. (ed.) (1963) ‘The CIAM Charter of Athens, 1933: Outcome of a Similar Report’, Ekistics, vol. 16, no. 95. October, pp. 263–267. Walvin, J. (1987) Victorian Values. London: Cardinal. Wood-Allen, M. (1899) The Marvels of Our Bodily Dwelling. New York: Wood-Allen Publishing. Ένγκελς, Φρίντριχ. (1974). Η Κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία. Μετάφραση από τα Αγγλικά: Α. Αποστόλου, Αθήνα: Μπάυρον. Ένγκελς, Φρίντριχ. (2012). Για το Ζήτημα της Κατοικίας. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή. Ίλλιτς, Ι. (2010) Ιατρική Νέμεση: Η Απαλλοτρίωση της Υγείας. Μετάφραση: Τομανάς, Β. Θεσσαλονίκη: Νησίδες. Μάνος, Ν. (2007) Ερμηνευτικό Λεξικό Ψυχιατρικών όρων: Αγγλοελληνικό – Ελληνιαγγλικό. Θεσσαλονίκη: University Studio Press. Ουλέριχος Ε. (1884) Λεξικον Λατινοελληνικόν. Αθήνα: Επιμ: Κουμανούδης Α. Στέφανος. Τουρνικιωτης, Π. (2006) ‘Ο Επαναπροσδιορισμός του Σώματος: ο Αθλητισμός στη Μοντέρνα Αρχιτεκτονική’, στο Τουρνικιώτης, Π. (ed.). Do.Co. Mo.Mo., vol. 2, 12.σσ. 11-30.

165

Ηλεκτρονικές Πηγές

Adams, A. (1991) ‘Corpus Sanum in Domo Sano’. [online] Διαθέσιμο στο: https://www.cca.qc.ca/en/issues/23/take-care/40168/corpus-sanum-in-domo-sano (τελευταία πρόσβαση 17 Ιουλίου 2018) Bagnato, A. (2017). Mapping Malaria in Italy. [online].Διαθέσιμο στο https:// www.cca.qc.ca/en/ (τελευταία πρόσβαση στις 25 Αυγούστου 2018) Brandeis, L. (1873) ‘Defective House Drainage’. Στο Sanitarian, vol. 1 (10), (1873-1874). [online] Διαθέσιμο στο https://search.proquest.com/openview/2c356c1f12c147afea032e2c32ce682b/1?pq-origsite=gscholar&cbl=105830 (τελευταία πρόσβαση στις 13 Οκτωβρίου 2018) Carrel, S. (ed.) (2018) ‘Scottish GPs to Begin Prescribing Rambling and Birdwatching’, στο The Guardian. [online] Διαθέσιμο στο https://www. theguardian.com/uk-news/2018/oct/05/scottish-gps-nhs-begin-prescribingrambling-birdwatching (τελευταία πρόσβαση στις 18 Οκτωβρίου 2018) Cheng, I. (ed.) (2010) Active Design Guidelines: Promoting Health in Design. [online] Διαθέσιμο στο https://centerforactivedesign.org/dl/guidelines.pdf/ (τελευταία πρόσβαση 17 Οκτωβρίου 2018) Clarke, A., Shim, J., Mamo, L., Fosket, J., & Fishman, J. (2003) ‘Biomedicalization: Technoscientific Transformations of Health, Illness, and U.S. Biomedicine’. American Sociological Review, 68(2), 161-194. [online] Διαθέσιμο στο http://www.jstor.org/stable/1519765 (τελευταία πρόσβαση 13 Οκτωβρίου 2018) Dillon R. Jennifer. (2007) Modernity, Sanitation and the Public Bath: Berlin 1896‐1930, As Archetype. Διδακτορική διατριβή, Duke University Department of Art, Art History, and Visual Studies. Διαθέσιμο στο: https:// dukespace.lib.duke.edu/dspace (τελευταία πρόσβαση στις 10 Οκτωβρίου 2018) Haskell, D. (1954) ‘Planning Our Plans’. Στο Saturday Review, vol. 37, no. 8. [online] Διαθέσιμο στο http://www.unz.com/print/SaturdayRev-1954feb20-00015 (τελευταία πρόσβαση στις 13 Οκτωβρίου 2018) Kuo, E., F. (2003) ‘Social Aspects of Urban Forestry: The Role of Arboriculture in a Healthy Social Ecology’. Journal of Arboriculture. 29 (3), pp. 148-155. [online] Διαθέσιμο στο https://www.nrs.fs.fed.us/pubs/jrnl/2003/nc_2003_ kuo_001.pdf (τελευταία πρόσβαση στις 13 Οκτωβρίου 2018)

166

Medical Dictionary Online [online]. Διαθέσιμο στο https://www.onlinemedical-dictionary.org/ (τελευταία πρόσβαση στις 17 Οκτωβρίου 2018) Medicinenet (2016) Fetal alcohol syndrome. [online]. Διαθέσιμο στο https:// www.medicinenet.com (τελευταία πρόσβαση στις 11 Οκτωβρίου 2018) Richardson B., W. (1896). Hygeia, A City of Health. [online] Διαθέσιμο στο http://gallica.bnf.fr (τελευταία πρόσβαση στις 10 Οκτωβρίου 2018) RPSB και NHS Shetland. (2018) Calendar of ideas. [online] Διαθέσιμο στο https://www.healthyshetland.com/site/assets/files/1178/730-1309-17-18_nature_prescriptions_calendar_4sep.pdf (τελευταία πρόσβαση στις 18 Οκτωβρίου 2018). Stratford O. (2015) Détournement and The Law of Ripolin. [online]. Διαθέσιμο στο https://www.disegnodaily.com/ (τελευταία πρόσβαση στις 2 Οκτωβρίου 2018) The Editors of Encyclopaedia Brittanica (2017) World Health Organization: UN public health agency. [online] Διαθέσιμο στο https://www.britannica. com/topic/World-Health-Organization#accordion-article-history. (τελευταία πρόσβαση στις 17 Οκτωβρίου 2018). World Health Organization (1948) Constitution of WHO: Principles. [online] Διαθέσιμο στο http://www.who.int/about/mission/en/ (τελευταία πρόσβαση στις 16 Οκτωβρίου 2018). World Health Organization (1988) Indoor Air Quality: Biological Contaminants. Report on a WHO Meeting. Rautavaara, Finnland, 29 August – 2 September. [online] Διαθέσιμο στο http://www.euro.who.int (τελευταία πρόσβαση 12 Οκτωβρίου 2018) World Health Organization Regional Office for Europe (1984) Health Promotion: A Discussion Document on the Concept and Principles. [online] Διαθέσιμο στο http://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/107835/ E90607.pdf;jsessionid=8B82382286A34C9E06F17005BCCA2871?sequence=1 (τελευταία πρόσβαση στις 16 Οκτωβρίου 2018) World Health Organization Regional Office for Europe (n.d.) Sick Building Syndrome. [online] Διαθέσιμο στο https://www.wondermakers.com/Portals/0/docs/Sick%20building%20syndrome%20by%20WHO.pdf (τελευταία πρόσβαση στις 12 Οκτωβρίου 2018)

167

Βίντεο

Chenal, P. (1931) L’architecture d’aujourd’hui. [Online Video]. 29 July 2012. Διαθέσιμο στο https://www.youtube.com/watch?v=daFzqQFqe3M (τελευταία πρόσβαση στις 6 Οκτωβρίου 2018) George Smart (2012) Lovell House / Richard Neutra and Ennis house / Frank Lloyd Wright. [online video] Διαθέσιμο στο https://www.youtube.com/ watch?v=G8P4BqA5hYI (τελευταία πρόσβαση στις 16 Σεπτεμβρίου 2018) The Shock of the New (2012) ‘Trouble in Utopia’. [TV Programme] BBC Four, Δευτέρα 17 Σεπτεμβρίου, 23:00. Διαθέσιμο στο https://www.youtube.com/ watch?v=C04JZsoqs1A (τελευταία πρόσβαση στις 6 Οκτωβρίου 2018)

168

Ε ικο ν ο γρ αφ ί α 1.

Borasi G., Zardini M. (ed.). Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Müller Publishers., σ. 53.

Ό. π., σ. 48.

Ό. π., σ. 61.

https://archinect.imgix.net/uploads/rr/rr105wm1i7j52sl4. jpg?auto=compress%2Cformat

https://images.adsttc.com/media/images/55f8/0661/d4f7/b7b9/9400/0127/ slideshow/ishigami-kait-01.jpg?1442317916

https://fineartamerica.com/featured/cholera-cartoon-1883-granger.html

The Illustrated London News 50, no. 1432, 22 June 1867, 632. https://www. cca.qc.ca/en/issues/23/take-care/40168/corpus-sanum-in-domo-sano?lb_ url=%2Fen%2Flightbox%2Fmediacopy%2Fsummary%3Fmediacopy_url%3D%252Fapi%252Fmediacopy%252F14606

https://digital.library.cornell.edu/catalog/ss:19343540

Johnson, S. (2006) The Ghost Map: The Story of London’s Most Terrifying Epidemic –and How it Changed Science, Cities and the Modern World. New York: Riverhead Books, a member of Penguin Group (USA) Inc., σ. 105.

10. http://xeee.web.auth.gr/HCS/HCS_Conf_el/14_presentations_pdf/1_4_tsiamis_etal.pdf 11. http://wildhood.net/blog/2016/5/17/olmsteds-unconscious-recreation 12. The Builder 20, no. 1010, 14 June 1862, 425. https://www.cca.qc.ca/en/issues/23/ take-care/40168/corpus-sanum-in-domo-sano?lb_url=%2Fen%2Flightbox%2Fmediacopy%2Fsummary%3Fmediacopy_url%3D%252Fapi%252Fmediacopy%252F14607 13. Ό. π. https://www.cca.qc.ca/en/issues/23/take-care/40168/corpus-sanum-in-domo-sano?lb_url=%2Fen%2Flightbox%2Fmediacopy%2Fsummary%3Fmediacopy_url%3D%252Fapi%252Fmediacopy%252F14607 14. Ό. π. https://www.cca.qc.ca/en/issues/23/take-care/40168/corpus-sanum-in-domo-sano?lb_url=%2Fen%2Flightbox%2Fmediacopy%2Fsummary%3Fmediacopy_url%3D%252Fapi%252Fmediacopy%252F14597 15. https://books.google.gr/books/about/Health_and_comfort_in_house_building_ by.html?id=hDYCAAAAQAAJ&redir_esc=y 16. Thomas Pridgin Teale. Dangers to Health: A Pictorial Guide to Domestic Sanitary Defects (London: J. and J. Churchill, 1878). https://books.google.gr/books/about/ 169

Health_and_comfort_in_house_building_by.html?id=hDYCAAAAQAAJ&redir_esc=y 17. Plunkett, M. H. (1885) Women, Plumbers, and Doctors or, Household Sanitation. New York: Appleton. Εξώφυλλο. 18. Richardson B., W. (1896). Hygeia, A City of Health. https://gallica.bnf.fr/ ark:/12148/bpt6k1018511/f3.image 19. Official Guide to the International Health Exhibition, 1884. Fifth edition. Εξώφυλλο. https://www.cca.qc.ca/en/issues/23/take-care/40168/corpus-sanum-in-domo-sano?lb_url=%2Fen%2Flightbox%2Fmediacopy%2Fsummary%3Fmediacopy_url%3D%252Fapi%252Fmediacopy%252F14537 20. Ό. π., σ. 32-33. https://www.cca.qc.ca/en/issues/23/take-care/40168/corpus-sanum-in-domo-sano?lb_url=%2Fen%2Flightbox%2Fmediacopy%2Fsummary%3Fmediacopy_url%3D%252Fapi%252Fmediacopy%252F14542 21. Ό. π. 22. Τουρνικιώτης, Π. (ed.). (2006) Do.Co.Mo.Mo., vol. 2, 12. σ. 20. 23. Ό. π., σ. 19. 24. Ό. π., σ. 26. 25. https://archpaper.com/2009/07/corbus-stoop/ 26. https://theartstack.com/artist/le-corbusier/le-corbusier-unite-d-habitationmarseille-kindergarten-on-the-roof-of-the-building 27. http://de.phaidon.com/resource/n58-p17-18.jpg 28. http://www.architekturfuerkinder.ch/files/gimgs/70_70_ledermann63.jpg 29. Le Corbusier. (2004) Για Μια Αρχιτεκτονική. Μετάφραση από τα Γαλλικά: Π. Τουρνικιώτης. Αθήνα: Εκδόσεις Εκκρεμές., σ. 45. 30. Ό. π., σ. 42. 31. Ό. π., σ. 43. 32. Borasi G., Zardini M. (ed.). Imperfect Health: The Medicalization of Architecture. Montreal: Lars Müller Publishers., σ. 14. 33. Casa Lovell, 1927-1929. http://sedici.unlp.edu.ar/bitstream/handle/10915/44430/ Documento_completo.pdf?sequence=1 34. Ό. π. 35. http://americanhistory.si.edu/collections/search/object/nmah_841477 36. Goldhagen, S. and Legault, R. (ed.). Anxious Modernisms: Architectural Culture, 1945-1968. Montreal: Canadian Centre for Architecture & The MIT Press., σ. 99. 170

37. Τουρνικιώτης, Π. (ed.). (2006) Do.Co.Mo.Mo., vol. 2, 12. σ. 27. 38. https://78.media.tumblr.com/2271c4675f5070049e50bbe474b42dcf/tumblr_owp43eXGO91qzsvmgo1_1280.jpg 39. Lavin, S. (2004). Form Follows Libido: Architecture and Richard Neutra in Psychoanalytic Culture. Massachusetts: MIT Press., σ. 142. 40. Ό. π., σ. 63. 41. Ό. π., σ. 48. 42. Ό. π., σ. 42. 43. https://psmag.com/.image/c_limit%2Ccs_srgb%2Cfl_progressive%2Cq_ auto:good%2Cw_660/MTI3NTgyNTA3MzgxMDgyMTIy/orgone.jpg 44. Lavin, S. (2004). Form Follows Libido: Architecture and Richard Neutra in Psychoanalytic Culture. Massachusetts: MIT Press., σ. 85. 45. https://cdn.vox-cdn.com/thumbor/KRa5e2-2yeV6DOii-JRYTMRHFE8=/0x0:23 87x3000/1200x0/filters:focal(0x0:2387x3000):no_upscale()/cdn.vox-cdn.com/ uploads/chorus_asset/file/9116791/gri_2004_r_10_b0084_f006_2920_17.jpg 46. Cheng, I. (ed.) (2010) Active Design Guidelines: Promoting Health in Design., σ. 10 https://centerforactivedesign.org/dl/guidelines.pdf/ 47. Ό. π., σ. 13. 48. https://i.pinimg.com/originals/4b/a7/e0/4ba7e0e158cfebc33f23fa53457b4382. jpg

171