Derkacz raport końcowy 2014 2015 by Partnerstwo Borów Niemodlińskich

Derkacz - pilotażowy program ochrony parasolowych gatunków ptaków i motyli na wilgotnych łąkach Borów Niemodlińskich

Niemodlin - Wrocław, 2015 r.

Derkacz - pilotażowy program ochrony parasolowych gatunków ptaków i motyli na wilgotnych łąkach Borów Niemodlińskich

Niemodlin - Wrocław, 2015 r.

Informacje o dokumencie: Tytuł dokumentu: Raport końcowy projektu „Derkacz - pilotażowy program ochrony parasolowych gatunków ptaków i motyli na wilgotnych łąkach Borów Niemodlińskich w roku 2014” Autorzy dokumentu: mgr Paweł Kisiel – redaktor, koordynator przyrodniczy projektu mgr Joanna Pomorska-Grochowska - entomologia mgr Małgorzata Rudy – botanika mgr Dorota Strząska – botanika mgr Cezary Dziuba – ornitologia Łukasz Kosicki – ornitologia mgr Sławomir Bienias – mapy Zleceniodawca: Partnerstwo Borów Niemodlińskich Wykonano w ramach: Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.

Data wykonania dokumentu: Grudzień 2014 r.

Wydawca: Partnerstwo Borów Niemodlińskich ul. Bohaterów Powstań Śląskich 34, 49-100 Niemodlin tel/fax 77 4606 351 niemodlinskie@op.pl boryniemodlinskie.pl facebook.com/partnerstwo.borowniemodlinskich Sposób cytowania dzieła: Raport końcowy projektu „Derkacz - pilotażowy program ochrony parasolowych gatunków ptaków i motyli na wilgotnych łąkach Borów Niemodlińskich w roku 2014”, Partnerstwo Borów Niemodlińskich, Niemodlin 2015 Projekt, skład, łamanie, druk i oprawa: Grafpol Agnieszka Blicharz-Krupińska ul. Czarnieckiego 1, 53-650 Wrocław tel. 0507-096-545, tel./fax 071 797-88-80 www.argrafpol.pl Publikacja bezpłatna ISBN 978-83-928329-8-0

Spis treści 1. WSTĘP......................................................................................................................................................................................................9 2. CELE PROJEKTU................................................................................................................................................................................ 10 3. OPIS PROJEKTU................................................................................................................................................................................ 11 4. KRÓTKI OPIS INWENTARYZOWANYCH SIEDLISK PRZYRODNICZYCH I GATUNKÓW PARASOLOWYCH................................................................................................................................................ 13 4.1.8. SIEDLISKA PRZYRODNICZE................................................................................................................................................ 13 4.1.1. Górskie i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie. Kod 6510.................................................... 13 4.1.2. Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe. Kod 6410.............................................................................................. 13 4.1.3. Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio – Caricetea nigrae). Kod 7140................................................................................................................................................... 15 4.1.4. Inne zbiorowiska roślinne, niechronione w ramach Dyrektywy Siedliskowej................................. 16 4.2. Bezkręgowce............................................................................................................................................................................... 18 4.2.1. Modraszek nausitous Phengaris nausithous................................................................................................ 18 4.2.2. Modraszek telejus Phengaris teleius............................................................................................................... 19 4.2.3. Czerwończyk nieparek Lycaena dispar.......................................................................................................... 19 4.3. Ptaki ............................................................................................................................................................................................. 20 4.3.1. Derkacz Crex crex................................................................................................................................................... 20 4.3.2. Bekas kszyk Gallinago gallinago....................................................................................................................... 21 4.3.3. Czajka Vanellus vanellus...................................................................................................................................... 23 5. METODYKA BADAŃ........................................................................................................................................................................ 25 5.1. SIEDLISKA PRZYRODNICZE................................................................................................................................................ 25 5.2. BEZKRĘGOWCE...................................................................................................................................................................... 25 5.3. PTAKI.......................................................................................................................................................................................... 27 6. Wyniki inwentaryzacji przyrodniczej.................................................................................................................................... 29 6.1. SUCHY ŁUG i RZYMKOWICKIE ŁĄKI................................................................................................................................. 32 6.1.1. Zbiorowiska roślinne............................................................................................................................................. 32 6.1.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej......................................................................................... 33 6.1.3. Cenne gatunki roślin............................................................................................................................................. 33 6.1.4. Bezkręgowce............................................................................................................................................................ 33 6.1.5. Ptaki............................................................................................................................................................................ 33 6.1.6. Zagrożenia................................................................................................................................................................ 38 6.1.7. Proponowany sposób ochrony......................................................................................................................... 38 6.2. KIEŁCZNICA............................................................................................................................................................................. 46 6.2.1. Zbiorowiska roślinne............................................................................................................................................. 46 6.2.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej......................................................................................... 47 6.2.3. Cenne gatunki roślin............................................................................................................................................. 47 6.2.4. Bezkręgowce............................................................................................................................................................ 47 6.2.5. Ptaki............................................................................................................................................................................ 49 6.2.6. Zagrożenia................................................................................................................................................................ 54 6.2.7. Proponowany sposób ochrony......................................................................................................................... 54 6.3. ŁĄKI SOWIŃSKIE..................................................................................................................................................................... 60 6.3.1. Zbiorowiska roślinne............................................................................................................................................. 60

6.4.

6.5.

6.6.

6.7.

6.8.

6.3.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej......................................................................................... 61 6.3.3. Cenne gatunki roślin............................................................................................................................................. 61 6.3.4. Bezkręgowce............................................................................................................................................................ 61 6.3.5. Ptaki............................................................................................................................................................................ 63 6.3.6. Zagrożenia................................................................................................................................................................ 68 6.3.7. Proponowany sposób ochrony......................................................................................................................... 72 ŁĄKI GOSZCZOWIC............................................................................................................................................................... 76 6.4.1. Zbiorowiska roślinne............................................................................................................................................. 76 6.4.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej......................................................................................... 77 6.4.3. Cenne gatunki roślin............................................................................................................................................. 77 6.4.4. Bezkręgowce............................................................................................................................................................ 77 6.4.5. Ptaki............................................................................................................................................................................ 79 6.4.6. Zagrożenia................................................................................................................................................................ 84 6.4.7. Proponowany sposób ochrony......................................................................................................................... 88 RUTKI......................................................................................................................................................................................... 92 6.5.1. Zbiorowiska roślinne............................................................................................................................................. 92 6.5.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej......................................................................................... 93 6.5.3. Cenne gatunki roślin............................................................................................................................................. 93 6.5.4. Bezkręgowce............................................................................................................................................................ 93 6.5.5. Ptaki............................................................................................................................................................................ 95 6.5.6. Zagrożenia..............................................................................................................................................................102 6.5.7. Proponowany sposób ochrony.......................................................................................................................102 ŁĄKI PRZY KOLEI NA POŁUDNIOWY-ZACHÓD OD TUŁOWIC...............................................................................110 6.6.1. Zbiorowiska roślinne...........................................................................................................................................110 6.6.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej.......................................................................................111 6.6.3. Cenne gatunki roślin...........................................................................................................................................111 6.6.4. Bezkręgowce..........................................................................................................................................................111 6.6.5. Ptaki..........................................................................................................................................................................112 6.6.6. Zagrożenia..............................................................................................................................................................118 6.6.7. Proponowany sposób ochrony.......................................................................................................................122 ŁĄKI NIEMODLINA...............................................................................................................................................................124 6.7.1. Zbiorowiska roślinne...........................................................................................................................................124 6.7.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej.......................................................................................125 6.7.3. Cenne gatunki roślin...........................................................................................................................................125 6.7.4. Bezkręgowce..........................................................................................................................................................126 6.7.5. Ptaki..........................................................................................................................................................................127 6.7.6. Zagrożenia..............................................................................................................................................................134 6.7.7. Proponowany sposób ochrony.......................................................................................................................138 ŁĄKI GRODŹCA.....................................................................................................................................................................140 6.8.1. Zbiorowiska roślinne...........................................................................................................................................140 6.8.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej.......................................................................................140 6.8.3. Cenne gatunki roślin...........................................................................................................................................140 6.8.4. Bezkręgowce..........................................................................................................................................................141 6.8.5. Ptaki..........................................................................................................................................................................142 6.8.6. Zagrożenia..............................................................................................................................................................148 6.8.7. Proponowany sposób ochrony.......................................................................................................................152

6.9. ŁĄKI PRÓSZKOWSKIE.........................................................................................................................................................156 6.9.1. Zbiorowiska roślinne...........................................................................................................................................156 6.9.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej.......................................................................................158 6.9.3. Cenne gatunki roślin...........................................................................................................................................158 6.9.4. Bezkręgowce..........................................................................................................................................................159 6.9.5. Ptaki..........................................................................................................................................................................161 6.9.6. Zagrożenia..............................................................................................................................................................176 6.9.7. Proponowany sposób ochrony.......................................................................................................................186 6.10. ŁĄKI NAD BIAŁĄ...................................................................................................................................................................190 6.10.1. Zbiorowiska roślinne...........................................................................................................................................190 6.10.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej.......................................................................................190 6.10.3. Cenne gatunki roślin...........................................................................................................................................190 6.10.4. Bezkręgowce..........................................................................................................................................................190 6.10.5. Ptaki..........................................................................................................................................................................190 6.10.6. Zagrożenia..............................................................................................................................................................191 6.10.7. Proponowany sposób ochrony.......................................................................................................................196 6.11. DZICZE BAGNO....................................................................................................................................................................198 6.11.1. Zbiorowiska roślinne...........................................................................................................................................198 6.11.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej.......................................................................................198 6.11.3. Cenne gatunki roślin...........................................................................................................................................198 6.11.4. Bezkręgowce..........................................................................................................................................................198 6.11.5. Ptaki..........................................................................................................................................................................199 6.11.6. Zagrożenia..............................................................................................................................................................202 6.11.7. Proponowany sposób ochrony.......................................................................................................................206 6.12. JUTRA......................................................................................................................................................................................208 6.12.1. Zbiorowiska roślinne...........................................................................................................................................208 6.12.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej.......................................................................................209 6.12.3. Cenne gatunki roślin...........................................................................................................................................209 6.12.4. Bezkręgowce..........................................................................................................................................................209 6.12.5. Ptaki..........................................................................................................................................................................209 6.12.6. Zagrożenia..............................................................................................................................................................216 6.12.7. Proponowany sposób ochrony.......................................................................................................................216 6.13. PRADELNA.............................................................................................................................................................................224 6.13.1. Zbiorowiska roślinne...........................................................................................................................................224 6.13.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej.......................................................................................224 6.13.3. Cenne gatunki roślin...........................................................................................................................................224 6.13.4. Bezkręgowce..........................................................................................................................................................224 6.13.5. Ptaki..........................................................................................................................................................................225 6.13.6. Zagrożenia..............................................................................................................................................................228 6.13.7. Proponowany sposób ochrony.......................................................................................................................228 6.14. ŁĄKI SZYDŁOWA..................................................................................................................................................................234 6.14.1. Zbiorowiska roślinne...........................................................................................................................................234 6.14.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej.......................................................................................235 6.14.3. Cenne gatunki roślin...........................................................................................................................................235 6.14.4. Bezkręgowce..........................................................................................................................................................235 6.14.5. Ptaki..........................................................................................................................................................................236 6.14.6. Zagrożenia..............................................................................................................................................................240

6.14.7. Proponowany sposób ochrony.......................................................................................................................244 6.15. RĄCZKA...................................................................................................................................................................................246 6.15.1. Zbiorowiska roślinne...........................................................................................................................................246 6.15.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej.......................................................................................248 6.15.3. Cenne gatunki roślin...........................................................................................................................................248 6.15.4. Bezkręgowce..........................................................................................................................................................248 6.15.5. Ptaki..........................................................................................................................................................................251 6.15.6. Zagrożenia..............................................................................................................................................................258 6.15.7. Proponowany sposób ochrony.......................................................................................................................264 6.16. ŁĄKI SZYRYKA.......................................................................................................................................................................268 6.16.1. Zbiorowiska roślinne...........................................................................................................................................268 6.16.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej.......................................................................................268 6.16.3. Cenne gatunki roślin...........................................................................................................................................268 6.16.4. Bezkręgowce..........................................................................................................................................................268 6.16.5. Ptaki..........................................................................................................................................................................270 6.16.6. Zagrożenia..............................................................................................................................................................270 6.16.7. Proponowany sposób ochrony.......................................................................................................................270 7. Liczenie ptaków na transektach............................................................................................................................................276 8. Podsumowanie wyników inwentaryzacji terenowej...................................................................................................288 8.1. Siedliska przyrodnicze.......................................................................................................................................................288 8.2. Bezkręgowce.........................................................................................................................................................................288 8.3. Ptaki.........................................................................................................................................................................................289 9. Działania z zakresu czynnej ochrony łąk...........................................................................................................................294 10. Propozycja powiększenia obszaru Natura 2000 SOO Bory Niemodlińskie......................................................304 11. Literatura .........................................................................................................................................................................................306

1. WSTĘP Łąki są jednym z najszybciej znikających ekosystemów z krajobrazu Polski. Przemiany strukturalne, jakie miały miejsce na wsi w ostatnich latach spowodowały częściową likwidację małych gospodarstw rolnych. Niegdyś powszechny widok pasących się na łąkach krów zniknął z krajobrazu polskiej wsi. Zwierzęta przeniesiono do dużych obór, w których karmi się je paszą. Siano z koszonych łąk przestało być pożądanym i poszukiwanym dobrem. Z tego powodu wiele łąk zostało porzuconych, zaprzestano ich koszenia i wypasu zwierząt. Z czasem porzucone łąki zaczęły zarastać drzewami lub – co gorsza – inwazyjnymi gatunkami roślin. Dodatkowo system dopłat unijnych do roślinnej produkcji rolnej przyczynił się do zamiany łąk na grunty orne przeznaczone głównie pod uprawę kukurydzy i rzepaku. Na części łąk zlokalizowano jednorodzinną zabudowę mieszkaniową. Niestety zjawiska te dalej postępują. Z każdym rokiem powierzchnia łąk jest co raz mniejsza. Wraz z degradacją ekosystemów łąkowych obserwuje się spadek bioróżnorodność. Łąki są siedliskiem dla wielu gatunków owadów i ptaków, które nie występują w innych biotopach. Gdy zniszczona zostanie łąka, ptaki i owady ją zamieszkujące nie przeniosą się do lasu czy na pole. Nie mogą one przystąpić do rozrodu, ponieważ ich miejsce zamieszkania zostało zniszczone, a sąsiednie łąki zajęte są już przez inne osobniki tego samego gatunku. Przez to liczebność poszczególnych gatunków spada aż w końcu - wraz z postępującą degradacją łąk - przestają one występować na określonym obszarze. Obecnie ptaki krajobrazu rolniczego są jedną z grup ptaków najbardziej narażonych na wyginiecie. Nawet, wydawałoby się, że tak pospolity gatunek, będący jednocześnie symbolem Polski, jak bocian biały, jest co raz rzadszym mieszkańcem zachodniej Polski. Główną przyczyną tego stanu rzeczy jest degradacja łąk – miejsca żerowania bociana białego. Degradacja łąk – zamiana na grunty orne, zarastanie gatunkami inwazyjnymi i drzewami, przeznaczanie łąk pod zabudowę, bezmyślne melioracje etc. są zjawiskami obserwowanymi również na obszarze Borów Niemodlińskich. Z tego powodu w 2014 roku Partnerstwo Borów Niemodlińskich postanowiło dokonać inwentaryzacji jeszcze istniejących łąk na obszarze Borów Niemodlińskich, określić ich wartość przyrodniczą, rozpoznać zagrożenia, po czym przystąpić do ich ochrony. Wiosną 2014 r. Partnerstwo Borów Niemodlińskich rozpoczęło realizacje projektu ,,Derkacz - pilotażowy program ochrony parasolowych gatunków ptaków i motyli na wilgotnych łąkach Borów Niemodlińskich’’ finansowany w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013.

2. CELE PROJEKTU Główne cele projektu ,,Derkacz - pilotażowy program ochrony parasolowych gatunków ptaków i motyli na wilgotnych łąkach Borów Niemodlińskich’’ to rozpoznanie wartości przyrodniczych łąk Borów Niemodlińskich oraz identyfikacja negatywnych procesów na nich zachodzących w celu zaplanowania działań ochronnych. Końcowym efektem realizacji projektu jest niniejsze opracowanie, na podstawie którego można w kolejnych latach planować zabiegi czynnej ochrony na poszczególnych łąkach Borów Niemodlińskich oraz prowadzić edukację wśród rolników, w szczególności w zakresie możliwości pozyskania środków finansowych na ochroną użytkowanych łąk w ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW). W celu rozpoznania wartości przyrodniczych łąk i ich zagrożeń dokonano inwentaryzacji przyrodniczej wybranych – szesnastu - kompleksów łąkowych w Borach Niemodlińskich. Dokonano inwentaryzacji ptaków i motyli łąkowych, ze szczególnym uwzględnieniem gatunków charakterystycznych dla łąk i jednocześnie parasolowych tj. z ptaków: derkacza Crex crex, bekasa kszyka Gallinago gallinago i czajki Vanellus vanellus; z motyli: czerwończyka nieparka Lycaena dispar, modraszka telejusa Phengaris teleius i modraszka nausitousa Phengaris nausithous. Oprócz ptaków i motyli wykonano inwentaryzację przyrodniczych siedlisk łąkowych, ze szczególnym uwzględnieniem siedlisk chronionych w ramach I załącznika Dyrektywy Siedliskowej UE oraz rzadkich i chronionych gatunków roślin. W celu identyfikacji negatywnych zjawisk na łąkach inwentaryzowano rośliny inwazyjne na nich rosnące, stopień zarośnięcia przez drzewa oraz odnotowywano wszelkiego typu inne negatywne oddziaływania, takie jak niepożądane melioracje, zamianę łąk na grunty orne itp. Zebrane dane pozwoliły na określenie wartości przyrodniczych poszczególnych kompleksów łąkowych oraz zaplanowanie działań ochronnych. W ramach projektu, na podstawie zebranych danych, już jesienią 2014 roku wykonano pierwsze zabiegi z zakresu czynnej ochrony na czterech powierzchniach, polegające na przywróceniu do użytkowania łąk – usunięciu samosiejek krzewów i drzew, wykoszeniu łąk i zebraniu biomasy.

3. OPIS PROJEKTU Projekt ,,Derkacz - pilotażowy program ochrony parasolowych gatunków ptaków i motyli na wilgotnych łąkach Borów Niemodlińskich’’ rozpoczął się wiosną 2014 roku od przeglądu literatury oraz map topograficznych i ortofotomap w celu wytypowania powierzchni łąkowych, na których miały zostać podjęte dalsze działania. Wstępnie wytypowano 16 kompleksów łąkowych, które następnie zostały objęte wczesnowiosennym screeningiem. W terenie weryfikowano, czy łąki nadają się do dalszych prac projektowych. Część pierwotnie wytypowanych kompleksów łąkowych po screeningu została odrzucona z projektu, ponieważ z różnych przyczyn nie nadawały się, by zakwalifikować je do udziału w dalszych pracach (Tabela 1). Na ich miejsce wytypowano dodatkowe 5 kompleksów łąkowych, które po weryfikacji terenowej, zostały zakwalifikowane do udziału w projekcie. Tabela 2 przedstawia pełen wykaz łąk, które następnie zostały poddane szczegółowej inwentaryzacji przyrodniczej. Tab. 1. Wykaz kompleksów łąkowych, które zostały odrzucone z projektu po screeningu. L.p.

Nazwa kompleksu łąkowego

Miejscowość

Przyczyna odrzucenia z projektu

Lewy dopływ Wytoki

Rzędziwojowice

Niewielka wartość przyrodnicza łąk

Ścinawa Niemodlińska

Przechód

Zaprzestanie użytkowania większości łąk, sukcesja naturalna

Moszczana

Ochodza

Zamiana większości łąk na grunty orne

Jamka

Nowa Jamka

Utworzenie stawów rybnych w miejscu występowania łąk

Poligon

Klucznik

Teren zdewastowany; mimo że otwarty, to bez siedlisk łąkowych; w dużej części porośnięty sosnami. W 2014 roku trwała wycinka zadrzewień na całym obszarze.

Tab. 2. Wykaz kompleksów łąkowych, które zostały zakwalifikowane do projektu i zostały poddane szczegółowej inwentaryzacji przyrodniczej. L.p.

Miejscowość

Nazwa kompleksu łąkowego

Suchy Ług i Rzymkowickie Łąki

Rzymkowice

Kiełcznica

Wierzbie

Łąki Sowińskie

Sowin

Łąki Goszczowic

Goszczowice

Rutki

Ligota Tułowicka

Łąki przy kolei na południowy-zachód od Tułowic

Tułowice

Łąki Niemodlina

Niemodlin

Łąki Grodźca

Grodziec

Łąki Prószkowskie

Ligota Prószkowska, Przysiecz, Nowa Kuźnia

Łąki nad Białą

Strzeleczki, Dobra

Dzicze Bagno

Lipno

Jutra

Racławiczki

Pradelna

Tułowice

Łąki Szydłowa

Szydłów

Rączka

Korfantów

Łąki Szyryka

Ligota Tułowicka

Mapa nr 1. Rozmieszczenie w Borach Niemodlińskich kompleksów łąkowych zakwalifikowanych do projektu. Od kwietnia do września przeprowadzono inwentaryzację siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, motyli oraz ptaków na wcześniej wybranych – szesnastu kompleksach łąkowych. Inwentaryzację przyrodniczą prowadzili przyrodnicy w większości należący do Dolnośląskiego Ruchu Ochrony Przyrody. Badania botaniczne prowadziły Małgorzata Rudy oraz Dorota Strząska, entomologiczne Joanna Pomorska-Grochowska, a ornitologiczne Cezary Dziuba, Łukasz Kosicki i Paweł Kisiel. Szczegółową metodykę prowadzenia badań przedstawiono w rozdziale dotyczącym metodyki badań. W tym miejscu należy jednakże podkreślić, że w przypadku gatunków motyli i ptaków skupiono się głównie na gatunkach parasolowych, charakterystycznych dla łąk, których obecność świadczy o wysokiej jakości ekologicznej danego terenu i których ochrona jest zarazem zabezpieczaniem bytowania szeregu innych cennych gatunków. Dla ptaków, takimi gatunkami są: derkacz, bekas kszyk i czajka; a dla motyli czerwończyka nieparek, modraszek telejus i nausitous. Zebrane dane zostały naniesione na ortofotomapy, zakupione w ramach projektu. Na bazie zebranych danych każdy z przyrodników wykonał Raport z przeprowadzonej przez siebie inwentaryzacji terenowej. Na ich podstawie wykonano niniejsze opracowanie. Jednocześnie we wrześniu Partnerstwo Borów Niemodlińskich w ramach realizowanego projektu podjęło pierwsze działania z zakresu czynnej ochrony łąk na czterech powierzchniach łąkowych zinwentaryzowanych podczas badań.

4. KRÓTKI OPIS INWENTARYZOWANYCH SIEDLISK PRZYRODNICZYCH I GATUNKÓW PARASOLOWYCH 4.1. SIEDLISKA PRZYRODNICZE 4.1.1. Górskie i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie. Kod 6510. Siedlisko przyrodnicze umieszczone w I Załączniku Dyrektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory nazywanej Dyrektywą Siedliskową. Siedlisko obejmujące bogate florystycznie i wysoko produktywne łąki koszone raz lub dwa razy w roku. Łąki te powstały na żyznym, świeżym lub wilgotnym podłożu, zajmowanym pierwotnie przez lasy grądowe. W roślinności dominują wysokie trawy, głównie owsica łąkowa Helictotrichon pratense, rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, kupkówka pospolita Dactylis glomerata, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis czy kłosówka wełnista Holcus lanatus. Duży udział mają też rośliny barwnie kwitnące, takie jak groszek żółty Lathyrus pratensis, świerzbnica polna Knautia arvensis, złocień właściwy Leucanthemum vulgare, dzwonek rozpierzchły Campanula patula czy barszcz zwyczajny Heracleum sphondylium. Fitosocjologicznie siedlisko obejmuje związek Arrhenatherion elatioris, jednak w ramach projektu zaliczano do łąk świeżych również te fragmenty łąk, które na skutek okresowo wysokiego poziomu wody gruntowej nawiązywały do łąk wilgotnych lub zmiennowilgotnych poprzez obecność takich gatunków jak bodziszek błotny Geranium palustre lub krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis. Łąki obecnie nieużytkowane, ale z obecnymi gatunkami świadczącymi o regularnym koszeniu w przeszłości, zaliczono do tego siedliska, jednak z zaznaczeniem gorszego stanu zachowania. Nie klasyfikowano natomiast jako siedliska 6510 takich łąk, gdzie skład gatunkowy całkowicie lub w większości został ukształtowany w wyniku podsiewania, łąk z całkowitą dominacją wyczyńca łąkowego, koniczyny łąkowej oraz gatunków charakterystycznych dla łąk wilgotnych Calthion. 4.1.2. Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe. Kod 6410. Siedlisko przyrodnicze umieszczone w I Załączniku Dyrektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory nazywanej Dyrektywą Siedliskową. Łąki położone na terenach o zmiennym poziomie wód gruntowych, przeważnie na podłożu wilgotnym i żyznym. Skład florystyczny ukształtował się w wyniku rzadkiego koszenia – raz na dwa lata lub rzadziej i późnego, przeważnie wrześniowego lub październikowego. Łąki użytkowane w ten sposób znajdowały się zazwyczaj dalej od wsi, w miejscach trudno dostępnych, o wysokim stanie wód latem. Siano z nich pozyskane nie miało dużej wartości paszowej, używane było więc jako ściółka. Taki sposób użytkowania pozwalał na wydanie nasion gatunkom kwitnącym późno oraz nielubiących częstego koszenia. Dlatego w roślinności duży udział mają byliny, takie jak: krwiściąg lekarski SanFot.1. Bogate florystycznie łąki świeże nad Ścinawą Niemodlińską guisorba officinalis, bukwica lekarska Betonica (fot. Małgorzata Rudy).

officinalis, sierpik barwierski Serratula tinctoria, oman wierzbolistny Inula salicina, olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia czy koniopłoch łąkowy Silaum silaus. Z traw przeważnie występują śmiałek darniowy Deschamspia caespitosa i trzęślica modra Molinia caerulea. Łąki zmiennowilgotne są często ostoją gatunków rzadkich regionalnie i w skali kraju. Ten typ siedliska jest w Europie coraz rzadszy, w niektórych regionach wręcz zanikający ze względu na osuszanie terenu oraz zanik tradycyjnych metod hodowli. W Borach Niemodlińskich jest stosunkowo częsty, jednak niewiele fragmentów zachowało się w dobrym stanie.

Fot. 2, 3. Rzadkie i charakterystyczne gatunki łąk zmiennowilgotnych koło Korfantowa. Z lewej kosaciec syberyjski Iris sibirica (fot. C. Dziuba), z prawej mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus (fot. D. Strząska).

Fot. 4. Na łąkach zmiennowilgotnych często dominują kolorowo kwitnące byliny (fot. D. Strząska).

4.1.3. Torfowiska przejściowe i trzęsawiska (przeważnie z roślinnością z Scheuchzerio – Caricetea nigrae). Kod 7140. Siedlisko przyrodnicze umieszczone w I Załączniku Dyrektywy Rady 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory nazywanej Dyrektywą Siedliskową.

Fot. 5. Biało owocujące wełnianki oraz obfita warstwa mszysta na torfowisku w okolicy Ligoty Prószkowskiej (fot. D. Strząska).

Fot. 6. Użytkowane młaki niskoturzycowe na obrzeżu łąki wilgotnej koło Goszczowic (fot. M. Rudy).

Roślinność miejsc podmokłych lub silnie podmokłych przez cały rok, zasilanych zarówno wodami gruntowymi, jak i opadowymi. W Borach Niemodlińskich są to zazwyczaj bezodpływowe zagłębienia terenu lub obrzeża płytkich zbiorników wodnych. Roślinność jest tu dość uboga, jednak wyróżnia się bogatą warstwą mszystą oraz liczną obecnością niskich turzyc, takich jak turzyca gwiazdkowata Carex echinata czy turzyca pospolita C. nigra. Siedlisko z daleka jest widoczne dzięki biało kwitnącym pędom wełnianki wąskolistnej Eriophorum angustifolium. Z gatunków dwuliściennych pojawiają się jaskier płomiennik Ranunculus flamulla i siedmiopalecznik błotny Comarum palustre. Z uwagi na trwałe zabagnienie, siedlisko nie jest użytkowane rolniczo. Wyjątkiem są miejsca zmeliorowane, gdzie siedlisko zajmuje niewielkie powierzchnie w sąsiedztwie łąk wilgotnych i rolnicy wykorzystują okresowe susze, aby skosić cały kompleks łąkowy. W Borach Niemodlińskich siedlisko to zajmuje niewielkie powierzchnie na obrzeżach łąk. Wyjątkiem są dość duże powierzchnie mozaiki torfowisk niskich oraz przejściowych w kompleksie łąkowym Suchy Ług oraz w okolicy Ligoty Prószkowskiej. 4.1.4. Inne zbiorowiska roślinne, niechronione w ramach Dyrektywy Siedliskowej - łąki wilgotne Wilgotne, a wiosną i po intensywnych deszczach wręcz podmokłe łąki ze związku Calthion z licznymi gatunkami dwuliściennymi, takimi jak ostrożeń łąkowy Cirsium rivularis czy błotny C. palustre. Często łanowo występuje sitowie leśne Scirpus sylvaticus. Łąki te były użytkowane kośnie, lub kośno–pastwiskowo. Zazwyczaj wykonywano jeden pokos w roku. Po zaprzestaniu użytkowania przekształcają się w ziołorośla lub szuwary.

Fot. 7. Łąki wilgotne koło Sowina – widoczne liczne ostrożenie i firletki poszarpane (fot. M. Rudy).

- szuwary wielkoturzycowe Zbiorowisko wykształcające się w miejscach o wysokim poziomie wody. Skład florystyczny jest ubogi, z dominacją wysokich turzyc, takich jak turzyca zaostrzona Carex gracilis, błotna C. acutiformis oraz charakteryzujący się obecnością takich roślin dwuliściennych jak tojeść zwyczajna Lysimachia vulgaris czy gorysz błotny Peucedanum palustre. Szuwary wielkoturzycowe, jeżeli są koszone, to rzadko, raz na kilka lat. Koszone częściej przekształcają się w łąki wilgotne lub zmiennowilgotne. Siedlisko częste, zajmujące zarówno duże powierzchnie, jak i niewielkie płaty w obrębie łąk wilgotnych.

Fot. 8. Szuwary wiekoturzycowe w okolicy Strzeleczek (fot. D. Strząska).

- szuwary trzcinowe Zbiorowisko występujące najczęściej wzdłuż cieków lub w miejscach zalewanych wodami rzecznymi. Dominującym i często jedynym gatunkiem jest trzcina pospolita Phragmites australis. Siedlisko nieużytkowane, ale częste w mozaice kompleksów łąkowych ze względu na dużą inwazyjność trzciny. Dominacja trzciny na powierzchniach łąkowych jest często efektem porzucenia, nieużytkowania albo niewłaściwego sposobu użytkowania łąk.

Fot. 9. Szuwary trzcinowe koło Niemodlina (fot. D. Strząska).

- ziołorośla Zbiorowisko z dominacją takich bylin jak wiązówka błotna Filipendula ulmaria, krwawnica pospolita Lythrum salicaria, bodziszek błotny Geranium palustre czy pokrzywa zwyczajna Urtica dioica. Występują w miejscach żyznych i wilgotnych, często dawniej użytkowanych jako łąki, w szczególności jako łąki wilgotne.

Fot. 10. Ziołorośla połąkowe (fot. D. Strząska)

4.2. Bezkręgowce 4.2.1. Modraszek nausitous Phengaris nausithous Myrmekofilny motyl z rodziny modraszkowatych Lycaenidae. Rozpiętość skrzydeł 34-38 cm, występuje dymorfizm płciowy. Rozwój tego gatunku jest ściśle związany z obecnością rośliny żywicielskiej – krwiściągu lekarskiego Sanguisorba officinalis oraz mrówek z rodzaju Myrmica. Rozwój trwa 1-2 lata. Występuję jedno pokolenie

Fot. 11. Modraszek nausitous Phengaris nausithous na kwiatostanie krwiściągu lekarskiego.

Fot. 12. Kopiec mrówek gospodarzy z rodzaju Myrmica ulokowany w kępie trawy (fot. J. Pomorsko-Grochowska).

w roku. Samica składa jaja do kwiatostanu krwiściągu lekarskiego. Larwy odżywiają się kwiatem, po kilku tygodniach spadają na glebę, gdzie zostają adoptowane przez mrówki. W mrowisku larwa odżywia się jajami i larwami mrówek. Motyl ten związany jest z użytkowanymi wilgotnymi i zmiennowilgotnymi łąkami. Obecność mrówek na terenie jest niezbędna dla rozwoju motyla. W Polsce gatunek rozpowszechniony jest jedynie w południowej części kraju, w miejscach występowania potrafi być liczny. 4.2.2. Modraszek telejus Phengaris teleius Myrmekofilny motyl z rodziny modraszkowatych Lycaenidae. Rozpiętość skrzydeł 34-37 cm, występuje dymorfizm płciowy. Rozwój tego gatunku jest ściśle związany z obecnością rośliny żywicielskiej – krwiściągu lekarskiego Sanguisorba officinalis oraz mrówek z rodzaju Myrmica. Rozwój trwa 1-2 lata. Występuję jedno pokolenie w roku. Samica składa jaja do kwiatostanu krwiściągu lekarskiego. Larwy odżywiają się kwiatem, po kilku tygodniach spadają na glebę, gdzie zostają adoptowane przez mrówki. W mrowisku larwa odżywia się jajami i larwami mrówek. Obecność mrówek na terenie jest niezbędna dla rozwoju motyla. Motyl ten związany jest z użytkowanymi wilgotnymi i zmiennowilgotnymi łąkami. W Polsce gatunek rozpowszechniony jest jedynie w południowej części kraju, w miejscach występowania potrafi być liczny, jednakże ma znacznie większe wymagania siedliskowe niż modraszek nausitous.

Fot. 13. Kilka osobników modraszka telejusa Phengaris teleius Fot. 14. Łąka porośnięta krwiściągiem lekarskim Sanguisorba żerujących na wyce. officinalis, typowe stanowisko modraszków z rodzaju Phengaris (fot. J. Pomorska-Grochowska).

4.2.3. Czerwończyk nieparek Lycaena dispar Motyl z rodziny modraszkowatych Lycaenidae. Rozpiętość skrzydeł 32-40 cm, występuje wyraźny dymorfizm płciowy. Motyl występuje w jednym lub dwóch pokoleniach, jaja składane są na liściach szczawiu (najczęściej

Fot. 15. - Czerwończyk nieparek Lycaena dispar, samiec.

Fot. 16. Kępy szczawiu - miejsce składania jaj przez motyle.

Fot. 17. Jaja czerwończyka nieparka złożone na liściu szczawiu.

Fot.18. Rów melioracyjny porośnięty roślinnością - typowe siedlisko czerwończyka nieparka (fot. J. Pomorska-Grochowska).

szczawiu lancetowatym Rumex hydrolapathum oraz szczawiu wodnym Rumex aquaticus). Dorosłe motyle najchętniej żerują na kwiatach ostrożeni, krwawnicy pospolitej, chabra łąkowego. Motyl ten związany jest ze środowiskami wilgotnymi, torfowiskami oraz dolinami rzek. W Polsce gatunek jest szeroko rozpowszechniony, ale spotkać go można jedynie na preferowanych przez niego siedliskach.

4.3. Ptaki 4.3.1. Derkacz Crex crex Gatunek wędrowny, należący do rodziny chruścieli. Zamieszkuje głównie siedliska łąkowe z wysoką roślinnością trawiastą, często z domieszką kęp krzewów. Preferuje łąki użytkowane ekstensywnie, koszone rzadziej niż raz w roku. Występuje też niekiedy na turzycowiskach - zwłaszcza przy zbiornikach wodnych. Sporadycznie zasiedla uprawy – głównie zbóż. Przylot wiosenny do Polski następuje pod koniec kwietnia i na początku maja (w zależności od regionu kraju). Migracja na zimowiska rozpoczyna się w trzeciej dekadzie sierpnia. Derkacze zimują w południowo-wschodniej Afryce. W Polsce jest to nieliczny, a tylko lokalnie średnio liczny ptak lęgowy (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Jest gatunkiem umiarkowanie rozpowszechnionym (Sikora i in. 2007). Wyniki ogólnokrajowego monitoringu ptaków lęgowych sugerują stabilną sytuację populacji derkacza w ostatnich kilkunastu latach, a w perspektywie trzech ostatnich sezonów nawet niewielką tendencję wzrostową (Chodkiewicz i in. 2013). Przed dekadą liczebność gatunku na Śląsku oceniono na 950-990 samców (Czapulak i Wróblewska-Sabaj 2004), lecz z pewnością jest to wartość zaniżona. W regionie tym derkacz występuje jednak przede wszystkim w Sudetach, gdzie jest więcej dogodnych dla niego siedlisk – łąk świeżych i wilgotnych. W nizinnej części regionu, z racji silnego zagospodarowania rolniczego i przewagi pól ornych, jest to gatunek dość rzadki. Samice derkacza wyprowadzają najczęściej dwa lęgi w roku – pierwszy w maju i czerwcu, a drugi w lipcu i sierpniu. Gniazdo jest umieszczone na ziemi wśród roślinności i ma postać płytkiego dołka wyścielonego trawą. W zniesieniu znajduje się najczęściej od 8 do 12 jaj (rzadko 6 lub 14). W trakcie pierwszego w sezonie lęgu są one wysiadywane 19-20 dni, natomiast w przypadku drugiego lęgu inkubacja jest krótsza i wynosi zwykle 16-18 dni. Młode są typowymi zagniazdownikami i uzyskują pełne upierzenie po okresie 34-38 dni. Derkacz jest wszystkożerny, ale żywi się głównie bezkręgowcami – dżdżownicami, ślimakami (zarówno nagimi, jak i muszlowymi), pająkami, chrząszczami, ważkami czy pasikonikami. Zjada także niewielkie płazy, gryzonie i nasiona traw (w tym ziarna zbóż).

Obecnie najpoważniejsze zagrożenie dla gatunku stanowią: • wczesny termin koszenia użytków zielonych – w maju i czerwcu; skala tego negatywnego zjawiska wzrasta na skutek uprzemysłowienia produkcji zwierzęcej, zaniku wypasu bydła i konieczności pozyskiwania dużej ilości zielonki (na paszę świeżą i sianokiszonkę) dla zwierząt przetrzymywanych przez cały rok w oborach; • nieodpowiedni sposób koszenia łąk (od zewnątrz do środka powierzchni) oraz zbyt szybkie tempo wykonywania zabiegu; spowodowane jest to nieświadomością rolników lub ignorowaniem przez nich formułowanych zaleceń oraz coraz większymi rozmiarami i możliwościami technicznymi maszyn rolniczych (zarówno ciągników, jak i osprzętu); • meliorowanie podmokłych łąk i turzycowisk oraz pogłębianie i regulacja cieków towarzyszących obszarom łąkowym i bagiennym; • upraszczanie struktury roślinności w siedliskach derkaczy – poprzez nadmierne usuwanie krzewów i zarośli oraz poprzez wsiewanie traw paszowych; • rozsypywanie nawozów mineralnych na łąkach na początku i w trakcie sezonu lęgowego; • niezbieranie skoszonej biomasy lub jej rozdrabnianie przy użyciu kosiarek bijakowych, co powoduje szybką degradację biocenoz łąkowych – dotyczy to głównie łąk użytkowanych w ramach programów rolnośrodowiskowych.

Fot.19. Derkacz Crex crex. Fotografia na licencji Creative Commons (fot. Tomas Kalasinskas).

4.3.2. Bekas kszyk Gallinago gallinago Częściowo wędrowny gatunek z rodziny bekasowatych. Gniazduje na różnego rodzaju terenach podmokłych – wilgotnych łąkach, turzycowiskach, torfowiskach, mulistych brzegach wód oraz śródpolnych i śródleśnych zabagnieniach. Preferuje miejsca płytko zalane wodą. W razie znacznego spadku poziomu wody, zazwyczaj opuszcza dane stanowisko. Na polskich lęgowiskach kszyki pojawiają się wiosną od ostatniej dekady marca do początku maja. Przelot jesienny jest jeszcze bardziej rozciągnięty w czasie i trwa głównie od lipca do października. Pojedyncze osobniki niekiedy pozostają u nas na zimę. Zimowiska obejmują przede wszystkim Europę Zachodnią, basen Morza Śródziemnego, północną Afrykę i Bliski Wschód. W Polsce jest to generalnie nieliczny, a tylko lokalnie średnio liczny gatunek lęgowy (Gromadzki 2004). Nieznana jest ogólnokrajowa wielkość populacji. W ostatnich kilku dekadach na wielu obszarach doszło do silnych spadków liczebności na skutek przeprowadzanych prac melioracyjnych. Pomimo to ciągle jest jednym z najlicz-

niejszych krajowych siewkowców i pozostaje gatunkiem umiarkowanie rozpowszechnionym (Sikora i in. 2007). Według dotychczasowych wyników ogólnokrajowego monitoringu ptaków lęgowych, polska populacja kszyka w ciągu ostatnich siedmiu lat wykazuje umiarkowaną tendencję wzrostową (Chodkiewicz i in. 2013). Na obszarze Dolnego Śląska i Opolszczyzny występuje około 400 par lęgowych gatunku (Tomiałojć i Stawarczyk 2003), choć jest to szacunek mało aktualny, odzwierciedlający jedynie stan dotychczasowej wiedzy. Liczebność i rozmieszczenie kszyka na większości obszaru Śląska (a szczególnie na Opolszczyźnie) pozostają słabo lub w ogóle nierozpoznane. Kszyk wyprowadza do dwóch lęgów w roku. Gniazdo ma postać płytkiego zagłębienia, umieszczonego zazwyczaj w otoczonej wodą kępie turzyc lub traw i jest wysłane trawą, mchem i liśćmi. Od marca do lipca samica składa cztery jaja i wysiaduje je 19 dni. Pisklęta są zagniazdownikami; kompletne upierzenie i samodzielność uzyskują po 20 dniach. Pokarm stanowią przede wszystkim drobne bezkręgowce – dżdżownice, pijawki, owady, drobne mięczaki, skorupiaki, ale także nasiona roślin. Ofiary zbierane są z ziemi oraz wybierane z wody i mułu. Obecnie najpoważniejsze zagrożenie dla gatunku stanowią: • meliorowanie podmokłych łąk i turzycowisk oraz pogłębianie i regulacja cieków towarzyszących obszarom łąkowym i bagiennym; • likwidacja marginalnych elementów krajobrazu rolniczego, takich jak lokalne zabagnienia śródłąkowe i zastoiska wody, w wyniku ujednolicania struktury użytków rolnych; • wczesny termin koszenia użytków zielonych – w maju i czerwcu (patrz analogiczny opis zagrożeń dla derkacza); • nieodpowiedni sposób koszenia łąk (od zewnątrz do środka powierzchni) oraz zbyt szybkie tempo wykonywania zabiegu (patrz opis dla derkacza); • niezbieranie skoszonej biomasy lub jej rozdrabnianie przy użyciu kosiarek bijakowych, co powoduje szybką degradację biocenoz łąkowych – dotyczy to głównie łąk użytkowanych w ramach programów rolnośrodowiskowych; • sukcesja roślinności drzewiastej i ekspansja inwazyjnych gatunków roślin (np. nawłoci czy tawuły kutnerowatej) na nieużytkowanych podmokłych łąkach i turzycowiskach;

Fot. 20. Bekas kszyk Gallinago gallinago. Fotografia na licencji Creative Commons.

4.3.3. Czajka Vanellus vanellus Częściowo wędrowny gatunek z rodziny sieweczkowatych. Zasiedla bardzo różnorodne spektrum środowisk wodno-błotnych. Najchętniej wybiera podmokłe łąki i turzycowiska o niskiej roślinności. Spotykana także na brzegach zbiorników wodnych, rozlewisk, na spuszczonych stawach hodowlanych, osadnikach, wilgotnych ugorach i polach ornych. Przylot na lęgowiska rozpoczyna się w trzeciej dekadzie lutego i trwa przez cały marzec. Pierwsze ptaki opuszczają siedliska lęgowe już pod koniec maja, rozpoczynając koczowanie przedwędrówkowe. Właściwy odlot jesienny rozpoczyna się w lipcu i trwa do późnej jesieni. W czasie łagodnych zim pojedyncze osobniki lub niewielkie grupy ptaków podejmują próby zimowania. Zimowiska zlokalizowane są w Europie Zachodniej, w obrębie wysp wschodniego Atlantyku, w basenie Morza Śródziemnego, w północnej Afryce, na Bliskim i Dalekim Wschodzie oraz w Indiach. W Polsce wciąż średnio liczny, lokalnie nieliczny gatunek obszarów nizinnych i podgórskich (Kuczyński i Chylarecki 2012), najliczniej zasiedlający doliny rzeczne (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Jest u nas ptakiem szeroko rozpowszechnionym (Sikora i in. 2007). Całkowita wielkość populacji lęgowej jest trudna do oceny zarówno w skali krajowej, jak i regionalnej, między innymi z powodu efemerycznego charakteru znaczącej liczby stanowisk. W ostatnich kilkunastu latach w Polsce czajka wykazuje konsekwentny, umiarkowany spadek liczebności, zarówno w obrębie siedlisk suboptymalnych, jak i na najbardziej dogodnych, najliczniej zasiedlanych przez nią obszarach wschodu kraju (Kuczyński i Chylarecki 2012). W skali ogólnokrajowej jej liczebność spada w przeciętnym tempie prawie 40% na 10 lat, co według kryteriów Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów (IUCN), w Polsce klasyfikuje ją aktualnie w kategorii zagrożenia NT - gatunek bliski zagrożenia (Chodkiewicz i in. 2013). Czajka wyprowadza jeden lęg w roku. Może gniazdować pojedynczo, lub w niewielkich koloniach. Gniazdo ma postać płytkiego, dość skąpo wysłanego zagłębienia w ziemi lub roślinności. Samica od kwietnia do czerwca składa najczęściej 4 jaja (rzadko 3 lub 5) i wysiaduje przez około 24 dni (od 21 do 28 dni). Pisklęta są zagniazdownikami i uzyskują samodzielność po 33-35 dniach. Pokarm stanowią niewielkie bezkręgowce zbierane z ziemi lub roślinności – głównie owady, pająki i ślimaki. Czajka wyjątkowo zjada także małe ryby i płazy oraz nasiona traw. Obecnie najpoważniejsze zagrożenie dla gatunku stanowią: • meliorowanie podmokłych łąk, pastwisk i turzycowisk oraz pogłębianie i regulacja cieków towarzyszących tym terenom; regulacje rzek, budowa obwałowań i zbiorników retencyjnych powodują także redukcję częstotliwości i czasu trwania wiosennych zalewów dolin rzecznych; • zanik tradycyjnie użytkowanych pastwisk i konwersja użytków zielonych na grunty orne; • sukcesja roślinności drzewiastej i zmiana charakteru roślinności zielnej na nieużytkowanych podmokłych łąkach i turzycowiskach; • likwidacja marginalnych elementów krajobrazu rolniczego, takich jak lokalne zabagnienia śródłąkowe i zastoiska wody, w wyniku ujednolicania struktury użytków rolnych; • zmiana reżimu hydrologicznego rzek wywołana zmianami klimatu (brak powodzi roztopowych); • duża presja drapieżnicza na terenach lęgowych, zarówno ze strony wysokiej populacji lisa (skutek stosowania szczepionek przeciw wściekliźnie), jak i ze strony obcych gatunków ssaków drapieżnych (norki amerykańskiej, jenota i szopa pracza); • niezbieranie skoszonej biomasy lub jej rozdrabnianie przy użyciu kosiarek bijakowych, co powoduje szybką degradację biocenoz łąkowych – dotyczy to głównie łąk użytkowanych w ramach programów rolnośrodowiskowych.

Fot. 21. Czajka Vanellus vanellus. Fotografia na licencji Creative Commons (fot. Hans Hillewaert).

5. METODYKA BADAŃ 5.1. SIEDLISKA PRZYRODNICZE Prace inwentaryzacyjne trwały od maja do września 2014 r. Każdą powierzchnie łąkową inwentaryzowano jednokrotnie. W przypadku, gdy łąka okazywała się skoszona, jej inwentaryzację powtarzano, kiedy stan roślinności umożliwiał identyfikację zbiorowiska. Wyjątkiem jest kompleks zmiennowilgotnych łąk w okolicy Korfantowa, który został zinwentaryzowany kilkukrotnie podczas sezonu. W przypadku odnalezienia stanowisk gatunków cennych i chronionych odnotowywano je. Mapowanie takich stanowisk nie było jednak głównym celem przeprowadzonej inwentaryzacji i dlatego możliwe, że część stanowisk chronionych roślin nie zostało odnalezionych np. ze względu na termin badań terenowych, niepokrywający się z porą kwitnienia lub owocowania danego gatunku (różne gatunki roślin kwitną w innym czasie; natomiast ze względu na bardzo dużą powierzchnię łąk każdą z nich kontrolowano jednokrotnie). Każdy kompleks mapowano pod względem występowania zbiorowisk naturalnych i półnaturalnych. Granicę siedlisk ustalano na podstawie inwentaryzacji terenowej, mapy oraz GPS. Przy określaniu granic łąka – las, oraz łąka – pole, wspomagano się zdjęciami satelitarnymi. Inwentaryzacji podlegały nie tylko same łąki, ale również powiązane z nimi przestrzennie siedliska w miejscach nieużytkowanych, takie jak szuwary lub ziołorośla. Zbiorowiska określano na podstawie obecności gatunków charakterystycznych (Matuszkiewicz 2002). Siedliska przyrodnicze z I Załącznika Dyrektywy 92/43/EWG w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny i flory nazywanej Dyrektywą Siedliskową wyznaczano zgodnie z wytycznymi podręczników metodycznych ochrony siedlisk (http://natura2000.gdos.gov.pl/strona/nowy-element-3) oraz przewodników metodycznych monitoringu siedlisk (http://natura2000.gdos.gov.pl/strona/nowy-element-3).

5.2. BEZKRĘGOWCE Badania terenowe prowadzono od początku czerwca do końca września. W tym okresie przeprowadzono od dwóch do pięciu kontroli terenowych na każdym z kompleksów łąkowych. Podczas pierwszej wizyty określano wartość badanej powierzchni łąkowej pod kątem występujących siedlisk przyrodniczych, skupiając się głównie na możliwości odnalezienia na nich roślin żywicielskich konkretnych gatunków motyli. Priorytetem było wyszukiwanie stanowisk gatunków wymienianych w II załączniku Dyrektywy Siedliskowej UE oraz objętych ochroną prawną w Polsce. Dodatkowo zwracano uwagę na obecność bezkręgowców wymienionych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt i w Polskiej Czerwonej Liście Zwierząt Ginących i Zagrożonych. Rośliny żywicielskie motyli, których głównie poszukiwano to: krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis, czarcikęs łąkowy Succisa pratensis, szczawie z rodzaju Rumex, macierzanka piaskowa Thymus serpyllum, rdest wężownik Polygonum bistorta. Kolejne kontrole terenowe przeprowadzano już w szczycie aktywności konkretnych gatunków motyli, w godzinach między 8.00 a 18.00, przy słonecznej pogodzie. Poszukiwano dorosłych osobników, oprzędów, jaj oraz gąsienic, a także wszelkich innych śladów obecności poszczególnych gatunków. Podczas prac wykorzystano bezinwazyjną metodę dokumentacji fotograficznej. Szczegółowa metodyka dla modraszków z rodzaju Phengaris. W przypadku modraszków z rodzaju Phengaris liczebność na konkretnych powierzchniach szacowano z wykorzystaniem metodyki opracowanej przez GIOŚ (Główny Inspektorat Ochrony Środowiska) dla poszczególnych gatunków zwierząt (Tab. 3. oraz Tab. 4.). Liczenia prowadzono w okresie od ostatniej dekady czerwca do pierwszej dekady sierpnia. Poza liczebnością określano w terenie wskaźniki stanu siedliska modraszków (powierzchnia, dostępność rośliny żywicielskiej, dostępność mrówek gospodarzy, zarastanie łąki ekspansywnymi bylinami, zarastanie przez drzewa/krzewy) (Tab.5. oraz Tab.6.). Liczenia motyli prowadzono w okresie od ostatniej dekady czerwca do pierwszej dekady sierpnia. Ze względu na warunki pogodowe w tegorocznym sezonie, szczyt aktywności motyli przypadł na lipiec. Starano się przeprowadzić minimum 3 liczenia na każdej z powierzchni łąkowych, na której wykazano modraszki. Podczas liczeń przemieszczano się po stałym transekcie (długość transektu zmienna w zależności od obszaru). Obszar mapowano przy użyciu odbiornika GPS Garmin 62s.

Tab. 3. Przyjęte wskaźniki stanu ochrony gatunku Wskaźnik

Miara

Sposób pomiaru/określenia

Liczba obserwowanych osobników

Liczba osobników/100m

Maksymalna liczba osobników obserwowanych na transekcie w czasie najliczniejszej kontroli, w przeliczeniu na 100 metrów transektu.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska, określona w oparciu o mapę.

Tab. 4. Waloryzacja wskaźników stanu populacji modraszka nausitousa i telejusa (stanu ochrony gatunków). Wskaźnik/Ocena

Liczba obserwowanych osobników

M. nausitous

>4os./100m

2-4os./100m

<2os./100m

M. telejus

>8os./100m

4-8os./100m

<10os./100m

Izolacja

M. nausitous

<2km

2-10 km

>10km

M. telejus

<1km

1-10km

>10 km

FV- stan właściwy, U1 - stan niezadowalający, U2 - stan zły Tab. 5. Wskaźniki stanu siedliska modraszka nausitousa i telejusa. Wskaźnik

Miara

Sposób pomiaru określenia

Powierzchnia

Określenie w terenie powierzchni zasiedlanej przez gatunek przy użyciu GPS.

Dostępność roślin żywicielskich

Określenie rośliny pokarmowej w całej powierzchni otwartego płatu w oparciu o ekspercka ocenę w terenie.

Dostępność mrówek gospodarzy

Określenie proporcji powierzchni penetrowanej przez mrówki będące potencjalnymi gospodarzami motyli

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

Określenie udziału ekspansywnych bylin w całej powierzchni otwartego płatu w oparciu o ekspercką ocenę w terenie

Zarastanie przez drzewa/krzewy

Określenie udziału drzew i krzewów w całej powierzchni otwartego płatu w oparciu o ekspercką ocenę w terenie

Tab. 6. Wstępna waloryzacja wskaźników stanu siedliska motyli. Wskaźnik/Ocena

Powierzchnia

>1 ha

0,5-1 ha

<0,5 ha

Dostępność roślin żywicielskich

>20%

5-20%

<5%

Dostępność mrówek gospodarzy

>50%

20-50%

<20%

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

>25%

25-50%

>50%

Zarastanie przez drzewa/krzewy

>25%

25-50%

>50%

FV- stan właściwy, U1 - stan niezadowalający, U2 - stan zły Oceny podsumowującej (ogólnej) stan siedliska modraszków dokonywano zgodnie z założeniami metodyki GIOŚ, czyli przyznawano wartość FV, U1 lub U2, odpowiadającą ocenie najniżej ocenionego wskaźnika. W przypadku czerwończyka nieparka Lycaena dispar obecnie brak jest zalecanej ujednoliconej metodyki badawczej, umożliwiającej określenie jakości siedliska poprzez oznaczanie wskaźników tego siedliska, tak jak ma to miejsce w przypadku modraszków. Wynika to przede wszystkim z dużej mobilności gatunku. Motyl nie przebywa tylko na łąkach z rośliną żywicielską larw, dlatego też występowanie gatunku na badanych powierzchniach oceniano na podstawie znajdowanych jaj na liściach szczawiów oraz obserwacjach osobników imaginalnych.

Wrześniowe kontrole przeprowadzono pod kątem obecność ślimaków objętych ochroną, z naciskiem na poczwarówki (rodzaj Vertigo). Kontrole były prowadzono w ciepłe, ale wilgotne dni, po opadach deszczu, ze względu na największą aktywność ślimaków przy takiej pogodzie. Kontrolowano tereny o największym potencjale siedliskowym wobec gatunków - wilgotne łąki w bliskim sąsiedztwie rowów melioracyjnych i innych zbiorników wodnych.

5.3. PTAKI Inwentaryzację terenową awifauny przeprowadzono w sezonie lęgowym 2014, w okresie od połowy kwietnia do końca lipca. Obserwacje prowadzono przede wszystkim na szesnastu wyznaczonych powierzchniach łąkowych Borów Niemodlińskich (wykrywanie wszystkich wyznaczonych gatunków waloryzujących), jak również na pozostałych obszarach łąk bioregionu (wykrywanie trzech wyznaczonych gatunków parasolowych). W celu jak najpełniejszej oceny awifaunistycznej wyznaczonych obszarów łąkowych, ustalono możliwie największą grupę gatunków waloryzujących (kwalifikujących), których obecność odnotowywano w terenie. Są to ptaki związane w mniejszym lub większym stopniu z obszarami łąkowo-bagiennymi. Znajdują się wśród nich zarówno gatunki pospolite, jak i rzadkie lub zagrożone. Oprócz gatunków gniazdujących w obrębie łąk, do grupy tej włączono także niektóre ptaki wykorzystujące to środowisko jako żerowisko. Lista gatunków waloryzujących przedstawia się następująco (w kolejności alfabetycznej): • bekas kszyk Gallinago gallinago • błotniak łąkowy Circus pygargus • kania czarna Milvus migrans • kania ruda Milvus milvus • trzmielojad Pernis apivorus • błotniak stawowy Circus aeruginosus • bocian czarny Ciconia nigra • sowa błotna Asio flammeus • pustułka Falco tinnunculus • dudek Upupa epops • białorzytka Oenanthe oenanthe • podróżniczek Luscinia svecica • cierniówka Sylvia communis • krwawodziób Tringa totanus • czajka Vanellus vanellus • derkacz Crex crex • gąsiorek Lanius collurio • jarzębatka Sylvia nisoria • kląskawka Saxicola rubicola • kropiatka Porzana porzana • kuropatwa Perdix perdix • łozówka Acrocephalus palustris • ortolan Emberiza hortulana • piegża Sylvia curruca • pliszka żółta Motacilla flava • pokląskwa Saxicola rubetra • potrzos Emberiza schoeniclus • przepiórka Coturnix coturnix • rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus • srokosz Lanius excubitor • bocian biały Ciconia ciconia • błotniak zbożowy Circus cyaneus • strumieniówka Locustella fluviatilis

• świergotek łąkowy Anthus pratensis • świerszczak Locustella naevia • trzciniak Acrocephalus arundinaceus • trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus • wodnik Rallus aquaticus • żuraw Grus grus W grupie gatunków waloryzujących wyznaczono wspomniane już gatunki parasolowe (pogrubiona czcionka), których obecność (poza agrocenozami) świadczy o wysokiej jakości ekologicznej danego terenu i których ochrona jest zarazem zabezpieczaniem bytowania szeregu innych cennych gatunków ptaków. Obrano trzy gatunki parasolowe. Były to: derkacz, bekas kszyk i czajka. Poszczególne tereny w obrębie obszaru inwentaryzacji zostały skontrolowane co najmniej dwukrotnie (kontrole dzienne). Z uwagi na rozległy obszar badań, dominującą metodą zbierania danych była ogólna, eksploracyjna penetracja terenu. Z wyjątkiem wyszukiwania gatunków parasolowych, nie stosowano żadnych szczególnych metod przeznaczonych do wykrywania poszczególnych gatunków ptaków lub ich grup ekologicznych. Za stanowisko lęgowe danego gatunku uznawano miejsce, w którym stwierdzano bezpośrednie lub pośrednie dowody lęgu (czynne gniazdo, ptak z pokarmem, toki, zaniepokojenie, śpiew, etc.) lub co najmniej dwukrotnie obserwowano dorosłe ptaki. Za istotne żerowisko danego gatunku uznawano miejsce, gdzie w odpowiednim środowisku i w czasie ścisłego okresu lęgowego tego gatunku stwierdzono żerujące osobniki. Z uwagi na niewielką liczbę dziennych kontroli poszczególnych obszarów łąkowych (większość z nich skontrolowano dwukrotnie), generalnie niemożliwe było ustalenie zagęszczeń par lęgowych poszczególnych gatunków. Podawane w opracowaniu wartości – liczby par przypadające na jednostkę powierzchni siedlisk, są więc jedynie wskaźnikami zagęszczeń. Wskaźniki te mogą być porównywane jedynie w ograniczony, ogólny sposób z danymi literaturowymi. Mogą jednak służyć jako cenne dane porównawcze w odniesieniu do wskaźników uzyskanych takimi samymi metodami, a więc z tą samą dokładnością. Jedynie w przypadku derkacza określono liczebność populacji, która jest najprawdopodobniej zgodna ze stanem faktycznym (duża dokładność i liczba kontroli). Na powierzchniach zasiedlanych przez ten gatunek możliwe zatem było określenie pełnowartościowych zagęszczeń aktywnych głosowo samców. Kontrole łąk w celu wykrycia stanowisk derkaczy przeprowadzano w godzinach wieczornych, nocnych i wczesnoporannych. Sprawdzono wszystkie potencjalnie dogodne dla gatunku powierzchnie łąkowe w regionie Borów Niemodlińskich (również poza 16 wytypowanymi kompleksami łąkowymi). Na każdym z obszarów wykonano co najmniej trzy kontrole terenowe. Nie stosowano stymulacji głosowej. Większość kontroli wykonano przy bezwietrznej i bezchmurnej pogodzie. Po stwierdzeniu odzywającego się samca derkacza, zbliżano się do niego na jak najmniejszą odległość (najczęściej kilkunastu metrów) i na ortofotomapie wskazującej aktualne położenie obserwatora (sprzężonej z sygnałem GPS) określano lokalizację stanowiska z dokładnością do co najmniej 5 m.

6. Wyniki inwentaryzacji przyrodniczej

Fot. 23. Przygiełka biała Rhynchospora alba w kompleksie łąkowym Suchy Ług i Rzymkowickie Łąki; (fot. C. Dziuba).

SUCHY ŁUG i RZYMKOWICKIE ŁĄKI

Fot. 22. Torfowisko przejściowe (kod 7140) na północy Rzymkowickich Łąk (powierzchnia A); (fot. C. Dziuba).

6.1. SUCHY ŁUG i RZYMKOWICKIE ŁĄKI Duży śródleśny kompleks łąkowo – torfowiskowy na wilgotnym i podmokłym podłożu, z poziomem wód gruntowych i powierzchniowych zmiennym w ciągu roku, położony na północ od Rzymkowic. Wiosną, podczas inwentaryzacji ornitologicznej woda w wielu miejscach stagnowała nawet na poziomie 0,5 m nad powierzchnią gruntu. Latem, podczas inwentaryzacji botanicznej, większość terenu była zaledwie wilgotna i tylko w niektórych miejscach podmokła. Obszar poprzecinany jest rowami melioracyjnymi o różnej wielkości, obecnie w większości zarośniętymi. Jedynie droga przecinająca kompleks łąkowy oraz rów ją odwadniający służące pracownikom Nadleśnictwa Tułowice są utrzymywane w dobrym stanie. Część łąk jest objęta ochroną jako użytek ekologiczny Suchy Ług. Łąki niegdyś były użytkowane, obecnie od wielu lat są niekoszone. Kompleks Suchy Ług i Rzymkowickie Łąki obecnie ma przede wszystkim bardzo dużą wartość ornitologiczną. 6.1.1. Zbiorowiska roślinne Zdecydowanie większa część obszaru po zachodniej stronie drogi leśnej to zdegradowane łąki wilgotne z grubą warstwą odkładanej przez wiele lat biomasy z niekoszonych, nieużytkowanych łąk (powierzchnia E). Łąki wilgotne najprawdopodobniej powstały tu na odwodnionych torfowiskach, obecnie jednak nie są użytkowane i przekształcają się w szuwary oraz ziołorośla połąkowe. Roślinność nie jest różnorodna. Skład gatunkowy jest dość ubogi. Dominują ekspansywne gatunki traw, takie jak trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos, trzcina pospolita Pragmites australis oraz mozga trzcinowata Phalaris arundinacea, niekiedy tworzące zwarte łany. Wśród nich rosną, takie gatunki łąkowe jak: komonica błotna Lotus uliginosus, ostrożeń błotny Cirsium palustre, krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis czy firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, jednak przewagę mają gatunki ziołorośli i szuwarów wielkoturzycowych związku Magnocaricion, takie jak turzyca błotna Carex acutiformis, turzyca nibyciborowata C. pseudocyperus, gorysz błotny Peucedanum palustre, krwawnica pospolita Lythrum salicaria, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, karbieniec pospolity Lycopus europaeus, wierzbownica drobnokwiatowa Epilobium parviflorum, przytulia bagienna Galium uliginosum, sit rozpierzchły Juncus effusum czy sit skupiony Juncus conglomeratus. W obrębie rowów znajduje się roślinność szuwarowa, również z oczeretem jeziornym Schoenoplectus lacustris. W południowej części kompleksu, dalej od głównego rowu odprowadzającego wodę, podłoże jest bardziej świeże, bez zabagnień. Pojawiają się tu gatunki łąk świeżych, takie jak marchew zwyczajna Daucus carota czy chaber łąkowy Centaurea jacea. Roślinność na bardzo dużej powierzchni jest podobna, z różną proporcją gatunków łąkowych i szuwarowych oraz zdominowana w różnym stopniu przez gatunki ekspansywne. Praktycznie w całym kompleksie łąkowym obecne są gatunki inwazyjne obcego pochodzenia, głównie nawłoć kanadyjska Solidago canadensis, nawłoć późna Solidago gigantea oraz tawuła kutnerowata Spiraea tomentosa. W obrębie kompleksu znajduje się jednak kilka fragmentów z odróżniającą się roślinnością. W najbardziej wysuniętym na północ fragmencie (powierzchnia A) znajduje się torfowisko przejściowe (siedlisko o kodzie 7140). Rośnie tu niewiele gatunków, jest to jednak typowe dla tego rodzaju zbiorowiska. Uwagę przyciągają liczne pędy biało owocujących wełnianek: pochwowatej E. vaginatum i wąskolistnej E. angustifolium. Ponadto rośnie tu przygiełka biała Rhynchospora alba. Rozwinięta jest warstwa mszysta, w której dominują torfowce. Torfowisko najprawdopodobniej jest przesuszone i w wyniku tego zaczyna dominować trzęślica modra Molinia caerulea oraz śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, oraz sity: rozpierzchły i skupiony. W centrum kompleksu, tuż przy wchodzącej w łąki asfaltowej - obecnie nieużywanej - drodze, znajduje się obniżenie o regularnym kształcie. Prawdopodobnie powstało na skutek wybrania w tym miejscu gleby. Podłoże jest blisko wód gruntowych i jest stale przewodnione. Porasta je torfowisko przejściowe ze związku Caricion nigrae (siedlisko o kodzie 7140) z bogatą warstwą mszystą oraz dominacją niskich turzyc w warstwie zielnej. Największy udział mają turzyca gwiazdkowata C. echinata, turzyca siwa C. canescens, turzyca prosowata C. panicea oraz turzyca łuszczkowata C. lepidocarpa. Ponadto występuje wełnianka wąskolistna, jaskier płomiennik Ranunculus flammula, wąkrota zwyczajna Hydrocotyle vulgaris czy ponikło błotne Eleocharis palustris. Podobne zbiorowiska występują jeszcze w dwóch miejscach i nigdzie nie zajmując dużej powierzchni (oznaczone jako powierzchnie B). Na terenie użytku ekologicznego Suchy Ług (powierzchnia C) zachowała się łąka zmiennowilgotna ze związku Molinion, co wyjątkowe w całym kompleksie – niemal nie występuje tu tawuła kutnerowata. Podłoże jest podmokłe wiosną, latem poziom wody znacząco opada. W roślinności dominują wysokie trawy, takie jak trzęślica modra

i trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos, ale równie duży udział mają byliny, takie jak krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis, olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia. Pojawiają się gatunki szuwarów turzycowych – tojeść pospolita Lysymachia vulgaris, gorysz błotny Peucedanum palustre czy krwawnica zwyczajna Lythrum salicaria. Z gatunków inwazyjnych występują: nawłoć kanadyjska Solidago canadensi, nawłoć późna Solidago gigantea i rudbekia naga Rudbeckia lancinata. Wydaje się, że jest to powierzchnia, na której przywrócenie użytkowania kośnego byłoby najłatwiejsze. W najsuchszych miesiącach roku podłoże jest na tyle suche, że umożliwia wjechanie sprzętu, a roślinność nie tworzy wysokich kęp. Powierzchni nie przecina też sieć rowów. Na północ od powierzchni C znajduje się trudny do przejścia obszar, gdzie dominują trwale podmokłe szuwary turzycowe i trzcinowe (powierzchnia D). W roślinności dominuje trzcina pospolita, mozga trzcinowata oraz wysokie gatunki turzyc, takie jak turzyca błotna Carex acutiformis, turzyca brzegowa Carex riparia czy turzyca lisia Carex vulpina i wysokie byliny charakterystyczne dla szuwarów, takie jak gorysz błotny czy tojeść zwyczajna. 6.1.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej Prawdopodobnie kiedyś większość kompleksu pokrywały trzęsawiska i torfowiska. Po osuszeniu obszaru siedlisko o kodzie 7140 (Torfowiska przejściowe i trzęsawiska) zidentyfikowano w 4 miejscach. Są w średnim stanie zachowania, głównie na skutek odwodnienia, wkraczania na nie gatunków łąkowych i szuwarowych oraz obecności takich gatunków inwazyjnych, jak nawłoć kanadyjska, późna czy tawuła kutnerowata. Ich udział jednak nie jest znaczący, a wciąż duży udział mają gatunki charakterystyczne. Ponadto zidentyfikowano jeden płat łąki zmiennowilgotnej (kod 6410), a na powierzchniach najbardziej odwodnionych, oraz niegdyś użytkowanych, znajduje się obecnie zdegradowana łąka świeża, przechodząca w łąkę wilgotną (siedlisko o kodzie 6510). 6.1.3. Cenne gatunki roślin Z cennych, choć niechronionych gatunków roślin, występujących w kompleksie łąkowym należy wymienić: wełnianki pochwowatą Eriophorum vaginatum i wąskolistną E. angustifolium oraz przygiełkę białą Rhynchospora alba na torfowiskach oraz olszewnika kminkolistnego Selinum carvifolia na łące zmiennowilgotnej. 6.1.4. Bezkręgowce Na łąkach nie wykazano obecności gatunków bezkręgowców objętych ochroną, pomimo iż obecne były pojedyncze rośliny żywicielskie najpopularniejszych gatunków motyli wykazanych na innych łąkach Borów Niemodlińskich (krwiściąg lekarski, szczaw lancetowaty).

6.1.5. Ptaki 6.1.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Na przedmiotowej powierzchni odnotowano występowanie głównie ptaków nielicznych w skali kraju lub regionu. Część gatunków osiągała stosunkowo wysokie wskaźniki zagęszczenia par lęgowych. Ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 13,8 par/10 ha.

Tab. 7. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków na Suchym Ługu i Rzymkowickich Łąkach. Gatunek

Liczba par lęgowych

Komentarz

Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej Derkacze były obecne na typowo łąkowej części kompleksu, na której nie występowała tawuła kutnerowata.

Derkacz Crex crex

Żuraw Grus grus

1(ż)

Prawdopodobne, wewnątrzśrodowiskowe zagęszczenia gatunku wynosiły 1,8 i 1,6 pary/10 ha (odpowiednio dla północno-zachodniej i południowowschodniej części kompleksu) i są to wartości dość wysokie w skali naszego kraju i innych państw europejskich (Goławski 2006); świadczy to o dużym znaczeniu siedlisk lęgowych obszaru dla gąsiorka i szeregu innych, cennych gatunków ptaków.

Jarzębatka Sylvia nisoria

Gąsiorek Lanius collurio

Pozostałe gatunki chronione 2

Są to dwie z zaledwie osiemnastu par lęgowych kszyka stwierdzonych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich.

Pokląskwa Saxicola rubetra

Na obszarze badań (w części północno-zachodniej) gatunek ten osiągnął prawdopodobne zagęszczenie 2,0 par/10 ha, czyli należące do górnych granic zakresu zagęszczeń stwierdzanych na Śląsku i w Wielkopolsce (Tomiałojć i Stawarczyk 2003).

Kląskawka Saxicola rubicola

W obrazie rozmieszczenia par lęgowych zwraca uwagę wyraźne unikanie przez świerszczaka powierzchni kompleksu pokrytych tawułą kutnerowatą; w północno-zachodniej, większej części obszaru, wszystkie śpiewające samce występowały w jednym rejonie, prawie zupełnie wolnym od tej inwazyjnej rośliny.

Strumieniówka Locustella fluviatilis

Zastanawiające jest stwierdzenie tylko jednej pary lęgowej strumieniówki w obrębie tak rozległego, potencjalnie korzystnego dla tego gatunku obszaru; być może nie wykryto wszystkich stanowisk na skutek zastosowania zbyt ogólnej metody kontroli terenowej (np. ze względu na zbyt małą liczbę kontroli wieczornych i nocnych).

Łozówka Acrocephalus palustris

Z uwagi na rozległość obszaru i dużą powierzchnie dogodnych dla łozówki siedlisk, stwierdzoną liczebność należy uznać za bardzo niską.

Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus

Stosunkowo liczne występowanie trzcinniczka i trzciniaka jest związane z obecnością zwartych powierzchni turzycowisk.

Trzciniak Acrocephalus arundinaceus

Patrz wyżej.

Stwierdzone, prawdopodobne zagęszczenie (3,0 par/10 ha w północnozachodniej części kompleksu) plasuje się wśród średnich wartości stwierdzanych w optymalnych środowiskach łąkowych w kraju (Tomiałojć i Stawarczyk 2003).

Prawdopodobne, wewnątrzśrodowiskowe zagęszczenia gatunku wynosiły 3,2 i 2,6 pary/10 ha (odpowiednio dla północno-zachodniej i południowowschodniej części kompleksu) i należy je uznać za wysokie w skali lokalnej; w skali ogólnokrajowej są to wartości średnie (Tomiałojć i Stawarczyk 2003).

Kszyk Gallinago gallinago

Świerszczak Locustella naevia

Cierniówka Sylvia communis

Potrzos Emberiza schoeniclus RAZEM

104

(ż) – oznacza część areału lęgowego stanowiącą istotne żerowisko pary lęgowej 6.1.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru Kompleks łąkowy złożony z Rzymkowickich Łąk i części użytku ekologicznego Suchy Ług przedstawia bardzo wysoką wartość ornitologiczną. Stwierdzono występowanie aż czternastu waloryzujących gatunków ptaków, zajmujących różne rodzaje siedlisk otwartych i półotwartych. Obecne są gatunki preferujące tereny łąkowe (derkacz, jarzębatka, gąsiorek, pokląskwa), ptaki szuwarów (trzcinniczek i trzciniak), nieużytkowanych wilgotnych łąk i turzycowisk z płatami szuwaru (potrzos, świerszczak), zaroślowych siedlisk marginalnych (łozówka), wilgotnych

środowisk ekotonowych (strumieniówka), ekosystemów mokradłowych i bagiennych (kszyk i żuraw) i siedlisk przejściowych z udziałem roślinności sukcesyjnej (cierniówka). Ukazuje to wielorakość środowisk obszaru, a wysokie zagęszczenia pewnych gatunków ptaków wskazują na wysoką wartość ekologiczną niektórych siedlisk. Odnotowano cztery gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej. Wysokie jest ogólne zagęszczenie par lęgowych – prawie 14 par/10 ha. Najwyższe liczebności i miejscowe wskaźniki zagęszczeń osiągają potrzos i cierniówka (patrz tabela), co świadczy o dużym udziale siedlisk hydrogenicznych i ich dobrym uwodnieniu, jak również o daleko posuniętej sukcesji roślinnej obszaru. Pomimo długiego okresu nieużytkowania łąk i zachodzącej sukcesji, stwierdzono jednak również wysokie wskaźniki zagęszczeń pokląskwy i gąsiorka – gatunków będących bardzo dobrymi bioindykatorami wysokiej jakości ekosystemów łąkowych. Grupa gatunków preferujących tereny łąkowe jest związana prawie wyłącznie z obszarem Rzymkowickich Łąk, na którym dominują różne warianty łąk wilgotnych. Warto podkreślić, że wykazane na tej powierzchni wysokie wskaźniki zagęszczeń dwóch wspomnianych gatunków łąkowych – pokląskwy i gąsiorka, z powodu występowania istotnych niekorzystnych czynników biocenotycznych, można uznać za wyższe od oczekiwanych. Teren ten jest w dużym stopniu porośnięty przez tawułę kutnerowatą. Najbardziej zwarte łany występują w jego północnej i północno-wschodniej części przy pokryciu sięgającym na dużych powierzchniach 100%. W środkowej części obszaru tawuła występuje w sposób rozproszony, a jedynie jego południowa część (po południowo-zachodniej stronie przebiegającej niegdyś przez łąki drogi asfaltowo-gruntowej) jest praktycznie wolna od tego gatunku. Pokląskwa, poza miejscami wolnymi od tawuły, dość nieoczekiwanie zajmuje także powierzchnie na których roślina ta wykazuje kilkudziesięcioprocentowe pokrycie w zbiorowisku. Gąsiorek zdaje się bez przeszkód zajmować miejsca z rozproszoną obecnością tawuły. Co zaskakujące, na powierzchniach całkowicie pokrytych przez tawułę kutnerowatą stwierdzono dwie pary lęgowe kląskawki i kilka par cierniówki. W rejonie łąki z jej znacznym udziałem oprócz pokląskwy występuje również kilka par potrzosa i pojedyncze pary trzcinniczka i łozówki. Pomimo tego w obrazie rozmieszczenia par lęgowych na Rzymkowickich Łąkach dość wyraźnie widać, ze najwyższe zagęszczenie stanowisk ptaków występuje w południowej części obszaru, gdzie jest najmniej tawuły kutnerowatej. Z pewnością zaś na obszarze nieopanowanym przez tę roślinę występuje większa różnorodność gatunkowa ptaków kwalifikujących. Oprócz powyższego o wartości awifaunistycznej Rzymkowickich Łąk stanowi występowanie kszyka i derkacza – gatunków o nieco przeciwstawnych i bardzo wysokich wymaganiach ekologicznych. Ukazuje to zarazem zróżnicowanie i wysoką jakość siedlisk obecnych na jednym obszarze łąkowym.

Mapa nr 2. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli w kompleksie łąkowym Suchy Ług i Rzymkowickie łąki

6.1.6. Zagrożenia Najistotniejszymi zagrożeniami dla kompleksu łąkowego Suchy Ług i Rzymkowickie Łąki są: naturalna sukcesja roślinna (spowodowana długotrwałym nieużytkowaniem siedlisk) oraz obce geograficznie, inwazyjne gatunki roślin. Zagrożenia te dotyczą w różny sposób poszczególnych części kompleksu. Na obszarze Rzymkowickich Łąk (powierzchnia E) najpoważniejszym problemem jest ekspansja roślin inwazyjnych. Tawuła kutnerowata pokryła już praktycznie całą północną część obszaru i zdaje się stopniowo zwiększać swój udział w rodzimych fitocenozach, występując w wyraźnym wzrastającym gradiencie zagęszczenia – z południa na północ. Drugim gatunkiem obcym jest nawłoć kanadyjska, obecna jak na razie nielicznie w postaci niewielkich skupisk oraz pojedynczych kęp i egzemplarzy. Siedliska łąk wilgotnych dość skutecznie opierają się dominacji tawuły i nawłoci na skutek swojego wysokiego stopnia zachowania warunkowanego dobrym nawodnieniem podłoża. Jednak na skutek dalszego nieużytkowania dojdzie do niekorzystnych zmian w trofii i strukturze siedlisk, co spowoduje dalsze zwiększanie zasięgu niepożądanych gatunków. Intensywna sukcesja roślinności drzewiastej zachodzi w kilku miejscach na obrzeżach Rzymkowickich Łąk. Największe zagęszczenie młodych drzew występuje w północnej części terenu – po północno-zachodniej stronie zwartego zadrzewienia starszych drzew. Brak użytkowania prowadzi także do spontanicznej przebudowy roślinności wilgotniejszych partii siedlisk (głównie przy najszerszym, zbiorczym rowie odwadniającym). Dochodzi w tych miejscach do dominacji rodzimych gatunków ekspansywnych, takich jak trzcina pospolita, mozga trzcinowata czy trzcinnik piaskowy. Ich udział jest jeszcze niewielki i obecnie wzbogaca obszar siedliskowo, różnicując tym samym zespół ptaków lęgowych (stwarza warunki dla lęgów trzcinniczka, trzciniaka i częściowo potrzosa). W perspektywie kilku lat może jednak nadmiernie wzrosnąć powierzchnia zajmowana przez te rośliny, co doprowadzi do degradacji zbiorowisk roślinnych oraz zaniku pojedynczych stanowisk lęgowych ptaków, takich gatunków jak kszyk, jarzębatka czy gąsiorek. Odmiennie kształtują się proporcje zagrożeń w południowo-wschodniej części kompleksu (powierzchnia D). Najważniejszym problemem jest tutaj silnie postępująca sukcesja roślin drzewiastych. Większość powierzchni (z wyjątkiem jej południowego i północnego skraju) jest bardzo silnie porośnięta przez młode i średniowiekowe drzewa i krzewy. Wiele fragmentów straciło już charakter łąkowy i jest już niedostępnych dla większości waloryzujących gatunków ptaków. Trzeba podkreślić, że w tej części kompleksu dominują już obecnie utrwalone zbiorowiska szuwarowo-ziołoroślowe i w dużej mierze to właśnie im zagraża roślinność drzewiasta. Jedyne powierzchnie nieszuwarowe znajdują się w północnej części obszaru (turzycowisko) i w jego części południowej (łąka zmiennowilgotna). Zagrożeniem dla nich jest tworząca pobliskie szuwary trzcina pospolita (porastająca już spore powierzchnie siedlisk) oraz inne ekspansywne gatunki rodzime, takie jak np. mozga trzcinowata. Inwazyjne gatunki roślin występują na obszarze „Suchego Ługu” nielicznie. Są to: nawłoć kanadyjska, rudbekia naga i tawuła kutnerowata. Wszystkie one są obecne na niewielkich powierzchniach lub w postaci pojedynczych kęp i egzemplarzy. Mogą jednak gwałtownie zwiększyć swój udział w fitocenozach na skutek potencjalnych zaburzeń – np. czasowego lub trwałego przesuszenia terenu. Poza gatunkami inwazyjnymi bardzo istotnym problemem jest stare, ale wciąż oddziaływujące na siedliska odwodnienie kompleksu łąkowego poprzez sieć rowów melioracyjnych, szczególnie zagrażające torfowiskom. System rowów utrudnia ponadto użytkowanie siedlisk łąkowych powstałych na odwodnionym terenie 6.1.7. Proponowany sposób ochrony Mnogość zagrożeń występująca na przedmiotowym obszarze oraz bardzo duże zróżnicowanie zbiorowisk roślinnych powodują, że ochrona kompleksu łąkowego Suchy Ług i Rzymkowickie Łąki wymaga przygotowania oddzielnego, szczegółowego planu użytkowania tego obszaru, którego zakres znacznie wykracza poza ramy niniejszego opracowania. W celu właściwej ochrony należałoby również zbadać historię użytkowania obszarów łąkowych na Rzymkowickich Łąkach przez miejscowych rolników. Poniżej przedstawiamy ogólne zasady użytkowania, jakie należałoby wdrożyć na obszarze Rzymkowickich Łąk i użytku ekologicznego Suchy Ług, w cele poprawienia stanu zachowania powierzchni łąkowych. Dla zachowania siedlisk torfowiskowych należałoby zadbać o stale wysoki poziom wody w ich obrębie (powierzchnia A i B). W przypadku łąk świeżych i wilgotnych (powierzchnia E) warunkiem ich przetrwania jest ich użytkowanie. Ze względu na występowanie inwazyjnych gatunków nawłoci, a także duży udział trzcinnika pia-

skowego, do momentu ustąpienia nawłoci i zmniejszenia udziału trzcinnika piaskowego, należałoby kosić łąki raz lub dwa razy w roku, w terminie 15.06 – 15.07 i ewentualnie drugi pokos w terminie 1.09 do 30.10. Po ustąpieniu inwazyjnych gatunków nawłoci należałoby termin koszenia zmienić na dogodny dla awifauny, czyli od 1.08 do 30.09 i wykonywać jeden pokos. Z szuwarów wielkoturzycowych (powierzchnia D) w celu powstrzymania sukcesji naturalnej należałoby usunąć większość drzew i krzewów oraz kosić je raz na 3-5 lat w terminie 15.07 – 30. 09. Łąkę zmiennowilgotną (powierzchnia C) należy kosić raz na dwa lata po 15.09, w pierwszym roku koszenia dopuszczalne jest wykoszenie całej powierzchni we wcześniejszym terminie (od 1.07). W przypadku wszystkich użytkowanych powierzchni konieczne jest dokładne zbieranie skoszonej biomasy najpóźniej dwa tygodnie po pokosie. Osobnym problemem jest występowanie tawuły kutnerowatej, głównie na powierzchni E. Najefektywniejszym sposobem na pozbycie się tawuły kutnerowatej jest jej wyrywanie, suszenie oraz wywożenie poza teren kompleksu, pilnując, aby przy okazji tych zabiegów nie przenieść jej do innego kompleksu torfowiskowego lub łąkowego. Jednak w przypadku tak rozległych powierzchni zdominowanych przez ten gatunek należy się zastanowić, czy nie większą szansę powodzenia ma nie jego eliminacja, a ograniczenie poprzez trwałe zalanie terenu. Dotychczasowe doświadczenia z tawułą kutnerowatą pokazują bowiem, że w siedlisku trwale podmokłym, ze stagnującą wodą, ekspansja tego gatunku jest ograniczona i spada jego zagęszczenie. Obecnie poziom wody w kompleksie jest bardzo wysoki wiosną, spada jednak diametralnie latem. Należałoby więc przeanalizować system melioracyjny i wykorzystać go do trwałego zatrzymania wody tam, gdzie występują szuwary, torfowiska, oraz gdzie dominuje tawuła kutnerowata.

Mapa nr 3. Zagrożenia występujące w kompleksie łąkowym Suchy Ług i Rzymkowickie łąki.

Fot. 24. Łąki wilgotne na południu powierzchni E, prawie bez tawuły kutnerowatej Spiraea tomentosa (fot. C. Dziuba).

Fot. 25. Dominacja tawuły kutnerowatej Spiraea tomentosa na północy kompleksu Rzymkowickie Łąki (powierzchnia E); (fot. D. Strząska).

Fot. 26. Łąka zmiennowilgotna (kod 6410) w obrębie użytku ekologicznego Suchy Ług (powierzchnia C); (fot. D. Strząska).

Fot. 27. Szuwar wielkoturzycowy zarastający trzciną pospolitą oraz pojedynczymi drzewami; (powierzchnia D); (fot. C. Dziuba).

Fot. 29. Powierzchnia B zarastająca wierzbami (fot. D. Strząska).

KIEŁCZNICA

Fot. 28. Nieużytkowana łąka wilgotna (powierzchnia B); (fot. D. Strząska).

6.2. KIEŁCZNICA Kompleks łąkowy położony jest na południowy-wschód od miejscowości Wierzbie. Składa się z trzech powierzchni. Największa znajduje się w pobliżu wsi i od południowo-zachodniej strony graniczy z polami ornymi (powierzchnia A). Dwie pozostałe powierzchnie w całości otoczone są lasem. Najmniejsza część kompleksu łąkowego znajduje się po wschodniej stronie drogi nr 405 Niemodlin – Korfantów (powierzchnia C). W pobliżu przepływa rzeka Kiełcznica. Powierzchnie przecinają zarośnięte rowy melioracyjne. Łąki od kilku lat nie są użytkowane. Są to przede wszystkim zarastające, ale wciąż cenne łąki wilgotne. 6.2.1. Zbiorowiska roślinne Część zachodnia, w pobliżu miejscowości Wierzbie (powierzchnia A): Jest to największa część kompleksu łąkowego Kiełcznica, otoczona lasem i zadrzewieniami, od strony północno-zachodniej granicząca z polami ornymi, które w przeszłości również były siedliskami łąkowymi. Powierzchnie przecinają zarośnięte rowy melioracyjne, przy których występujące wieloletnie drzewa. Dominują łąki wilgotne od kilku lat nieużytkowane i z tego powodu zaczynające nawiązywać do zbiorowisk ziołoroślowych. W południowej części kompleksu znaczny udział w runi mają: sitowie leśne Scirpus sylvaticus, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, przytulia czepna Galium aparine. Rzadziej występuje groszek żółty Lathyrus pratensis, bukwica lekarska Betonica officinalis, ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare oraz knieć błotna Caltha palustris, gatunki typowe dla łąk wilgotnych Calthion. Niewielki fragment powierzchni zajmuje szuwar mannowy Glycerietum maximae. W wyniku braku użytkowania postępuje sukcesja naturalna. Obecne są podrosty drzew, głównie olchy czarnej. W części środkowej duży udział w powierzchni mają szuwary wielkoturzycowe Magnocaricion reprezentowane przez zespół z turzycą zaostrzoną Caricetum gracilis. Występują tu licznie sity Juncus sp., jaskier płomiennik Ranunculus flammula, turzyca lisia Carex vulpina, karbieniec pospolity Lycopus europaeus oraz tojeść rozesłana Lysimachia nummularia. Na obrzeżach siedliska i wzdłuż rowów melioracyjnych występuje trzcina pospolita Phragmites australis, która wykazuje się ekspansywnością i zaczyna wkraczać na powierzchnię łąkową. W przypadku dalszego nieużytkowania lub niewłaściwego użytkowania łąk może dojść do dominacji trzciny na siedlisku łąk wilgotnych i szuwarów wielkoturzycowych. W północnej części powierzchni A występuje łąka świeża (kod 6510). W roślinności dominują wysokie trawy, z mozgą trzcinowatą Phalaris arundinacea, wyczyńcem łąkowym Alopecurus pratensis, kłosówką wełnistą Holcus lanatus oraz tymotką łąkowa Phleum pratense. Niewielki fragment łąki świeżej znajduje się również po zachodniej stronie polnej drogi. Jest on otoczony polami ornymi. Powierzchnia A została wytypowana do zabiegów czynnej ochrony w ramach projektu ,,Derkacz - pilotażowy program ochrony parasolowych gatunków ptaków i motyli na wilgotnych łąkach Borów Niemodlińskich’’. Jesienią 2014 roku przeprowadzono usuwanie podrostów drzew i krzewów, koszenie oraz zbieranie biomasy (więcej w rozdziale 9 dotyczącym czynnej ochrony łąk). Część środkowa, na zachód od drogi nr 405 Niemodlin – Korfantów (powierzchnia B): Łąka nieużytkowana od wielu lat, w całości otoczona lasem. Od strony drogi asfaltowej znaczną powierzchnię zajmuje łąka wilgotna (Calthion) z ostrożniem błotnym Cirsium palustre, ostrożniem łąkowym Cirsium rivulare oraz firletką poszarpaną Lychnis flos-cuculi, która płynnie przechodzi w szuwary wielkoturzycowe Magnocaricion reprezentowane przez zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis. W roślinności, oprócz turzycy zaostrzonej Carex gracilis, dominuje tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica, sitowie leśne Scirpus sylvaticus, kosaciec żółty Iris pseudacorus, sit rozpierzchły Juncus effusus, krwawnik kichawiec Achillea ptarmica oraz koniopłoch łąkowy Silaum silaus. Wśród traw dominuje kupkówka pospolita Dactylis glomerata, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa i mozga trzcinowata Phalaris arundinacea. W zachodniej części powierzchni podłoże jest znacznie bardziej wilgotne, miejscami stagnuje woda. Przy granicy z lasem, w północnej części powierzchni, znaczny udział posiada trzcina pospolita Phragmites australis. W suchszych miejscach niewielkie płaty tworzy nawłoć kanadyjska Solidago canadensis – inwazyjny gatunek obcego pochodzenia.

Na łące postępuje sukcesja naturalna. Licznie występują kilkuletnie drzewa i krzewy, takich gatunków jak olsza czarna, kruszyna pospolita, wierzba krucha, wierzba iwa, leszczyna pospolita oraz brzoza brodawkowata. Rowy melioracyjne biegną tylko na granicy z lasem. Powierzchnia B została wytypowana do zabiegów czynnej ochrony w ramach projektu ,,Derkacz - pilotażowy program ochrony parasolowych gatunków ptaków i motyli na wilgotnych łąkach Borów Niemodlińskich’’. Jesienią 2014 roku przeprowadzono usuwanie podrostów drzew i krzewów, koszenie oraz zbieranie biomasy (więcej w rozdziale 7 dotyczącym czynnej ochrony łąk). Część wschodnia, na wschód od szosy Niemodlin – Korfantów (powierzchnia C): Jest to ciąg łąk nadrzecznych nad rzeką Kiełcznicą, zalewanych jedynie przy bardzo wysokim poziomie wody w rzece. Łąki są od wielu lat nieużytkowane i roślinność ulega stopniowemu przekształceniu w ziołorośla. Postępuje też sukcesja naturalna – obecna jest duża liczba kilkuletnich drzew i krzewów, takich gatunków jak olsza czarna, kruszyna pospolita, wierzba krucha, wierzba iwa oraz w suchszych miejscach – brzoza brodawkowata i sosna zwyczajna. Roślinność rozkłada się pasowo. Tuż przy korycie Kiełcznicy dominują ziołorośla nadrzeczne oraz szuwary wielkoturzycowe, z kosaćcem żółtym Iris pseudacorus, pokrzywą zwyczajną Urtica dioica, mozgą trzcinowatą Phalaris arundinacea, czyśćcem błotnym Stachys palustris i krwawnicą pospolitą Lythrum salicarium. Płynnie przechodzą one w łąkę wilgotną z dominującym sitowiem leśnym Scirpus sylvaticus oraz śmiałkiem darniowym Deschampsia caespitosa. Łąka wilgotna z kolei przechodzi pod lasem w łąkę świeżą Arrhenatheretum elatioris, z rajgrasem pospolitym Arrhenatherum elatius, kupkówką pospolitą Dactylis glomerata, dziurawcem zwyczajnym Hypericum perforatum, chabrem łąkowym Centaurea jacea, kłosówką wełnistą Holcus lanatus i dzwonkiem rozpierzchłym Campanula patula. Roślinami ekspansywnymi, które na skutek nieużytkowania dominują na łące, są trzcinnik piaskowy Calamagrostis arundinacea oraz wrotycz pospolity Tanacetum vulgaris. 6.2.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej Stwierdzono występowanie siedliska: górskie i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510 – zarówno w wariancie świeżym, jak i wilgotnym. Zachowane są w średnim stanie, ponieważ co najmniej od kilku lat są nieużytkowane. 6.2.3. Cenne gatunki roślin Nie stwierdzono obecności gatunków chronionych ani rzadkich. 6.2.4. Bezkręgowce 6.2.4.1. Rośliny żywicielskie Wykazano krwiściąg lekarski oraz wilgociolubne gatunki szczawiów. Na powierzchni B krwiściąg lekarski rozmieszczony był regularnie, ale niezbyt licznie. Na powierzchni C stwierdzono tylko pojedyncze kępy gatunku. Szczawie obecne były na powierzchni B i C, dość licznie. 6.2.4.2. Gatunki z II załącznika DŚ Modraszek nausitous - wykazany dość licznie na powierzchni nr B, na powierzchni nr C motyl nieobecny. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były dobre - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek. Obszar jest nieznacznie izolowany od sąsiednich populacji motyla. Zagrożenie stanowi nadmierne zrastanie terenu ekspansywnymi gatunkami bylin, krzewami i drzewami.

Tab.8. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka nausitousa w kompleksie łąkowym Kiełcznica. Powierzchnia B

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 200 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 2,5 km.

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Motyli nie wykazano.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 2,5 km.

Obserwowano 8 motyli podczas najliczniejszej kontroli.

Modraszek telejus - wykazany nielicznie na powierzchni B, na powierzchni C motyl nieobecny. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były dobre - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek. Obszar jest nieznacznie izolowany od sąsiednich populacji motyla. Zagrożenie stanowi nadmierne zrastanie terenu ekspansywnymi gatunkami bylin, krzewami i drzewami. Tab.9. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka telejusa w kompleksie łąkowym Kiełcznica. Powierzchnia B

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 200 metrów. Obserwowano 6 motyli podczas najliczniejszej kontroli.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 2,5 km.

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Motyli nie wykazano.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 2,5 km.

Czerwończyk nieparek - stwierdzono obecność jaj na liściach szczawiu: od 2 do 5 jaj na kilku pojedynczych roślinach, na powierzchniach B i C. Obserwowano dwa dorosłe samce żerujące na obszarze. Populacja motyla jest liczna, charakter stanowiska odpowiada motylowi ze względu na wysoką wilgotność i bliskość cieków wodnych. 6.2.4.3. Inne cenne gatunki bezkręgowców siedlisk łąkowych Nie stwierdzono. 6.2.4.4. Zagrożenia dla motyli Tab.10. Ocena zagrożeń za pomocą wskaźników stanu siedliska dla modraszków z rodzaju Phengaris. Powierzchnia B

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Powierzchnia

2,9 ha

Obszar składa się z zarastających łąk.

Dostępność roślin żywicielskich

5-20%

Krwiściąg lekarski obecny na znacznej części powierzchni, ale nielicznie, w postaci pojedynczych kęp.

Dostępność mrówek gospodarzy

20-50%

Liczba gniazd mrówek duża, gniazda ulokowane U1 w kępach śmiałka darniowego.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

20-50%

Dość znaczne.

Zarastanie przez drzewa/krzewy

>50%

Silne zarastanie siewkami drzew oraz krzewów, ze względu na położenie w otoczeniu terenów leśnych.

Ocena ogólna stanu siedliska C

Powierzchnia

900 m

Obszar niewielki, składa się z zarastających łąk.

Dostępność roślin żywicielskich

<5%

Krwiściąg lekarski bardzo nieliczny.

Dostępność mrówek gospodarzy

20-50%

Liczba gniazd mrówek wysoka.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

25-50%

Silne zarastanie terenu.

Zarastanie przez drzewa/krzewy

25-50%

Pojedyncze siewki drzew i krzewów obecne na obszarze, ale nie w wysokiej liczbie.

Ocena ogólna stanu siedliska

6.2.4.5. Ogólna ocena obszaru pod kątem motyli W kompleksie łąkowym Kiełcznica wykazano obecność modraszka nausitousa oraz telejusa, jednak tylko na jednej powierzchni - B. Populacje motyli są dość nieliczne, wskaźniki populacji oceniono na U1 (m. nausitous) i U2 (m. telejus). Niewielka liczba motyli jest wynikiem złego stanu siedliska, które zarówno na powierzchni B, jak i C, oceniono na U2 - stan zły, co spowodowane jest intensywnym zarastaniem łąk przez byliny ziołoroślowe oraz siewki drzew i krzewów, a także niewielką liczbą roślin żywicielskich. W przypadku czerwończyka nieparka nie stwierdzono istotnych zagrożeń. Motyl występuje licznie. Duża wilgotność powierzchni łąkowych powoduje, że posiada bardzo dobre warunki do rozwoju. 6.2.5. Ptaki 6.2.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Na przedmiotowej powierzchni odnotowano występowanie głównie nielicznych w skali kraju lub regionu gatunków waloryzujących. Występuje wyraźna dysproporcja pomiędzy liczebnościami gatunków nielicznych i powszechnych. Ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 15,2 par/10 ha Tab.11. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków w kompleksie łąkowym Kiełcznica. Liczba par lęgowych

Gatunek

Komentarz

Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej Jarzębatka Sylvia nisoria

Gąsiorek Lanius collurio

Ortolan Emberiza hortulana

Pozostałe gatunki chronione

Kląskawka Saxicola rubicola Świerszczak Locustella naevia

Skupisko trzech par lęgowych tego cennego gatunku świadczy o dobrze zachowanych stosunkach ekologicznych (hydrologiczno-biocenotycznych); potrzeby ochronne strumieniówki powinny być bezwzględnie wzięte pod uwagę w trakcie planowania i wykonywania czynnych zabiegów ochronnych w obszarze.

Łozówka Acrocephalus palustris

Stosunkowo liczne występowanie łozówki i cierniówki (w prawdopodobnym zagęszczeniu odpowiednio 5,3 i 3,5 pary/10 ha) jest związane z obecnością dość zrównoważonej mozaiki siedliskowej, tworzonej przez drzewa, krzewy, wilgotne zarośla zielne, łąki i szuwary trzcinowe.

Cierniówka Sylvia communis

Patrz wyżej.

Potrzos Emberiza schoeniclus

Strumieniówka Locustella fluviatilis

RAZEM

6.2.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru Obszar prezentuje ponadprzeciętną rangę ornitologiczną, choć należy zaznaczyć, że na ocenę tę wpływa przede wszystkim wartość zachodniej części kompleksu (położonej po zachodniej stronie drogi wojewódzkiej nr 405) (Powierzchnia A). W stwierdzonym zespole awifauny uwagę zwraca przede wszystkim wysokie ogólne zagęszczenie par lęgowych ptaków waloryzujących (ponad 15 par/10 ha). Najwyższą liczebność wykazują co prawda ptaki powszechne – łozówka i cierniówka (gatunki odpowiednio: średnio liczny i liczny w Polsce), ale skład gatunkowy jest dopełniany przez kilka innych wartościowych gatunków. Występowanie trzech par lęgowych gąsiorka oraz obecność świerszczaka i jarzębatki (której liczebność przy zastosowanej metodyce kontroli może być zaniżona) świadczy o dobrej lub bardzo dobrej kondycji ekologicznej siedlisk łąkowych obszaru, w tym o niezaburzonych stosunkach wodnych ich podłoża. Występowanie aż trzech par strumieniówki wskazuje na wysokie rozwinięcie bogatej strefy ekotonowej na obrzeżach powierzchni otwartych i jej odpowiednie nawodnienie. Zachowanie wysokiej jakości ekotonu od strony pola uprawnego potwierdza zaś obecność ortolana. Trzy spośród stwierdzonych gatunków są wpisane do I załącznika Dyrektywy Ptasiej (tabela 11). W niektórych latach na obszarze były stwierdzane pojedyncze samce derkacza (D. Podobiński – inf. ustna). Pod względem środowiskowym największą zaletą kompleksu (w ujęciu ornitologicznym), poza lokalizacją w dolinie cieku, jest duże, przestrzenne i biocenotyczne zróżnicowanie roślinności. Znaczenie ma tu zarówno sama różnorodność siedlisk otwartych i ziołoroślowych, jak i duży udział i przestrzenna złożoność formacji drzewiasto-krzewiastych. Mozaikę tę uzupełniają fragmenty trzcinowisk. Należy podkreślić, że siedliska są prawie zupełnie wolne od obcych gatunków inwazyjnych – jedynie w środkowej części kompleksu (powierzchnia B) występują niewielkie skupiska nawłoci kanadyjskiej. Powyższe warunki powodują występowanie ptaków właściwych dla różnych subśrodowisk, ale już w niedługim czasie mogą być zauważalne negatywne skutki wynikające z długoletniego nieużytkowania łąk i z postępującej sukcesji roślinności drzewiastej. Już teraz widoczna jest duża dysproporcja między liczebnościami gatunków środowisk bardziej otwartych i zaroślowych – gatunkami dominującymi są preferujące te ostatnie środowiska cierniówka i łozówka. Dalsze zarastanie siedlisk otwartych i zwiększanie się ich trofii na skutek nieużytkowania będzie prowadziło do stopniowego wycofywania się z obszaru ptaków łąkowych. Zatem z uwagi na obecne obfite występowanie płatów roślinności sukcesyjnej, potencjalna wartość obszaru jest najprawdopodobniej wyższa. Przywrócenie koszenia łąk i usunięcie najmłodszych stadiów sukcesji roślinnej może doprowadzić do pojawienia się zarówno nowych par lęgowych ptaków stwierdzonych na obszarze (np. gąsiorka czy świerszczaka), jak i gatunków teraz na nim nieobecnych (np. pokląskwy). Aby nie doszło do spadku liczebności łozówki i cierniówki, należałoby pozostawić większość wyższej, zielnej roślinności marginalnej (na obrzeżach łąk i przy zadrzewieniach) oraz większość drzew i krzewów.

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

Mapa nr 4. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli w kompleksie łąkowym Kiełcznica.

6.2.6. Zagrożenia Największym zagrożeniem dla łąk w omawianym kompleksie jest brak ich użytkowania, które prowadzi do sukcesji naturalnej, zubożenia składu gatunkowego oraz dominacji na niektórych fragmentach trzcinnika piaskowego Calamagrostis epigejos i mozgi trzcinowatej Phalaris arundinacea. W wyniku braku użytkowania na części powierzchni A i B rozprzestrzenia się trzcina pospolita Phragmites australis. Następuje intensywne zarastanie siedlisk przez drzewa i krzewy. Zmniejszanie się dostępnych powierzchni otwartych w wyniku sukcesji, a także zmiany charakteru siedlisk sprawiają, że obszar jest coraz mniej atrakcyjny dla bardziej łąkowych gatunków ptaków. Istotnym, ale na razie niewielkim, zagrożeniem jest obecna w środkowej części obszaru (powierzchnia B) nawłoć kanadyjska. Zajmuje ona jeszcze niewielką powierzchnię i obecnie jest stosunkowo łatwa do zwalczenia. Niepodjęcie działań w tym kierunku grozi szybkim rozprzestrzenieniem się gatunku na pozostałe części kompleksu. 6.2.7. Proponowany sposób ochrony Ze względu na ekspansję trzciny pospolitej, obecność nawłoci kanadyjskiej, a także występowanie modraszków, łąki świeże i wilgotne w kompleksie Kiełcznica należy kosić w terminie 15.06 -15.07, a najlepiej do 30.06. Na powierzchniach z ekspansją trzciny wskazane jest wykonywanie drugiego pokosu w terminie 1-30.09, przez kilka lat, aż do ustąpienia trzciny pospolitej. Szuwary wielkoturzycowe najlepiej kosić raz na 3-5 lat, w terminie od 15.07 do 30.09. Każde koszenie musi być zawsze połączone z dokładnym zebraniem i usunięciem z powierzchni uzyskanej biomasy. Nie należy odwadniać łąk – czyścić rowów melioracyjnych etc. O wysokiej wartości przyrodniczej kompleksu łąkowego Kiełcznica decyduje duże uwodnienie obszaru.

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

Mapa nr 5. Zagrożenia występujące w kompleksie łąkowym Kiełcznica.

Fot. 30. Łąka świeża (kod 6510) (Powierzchnia C); (fot. M. Rudy).

Fot. 32. Różny sposób użytkowania łąk zmiennowilgotnych na Łąkach Sowińskich (powierzchnia nr 1); (fot. M. Rudy).

ŁĄKI SOWIŃSKIE

Fot. 31. Łąka wilgotna na północy kompleksu Łąk Sowińskich (powierzchnia nr 1); (fot. M. Rudy).

6.3. ŁĄKI SOWIŃSKIE Podłużny kompleks łąk położonych po obu stronach drogi Niemodlin – Korfantów, pomiędzy lasem a polami, w okolicach miejscowości Sowin. Teren jest nieznacznie pofalowany, podłoże jest tu w większości wilgotne lub podmokłe. Znajduje się tu kilka rowów odprowadzających wodę do Czarnego Stawu. Teren podzielony jest na niewielkie działki należące do różnych właścicieli, co ma odzwierciedlenie w sposobie użytkowania łąk. Jest to bardzo cenne kompleks łąkowy zarówno ze względu na występujące tu siedliska przyrodnicze, zróżnicowanie awifauny oraz występowanie rzadkich gatunków motyli. 6.3.1. Zbiorowiska roślinne Zarówno zmienna wilgotność podłoża, jak i różnorodny sposób użytkowania niewielkich działek, doprowadziły do powstania w kompleksie Łąki Sowińskie skomplikowanej mozaiki siedlisk. Dla jasności opisu podzielono kompleks na stronę po północnej i południowej stronie drogi z Niemodlina do Korfantowa. Część po północnej stronie szosy Niemodlin – Korfantów (powierzchnia nr 1) Tuż przy drodze (powierzchnia A) znajduje się podłużna łąka zmiennowilgotna Molinion z zestawem gatunków charakterystycznych, takich jak trzęślica modra Molinia caerulea, krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis (osiągający bardzo duże zagęszczenie), koniopłoch łąkowy Silaum silaus, olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia, turzyca filcowata Carex tomentosa i czarcikęs łąkowy Succisa pratensis. Łąka jest bogata gatunkowo, obecne są również gatunki łąk wilgotnych, takie jak ostrożeń błotny Cirsium palustre, knieć błotna Caltha palustris, sit skupiony Juncus conglomeratus czy firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi oraz turzycowisk Magnocaricion, jak turzyca pęcherzykowata Carex versicaria. Cześć łąki jest regularnie, corocznie koszona i w tym miejscu duży udział mają gatunki młak niskoturzycowych, głównie turzyca pospolita Carex nigra i turzyca gwiazdkowata Carex echinata oraz fiołek błotny Viola palustris. Na całej łące dobrze rozwinięta jest warstwa mszysta. Powierzchnie z łąką zmiennowilgotną przecięta jest powierzchnią z łąką wilgotną przechodzącą w turzycowisko (powierzchnia D) Podobna, jednak już nie tak różnorodna łąka pojawiają się w północnej części kompleksu - przy granicy z zagajnikiem (powierzchnia B), przy czym w część wschodniej jest w stanie dobrym, a w zachodniej zdominowana jest przez gatunki ekspansywne, takie jak trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos i pokrzywę zwyczajną Urtica dioica. Na skraju łąki wykopano niewielki rów melioracyjny, można więc podejrzewać, że łąka ta, po odwodnieniu oraz przy regularnym użytkowaniu, przekształci się w bardziej pospolity i uboższy w gatunki typ łąki świeżej. Przy północnej granicy kompleksu łąkowego znajduje się nieużytkowana powierzchnia (C), ze śladami starego przeorania. Znajduje się tam łąka wilgotna, z pojedynczymi pędami wełnianki wąskolistnej Eriophorum angustifolium. Po wschodniej stronie, w obniżeniu terenu, znajduje się duża powierzchnia (D) łąki wilgotnej przechodzącej w turzycowisko. Podłoże jest tu wyraźnie bardziej mokre, miejscami podmokłe. Łąka jest użytkowana nieregularnie. W roślinności występują zarówno gatunki łąki wilgotnej ze związku Calthion, takie jak knieć błotna Caltha palustris, ostrożeń łąkowy Cirsium rivularis, sitowie leśne Scirpus sylvaticus (tworzące miejscami zwarte łany), jak i gatunki szuwarów turzycowych – głównie turzyca błotna Carex acutuformis. Najwięcej miejsca po północnej stronie drogi zajmują łąki świeże (powierzchnia E). W większości są użytkowane – koszone, a w części prawdopodobnie podsiewane i nawożone. W kilku miejscach występują niewielkie rowy odwadniające teren, są one utrzymywane. Zarówno ubogie podłoże, jak i zabiegi gospodarcze powodują, że nie są to łąki o bogatym składzie gatunkowym. Dominują trawy, takie jak: kłosówka wełnista Holcus lanatus, rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, kupkówka pospolita Dactylis glomerata, tomka wonna Anthoxantum odoratum, mietlica pospolita Agrosis capillaris na miejscach suchych oraz wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis i kostrzewa trzcinowata Festuca arundinacea na miejscach bardziej wilgotnych. Dość częsty jest trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos. W miejscach bardziej wilgotnych pojawia się turzyca pospolita Carex nigra i turzyca zajęcza C. ovalis. Rośliny kolorowo kwitnące rosną w rozproszeniu, są to głównie: jaskier ostry Ranunculus acris i rozłogowy R. repens, groszek łąkowy Lathyrus pratensis, dzwonek rozpierzchły Campanula patula, firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi czy dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum. Na południu, wraz ze wzrostem wilgotności podłoża, pojawia się więcej gatunków łąk wilgotnych, takich jak krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis czy ostrożenie: błotny Cirsium palustre i łąkowy C. rivularis.

Część po południowej stronie szosy Niemodlin – Korfantów (powierzchnia 2) Podłoże tu jest znacznie bardziej wilgotne. Jedynie łąki wzdłuż drogi oraz na wzniesionym terenie przy polach są łąkami rajgrasowymi, ale z gatunkami łąk wilgotnych. Są one w większości regularnie użytkowane. Natomiast teren wzdłuż cieku zajmuje mozaika szuwarów wielkoturzycowych Magnocaricion i łąk zmiennowilgotnych Molinion (powierzchnia F) z krwiściągiem lekarskim Sanguisorba officinalis, koniopłochem łąkowym Silaum silaus, olszewnikiem kminkolistnym Selinum carvifolia, turzycą prosowatą Carex panicea oraz okszynem łąkowym Laserpitium prutenicum. Łąki w większości nie są użytkowane i zaczynają na nich dominować gatunki ziołoroślowe, jak wiązówka błotna Filipendula ulmaria i szuwarowe, takie jak turzyca zaostrzona Carex cracilis. Łąki poprzecinane są kilkoma rowami melioracyjnymi oraz występującymi wzdłuż nich szuwarami trzcinowymi. Pod lasem znajduje się torfowisko niskie (powierzchnia G) z siedmiopalecznikiem błotnym Comarum palustre i wełnianką wąskolistną Eriophorum vaginatum. Jego stan nie jest najlepszy, pomimo dobrego uwodnienia podłoża, ponieważ zarasta szuwarem turzycowym. Zarówno na powierzchni torfowiska, jak i na nieużytkowanych łąkach zmiennowilgotnych bardzo duży udział ma tawuła kutnerowata Spiraea tomentosa – gatunek inwazyjny, obcego pochodzenia. 6.3.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej W kompleksie Łąki Sowińskie występuje duża powierzchnia łąk zmiennowilgotnych (kod 6410) w dobrym, średnim i złym stanie zachowania. Zła ocena spowodowana jest głównie zarzuceniem użytkowania oraz dużym udziałem tawuły kutnerowatej Spiraea tomentosa. Również dużą powierzchnię zajmuje siedlisko: górskie i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510. Niewielką powierzchnię zajmuje siedlisko: 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska. 6.3.3. Cenne gatunki roślin Nie stwierdzono obecności gatunków chronionych. Z gatunków stwierdzanych rzadko występuje: koniopłoch łąkowy Silaum silaus, olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia, turzyca filcowata Carex tomentosa, czarcikęs łąkowy Succisa pratensis, siedmiopalecznik błotny Comarum palustre i wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium. 6.3.4. Bezkręgowce 6.3.4.1. Rośliny żywicielskie Na Łąkach Sowińskich wykazano krwiściąg lekarski, szczaw oraz czarcikęs łąkowy. Krwiściąg obecny był na większości obszaru, miejscami prezentował bardzo wysokie zagęszczenie. Szczaw rósł głównie przy rowach melioracyjnych i występował dość licznie. Czarcikęs łąkowy obecny był w niewielkiej liczbie w kilku miejscach na badanej powierzchni. 6.3.4.2. Gatunki z II załącznika DŚ Modraszek nausitous - wykazany na prawie całym badanym obszarze. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były bardzo dobre - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek. Obszar jest nieznacznie izolowany od sąsiednich populacji motyla. Zarastanie obszaru przez ekspansywne byliny i siewki drzew jest nieznaczne, obszar jest bardzo wartościowy pod kątem występowania badanego gatunku. Tab.12. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka nausitousa na Łąkach Sowińskich. Powierzchnia 1i2

Wskaźnik

Miara

Opis

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 500 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 2,5 km

Ocena U1

Obserwowano 18 motyli podczas najliczniejszej kontroli.

Modraszek telejus - wykazany na prawie całym badanym obszarze. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były bardzo dobre - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek. Obszar jest nieznacznie izolowany od sąsiednich populacji motyla. Zarastanie obszaru przez ekspansywne byliny i siewki drzew jest nieznaczne, obszar jest bardzo wartościowy pod kątem występowania badanego gatunku. Tab.13. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka telejusa na Łąkach Sowińskich. Powierzchnia 1i2

Wskaźnik

Miara

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Opis Prowadzono transekt 500 metrów.

Ocena U2

Obserwowano 13 motyli podczas najliczniejszej kontroli. Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 2,5 km

Czerwończyk nieparek - stwierdzono obecność jaj na liściach szczawiu, od 2 do 5 jaj na kilku pojedynczych roślinach. Dorosłych osobników nie obserwowano. 6.3.4.3. Inne cenne gatunki bezkręgowców siedlisk łąkowych Z uwagi na obecność czarcikęsa łąkowego na powierzchni badawczej prowadzono poszukiwania oprzędów przelatki aurinii, dla których czarcikęs łąkowy jest rośliną żywicielską. Motyli nie wykazano. 6.3.4.4. Zagrożenia dla motyli Tab.14. Ocena zagrożeń za pomocą wskaźników stanu siedliska dla modraszków z rodzaju Phengaris. Powierzchnia 1i2

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Powierzchnia

52 ha

Obszar składa się z łąk, częściowo pól uprawnych.

Dostępność roślin żywicielskich

>20 %

Krwiściąg obecny na znacznej części powierzchni. Na niektórych fragmentach bardzo liczny, w innych obecny jedynie w postaci pojedynczych kęp.

Dostępność mrówek gospodarzy

20-50 %

Liczba gniazd mrówek wysoka na fragmentach łąkowych.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

25-50 %

Zarastanie terenu znaczne.

Zarastanie przez drzewa /krzewy

<25 %

Pojedyncze siewki drzew i krzewów obecne na obszarze, ale nie w dużej liczbie.

Ocena ogólna stanu siedliska

6.3.4.5. Ogólna ocena obszaru pod kątem motyli Na Sowińskich Łąkach wykazano obecność modraszka nausitousa oraz telejusa, a także bardzo wysokie zagęszczenie krwiściągu lekarskiego i mrówek gospodarzy. Na fragmentach terenu z wysokim zagęszczeniem rośliny żywicielskiej motyle były bardzo liczne. Wykazano ich obecność także wzdłuż rowów melioracyjnych, przebiegających przy drodze Niemodlin-Korfantów, znajdującej się w centrum obszaru. Jest to istotne pod kątem możliwości migracji modraszków i umożliwia mieszanie się populacji z różnych stanowisk. Stan siedliska oceniono na U1 - stan niezadowalający, gdyż część terenu nie oferowała aż tak właściwych warunków dla motyli (ekspansja bylin, tawuły kutnerowatej, siewek drzew), mimo tego jest to niezwykle cenny obszar ze względu na modraszki z rodzaju Phengaris. Głównym zagrożeniem dla modraszków jest zarastanie powierzchni roślinami inwazyjnymi oraz siewkami drzew i krzewów, a także niewłaściwe użytkowanie fragmentów z licznym krwiściągiem lekarskim - niewłaściwe pory koszeń lub ich całkowity, wieloletni brak.

W przypadku czerwończyka nieparka zagrożeniem mogą być prace melioracyjne w okresie rozrodu motyla na rowach, gdzie najliczniej obecny był szczaw. Udrażnianie rowów może doprowadzić do ustąpienia wilgociolubnych gatunków szczawiów. Niewłaściwe pory koszeń na terenach rowów melioracyjnych mogą ograniczyć liczbę motyli. 6.3.5. Ptaki 6.3.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Znaczna większość stwierdzonych gatunków waloryzujących to ptaki rzadkie i nieliczne w skali kraju lub regionu. Liczebności poszczególnych gatunków nie przekraczały dziewięciu par lęgowych. Ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 11,1 par/10 ha. Tab.15. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków na Łąkach Sowińskich. Gatunek

Liczba par lęgowych

Komentarz

Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej Bocian czarny Ciconia nigra

1(ż)

Obszar stanowi ważne żerowisko pary lęgowej, choć raczej nie jest częścią areału lęgowego.

Błotniak stawowy Circus aeruginosus

1(ż)

Obszar stanowi ważne żerowisko pary lęgowej i jest częścią areału lęgowego; obserwacje wskazują na prawdopodobną obecność gniazda w oddaleniu do kilku kilometrów od przedmiotowej powierzchni.

Błotniak łąkowy Circus pygargus

1(ż)

Obszar stanowi ważne żerowisko pary lęgowej i jest częścią areału lęgowego; obserwacje wskazują na obecność gniazda w niewielkim oddaleniu od przedmiotowej powierzchni.

Derkacz Crex crex

Jarzębatka Sylvia nisoria

Stwierdzoną liczebność gatunku można uznać za dość niską w stosunku do powierzchni potencjalnie dogodnych dla niego siedlisk lęgowych; co ciekawe, gąsiorek występował liczniej (3 pary vs. 1 para) w północno-zachodniej połowie kompleksu, która w teorii jest dla niego znacznie mniej odpowiednia niż pozostała część obszaru (występuje mniejsza liczba odpowiednich krzewów).

Gąsiorek Lanius collurio

Pozostałe gatunki chronione Przepiórka Coturnix coturnix

Są to cztery (ponad 20%) z zaledwie osiemnastu par lęgowych kszyka stwierdzonych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich; z powodu trudności w zdefiniowaniu faktycznej powierzchni potencjalnych siedlisk gatunku w obrębie obszaru, nie obliczano wskaźnika zagęszczenia, ale z pewnością stwierdzone stanowiska tworzą najliczniejsze skupisko kszyków na zbadanych powierzchniach w Borach Niemodlińskich.

Odnotowana liczba par stanowi ponad 40% spośród wszystkich czternastu par lęgowych świergotka łąkowego stwierdzonych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich; obszar jest także miejscem o najwyższym w Borach N. zagęszczeniu gatunku (1,2 pary/10 ha).

Pokląskwa Saxicola rubetra

Zagęszczenie pokląskwy na powierzchni badawczej wynosi prawdopodobnie 1,2 pary/10 ha, plasując się wśród raczej przeciętnych wartości stwierdzanych na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Niemniej jednak występowanie rozmieszczonych dość równomiernie sześciu par gatunku świadczy o dobrej kondycji ekologicznej siedlisk łąkowych obszaru.

Kląskawka Saxicola rubicola

Świerszczak Locustella naevia

Rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus

Jest to jedna z siedemnastu par lęgowych rokitniczki stwierdzonych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich; pozostałych 16 par występuje na obszarach łąkowych wokół Niemodlina.

Kszyk Gallinago gallinago

Świergotek łąkowy Anthus pratensis

Łozówka Acrocephalus palustris

Cierniówka Sylvia communis

Należałoby oczekiwać liczniejszego występowania cierniówki w południowej, bardziej zadrzewionej części obszaru, niż na jego pozostałej powierzchni; tymczasem stanowiska gatunku były rozmieszczone równomiernie na całym przedmiotowym kompleksie.

Potrzos Emberiza schoeniclus

RAZEM

(ż) – oznacza część areału lęgowego stanowiącą istotne żerowisko pary lęgowej 6.3.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru Ornitologiczną rangę obszaru należy określić jako bardzo wysoką. Decyduje o tym zarówno bogaty skład gatunkowy awifauny, jak i osiągane przez niektóre ptaki wysokie względne wskaźniki zagęszczeń. Stwierdzono obecność aż szesnastu gatunków ptaków kwalifikujących, zajmujących różne rodzaje i warianty siedlisk łąkowych. Występują gatunki preferujące tereny łąkowe (derkacz, jarzębatka, gąsiorek, pokląskwa, przepiórka i świergotek łąkowy), nieużytkowane wilgotne łąki i turzycowiska z płatami szuwaru (potrzos, świerszczak), biotopy mieszane z udziałem szuwarów (rokitniczka), zaroślowe siedliska marginalne (łozówka), wilgotne środowiska ekotonowe (strumieniówka), ekosystemy mokradłowe i bagienne (kszyk) i siedliska przejściowe z udziałem roślinności sukcesyjnej (cierniówka). Ukazuje to dużą różnorodność środowisk obszaru. Odnotowano aż sześć gatunków z I załącznika Dyrektywy Ptasiej. Pomimo wysokiego ogólnego wskaźnika zagęszczenia par lęgowych wynoszącego ponad 11 par/10 ha, liczebności i zagęszczenia poszczególnych gatunków w ujęciu ogólnym nie są wysokie. Wartość ta wynika w dużej mierze z bogactwa gatunkowego awifauny. Ale dwa gatunki można uznać za liczne w kontekście ich lokalnego i regionalnego statusu liczebności. Są to kszyk i świergotek łąkowy. W przypadku kszyka mamy z pewnością do czynienia z najbardziej zagęszczonym skupiskiem tego gatunku na zbadanych powierzchniach w Borach Niemodlińskich. Podobnie przedstawia się sytuacja świergotka łąkowego. Na łąkach kompleksu osiąga ona najwyższe zagęszczenie wewnątrzbiotopowe w skali całego bioregionu. Warto podkreślić, że w Borach Niemodlińskich oprócz opisywanego obszaru gatunek występuje tylko na rozległym kompleksie łąk w okolicach Prószkowa. Gniazduje tam jednak w pewnym rozproszeniu, nie tworząc tak gęstych skupisk. Występowanie aż czterech par lęgowych kszyka na względnie niewielkim obszarze (ptaki zajmują dodatkowo w zasadzie tylko południową część kompleksu) wskazuje na wysoki ciągle stan zachowania siedlisk mokradłowych – pomimo dużego udziału zarastającej je tawuły kutnerowatej. Świergotek łąkowy na nizinach południowej Polski jest wyznacznikiem dobrze wykształconych niskich turzycowisk oraz łąk wilgotnych i zmiennowilgotnych o niezaburzonych stosunkach wodnych. Obecność aż sześciu par lęgowych gatunku potwierdza zatem wysoką wartość siedlisk łąkowych obszaru. Na wartość awifaunistyczną obszaru wpływa także szczególnie obecność trzech aktywnych głosowo samców derkacza oraz regularne żerowanie dwóch gatunków błotniaków (stawowego i łąkowego) i bociana czarnego. Wymagania pokarmowe trzech ostatnich gatunków wskazują na występowanie licznej herpetofauny oraz dużej liczby małych ssaków. Na tej podstawie można wnioskować o wysokiej, ogólnej bioróżnorodności faunistycznej obszaru. Trudno jednoznacznie określić znaczenie obszaru dla ptaków w ujęciu potencjalnym. W jego części południowej znajdują się dwa większe fragmenty terenu gęsto porośnięte przez drzewa i krzewy. Selektywne usunięcie nadmiaru tej roślinności z uformowaniem odpowiedniej struktury zakrzaczeń zapewne polepszyłoby warunki siedliskowe dla ptaków rozproszonych formacji krzewiastych, takich jak gąsiorek i jarzębatka. Jednak już teraz siedliska takie występują tam obficie, a stwierdzono w nich tylko jedną parę gąsiorków (nie odnotowano jarzębatki). Dwa rejony południowej części kompleksu porośnięte są także gęsto przez inwazyjną tawułę kutnerowatą. Nie wiadomo jednak, czy jej całkowite usunięcie doprowadziłoby do zajęcia tych miejsc przez nowe pary kwalifikujących gatunków ptaków. Miejsca te mają bowiem charakter półotwarty – są otoczone przez las i gęste zadrzewienia. Możliwe jednak, że odtworzenie powyższych przestrzeni będzie miało pozytywny wpływ na zespół ptaków lęgowych. Mapa nr 6. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli w kompleksie łąkowym Łąki Sowińskie.

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

Mapa nr 6. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli w kompleksie łąkowym Łąki Sowińskie.

6.3.6. Zagrożenia Głównym zagrożeniem dla Łąk Sowińskich jest sukcesja naturalna wkraczająca na łąki po południowej stronie szosy Niemodlin – Korfantów (powierzchnia nr 2) w wyniku zarzucenia użytkowania oraz duży udział gatunków inwazyjnych obcego pochodzenia – nawłoci kanadyjskiej oraz tawuły kutnerowatej, która miejscami osiąga bardzo duże zagęszczenie. W przypadku awifauny duży udział drzew i krzewów nie stanowi jeszcze większego zagrożenia – zdecydowanie przeważa siedliskotwórcza rola tej roślinności. Dla poprawienia warunków siedliskowych niektórych gatunków należałoby jedynie nieznacznie przerzedzić dwa najgęstsze skupiska drzew i krzewów. Jednak dalszy brak użytkowania większości siedlisk obszaru w najbliższych latach doprowadzi do opanowania wielu powierzchni przez roślinność drzewiastą. Przy braku zabiegów redukujących dojdzie także do nadmiernego zagęszczenia istniejących, luźnych jeszcze skupisk drzew i krzewów – staną się one zupełnie nieprzydatne dla ptaków środowisk otwartych i półotwartych. Z dwóch wymienionych inwazyjnych gatunków roślin, zdecydowanie większe zagrożenie powoduje tawuła kutnerowata. Na powierzchni nr 2 zdominowała ona już dużą część siedlisk hydrogenicznych, osiągając na dwóch większych powierzchniach (obie pod ścianą lasu) ponad 60% pokrycia w zbiorowiskach. Obecnie w miejscach tych nie odnotowano żadnych par lęgowych ptaków gatunków kwalifikujących, choć niewykluczone, że wynika to także z innych czynników (np. otaczania tych miejsc przez las i zadrzewienia). Przy dalszym nieużytkowaniu sąsiednich podmokłych łąk, tawuła może w kolejnych latach skutecznie powiększać swój udział w rodzimych zbiorowiskach i zwiększać zasięg występowania. Oprócz degradacji siedlisk łąkowych ekspansja tego gatunku realnie zagraża aż trzem spośród czterech stwierdzonych w całym kompleksie par kszyka oraz modraszkom. Nawłoć kanadyjska występuje jeszcze w niewielkim zagęszczeniu – w postaci samotnych, małych kęp oraz pojedynczych egzemplarzy. Znajduje się zatem w inicjalnej fazie ekspansji, najprawdopodobniej skutecznie powstrzymywanej przez korzystne stosunki wodne w siedliskach i ich dobra kondycję ekologiczną. Gatunek może jednak gwałtownie zwiększyć swą liczebność na skutek niekorzystnych zmian warunków funkcjonowania zbiorowisk (zmniejszenie nawodnienia w latach suchych, spontaniczna degradacja składu gatunkowego zbiorowisk w wyniku braku użytkowania). W części północno-zachodniej (powierzchnia nr 1) największe zagrożenie niesie ze sobą odwadnianie łąk wilgotnych i zmiennowilgotnych. Obecnie problem ten dotyczy głównie północnego skraju obszaru. Kopane są tam nowe, niewielkie rowy drenujące oraz pogłębiane i odnawiane są stare kanały. W wyniku tych działań może dojść do spadku różnorodności florystycznej oraz do spadku liczby par ptaków zależnych od siedlisk hydrogenicznych. Najsilniej zagrożone jest stanowisko lęgowe jednej pary derkacza i jednej pary świergotka łąkowego. Drugim poważnym zagrożeniem w tej połowie kompleksu jest zniekształcanie roślinności siedlisk łąkowych poprzez wsiewanie w nie pastewnych gatunków traw oraz zbyt intensywne nawożenie. Wpływa to bardzo negatywnie na bioróżnorodność fitocenoz, a co za tym idzie, na skład jakościowy i ilościowy entomofauny – bazy pokarmowej większości stwierdzonych gatunków ptaków.

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

Mapa nr 7. Zagrożenia występujące w kompleksie łąkowym Łąki Sowińskie.

6.3.7. Proponowany sposób ochrony Sowińskie Łąki to kompleks bardzo zróżnicowany siedliskowo, w którym występują zarówno rzadkie gatunki ptaków, jak i motyli. Niezmiernie trudno jest ustalić sposób użytkowania łąk, właściwy jednocześnie dla siedlisk przyrodniczych, ptaków i motyli. Dodatkowo część południowa (powierzchnia 2) w dużej części porośnięta jest gatunkami inwazyjnymi. W związku z powyższym należy w odmienny sposób postępować z łąkami użytkowanymi oraz z łąkami porzuconymi, z dominacją gatunków ekspansywnych. Proponuje się, by łąki zakwalifikowane jako łąki zmiennowilgotne oraz łąki, na których stwierdzono siedlisko modraszków wykaszać jesienią, po przekwitnięciu większości roślin, w terminie od 15.09 do 30.10, wysokość koszenia nie powinna być mniejsza niż 10 cm od powierzchni gruntu ze względu na obecność w runi gatunków wrażliwych na niskie koszenie. Nie wskazane jest zbyt częste koszenie, np. coroczne. Najlepiej łąki zmiennowilgotne wykaszać na połowie areału co rok lub na całej powierzchni co dwa lata. Ponieważ torfowisko niskie (powierzchnia G) otoczone jest łąką zmiennowilgotną, o ile poziom wody gruntowej pozwoli, może być ono wykaszane razem z otaczającą je łąką. Po sianokosach należy zebrać siano. Na pozostałych łąkach koszenie wraz zebraniem siana powinno odbywać się maksymalnie dwa razy w roku w terminie od 1.07 do 15.09. Na powierzchni nr 1 należy zahamować dalsze odwadniania łąk, w tym najlepiej zlikwidować (zasypać) nowoutworzone rowy melioracyjne, a także powstrzymać nawożenie i podsiewanie łąk pastewnymi odmianami traw. Na powierzchni nr 2 należy selektywnie usunąć nadmierną liczbę drzew i krzewów zarastających powierzchnie łąkowe z uformowaniem odpowiednich dla ptaków kęp krzewów i zadrzewień i pozostawieniem pojedynczych krzewów. Po tych zabiegach należy przywrócić coroczne koszenia nieużytkowanych łąk obszaru lub cykliczne (co dwa do kilku lat) wykaszanie w celu zapobiegania rozwojowi roślinności sukcesyjnej. W miejscach, gdzie dominują obce, inwazyjne gatunki roślin należy przeprowadzić ich zwalczania (tawuły kutnerowatej i nawłoci kanadyjskiej) za pomocą wypraktykowanych metod znanych z literatury przedmiotu (np. Dajdok i Pawlaczyk 2009). Najefektywniejszym sposobem pozbycia się tawuły kutnerowatej jest jej wyrywanie, suszenie oraz wywożenie poza teren kompleksu, pilnując, aby w przy okazji tych zabiegów, nie przenieść jej do innego kompleksu torfowiskowego lub łąkowego. Po wyrwaniu tawuły należy przywrócić koszenie na nieużytkowanych powierzchniach. Koszenie powinno być w miarę możliwości wykonywane w terminach odpowiadających potrzebom ochronnym ptaków, ale ważniejsza jest w tym przypadku likwidacja gatunków inwazyjnych. Każde koszenie musi być zawsze połączone z dokładnym zebraniem i usunięciem z powierzchni uzyskanej biomasy.

Fot. 33. Torfowisko niskie zarastające turzycami (powierzchnia G); (fot. M. Rudy).

Fot. 34. Postępujące zarastanie łąk od strony lasu siewkami drzew i krzewów na Łąkach Sowińskich. Na zdjęciu widoczna jest również tawuła kutnerowata oraz inwazyjne gatunki nawłoci (powierzchnia nr 2); (fot. M. Rudy).

Fot. 36. Torfowisko przejściowe z wełnianką wąskolistną Eriophorum vaginatum i siedmiopalecznikiem błotnym Comarum palustre; (fot. M. Rudy).

ŁĄKI GOSZCZOWIC

Fot. 35. Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis na Łąkach Goszczowic; (fot. M. Rudy).

6.4. ŁĄKI GOSZCZOWIC Kompleks łąkowy składający się z kilku jednorodnych, większych powierzchni po wschodniej stronie drogi przecinającej miejscowość Goszczowice oraz mozaiki łąk, pól i zabagnień po jej zachodniej stronie. Część łąk, w szczególności wilgotnych jest w bardzo dobrym stanie zachowania. 6.4.1. Zbiorowiska roślinne W zachodniej części kompleksu łąkowego (na zachód od drogi przecinającej wieś w osi północ-południe) dominują łąki wilgotne ze związku Calthion położone blisko koryta cieku przecinającego łąki w osi wschód-zachód (powierzchnia B). Są to łąki kwietne z licznymi gatunkami dwuliściennymi, takimi jak ostrożeń łąkowy Cirsium rivularis, jaskier ostry Ranunculus acris, firletka poszarpana Lychnis flos-coculi, ostrożeń błoty Cirsium palustre czy knieć błotna Caltha palustris. Wśród traw dominuje wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis oraz kłosówka wełnista Holcus lanatus. Część łąk po południowej stronie cieku została przeorana. Po południowej stronie cieku znajdują się również niewielkie fragmenty kwaśnych młak turzycowych Carici canescentis-Agrostietum caninae o antropogenicznym charakterze, powstałych na skutek ekstensywnego użytkowania torfowiska niskiego (powierzchnia C). Poziom wód gruntowych jest tutaj wysoki, w roślinności dominują niskie turzyce, takie jak turzyca siwa Carex canescens, turzyca prosowata Carex panicea czy turzyca pospolita Carex nigra oraz tomka wonna Anthoxantum odoratum i drżączka średnia Briza media. Dość duże zagęszczenie osiąga również krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis. Bogata jest warstwa mszysta. Zanotowano również występowanie storczyka - kukułki szerokolistnej Dactylorhiza majalis. Niewielkie fragmenty łąki świeżej Arrhenatheretum elatioris zostały zidentyfikowane zarówno po północnej, jak i południowej stronie cieku na lekko nachylonych zboczach doliny rzecznej (powierzchnie A). Nie oddziałują na nie żadne rowy ani inne urządzenia wodne. Podłoże jest świeże, bez śladów zabagnień. Łąki te są użytkowane lub były użytkowane w niedalekiej przeszłości. W roślinności dominują wysokie trawy, głównie rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius oraz gatunki kolorowo kwitnące, jak jastrun właściwy Leucanthemum vulgare, przetacznik ożankowy Veronica chamaedrys czy biedrzeniec wielki Pimpinella major. Obecne są gatunki inwazyjne, obcego pochodzenia – nawłoć kanadyjska Solidago canadensis, nawłoć późna Solidago gigantea, które jednak nie tworzą zwartych płatów ani nie dominują w roślinności łąki. W najbardziej na zachód wysuniętej części kompleksu (powierzchnia D) występują szuwary wielkoturzycowe Magnocaricion, reprezentowane przez zespół turzycy pęcherzykowatej Carex varsicaria i turzycy zaostrzonej Carex gracilis, przechodzące w kierunku wschodnim w łąkę wilgotną, szuwar trzcinowy (E) oraz szuwar szerokopałkowy (F). Na styku szuwaru wielkoturzycowego oraz szuwaru pałkowego występuje wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium oraz siedmiopalecznik błotny Comarum palustre. W części kompleksu po zachodniej stronie wsi, wysuniętej najdalej na południe (powierzchnia G) występuje łąka zmiennowilgotna, która - na skutek nieużytkowania od wielu lat - przekształca się w ziołorośla połąkowe. Podłoże jest tutaj podmokłe. Na dużej powierzchni gatunkiem dominującym jest turzyca drżączkowata Carex brizoides, jednak tam, gdzie jej udział jest mniejszy, zachowała się łąka zmiennowilgotna Selino carvifoliaeMolinietum z olszewnikiem kminkolistnym Selinum carvifolia, trzęślicą modrą Molinia caerulea, turzycą prosowatą Carex panicea, tojeścią pospolitą Lysimachia vulgaris, krwiściągiem lekarskim Sanguisorba officinalis oraz dużymi gatunkami turzyc np. turzycą pęcherzykowatą Carex versicaria. Dość duży udział ma również siedmiopalecznik błotny Comarum palustre. Łąka ta jest nieużytkowana od wielu lat. Gatunki, takie jak turzyca pęcherzykowata Carex versicaria czy trzęślica modra Molinia caerulea utworzyły kępy, które utrudniałyby ewentualne koszenie. Po wschodniej stronie wsi Goszczowice występują dobrze zachowane i użytkowane łąki wilgotne (powierzchnie H i I) ze związku Calthion. W roślinności dominują m.in. firletka poszarpana Lychnis flos-cucculi, jaskier rozłogowy Ranunculus repens, niezapominajka błotna Myosotis palustris, knieć błotna Caltha palustris, krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis oraz sitowie leśne Scirpus sylvaticus. Wśród traw znaczny udział ma kłosówka wełnista Holcus lanatus. We wschodniej części znajduje się niewielki płat z turzycą pęcherzykowatą Carex vesicaria, zaś w północnej licznie występuje wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium. Przez łąkę (powierzchnia I) biegnie rów. Miejscami występują zastoiska wody. Na południe od powierzchni I (powierzchnia J) występują łąki świeże, należące do związku Arrhenatherion elatioris, zachowane w dobrym stanie i regularnie koszone (kod 6510). Wśród traw dominuje kłosówka wełnista Holcus lanatus oraz rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius. Liczne są gatunki roślin dwuliściennych o barwnych

kwiatach, takie jak dzwonek rozpierzchły Campanula patula, złocień właściwy Leucanthemum vulgare, jaskier rozłogowy Ranunculus repens, mniszek lekarski Taraxacum officinale oraz komonica zwyczajna Lotus corniculatus. Podłoże we wschodniej części łąki jest znacznie suchsze. Przez powierzchnię nie przebiegają rowy. W najbardziej na wschód wysuniętej części Łąk Goszczowic (powierzchnia K) występują łąki wilgotne ze związku Calthion od dawna nieużytkowane. W roślinności dominują: sitowie leśne Scirpus sylvaticus, ostrożeń błotny Cirsium palustre, turzyca zaostrzona Carex acuta, knieć błotna Caltha palustris, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris oraz kosaciec żółty Iris pseudacorus. Przez łąkę biegnie zarastający rów. Liczne są podrosty drzew i krzewów, zwłaszcza olchy i brzozy. Występują płaty inwazyjnych gatunków nawłoci Solidago sp. 6.4.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej W omawianym kompleksie łąkowym występują siedliska: Górskie i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510 – zarówno w wariancie świeżym, jak i wilgotnym, łąki zmiennowilgotne Molinion 6410 oraz Torfowisak przejściowe i trzęsawiska (kod 7140). 6.4.3. Cenne gatunki roślin Odnotowano jedno stanowisko kukułki szerokolistnej Dactylorhiza majalis (zaobserwowano jedynie jeden pęd kwitnący) oraz dwa stanowiska siedmiopalecznika błotnego Potentilla palustre i trzy wełnianki wąskolistnej Eriophorum angustifolium. 6.4.4. Bezkręgowce 6.4.4.1. Rośliny żywicielskie Stwierdzono krwiściąg lekarski, wilgociolubne gatunki szczawiów oraz czarcikęs łąkowy. Krwiściąg łąkowy obecny był licznie zarówno na łąkach na wschód, jak i zachód od Goszczowic. Szczawie i czarcikęs łąkowy wykazano tylko na łąkach położonych na zachód od Goszczowic. 6.4.4.2. Gatunki z II załącznika DŚ Modraszek nausitous - wykazany na jednej z trzech badanych podpowierzchni (B). W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były bardzo dobre - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek. Obszar nie jest izolowany od sąsiednich populacji motyla. Zarastanie obszaru przez ekspansywne byliny i siewki drzew jest nieznaczne, obszar jest bardzo wartościowy pod kątem występowania badanego gatunku. Tab.16. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka nausitousa w kompleksie Łąki Goszczowic. Powierzchnia B

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 300 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska – 1,4 km.

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Motyli nie obserwowano.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska – 1,4 km.

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Motyli nie obserwowano.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska – 1,4 km.

Obserwowano 12 motyli podczas najliczniejszej kontroli.

Modraszek telejus - wykazany na jednej z trzech badanych podpowierzchni (B). W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były bardzo dobre - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek. Obszar nie jest izolowany od sąsiednich populacji motyla. Zarastanie obszaru przez ekspansywne byliny i siewki drzew jest nieznaczne, obszar jest bardzo wartościowy pod kątem występowania badanego gatunku.

Tab.17. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka telejusa w kompleksie Łąki Goszczowic. Powierzchnia B

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 300 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska – 1,4 km.

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Motyli nie obserwowano.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska – 1,4 km.

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Motyli nie obserwowano.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska – 1,4 km.

Obserwowano 10 motyli podczas najliczniejszej kontroli.

Czerwończyk nieparek - wykazano obecność jaj czerwończyka nieparka - 5 jaj na pojedynczej roślinie szczawiu na powierzchni botanicznej D. Dorosłych osobników nie obserwowano. 6.4.4.3. Inne cenne gatunki bezkręgowców siedlisk łąkowych Z uwagi na obecność czarcikęsa łąkowego prowadzono poszukiwania oprzędów przelatki aurinii. Motyli nie wykazano. 6.4.4.4. Zagrożenia dla motyli Tab.18. Ocena zagrożeń za pomocą wskaźników stanu siedliska dla modraszków z rodzaju Phengaris. Podpowierzchnia B

Wskaźnik

Miara

Opis

Powierzchnia

7 ha

Obszar składa się z regularnie koszonych łąk.

Dostępność roślin żywicielskich

>20 %

Krwiściąg lekarski bardzo liczny.

Dostępność mrówek gospodarzy

20-50 %

Liczba gniazd mrówek stosunkowo duża.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

<25 %

Zarastanie ekspansywnymi bylinami ograniczone na większości terenu. Łąki są koszone.

Zarastanie przez drzewa /krzewy

<2 5%

Zarastanie przez drzewa ograniczone. Łąki są koszone.

Ocena ogólna stanu siedliska I

Ocena

Powierzchnia

2,1 ha

Cały obszar składa się z intensywnie użytkowanej łąki.

Dostępność roślin żywicielskich

>20 %

Na całym terenie obecny krwiściąg lekarski.

Dostępność mrówek gospodarzy

Nie badano.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

<25 %

Brak zarastania ze względu na częste koszenia.

Zarastanie przez drzewa /krzewy

<25 %

. Zarastanie ograniczone z powodu częstych, regularnych koszeń.

Ocena ogólna stanu siedliska

FV FV

Powierzchnia

2,5 ha

Cały obszar składa się z intensywnie użytkowanej łąki.

Dostępność roślin żywicielskich

>20 %

Na całym terenie obecny krwiściąg lekarski.

Dostępność mrówek gospodarzy

Nie badano.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

<25 %

Brak zarastania ze względu na częste koszenia.

Zarastanie przez drzewa /krzewy

<25 %

Zarastanie ograniczone z powodu częstych, regularnych koszeń.

Ocena ogólna stanu siedliska

Teren jest bardzo wartościowy pod kątem występowania modraszków z rodzaju Phengaris, jednak na podpowierzchniach I i J zbyt intensywne koszenia w okresie lipiec - sierpień nie pozwalają na rozwój motyli, przez co nie wykazano ich na tych obszarach. Ze względu na obecność rowu melioracyjnego i dużą wilgotność terenu - jest on bardzo wartościowy dla czerwończyka nieparka. 6.4.4.5. Ogólna ocena obszaru pod kątem motyli Teren jest bardzo wartościowy pod kątem występowania modraszków z rodzaju Phengaris. Wykazano obecność modraszka nausitousa i modraszka telejusa. Stan siedliska oceniono na podpowierzchni B na U1 - stan niezadowalający (ze względu na liczbę mrowisk), natomiast na podpowierzchniach I i J na FV - stan właściwy. Podstawowym problemem dla modraszków występującym na Łąkach Goszczowic jest intensywne, regularne koszenia w okresie największej aktywności motyli. Taki typ koszenia wpływa pozytywnie na stan zachowanie siedlisk łąkowych, natomiast wyklucza obecność modraszków z rodzaju Phengaris. Ze względu na duże uwilgotnienie terenu obecność czerwończyka nieparka na obszarze Łąk Goszczowic nie podlega zagrożeniu. 6.4.5. Ptaki 6.4.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków W obrębie powierzchni stwierdzono jedynie powszechne ptaki waloryzujące, wśród których znalazł się tylko jeden gatunek z I załącznika Dyrektywy Ptasiej. Ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 7,2 par/10 ha. Tab.19. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków na Łąkach Goszczowic. Gatunek

Liczba par lęgowych

Komentarz

Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej Gąsiorek Lanius collurio

Pozostałe gatunki chronione

Pokląskwa Saxicola rubetra

Biocenoza zajmowana przez parę lęgową z pewnością nie stanowi dla niej optimum ekologicznego; w związku z tym nawet niewielka zmiana w siedlisku (np. ubytek fragmentu łąki) może doprowadzić do zaniku stanowiska lęgowego.

Łozówka Acrocephalus palustris

Cierniówka Sylvia communis

Potrzos Emberiza schoeniclus

RAZEM

6.4.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru Kompleks łąkowy koło Goszczowic posiada umiarkowaną wartość ornitologiczną. Świadczy o tym ogólna niewielka liczba gatunków ptaków łąkowych oraz niska liczba stanowisk ptaków o wyższych wymaganiach ekologicznych (pokląskwa, gąsiorek i potrzos). Powyższa sytuacja wynika po części z niewielkiej powierzchni obszaru, ale decydujące znaczenie zdaje się mieć tutaj bliskość zabudowy Goszczowic (rozgraniczającej zachodnią i wschodnią część obszaru oraz otaczającej z dwóch stron jego zachodnią część) oraz zamknięty charakter całego kompleksu – ze wszystkich stron jest on otoczony przez lasy, kompleksy zadrzewień lub zabudowania. Sytuacja taka uniemożliwia występowanie wielu gatunków ptaków, wymagających bardziej otwartej przestrzeni. Potencjalna wartość obszaru jest trudna do oceny, choć wydaje się, że zahamowanie i odwrócenie negatywnych zjawisk (zamiany łąk na grunty orne; regulacji i pogłębiania przecinającego obszar bezimiennego cieku) przyniosłoby znaczną poprawę warunków bytowania awifauny. Mogłoby to skutkować pojawieniem się kilku nowych par lęgowych ptaków z grupy gatunków waloryzujących.

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

Mapa nr 8. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli w kompleksie łąkowym Łąki Goszczowic.

6.4.6. Zagrożenia Największym zagrożeniem dla Łąk Goszczowic jest przekształcanie ich w pola orne, czego próba nastąpiła w roku inwentaryzacji (2014) na dwóch powierzchniach. Zagrożeniem dla siedlisk zależnych od wysokiego poziomu wód, takich jak szuwary, jest oczyszczanie i pogłębianie cieku przecinającego Łąki Goszczowic, co powoduje przesuszenie siedlisk oraz bezpośrednie niszczenie roślinności w miejscu deponowania wybranego z koryta materiału. Rośliny inwazyjne są problemem na jednej powierzchni (K), gdzie płatami rosną inwazyjne gatunki nawłoci. Powierzchnia K od bardzo dawna nie była użytkowana. Licznie występują na niej podrosty drzew, głównie olchy i brzozy. Sukcesja ekologiczna zachodzi nie tylko na powierzchni K. W wielu miejscach na obrzeżach łąk zachodzi intensywna sukcesja roślinności drzewiastej na skutek nieużytkowania łąk. Problem ten dotyczy przede wszystkim łąk położonych na zachód od Goszczowic. Dla ptaków aktualnie najistotniejszym zagrożeniem jest pogłębianie i odmulanie bezimiennego cieku przepływającego przez Łąki Goszczowic z zachodu na wschód. Przeprowadzone w ostatnim czasie prace doprowadziły do znacznego przesuszenia cennych dla ptaków, wilgotnych siedlisk roślinnych w szerokim pasie przy cieku, na zachód i południe od Goszczowic. Działania te skutkują także ogólnym pogorszeniem stosunków wodnych w obrębie większości użytków zielonych w obszarze. Podstawowym problemem dla modraszków występującym na Łąkach Goszczowic jest intensywne, regularne koszenia w okresie największej aktywności motyli. Na powierzchniach I i J zbyt intensywne koszenia w okresie lipiec - sierpień nie pozwalają na rozwój motyli.

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

Mapa nr 9. Zagrożenia występujące w kompleksie łąkowym Łąki Goszczowic.

6.4.7. Proponowany sposób ochrony Ze względu na bardzo duży potencjał Łąk Goszczowic pod kątem występowania na nich modraszków z rodzaju Phengaris oraz licznego występowania tych motyli na powierzchni B, łąki świeże i wilgotne najlepiej kosić w terminie od 15 do 30 czerwca, raz w roku (powierzchnia A, B, H, I, J, K), przed pojawieniem się dorosłych postaci motyli. Młaki niskoturzycowe (powierzchnia C) należy kosić maksymalnie raz w roku, w terminie od 15.06 do 30.09. Łąkę zmiennowilgotną (powierzchnia G) należy kosić raz na dwa lata po 15.09 lub pozostawić do naturalnej sukcesji. Ponieważ po wielu latach nieużytkowania roślinność przybrała na niej formę kęp, przygotowanie terenu do koszenia mogłoby spowodować ekspansję roślin inwazyjnych oraz ustąpienie gatunków cennych, np. siedmiopalecznika błotnego. Pozostawienie do naturalnej sukcesji lub usunięcie jedynie drzew i krzewów może być korzystniejsze przyrodniczo. Szuwary wielkoturzycowe (powierzchnia D), w celu powstrzymania sukcesji naturalnej, należy kosić raz na 3-5 lat w terminie 15.07 – 30. 09. W przypadku każdego siedliska konieczne jest zebranie biomasy. Poza określonym sposobem użytkowania łąk istotne jest powstrzymanie sukcesji roślinności drzewiastej na powierzchni K oraz w zachodniej części kompleksu łąkowego (powierzchnia B i D). W tym celu należy usunąć nadmiar roślinności sukcesyjnej (większych, zwartych powierzchni młodych drzew i krzewów) z uformowaniem odpowiednich kęp krzewów i zadrzewień i pozostawieniem pojedynczych krzewów; Bardzo ważne jest również powstrzymanie nieuzasadnionego pogłębiania i regulacji bezimiennego cieku przepływającego przez obszar Łąk Goszxzowic.

Fot. 37. Użytkowana łąka wilgotna (powierzchnia I); (fot. D. Strząska).

Fot. 38. Użytkowana łąka świeża (powierzchnia J); (fot. D. Strząska).

Fot. 39. Odmulony bezimienny ciek przepływający przez Łąki Goszczowic. Odmulenie powoduje osuszanie siedlisk hydrogenicznych, w szczególności szuwarów i łąk wilgotnych; (fot. M. Rudy).

Fot. 41. Torfowisko przejściowe (kod 7140) z wełnianką wąskolistną Eriophorum angustifolium (powierzchnia K) na północy kompleksu Rutki; (fot. M. Rudy).

RUTKI

Fot. 40. Bogate florystycznie łąki świeże (kod 6510) przy Ścinawie Niemodlińskiej; (fot. M. Rudy).

6.5. RUTKI Rozległy kompleks łąk położony po obu stronach Ścinawy Niemodlińskiej w okolicach Ligoty Tułowickiej oraz otaczający położoną przy wsi kopalnię odkrywkową. Teren jest zróżnicowany, zarówno pod względem użytkowania, jak i zasobności i wilgotności podłoża. Jednocześnie jest to jeden z najcenniejszych badanych obszarów w Borach Niemodlińskich, z bardzo dużą powierzchnią chronionych siedlisk przyrodniczych oraz o wyjątkowych wartościach ornitologicznych. 6.5.1. Zbiorowiska roślinne Pomiędzy Ścinawą Niemodlińską a szosą łączącą Niemodlin i Korfantów znajduje się pierwsza część kompleksu łąkowego Rutki. Podłoże jest tu żyzne i wilgotne. Łąki podzielone są na średniej wielkości działki, poprzecinane szpalerami drzew i zadrzewień. Część łąk jest od dawna nieużytkowana, przez co obserwuje się na nich postępującą sukcesję naturalną. Przeważa roślinność bogatych łąk świeżych (powierzchnia A) z dominacją takich traw, jak rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, kłosówka wełnista Holcus lanatus czy wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, który jednak nie tworzy jednogatunkowych zbiorowisk. Pod warstwą wysokich traw występuje mnogość kolorowo kwitnących roślin, takich jak firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, bodziszek łąkowy Geranium pratense, groszek żółty Lathyrus pratense czy kozibród łąkowy Tragopogon pratensis. W obniżeniach terenu większy udział mają gatunki łąk wilgotnych, takie jak sitowie leśne Scirpus lacustris czy wysokie turzyce, jak turzyca lisia Carex vulpina. Na części powierzchni roślinność łąki świeżej przechodzi w roślinność młak niskoturzycowych (powierzchnia B), z dużym udziałem turzycy pospolitej Carex nigra. Ponieważ jednak gatunki łąkowe tu nadal stanowią znaczący procent roślinności, nie wydzielono tego płata jako odrębne siedlisko. Znajdują się tu również dwa płaty łąki zmiennowilgotnej Molinion (kod 6410). Jeden, w wąskim nieużytkowanym pasie, wzdłuż rowu melioracyjnego, z trzęślica modrą Molinia caerulea i okrzynem łąkowym Laserpitium prutenicum (powierzchnia C) oraz drugi, przy Ścinawie Niemodlińskiej (powierzchnia D). Podłoże jest tu bardziej wilgotne. Łąka jest użytkowana. Duży udział mają byliny, jak rosnący w dużym zagęszczeniu krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis, który w mniejszym zagęszczeniu występuje również na pozostałych łąkach, czy baldaszkowate, takie jak koniopłoch łąkowy SIlaum silaus oraz olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia. Występuje tu też o wiele rzadsza bukwica lekarska Betonica officinalis i przytulia północna Galium boreale (jedno z dwóch odnalezionych podczas inwentaryzacji Borów Niemodlińskich stanowisk). Dwa ostatnie gatunki występowały w kilku ok. 1-arowych płatach, gdzie były zdecydowanymi dominantami. Niewielki jest tutaj udział gatunków inwazyjnych, choć w kilku miejscach, gdzie łąki nie są użytkowane, rośnie zarówno nawłoć kanadyjska Solidago canadensis, nawłoć późna Solidago gigantea, jak i tawuła kutnerowata Spiraea tomentosa. Dość liczny jest też trzcinnik piaskowy Calamagrostis arundinacea. Po drugiej (wschodniej) stronie Ścinawy Niemodlińskiej różnorodność podłoża jest o wiele większa, większe jest też zróżnicowanie gatunkowe świeżych łąk rajgrasowych Arrhenatheretum elatioris. Tuż przy rzece znajduje się duża powierzchnia łąk świeżych, z dominacją wysokich traw (powierzchnia E). Są to wysokoproduktywne, użytkowane łąki rajgrasowe. Są to jedne z najlepiej zachowanych łąk świeżych na całym inwentaryzowanym terenie Borów Niemodlińskich. W części przy stawach (powierzchnia F) stopniowo pojawiają się gatunki łąk wilgotnych, jak np. ostrożeń łąkowy Cirsium rivularis czy rdest wężownik Polygonum bistorta (jedyne odnalezione w Borach Niemodlińskich stanowisko). W obniżeniach terenu (powierzchnia G) występują szuwary wielkoturzycowe z turzycą błotną Carex acutiformis oraz kosaćcem żółtym Iris pseudacorus. W miejscach, gdzie wybierano ziemię, podsiewano lub zbytnio nawożono łąkę, widoczne jest zniekształcenie roślinności poprzez spadek liczby szlachetnych gatunków oraz pojawienie się taksonów ruderalnych, takich jak wrotycz pospolity Tanacetum vulgare. W obszarze znajdującym się bardziej na północ, oraz bliżej kopalni, podłoże jest suchsze i łąki świeże nabierają cech muraw z cieciorką pstrą Coronilla varia i goździkiem kropkowanym Dianthus deltoides (powierzchnia H). Jednak największą powierzchnię (I) zajmują łąki, na których występują zarówno gatunki łąkowe, takie jak na pozostałym obszarze (marchew zwyczajna Daucus carota, dzwonek rozpierzchły Campanula patula i in.), ale też trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos, chwasty upraw okopowych i zbożowych, jak wyka czteronasienna Vicia tetrasperma, gatunki ruderalne, jak wrotycz pospolity Tanacetum vulgare. Nawłoć kanadyjska, wraz z n. późną, nie dominują, ale są obecne. W niektórych miejscach widać ślady bruzd po dawnym przeoraniu oraz pozostałości po wykarczowanych, niewielkich sosnach. Roślinność tą zaliczono do siedliska półnaturalnych łąk świeżych 6510, ale w średnim stanie zachowania.

Na północy kompleksu łąkowego Rutki, pomiędzy kopalnią a ścianą lasu, znajduje się teren z wilgotnym oraz podmokłym podłożem, nieużytkowany od kilku lat. Wykształciła się tam bogata łąka zmiennowilgotna (powierzchnia J) z olszewnikiem kminkolistnym Selinum carvifolia, krwiściągiem lekarskim Sanguisorba officinalis i turzycą prosowatą Carex panicea. Duży udział w roślinności ma ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare, tojeść zwyczajna Lysimachia vulgaris oraz inne gatunki łąk wilgotnych Calthion i szuwarów wielkoturzycowych. Jest to najbardziej różnorodna łąka w całym kompleksie Rutki. Znajduje się tu też populacja kukułki szerokolistnej Dacylorhiza officinalis, licząca ok. 25 kwitnących pędów. Łąka zmiennowilgotna pod lasem przechodzi w torfowisko przejściowe (kod 7140) z wełnianką wąskolistną Eriophorum angustifolium (powierzchnia K). 6.5.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej Największą powierzchnię zajmuje siedlisko górskie i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510. Łąki po obu stronach Ścinawy Niemodlińskiej są w stanie bardzo dobrym, niewielkie nieużytkowane fragmenty w stanie złym. W pobliżu kopalni stan dużej powierzchni siedliska jest średni. W kompleksie występuje też siedlisko łąk zmiennowilgotnych (kod 6410) w dobrym stanie zachowania. Niewielką powierzchnię zajmuje siedlisko 7140 Torfowiska przejściowe i trzęsawiska. 6.5.3. Cenne gatunki roślin Najcenniejszym odnotowanym gatunkiem jest chroniony storczyk kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis, w liczbie około 25 kwitnących pędów (powierzchnia J). Ponadto, odnotowano obecność dość rzadkich lokalnie gatunków, takich jak: wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium, bukwica lekarska Betonica officinalis, przytulia północna Galium boreale (jedno z dwóch stwierdzonych stanowisk w Borach Niemodlińskich) i rdest wężownik Polygonum bistorta (jedyne odnalezione stanowisko w Borach Niemodlińskich). Ciekawe jest również stwierdzenie rzadkiego gatunku segetalnego – kąkol polny Agrostemma githago - został stwierdzony na miedzy, pomiędzy polem a drogą polną, w północnej części kompleksu Rutki. Nie jest to jednak gatunek łąkowy. 6.5.4. Bezkręgowce 6.5.4.1. Rośliny żywicielskie Stwierdzono krwiściąg lekarski, wilgociolubne gatunki szczawiów oraz czarcikęs łąkowy. Krwiściąg lekarski na północ od kopalni odkrywkowej występował bardzo licznie. Nad Ścinawą Niemodlińską krwiściąg lekarski także był obecny w dużej ilości, występował w skupieniu na terenach łąkowych, a także na obszarach nieużytkowanych. Wilgociolubne gatunki szczawiów wykazano zarówno na łąkach nad Ścinawą Niemodlińską, jak i na północy obszaru. W niektórych lokalizacjach był liczny, a w innych obecne były pojedyncze rośliny. Czarcikęs łąkowy stwierdzono w jednej lokalizacji. 6.5.4.2. Gatunki z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej Modraszek nausitous – wykazany na łąkach nad Ścinawą Niemodlińską, jak i na łąkach na północ od kopalni. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były dobre - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek. Obszar nie jest mocno izolowany od łąk z sąsiednimi populacjami motyla. Zarastanie obszaru przez ekspansywne byliny i siewki drzew jest nieznaczne. Kompleks łąkowy Rutki jest bardzo wartościowy pod kątem występowania badanego gatunku. Tab. 20. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka nausitousa w kompleksie łąkowym Rutki. Powierzchnia 1 (J, K, I (tylko na północ od kopalni))

Wskaźnik

Miara

Opis

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 200 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 1,3 km.

Ocena FV

Obserwowano 11 motyli podczas najliczniejszej kontroli.

2 (A+B+C+D+E) Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m Izolacja

Prowadzono transekt 700 m. Podczas najliczniej- FV szej kontroli naliczono 37 motyli. Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 1,3 km.

Modraszek telejus - wykazany na łąkach nad Ścinawą Niemodlińską, jak i na łąkach na północ od kopalni. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były dobre - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek. Obszar nie jest mocno izolowany od łąk z sąsiednimi populacjami motyla. Zarastanie obszaru przez ekspansywne byliny i siewki drzew jest nieznaczne. Kompleks łąkowy Rutki jest bardzo wartościowy pod kątem występowania badanego gatunku. Tab. 21. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka telejusa w kompleksie łąkowym Rutki. Powierzchnia 1 (J, K, I (tylko na północ od kopalni))

2 (A+B+C+D+E)

Wskaźnik

Miara

Opis

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 200 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 1,3 km.

Ocena U1

Obserwowano 8 motyli podczas najliczniejszej kontroli. U1

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 700 m. Podczas najliczniej- U1 szej kontroli naliczono 30 motyli.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 1,3 km.

Czerwończyk nieparek - wykazany wyłącznie na południe od kopalni odkrywkowej. Obserwowano zarówno jaja na liściach szczawiu, w liczbie od jednego do kilkunastu (w części zachodniej podpowierzchni), jak i dorosłe osobniki, w liczbie dwóch samców (w części wschodniej podpowierzchni). Jaja obserwowano na 5 kępach szczawiu. 6.5.4.3. Inne cenne gatunki bezkręgowców siedlisk łąkowych Z uwagi na obecność czarcikęsa łąkowego prowadzono poszukiwania oprzędów przelatki aurinii. Motyli nie wykazano. 6.5.4.4. Zagrożenia dla motyli Tab. 22. Ocena zagrożeń za pomocą wskaźników stanu siedliska dla modraszków z rodzaju Phengaris. Powierzchnia 1 (J, K, I (tylko na północ od kopalni))

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Powierzchnia

8,5 ha

Obszar obejmuje tereny łąkowe.

Dostępność roślin żywicielskich

>20 %

Krwiściąg lekarski bardzo liczny.

Dostępność mrówek gospodarzy

20-50 %

Gniazda mrówek stosunkowo liczne.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

25-50 %

Na części powierzchni zarastanie, spowodowane U1 brakiem koszeń.

Zarastanie przez drzewa /krzewy

<25 %

Zarastanie występuje, jednak nie w wysokim stopniu.

Ocena ogólna stanu siedliska

FV U1

2 (A+B+C+D+E)

Powierzchnia

1,5 km2

Teren składający się głównie z koszonych łąk, turzycowisk, nielicznych zadrzewień.

Dostępność roślin żywicielskich

5-20 %

Krwiściąg lekarski na fragmentach łąk bardzo liczny, na części powierzchni nieobecny.

Dostępność mrówek gospodarzy

20-50 %

Gniazda mrówek liczne na obszarach łąkowych.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

25-50 %

Zarastanie największe w części wschodniej łąk, gdzie nie odbywają się regularne koszenia.

Zarastanie przez drzewa /krzewy

<25 %

Zarastanie przez drzewa i krzewy występuje, jednak w stosunku to wielkości terenu, jest nieznaczące, skupione głównie w części wschodniej powierzchni.

Ocena ogólna stanu siedliska

Na podpowierzchni nr 1 głównym zagrożeniem dla modraszków jest brak użytkowania części łąk, co w dłuższej perspektywie czasowej może prowadzić do zarastania terenu przez byliny i siewki drzew. Do głównych zagrożeń występujących na podpowierzchni nr 2 zaliczyć można przede wszystkim niewłaściwe pory koszeń, nieuwzględniające cyklu rozwojowego modraszków. Koszenie łąk w okresie lipiec - sierpień ogranicza populację modraszków. 6.5.4.5. Ogólna ocena obszaru pod kątem motyli Kompleks łąkowy Rutki jest bardzo wartościowy ze względu na liczne występowanie na nim obydwu poszukiwanych gatunków modraszków z rodzaju Phengaris. Oba gatunki modraszków wykazano na obydwu podpowierzchniach kompleksu łąkowego Rutki. Na podpowierzchni nr 1 stan ich populacji oceniono na właściwy (FV). Z kolei stan siedliska na obszarze tej powierzchni został oceniony na niezadawalający (U1). Głównym problemem obszaru jest brak regularnych koszeń na części łąk, co może w przyszłości prowadzić do większego zarastania powierzchni łąkowych przez ekspansywne gatunki roślin i siewki drzew. Na podpowierzchni nr 2 populację obu gatunków modraszków oceniono na U1 - stan niezadowalający, tak samo jak stan siedliska. Teren ten jest bardzo zróżnicowany - w zachodnim fragmencie znajdują się łąki regularnie koszone, z dużym zagęszczeniem krwiściągu lekarskiego i bardzo licznymi motylami, w części wschodniej obecne są obszary bardzo mocno zarośnięte przez byliny, a krwiściąg lekarski jest tam mniej liczny, podobnie jak i motyle. Czerwończyk nieparek występuje na podpowierzchni nr 2, gdzie liczne obserwowano jego jaja i osobniki imaginalne. 6.5.5. Ptaki 6.5.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Większość ze stwierdzonych gatunków waloryzujących to ptaki nieliczne w skali kraju lub regionu. Część gatunków osiągała wysokie wskaźniki zagęszczenia par lęgowych. Ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 8,8 par/10 ha. Tab. 23. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków w kompleksie łąkowym Rutki. Gatunek

Liczba par lęgowych

Komentarz

Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej

Derkacz Crex crex

Liczne występowanie derkacza stanowi o kluczowym znaczeniu tego obszaru dla zachowania populacji w Borach Niemodlińskich (w obrębie kompleksu występuje 17% populacji regionu); lokalne zagęszczenie wewnątrzbiotopowe we wschodniej części kompleksu (1,6 samców/10 ha) należy do najwyższych stwierdzanych w bioregionie Borów Niemodlińskich i na obszarze Polski (Sikora i in. 2007; Budka i in. 2012).

Jarzębatka Sylvia nisoria

Gąsiorek Lanius collurio

Drugi pod względem liczebności gatunek obszaru; wewnątrzśrodowiskowe, prawdopodobne zagęszczenia gatunku wynosiły 3,9 i 1,6 pary/10 ha (odpowiednio dla północnej i południowo-zachodniej części kompleksu) i są to wartości odpowiednio bardzo wysoka i dość wysoka w skali naszego kraju i innych państw europejskich (Goławski 2006, Tomiałojć i Stawarczyk 2003); świadczy to o bardzo dużym znaczeniu siedlisk lęgowych obszaru dla gąsiorka i szeregu innych, cennych gatunków ptaków. Pozostałe gatunki chronione

Przepiórka Coturnix coturnix

Kszyk Gallinago gallinago

Są to dwie z zaledwie osiemnastu par lęgowych kszyka stwierdzonych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich.

Pokląskwa Saxicola rubetra

Pokląskwa byłą najliczniejszym gatunkiem obszaru; na większości kompleksu występowała licznie, osiągając w trzech jego poszczególnych częściach – północnej, wschodniej i południowo-zachodniej – zagęszczenie odpowiednio 2,9, 2,7 i 1,4 pary/10 ha; dwie pierwsze wartości to jedne z najwyższych zagęszczeń notowanych w skali Polski (Tomiałojć i Stawarczyk 2003); wskazuje to na dużą wartość przyrodniczą większości łąk obszaru.

Kląskawka Saxicola rubicola

Świerszczak Locustella naevia

W obrębie obszaru znajduje się duża powierzchnia siedlisk łąkowych potencjalnie korzystnych dla świerszczaka (przede wszystkim cała wschodnia część kompleksu); zaskakujące jest zatem stwierdzenie tylko jednej pary lęgowej gatunku.

Strumieniówka Locustella fluviatilis

Łozówka Acrocephalus palustris

Cierniówka Sylvia communis

Trzeci pod względem liczebności gatunek obszaru; najwyższe stwierdzone, prawdopodobne zagęszczenie (3,4 pary/10 ha w północnej części kompleksu) plasuje się wśród średnich wartości stwierdzanych w optymalnych środowiskach łąkowych w kraju (Tomiałojć i Stawarczyk 2003).

Potrzos Emberiza schoeniclus

138

RAZEM

6.5.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru Obszar ma bardzo wysoką wartość ornitologiczną. Stanowią o tym przede wszystkim wysokie liczebności oraz zagęszczenia i wskaźniki zagęszczeń niektórych ze stwierdzonych gatunków kwalifikujących. Najliczniej występują derkacz, pokląskwa i gąsiorek, gatunki preferujące siedliska łąkowe, będące wskaźnikami dobrze zachowanych siedlisk o wysokim stanie ekologicznym. Stwierdzono dość wysoki wskaźnik ogólnego zagęszczenia par lęgowych (prawie 9 par/10 ha). Trzy spośród dwunastu odnotowanych gatunków kwalifikujących to ptaki wpisane do I załącznika Dyrektywy Ptasiej. Przedmiotowy kompleks jest drugim obszarem, po okolicach Smolarni i Przechodu, o tak licznej koncentracji aktywnych głosowo samców derkacza. Na łąkach koło Ligoty Tułowickiej stwierdzono jednak wyższe miejscowe zagęszczenie gatunku – 1,6 samców/10 ha we wschodniej części kompleksu. Jest to jedna z najwyższych wartości stwierdzonych w całych Borach Niemodlińskich, a także na Śląsku i w skali Polski. Czternaście samców derkacza stwierdzonych na całym obszarze stanowi istotną część populacji gatunku w bioregionie Borów Niemodlińskich (17%). Ochrona siedlisk łąkowych w tym rejonie ma zatem zasadnicze znaczenie dla zachowania stanu liczebnego populacji bioregionalnej. Jak już wspomniano, derkacz najliczniej i w największym zagęszczeniu występował we wschodnim rejonie kompleksu. Jest to związane z obecnością na tym fragmencie prawie w ogóle nieużytkowanych łąk. Ogromna większość z nich nie została jeszcze porośnięta przez drzewa i krzewy. Cztery z dziewięciu derkaczy okupują stanowiska blisko przepływającego przez środek tego obszaru niewielkiego cieku. Znajdują się przy nim liczne, niewielkie fragmenty łąk wilgotnych z wyższą, wilgociolubną roślinnością (m.in. sitowiem leśnym i wiązówką

błotną), będące jednym z rodzajów siedlisk preferowanych przez derkacze. Drugim co do liczebności gatunku fragmentem obszaru jest jego część południowo-zachodnia. Stwierdzono tam cztery samce derkacza. Trzy z nich były związane z nieużytkowanymi obecnie fragmentami łąk, a tylko jeden ptak odzywał się na koszonej corocznie powierzchni. Nieoczekiwanie w obrębie północnego fragmentu kompleksu występował tylko jeden samiec derkacza, pomimo tego, iż obszar ten w większości jest pokryty przez optymalne dla gatunku siedliska. W kompleksie występuje zatem pewna nierównomierność rozmieszczenia stanowisk tokowych, pomimo dużej równomierności położenia dogodnych środowisk. Najprawdopodobniej jest to spowodowane skupianiem się aktywnych samców w obrębie rozległych, dogodnych powierzchni (utworzenie się skupiska wymaga odpowiednio dużego terenu), co jest związane ze specyficznym systemem rozrodczym gatunku określanym mianem sekwencyjnej poligamii. Na przedmiotowym kompleksie łąk takie skupisko zaznacza się wyraźnie właśnie we wschodniej części obszaru. Pokląskwa okazała się najliczniejszym gatunkiem kwalifikującym kompleksu (patrz tabela). Ten wymagający gatunek łąkowy występował licznie, a miejscami bardzo licznie. Najwyższe, zbliżone do siebie wskaźniki zagęszczeń osiągał w północnej i wschodniej części obszaru – odpowiednio 2,9 i 2,7 par/10 ha. Są to najwyższe wskaźniki zagęszczeń stwierdzone dla tego gatunku w Borach Niemodlińskich oraz należące do najwyższych w skali Śląska i całego kraju. W obrazie rozmieszczenia par lęgowych gatunku widać wyraźnie, że pokląskwa unika fragmentów łąk z dużym zagęszczeniem zadrzewień i małych fragmentów siedlisk oddzielonych od innych powierzchni szpalerami zadrzewień. Takie luki w rozmieszczeniu gatunku występują między północno-wschodnią krawędzią kamieniołomu a ścianą lasu oraz na powierzchni pomiędzy południowym skrajem zakładu górniczego a rybnymi stawami hodowlanymi. Gąsiorek jest kolejnym cennym gatunkiem osiągającym w kompleksie łąkowym Rutki wysokie wskaźniki zagęszczenia. Jest to drugi pod względem łącznej liczebności gatunek kompleksu. Co niezwykle ciekawe, przewyższył on liczebnie nawet tak powszechne ptaki, jak cierniówka i łozówka (26 par vs. 24 i 22 pary). Az osiem par gąsiorka gniazdowało na niewielkim, około dwudziestohektarowym, północnym fragmencie kompleksu. Generuje to wskaźnik miejscowego zagęszczenia o wartości prawie 4 par/10 ha, co podobnie jak w przypadku derkacza i pokląskwy jest najwyższym wynikiem stwierdzonym w Borach Niemodlińskich oraz jednym z najwyższych na Śląsku i w kraju. Należy zaznaczyć, że gąsiorek nie był rozmieszczony równomiernie na całym kompleksie. Raczej unikał fragmentów łąk z małym udziałem drzew i krzewów (wschodni skraj obszaru) i intensywnie użytkowanych łąk z wczesnym terminem pokosu (fragment leżący po południowej stronie północno-zachodniej części Ligoty Tułowickiej). Liczne, a miejscami bardzo liczne występowanie trzech opisanych gatunków, w pośredni, ale zarazem niebudzący żadnych wątpliwości sposób ukazuje obraz siedlisk łąkowych o bardzo wysokich walorach przyrodniczych, z którymi musi być związana bogata gatunkowo i obfita entomofauna (kwestia bazy pokarmowej dla licznych par lęgowych ptaków). Wartość obszaru dopełnia duże zróżnicowanie gatunkowe awifauny, tj. obecność ptaków preferujących różne nisze ekologiczne terenów otwartych i półotwartych. Duże znaczenie ma w tym względzie występowanie trzech par przepiórki (gatunku ciepłolubnego, preferującego mniej wilgotne fragmenty łąk), dwóch par kszyka (ptaka siedlisk wilgotnych i hydrogenicznych) i liczna obecność łozówki i cierniówki (ptaków siedlisk marginalnych i przejściowych). Zastanawiające jest incydentalne występowanie świerszczaka i strumieniówki, w obliczu dość dużej dostępności odpowiednich dla nich potencjalnych siedlisk lęgowych. Także w przypadku potrzosa należałoby się spodziewać obecności więcej niż tylko jednej pary lęgowej. Jedną z największych zalet obszaru jest nieliczne występowanie inwazyjnych, obcych gatunków roślin. Obecne są one jedynie w postaci trzech dość zwartych płatów zajmujących względnie niewielkie areały. Jest to skupisko tawuły kutnerowatej (w południowo-zachodniej części kompleksu) oraz dwa skupiska nawłoci kanadyjskiej i późnej (we wschodniej i północnej części obszaru). Tawuła, w przeciwieństwie do nawłoci, nie ma na razie szczególnych tendencji do rozprzestrzeniania się, ponieważ jest otoczona głównie przez użytkowane corocznie łąki. Jednak z punktu widzenia potrzeb ochrony awifauny, wszystkie inwazyjne rośliny powinny być zwalczane we wszystkich miejscach ich występowania. Jest to konieczne ze względu na wysokie ryzyko szybkiego rozszerzenia się areału tych gatunków na wolne od nich jeszcze siedliska łąkowe.

Potencjalna wartość ornitologiczna obszaru jest najprawdopodobniej tylko nieznacznie wyższa od obserwowanej. Dodatkowe, pojedyncze pary lęgowe gatunków kwalifikujących mogłyby się pojawić w miejscach z zaawansowaną sukcesją roślin drzewiastych po usunięciu nadmiaru drzew i krzewów. Na przedmiotowym obszarze występują dwie takie, większe powierzchnie: przy południowo-wschodniej i północno-wschodniej granicy zakładu górniczego. Warto zaznaczyć, że południowo-zachodni fragment obszaru (położony po południowo-zachodniej stronie zakładu górniczego) ma taki sam charakter przestrzenny i siedliskowy jak położony na zachód od Tułowic kompleks łąkowy Pradelna, na którym stwierdzono bardzo ubogą awifaunę lęgową. Teren koło Ligoty Tułowickiej cechuje się zaś dużym bogactwem gatunkowym ptaków i ich licznym występowaniem. Porównanie to wskazuje na rolę innych, nieznanych czynników ograniczających, odpowiadających za sytuację w kompleksie łąkowym Pradelna i czyni tę kwestię jeszcze bardziej enigmatyczną.

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

Mapa nr 10. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli w kompleksie łąkowym Rutki.

100

101

6.5.6. Zagrożenia Analizując perspektywy przyszłego zachowania wartości obszaru łąkowego Rutki, trudno wyodrębnić główny i najważniejszy czynnik zagrożenia. Z pewnością pod względem trwałości efektów najgroźniejsze jest ryzyko powiększenia powierzchni bezpośrednio sąsiadującego z kompleksem łąkowym Rutki kamieniołomu. W ostatnich latach zakład górniczy został znacznie rozszerzony o część północno-zachodnią, zajmując duży obszar łąk i część pola uprawnego. Krawędź kamieniołomu zbliża się do najcenniejszego fragmentu kompleksu łąkowego Rutki, czyli niewielkiej powierzchni bardzo bogatej łąki zmiennowilgotnej z chronioną kukułką szerokolistną. Już obecnie na skutek zajęcia przez kamieniołom powierzchni łąkowych doszło najprawdopodobniej do utraty stanowisk od kilku do kilkunastu par lęgowych kwalifikujących gatunków ptaków. Zajęcie obszaru łąk pod kamieniołom oznacza tzw. trwałą zmianę w środowisku, degradującą teren na co najmniej kilkadziesiąt lat. Ponadto siedliskom łąkowym zagraża dominacja gatunków inwazyjnych, takich jak nawłoć kanadyjska, późna oraz tawuła kutnerowata, przy czym siedlisk odpowiednich dla drugiego gatunku jest stosunkowo niewiele. Obecnie obszar zajmowany przez inwazyjne gatunki w skali tak ogromnego kompleksu łąkowego, jest niewielki, ale w perspektywie najbliższych lat może nastąpić niekontrolowany ich rozwój. Jak już wyżej wspomniano, są one na obszarze obecne jedynie w trzech miejscach (dwa skupiska nawłoci i jedno skupisko tawuły kutnerowatej), nie zubażając poważnie siedlisk obszaru. Z roku na rok będzie jednak dochodziło do zajmowania przez te rośliny kolejnych powierzchni. Także niewielki płat tawuły kutnerowatej w południowo-zachodniej części kompleksu, który obecnie nie poszerza się na skutek sąsiedztwa użytkowanych łąk, może dać początek kolejnym skupiskom gatunku na położonych blisko wilgotnych, nieużytkowanych powierzchniach (drobne, lekkie nasiona tawuły rozsiewane są przez wiatr). Jak najszybciej należy zacząć zwalczanie wszystkich skupisk roślin inwazyjnych. Z czasem bowiem będą wzrastać koszty przeprowadzania zabiegów, a maleć będą szansę ich powodzenia. Jak już wspomniano, w dwóch rejonach obszaru (przy południowo-wschodniej i północno-wschodniej granicy zakładu górniczego) występuje spontaniczna, intensywna sukcesja roślin drzewiastych. W przypadku niepodjęcia działań powstrzymujących wzrost zagęszczenia tych roślin i powiększanie zajmowanych przez nie powierzchni, w najbliższej przyszłości tereny te staną się zupełnie nieprzydatne dla ptaków środowisk łąkowych. Zagrożenie sukcesją dotyczy także wszystkich pozostałych powierzchni nieużytkowanych łąk (mających duży udział wśród siedlisk obszaru). Przy dalszym braku ich użytkowania sukcesja roślinna może przybrać skalę poważnego problemu. Część niekoszonych powierzchni już teraz jest dość gęsto porośnięta przez młode, niskie jeszcze drzewa. Istotny problem stanowi pogłębianie i odmulanie przepływającej przez południowo-zachodnią część kompleksu Rutki Ścinawy Niemodlińskiej. Z pewnością znacznie pogarsza to stosunki wodne siedlisk, co najmniej w nadrzecznym pasie łąk. Należy wspomnieć także o niezbieraniu biomasy z cennych, koszonych łąk znajdujących się w północnej części obszaru (powierzchnia J). Na powierzchni tej pozostawiana jest duża część pokosu, zalegającego w postaci podłużnych wałów. Gnicie i butwienie trawy doprowadza do silnej degradacji zbiorowiska roślinnego, a miejscami (przy większym, punktowym nagromadzeniu biomasy) do jego zupełnego zaniku. Dla modraszków poważnym zagrożeniem jest nieoptymalny termin koszeń, nieuwzględniający cyklu rozwojowego modraszków. Koszenie łąk w okresie lipiec - sierpień ogranicza populację modraszków. 6.5.7. Proponowany sposób ochrony W celu zachowania urozmaiconej mozaiki siedlisk łąkowych w kompleksie Rutki należy maksymalnie zróżnicować sposób koszenia poszczególnych powierzchni łąkowych. Powierzchnie koszone w poprzednich latach i w dobrym stanie zachowania należy kosić w tym samym terminie. Obszary dotychczas nieużytkowanych łąk nad Ścinawą Niemodlińską, na powierzchniach A i E, należy kosić najwcześniej 1.09, jeden raz w roku. Dopuszczalne jest również koszenie raz na dwa lata. Łąki zmiennowilgotne (powierzchnie C, D, J) należy kosić raz na dwa lata w terminie 15.09 – 30.10. W przypadku powierzchni I ważne jest dosyć wczesne koszenie ze względu na duży udział gatunków ruderalnych, ale z drugiej strony są to niezwykle cenne łąki ze względu na występowanie na nich kilku par derkacza. W związku z powyższym, by pogodzić odmienne potrzeby, proponuje się, by łąki te kosić w terminie od 1 do 30 sierpnia, raz w roku. Młaki niskoturzycowe i szuwar wielkoturzycowy należy kosić w terminie od 15.08 do 30.09. Każde koszenie musi być zawsze połączone z dokładnym zebraniem i usunięciem z powierzchni uzyskanej biomasy

102

Na powierzchniach łąkowych, na których obserwuje się znaczącą sukcesje roślinności krzewiastej i drzewiastej należy selektywnie usuwać nadmierną liczbę drzew i krzewów zarastających powierzchnie łąkowe. W miejscach ze stwierdzonymi obcymi gatunkami roślin inwazyjnych należy przeprowadzić zwalczania tych gatunków za pomocą wypraktykowanych metod znanych z literatury przedmiotu (np. Dajdok i Pawlaczyk 2009). Oprócz sposobu użytkowania łąk bardzo ważne jest utrzymanie właściwych stosunków wodnych w kompleksie łąkowym Rutki. W tym celu należy powstrzymać nieuzasadnione pogłębianie i odmulane Ścinawy Niemodlińskiej przepływającej przez południowo-zachodnią część kompleksu Rutki. Dla łąk położonych na północ od kopalni odkrywkowej (powierzchnia I, J, K) kluczowy jest dalszy rozwój zakładu górniczego. Jego ekspansja w kierunku północno-wschodnim spowoduje zniszczenie cennych łąk. Należałoby ukierunkować rozwój kamieniołomu w kierunku pól uprawnych i nieużytków.

103

Mapa nr 11. Zagrożenia występujące w kompleksie łąkowym Rutki.

104

105

Fot. 42. Bogata florystycznie łąka zmiennowilgotna (6410) na północy kompleksu Rutki (powierzchnia J); (fot. M. Rudy).

Fot. 43. i fot. 44. Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis na łące zmiennowilgotnej na północy kompleksu Rutki (powierzchnia J); (fot. M. Rudy).

106

Fot. 45. i fot. 46. Lokalnie rzadkie gatunki roślin występujące w kompleksie łąkowym Rutki. Po lewej stronie rdest wężownik Polygonum bistorta, po prawej stronie kąkol polny Agrostemma githago; (fot. M. Rudy).

107

108

Fot. 48. Łąka zmiennowilgotna (kod 6410), (powierzchnia A); (fot. D. Strząska).

109

Fot. 47. Podkolan zielonawy Platanthera chlorantha – gatunek objęty ochroną, występujący na powierzchni A; (fot. D. Strząska).

ŁĄKI PRZY KOLEI NA POŁUDNIOWY-ZACHÓD OD TUŁOWIC

6.6. ŁĄKI PRZY KOLEI NA POŁUDNIOWY-ZACHÓD OD TUŁOWIC Zwarty kompleks łąkowy otoczony lasem oraz polami ornymi. Przez powierzchnię przebiegają średnio głębokie, zarośnięte rowy melioracyjne. Podłoże, szczególnie w centralnej części jest silnie nawodnione. Kompleks otoczony jest siatką zapobiegającą penetrację kompleksu przez większe zwierzęta. Przecięty jest też wysokim nasypem kolejowym. W przeszłości z pewnością był to bardzo cenny przyrodniczo obszar łąkowy, dzisiaj większość otwartych powierzchni została zalesiona. Pomimo tego obszar posiada wysoką wartość ornitologiczną. 6.6.1. Zbiorowiska roślinne Największą powierzchnie po północnej stronie nasypu kolejowego zajmują łąki zmiennowilgotne (siedlisko 6410, powierzchnia A). Zachowane są w złym stanie, ponieważ od dawna nie były użytkowane. Miejscami występują kępy tawuły kutnerowatej Spiraea tomentosa oraz nawłoci wąskolistnej Solidago graminifolia. Powierzchnia częściowo została zalesiona, zwłaszcza w zachodniej części. Licznie występują drzewa i krzewy, głównie brzozy i olchy. Z gatunków typowych dla siedliska zachowały się olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia, bukwica lekarska Betonica officinalis, ostrożeń błotny Cirsium palustre oraz tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, z traw trzęślica modra Molinia caerulea. Ponadto występuje tu kosaciec żółty Iris pseudacorus, sit skupiony Juncus conglomeratus, firletka poszarpana Lychnis flos-cucculi, sitowie leśne Scirpus sylvaticus, krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis, komonica błotna Lotus uliginosus oraz tarczyca pospolita Scutellaria galericulata. W pobliżu zalesień olchowych występuje storczyk podkolan zielonawy Platanthera chlorantha – gatunek objęty ochroną częściową. Powierzchnia ta posiada duży potencjał ekologiczny. W miejscach bardziej podmokłych, ze względu na brak użytkowania, łąka zaczyna przekształcać się w szuwar wielkoturzycowy, którego jednak na mapie nie wydzielono z powierzchni łąkowej. Przywrócenie koszenia oraz dokładny zbiór biomasy mógłby w bardzo krótkim czasie doprowadzić do wzrostu zróżnicowania florystycznego łąki. Niewielką powierzchnie na północ od torów kolejowych zajmuje łąka wilgotna zachowana w złym stanie (powierzchnia B). Po ostatnim koszeniu (w roku 2013) na powierzchni pozostawiona została biomasa, co przyczyniło się do zubożenia składu botanicznego runi. Również i ta łąka posiada duży potencjał ekologiczny i dlatego też właściwy sposób użytkowania, w tym zbiór biomasy, mógłby przyczynić się do wzrostu liczby szlachetnych gatunków łąkowych. Obecnie w runi dominuje kłosówka wełnista Holcus lanatus, sit skupiony Juncus conglomeratus i ostrożeń błotny Cirsium palustre. W pobliżu nasypu kolejowego oraz w środkowej części powierzchnie łąkowe kilka lat temu zostały w znacznym stopniu zalesiona olchą. Powierzchnie przecinają zarastające rowy melioracyjne. W północnej części łąki postępuje sukcesja roślin drzewiastych i krzewów. Łąki na południe od torów kolejowych są silnie uwodnione. Większość powierzchni otwartych została zalesiona olchami. Na fragmencie najbardziej wysuniętym na wschód (powierzchnia C) znajduje się niewielka powierzchnia użytkowanej łąki zmiennowilgotnej (kod 6410) z m.in.: kostrzewą trzcinowatą Festuca arundinacea, wyczyńcem łąkowym Alopecurus pratensis, kłosówką wełnistą Holcus lanatus, mietlicą psią Agrostis canina, pięciornikiem rozłogowym Potentilla reptans, jaskrem rozłogowym Ranunculus repens i olszewnikiem kminkolistnym Selinum carvifolia. Jest to zbiorowisko rzędu Molinietalia – łąk kośnych trwale lub przynajmniej okresowo wilgotnych nawiązujące do muraw zalewowych związku Agropyro-Rumicion crispi, w miejscach ze stagnującą wodą oraz uszkodzoną okrywą roślinną. Drzewa i krzewy występują na obrzeżu łąki. Podobna roślinność znajduje się w wysuniętej najbardziej na południe części kompleksu łąkowego (powierzchnia D), gdzie większy udział ma mietlica psia Agrostis canina i gatunki typowo łąkowe, takie jak kostrzewa czerwona Festuca rubra i jaskier ostry Ranunculus acris. Fragmenty te można zaliczyć do wilgotnej postaci siedliska 6510 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane ekstensywnie. W południowo-wschodniej części kompleksu łąkowego występuje również fragment łąki zmiennowilgotnej (siedlisko 6510, powierzchnia E) w bardzo złym stanie zachowania, zaoranej, zalesionej i zdominowanej przez nawłoć wąskolistną Solidago graminifolia. Zachowały się na niej jednak, takie gatunki jak: olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia, ostrożeń błotny Cirsium palustre, koniopłoch łąkowy Silaum silaus, turzyca prosowata Carex panicea, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris czy jaskier płomiennik Ranunculus flammula. Nasadzone tu olchy są na tyle niewielkie i rzadko posadzone, że nie zacieniają podłoża. Jednak przygotowanie podłoża pod zalesienia (przeoranie) niewątpliwie doprowadziło do dominacji inwazyjnych gatunków nawłoci.

110

Największa powierzchnię w południowej części kompleksu (powierzchnia F) zajmują ziołorośla i szuwary turzycowe, wykształcone najprawdopodobniej na nieużytkowanej łące zmiennowilgotnej, znajdujące się na najbardziej wilgotnym podłożu i poprzecinane rowami melioracyjnymi. W roślinności dominują turzyce Carex sp. i sit skupiony Juncus compressus. Duży udział w roślinności posiadają: kosaciec żółty Iris pseudacorus, gorysz błotny Peucedanum palustre, karbieniec pospolity Lycopus europaeus, wiązówka błotna Filipendula ulmaria, knieć błotna Caltha palustris i siedmiopalecznik błotny Potentilla palustris. Sukcesja naturalna ze względu na specyfikę siedliska (gruba warstwa od dawna niekoszonej roślinności na powierzchni, wysoki poziom wód gruntowych) postępuje bardzo powoli, jednak występują pojedyncze krzewy wierzby. Siedlisko to w formie szczątkowej występuje również pośród wieloletniego nasadzenia olch. 6.6.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej W opisywanym kompleksie łąkowym występują łąki zmiennowilgotne (kod 6410) w większości zachowane w złym stanie, spowodowanym długoletnim nieużytkowaniem. Jednakże łąki te posiadają wysoki potencjał ekologiczny. Przy przywrócenia koszenia bardzo szynko nastąpiłaby poprawa składu florystycznego łąk. Drugim typem chronionych siedlisk odnalezionych w tym kompleksie łąkowym są wilgotne postacie łąki świeżej użytkowanej ekstensywnie (kod 6510), zachowane w stanie średnim. 6.6.3. Cenne gatunki roślin W północnej części kompleksu łąkowego, w pobliżu nasadzeń olchy, występuje podkolan zielonawy Platanthera chlorantha (rodzina storczykowate Orchidaceae) – gatunek objęty ścisłą ochroną. W południowej części kompleksu, w szuwarach wielkoturzycowych, przy nieoczyszczanym rowie melioracyjnym występuje licznie siedmiopalecznik błotny Potentilla palustre. 6.6.4. Bezkręgowce 6.6.4.1. Rośliny żywicielskie Stwierdzono krwiściąg lekarski. Największe skupienie krwiściągu lekarskim znajdowało się w północnej części obszaru (powierzchnia A). Drugie, mniejsze stanowisko z krwiściągiem lekarskim zlokalizowano w najbardziej na wschód wysuniętym fragmencie obszaru (powierzchnia C). 6.6.4.2. Gatunki z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej Modraszek nausitous - wykazany tylko na niezalesionych fragmentach łąkowych badanego obszaru. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były dobre - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek. Obszar nie jest izolowany od sąsiednich populacji motyla. Zarastanie obszaru przez ekspansywne byliny i siewki drzew może w przyszłości znacznie się zwiększyć i ograniczyć obecność gatunku na terenie. Tab. 24. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka nausitousa w kompleksie łąkowym Łąki przy kolei na południowy-zachód od Tułowic Powierzchnia

Wskaźnik

Miara

Opis

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 300 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 1,7 km.

Ocena U2

Obserwowano 8 motyli podczas najliczniejszej kontroli. FV

Modraszek telejus - wykazany tylko na niezalesionych fragmentach łąkowych badanego obszaru. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były dobre - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek. Obszar nie jest mocno izolowany od sąsiednich populacji motyla. Zarastanie obszaru przez ekspansywne byliny i siewki drzew może w przyszłości znacznie się zwiększyć i ograniczyć obecność gatunku na terenie.

111

Tab. 25. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka telejusa w kompleksie łąkowym Łąki przy kolei na południowyzachód od Tułowic Powierzchnia

Wskaźnik

Miara

Opis

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 300 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 1,7 km.

Ocena U1

Obserwowano 13 motyli podczas najliczniejszej kontroli. U1

6.6.4.3. Inne cenne gatunki bezkręgowców siedlisk łąkowych Nie wykazano. 6.6.4.4. Zagrożenia dla motyli Tab. 26. Ocena zagrożeń za pomocą wskaźników stanu siedliska dla modraszków z rodzaju Phengaris. Powierzchnia

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Powierzchnia

32 ha

Obszar składa się łąk oraz z niewielkich zadrzewień.

Dostępność roślin żywicielskich

5-20 %

Na fragmentach łąkowych krwiściąg lekarski U1 występował licznie, na pozostałych fragmentach obszaru krwiściągu lekarskiego nie stwierdzono.

Dostępność mrówek gospodarzy

<20 %

Liczba gniazd mrówek ograniczona do terenów łąkowych.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

<25 %

Zarastanie ekspansywnymi bylinami wykazane na części powierzchni łąkowych.

Zarastanie przez drzewa/krzewy

<25 %

Pojedyncze siewki drzew i krzewów obecne na obszarze łąkowym, ale nie w wysokiej liczbie.

Ocena ogólna stanu siedliska

Teren jest wartościowy pod kątem występowania modraszków. Zagrożeniem dla siedliska jest zarastanie ekspansywnymi bylinami terenów łąkowych oraz siewkami drzew. 6.6.4.5. Ogólna ocena obszaru pod kątem motyli W opisywanym kompleksie łąkowym wykazano obecność modraszka nausitousa i modraszka telejusa. Stan siedliska oceniono na U1 - stan niezadowalający, natomiast populacje modraszków odpowiednio: m. nausitousa na U2- stan zły, m. nausitousa U1 - stan niezadowalający. Powierzchnia łąkowa z dostępną roślina żywicielską stanowi dość duży procent terenu otwartego. Przy wprowadzeniu właściwego sposobu użytkowania jest szansa na znaczne zwiększenie liczebności populacji motyli. Na przeszkodzie mogą stanąć prawdopodobne zalesienia i brak użytkowania łąk. Większość obecnie zalesionych terenów w opisywanym kompleksie jeszcze 10-20 lat temu była użytkami zielonymi. Poza tym w północnej części obszaru rozpoczyna się spontaniczna sukcesja drzew i krzewów na powierzchni łąkowej. 6.6.5. Ptaki 6.6.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków W obrębie powierzchni stwierdzono zarówno powszechne gatunki waloryzujące, jak i ptaki rzadkie i nieliczne. Ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 10,5 par/10 ha.

112

Tab. 27. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków w kompleksie Łąki przy kolej na południowy-zachód od Tułowic. Gatunek

Liczba par lęgowych

Komentarz

Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej Bocian czarny Ciconia nigra

1(ż)

Obszar stanowi ważne żerowisko pary lęgowej i jest częścią areału lęgowego; stwierdzenie przelatujących i żerujących osobników wskazuje na prawdopodobną obecność gniazda w niewielkim oddaleniu od przedmiotowej powierzchni.

Błotniak stawowy Circus aeruginosus

1(ż)

Kropiatka Porzana porzana

Wyjątkowo cenne stanowisko lęgowe (kropiatka na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie jest gatunkiem bardzo rzadkim). Najbliżej położone stanowisko lęgowe gatunku na Opolszczyźnie, znane z przełomu lat 80. i 90. XX wieku, znajduje się w okolicach Krapkowic (Sikora i in. 2007).

Derkacz Crex crex

Żuraw Grus grus Gąsiorek Lanius collurio

1(ż) 2

Obszar stanowi ważne żerowisko pary lęgowej i jest częścią areału lęgowego; obserwacje wskazują na wysoce prawdopodobną obecność gniazda na podmokłym, zadrzewionym terenie przylegającym do przedmiotowej powierzchni. Pozostałe gatunki chronione

Są to dwie z zaledwie osiemnastu par lęgowych kszyka stwierdzonych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich.

Pokląskwa Saxicola rubetra

Na skutek pogarszających się warunków siedliskowych (z powodu pogłębiającej się sukcesji roślinnej i niewłaściwego użytkowania łąk), gatunek ten w niedługim czasie może zaprzestać gniazdowania na przedmiotowym obszarze.

Łozówka Acrocephalus palustris

Piegża Sylvia curruca

Cierniówka Sylvia communis

Dość liczne występowanie cierniówki (w prawdopodobnym zagęszczeniu 3,6 par/10 ha) wynika z charakteru dominujących na obszarze siedlisk – mozaiki zbiorowisk roślinności trawiastej i krzewiastej, jak i znacznego udziału wczesnych i średnich stadiów sukcesyjnych szaty roślinnej.

Potrzos Emberiza schoeniclus

Występowanie kilku par potrzosa oraz obecność kszyka i kropiatki świadczy o dobrym, trwałym nawodnieniu terenu i występowaniu cennych przyrodniczo siedlisk hydrogenicznych.

Kszyk Gallinago gallinago

RAZEM

(ż) – oznacza część areału lęgowego stanowiącą istotne żerowisko pary lęgowej 6.6.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru Obszar prezentuje wysoką wartość ornitologiczną, pomimo swojej niewielkiej powierzchni oraz bardzo szybko postępujących zmian charakteru szaty roślinnej (sukcesja i wzrost drzew pochodzących z nasadzeń). Teren ten stanowi miejsce lęgów i żerowania aż sześciu gatunków ptaków z I załącznika Dyrektywy Ptasiej, przy czym są to głównie gatunki rzadkie i nieliczne. Jest użyteczny zarówno dla typowych gatunków wodno-błotnych (kszyk, kropiatka), jak i dla ptaków typowych formacji roślin krzewiastych krajobrazu rolniczego (gąsiorek, piegża, cierniówka). Liczebności większości gatunków są jednak niskie. Najcenniejszym stwierdzonym gatunkiem jest kropiatka – jej stanowisko znacząco decyduje o ponadprzeciętnej randze ornitologicznej obszaru (patrz: komentarz dotyczący gatunku w tabeli powyżej). Należy podkreślić, że przedmiotowy obszar ma o wiele większe znaczenie w ujęciu potencjalnym. Obecnie około połowa łąk i turzycowisk jest w różnym stopniu pokryta przez sztuczne nasadzenia olchy czarnej oraz drze-

113

wa i krzewy pojawiające się w sposób spontaniczny. Usunięcie nadmiaru roślinności drzewiastej z zachowaniem w odpowiednich proporcjach skupisk oraz pojedynczych egzemplarzy drzew i krzewów, spowodowałoby zasiedlenie powierzchni przez kolejne pary lęgowe ptaków środowisk łąkowych. Najprawdopodobniej doszłoby także do pojawienia się nowych gatunków, takich jak świergotek łąkowy czy jarzębatka. Niebagatelne znaczenie miałoby także przestrzeganie przez rolników praktyk korzystnego przyrodniczo użytkowania łąk, co obecnie niestety nie ma miejsca.

114

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

115

Mapa nr 12. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli w kompleksie Łąki przy kolej na południowy-zachód od Tułowic.

116

117

6.6.6. Zagrożenia Obecnie najistotniejszym zagrożeniem dla opisywanego obszaru jest postępująca, spontaniczna sukcesja roślinności drzewiastej oraz szybki wzrost wysokości i zagęszczenia nasadzeń olchy czarnej. Gęste nasadzenia olchowe zostały wprowadzone stosunkowo niedawno (przed kilku-kilkunastu laty) na najcenniejszych siedliskach podmokłych – głównie w środkowej i południowej części obszaru. Wzrost drzew i zacienianie przez nie podłoża doprowadza do szybkiej degeneracji cennych turzycowisk i podmokłych łąk. W obrębie koszonych łąk w północnej części obszaru nieprzestrzegane są podstawowe zasady ich właściwego użytkowania (powierzchnia B). Obecnie niemal na wszystkich koszonych powierzchniach biomasa po skoszeniu nie jest zbierana, lub jest rozdrabniana przez kosiarkę bijakową (tzw. mulczer). Praktyki takie prowadzą do degradacji zbiorowisk łąkowych (spadek bioróżnorodności florystycznej), a tym samym obniżenia wartości tych siedlisk dla łąkowych gatunków ornitofauny i entomofauny. Dodatkowym problemem są obce gatunki inwazyjne, które wkraczają do kompleksu łąkowego z powodu niewłaściwego użytkowania lub braku użytkowania łąk. W północnej, nieużytkowanej części kompleksu (powierzchnia A) pojawiają się płaty nawłoci – głównie wąskolistnej oraz pojedyncze egzemplarze tawuły kutnerowatej. Na terenie zalesionym przez olchę w wielu miejscach dominuje nawłoć późna i nawłoć kanadyjska (powierzchnia E) – gleba przed nasadzeniami została zaorana, co spowodowało ekspansję gatunków inwazyjnych. Obecnie, na otwartych powierzchniach łąkowych inwazyjne gatunki nie stanowią dużego problemu, ale dalszy brak użytkowania łąk lub niewłaściwy sposób ich użytkowania może spowodować ekspansje tych roślin. Istnieje także ryzyko przeprowadzenia prac regulacyjnych, pogłębiających lub odmulających w obrębie cieku Pradelna i na jego dopływach. Przyśpieszyłoby to spływ wody i doprowadziłoby do obniżenia poziomu wód powierzchniowych i podskórnych w zabagnionych i podmokłych ekosystemach obszaru, co oprócz degradacji siedlisk łąkowych, wywołałoby ustąpienie gatunków ptaków zależnych od wysokiego poziomu wód, takich jak bekas kszyk czy kropiatka.

118

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

119

Mapa nr 13. Zagrożenia występujące w kompleksie Łąki przy kolej na południowy-zachód od Tułowic.

120

121

6.6.7. Proponowany sposób ochrony W celu zachowania mozaiki siedlisk łąkowych w opisywanym kompleksie, a także ze względu na występowanie gatunków ptaków zależnych od wysokiego poziomu wód oraz występowanie modraszków należy dostosować terminy koszeń do najcenniejszych elementów środowiska. Szuwary wielkoturzycowe (powierzchnia F) w celu powstrzymania sukcesji ekologicznej - należy kosić raz na 3-5 lat w terminie 1.09 – 30. 09. Występujące w szuwarach niewielkie płaty inwazyjnych nawłoci należy selektywnie kosić w lipcu, a ściętą nawłoć wywozić poza powierzchnię łąkową. Jeszcze lepszym sposobem byłoby wyrywanie inwazyjnych gatunków nawłoci i wywożenie roślin poza powierzchnię łąkową (w terminie lipcowym). Płaty powierzchni A, na której występują inwazyjne gatunki nawłoci, należy kosić dwukrotnie w roku w terminie od 15.06. do 15.07 i od 1.09 - 30.09, aż do ustąpienia nawłoci. Łąki zmiennowilgotne nieużytkowane, na których nie występuje nawłoć (powierzchnia A, C, E) należy kosić w terminie od 15.09 do 30.10, raz na dwa lata. W pierwszym roku po przywróceniu użytkowania na łące zmiennowilgotnej (powierzchnia A) dopuszczalne jest jej dwukrotne skoszenie, przy czym pierwszy termin koszenia należy wykonać w okresie od 1-szego do 30-stego czerwca, ze względu na występowanie na tej powierzchni modraszków. Następnie łąkę tę można kosić w terminie 15.09-30.10. W kolejnych latach dopuszczalne jest wyłącznie koszenie w okresie 15.09-30.10, najlepiej raz na dwa lata. Łąkę wilgotną (powierzchnia B) należy kosić raz w roku w terminie od 1.07 do 30.07. Na wszystkich koszonych powierzchniach ważne jest egzekwowanie przestrzegania przez rolników zasad prawidłowego użytkowania łąk. Przede wszystkim niedopuszczalne jest mulczowanie biomasy i pozostawianie jej na powierzchni łąkowej, tak jak ma to miejsce obecnie, na przykład na powierzchni A. Biomasę należy zebrać do dwóch tygodni po skoszeniu i usunąć z powierzchni łąki. Oddzielnym problemem są zalesienia powierzchni łąkowych. Obecnie najbardziej zasadne, pilne i pożądane jest odlesienie powierzchni łąkowej E, gdzie olchy są najmłodsze, a w runi występuje wiele gatunków wskaźnikowych dla łąk zmiennowilgotnych. Po odlesieniu łąkę należy kosić w terminie od 15.06 do 15.07 i od 1.09 do 30.10, dwa razy w roku, aż do ustąpienia inwazyjnych gatunków nawłoci. Następnie łąkę tę należy kosić w terminie 15.09-30.10, raz w roku. Odlesienie pozostałych powierzchni jest mało realne ze względu na wiek olch (min. 10 lat), ale zabieg ten również jest wskazany. Poza nasadzeniami olchy czarnej, w północnej części opisywanego kompleksu łąkowego dochodzi do zarastania powierzchni przez kępy drzew i krzewów ze względu na nieużytkowanie łąk. Należałoby usunąć nadmiar roślinności sukcesyjnej (większych, zwartych powierzchni młodych drzew i krzewów) z uformowaniem odpowiednich kęp krzewów i zadrzewień i pozostawieniem pojedynczych krzewów.

122

Fot. 50. Łąka wilgotna przy zabudowaniach Niemodlina, (powierzchnia F); (fot. D. Strząska).

ŁĄKI NIEMODLINA

123

Fot. 49. Szuwary wielkoturzycowe oraz łąki wilgotne zarastające szuwarem trzcinowym na Łąkach Niemodlina (fot. D. Strząska).

6.7. ŁĄKI NIEMODLINA Łąki Niemodlina możemy podzielić na cztery duże powierzchnie otaczające tę miejscowość. Powierzchnię nr 1 stanowią łąki położone na północny-wschód od Niemodlina, powierzchnia nr 2 to łąki ciągnące się wzdłuż Ścinawy Niemodlińskiej na północy Niemodlina, powierzchnia nr 3 to największy kompleks łąk znajdujący się w północno-zachodniej części Niemodlina, a powierzchnia nr 4 to łąki zlokalizowane na południu Niemodlina, przy Ścinawie Niemodlińskiej. Kompleksy łąkowe w kilku miejscach przecięte są zarastającymi rowami. Otoczone są głównie polami ornymi i położone blisko zabudowań. Większość powierzchni od wielu lat jest nieużytkowana i następuje ich powolna degradacja, mimo to łąki wokół Niemodlina posiadają wysoką wartość ze względu na występującą tu awifaunę. 6.7.1. Zbiorowiska roślinne Powierzchnia nr 1 (łąki na północny-zachód od Niemodlina) Największą powierzchnie zajmuje szuwar wysoki Phragmition reprezentowany przez zespół trzciny pospolitej Phragmitetum australis (powierzchnia A). Prawdopodobnie większość tego obszaru jeszcze kilkanaście lat temu stanowiły użytkowane kośnie łąki. Ze względu na zaprzestanie użytkowania oraz silne uwilgotnienie, łąki zostały zdominowane przez trzcinę pospolitą Phragmites australis. Jedynie w zachodniej części tego kompleksu (powierzchnia B) utrzymuje się siedlisko łąkowe, zbudowane z mozaiki łąk świeżych, wilgotnych, turzycowisk oraz zarośli mozgi trzcinowatej. Łąki te od wielu lat nie były użytkowane i powoli wkracza na nie trzcina pospolita, a także – na razie – pojedyncze egzemplarze gatunków inwazyjnych, takich jak nawłoć wąskolistna Solidago graminifolia. Z traw dominuje tu mozga trzcinowata Phalaris arundinacea, rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis. W miejscach bardziej wilgotnych wykształca się turzycowisko z dominacją turzycy zaostrzonej Carex gracilis. Od dwóch lat niewielki płat (powierzchnia C) jest koszony. Wcześniej zdominowany był przez trzcinę pospolitą Phragmites australis. Przywrócenie koszenia pozwoliło powrócić tu szlachetnym gatunkom roślin. Na łące tej rośnie m.in. bodziszek łąkowy Geranium pratense, krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis, wiązówka błotna Filipendula ulmaria, olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia, sitowie leśne Scirpus sylvaticus oraz czosnek kątowaty Allium angulosum. Obecnie łąkę tę zakwalifikowano jako łąkę wilgotną, ale w przypadku jej dalszego użytkowania może się okazać, że należy ją zakwalifikować jako łąkę zmiennowilgotną, a nawet selernicową, na co może wskazywać stwierdzenie czosnku kątowatego. Największą powierzchnię wśród powierzchni nr 1 zajmuje wspomniany wcześniej zespół trzciny pospolitej, jednakże w miejscach, gdzie stagnuje woda, wykształca się zespół pałki szerokolistnej Typhetum latifoliae, a na niewielkich powierzchniach szuwar mannowy Glycerietum maximae. Oba typy szuwarów tworzą z szuwarem trzcinowym mozaikę siedlisk, która sprzyja występowaniu ptaków związanych z trzcinowiskami. Powierzchnia nr 2 (łąki ciągnące się wzdłuż Ścinawy Niemodlińskiej na północ od Niemodlina) Jest to najmniej cenna siedliskowo powierzchnia występująca w okolicy Niemodlina. Większość powierzchni łąkowych została zamieniona na pola orne, na części został utworzony tor dla motorów i kładów, a część która pozostała jest zdominowana przez inwazyjne gatunki nawłoci i nie stanowi obecnie siedliska łąkowego. Z cenniejszych fragmentów można wyróżnić tutaj niewielkie płaty łąk wilgotnych występujących przy drodze asfaltowej prowadzącej do Nowych Gościejowic (powierzchnia D) oraz łąkę zmiennowilgotną, zlokalizowaną w północnej części powierzchni nr 2 (powierzchnia E). Łąka jest silnie zdegradowana poprzez duży udział inwazyjnych gatunków roślin, w tym trzech gatunków nawłoci. Jednakże w dalszym ciągu występują na niej gatunki charakterystyczne dla łąk zmiennowilgotnych, takie jak trzęślica modra Molinia caerulea, bukwica zwyczajna Betonica officinalis czy krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis. Powierzchnia nr 3 (łąki na północny-wschód od Niemodlina) Pod względem występowanie siedlisk jest to najcenniejszy kompleks łąkowy w okolicach Niemodlina. O wartości tego obszaru decyduje duża wilgotność łąk oraz zróżnicowanie siedlisk. Na powierzchni tej dominują łąki wilgotne oraz turzycowiska, niestety część łąk została zdominowana przez trzcinę pospolitą Phragmites australis oraz inwazyjne gatunki nawłoci. Część łąk jest użytkowana i są to przede wszystkim dobrze wykształcone łąki wilgotne. Najlepiej wykształcone są łąki zlokalizowane przy samych zabudowaniach Niemodlina (powierzchnia

124

F). Są to łąki użytkowane. W runi dominują rośliny charakterystyczne dla łąk wilgotnych, takie jak ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare, wiązówka błotna Filipendula ulmaria, sitowie leśne Scirpus sylvaticus oraz krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis. Wśród traw dominują: rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis i kłosówka wełnista Holcus lanatus. Podobny skład gatunkowy posiadają łąki położone na północ od powierzchni F (powierzchnia G). Jednakże łąki te od wielu lat nie były użytkowane i zaznacza się wśród nich większy udział turzyc i sitów, a mniejszy niektórych gatunków traw, np. kłosówki wełnistej Holcus lanatus , a także powolna ekspansja trzciny pospolitej Phragmites australis. Na zachód od tych łąk występuje mozaika łąk wilgotnych i turzycowisk (powierzchnia H), a także zbiorowisk z manną mielec Glyceria maxima. Na tej powierzchni w dużej części łąki wilgotne zostały zdominowane przez trzcinę pospolitą Phragmites australis, jednakże w runi utrzymują się w dalszym ciągu gatunki charakterystyczne dla łąk wilgotnych. Spory udział mają tutaj również inwazyjne gatunki nawłoci, w dużej części jest to nawłoć wąskolistna Solidago graminifolia, która nie degraduje tak silnie siedliska jak nawłoć późna Solidago gigantea i kanadyjska Solidago canadensis. Wschodnia i północna część obszaru zdominowana jest przez trzcinę pospolitą Phragmites australis oraz inwazyjne gatunki nawłoci. Wschodnia część (powierzchnia I) została w roku 2014 skoszona. Dalsze koszenia mogą przywrócić istnienie tu siedlisk łąkowych. Na wyniesionym terenie w centralnym punkcie powierzchni nr 2 występuje łąka świeża (powierzchnia J). W roślinności dominują typowe gatunki dla Arrhenatherion elatioris, takie jak rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, kłosówka wełnista Holcus lanatus, złocień właściwy Leucanthemum vulgare, dzwonek rozpierzchły Campanula patula, dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum oraz komonica zwyczajna Lotus corniculatus. Łąka jest zdominowana przez trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos. Powierzchnia nr 4 (łąki na południe od Niemodlina) Powierzchnia ta składa się z dwóch części. We wschodniej części kompleksu łąkowego (powierzchnia K) dominują szuwary wielkoturzycowe Magnocaricion reprezentowane przez zespół z turzycą zaostrzoną Caricetum gracilis, miejscami występuje szuwar mannowy Glycerietum maximae. W roślinności duży udział ma tojeść pospolita Lysimachia vulgaris i sitowie leśne Scirpus sylvaticus. Szuwary poprzecinane są powierzchniami z trzciną pospolitą Phragmites australis. Występują tu kępy drzew i krzewów. Od południowej strony szuwary graniczą z polami ornymi. Powierzchnia ta w żaden sposób nie jest użytkowana. Poziom wody jest bardzo wysoki. Dalsze nieużytkowanie tej powierzchni może spowodować zupełną jej dominację przez trzcinę pospolitą Phragmites australis. Część zachodnia powierzchni nr 4 to mozaika różnego typu łąk, które od wielu lat były nieużytkowane (powierzchnia L), w związku z tym częściowo wykształcają się tu ziołorośla połąkowe. Poza ziołoroślami występują tu zdegradowane łąki świeże, łąki wilgotne, turzycowiska i zarośla z dominacją mozgi trzcinowatej Phalaris arundinacea. W wyniku braku użytkowania przez ostatnie lata powierzchnia L została zdominowana przez inwazyjne gatunki nawłoci. Poza tym na łące tej licznie występują gatunki zaroślowe: kielisznik zaroślowy Calystegia sepium, przytulia czepna Galium aparine, żywokost lekarski Symphytum officinale, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica oraz ostrożeń polny Cirsium arvense. Roślinność ta świadczy o występowaniu silnych zaburzeń na tej powierzchni oraz o wysokim stężeniu azotu w glebie i nieużytkowaniu łąk. W miejscu, gdzie podłoże jest znacznie wilgotniejsze, rosną sity Juncus sp., sitowie leśne Scirpus sylvaticus oraz oczeret jeziorny Schoenoplectus lacustris. 6.7.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej Występują tu górskie i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510, nieużytkowane od kilku lat, zdegradowane i częściowo zdominowane przez inwazyjne gatunki roślin, takie jak trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos. 6.7.3. Cenne gatunki roślin Na powierzchni C występuje czosnek kątowaty Allium angulosum - gatunek umieszczony na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006) i na obszarze Polski uznany za narażony (kategoria zagrożenia V). Na nieużytkowanych łąkach na powierzchni K występuje oczeret jeziorny Schoenoplectus lacustris.

125

6.7.4. Bezkręgowce 6.7.4.1. Rośliny żywicielskie Stwierdzono występowanie krwiściągu lekarskiego i wilgociolubnych gatunków szczawiów. Krwiściąg lekarski obecny był w niewielkiej ilości na powierzchniach nr 1 i 3. Na powierzchni nr 1 występował porastając głównie brzegi rowów melioracyjnych przy drodze do Nowych Gościejowic, a na powierzchni nr 3 na podmokłej łące (powierzchnia F); na obu powierzchniach był nieliczny. Szczawie występowały regularnie wzdłuż Ścinawy Niemodlińskiej na powierzchni nr 1, a także w niewielkiej ilości na powierzchni nr 3. 6.7.4.2. Gatunki z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej Modraszek nausitous - wykazany na dwóch z trzech badanych powierzchni. Motyle bardzo nieliczne w stosunku do rozmiaru powierzchni. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były złe - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek, jednak w bardzo małych ilościach. Obszar nie jest izolowany od sąsiednich populacji motyla. Obszar zarasta ekspansywnymi bylinami i siewkami drzew, co stanowi główne zagrożenie dla motyli na tych powierzchniach. Tab. 28. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka nausitousa w kompleksie łąkowym Łąki Niemodlina. Powierzchnia 1

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 200 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 800 m.

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 100 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 800 m.

Obserwowano odpowiednio 7 motyli podczas najliczniejszej kontroli.

Obserwowano odpowiednio 4 motyle podczas najliczniejszej kontroli FV

Modraszek telejus - gatunek nie występuje na łąkach koło Niemodlina. Powierzchnie z krwiściągiem lekarskim były zbyt małe, by utrzymywała się tu stabilna populacja modraszka telejusa. Czerwończyk nieparek - nie został wykazany, nie odnaleziono jaj motyli na liściach szczawiu, nie obserwowano osobników dorosłych. 6.7.4.3. Inne cenne gatunki bezkręgowców siedlisk łąkowych Nie wykazano.

126

6.7.4.4. Zagrożenia dla motyli Tab.29. Ocena zagrożeń za pomocą wskaźników stanu siedliska dla modraszków z rodzaju Phengaris. Powierzchnia 1

Wskaźnik

Miara

Opis

Powierzchnia

50 ha

Obszar obejmuje trzcinowiska i zarastające łąki.

Dostępność roślin żywicielskich

<5%

Pojedyncze krwiściągi lekarskie porastające przydrożne rowy melioracyjne. Stanowisko niewielkie, jednak istotne jako korytarz migracyjny dla gatunku. Przydrożne rowy melioracyjne umożliwiają modraszkom przemieszczanie się pomiędzy sąsiadującymi stanowiskami.

Dostępność mrówek gospodarzy

Nie badano.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

>50%

Wysokie procent zarastania przez byliny (głównie przez inwazyjne gatunki nawłoci). Dużą część obszaru stanowią trzcinowiska.

Zarastanie przez drzewa/krzewy

25-50%

Zarastanie przez drzewa i krzewy znaczne.

Ocena ogólna stanu siedliska 3

Ocena

Powierzchnia

40 ha

Tylko na niewielkim fragmencie koszonych łąk występuje krwiściąg lekarski.

Dostępność roślin żywicielskich

<5%

Nieliczny krwiściąg lekarski zlokalizowany na koszonej łące.

Dostępność mrówek gospodarzy

Nie badano.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

<25%

Nieznaczne.

Zarastanie przez drzewa/krzewy

<25%

Nieznaczne.

Ocena ogólna stanu siedliska

Głównym zagrożeniem dla modraszków na obszarze jest sukcesywne zarastanie powierzchni łąkowych przez trzcinę pospolitą oraz inwazyjne gatunki nawłoci. Miejscami dosyć silnie rozwija się podrost drzew i krzewów. Krwiściąg lekarski występuje nielicznie, przy obecnym użytkowaniu terenu szanse na zwiększenie się jego zasięgu są niewielkie. 6.7.4.5. Ogólna ocena obszaru pod kątem motyli Wykazano występowanie modraszka nausitousa na dwóch powierzchniach na Łąkach Niemodlińskich. Na obu z nich motyle były nieliczne, co wynika głównie z niewielkiej dostępności rośliny żywicielskiej – krwiściągu lekarskiego. Stan zachowania gatunku i siedliska oceniono jako zły (U2). Łąki są nieużytkowane i zarastają ekspansywnymi gatunkami roślin. Ze względu na specyfikę obszaru - lokalizację przy mieście Niemodlin, a także ze względu na wysoki udział w powierzchni trzcinowisk, zarastających łąk i otaczających je pól uprawnych na Łąkach Niemodlińskich trudno spodziewać się zwiększenia zasięgu obszarów dogodnych dla modraszków. 6.7.5. Ptaki 6.7.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Większość stwierdzonych gatunków waloryzujących to ptaki nieliczne w skali kraju lub regionu. Na wszystkich trzech częściach obszaru stwierdzono prawie identyczne wskaźniki ogólnego zagęszczenia par lęgowych. Ogólny, średni wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 10,6 par/10 ha (średnia arytmetyczna z zagęszczeń na trzech poszczególnych częściach kompleksu; zakres: 10,4-10,9 par/10 ha).

127

Tab.30. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków na Łąkach Niemodlina. Gatunek

Liczba par lęgowych

Komentarz

Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej Derkacz Crex crex

Jarzębatka Sylvia nisoria

Wewnątrzbiotopowe zagęszczenia gąsiorka na dwóch największych powierzchniach kompleksu (położonych po północnej stronie Niemodlinapowierzchnie 1+2 oraz 3) wynosiły prawdopodobnie 1,3 i 1,4 pary/10 ha; w odniesieniu do dostępnych danych porównawczych (z Polski i innych krajów europejskich) wartości tę należy uznać za dość wysokie (Goławski 2006; Sikora i in. 2007). Świadczy to o dobrej jakości siedlisk lęgowych – głównie o ich dużej zasobności pokarmowej.

Gąsiorek Lanius collurio

Pozostałe gatunki chronione Pokląskwa Saxicola rubetra

Kląskawka Saxicola rubicola

Świerszczak Locustella naevia

Rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus

Łąki wokół Niemodlina są jednym z dwóch miejsc występowania rokitniczki w obrębie łąkowych powierzchni badawczych Borów Niemodlińskich. Drugim miejscem (z jedną parą lęgową gatunku) są łąki położone na południe od Sowina). Pomimo dość wysokiej liczebności, prawdopodobne, wewnątrzbiotopowe zagęszczenia gatunku w południowej (powierzchnia nr 4) i północno-zachodniej (powierzchnia nr 1) części obszaru (odpowiednio 2,0 i 2,1 par/10 ha) należą do wartości przeciętnych lub niskich w skali kraju i Śląska (Tomiałojć i Stawarczyk 2003; Sikora i in. 2007).

Łozówka Acrocephalus palustris

Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus

Piegża Sylvia curruca

Cierniówka Sylvia communis

Srokosz Lanius excubitor

Są to dwie z siedmiu par lęgowych srokosza stwierdzonych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich.

Prawdopodobne, wewnątrzśrodowiskowe zagęszczenia gatunku wynosiły 3,1 i 3,0 pary/10 ha (odpowiednio dla północno-zachodniej (powierzchnia nr 3) i północno-wschodniej (powierzchnia nr 1) części kompleksu) i należy je uznać za wysokie w skali lokalnej; w skali ogólnokrajowej są to wartości średnie (Tomiałojć i Stawarczyk 2003).

Potrzos Emberiza schoeniclus RAZEM

137

6.7.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru Kompleks łąk wokół Niemodlina ma wysoką wartość ornitologiczną. Na obszarze tym występuje zróżnicowany gatunkowo, cenny zespół awifauny lęgowej – stwierdzono obecność trzynastu ptaków waloryzujących, w tym trzech wpisanych do I załącznika Dyrektywy Ptasiej (patrz tabela nr 30). Odnotowano gatunki zajmujące różne typy siedlisk. Były to ptaki: terenów typowo łąkowych (pokląskwa), łąk z udziałem zadrzewień i pojedynczych krzewów (derkacz, jarzębatka, gąsiorek i czasami kląskawka), nieużytkowanych wilgotnych łąk i turzycowisk z fragmentami trzcinowisk (potrzos, świerszczak), biotopów przejściowych [sukcesyjnych] z udziałem szuwarów trzcinowych (rokitniczka), zaroślowych siedlisk marginalnych (łozówka), szuwarów trzcinowych (trzcinniczek) oraz siedlisk przejściowych z udziałem roślinności sukcesyjnej (cierniówka). Niewątpliwym wyróżnikiem łąk wokół Niemodlina jest niezwykle równomierne zagęszczenie ptaków na wszystkich częściach kompleksu. W północno-zachodniej (powierzchnia nr 3) i północno-wschodniej (powierzch-

128

nia nr 1+2) części łąk wskaźniki ogólnego zagęszczenia par lęgowych były identyczne i wynosiły po 10,4 par/10 ha. W rejonie południowym (powierzchnia nr 4) wskaźnik ten wynosił 10,9 par/10 ha. Wynikający z tych wartości średni wskaźnik ogólnego zagęszczenia (10,6 par/10 ha) należy uznać za wysoki. Kompleks jest jednym z dwóch łąkowych obszarów w obrębie Borów Niemodlińskich, w których stwierdzono gniazdowanie rokitniczki. Drugim miejscem jej występowania (jedna para lęgowa) są łąki leżące po południowej stronie Sowina. Jest to gatunek o rozmieszczeniu wybitnie skupiskowym – w odpowiednich siedliskach tworzą się koncentracje terytorialnych samców. Gatunek ten występuje wyspowo, ponieważ ma charakterystyczne, dość wyjątkowe preferencje siedliskowe. Podobnie jak trzciniak i trzcinniczek, rokitniczka jest często związana z obecnością trzciny, ale nie zajmuje trzcinowisk o dużym zwarciu i rosnących w głębszej wodzie. Wybiera szuwary lądowaciejące i prześwietlone połacie trzciny na podłożu podmokłym lub wilgotnym, sąsiadujące z terenami suchszymi i mające domieszkę gęstych krzewów, wysokich traw i ziołorośli. Obecność trzciny nie jest jednak niezbędna dla występowania gatunku – ptak ten gniazduje także w obrębie podobnie skonfigurowanych środowiskowo wyższych turzycowisk i innych, gęstych i wysokich zbiorowisk bagiennych. Co ciekawe, rokitniczki unikają wiosną zasiedlania miejsc pozbawionych zeszłorocznej, zeschniętej roślinności szuwarowej, nawet jeśli w pełni sezonu rozwija się w nich odpowiednie dla gatunku siedlisko. Dzieje się tak dlatego, ponieważ w kwietniu, podczas przylotu ptaków z zimowisk, jest to jedyny pewny wyznacznik charakteru środowiska. Aspekt ten ma zasadnicze znaczenie przy podejmowaniu wszelkich czynnych działań ochronnych dotyczących tego gatunku lub terenów, na którym jest on obecny. Opisane powyżej, „podręcznikowe” siedlisko rokitniczki, w skali Borów Niemodlińskich występuje na dużej powierzchni właśnie jedynie wokół Niemodlina. Stąd dość duża i ograniczona tylko do tej lokalizacji koncentracja par lęgowych gatunku. Najliczniej rokitniczka występowała na zdominowanych przez trzcinę pospolitą częściach obszaru leżących tuż przy północnym skraju Niemodlina (11 par), ale ich rozmieszczenie nie było równomierne – aż dziewięć par koncentrowało się w zachodniej części tego rejonu (powierzchnia nr 3). Występowanie jedynie dwóch par w części wschodniej (mającej dodatkowo większą powierzchnię) (powierzchnia nr 1) wynika najprawdopodobniej z większego zagęszczenia trzciny, tworzącej liczniejsze, zwarte agregacje. W południowej części kompleksu (powierzchnia nr 4) stwierdzono dalszych pięć par gatunku – tu związanych zarówno z trzciną, jak i z gęstym, wysokim szuwarem turzycowym. Na wysoką ocenę wartości awifaunistycznych obszaru wpływa znacząco obecność trzech terytorialnych samców derkacza i liczne występowanie gąsiorka. Ten ostatni gatunek występował w dość wysokich, zbliżonych do siebie zagęszczeniach na wszystkich trzech częściach kompleksu (od 1,2 do 1,4 pary/10 ha). Interesującą kwestią jest występowanie na obszarze aż dwóch par lęgowych srokosza. Ptaka tego można traktować jako gatunek wskaźnikowy dla cennych przyrodniczo obszarów rolniczych. Jego obecność świadczy więc nie tylko o dużej wartości przyrodniczej samych obszarów łąkowych wokół Niemodlina, ale także o zachowaniu na tym terenie wielu elementów przyjaznego ptakom krajobrazu przyrodniczo-kulturowego. Stwierdzone pary lęgowe srokosza zasiedlają obszary po północnej i południowej stronie Niemodlina (powierzchnia nr 2 i 4). Ich terytoria obejmują zarówno łąki i turzycowiska z licznymi zadrzewieniami, jak i rozdrobnione pola uprawne o dość zróżnicowanej strukturze upraw. O dużej wartości tych siedlisk dla gatunku najprawdopodobniej świadczy zaskakująco niewielka odległość stanowisk od zabudowań. Srokosz jest uważany za gatunek unikający osad ludzkich (Tomiałojć i Stawarczyk 2003; Gromadzki 2004). Tymczasem miejsca regularnego przebywania i przypuszczalnego gniazdowania stwierdzonych par lęgowych znajdowały się w oddaleniu poniżej 500 m od zabudowań. Stanowisko po północnej stronie miasta było oddalone o 450 m od zabudowań mieszkalnych Nowych Gościejowic i tylko o 100 m od budynków oczyszczalni ścieków. Z kolei po południowej stronie Niemodlina srokosze gniazdowały 300 m od zabudowy mieszkalnej i 260 m od budynków gospodarczych, a ich rewir lęgowy był bezpośrednio otoczony przez miasto z trzech stron. Warto nadmienić, że położone po północnej stronie Niemodlina rejony kompleksu z dużym udziałem trzciny (powierzchnia nr 1 i 3), są potencjalnym, bardzo dogodnym siedliskiem lęgowym dla podróżniczka Luscinia svecica. Bardzo możliwe, że występuje on na tym terenie, ale nie został stwierdzony z powodu zastosowania zbyt ogólnych metod inwentaryzacji, zupełnie nie ukierunkowanych na jego wykrywanie. Jak już częściowo wspomniano przy opisie występowania rokitniczki, przedmiotowy kompleks ma specyficzny charakter, wyróżniając się wśród innych obszarów łąkowych Borów Niemodlińskich. Dwie największe, zwarte powierzchnie po północnej stronie Niemodlina (powierzchnia nr 1 i 3) pokrywa swoista mozaika trzcinowisk,

129

łąk wilgotnych i turzycowisk. Najprawdopodobniej jeszcze kilka-kilkanaście lat temu dwa ostatnie typy siedlisk dominowały na tym terenie. W bardziej odległej przeszłości były także regularnie użytkowane (koszenie i wypas) – świadczy o tym obecność rowów odwadniających. Obecnie w znacznej przewadze występuje tu trzcina pospolita. Jej dominacja ma jednak dość zróżnicowany charakter – gatunek tworzy zarówno zwarte agregacje zespołu Phragmitetum australis (głównie w pobliżu cieków i rowów odwadniających) (głównie powierzchnia nr 1), jak również pokrywa w różnym zagęszczeniu zbiorowiska łąkowo-turzycowe (głównie powierzchnia nr 3). W niektórych miejscach występują płaty łąk i turzycowisk prawie zupełnie wolne od trzciny, od lat skutecznie opierając się ekspansji tego gatunku. Ta konfiguracja zbiorowisk roślinnych w połączeniu z dużym uwodnieniem podłoża, tworzy środowisko dla specyficznego, interesującego zespołu awifauny lęgowej. W dodatku skład ilościowy awifauny różni się nieco pomiędzy zachodnią i wschodnią stroną omawianej części kompleksu, pomimo iż różnice w proporcjach poszczególnych składowych siedliska nie są wyraźnie dostrzegalne. Po zachodniej stronie obszaru liczebnie dominuje potrzos, rokitniczka i gąsiorek, natomiast po stronie wschodniej potrzos, łozówka, cierniówka i gąsiorek. Sytuacja ta pokazuje, że ten rejon kompleksu jest zróżnicowany fitocenotycznie bardziej (głównie w ujęciu przestrzennym), niż to wynika z ogólnej oceny botanicznej, bazującej na zbiorczych kategoriach siedliskowych. Ze swoistym charakterem opisanej powyżej części kompleksu wiąże się ściśle kwestia jego przyszłości, głównie w kontekście ewentualnych, czynnych zabiegów ochronnych. Obecny stan roślinności stanowi jeden z etapów spontanicznej sukcesji roślinnej – zwłaszcza stanowiącej jej część ekspansji trzciny pospolitej, która zwiększa swój zasięg kosztem cennych siedlisk łąkowych. Jednocześnie jednak z występującą w obecnym kształcie mozaiką zbiorowisk związana jest cenna awifauna lęgowa. Jest to jedyny obszar otwarty o takim charakterze w bioregionie Borów Niemodlińskich i jedyne na tym terenie miejsce tak licznego i skoncentrowanego występowania rokitniczki. Ponadto przywrócenie obszaru do częstego, regularnego użytkowania w celu wyeliminowania większości połaci trzciny byłoby trudnym w wykonaniu i wymagającym dużych kosztów przedsięwzięciem (z uwagi na rozległość obszaru oraz duże uwodnienie i grząskość podłoża wymagające użycia specjalistycznego sprzętu lub zastosowania koszenia ręcznego). Zatem z przyrodniczego i praktycznego punktu widzenia, optymalnym rozwiązaniem ochroniarskim byłoby utrzymanie obecnego stanu siedlisk i ich wzajemnych proporcji. Cel ten można osiągnąć poprzez odpowiednie koszenie wybranych płatów trzciny, prowadzone rzadziej, nawet co trzy lata. Wówczas nie dochodziłoby do jej dalszej ekspansji na niezajęte jeszcze skrawki łąk i turzycowisk. Zapewniłoby to trwanie specyficznej mozaiki siedlisk. Na obszarze obecne są obce, inwazyjne gatunki roślin, ale nie powodują one poważnego zniekształcenia siedlisk lęgowych ptaków. Najgroźniejsze gatunki, czyli nawłoć późna/kanadyjska i tawuła kutnerowata, występują w rozproszeniu – w postaci niewielkich skupisk lub pojedynczych egzemplarzy. Z kolei nawłoć wąskolistna Solidago graminifolia obecna jest co prawda na dużych połaciach łąk w południowej i północnej części kompleksu, ale jest to gatunek o zdecydowanie mniej negatywnym oddziaływaniu na rodzime zbiorowiska (patrz szerszy opis zagadnienia przy omówieniu wartości Łąk Grodźca. Potencjalnie obszar mógłby stanowić miejsce gniazdowania co najmniej kilkunastu kolejnych par waloryzujących gatunków ptaków. Niektóre fragmenty kompleksu są nadmiernie pokryte przez drzewa i krzewy. Sytuacja taka występuje miejscami po północnej i północno-wschodniej stronie centrum Niemodlina oraz przy północnym i południowym skraju kompleksu. Selektywne usunięcie nadmiaru drzew i krzewów poprawiłoby warunki siedliskowe dla większości stwierdzonych gatunków ptaków. Wymierne efekty przyniosłoby również odtworzenie łąk na powierzchniach, na których zostały one zamienione na pola orne. W ostatnich kilku latach po zachodniej stronie Nowych Gościejowic (powierzchnia nr 2) zostały zaorane dwie łąki o łącznej powierzchni około 7 ha. W wyniku tego, miejsca lęgów straciło z pewnością przynajmniej kilka par cennych gatunków kwalifikujących. Na bagiennej części obszaru po północno-wschodniej stronie Niemodlina (powierzchnia nr 1) korzystne dla ptaków byłoby nieznaczne zmniejszenie zagęszczenia i zasięgu trzcinowisk w celu uzyskania większej mozaikowatości środowiska. Na zmianie tej skorzystałaby przede wszystkim rokitniczka.

130

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

131

Mapa nr 14. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli na Łąkach Niemodlina.

132

133

6.7.6. Zagrożenia Największym zagrożeniem dla łąk wokół Niemodlina jest ekspansja gatunków inwazyjnych, w tym rodzimych. Rozprzestrzenianie się tych gatunków nastąpiło ze względu na zaprzestanie użytkowania kośnego lub/i pastwiskowego terenów otwartych. Wiele fragmentów łąkowych po zaprzestaniu użytkowania zostało zupełnie zdominowane przez trzcinę pospolitą (powierzchnia nr 1), tworząc szuwar trzcinowy. Na powierzchni nr 3 i 4 obecnie przeważa biocenotwórczy charakter trzcinowisk, które tworzą mozaikę siedlisk z łąkami wilgotnymi i turzycowiskami. Należy zwrócić uwagę, że sukcesja roślinna ma na Łąkach Niemodlina dość specyficzny charakter, ponieważ w dużej mierze przejawia się właśnie poprzez ekspansję trzciny. Gatunek ten pokrywając siedliska wilgotne i podmokłe, ogranicza jednocześnie rozprzestrzenianie się i wzrost drzew i krzewów. W skutek tego zarastanie siedlisk przez drzewa i krzewy nie występuje na dużą skalę i nie jest obecnie poważnym problemem. Jak już wspominano, trzcina ma obecnie przeważająco siedliskotwórcze znaczenie, ale bez podjęcia działań hamujących jej dalszą ekspansję w kierunku kształtowania się szuwaru trzcinowego (utrwalonego zbiorowiska), występująca obecnie mozaika siedlisk będzie ulegać zanikowi. Doprowadzi to do znacznego zubożenia lub być może zaniku stwierdzonego zespołu ptaków lęgowych. Oprócz trzciny pospolitej poważnym problemem są też inwazyjne gatunki nawłoci. Inwazyjne gatunki nawłoci zupełnie zdominowały północną część powierzchni nr 2. Nawłoć wąskolistna od północy intensywnie wkracza na powierzchnię nr 3. Miejscami występuje również nawłoć późna i kanadyjska. Inwazyjne gatunki nawłoci razem z trzciną pospolitą zaczynają sukcesywnie zarastać obszary łąk wilgotnych na powierzchni nr 3 (północną i wschodnią jej część), na razie jej niewielkie płaty spotykamy na powierzchni nr 4. W pobliżu drogi asfaltowej po północnej stronie Niemodlina występują pojedyncze okazy tawuły kutnerowatej. Oprócz gatunków inwazyjnych zagrożeniem zarówno dla siedlisk łąkowych, jak i zamieszkujących je ptaków, jest przekształcenie łąk w pola uprawne, zwłaszcza po północnej stronie Niemodlina. Jak już opisano powyżej, po zachodniej stronie Nowych Gościejowic zostały w ostatnim czasie zaorane dwie powierzchnie łąkowe. Nadal istnieje poważne ryzyko takich przekształceń. Dotyczy to zwłaszcza sąsiedztwa zaoranych już łąk, ale również niezagospodarowanych fragmentów siedlisk przy północnym skraju kompleksu. Należy także zwrócić uwagę na ryzyko przeznaczania niektórych powierzchni łąk pod różnego rodzaju zabudowę (trwałe przekształcenie). Na taką możliwość powinien uczulać fakt zniszczenia łąki i zagospodarowania terenu na działce ewidencyjnej nr 141/3, przylegającej od południa do Nowych Gościejowic. W miejscu tym zniszczeniu uległ 1 ha cennej mozaiki siedlisk (łąki wilgotnej i turzycowisk). Z uwagi na uregulowany bieg Ścinawy Niemodlińskiej w północnej części kompleksu łąkowego, na tym odcinku koryta rzeki mogą zostać w niedalekiej przyszłości przeprowadzone tzw. regulacyjne prace utrzymaniowe (pogłębianie, odmulanie i hakowanie). Doprowadziłoby to do zniszczenia siedlisk co najmniej kilku par lęgowych ptaków waloryzujących. Doszłoby także do poważnego pogorszenia stosunków wodnych w obrębie siedlisk łąkowo-bagiennych północnej części obszaru.

134

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

135

Mapa nr 15. Zagrożenia występujące na Łąkach Niemodlina.

136

137

6.7.7. Proponowany sposób ochrony Najważniejszym zadaniem, by ochronić łąki wokół Niemodlina jest powstrzymanie sukcesji ekologicznej i inwazji ekspansywnych gatunków roślin, co możliwe jest poprzez przywrócenie użytkowania łąk. Ze względu na duże koszty oraz bardzo wartościowy zespół awifauny związany z trzcinowiskami przywrócenie użytkowania łąk należy wykonać wyłącznie na powierzchniach, na których nie dominuje trzcina pospolita. Najbardziej pożądane jest przywrócenie koszenia na powierzchni nr 2 (podpowierzchnie G i H), gdzie występują duże płaty łąk wilgotnych i turzycowisk, na które dopiero trzcina zaczyna wkraczać. By zachować dogodne siedliska dla ptaków należy kosić wyłącznie płaty niezdominowane przez trzcinę. Koszenia należy przeprowadzać w terminie od 1 do 30.07. Koszenie lipcowe najbardziej osłabia trzcinę i jednocześnie nie pozwala na rozwój inwazyjnych gatunków nawłoci. W miejscach, w których występuje derkacz, koszenie należy przeprowadzić od 1 do 15 sierpnia przez pierwsze 3 lata; później od 1 września. Na powierzchni na południe od Niemodlina (powierzchnia nr 4), na podpowierzchni K należy utrzymać mozaikę siedlisk poprzez nieusuwanie trzciny i koszenie tylko otwartych powierzchni łąkowych (dalsza ekspansja trzciny zostanie zahamowana). Ponieważ w tym miejscu dominują turzycowiska, koszenie może odbyć się później - w sierpniu lub wrześniu i można je przeprowadzać raz na 3 lata. Powierzchnię L, która od wielu lat jest nieużytkowana, należy kosić w całości w terminie od 1 do 30 lipca. Można przez pierwsze trzy lata przeprowadzić na tej powierzchni dwukrotny pokos, wtedy koszenie należy przeprowadzić od 15 czerwca do 15 lipca i drugi pokos – po 1.09. Na powierzchni nr 1 z dominacją trzciny (podpowierzchnia A) zaleca się wykonywanie przecinek w szuwarze trzcinowym o szerokości 20 metrów raz na 3 lata w terminie 15.06 - 15.07. Zabieg w roku wykonywania należy powtórzyć pomiędzy 15.09 - 30.10. Zabieg taki spowoduje powstanie mozaiki siedlisk trzcinowych i terenów otwartych, co będzie sprzyjać występowaniu rzadkich gatunków ptaków. Na podpowierzchni B (otwarty obszar łąkowy) zaleca się koszenie całej powierzchni w terminie 1.07-30.07. Poza tym na powierzchniach nr 1 i 2 należy prowadzić selektywne usuwanie nadmiernej liczby drzew i krzewów zarastających miejscowo powierzchnie łąkowe z uformowaniem odpowiednich dla ptaków kęp krzewów i zadrzewień i pozostawieniem pojedynczych krzewów. Należy pamiętać, że dotychczas problem zarastania Łąk Niemodlina przez drzewa i krzewy nie jest znaczący. Warto również rozważyć przywrócenie użytków zielonych w obrębie zaoranych w ostatnim czasie powierzchni łąk po zachodniej stronie Nowych Gościejowic (powierzchnia nr 2) i jednocześnie należałoby podjąć działania w celu zahamowania dalszej konwersji łąk na grunty orne oraz powstrzymania zabudowy lub innego trwałego przekształcania terenu w miejscach występowania siedlisk łąkowo-bagiennych w odniesieniu do całego kompleksu łąkowego. Należy zwrócić uwagę, że niszczenie siedlisk przyrodniczych i miejsc gniazdowania ptaków jest niezgodne z prawem.

138

Fot. 52. Nieużytkowana łąka wilgotna, przekształcająca się w zarośla połąkowe (powierzchnia A); (fot. D. Strząska).

ŁĄKI GRODŹCA

139

Fot. 51. Łąka wilgotna zarastając nawłocią wąskolistną Solidago graminifolia (powierzchnia A); (fot. D. Strząska).

6.8. ŁĄKI GRODŹCA Kompleks łąkowy położony w pobliżu autostrady A4, na południe od miejscowości Prądy. Od strony północnej graniczy z polami ornymi, a od południowej otoczony jest lasem. Przez powierzchnię przebiegają zarośnięte rowy melioracyjne. Główne powierzchnie stanowią tu łąki wilgotne, niestety w dużej części są one nieużytkowane i zdominowane przez inwazyjne gatunki roślin. 6.8.1. Zbiorowiska roślinne Od północy niewielką powierzchnię zajmuje łąka świeża (kod 6510), która stopniowo w kierunku południowym przechodzi w łąkę wilgotną (powierzchnia A). W roślinności dominują tutaj wysokie trawy, głównie wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, kłosówka wełnista Holcus lanatus oraz mietlica pospolita Agrostis capillaris. Ponadto, licznie występują m.in.: sitowie leśne Scirpus sylvaticus, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, sit skupiony Juncus compressus, ostrożeń błotny Cirsium palustre i olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia. W najbardziej na południe wysuniętej części kompleksu (powierzchnia B) na niewielkim obszarze występują szuwary wielkoturzycowe reprezentowane przez zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis. Łąki wilgotne, które występują w południowej części powierzchni B zdominowane są przez gatunki inwazyjne: nawłoć wąskolistną Solidago graminifolia, nawłoć kanadyjską Solidago canadensis oraz tawułę kutnerowatą Spiraea tomentosa. Od bardzo dawna nie są użytkowane. W środkowej i południowej części powierzchni B licznie występują podrosty drzew i krzewów. W zachodniej części omawianego obszaru (powierzchnia C), po północnej stronie cieku, znajduje się kompleks łąkowy o charakterze kilku połączonych śródleśnych polan, na niewielkim odcinku przylegający do pola ornego. Teren jest tutaj lekko nachylony, podłoże wilgotne, miejscami podmokłe, coraz bardziej świeże w miarę oddalania się od cieku. Łąki te są nieużytkowane i zdominowane zostały przez ekspansywną roślinność obcego pochodzenia. Na północy, w wąskim pasie pomiędzy lasem a polem występuje dość zróżnicowana roślinność, ale tam też sukcesja naturalna jest najbardziej posunięta. Występują tu m. in. wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, kupkówka pospolita Dactylis glomerata, mietlica psia Agrostis canina, firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, groszek łąkowy Lathyrus pratensis, biedrzeniec większy Pimpinella major, przetacznik ożankowy Veronica chamaedrys. Na części położonej bardziej na południe pojawiają się gatunki charakterystyczne dla łąk wilgotnych, takie jak ostrożeń błotny Cirsium palustre, jednak skład gatunkowy jest coraz bardziej ubogi i jednocześnie w runi dominuje nawłoć wąskolistna Solidago graminifolia oraz trzcinnik piaskowy Calamagrostis arundinacea; pojawia się także tawuła kutnerowata Spiraea tomentosa. Podobna roślinność, przechodząca w ziołorośla ze związku Filipendulion, znajduje się po południowej stronie lasu, pomiędzy szerokim rowem przecinającym zadrzewienie, a polami uprawnymi. Rośliny inwazyjne obcego pochodzenia mają duży udział na całej powierzchni C, jednak miejscami ich zwarcie jest bardzo niewielkie. Tak jest m.in. w strefie pod lasem, gdzie pojawiają się gatunki charakterystyczne łąki zmiennowilgotnej ze związku Molinion, takie jak: bukwica lekarska Betonica officinalis, trzęślica modra Molinia caerulea, turzyca prosowata Carex panicea, krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis. Łąki te nie są użytkowane, przekształcają się więc w zbiorowiska ziołorośli i szuwarów wielkoturzycowych z goryszem błotnym Peucedanum palustre, szczególnie w pobliżu koryta rzecznego, gdzie podłoże jest najbardziej podmokłe. Oprócz nawłoci kanadyjskiej i wąskolistnej pojawia się tu też tawuła kutnerowata, która miejscami osiąga zwarcie 70 %. 6.8.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej Stwierdzono występowanie siedlisk: łąki zmiennowilgotne Molinion (kod 6410) oraz górskie i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510 – zarówno w wariancie świeżym, jak i wilgotnym. Siedliska są w złym stanie zachowania ze względu na duży udział gatunków inwazyjnych. Jakkolwiek przy przywróceniu koszenia część łąk bardzo szybko powinna osiągnąć dobry stan zachowania. 6.8.3. Cenne gatunki roślin Nie stwierdzono obecności gatunków chronionych. Pod lasem, w zachodniej części kompleksu łąkowego występuje bukwica lekarska Betonica officinalis.

140

6.8.4. Bezkręgowce 6.8.4.1. Rośliny żywicielskie Stwierdzono krwiściąg lekarski oraz wilgociolubne gatunki szczawiów. Na powierzchni C stwierdzono pojedyncze egzemplarze krwiściągu lekarskiego. Na powierzchni A był on rozmieszczony regularnie i dosyć liczny we wschodnim fragmencie łąki. W części zachodniej powierzchni A był znacznie mniej liczny i występował w postaci pojedynczych roślin. Cała powierzchnia A jest mocno zdominowana przez nawłoć wąskolistną, co znacznie ogranicza wzrost rośliny żywicielskiej motyli. Wilgociolubne gatunki szczawiów obecne były na powierzchniach A i C. Na powierzchni C nielicznie, a na powierzchni A szczawie najliczniej występowały przy cieku wodnym oraz przy rowach zlokalizowanych wzdłuż drogi leśnej. 6.8.4.2. Gatunki z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej Modraszek nausitous - wykazany na jednej z dwóch badanych powierzchni (powierzchnia A). W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były średnio dobre - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek, jednak wzrost rośliny żywicielskiej był mocno ograniczany przez nawłoć wąskolistną. Obszar jest nieznacznie izolowany od sąsiednich populacji motyla. Zarastanie obszaru przez nawłoć wąskolistną i siewki drzew stanowi główne zagrożenie dla występowania gatunku na powierzchni. Tab. 31. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka nausitousa w kompleksie łąkowym Łąki Grodźca. Powierzchnia C

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Motyli nie wykazano.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 3,5 km.

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 300 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 3,5 km.

Obserwowano 9 motyli podczas najliczniejszej kontroli. U1

Modraszek telejus - wykazany na jednej z dwóch badanych powierzchni (powierzchnia A). W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były średnio dobre - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek, jednak wzrost rośliny żywicielskiej był mocno ograniczany przez nawłoć wąskolistną. Obszar jest nieznacznie izolowany od sąsiednich populacji motyla. Zarastanie obszaru przez nawłoć wąskolistną i siewki drzew stanowi główne zagrożenie dla występowania gatunku na powierzchni. Tab. 32. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka telejusa w kompleksie łąkowym Łąki Grodźca. Powierzchnia C

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Motyli nie wykazano.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 3,5 km.

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 300 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 3,5 km.

Obserwowano 7 motyli podczas najliczniejszej kontroli. U1

Czerwończyk nieparek - wykazany na dwóch powierzchniach (powierzchnia A i C). Na badanych powierzchniach obserwowano zarówno jaja, jak i osobniki imaginalne. Podczas pierwszej kontroli na powierzchni C wykazano dwa dorosłe samce. Motyle patrolowały teren. Stwierdzono także 3 jaja złożone na liściach szczawiu na tym obszarze. Na

141

drugiej powierzchni (powierzchnia A) obserwowano trzy stanowiska szczawiu z obecnymi jajami (od jednego do pięciu) na liściach. Podczas drugiej kontroli na powierzchni A obserwowano dorosłą samicę czerwończyka nieparka. 6.8.4.3. Inne cenne gatunki bezkręgowców siedlisk łąkowych Nie wykazano. 6.8.4.4. Zagrożenia dla motyli Tab. 33. Ocena zagrożeń za pomocą wskaźników stanu siedliska dla modraszków z rodzaju Phengaris. Powierzchnia C

Wskaźnik

Miara

Opis

Powierzchnia

8,5 ha

Obszar obejmuje głównie zrastające śródleśnie łąki.

Dostępność roślin żywicielskich

<5%

Obecne tylko pojedyncze kępy krwiściągu lekar- U2 skiego.

Dostępność mrówek gospodarzy

Nie badano

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

>50%

Wysoki procent zarastania przez byliny (głównie przez nawłoć wąskolistnej).

Zarastanie przez drzewa /krzewy

20-50%

Wysoki procent zarastania przez siewki drzew.

Powierzchnia

17 ha

Krwiściąg lekarski liczny we wschodniej części obszaru.

Dostępność roślin żywicielskich

>20%

We wschodniej części obszaru krwiściąg obecny dość licznie.

Dostępność mrówek gospodarzy

<20%

Ze względu na zarastanie powierzchni roślinami inwazyjnymi liczba mrowisk jest ograniczona.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

>50%

Wysoki procent zarastania przez byliny (głównie nawłoć wąskolistną).

Zarastanie przez drzewa/krzewy

20-50%

Wysoki procent zarastania przez siewki drzew.

Ocena ogólna stanu siedliska A

Ocena FV

Ocena ogólna stanu siedliska

Największym zagrożeniem zarówno na powierzchni A, jak i C jest ekspansja gatunków inwazyjnych, głównie nawłoci wąskolistnej, która sukcesywnie zarasta łąki, przyczyniając się do ograniczenie dostępności roślin żywicielskich dla motyli. Miejscami łąki zarastają również siewkami drzew. Zjawisko to może się nasilić, gdyż do łąk przylega las, a łąki są nieużytkowane. 6.8.4.5. Ogólna ocena obszaru pod kątem motyli Oba gatunki modraszków (modraszek telejus i modraszek nausitous) zostały wykazane na powierzchni nr A. Stan zachowania populacji obu gatunków oceniono jako zły (U2), co wynika głównie z wysokiego stopnia zarastania łąk roślinami inwazyjnymi, w tym nawłocią wąskolistną. Krwiściąg lekarski występował stosunkowo licznie na powierzchni A jednak jej rozwój był tłumiony przez nawłoć, co ogranicza dostępność rośliny żywicielskiej dla motyli. Zarastania roślinami inwazyjnymi wpływa także na liczbę kopców mrówek żywicieli poprzez zmianę stanu siedliska (zanik łąki). Warunki dla motyli mogą znacznie się poprawić w przypadku przywrócenia koszenia i ograniczenia występowania nawłoci wąskolistnej na łące. 6.8.5. Ptaki 6.8.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków W obrębie obszaru stwierdzono dość liczne (w odniesieniu do wielkości powierzchni) występowanie waloryzujących gatunków ptaków. Były to ptaki nieliczne, średnio liczne oraz liczne w skali kraju i regionu. Ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 9,7 par/10 ha.

142

Tab. 34. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków na Łąkach Grodźca. Gatunek

Liczba par lęgowych

Komentarz

Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej Żuraw Grus grus Jarzębatka Sylvia nisoria

Gąsiorek Lanius collurio

2(ż)

Obszar stanowi ważne żerowisko dwóch par lęgowych i jest częścią ich areałów lęgowych; obserwacje wskazują na wysoce prawdopodobną obecność gniazd na podmokłym, zadrzewionym terenie przylegającym do przedmiotowej powierzchni.

Wewnątrzbiotopowe zagęszczenie gąsiorka na powierzchni badań wynosiło prawdopodobnie 1,2 pary/10 ha. W odniesieniu do dostępnych danych porównawczych (z Polski i innych krajów europejskich) wartość tę należy uznać za dość wysoką (Goławski 2006). Zagęszczenie można uznać za ponadprzeciętne także z uwagi na niewielką powierzchnię kompleksu i jego izolowany charakter, czyli pomimo niekorzystnych warunków przestrzennych. Świadczy to o dobrej jakości siedliska lęgowego – głównie o jego dużej zasobności pokarmowej. Pozostałe gatunki chronione

Jest to jedno z dwóch miejsc (1 z 3 par) występowania gatunku odnotowanych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich.

Pokląskwa Saxicola rubetra

Zagęszczenie pokląskwy na powierzchni badawczej wynosi prawdopodobnie 1,1 pary/10 ha, plasując się wśród przeciętnych wartości stwierdzanych na Dolnym Śląsku i Opolszczyźnie (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Niemniej jednak występowanie kilku par gatunku świadczy o dobrej kondycji ekologicznej siedlisk łąkowych obszaru.

Kląskawka Saxicola rubicola

Świerszczak Locustella naevia

Strumieniówka Locustella fluviatilis

Łozówka Acrocephalus palustris

Cierniówka Sylvia communis

Dość liczne, dominujące występowanie cierniówki (prawdopodobne zagęszczenie par lęgowych wynoszące 3,4 pary/10 ha) wynika z charakteru przeważających powierzchniowo siedlisk – mozaiki zbiorowisk roślinności trawiastej i krzewiastej, jak i dość dużego udziału wczesnych i średnich stadiów sukcesyjnych szaty roślinnej.

RAZEM

Pliszka żółta Motacilla flava

(ż) – oznacza część areału lęgowego stanowiącą istotne żerowisko pary lęgowej 6.8.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru Zebrane informacje pozwalają stwierdzić, że Łąki Grodźca przedstawiają ponadprzeciętną wartość ornitologiczną. Wynika to głównie z dość różnorodnego składu gatunkowego awifauny, a częściowo także ze stosunkowo licznego występowania niektórych gatunków (np. gąsiorka i cierniówki). Dodatkowo zachodnia część obszaru (powierzchnia C) w sezonie lęgowym stanowi istotne żerowisko dla co najmniej dwóch par żurawi, a w okresie polęgowym obserwowano na przedmiotowych łąkach stado żerowiskowe liczące aż 27 osobników tego gatunku (dane własne). Wśród stwierdzonych ptaków są trzy gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej (patrz tabela nr 34). Rangę obszaru zdecydowanie podnosi obecność dwóch gatunków z rodzaju Locustella – świerszczaka i strumieniówki, zasiedlających jedne z najbardziej zagrożonych w Polsce i szybko zanikających rodzajów siedlisk – biocenozy bagienno-łąkowe oraz wilgotne zarośla i ziołorośla przy ciekach. Łąki Grodźca są jednym z zaledwie dwóch kompleksów łąkowych Borów Niemodlińskich, na których stwierdzono pliszkę żółtą – powszechny jeszcze w skali kraju gatunek, wykazujący jednak w ostatniej dekadzie poważny spadek liczebności (Kuczyński i Chylarecki 2012). Pliszka żółta jest ptakiem niegdyś licznie zasiedlającym

143

łąki, a obecnie wobec degradacji i zaniku tych środowisk, występującym przeważająco na polach uprawnych. Gniazdowanie gatunku należy zatem uznać za dość wyjątkowe i niewątpliwie jest to okoliczność wskazująca na ciągle wysoką kondycję ekologiczną siedlisk łąkowych wschodniej części obszaru (rejonu odnotowania ptaków) (powierzchnia A). Uwagę zwraca względnie równomierne rozmieszczenie w obrębie obszaru par lęgowych pokląskwy. Gatunek ten nie był obecny jedynie na otoczonej zadrzewieniami i lasem łące w zachodniej części kompleksu. Wskazuje to, że ogromna większość łąk obszaru to biocenozy pozostające nadal, pomimo występujących zniekształceń i długich lat nieużytkowania, w dostatecznym lub dobrym stanie ekologicznym. Liczna obecność cierniówki jest związana ze znaczącym udziałem sukcesyjnych stadiów roślinności drzewiastej i wysokich roślin zielnych. Należy jednak zaznaczyć, że obecnie sukcesja roślinna nie ma charakteru dominującego i na większości powierzchni nie wymaga żadnego ograniczania (zabiegi należałoby przeprowadzić w bardzo ograniczonym zakresie jedynie w zachodniej części kompleksu i punktowo w jego części wschodniej). W obecnych proporcjach powoduje ona zróżnicowanie środowiska obszaru i wzbogaca go siedliskowo, bez negatywnych skutków dla zespołu ptaków łąkowych. Znamienne jest, że stwierdzony skład awifauny utrzymuje się na obszarze pomimo jego niekorzystnych warunków przestrzennych i silnego zniekształcenia roślinności siedlisk otwartych przez obce, inwazyjne gatunki roślin. Większą cześć kompleksu stanowi bowiem wąski pas łąk, ograniczony (odpowiednio od północy i południa) wielkoobszarową uprawą kukurydzy i dużym kompleksem leśnym. Natomiast pozostała, zachodnia część łąk to w przewadze prawie całkowicie „zamknięte” powierzchnie, otoczone niemal ze wszystkich stron przez rozległe zadrzewienia. Obce rośliny inwazyjne (dwa lub trzy gatunki nawłoci i tawuła kutnerowata) obecne są w różnych proporcjach na całym kompleksie łąk, ale to na najcenniejszych dla ptaków powierzchniach (w środkowym i wschodnim rejonie kompleksu) występują w największym pokryciu, sięgającym 80%. Tylko niewielkie fragmenty łąki (wielkości od jednego do kilku arów) są tam wolne od tych gatunków. Wyjaśnieniem powyższej kwestii w odniesieniu do gatunków inwazyjnych jest najprawdopodobniej zachowanie korzystnych warunków hydrologicznych w podłożu siedlisk łąkowych. Największe znaczenie ma tutaj położenie obszaru w dolinie cieku oraz to, że łąki nie są prawie w ogóle odwadniane przez rowy melioracyjne – regularnie pogłębiany i hakowany jest jedynie sam ciek Sąkwa. Siedliska o dostatecznie nawodnionym podłożu mogą dłużej opierać się dominacji najgroźniejszych gatunków inwazyjnych – w tym wypadku nawłoci kanadyjskiej, n. późnej i tawule kutnerowatej. Gatunki te obecne są bowiem albo tylko punktowo w postaci pojedynczych kęp (nawłocie), lub też nie pokrywają powierzchni w sposób jednolity (tawuła). Gatunkiem inwazyjnym wykazującym na obszarze wysokie pokrycie i rozprzestrzenienie jest zaś tylko nawłoć wąskolistna – takson mniej ekspansywny, ale zazwyczaj wcześniej wkraczający na nieużytkowane siedliska łąkowe o niezachwianych warunkach wodnych. Gatunek ten może przez długi czas współwystępować z rodzimymi gatunkami siedliska, doprowadzając do jego znaczącej degradacji dopiero po uzyskaniu wysokiego, zbliżonego do 100% pokrycia powierzchni. Nie powoduje to jednak całkowitego zaniku zajętej fitocenozy. Opanowane przez nawłoć wąskolistną zbiorowiska cechują się znacznie zubożonym składem gatunkowym w porównaniu z tymi bez jej udziału (Dajdok i Pawlaczyk 2009). Potencjalna wartość awifaunistyczna obszaru jest niewiele większa od obecnie obserwowanej (mogącej mieć charakter krótkotrwały – patrz akapit poniżej). Pojawieniu się dodatkowych, pojedynczych par lęgowych poszczególnych gatunków sprzyjałaby z pewnością eliminacja lub ograniczenie występowania inwazyjnych gatunków roślin oraz zahamowanie pogłębiania cieku Sąkwa. Być może otoczony zadrzewieniami fragment łąki w zachodniej części obszaru stałby się bardziej dostępny dla ptaków po usunięciu części porastających go drzew i krzewów. Wykonywanie odpowiednich zabiegów w celu eliminacji tawuły kutnerowatej i gatunków nawłoci może początkowo (w pierwszych latach) doprowadzić do zubożenia składu gatunkowego awifauny. Będzie to spowodowane wczesnymi terminami koszenia (nawłoć) i koniecznością wyrywania roślin lub wręcz naruszenia wierzchniej warstwy gleby (tawuła). Jednak niepodjęcie tych działań będzie skutkowało coraz większą dominacją niepożądanych roślin, prowadząc do trwałego zaniku większości obserwowanych obecnie stanowisk ptaków. Zatem stwierdzone aktualnie wartości ornitologiczne obszaru (skład jakościowy i ilościowy zespołu ptaków), bez wdrożenia środków zaradczych mogą mieć charakter krótkotrwały.

144

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

145

Mapa nr 16. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli na Łąkach Grodźca.

146

147

6.8.6. Zagrożenia Zagrożenie dla obszaru stanowi obecnie kilka równoważnych czynników. Są to zarówno naturalne i półnaturalne procesy powodujące negatywne następstwa w dłuższej perspektywie czasowej, jak i typowo antropogeniczne oddziaływania powodujące natychmiastowe skutki. Do pierwszej grupy należą wspomniane już: powiększanie się areału obecnych na obszarze inwazyjnych gatunków roślin (szczegółowy opis problemu w rozdziale 6.8.5.2) oraz, w przypadku dalszego nieużytkowania łąk, wzrost zasięgu sukcesji roślin drzewiastych (drzew i krzewów). Do aktualnych zagrożeń należy zaliczyć regularnie przeprowadzane prace pogłębiające w obrębie koryta Sąkwy (prowadzone także w roku 2014), zaorywanie północnych skrajów największej powierzchni łąkowej w celu powiększania uprawy kukurydzy (powierzchnia A), a także spływ nadmiaru związków mineralnych na skutek nawożenia pola (znajduje się ono częściowo na łagodnym zboczu nachylonym w kierunku łąki) i zwiewanie na łąki części biocydów stosowanych do opryskiwania obecnych na nim upraw. Pogłębianie Sąkwy doprowadza w szczególności do przesuszania najcenniejszych zbiorowisk hydrogenicznych obecnych przy cieku i stwarza lepsze warunki dla wzrostu i zwiększania zagęszczenia przez tawułę kutnerowatą. Powiększanie zasięgu pola uprawnego doprowadza do całkowitej likwidacji części siedliska. W ostatnim czasie zaorany zastał dwudziestometrowy pas łąki od strony uprawy kukurydzy. Sytuację tę widać dobrze przy porównaniu dostępnych w internecie zdjęć satelitarnych o różnej aktualności (Geoportal vs. Google Maps). Niepożądane związki chemiczne pochodzące z pola uprawnego wpływają bezpośrednio zarówno na rośliny budujące siedlisko lęgowe ptaków (pogorszenie warunków dla roślin rodzimych i ich poprawa dla gatunków inwazyjnych), jak i na bazę pokarmowa awifauny – głównie owady (zabijanie i zatruwanie).

148

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

149

Mapa nr 17. Zagrożenia występujące na Łąkach Grodźca.

150

151

6.8.7. Proponowany sposób ochrony Najważniejszym zadaniem jest przywrócenie użytkowania Łąk Grodźca, dzięki temu będzie można powstrzymać ekspansję nawłoci wąskolistnej na najcenniejszych fragmentach łąk. Powierzchnię A, najcenniejszą i jednocześnie w dużej części zdominowaną przez nawłoć wąskolistną, należy kosić w terminie 15.06 - 15.07, aż do ustąpienia inwazyjnych gatunków nawłoci. Przez pierwsze trzy lata zalecane jest dodatkowe koszenie w terminie 15.09 - 30.10. Po ustąpieniu nawłoci łąkę należy kosić raz w roku, w terminie od 1.09 do 15.10 (późny termin koszenia ze względu na występowanie modraszków). Bardzo ważne jest zbieranie biomasy powstałej po skoszeniu łąk. Dla powierzchni C należy zaplanować takie same terminy koszeń, jak dla powierzchni A. Najpierw łąki należy kosić w terminie 15.06 - 15.07, aż do ustąpienia inwazyjnych gatunków nawłoci. Przez pierwsze trzy lata zalecane jest dodatkowe koszenie w terminie 15.09 - 30.10. Po ustąpieniu nawłoci łąkę należy kosić raz w roku, w terminie od 1.09 do 15.10. Powierzchnia B zdominowana jest przez tawułę kutnerowatą. Zwalczanie tego gatunku w miejscach, w których dominuje, jest bardzo trudne i kosztowne. Najefektywniejszym sposobem na pozbycie się tawuły kutnerowatej jest jej wyrywanie, suszenie oraz wywożenie poza teren kompleksu, pilnując, aby przy okazji tych zabiegów nie przenieść jej do innego kompleksu torfowiskowego lub łąkowego. Jednak biorąc pod uwagę koszty oraz niską wartość przyrodniczą siedliska na powierzchni C, należy się zastanowić, czy działania te są uzasadnione. Poza przywróceniem użytkowania i eliminacją gatunków inwazyjnych bardzo ważne jest powstrzymanie nieuzasadnionego pogłębiania i hakowania cieku Sąkwa, przepływającego przez obszar oraz powstrzymanie zwiększania zasięgu pola ornego kosztem powierzchni łąkowej (dotyczy powierzchni A).

Fot. 53. Nieużytkowana łąka świeża (kod 6510), (powierzchnia A); (fot. D. Strząska).

152

Fot. 54. Zaorana łąka świeża, (powierzchnia A); (fot. D. Strząska).

153

154

Fot. 56. Torfowisko przejściowe (kod 7140) w kompleksie łąkowym Prószkowskie Łąki, (powierzchnia M); (fot. D. Strząska).

ŁĄKI PRÓSZKOWSKIE

155

Fot. 55. Torfowisko przejściowe (kod 7140) w kompleksie łąkowym Prószkowskie Łąki, (powierzchnia M); (fot. D. Strząska).

6.9. ŁĄKI PRÓSZKOWSKIE Rozległy kompleks łąkowy wzdłuż Prószkówki i jej dopływów, podzielony na wiele mniejszych powierzchni. Łąki rozciągają się wzdłuż cieku od Ligoty Prószkowskiej, przez Przysiecz, Prószków po Oborę. Największy zwarty kompleks łąkowy znajduje się na północny-zachód od Prószkowa. Wielkość powierzchni łąkowych jest niespotykana jak na Opolszczyznę i już z tego powodu zasługują na ochronę. Dominują tutaj łąki świeże i wilgotne, w dobrym stanie zachowania. Miejscami wykształcają się torfowiska oraz turzycowiska. Poziom wody jest bardzo zróżnicowany. Większość łąk jest użytkowana, część dwu i trzykośnie. Łąki Prószkowskie są jednym z najważniejszych miejsc dla ptaków terenów otwartych w Borach Niemodlińskich. 6.9.1. Zbiorowiska roślinne Powierzchnie nr 1 i 2. Śródleśny fragment kompleksu łąkowego położony po zachodniej stronie Ligoty Prószkowskiej. W zachodniej i środkowej części kompleks łąkowy składa się z mozaiki łąk świeżych i wilgotnych (powierzchnia Ł), częściowo w typie łąk sitowych z dominującym sitem rozpierzchłym Juncus effusus (zespół Epilobio-Juncetum effusi, tzw. pastwisko sitowe). Łąki są użytkowane, poprzecinane rowami i drogami polnymi, otoczone lasem. W roślinności dominują trawy, m.in.: kostrzewa czerwona Festuca rubra, kłosówka wełnista Holcus lanatus i kupkówka pospolita Dactylis glomerata. Na granicy z lasem licznie występuje paproć orlica pospolita Pteridium aquilinum. Darń jest luźna. W runi mniejszy udział mają rośliny dwuliścienne o barwnych kwiatach, takie jak firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, jaskier ostry Ranunculus acris, pięciornik kurze ziele Potentilla erecta, dzwonek rozpierzchły Campanula patula oraz przetacznik ożankowy Veronica chamaedrys. W kierunku wschodnim łąki przechodzą w torfowisko przejściowe i trzęsawisko (siedlisko umieszczone w I załączniku Dyrektywy Siedliskowej o kodzie 7140) (powierzchnia M). Podłoże tutaj jest silnie uwodnione, występują niewielkie zastoiska wody. Na całej powierzchni dominuje wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium. Warstwę mszystą budują mchy torfowce oraz mchy właściwe. Po wschodniej stronie torfowiska występuje płat z trzciną pospolitą Phragmites australis. Obecna jest również nawłoć wąskolistna Solidago graminifolia – gatunek inwazyjny. Na powierzchni nr 2 (wschodnia część łąk) największą powierzchnie zajmują łąki świeże ze związku Arrhenatherion elatoris (kod 6510). W runi dominują wysokie trawy, takie jak: rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, kłosówka wełnista Holcus lanatus oraz kupkówka pospolita Dactylis glomerata. Niższą warstwę tworzą gatunki dwuliścienne o barwnych kwiatach, m.in.: dzwonek rozpierzchły Campanula patula, koniczyna łąkowa Trifolium pratense, firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, komonica zwyczajna Lotus corniculatus. W kierunku północnym łąki świeże przechodzą w łąkę wilgotną należącą do rzędu Molinietalia caerulae. Niewielkie powierzchnie zajmuje zespół ostrożenia łąkowego Cirsietum rivularis oraz zespół sitowia leśnego Scirpetum sylvatici. Na obrzeżach łąki występuje trzcina pospolita Phragmites australis. Obecne są pojedyncze podrosty sosny. Powierzchnie nr 3, 4 i 5. Fragment kompleksu łąkowego leżący po wschodniej stronie Ligoty Prószkowskiej i wsi Przysiecz wzdłuż niewielkiego potoku Prószkówki oraz Prószkowskiego Potoku, ograniczony autostradą A4 i główną drogą prowadzącą do Prószkowa. Łąki położone w niewielkiej dolinie rzecznej o łagodnie wzniesionych zboczach. Łąki wzdłuż Prószkówki są schowane w wąskim pasie pomiędzy lasem (powierzchnia A) z licznymi gatunkami leśnymi w strefie ekotonowej. Są użytkowane, częściowo wypasane oraz poprzecinane niewielkimi rowami odwadniającymi. Podłoże jest żyzne i wilgotne. Roślinność jest różnorodna i bogata, charakterystyczna dla łąk świeżych Arrhenatheretum elatioris oraz w miejscach bardziej wilgotnych dla łąk wilgotnych ze związku Calthion. Prawdopodobnie miejscami skład gatunkowy wynika z podsiewania łąk atrakcyjnymi paszowo trawami, jednak nie prowadzi to do degeneracji zbiorowiska. Na łąkach tych dominują trawy, jak: rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, kłosówka wełnista Holcus lanatus, kupkówka pospolita Dactylis glomerata i wiechlina łąkowa Poa pratensis. Duży udział mają gatunki kolorowo kwitnące, takie jak jaskier ostry Ranunculus acris czy firletka poszarpana Lychnis flos–cuculi, groszek łąkowy Lathyrus pratensis. Podłoże, wraz ze zbliżaniem się do terenu otwartego, staje się coraz bardziej podmokłe, a roślinność przechodzi w łąkę wilgotną ze związku Calthion z kniecią błotną Caltha palustris, sitowiem leśnym Scirpus lacustris oraz szuwar turzycowy z turzycą zaostrzoną Carex gracilis oraz szuwar trzcinowy.

156

Teren otwarty pomiędzy lasem a zabudowaniami wsi Pulów zajmuje mozaika pól oraz łąk świeżych, koszonych przynajmniej dwa razy w roku, częściowo nawożonych i podsiewanych (powierzchnia B). Są to również łąki rajgrasowe Arrhenatheretum elatioris, których skład gatunkowy jest zazwyczaj dość bogaty, szczególnie w miejscach z bardziej wilgotnym podłożem. Powierzchnie koszone trzy razy w roku oraz dodatkowo podsiewane są mniej różnorodne florystycznie (powierzchnia B1). W niektórych miejscach, gdzie nastąpiły próby przekształcenia łąk w pole orne lub w miejscach intensywnego żerowania dzików, pojawiają się gatunki ruderalne, takie jak wrotycz pospolity Tanacetum vulgaris czy ostrożeń polny Cirsium arvense. Ciekawym zbiorowiskiem, niespotykanym w innych inwentaryzowanych kompleksach jest szuwar skrzypu bagiennego Equisetetum fluviatilis. Występuje on w dwóch miejscach (powierzchnie D) na podłożu torfowym i z płytko zalegającą wodą powierzchniową, której poziom zmienia się w ciągu roku. Pierwsze położone jest po obu stronach Prószkowskiego Potoku, drugie w mozaice siedlisk szuwarowych przy Przysieckim Stawie. Gatunkiem panującym w tym siedlisku jest skrzyp bagienny Equisetum fluviatile, jednak w przeciwieństwie do innych zespołów szuwarowych, zbiorowisko to jest różnorodne i budowane przez wiele gatunków, zarówno szuwarowych, jak np. tojeść pospolitą Lysimachia vulgaris, jak i łąkowych np. knieć błotną Caltha palustris czy komonicę błotną Lotus uliginosus. Wzdłuż Prószkowskiego Potoku (powierzchnia C) oraz przy Przysieckim Stawie występują pasy szuwarów turzycowych ze związku Magnocaricion. Ze względu na wysoki poziom wód gruntowych nie są one koszone, występuje więc na nich sukcesja naturalna – wkraczają takie gatunki jak olsza czarna Alnus glutinosa czy kruszyna pospolita Frangula alnus. Szuwar trzcinowy występuje w wąskich pasach wzdłuż rowów oraz na dużej powierzchni przy Przysieckim Stawie. Na tym podmokłym terenie, występuje mozaika szuwarów różnego typu oraz torfowiska przejściowego z siedmiopalecznikiem błotnym Comarum palustre i wełnianką wąskolistną Eriophorum angustifolium (powierzchnia F). Wyjątkowym zjawiskiem na opisywanym odcinku jest bardzo mały udział gatunków inwazyjnych w zbiorowiskach, zarówno użytkowanych, jak i nieużytkowanych od dłuższego czasu. Prawdopodobnie tak dobra sytuacja spowodowana jest tym, że niemal wszystkie dostępne użytki zielone są tu przynajmniej raz w roku koszone. Pozostałe powierzchnie są natomiast bardzo silnie nawodnione, bez śladów przesuszenia. Wyjątkiem jest niewielki fragment (powierzchnia H) przy Przysieckim Stawie, przy jego zachodniej granicy, gdzie na podmokłym podłożu występuje łanowo inwazyjna rudbekia naga Rudbeckia lancinata. Obszar pomiędzy Przysieckim Stawem a autostradą A4 jest w większości zajęty przez mozaikę ziołorośli połąkowych z pokrzywą, tojeścią pospolitą, przytulią czepną i mozgą trzcinowatą (powierzchnia I), szuwarów trzcinowych i szuwarów wielkoturzycowych (powierzchnia J) ze związku Magnocaricion, które przechodzą w łąki wilgotne (powierzchnia K) i ubogie łąki świeże (powierzchnia L) graniczące z polami ornymi. Znajduje się tam też fragment torfowiska niskiego z wełnianką wąskolistną Eriophorum angustifolium i siedmiopalecznikiem błotnym Comarum palustre (kod 7140). Na powierzchni nr 5 znacznie większy udział w zbiorowiskach ma nawłoć kanadyjska Solidago canadensis, gatunek inwazyjny obcego pochodzenia. Powierzchnia nr 6. Kompleks łąkowy położony przy na południe od miejscowości Prószków (częściowo przy autostradzie A4). Przez powierzchnie przebiegają rowy melioracyjne. Od północy graniczy z polami ornymi i zabudowaniami Wybłyszczowa. W środkowej części kompleksu dominują łąki wilgotne (powierzchnia N), lepiej wykształcone po południowej stronie rowu melioracyjnego. Większość z nich jest nieużytkowana od kilku lat. W roślinności dominują: ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, sit rozpierzchły Juncus effusus oraz krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis. Licznie występuje trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos, który zaczyna dominować wśród runi. W zachodniej części kompleksu podłoże jest bardzo wilgotne. Niewielką powierzchnie zajmuje szuwar wielkoturzycowy. Występuje tu pałka szerokolistna Typha latifolia. Znaczny fragment powierzchni został zdominowany przez inwazyjny gatunek - rudbekię nagą Rudbeckia laciniata (powierzchnia O). We wschodniej części kompleksu występuje niewielki płat łąki świeżej (powierzchnia P), zachowanej w złym stanie, od lat nieużytkowanej. Po północnej stronie rowu niewielkie powierzchnie zajmują ziołorośla połąkowe z sitowiem leśnym Scirpus sylvaticus, pokrzywą Urtica sp. oraz trzcinnikiem piaskowym Calamagrostis epigejos. Na znacznej powierzchni

157

dominują inwazyjne gatunki nawłoci Solidago sp. i trzcina pospolita Phragmites australis (powierzchnia P). Łąki graniczą z polami ornymi. W przeszłości kompleks łąkowy zajmował z pewnością większą powierzchnię. Część łąk została przekształcona w pola uprawne. Powierzchnia nr 7 i 8. Kompleks łąkowy położony na północny-zachód od miejscowości Prószków. Dominują tutaj łąki świeże użytkowane ekstensywnie (powierzchnie R i S), zarówno w wariancie świeżym jak i wilgotnym (kod 6510). Zachowane są w dobrym stanie, koszone co najmniej dwa razy w ciągu roku. Powierzchnie przecinają rowy melioracyjne, przy których licznie występują drzewa, główne olchy. Wśród roślinności dominują trawy: rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, kłosówka wełnista Holcus lanatus, kupkówka pospolita Dactylis glomerata, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis oraz tymotka łąkowa Phleum pratense. W runi znaczny udział mają rośliny dwuliścienne o barwnych kwiatach, takie jak: koniczyna łąkowa Trifolium pratense, dzwonek rozpierzchły Campanula patula, złocień właściwy Leucanthemum vulgare, ostrożeń siwy Cirsium canum, firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi oraz chaber łąkowy Centaurea jacea. W pobliżu rowów melioracyjnych i w miejscach, gdzie podłoże jest znacznie wilgotniejsze niewielkie powierzchniowo płaty zajmuje zespół Scirpetum sylvatici z sitowiem leśnym Scirpus sylvaticus i ostrożeniem łąkowym Cirsium rivulare. W południowo-zachodniej części kompleksu (powierzchnia T) dominują łąki wilgotne. Licznie na nich występują: tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, ostrożeń błotny Cirsium palustre, koniopłoch łąkowy Silaum silaus, ostrożeń łąkowy Cirsium rivulare oraz sity Juncus sp. Tylko część z nich jest użytkowana. Na niekoszonych fragmentach obecna jest nawłoć wąskolistna Solidago graminifolia, a przy granicy z lasem występują podrosty drzew, głównie brzozy i olchy. W północnej części kompleksu (powierzchnia U) dominują szuwary wielkoturzycowe Magnocaricion reprezentowane przez zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis. Niewielką powierzchnię zajmuje szuwar szerokopałkowy Typhetum latifoliae, a na obrzeżu - szuwar trzciny pospolitej Phragmitetum australis. Jednocześnie znaczną powierzchnie zajmują nieużytkowane łąki wilgotne. Dominuje na nich sitowie leśne Scirpus sylvaticus, żywokost lekarski Symphytum officinale oraz koniopłoch łąkowy Silaum silaus. Na powierzchni tej występują inwazyjne gatunki nawłoci Solidago sp. oraz trzcina pospolita Phragmites australis. W miejscu, gdzie podłoże jest silnie nawodnione występuje pałka szerokolistna Typha latifolia. Część powierzchni zajmuje uprawa roślin motylkowych m.in. z koniczyną krwistoczerwoną Trifolium incarnatum i wykami Viccia sp. Powierzchnię przecina rów melioracyjny. Obecne są podrosty krzewów i drzew świadczące o postępującej sukcesji ekologicznej. Na zachód od rezerwatu przyrody „Staw Nowokuźnicki” (powierzchnia W) znajduje się niewielka łąka otoczona polami ornymi. Teren w tym miejscu jest lekko pofałdowany, co wpływa różnicująco na wilgotność podłoża na tej łące. Występują tu łąki zarówno świeże, jak i wilgotne, koszone przynajmniej dwa razy w roku. Roślinność nie jest bardzo bogata. Z traw dominuje rajgras wyniosły Arrhenatherus elatior, kłosówka wełnista Holcus lanatus oraz tomka wonna Anthoxanthum odoratum. Ponadto, duży udział ma babka lancetowata Plantago lanceolata, jaskier rozłogowy Ranunculus repens, pięciornik gęsi Potentilla anserina, ostrożeń błotny Cirsium palustre i sit skupiony Juncus compressus. Szczególnie w miejscach suchszych widać tendencję przekształcania się łąki w psiary, zapewne w wyniku zbyt intensywnego użytkowania na niezbyt zasobnym podłożu. W takich miejscach gęstą darń tworzy bliźniczka psia trawka Nardus stricta, duże zagęszczenie osiąga też pięciornik kurze ziele Potentilla erecta. 6.9.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej W kompleksie Łąki Prószkowskie bardzo duży udział posiadają niżowe i górskie łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510. Większość z nich jest użytkowana, koszone są dwa razy w roku, są w dobrym stanie zachowania. Poza łąkami świeżymi na uwagę zasługuje płat torfowiska przejściowego (powierzchnia M) o kodzie 7140. Jest on zachowany w dosyć dobrym stanie, choć zaczynają na niego wkraczać rośliny inwazyjne i siewki drzew i krzewów. 6.9.3. Cenne gatunki roślin Na torfowisku przejściowym (powierzchnia M) licznie występuje wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium.

158

6.9.4. Bezkręgowce 6.9.4.1. Rośliny żywicielskie Na łąkach stwierdzono występowanie krwiściągu lekarskiego oraz wilgociolubnych gatunków szczawiów. Krwiściąg lekarski odnaleziono na powierzchni nr 3 i 8. Na powierzchni nr 8 krwiściąg lekarski obecny był dość licznie, ale tylko na fragmentach niekoszonych, na powierzchni nr 3 był obecny na koszonej łące. Szczawie odnaleziono na powierzchni nr 3, 5 i 8. 6.9.4.2. Gatunki z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej Modraszek nausitous - wykazany tylko na jednej z ośmiu badanych powierzchni. Motyle występowały bardzo nielicznie w stosunku do rozmiaru powierzchni. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były złe - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek, jednak bardzo nieliczne. Obszar jest mocno izolowany od sąsiednich populacji motyla. Łąka jest nieużytkowana i powoli zarasta ekspansywnymi gatunkami roślin, co stanowi główne zagrożenie dla populacji motyla. Obszar ten otaczają łąki, które są z kolei koszone co najmniej dwukrotnie w roku, co powoduje, że motyle na nich nie występują. Tab. 35. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka nausitousa w kompleksie łąkowym Łąki Prószkowskie. Powierzchnia 8

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 200 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 10,2 km.

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Motyli nie obserwowano.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 10,2 km.

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Motyli nie obserwowano.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 10,2 km.

Obserwowano 7 motyli podczas najliczniejszej kontroli.

Modraszek telejus - wykazany tylko na jednej z ośmiu badanych powierzchni. Motyle występowały bardzo nielicznie w stosunku do rozmiaru powierzchni. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były złe - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek, jednak bardzo nieliczne. Obszar jest mocno izolowany od sąsiednich populacji motyla. Łąka jest nieużytkowana i powoli zarasta ekspansywnymi gatunkami roślin, co stanowi główne zagrożenie dla populacji motyla. Obszar ten otaczają łąki, które są z kolei koszone co najmniej dwukrotnie w roku, co powoduje, że motyle na nich nie występują. Tab. 36. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka telejusa w kompleksie łąkowym Łąki Prószkowskie. Powierzchnia 8

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 200 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 10,2 km.

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Motyli nie obserwowano.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 10,2 km.

Obserwowano 3 motyle podczas najliczniejszej kontroli.

159

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Motyli nie obserwowano.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 10,2 km.

Czerwończyk nieparek - wykazany na 3 powierzchniach (powierzchnia nr 3, 5 i 8). Na powierzchni nr 8 i 3 obserwowano tylko jaja na liściach szczawiu, na powierzchni nr 5 obserwowano pojedynczego samca podczas żerowania. 6.9.4.3. Inne cenne gatunki bezkręgowców siedlisk łąkowych Nie wykazano. 6.9.4.4. Zagrożenia dla motyli Tab.37. Ocena zagrożeń za pomocą wskaźników stanu siedliska dla modraszków z rodzaju Phengaris. Powierzchnia 8

Wskaźnik

Miara

Opis

Powierzchnia

65 ha

Obszar obejmuje głównie użytkowane łąki.

Dostępność roślin żywicielskich

<5%

Krwiściąg lekarski obecny na nieużytkowanych łąkach oraz na śródpolnych miedzach.

Dostępność mrówek gospodarzy

Nie badano.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

20-50%

Zarastanie ekspansyjnymi gatunkami roślin obecne na terenach niekoszonych, na których występują modraszki.

Zarastanie przez drzewa /krzewy

<25%

Zarastanie drzewami ograniczone w wyniku użytkowania kośnego większości obszaru.

Ocena ogólna siedliska 5

Powierzchnia

27 ha

Główną cześć obszaru stanowią łąki.

Dostępność roślin żywicielskich

>20%

Krwiściąg lekarski nie występuje.

Dostępność mrówek gospodarzy

Nie badano.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

20-50%

Zarastanie ekspansywnymi bylinami występuje, szczególnie na terenach nieużytkowanych.

Zarastanie przez drzewa/krzewy

<25%

Zarastanie ograniczone w wyniku użytkowania obszaru.

Ocena ogólna siedliska 3

Ocena

Powierzchnia

27 ha

Główną cześć obszaru stanowią użytkowane łąki.

Dostępność roślin żywicielskich

>20%

Krwiściąg lekarski bardzo nieliczny.

Dostępność mrówek gospodarzy

Nie badano.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

20-50%

Zarastanie ekspansywnymi bylinami występuje, szczególnie na terenach nieużytkowanych.

Zarastanie przez drzewa/krzewy

<25%

Zarastanie ograniczone w wyniku użytkowania łąk.

Ocena ogólna siedliska

160

Mimo dogodnych siedlisk (użytkowane łąki świeże i wilgotne) obszar nie stanowi cennej ostoi modraszków. Większość łąk jest zbyt intensywnie użytkowana, by mogły utrzymać się na nich motyle. Drugi termin koszenia łąk przypada na lipiec-sierpień, co powoduje, że motyle nie mogą złożyć jaj na krwiściągu lekarskim, który z resztą – prawdopodobnie ze względu na intensywne użytkowanie – występuje tutaj nielicznie. Poza tym odnalezione stanowisko modraszków jest mocno izolowane od innych populacji motyli (izolacja ponad 10 km). Czerwończyk nieparek został wykazany na 3 powierzchniach, na łąkach w sąsiedztwie cieków. Ilość szczawiów była duża, dzięki czemu można stwierdzić, że nie występują znaczące zagrożenia dla tego gatunku. 6.9.4.5. Ogólna ocena obszaru pod kątem motyli Oba gatunki modraszków (modraszek telejus i modraszek nausitous) zostały wykazane na powierzchni nr 8. Jest to tylko jedna z ośmiu powierzchni wchodzących w skład obszaru Łąki Prószkowskie. Wskazuje to na bardzo niewielki procent zasiedlenia dostępnych powierzchni przez motyle. Dzieje się tak, ponieważ łąki są tu intensywnie użytkowane (2-3 pokosy), a roślina żywicielska – krwiściąg lekarski - nie występuje licznie. Z tego powodu zarówno stan siedliska modraszków jak i populacje motyli oceniono jako złą (U2). Szanse na poprawę oceny siedliska są niskie ze względu na izolację populacji motyli, a przede wszystkim niską liczbę roślin żywicielskich na łąkach, wywołaną najprawdopodobniej intensywnym ich użytkowaniem. W przypadku czerwończyka nieparka stan populacji oceniono jako dobry, co wynika z mobilności tego gatunku oraz dostępności na łąkach jego rośliny żywicielskiej. 6.9.5. Ptaki 6.9.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Większość stwierdzonych gatunków waloryzujących to ptaki nieliczne w skali kraju lub regionu. Na poszczególnych ośmiu częściach obszaru stwierdzono zróżnicowane wskaźniki ogólnego zagęszczenia par lęgowych. Ogólny, średni wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 8,7 par/10 ha (średnia arytmetyczna z zagęszczeń na ośmiu poszczególnych częściach kompleksu; zakres: 3,3-15,0 par/10 ha). Tab.38. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków na Łąkach Prószkowskich. Gatunek

Liczba par lęgowych

Komentarz

Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej 2

Stwierdzono zarówno miejsce lęgu błotniaka stawowego (przy stawie po południowo-zachodniej stronie Prószkowa), jak i stanowisko żerowiskowe gatunku (łąki po północno-zachodniej stronie Prószkowa).

Derkacz Crex crex

Stwierdzona liczba aktywnych głosowo samców stanowi ponad 30% populacji derkacza w bioregionie Borów Niemodlińskich. Gatunek występował na sześciu spośród ośmiu fragmentów kompleksu. Lokalne zagęszczenie wewnątrzbiotopowe stwierdzone na łąkach po wschodniej stronie wsi Przysiecz (1,6 samców/10 ha) jest jednym z najwyższych w Borach Niemodlińskich i należy do największych stwierdzanych na obszarze Polski (Sikora i in. 2007; Budka i in. 2012).

Jarzębatka Sylvia nisoria

Gąsiorek Lanius collurio

Na części kompleksu – łąkach przylegających od południowo-zachodniej strony do Prószkowa, wskaźnik wewnątrzśrodowiskowego zagęszczenia gatunku wynosił 1,7 pary/10 ha. Jest to wartość dość wysoka w skali naszego kraju i innych państw europejskich (Goławski 2006); świadczy to o dużym znaczeniu siedlisk lęgowych tej części obszaru dla gąsiorka i szeregu innych, cennych gatunków ptaków.

Ortolan Emberiza hortulana

Błotniak stawowy Circus aeruginosus

Pozostałe gatunki chronione

161

Przepiórka Coturnix coturnix

Stwierdzona liczba aktywnych głosowo samców przepiórki stanowi prawie 45% spośród wszystkich szesnastu stanowisk gatunku odnotowanych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich. Większość samców (5) występowała na użytkowanych łąkach leżących na północny-zachód od Prószkowa.

Wodnik Rallus aquaticus

Czajka Vanellus vanellus

Wszystkie pary lęgowe występowały na częściach kompleksu położonych koło Prószkowa (tj. po północnej stronie autostrady A4). Są to jedyne stanowiska czajki stwierdzone w roku 2014 w bioregionie Borów Niemodlińskich na powierzchniach łąkowych. Potwierdza to trudną sytuację gatunku w Polsce, przejawiającą się systematycznym spadkiem liczebności populacji (Kuczyński i Chylarecki 2012; Chodkiewicz i in. 2013).

Kszyk Gallinago gallinago

Stwierdzona liczba par stanowi prawie 40% spośród wszystkich osiemnastu par lęgowych kszyka odnotowanych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich.

Odnotowana liczba par stanowi prawie 60% spośród wszystkich czternastu par lęgowych świergotka łąkowego stwierdzonych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich. Wszystkie pary występowały w obrębie dwóch obszarów łąkowych położonych po północno-zachodniej stronie Prószkowa.

Pokląskwa Saxicola rubetra

W poszczególnych częściach kompleksu pokląskwa osiągała niskie lub bardzo niskie wskaźniki zagęszczenia (poniżej 1 pary/10 ha). Wbrew oczekiwaniom, nie zasiedlała wszystkich powierzchni łąkowych – nie stwierdzono jej na łąkach po wschodniej stronie południowej części Ligoty Prószkowskiej (Pulowa) oraz na łąkach po zachodniej stronie Kolonii Przysieckiej.

Kląskawka Saxicola rubicola

Świerszczak Locustella naevia

Strumieniówka Locustella fluviatilis

Zastanawiające jest stwierdzenie tylko kilku par lęgowych strumieniówki w obrębie tak rozległego obszaru z dość dużą liczbą dogodnych dla gatunku siedlisk; być może nie wykryto wszystkich stanowisk na skutek zastosowania zbyt ogólnej metody kontroli terenowej (np. ze względu na zbyt małą liczbę kontroli wieczornych i nocnych).

Łozówka Acrocephalus palustris

Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus

Trzciniak Acrocephalus arundinaceus

Piegża Sylvia curruca

Cierniówka Sylvia communis

Srokosz Lanius excubitor

Są to trzy z siedmiu par lęgowych srokosza stwierdzonych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich.

Potrzos Emberiza schoeniclus

271

Świergotek łąkowy Anthus pratensis

RAZEM

6.9.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru W ujęciu ogólnym kompleks łąk rozmieszczonych w okolicach Prószkowa, Przysiecza i Ligoty Prószkowskiej przedstawia wysoką wartość ornitologiczną. Średni wskaźnik zagęszczenia par lęgowych, wynoszący prawie 9 par/10 ha, należy uznać za dość wysoki. Odnotowano występowanie 22 waloryzujących gatunków ptaków, w tym pięć wpisanych do I załącznika Dyrektywy Ptasiej (patrz tabela nr 38). Najważniejszymi awifaunistycznymi wyróżnikami kompleksu są: wysoka liczebność i jedno z najwyższych w skali Borów Niemodlińskich wewnątrzbiotopowe (miejscowe) zagęszczenie derkacza (patrz tabela nr 38), obecność par lęgowych czajki, najliczniejsze w bioregionie występowanie świergotka łąkowego

162

(prawie 60% populacji) oraz wysoka różnorodność gatunkowa awifauny na poszczególnych fragmentach obszaru. Z uwagi na rozległość i nieciągły charakter kompleksu, jego części różnią się między sobą rodzajem dostępnych środowisk, charakterem otoczenia, a co za tym idzie składem zespołów ptaków lęgowych. Poniżej przedstawiono krótkie charakterystyki wartości ornitologicznych poszczególnych fragmentów obszaru. Powierzchnia nr 1. Śródleśny fragment łąk po zachodniej stronie Ligoty Prószkowskiej i Pulowa Na obszarze stwierdzono jedynie pięć gatunków ptaków waloryzujących i odnotowano niski wskaźnik ich zagęszczenia (3,3 pary/10 ha). Biorąc jednak pod uwagę specyficzne położenie i przestrzenny charakter tych łąk (wąski, śródleśny pas terenu), ich znaczenie awifaunistyczne należy określić jako ponadprzeciętne. Decyduje o tym przede wszystkim występowanie aż czterech aktywnych głosowo samców derkacza. Co ciekawe, okupowały one rewiry jedynie w środkowej i wschodniej części łąk, również w ich najwęższych rejonach. Dość niespodziewane jest występowanie trzech par pokląskwy – gatunku preferującego łąki graniczące z terenami otwartymi, który rzadko zasiedla siedliska śródleśne. Pod względem środowiskowym zdecydowaną zaletą łąkowej, dominującej części obszaru jest jej coroczne użytkowanie (koszenie). Skutkuje to całkowitym brakiem obcych, inwazyjnych gatunków roślin. Pokos na większości powierzchni odbywa się późno, co pozwala derkaczom na niezakłócone odbycie przynajmniej pierwszego lęgu. W ujęciu potencjalnym wartość obszaru jest najprawdopodobniej znacząco wyższa. Jest on w większości odwadniany przez szereg rowów, co powoduje silne przesuszanie wartościowych siedlisk (łąk sitowych i wilgotnych), także w okresie wiosennym. Poprawa warunków wodnych umożliwiłaby zasiedlenie terenu przez co najmniej kilka dodatkowych par gatunków kwalifikujących – w tym tak cennych ptaków jak kszyk i świerszczak. Powierzchnia nr 2. Fragment łąk przylegający od zachodu do Pulowa Rejon ten ma wysoką wartość awifaunistyczną. Na niewielkim, szesnastohektarowym obszarze stwierdzono 22 pary lęgowe należące do 11 gatunków waloryzujących. Generuje to wysoki wskaźnik zagęszczenia wynoszący 13,5 pary/10 ha. Stwierdzono ptaki różnych środowisk, przy czym aż pięć to gatunki siedlisk podmokłych i wilgotnych (wodnik, kszyk, świerszczak, trzciniak i potrzos). Na wysoką rangę obszaru najsilniej wpływa obecność aktywnego głosowo samca derkacza, dwóch par lęgowych kszyka oraz obecność takich wymagających siedliskowo gatunków jak gąsiorek, pokląskwa, świerszczak i potrzos. W rejonie zachodniego skraju obszaru, na niewielkich fragmentach siedlisk łąkowych, jest obecna nawłoć wąskolistna. Występuje ona jeszcze w sposób rozproszony i nie zniekształca poważnie rodzimych zbiorowisk roślinnych. Na pozostałej powierzchni obszaru, zwłaszcza w jego południowej części, występują sporadycznie rozproszone, niewielkie kępy i pojedyncze egzemplarze nawłoci kanadyjskiej i/lub późnej. Zdecydowana większość opisywanych łąk jest jednak zupełnie wolna od obcych roślin inwazyjnych. Potencjalna wartość ornitologiczna obszaru jest najprawdopodobniej jedynie nieznacznie wyższa od obserwowanej. Poprawę warunków siedliskowych dla ptaków mogłoby przynieść przywrócenie do regularnego koszenia nieużytków w południowej części obszaru. Ten fragment terenu cechuje się jednak niewielką wilgotnością podłoża, zatem raczej nie rozwiną się na nim większe powierzchniowo, cenne siedliska łąkowe. Prawdopodobnie miejsce to zasiedliłyby 2-3 pary pospolitszych gatunków waloryzujących. Powierzchnia nr 3. Fragment kompleksu leżący po wschodniej stronie Ligoty Prószkowskiej i Pulowa Pomimo niewielkiego wskaźnika ogólnego zagęszczenia par lęgowych (5 par/10 ha), obszar wykazuje wysoką wartość ornitologiczną. Na terenie tym odnotowano dziesięć ptaków z grupy gatunków kwalifikujących, w tym trzy z I załącznika Dyrektywy Ptasiej. Były to głównie gatunki środowisk łąkowych i otwartych siedlisk podmokłych. Na wysoką ocenę tego fragmentu kompleksu najsilniej wpływa obecność aż pięciu samców derkacza (w dość wysokim zagęszczeniu 1,1 pary/10 ha) oraz występowanie takich cennych gatunków jak przepiórka, kszyk, świerszczak, strumieniówka i jarzębatka. Na przedmiotowym obszarze siedliska otwarte nie są zniekształcone przez inwazyjne, obce gatunki roślin. Jest to spowodowane przede wszystkim przez intensywne zagospodarowanie dużej części użytków zielonych (koszonych dwa lub trzy razy w roku). Sposób użytkowania łąk oraz obecność niezagospodarowanych siedlisk,

163

w tym hydrogenicznych, przylegających do koryta rzeki, powodują nierównomierne, a miejscami skupiskowe rozmieszczenie stanowisk lęgowych ptaków. Niewielki wskaźnik zagęszczenia par lęgowych i jednocześnie w większości otwarty charakter dostępnych powierzchni wskazują, że potencjalna wartość obszaru jest znacząco wyższa od obserwowanej. Zbyt intensywne użytkowanie łąk (wczesny termin pierwszego koszenia i zbyt duża liczba pokosów) powoduje, że ponad połowa terenu staje nieużyteczna dla ptaków waloryzujących. Głównie z tego powodu nie występuje na min pokląskwa. Dominacja użytkowania ekstensywnego oprócz pokląskwy umożliwiłaby także pojawienie się kląskawki oraz dodatkowych par lęgowych obecnych już gatunków – np. gąsiorka, świerszczaka czy potrzosa. Powierzchnia nr 4. Fragment kompleksu przylegający od zachodniej strony do Przysieckiego Stawu Jest to najmniejszy fragment kompleksu objęty inwentaryzacją ornitologiczną – zajmuje powierzchnię 14,6 ha. Obserwacjami nie objęto intensywnie użytkowanego pasa łąk przylegającego do obszaru od zachodu, ponieważ w trakcie pierwszej kontroli łąki te były już całkowicie skoszone. Pomimo obecności jedynie ośmiu waloryzujących gatunków ptaków, na terenie tym stwierdzono dość wysoki wskaźnik ogólnego zagęszczenia par lęgowych, wynoszący 9,6 par/10 ha. W połączeniu z występowaniem niektórych, cennych gatunków ptaków, każe to uznać ten obszar za ponadprzeciętny pod względem awifaunistycznym. Najcenniejszymi gatunkami są świerszczak i strumieniówka – ptaki o wysokich wymaganiach ekologicznych, preferujące silnie uwilgotnione fragmenty terenu. Skład gatunkowy awifauny znacząco urozmaica występowanie gatunków szuwarowych – trzciniaka i trzcinniczka. Występowaniu ptaków z wielu grup ekologicznych sprzyja mozaika różnych, licznych siedlisk (co najmniej siedmiu rodzajów). Nieobecność lub niska liczebność gatunków typowo łąkowych wynika z niewielkiej powierzchni łąk, oraz bardzo intensywnego wykorzystywania użytków zielonych przylegających do obszaru od strony zachodniej (wczesny termin pierwszego pokosu i wykonywanie 2-3 koszeń w roku). W obrębie powierzchni występuje zwarty płat jednej z roślin inwazyjnych – rudbekii nagiej (przy północnym rogu działki). W najbliższej przyszłości gatunek ten może się rozprzestrzenić na cenne siedliska – łąkę wilgotną i zbiorowisko skrzypu błotnego, zagrażając niektórym stanowiskom waloryzujących gatunków ptaków. Poza rudbekią, na przedmiotowym obszarze nie stwierdzono obcych, inwazyjnych gatunków flory. Na dużej części obszaru występują zaawansowane stadia naturalnej sukcesji roślinnej. Jego północna i południowo-wschodnia część jest miejscami porośnięta przez gęste drzewa i krzewy. Zasięg roślinności drzewiastej powiększa się jednak bardzo wolno, co jest skutkiem dużego uwodnienia podłoża i dużego stopnia zwarcia roślinności zielnej i szuwarowej. Powierzchnie drzew i krzewów mają obecnie dla ptaków waloryzujących głównie znaczenie siedliskotwórcze. Obecnie nie wymagają poważniejszego ograniczania, a jedynie selektywnej redukcji w celu ukształtowania odpowiedniej wielkości płatów i uzyskania preferowanego przez ptaki zagęszczenia kęp i pojedynczych drzew i krzewów. Najistotniejsze jest natomiast zahamowanie zwiększania się zasięgu tej roślinności, po to, aby zachować odpowiednią dla ptaków powierzchnię (proporcję) siedlisk otwartych. Potencjalna wartość obszaru jest trudna do określenia, głównie z powodu jego niewielkiej powierzchni. Jej ocena wiąże się ze wspomnianym powyżej dużym udziałem roślinności drzewiastej, a także występowaniem inwazyjnej rudbekii nagiej. Ukształtowanie w odpowiednim zagęszczeniu kęp drzew i krzewów oraz eliminacja rudbekii doprowadziłoby do znacznej poprawy warunków siedliskowych dla awifauny. Najprawdopodobniej pozwoliłoby to na osiedlenie się kilku dodatkowych par lęgowych gatunków waloryzujących. Powierzchnia nr 5. Fragment kompleksu leżący po wschodniej stronie wsi Przysiecz Jest to obszar o wysokich wartościach ornitologicznych. Stwierdzono na nim jedenaście waloryzujących gatunków ptaków, w tym trzy wpisane do I załącznika Dyrektywy Ptasiej. Ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych wynosił 8,4 pary/10 ha, co jest wartością stosunkowo wysoką. Największym walorem tego fragmentu jest wysokie zagęszczenie aktywnych głosowo samców derkacza - 1,6 samców/10 ha. Obok fragmentu łąk przy Ligocie Tułowickiej, gdzie stwierdzono identyczną wartość, obszar koło Przysiecza jest miejscem o najwyższym zagęszczeniu derkacza w bioregionie Borów Niemodlińskich. Na wartość obszaru silnie wpływa także występowanie takich cennych gatunków ptaków jak jarzębatka, przepiórka, kszyk i świerszczak. Liczebnie przeważają gatunki łąkowe o wysokich wymaganiach ekologicznych.

164

Dużą część obszaru zajmują zwarte kępy zadrzewień i krzewów oraz pojedyncze rośliny drzewiaste, tworzące cenną dla awifauny mozaikę środowisk. Są to w większości utrwalone elementy krajobrazu. Prawie nie występują dynamiczne stadia sukcesji roślinnej, które mogłyby poważnie zagrażać siedliskom otwartym. Obecne są natomiast obce, inwazyjne gatunki roślin – nawłoć kanadyjska i późna. Występują w południowo-wschodniej części obszaru, tworząc pojedyncze, czasem rozleglejsze kępy przy jej południowych rogach; na pozostałej powierzchni tego terenu rosną w rozproszeniu w postaci pojedynczych egzemplarzy. Jak wynika z obrazu rozmieszczenia stanowisk lęgowych, miejsca z większą koncentracją nawłoci są unikane przez ptaki. Może to być wynikiem wpływu roślin inwazyjnych, niekorzystnego charakteru terenu w skutek jego nieużytkowania lub obu tych czynników. Potencjalne walory ornitologiczne obszaru są nieco wyższe od obecnie obserwowanych. Osiedlenie się dodatkowych par lęgowych gatunków waloryzujących zapewne zostałoby umożliwione poprzez przywrócenie do użytkowania łąk położonych w południowo-wschodniej części obszaru. Jak już wspomniano wyżej, niektóre powierzchnie siedlisk w tym rejonie są już dość znacząco zniekształcane przez nawłocie. Powierzchnia nr 6. Fragment kompleksu leżący po południowo-zachodniej stronie Prószkowa Obszar ma bardzo wysoką wartość awifaunistyczną. Stwierdzono na nim najwyższy w całym kompleksie wskaźnik ogólnego zagęszczenia par lęgowych – wynosi aż 15 par/10 ha. Odnotowano występowanie aż szesnastu waloryzujących gatunków ptaków, w tym czterech gatunków z I załącznika Dyrektywy Ptasiej. Awifauna obszaru jest różnorodna ekologicznie – występują tu ptaki różnych środowisk otwartych. Były to ptaki: terenów typowo łąkowych (pokląskwa), łąk z udziałem zadrzewień i pojedynczych krzewów (derkacz, jarzębatka, gąsiorek i czasami kląskawka), nieużytkowanych wilgotnych łąk i turzycowisk z fragmentami szuwarów (potrzos, świerszczak), podmokłych łąk i turzycowisk (czajka), zaroślowych siedlisk marginalnych (łozówka), szuwarów trzcinowych (trzcinniczek i trzciniak), siedlisk przejściowych z udziałem roślinności sukcesyjnej (cierniówka), wilgotnych zarośli ekotonowych (strumieniówka), cennego ekstensywnego krajobrazu rolniczego dolin rzecznych (srokosz) oraz zarastających brzegów zbiorników wodnych (błotniak stawowy i wodnik). Na uwagę najbardziej zasługuje wysokie zagęszczenie gąsiorka (1,7 pary/10 ha), występowanie trzech aktywnych głosowo samców derkacza oraz stanowiska lęgowe błotniaka stawowego i czajki. Obszar stanowi cenną mozaikę siedlisk (łąkowych i szuwarowych), urozmaicanych w dużej części przez skupiska, pojedyncze egzemplarze i pasowe formacje drzew i krzewów. Roślinność drzewiasta ma obecnie głównie znaczenie siedliskotwórcze – środowiska otwarte nie są przez nią porośnięte w nadmiernych proporcjach. Jednak w przyszłości, na skutek nieużytkowania niektórych fragmentów terenu, sukcesja roślinna może spowodować zanik wielu stanowisk lęgowych ptaków waloryzujących. Poważniejsze jednak problemy będą sprawiać obce, inwazyjne gatunki roślin zielnych. Obecnie największą degradację rodzimych siedlisk powoduje rudbekia naga, tworząca zwarte łany na otoczonych zadrzewieniami fragmentach kompleksu po zachodniej stronie północnej części Wybłyszczowa. W rejonie tym występuje wyraźnie mniej stanowisk ptaków. Na pozostałym obszarze, zwłaszcza w południowej części kompleksu, występują dość powszechnie gatunki wysokich nawłoci – kanadyjskiej i późnej. Rosną jeszcze w dość dużym rozproszeniu, tworząc sporadycznie większe kępy – znajdują się zatem w początkowej, miejscami środkowej fazie ekspansji, nie powodując obecnie znacząco negatywnych skutków dla awifauny. Przy dalszym braku wykorzystywania użytków zielonych, rośliny te najprawdopodobniej będą stopniowo poszerzać zasięg swego występowania, porastając w zwarty sposób kolejne fragmenty rodzimych zbiorowisk. W przyszłości problematyczne może okazać się nadmierne poszerzanie zasięgu trzciny pospolitej, zwłaszcza w postaci utrwalonego szuwaru trzcinowego. Dotyczy to przede wszystkim nieużytkowanych powierzchni przylegających do koryta Prószkowskiego Potoku w północnej części kompleksu. Wysoki wskaźnik zagęszczenia stanowisk i duża różnorodność gatunkowa ptaków wskazują, że potencjalna wartość ornitologiczna obszaru nie różni się w poważnym stopniu od obserwowanej. Wydaje się, że istotną poprawę obecnych warunków siedliskowych przyniosłoby jedynie zwalczenie rudbekii nagiej. Roślina ta pokrywa teraz ponad pół hektara powierzchni dawnych siedlisk. Ich odtworzenie pozwoliłoby na osiedlenie się do kilku par lęgowych gatunków waloryzujących.

165

Powierzchnia nr 7. Fragment kompleksu leżący pomiędzy Prószkowem a Rudnicą Małą Znaczenie awifaunistyczne obszaru należy określić jako wysokie, pomimo tego, iż wskaźnik zagęszczenia par lęgowych wszystkich gatunków nie jest wysoki (5,6 par/10 ha). Odnotowano bowiem dwanaście gatunków waloryzujących (w tym dwa wpisane do I załącznika Dyrektywy Ptasiej), wśród których są ptaki bardzo cenne, wykazujące w Polsce silne spadki liczebności. Na obszarze przeważają intensywnie zagospodarowane łąki. Duża część z nich to typowe, podsiewane użytki paszowe, koszone trzy razy w sezonie, z majowym terminem pierwszego pokosu. Zadrzewienia i kępy krzewów zajmują niewielką powierzchnię, koncentrując się głównie w południowej części terenu. Z powyższych okoliczności wynika niewielki wskaźnik zagęszczenia par lęgowych, ale jednocześnie skład gatunkowy awifauny jest zaskakująco bogaty. Występują głównie gatunki łąkowe, bez wyraźnej liczebnej dominacji któregoś z nich. Niewątpliwie najcenniejszymi elementami zespołu lęgowego są czajka i świergotek łąkowy – ptaki o wyjątkowo niekorzystnych w ostatnich latach krajowych trendach populacyjnych, wymagające wysokiej jakości siedlisk. Stanowisko czajki jest jednym z zaledwie czterech stwierdzonych w Borach Niemodlińskich (wszystkie odnotowane w obrębie kompleksu łąk koło Prószkowa). Także dwie pary świergotków łąkowych stanowią ważną część niewielkiej bioregionalnej populacji, złożonej tylko z czternastu par lęgowych. Ze względu na użytkowanie większości łąk oraz duże nawodnienie siedlisk niezagospodarowanych, na obszarze nie występują obce, inwazyjne gatunki roślin. Nie stwierdzono ich także w bezpośrednim sąsiedztwie terenu. Potencjalna wartość ornitologiczna przedmiotowego obszaru jest o wiele większa od obecnie obserwowanej. Po zmianie użytkowania łąk z intensywnego na ekstensywne oraz po wzbogaceniu północy terenu w odpowiednio rozmieszczone drzewa i krzewy, doszłoby z pewnością do pojawienia się wielu dodatkowych stanowisk ptaków waloryzujących. Stwierdzony poziom zagęszczenia wskazuje, że mogłoby to być nawet dwadzieścia par lęgowych. Powierzchnia nr 8. Fragment kompleksu leżący po północno-zachodniej stronie Prószkowa Jest to najrozleglejszy fragment kompleksu łąk okolic Prószkowa – ma powierzchnię 105 ha. Cechuje się dużą różnorodnością i wysoką jakością otwartych siedlisk przyrodniczych. Znajduje to odzwierciedlenie w składzie gatunkowym i liczebności awifauny. Na obszarze stwierdzono występowanie aż dwudziestu gatunków waloryzujących – najwięcej wśród wszystkich powierzchni badawczych w Borach Niemodlińskich. Obecne były ptaki niemal wszystkich stwierdzonych w bioregionie otwartych i półotwartych siedlisk przyrodniczych. Wskaźnik ogólnego zagęszczenia par lęgowych był dość wysoki – wynosił 9,0 par/10 ha. Ornitologiczną rangę obszaru należy zatem określić jako bardzo wysoką. Jednocześnie jest to jeden z najcenniejszych awifaunistycznie obszarów w skali regionu. Na uwagę zasługuje między innymi obecność siedmiu terytorialnych samców derkacza, aż sześciu par lęgowych świergotka łąkowego czy pięciu samców przepiórki. W ujęciu małoskalowym najważniejszy jest środkowy rejon obszaru, obejmujący specyficzną mozaikę bardzo cennych siedlisk – głównie łąk wilgotnych, łąk świeżych i turzycowisk, wzbogaconą przez zróżnicowane skupiska drzew i krzewów. Duża część łąk tego terenu jest użytkowana – niektóre powierzchnie także w sposób intensywny. W miejscu tym (obszar o powierzchni 24 ha) gatunki waloryzujące występowały w dużym zagęszczeniu (wskaźnik ogólnego zagęszczenia par lęgowych wynosił 13,8 par/10 ha), przy czym dużą część zgrupowania tworzyły ptaki nieliczne o wysokich wymaganiach środowiskowych. Jest to jedyny w bioregionie obszar o tak dużej akumulacji stanowisk wyróżnionych gatunków parasolowych, i gdzie jednocześnie stwierdzono wszystkie te gatunki. Na tak niewielkim obszarze odnotowano w jednym sezonie lęgowym trzy samce derkacza, dwie pary kszyka i jedną parę czajek. Na uwagę zasługuje także gniazdowanie trzech par świergotka łąkowego oraz fakt, iż jest to najliczniejsze w bioregionie skupisko aktywnych głosowo samców przepiórki (pięciu). Na dużej części obszaru są obecne inwazyjne gatunki nawłoci. Najliczniejsza jest nawłoć wąskolistna, rosnąca w różnym zagęszczeniu na większości łąk w południowo-zachodniej i północno-wschodniej części obszaru. Obecnie rodzime siedliska łąkowe skutecznie jeszcze opierają się ekspansji tej rośliny, co znajduje potwierdzenie w dość wysokich zagęszczeniach par lęgowych ptaków. W przypadku dalszego braku użytkowania będzie jednak dochodziło do systematycznego pogarszania stanu zbiorowisk i stopniowego zaniku stanowisk awifauny. W północno-wschodnim rejonie obszaru rośnie także znacznie groźniejsza nawłoć kanadyjska/późna. Na razie są

166

tam obecne pojedyncze egzemplarze rośliny i jej niewielkie pojedyncze kępy. Jej rozmieszczenie i zagęszczenie wymagają regularnego monitorowania. W południowo-zachodniej części terenu zachodzi dość intensywna sukcesja drzew i krzewów. Na obecnym etapie rozwoju roślinność ta (głównie krzewy) współtworzy doskonałe siedlisko dla wielu waloryzujących gatunków ptaków. W przyszłości jednak, przy braku koszenia, drzewa i krzewy zajmą większą powierzchnię łąk, zmieniając charakter terenu z łąkowego na zaroślowo-leśny. Potencjalna wartość ornitologiczna obszaru wiąże się z intensywnym zagospodarowaniem dużej powierzchni użytków zielonych w jego środkowej i południowo-wschodniej części. Obecnie z tego powodu wiele łąk jest niedostępnych dla ptaków – koszenia odbywają się za często, a pierwszy pokos w zbyt wczesnym terminie. Zmiana tej sytuacji najprawdopodobniej doprowadziłaby do pojawienia się co najmniej kilkunastu dodatkowych par lęgowych waloryzujących gatunków ptaków.

167

Mapa nr 18. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli na Prószkowskich.

168

169

170

171

172

173

174

175

6.9.6. Zagrożenia Poszczególne fragmenty Łąk Prószkowskich różnią się pod względem negatywnie oddziałujących na nie czynników. Poniżej wymieniono najważniejsze z zagrożeń, wskazując w których rejonach obszaru występują. Ekspansja obcych geograficznie gatunków roślin Zagrożenie to zaznacza się na większości powierzchni kompleksu łąkowego, choć skala negatywnego oddziaływania i zasięg występowania inwazyjnych gatunków roślin jest zróżnicowany. Na powierzchni nr 2 stwierdzono nawłoć wąskolistną; na powierzchni nr 5 nawłoć kanadyjską i/lub późną; na obszarach 4 i 6 rudbekię nagą i nawłoć kanadyjską i/lub późną, a na powierzchni nr 8 nawłoć wąskolistną i nawłoć kanadyjską i/lub późną. Rośliny te występują na nieużytkowanych łąkach i w przypadku dalszego braku koszenia lub wypasu będą zwiększać swoje zagęszczenie i zasięg występowania. Najsilniejszą ekspansję gatunków inwazyjnych obserwowano na powierzchni nr 6, na której łąki są od dłuższego czasu nieużytkowane. W celu zahamowania ich degradacji potrzebne jest szybkie przywrócenie koszenia. W zachodniej części powierzchni nr 6 znaczny obszar zajmuje rudbekia naga, zaś po północnej stronie rowu melioracyjnego licznie występuje nawłoć wąskolistna. Stwierdzono również obecność nawłoci kanadyjskiej. Udział roślin inwazyjnych w runi jest duży. Warto zwrócić uwagę, że na powierzchni nr 1 (podpowierzchnia M), gdzie występuje torfowisko przejściowe (kod 7140) w siedlisko wkracza nawłoć wąskolistna. Na razie nie oddziałuje ona znacząco na torfowisko, ale z czasem może znacznie zdegradować to cenne siedlisko. Torfowisku zagraża również trzcina pospolita. Przy braku użytkowania łąk może ona łatwo i szybko rozprzestrzenić się na obszar torfowiska. Sukcesja roślinna Zagrożenie nadmierną sukcesją roślinną występuje na obszarach nr 4, 6 i 8. Wszystkich trzech dotyczy ryzyko porośnięcia przez roślinność drzewiastą, a dodatkowo na powierzchni nr 6 dynamicznie rozszerza się zasięg trzciny pospolitej. Intensyfikacja użytkowania łąk i ich podsiewanie Łąki świeże i wilgotne występujące na powierzchni nr 7 i 8 są zbyt intensywnie użytkowane. Na obszarze tym, zwłaszcza w jego środkowej części, graniczą ze sobą pasy łąk o różnej intensywności użytkowania – od nieużytkowanych lub użytkowanych sporadycznie, po koszone trzy razy w sezonie i intensywnie podsiewane. Pierwsze koszenie łąk na części powierzchni odbywa się już w maju. Taki sposób użytkowania łąk znacznie zubaża siedlisko, jednocześnie uniemożliwia odbycie lęgów przez ptaki. Istnieje ryzyko tworzenia większych, jednolitych powierzchni użytkowych o intensywnym zagospodarowaniu. Doprowadziłoby to do zaniku lub ograniczenia specyficznej mozaiki siedlisk warunkującej obecnie występowanie niezwykle cennego zespołu ptaków lęgowych. Zbyt intensywne użytkowanie łąk może również prowadzić do zubożenia siedliska łąkowego i przekształcenia go w psiary. Przekształcanie łąk w pola orne Poważne ryzyko wprowadzania upraw na obecnych powierzchniach łąkowych istnieje na trzech obszarach – 5, 6 i 8. W przypadku obszaru nr 5 dotyczy to jego południowo-wschodniej części – nieużytkowanej lub użytkowanej sporadycznie. O tę powierzchnię mogą zostać powiększone pola otaczające obszar od strony południowej. Na powierzchni nr 6 istnieje ryzyko zaorywania łąk w obrębie jego południowego skraju. W ostatnich latach w rejonie tym na uprawy zamieniono dwa obszary (o powierzchni ok. 0,8 i 1,2 ha). Na obszarze nr 8 zagrożone są łąki głównie w jego północno-wschodniej części. W ostatnim czasie zostały tam zaorane trzy powierzchnie łąk o wielkości od jednego do dwóch hektarów. Zjawisko przekształcania łąk na grunty orne może również wystąpić w innych miejscach. Zawsze istnieje ryzyko, iż rolnik zaplanuje tego typu przekształcenie gruntu. Prace melioracyjne Ryzyko przeprowadzenia prac melioracyjnych dotyczy przede wszystkim fragmentów kompleksu, na których obecne są rowy odwadniające. Zamulone i wypłycone rowy mogą zostać pogłębione i odnowione. Prowadzi to do przesuszenia siedlisk i zaniku stanowisk lęgowych ptaków. Działania takie przynoszą najbardziej katastrofalne skutki dla zbiorowisk hydrogenicznych.

176

Prace regulacyjne i utrzymaniowe w korycie Prószkowskiego Potoku i Prószkówki Przez większość obszarów kompleksu przepływają cieki (Prószkowski Potok – przez powierzchnie nr 2, 3, 5, 6 i 7; Prószkówka – przez powierzchnię nr 3). Istnieje poważne ryzyko przeprowadzenia prac regulacyjnych i utrzymaniowych w obrębie ich koryt. Prace w korycie rzeki wiążą się często z deponowaniem na przyległych terenach materiału wybranego z dna cieku, co prowadzi do zniekształcenia fragmentów siedlisk. Ponadto pogłębienie koryta oraz przyśpieszenie spływu wody prowadzi do odwodnienia sąsiadujących z ciekiem siedlisk zależnych od wysokiego poziomu wód gruntowych i do wycofania się gatunków ptaków z nimi związanych.

177

Mapa nr 19. Zagrożenia występujące na Łąkach Prószkowskich.

178

179

180

181

182

183

184

185

6.9.7. Proponowany sposób ochrony Na powierzchni nr 7 i 8 łąki koszone są już w maju (podpowierzchnie R, S i W). Należałoby opóźnić koszenie co najmniej na termin 1-30.06 i kosić łąki nie częściej niż dwa razy w roku. Na nieużytkowanych łąkach wilgotnych (powierzchnia T) należałoby przywrócić koszenie. Koszenie na tej powierzchni należałoby przeprowadzać w terminie 15.08- 30.08. Po skoszeniu bardzo ważne jest zebranie biomasy. Na powierzchniach z dominacją gatunków inwazyjnych (powierzchnia nr 6) ważne jest szybkie przywrócenie użytkowania, dopóki łąki nie zostały w zupełności zdegradowane. Zalecany termin koszenia to okres od 1.07. do 30.07. Po ustąpieniu inwazyjnych gatunków obcych zalecane jest koszenie łąk w terminie od 15.08 do 30.09 ze względu na występowanie na tym obszarze derkacza. Ze względu na liczne występowanie derkacza zaleca się przeprowadzać koszenie łąk na powierzchniach nr 3 i 5 (łąki przy Ligocie Prószkowskiej i Przysieczu) w terminie od 15.08 -30.09. W przypadku stwierdzonego torfowiska przejściowego (kod 7140) (powierzchnia M) podstawową metodą jego ochrony powinno być zachowanie naturalnego i wysokiego poziomu wody. Nie należy prowadzić prac powodujących odwodnienia terenu. Zalecana jest ochrona bierna i monitoring siedliska. Jednakże bardzo ważne jest usuwanie trzciny pospolitej, która znajduje się w pobliżu torfowiska (koszenie ręczne do 15 lipca) i łatwo może się rozprzestrzenić przy braku użytkowania pobliskich łąk. W przypadku wkraczającej na torfowisko nawłoci wąskolistnej zalecane jest jej wyrywanie przed okresem kwitnięcia, wywożenie poza obszar torfowiska i utylizacja (do końca czerwca). W przypadku części powierzchni nr 4 (przylegającej od zachodniej strony do Przysieckiego Stawu) należy przeprowadzić selektywne usuwanie nadmiernej liczby drzew i krzewów zarastających miejscowo powierzchnie łąkowe w północnej i południowo-wschodniej części obszaru - z uformowaniem odpowiednich dla ptaków kęp krzewów i zadrzewień i pozostawieniem pojedynczych krzewów. W żadnym wypadku nie wolno pogłębiać i odmulać rowów odwadniających Łąki Prószkowa.

Fot. 57. Łąki wilgotne przy torfowisku przejściowym w kompleksie Prószkowskie Łąki, (powierzchnia Ł); (fot. D. Strząska).

186

Fot. 58. Łąki wilgotne w kompleksie Prószkowskie Łąki, (powierzchnia nr 8); (fot. D. Strząska).

Fot. 59. Łąki świeże (kod 6510) w kompleksie Prószkowskie Łąki, (powierzchnia nr 8); (fot. D. Strząska).

187

188

Fot. 61. Szuwar wielkoturzycowy w kompleksie Łąki nad Białą; (fot. D. Strząska).

ŁĄKI NAD BIAŁĄ

189

Fot. 60. Użytkowane łąki świeże (kod 6510) w kompleksie Łąki nad Białą; (fot. D. Strząska).

6.10 ŁĄKI NAD BIAŁĄ Niewielki kompleks łąkowy położony w pobliżu miejscowości Strzeleczki. Od północy graniczy z Rzymkowskim Rowem, zaś od południa z rzeką Białą. Przez środek przebiega częściowo zarośnięty rów. Na większości powierzchni łąki są regularnie użytkowane. Łąki użytkowane są w dobrym stanie zachowania. 6.10.1. Zbiorowiska roślinne Największą część kompleksu zajmują użytkowane kośnie łąki świeże (kod 6510). Wśród roślinności dominują trawy: kłosówka wełnista Holcus lanatus, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, tymotka łąkowa Phleum pratense oraz rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius. Mniejszy udział w runi mają gatunki kolorowo kwitnące, takie jak: dzwonek rozpierzchły Campanula patula, złocień właściwy Leucanthemum vulgare, koniczyna drobnogłówkowa Trifolium dubium, przytulia pospolita Galium mollugo, gwiazdnica trawiasta Stellaria graminea, firletka poszarpana Lychnis flos-cucculi oraz ostrożeń błotny Cirsium palustre. We wschodniej części kompleksu występują szuwary wielkoturzycowe Magnocaricion reprezentowane przez zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis. Dominuje w nich tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, sitowie leśne Scirpus sylvaticus oraz mozga trzcinowata Phalaris arundinacea. W najbardziej na wschód wysuniętej części kompleksu występuje zespół trzciny pospolitej Phragmitetum australis. Drzewa i krzewy występują w pobliżu rowu oraz na obrzeżu łąki. Łąki świeże są regularnie koszone. 6.10.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej W omawianym kompleksie występują górskie i niżowe świeże łąki użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510, zachowane w dobrym stanie. 6.10.3. Cenne gatunki roślin Nie stwierdzono występowanie gatunków chronionych i cennych. 6.10.4. Bezkręgowce Na łąkach nie wykazano obecności gatunków bezkręgowców objętych ochroną, nie wykazano również występowania roślin żywicielskich najpopularniejszych gatunków motyli stwierdzanych na innych łąkach Borów Niemodlińskich (krwiściąg lekarski, szczaw lancetowaty). 6.10.5. Ptaki 6.10.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Na przedmiotowej powierzchni odnotowano liczne, średnio liczne oraz nieliczne w skali regionu i kraju gatunki waloryzujące. Ich liczebności były zróżnicowane, ale nie przekraczały sześciu par lęgowych. Ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 10,4 par/10 ha. Tab. 39. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków na Łąkach nad Białą. Gatunek

Liczba par lęgowych

Komentarz

Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej Derkacz Crex crex

Gąsiorek Lanius collurio

W odniesieniu do niewielkiej powierzchni obszaru, stwierdzoną liczebność gąsiorka należy uznać za wysoką; wewnątrzśrodowiskowe, prawdopodobne zagęszczenie gatunku wynosiło 2,4 pary/10 ha; jest to wartość wysoka w skali naszego kraju i innych państw europejskich (Goławski 2006, Tomiałojć i Stawarczyk 2003); świadczy to o dużej wartości ekologicznej siedlisk obszaru. Pozostałe gatunki chronione

Strumieniówka Locustella fluviatilis

Łozówka Acrocephalus palustris

190

Cierniówka Sylvia communis

Potrzos Emberiza schoeniclus

RAZEM

6.10.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru Pomimo swej niewielkiej powierzchni i dość ubogiego składu gatunkowego awifauny (sześć gatunków z grupy ptaków kwalifikujących), wartość ornitologiczną obszaru należy uznać za ponadprzeciętną. Na ocenę taką rzutuje przede wszystkim: występowanie derkacza, względnie liczne występowanie gąsiorka (wysokie zagęszczenie) oraz występowanie zróżnicowanych, prawie niezdegenerowanych siedlisk. Duże znaczenie ma obecność strumieniówki i potrzosa. Uwidacznia to dobrą jakość ekologiczną wilgotnych siedlisk ekotonowych oraz wilgotnych łąk i turzycowisk. Na uwagę zasługuje ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych wynoszący ponad 10 par/10 ha. Dwa spośród stwierdzonych gatunków to ptaki wpisane do I załącznika Dyrektywy Ptasiej. Na ogólną rangę ornitologiczną tereny istotnie wpływa jego wartość potencjalna. Z pewnością jest ona znacznie wyższa od obserwowanej, a co najważniejsze, stosunkowo łatwa do urzeczywistnienia. Awifauna obszaru uległaby najpewniej wzbogaceniu po przywróceniu do sporadycznego użytkowania jego wschodniej, niekoszonej połowy. Przy odpowiednio przeprowadzonych zabiegach możliwe jest utrzymanie zarówno obecnie stwierdzonych stanowisk ptaków, jak i stworzenie warunków dla kolejnych par lęgowych, w tym innych gatunków. W tym celu należałoby przeprowadzać regularne koszenie nieużytkowanej teraz powierzchni i ograniczyć nadmierną ilość roślinności drzewiastej, formując odpowiednie dla ptaków kępy zakrzaczeń. Zauważalny efekt przyniosłoby także opóźnienie terminu koszenia łąk w zachodniej części obszaru. Obecnie zbyt wczesny termin pokosu uniemożliwia osiedlenie się więcej niż jednej pary derkaczy. Stwierdzony samiec tego gatunku bytuje w jedynym w zachodniej części łąk niekoszonym lub późno koszonym skrawku siedliska. Ogromną zaletę łąk między Strzeleczkami a Dobrą stanowi zupełny brak inwazyjnych, obcych gatunków flory. Sprawia to, że wszystkie czynne zabiegi ochronne podejmowane w obszarze stają się bardziej sensowne, a ich oczekiwany efekt jest znacznie łatwiejszy do osiągnięcia. Należy zaznaczyć, że obecny we wschodniej części łąk szuwar trzcinowy co prawda wymaga poważnego ograniczenia (obecnie zaczyna już porastać cenne turzycowiska), ale sam w sobie stanowi wartościowe siedlisko dla niektórych gatunków ptaków kwalifikujących i urozmaica fizjonomię roślinności kompleksu (stanowi na przykład część stanowisk lęgowych potrzosa). 6.10.6. Zagrożenia Najistotniejszym obecnie zagrożeniem dla siedlisk łąkowych i ptaków Łąk nad Białą jest postępujące zarastanie wschodniej części obszaru przez gęste agregacje drzew i krzewów oraz szuwar trzcinowy. Duże powierzchnie siedlisk są już zupełnie niedostępne dla większości ptaków środowisk otwartych. Największe zagęszczenie trzciny występuje przy samym wschodnim krańcu kompleksu, ale zaczyna ona porastać coraz większe powierzchnie w kierunku zachodnim, coraz poważniej zagrażając cennym siedliskom obszaru – szuwarom wielkoturzycowym. Poważne konsekwencje dla awifauny powoduje regularne pogłębianie i hakowanie w obrębie koryta Rzymkowickiego Rowu - cieku stanowiącego północną granicę obszaru. Powoduje to utrzymywanie się niskiego poziomu wody w siedliskach. Prace te cyklicznie niszczą także rosnącą przy brzegu rzeki cenną roślinność szuwarowo-ziołoroślową (stało się tak również w roku 2014), czyli siedlisko lęgowe m.in. łozówki, trzcinniczka, potrzosa i strumieniówki. Niektóre łąki świeże w zachodniej części terenu są koszone zbyt wcześnie. Ogranicza to występowanie niektórych gatunków ptaków. Jak się wydaje, istnieje także pewne ryzyko przekształcenia niektórych powierzchni łąkowych na pola orne.

191

Mapa nr 20. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli na Łąkach nad Białą.

192

193

Mapa nr 21. Zagrożenia występujące na Łąkach nad Białą.

194

195

6.10.7. Proponowany sposób ochrony Na Łąkach nad Biała występują dwie przeciwstawne tendencje. Wschodnia część obszaru jest użytkowana zbyt intensywnie, zachodnia w ogóle. Łąka świeża w zachodniej części kompleksu jest koszona już w maju. Należałoby opóźnić koszenie co najmniej na termin 1-30.06 i kosić łąkę tylko raz w roku, a najlepiej w terminie po 15.08 ze względu na występowanie na tej powierzchni derkacza. Z drugiej strony należałoby przywrócić użytkowanie obecnie niekoszonych szuwarów wielkoturzycowych w zachodniej części kompleksu łąkowego. Szuwary można wykaszać raz na 3-5 lat w terminie 1.08 do 30.09 w celu powstrzymania sukcesji ekologicznej. Przez pierwsze trzy lata proponowane jest jednak koszenie coroczne (bardzo duża trofia ze względu na wieloletnie nieużytkowanie kośne i ekspansja trzciny). Każde koszenie musi być zawsze połączone z dokładnym zebraniem i usunięciem z powierzchni uzyskanej biomasy. Poza tym we wschodniej części kompleksu łąkowego wskazane jest przeprowadzenie selektywnego usuwania nadmiernej liczby drzew i krzewów zarastających powierzchnie łąkowe – szczególnie usuwanie większych, zwartych powierzchni młodych roślin z uformowaniem odpowiednich dla ptaków kęp krzewów i zadrzewień i pozostawieniem pojedynczych krzewów. Bardzo ważne jest powstrzymanie nieuzasadnionego pogłębiania i hakowania Rzymkowickiego Rowu.

196

Fot. 63. Łąka wilgotna przy stawie Pietruszka, z dużym udziałem tawuły kutnerowatej Spiraea tomentosa; (fot. M. Rudy).

DZICZE BAGNO

197

Fot. 62. Łąki w kompleksie łąkowym Dzicze Bagno zdominowane są przez nawłoć wąskolistną Solidago graminifolia; (fot. M. Rudy).

6.11. DZICZE BAGNO Śródleśny kompleks łąk położony na północ i zachód od użytku ekologicznego „Dzicze Bagno”. Niegdyś zapewne był to cenny kompleks łąkowy stanowiący mozaikę łąk podmokłych, zmiennowilgotnych i szuwarów. Obecnie jest w dużej części zalesiony lub po próbach zalesienia. 6.11.1. Zbiorowiska roślinne Największy zachowany teren otwarty znajduje się na północ od użytku ekologicznego ,,Dzicze Bagno’’ i składa się z dwóch fragmentów – mniejszego (powierzchnia B) i większego (powierzchnia A), oddzielonych pasem lasu. Podłoże jest tu wilgotne, a poziom wody gruntowej jest wyższy w południowej części oraz przy rowie na północy. Rowy przylegające do siedliska są zamulone i zarośnięte. Roślinność to mozaika łąki wilgotnej oraz szuwarów wielkoturzycowych. Obecne są tu, takie gatunki jak: turzyca zaostrzona Carex gracilis, turzyca błotna Carex acutiformis, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, sitowie leśne Scirpus sylvaticus, krwawnik kichawiec Achillea ptarmica, sit skupiony Juncus conglomeratus, kłosówka wełnista Holcus lanatus, śmiałek darniowy Deschampsia caespitosa, olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia. W centralnej części (powierzchnia A) podłoże jest mniej wilgotne i pojawiają się, takie gatunki łąki świeżej jak: rajgras wyniosły Arrhenatherus elatior, tymotka łąkowa Phleum pratense, chaber łąkowy Centaurea jacea. Podobny skład gatunkowy występuje na mniejszym, zachodnim fragmencie, z tym że większy udział ma tu olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia, sit skupiony Juncus conglomeratus, pojawia się trzęślica modra Molinia caerulea i ostrożeń błotny Cirsium palustre. Jednak gatunkiem dominującym na całej powierzchni (z tym, że we fragmencie zachodnim w nieco mniejszym stopniu) jest nawłoć wąskolistna Solidago graminifolia. Jej dominacja zubaża strukturę roślinności i utrudnia identyfikację fitosocjologiczną zbiorowiska. Na terenie bezpośrednio przylegającym do stawu Loża znajduje się podmokły teren z mozaiką szuwarów trzcinowych i wielkoturzycowych (powierzchnia H). Znajduje się tu też torfowisko (powierzchnia G) z wełnianką wąskolistną Eriophorum angustifolium. Na drugiej powierzchni, położonej bliżej stawu Pietruszka, zachowały się niewielkie fragmenty siedliska łąkowego. Pozostała część rozległego niegdyś kompleksu została w ostatnich kilkunastu latach zalesiona. Na części łąk zalesionych w ostatnich latach siedlisko łąkowe jeszcze się utrzymuje (powierzchnia C), jest jednak w bardzo złym stanie ze względu na zabiegi przygotowujące teren do zalesienia (bruzdy) oraz obecność gatunków inwazyjnych. Poziom wody gruntowej na całym obszarze jest wysoki. Na terenie najbardziej podmokłym, otoczonym starym drzewostanem (powierzchnia D) występuje szuwar trzcinowy, który podczas inwentaryzacji był skoszony. Przy południowej granicy kompleksu (powierzchnia E) występuje natomiast fragment zalesionej świerkami (obecnie wysokości ok. 1,5 m) łąki zmiennowilgotnej z trzęślicą modrą Molinia caerulea i olszewnikiem kminkolistnym Selinum carvifolia. Przechodzi ona w eutroficzną łąkę wilgotną (powierzchnie F) z dominacją sitowia leśnego oraz domieszką, takich gatunków jak: trzęślica modra, gorysz błotny Peucedanum palustre, ostrożeń błotny Cirsium palustre, karbieniec pospolity Lycopus europaeus, mozga trzcinowata oraz trzcina pospolita Phragmites australis. Duży udział mają też gatunki inwazyjne obcego pochodzenia – nawłoć wąskolistna Solidago graminifolia, nawłoć kanadyjska S. canadensis, nawłoć późna S. gigantea, uczep amerykański Bidens frondosa oraz tawuła kutnerowata Spiraea tomentosa, która przy południowej granicy z rowem tworzy zwarte skupisko. 6.11.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej Stwierdzono występowanie siedlisk: łąki zmiennowilgotne Molinion (kod 6410) oraz górskie i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510, w złym stanie zachowania. Niewielką powierzchnię zajmuje siedlisko 7140 (Torfowiska przejściowe i trzęsawiska). 6.11.3. Cenne gatunki roślin Nie stwierdzono obecności gatunków chronionych ani rzadkich. 6.11.4. Bezkręgowce Na łąkach nie wykazano obecności gatunków bezkręgowców objętych ochroną, nie wykazano również występowania roślin żywicielskich najpopularniejszych gatunków motyli stwierdzanych na innych łąkach Borów Niemodlińskich (krwiściąg lekarski, szczaw lancetowaty).

198

6.11.5. Ptaki 6.11.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Na przedmiotowej powierzchni odnotowano występowanie zarówno nielicznych, jak i średnio licznych oraz powszechnych gatunków waloryzujących. Liczebności najliczniejszych gatunków nie przekraczały pięciu par lęgowych. Ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 7,6 par/10 ha. Tab. 40. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków na kompleksie łąkowym Dzicze Bagno. Gatunek

Liczba par lęgowych

Komentarz

Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej Błotniak stawowy Circus aeruginosus

Miejsce gniazdowania gatunku można uznać za dość nietypowe, ponieważ błotniak stawowy preferuje środowiska otwarte i unika terenów otoczonych przez lasy; niemal cała wschodnia część kompleksu łąkowego stanowi również stałe żerowisko pary lęgowej.

Gąsiorek Lanius collurio

Pozostałe gatunki chronione

Wodnik Rallus aquaticus

Stanowisko to jest jednym z dwóch miejsc występowania gatunku w obrębie łąkowych powierzchniach badawczych Borów Niemodlińskich.

Kląskawka Saxicola rubicola

Łozówka Acrocephalus palustris

Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus

Trzciniak Acrocephalus arundinaceus

Cierniówka Sylvia communis

Potrzos Emberiza schoeniclus

RAZEM

6.11.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru Biorąc pod uwagę wszystkie części kompleksu łąkowego, należy stwierdzić, że przedstawia on umiarkowaną wartość ornitologiczną dla ptaków typowych środowisk łąkowych (łąk i turzycowisk). Odnotowano co prawda dziewięć gatunków waloryzujących, jednak duża część z nich to ptaki właściwe bardziej siedliskom wysokich szuwarów (trzciniak i trzcinniczek) lub też gatunki występujące często na brzegach zbiorników wodnych (wodnik i błotniak stawowy). Jedynie częściowo waloryzują one otwarte siedliska łąk i turzycowisk. Gatunki łąkowe występują zaś nielicznie - tak pod względem liczby gatunków, jak i stanowisk. Sytuacja taka jest spowodowana znacznym udziałem szuwarów (głównie trzcinowych) w najbardziej atrakcyjnej dla ptaków wschodniej części obszaru (sąsiadującej ze zbiornikiem wodnym) oraz ogólnym, ścisłym otoczeniem kompleksu przez tereny leśne. Obszar jest dodatkowo silnie pofragmentowany. Użytkowana jest jedynie niewielka, południowo-zachodnia część łąk. Na większości terenu zachodzi intensywna sukcesja roślinności drzewiastej, która w ciągu najbliższych lat doprowadzi do zaniku niektórych fragmentów łąk. Znajduje to dobre odzwierciedlenie w liczebnościach bardziej łąkowych, stwierdzonych gatunków ptaków. Jedynie cierniówka osiąga liczebność wyższą niż cztery pary lęgowe, ale jest to gatunek dobrze znoszący „ciasne” powierzchnie, gęsto porośnięte przez drzewa i krzewy. Środkowa część obszaru jest w dużym stopniu pokryta przez inwazyjną tawułę kutnerowatą, choć gatunek ten nie wykazuje jeszcze maksymalnego pokrycia powierzchni siedliska, znajdując się w środkowej fazie ekspansji. Niewątpliwie zaletą obszaru jest jego dobre uwodnienie, warunkujące występowanie ptaków siedlisk szuwarowo-bagiennych i wilgotnych. Dzięki korzystnym warunkom wodnym zbiorowiska roślinne kompleksu mogą także znacznie dłużej opierać się ekspansji inwazyjnych gatunków roślin (głównie tawuły kutnerowatej).

199

Mapa nr 22. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli w kompleksie łąkowym Dzicze Bagno.

200

201

6.11.6. Zagrożenia Największym zagrożeniem dla obszaru są planowe zalesienia. Już teraz prowadzone są związane z nimi, na razie jeszcze ograniczone działania – w obrębie kompleksu obecne są powierzchnie przeorane pod nasadzenia, a na jednej z łąk nasadzono świerki. Wąski pas terenu sąsiadujący z obszarem od południowej strony został w ostatnim czasie całkowicie zalesiony sosną. W obszarze intensywnie postępuje także naturalna sukcesja roślinności. Sprzyja jej otoczenie łąk przez tereny leśne i gęste zadrzewienia oraz niewielkie powierzchnie poszczególnych fragmentów obszaru. Najmniej nawodnione łąki zanikną prawdopodobnie w ciągu kilku-kilkunastu lat. Zmniejszanie się dostępnych powierzchni siedlisk sprawia, że są one coraz mniej atrakcyjne dla większości gatunków ptaków. Poważnym zagrożeniem jest również postępująca degradacja siedlisk przez obce gatunki inwazyjne. Najpoważniejsze problemy stwarza obecnie tawuła kutnerowata, zajmująca większość środkowego fragmentu obszaru. Na razie doprowadziła ona jednak tylko do poważnego zubożenia składu gatunkowego zajętego zbiorowiska, nie osiągając terminalnego stadium ekspansji. Największe znaczenie w opóźnianiu tego procesu ma zapewne duży stopień stałego uwodnienia siedliska. Pozostałe gatunki inwazyjne to nawłocie. Nawłocie kanadyjska i późna nie zajmują dużych powierzchni, ograniczając się do pojedynczych kęp lub niewielkich skupisk. Z kolei nawłoć wąskolistna ma duży udział w rodzimych zbiorowiskach, zniekształcając ich fizjonomię i zubażając skład gatunkowy, ale nie doprowadza do ich całkowitej degeneracji. Miejscami duży udział mają również rodzime gatunki ekspansywne, takie jak trzcinnik piaskowy i trzcina pospolita

202

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

203

Mapa nr 23. Zagrożenia występujące w kompleksie łąkowym Dzicze Bagno.

204

205

6.11.7. Proponowany sposób ochrony Stopień degradacji części łąk, niska wartość przyrodnicza oraz potencjalne duże koszty ich przywracania do właściwego stanu, nakazują zastanowić się nad sensem prowadzenia zabiegów ochronnych na tej powierzchni. W związku z tym zaleca się odtworzenie wyłącznie siedlisk łąkowych, które zostały zalesione niedawno i na których nie przyjęły się sadzonki drzew oraz powierzchni, na których nie były prowadzone zalesienia. Jednakże najpilniejszym działaniem jest eliminacja inwazyjnych gatunków nawłoci z powierzchni łąkowych poprzez koszenie i zbieranie siana dwukrotnie w ciągu roku. Najbardziej efektywne to działanie może być na powierzchni A i tam zaleca przeprowadzić się pierwsze zabiegi. Zaleca się, by pierwsze koszenie odbywało się w terminie 15.06 -15.07, a drugie – jeśli będzie możliwe - w terminie 15.08. - 30.09. do czasu ustąpienia z powierzchni inwazyjnych gatunków nawłoci. Później należy przeprowadzać jeden pokos w terminie 1.07-30.07. Każde koszenie musi być zawsze połączone z dokładnym zebraniem i usunięciem z powierzchni uzyskanej biomasy. Dodatkowym problemem jest występowanie na powierzchniach otwartych tawuły kutnerowatej. Najefektywniejszym sposobem pozbycia się tawuły kutnerowatej jest jej wyrywanie, suszenie oraz wywożenie poza teren kompleksu łąkowego. Powierzchnia z dominacją tawuły powinna zostać z niej oczyszczona poprzez wyrwanie pędów i nie powinna być koszona razem z resztą łąki aby tawuła nie rozprzestrzeniła się na pozostałą część łąki. Poza tym należy usunąć z powierzchni samosiewy drzew i krzewów. Należy zachować (nie wykaszać) trzcinowiska przy stawie hodowlanym.

Fot. 64. Łąka w kompleksie Dzicze Bagno zalesiona świerkami; (fot. M. Rudy).

206

Fot. 66. Szuwary mannowe przy Rzymkowickim Rowie, (powierzchnia B); (fot. D. Strząska).

JUTRA

207

Fot. 65. Szuwary wielkoturzycowe przy Rzymkowickim Rowie; (fot. D. Strząska).

6.12. JUTRA Kompleks łąkowy położony w pobliżu Racławiczek, po obu stronach drogi biegnącej od południa i przecinającej miejscowość. W większości otoczony jest przez pola uprawne. Powierzchnie przecina rzeka Biała oraz Rzymkowski Rów. Kompleks łąkowy Jutra to mozaika różnorodnych siedlisk otwartych, od łąk świeżych i wilgotnych, przez szuwary wielkoturzycowe, mannowe, po zarośla z dominacją mozgi trzcinowatej i ziołorośla połąkowe. Część łąk jest użytkowana dwukośnie, część jednokośnie, a część jest nieużytkowana. Wzdłuż rowów melioracyjnych oraz Rzymkowickiego Rowu i Białej rozwijają się trzcinowiska. Stopień uwodnienia jest zróżnicowany, od łąk ze stagnującą wodą, po obszary bardziej suche. Wszystkie te czynniki powodują, że kompleks łąkowy Jutra stanowi bardzo zróżnicowaną i jednocześnie cenną mozaikę siedlisk przyrodniczych i ostoję ptaków. 6.12.1. Zbiorowiska roślinne Kompleks łąkowy Jutra możemy podzielić na trzy zasadnicze powierzchnie: łąki zlokalizowane na wschód od drogi prowadzącej od południa do Rzymkowic (powierzchnia nr 1), łąki zlokalizowane na zachód od wspomnianej drogi wzdłuż rzeki Białej (powierzchnia nr 2) oraz łąki zlokalizowane na zachód od wspomnianej drogi, wzdłuż Młynówki i jej dopływu (powierzchnia nr 3). Po wschodniej stronie drogi asfaltowej (powierzchnia nr 1) kompleks łąkowy składa się z mozaiki łąk wilgotnych, świeżych (kod 6510), szuwarów wielkoturzycowych Magnocaricion reprezentowanych przez zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis, szuwarów mozgowych oraz szuwarów mannowych Glycerietum maximae. Wzdłuż Rzymkowickiego Rowu dominuje szuwar wielkoturzycowy Magnocaricion (powierzchnia A) reprezentowany przez zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis. Na dużej powierzchni szuwar zaczyna zarastać trzciną pospolitą Phragmites australis, co spowodowane jest prawdopodobnie brakiem użytkowania kośnego tego zbiorowiska. Miejscami szuwar wielkoturzycowy tworzy mozaikę z innymi zbiorowiskami roślinnymi – z łąką wilgotną oraz szuwarem mozgowym (powierzchnie D). Szuwar wielkoturzycowy w najbardziej wysuniętej na wschód części kompleksu przechodzi w szuwar mannowy Glycerietum maximae (powierzchnia B). W miarę odsuwania się w kierunku południowym i północnym od przepływających przez środek kompleksu łąkowego rowów zmienia się charakter siedlisk otwartych. Zaczynają dominować łąki wilgotne, a miejscami łąki świeże (kod 6510) (powierzchnie C). W runi znaczny udział mają trawy: kłosówka wełnista Holcus lanatus, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis oraz kupkówka pospolita Dactylis glomerata. Niższą warstwę tworzą rośliny dwuliścienne o kolorowych kwiatach, takie jak: dzwonek rozpierzchły Campanula patula, groszek łąkowy Lathyrus pratensis, złocień właściwy Leucanthemum vulgare, bodziszek łąkowy Geranium pratense, firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, krwiściąg lekarski Symphytum officinale, ostrożeń błotny Cirsium palustre i jaskier rozłogowy Ranunculus repens. Miejscami na pograniczu łąk wilgotnych i turzycowisk w roślinności znaczny udział mają: sitowie leśne Scirpus sylvaticus, żywokost lekarski Symphytum officinale oraz turzyca lisia Carex vulpina. Wzdłuż rowów na całej powierzchni obecne są pojedyncze drzewa i niewielkie zakrzewienia. Łąki świeże i wilgotne w większości są regularnie użytkowane, szuwary natomiast sporadycznie. Po zachodniej stronie drogi asfaltowej (powierzchnia 2) największy obszar zajmują użytkowane jednokośnie łąki wilgotne, zachowane w dobrym stanie. Z traw dominuje tutaj wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis i kłosówka wełnista Holcus lanatus, miejscami dosyć licznie występuje mozga trzcinowata Phalaris arundinacea oraz różne gatunki sitów Juncus sp. Duży udział w zbiorowisku łąkowym posiadają rozmaite gatunki ostrożeni, między innymi ostrożeń błotny Cirsium palustre oraz firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi. W niektórych miejscach na łąkach wilgotnych występują niewielkie płaty turzycowisk. Można na nich odnaleźć, takie turzyce jak: turzyca lisia Carex vulpina czy turzyca pospolita Carex nigra. Na południe od powierzchni nr 2, wzdłuż Młynówki i jej dopływu znajduje się mozaika łąk świeżych i łąk wilgotnych (powierzchnia nr 3). W miejscach wyniesionych wykształcają się tu łąki świeże, z takimi gatunkami charakterystycznymi jak: groszek żółty Lathyrus pratensis, świerzbnica polna Knautia arvensis, złocień właściwy Leucanthemum vulgare, przywrotniki Alchemilla sp., biedrzeniec mniejszy Pimpinella saxifraga, krwawnik pospolity Achillea millefolium, bodziszek łąkowy Geranium pratense, koniczyna biała Trifolium repens, komonica zwyczajna Lotus corniculatus, dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum oraz jaskier rozłogowy Ranunculus repens. W miejscach niżej położonych dominują łąki wilgotne, z takimi gatunkami charakterystycznymi jak: firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, krwiściąg lekarski Sanguisorba officinali, jaskier rozłogowy Ranunculus repens, niezapominajka

208

błotna Myosotis palustris, knieć błotna Caltha palustris oraz sitowie leśne Scirpus sylvaticus. Z traw dominuje wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis i kłosówka wełnista Holcus lanatus, a miejscami dosyć licznie mozga trzcinowata Phalaris arundinacea. Cała powierzchnia poprzecinana jest rowami melioracyjnymi. Na obrzeżach łąk i przy rowach obecne są drzewa. Przy drodze polnej, w zadrzewieniach, występuje rudbekia naga Rudbeckia laciniata – gatunek inwazyjny. Łąki koszone są raz w roku. 6.12.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej W omawianym kompleksie łąkowym występują niżowe i górskie łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510. Zachowane są w dobrym stanie, użytkowane. 6.12.3. Cenne gatunki roślin Nie stwierdzono gatunków rzadkich i chronionych. 6.12.4. Bezkręgowce Na łąkach nie wykazano obecności gatunków bezkręgowców objętych ochroną, pomimo iż obecne były pojedyncze rośliny żywicielskie najpopularniejszych gatunków motyli wykazanych na innych łąkach Borów Niemodlińskich (krwiściąg lekarski, szczaw lancetowaty). 6.12.5. Ptaki 6.12.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Większość stwierdzonych gatunków waloryzujących to ptaki rzadkie i nieliczne w skali kraju lub regionu. Liczebności poszczególnych gatunków były wyraźnie zróżnicowane. Najliczniej występowały ptaki pospolite. Ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 10,3 par/10 ha. Tab. 41. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków na kompleksie łąkowym Jutra. Gatunek

Liczba par lęgowych

Komentarz

Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej Bocian czarny Ciconia nigra

1(ż)

Derkacz Crex crex

Stwierdzona liczba aktywnych głosowo samców stanowi ponad 8% populacji derkacza w bioregionie Borów Niemodlińskich.

Jarzębatka Sylvia nisoria

Wobec dużej dostępności siedlisk optymalnych dla jarzębatki, stwierdzoną liczebność gatunku należy uznać za bardzo niską.

Gąsiorek Lanius collurio

Wewnątrzbiotopowe zagęszczenie gąsiorka wynosiło prawdopodobnie 1,5 pary/10 ha; w odniesieniu do dostępnych danych porównawczych (z Polski i innych krajów europejskich) wartość tę należy uznać za dość wysoką (Goławski 2006; Sikora i in. 2007). Świadczy to o dobrej jakości siedlisk lęgowych – głównie o ich dużej zasobności pokarmowej.

Ortolan Emberiza hortulana

Pozostałe gatunki chronione

Kuropatwa Perdix perdix

Jest to jedyne stanowisko lęgowe kuropatwy stwierdzone na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich.

Przepiórka Coturnix coturnix

Pliszka żółta Motacilla flava

Jest to jedno z dwóch miejsc (2 z 3 par) występowania gatunku odnotowanych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich.

Pokląskwa Saxicola rubetra

W stosunku do dużej powierzchni siedlisk łąkowych o optymalnym dla gatunku charakterze, wskaźnik zagęszczenia pokląskwy wynoszący 0,7 pary/10 ha należy uznać za zaskakująco niski.

209

Kląskawka Saxicola rubicola

Świerszczak Locustella naevia

Pomimo niewysokiego zagęszczenia (1,0 pary/10 ha), stwierdzone stanowiska tworzą najliczniejsze skupisko par lęgowych gatunku w obrębie łąkowych powierzchni badawczych w Borach Niemodlińskich.

Łozówka Acrocephalus palustris

Zdecydowana dominacja liczebna łozówki w zespole ptaków jest związana głównie z obecnością dużej powierzchni wilgotnych ziołorośli, szuwarów i zakrzaczeń przy ciekach – Rzymkowickim Rowie, Białej i Młynówce.

Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus

Cierniówka Sylvia communis

Niski wskaźnik zagęszczenia cierniówki (niespełna 1 para/10 ha) jest spowodowany najprawdopodobniej niewielkim udziałem pasowych śródłąkowych zakrzaczeń i skupisk młodszych drzew i krzewów; wiele starszych zadrzewień – głównie w południowej i południowo-zachodniej części kompleksu, nie stanowi już dla tego gatunku atrakcyjnego siedliska.

Srokosz Lanius excubitor

Jest to jedna z siedmiu par lęgowych srokosza stwierdzonych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich.

Potrzos Emberiza schoeniclus

138

RAZEM

(ż) – oznacza część areału lęgowego stanowiącą istotne żerowisko pary lęgowej 6.12.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru Kompleks łąkowy koło Racławiczek przedstawia wysoką wartość awifaunistyczną. Co prawda jedynie gąsiorek osiąga stosunkowo wysoki wskaźnik względnej liczebności, ale generalny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych wszystkich gatunków obszaru okazał się wysoki – wynosi ponad 10 par/10 ha. Zespół awifauny lęgowej jest bogaty. Stwierdzono szesnaście gatunków waloryzujących, w tym aż pięć wpisanych do I załącznika Dyrektywy Ptasiej (patrz tabela nr 41). Stwierdzono gatunki gniazdujące w różnych siedliskach. W grupie powszechniejszych regionalnie gatunków waloryzujących były to ptaki: terenów typowo łąkowych (pokląskwa i przepiórka), łąk z udziałem zadrzewień i pojedynczych krzewów (derkacz, jarzębatka, gąsiorek i czasami kląskawka), nieużytkowanych wilgotnych łąk i turzycowisk z płatami szuwaru (potrzos, świerszczak), zaroślowych siedlisk marginalnych (łozówka), szuwarów trzcinowych (trzcinniczek) oraz siedlisk przejściowych z udziałem roślinności sukcesyjnej (cierniówka). Jednak obszar wyróżnia się najbardziej obecnością kilku wymagających pod względem środowiskowym gatunków spotykanych rzadko lub skrajnie nielicznie w obrębie powierzchni badawczych Borów Niemodlińskich – stanowi miejsce występowania jednej z trzech par ortolana, dwóch z trzech par pliszki żółtej oraz jednej z siedmiu par srokosza. Z kolei dla kuropatwy jest to jedyny udokumentowany łąkowy obszar występowania w regionie. Wszystkie te gatunki mają wysokie wymagania ekologiczne względem środowisk krajobrazu rolniczego, ale każdy z nich zajmuje nieco inną niszę ekologiczną. Pliszka żółta preferuje pastwiska i łąki z niską roślinnością, pozbawione drzew i krzewów, lub z ich niewielkim udziałem; ortolan wybiera średniej wielkości pola orne z uprawą zbóż jarych i ziemniaków graniczące z alejami starych drzew lub skrajami dojrzałych lasów; kuropatwie najbardziej odpowiada tradycyjny wiejski krajobraz kulturowy z urozmaiconymi uprawami, łąkami oraz dużym udziałem stref ekotonalnych, miedz i okrajków; srokosz występuje najchętniej na cennych przyrodniczo, ekstensywnych terenach rolniczych dolin rzecznych z udziałem większych zadrzewień, użytkowanych łąk i z przewagą zbóż jarych w uprawach. Ukazuje to duże środowiskowe zróżnicowanie kompleksu pomimo wysokiego stopnia jego rolniczego zagospodarowania. Uwarunkowania te są podstawą wartości ornitologicznej obszaru. Na wysoka ocenę obszaru wpływa również występowanie aż siedmiu aktywnych głosowo samców derkacza. Jest to najliczniejsze skupisko gatunku w południowej części Borów Niemodlińskich, stanowiące 8,4% jego populacji w skali całego bioregionu. Obszar pod względem przestrzennego zróżnicowania siedlisk dzieli się na dość jednolitą część zachodnią i mającą mozaikowy charakter część wschodnią. Wyraźną granicę między nimi stanowi szutrowa droga o przebiegu południkowym znajdująca się po południowej stronie Racławiczek. Powierzchnia zachodnia jest o 9 ha więk-

210

sza od wschodniej (82 ha vs. 73 ha). Tereny te wyraźnie różnią się składem gatunkowym awifauny i wskaźnikiem łącznego zagęszczenia par lęgowych. Wschód obszaru jest dla ptaków o wiele bardziej atrakcyjny. W części zachodniej stwierdzono 45 par lęgowych (zagęszczenie 5,5 par/10 ha) należących do dziewięciu gatunków waloryzujących, a w części wschodniej 93 pary (zagęszczenie 12,7 par/10 ha) należące do 15 gatunków. Gatunki obecne jedynie we wschodniej części kompleksu to: bocian czarny (żerowisko), jarzębatka, kuropatwa, przepiórka, pliszka żółta, trzcinniczek i srokosz. Spośród wszystkich gatunków kompleksu nie odnotowano tam jedynie ortolana. Należy zaznaczyć, że pomimo stwierdzonych różnic, zachód obszaru cechuje się dość bogatym zespołem ptaków lęgowych – głównie pod względem składu gatunkowego. Łąki koło Racławiczek należą do nielicznej grupy obszarów, których zbiorowiska roślinne nie są zniekształcone przez obce, inwazyjne gatunki roślin. Co prawda stwierdzono dwa gatunki nawłoci i rudbekię nagą, ale rośliny te występowały jedynie punktowo (niewielkie skupiska), lub jako pojedyncze, rozproszone egzemplarze. Wzrost populacji roślin inwazyjnych jest skutecznie uniemożliwiany przez użytkowanie (najczęściej coroczne) prawie wszystkich powierzchni łąkowych obszaru. W ujęciu potencjalnym awifaunistyczna wartość obszaru najprawdopodobniej nie odbiega znacząco od stanu obecnego. Pewną poprawę warunków dla ptaków środowisk łąkowych można uzyskać poprzez odtworzenie łąk na powierzchniach zamienionych w ostatnich latach na pola orne. Są to jednak niewielkie fragmenty terenu, które w najbliższych latach mogłyby być zasiedlone raczej przez nie więcej niż 2-3 pary lęgowe gatunków waloryzujących.

211

Mapa nr 24. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli w kompleksie łąkowym Jutra.

212

213

214

215

6.12.6. Zagrożenia Największym zagrożeniem dla łąk w omawianym kompleksie jest przekształcenie ich w pola orne oraz zaprzestanie ich użytkowania. Część łąk jest koszona zbyt wcześnie, co nie pozwala odbyć ptakom lęgów oraz zubaża siedlisko. Na podstawie porównania powszechnie dostępnych zdjęć satelitarnych pochodzących z różnych okresów (np. Geoportal vs. bardziej aktualne Google Maps), można stwierdzić, że w ostatnich kilku latach w uprawy zostały przekształcone cztery niewielkie powierzchnie łąk (każda o wielkości poniżej jednego hektara). Doszło na nich zatem do trwałego zniszczenia siedlisk łąkowych. Ich odtworzenie może okazać się bardzo czasochłonne oraz w dzisiejszych uwarunkowaniach prawnych wręcz niemożliwe. Z uwagi na silne uregulowanie biegów wszystkich cieków przepływających przez obszar (Rzymkowickiego Rowu, Białej i Młynówki), istnieje duże ryzyko ponawiania szkodliwej ingerencji w obrębie ich koryt. Cieki te mogą być w najbliższej przyszłości pogłębiane, odmulane i hakowane. W przypadku wykonywania prac wyciągnięty z rzeki materiał będzie deponowany na jej brzegu w postaci wałów ziemnych, co doprowadzi do zniszczenia cennej roślinności nadbrzeżnej. Doprowadziłoby to również do zniszczenia siedlisk co najmniej trzydziestu par lęgowych ptaków waloryzujących (w tym takich gatunków jak gąsiorek i świerszczak). Stanowi to ponad 20% wszystkich stwierdzonych stanowisk lęgowych. Doszłoby także do pogorszenia stosunków wodnych w obrębie siedlisk łąkowych przylegających do rzeki. W związku z odmulaniem cieków możliwe jest zjawisko przesuszania zbiorowisk łąkowych. Duża część z użytków zielonych to turzycowiska i łąki wilgotne, a w przypadku utrzymywania się niskiego poziomu wód gruntowych zależnych od poziomu wody w ciekach, następować będzie powolna degradacja tych siedlisk. Na łąkach obecne są również gatunki inwazyjne – nawłocie i rudbekia naga, jednak nie zajmują one większych powierzchni i przy regularnym koszeniu nie powinny stanowić zagrożenia dla siedlisk łąkowych. 6.12.7. Proponowany sposób ochrony Dużym problemem jest zbyt wczesne koszenie części łąk, w szczególności łąk świeżych. Zalecana jest edukacja wśród rolników i zachęcanie ich do przystąpienia do programów-rolnośrodowiskowych, które zapewniają właściwy sposób użytkowania łąk. Łąki świeże zlokalizowane w kompleksie łąkowym Jutra należy kosić najwcześniej 1.07, a na powierzchniach, na których występuje derkacz jeszcze lepszym terminem byłoby ich koszenie po 1 sierpnia, a nawet 1 września. Szuwar wielkoturzycowy należy wykaszać w terminie od 1.08 do 30.09., co najmniej raz na 3-5 lat. Każde koszenie musi być zawsze połączone z dokładnym zebraniem i usunięciem z powierzchni uzyskanej biomasy. Bardzo ważne jest zahamowanie dalszej konwersji łąk na grunty orne w odniesieniu do całego kompleksu. Najlepszym sposobem, by osiągnąć ten cel, jest wspomniana wcześniej edukacja rolników i przystępowanie ich do programów rolnośrodowiskowych w ramach mechanizmów PROW.

216

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

217

Mapa nr 25. Zagrożenia występujące w kompleksie łąkowym Jutra.

218

219

220

221

222

Fot. 68. Młaki niskoturzycowe w południowej części obszaru (powierzchnia E); (fot. M. Rudy).

PRADELNA

223

Fot. 67. Ubogie łąki świeże w północnej części obszaru (powierzchnia G); (fot. M. Rudy).

6.13. PRADELNA Zwarty kompleks łąkowy otoczony z trzech stron lasem oraz z jednej polami. Kompleks jest podzielony na wiele fragmentów różnorodnie użytkowanych, często oddzielonych od siebie zadrzewieniami i szpalerami drzew. Podłoże jest w większości wilgotne, jedynie w części południowej podmokłe. Część łąk w kompleksie Pradelna to łąki o składzie gatunkowym wynikającym z wysiania ściśle określonej mieszanki traw oraz koniczyn z przeznaczeniem na paszę. Są to więc łąki nieprzedstawiające wartości przyrodniczej jako siedlisko. Łąki te nie zostały ujęte w opisie, natomiast są widoczne na mapie jako powierzchnie A. 6.13.1. Zbiorowiska roślinne Najcenniejsza siedliskowo jest część południowa obszaru, gdzie łąki są zróżnicowane gatunkowo, a gatunki inwazyjne, takie jak nawłoć kanadyjska S. canadensis, nawłoć późna S. gigantea czy nawłoć wąskolistna S. graminifolia nie występują w dużym zagęszczeniu. Dość sporą powierzchnię (B) zajmują łąki świeże Arrhenatheterum elatioris lub nieznacznie wilgotne z rzędu Molinietalia, regularnie użytkowane, o bogatym składzie gatunkowym, kształtowanym spontanicznie lub nieznacznie podsiewane. Występuje na nich dominacja wyczyńca łąkowego Alopecurus pratensis, kłosówki wełnistej Holcus lanatus, tomki wonnej Anthoxantum odoratum oraz duży udziałem roślin dwuliściennych, takich jak: jaskier ostry Ranunculus acris, babka lancetowata Plantago lanceolata, firletka poszarpana Lychnis flos-cuculi, rzeżucha łąkowa Cardamine pratensis, groszek żółty Lathyrus pratensis, dzwonek rozpierzchły Campanula patula, koniczyna biała Trifolium repens. W wąskim pasie na południu obszaru widać tendencję przekształcania się łąk w psiary, zapewne w wyniku zbyt intensywnego użytkowania na niezbyt zasobnym podłożu. W takich miejscach gęstą darń tworzy bliźniczka psia trawka Nardus stricta, duże zagęszczenie osiąga też pięciornik kurze ziele Potentilla erecta. W miejscach rzadziej użytkowanych, ze zmiennym poziomem wody gruntowej, usytuowanych przy lesie i zadrzewieniach występują pasy łąki zmiennowilgotnej z rzędu Molinion (powierzchnia C, siedlisko 6410). Występuje tu krwiściąg lekarski Sanquisorba officinalis, koniopłoch łąkowy Silaum silaus, turzyca prosowata Carex panicea oraz rośliny typowe dla bardzo wilgotnych łąk i ziołorośli, takie jak: knieć błotna Caltha palustris, ostrożeń błotny Cirsium oleraceum, sit rospierzchły Juncus effusus oraz dość obfita warstwa mchów. W miejscach nieużytkowanych od wielu lat (powierzchnie D) występuje też kosaciec żółty Iris pseuacorus. Zidentyfikowano jeden płat zbiorowiska niskich turzyc ze związku Caricion nigrae na południu obszaru (powierzchnia E) w miejscu, gdzie podłoże jest wilgotne, a roślinność koszona. Roślinność jest niewysoka, dominują niskie turzyce, takie jak turzyca pospolita Carex nigra i gwiazdkowana C. echinata. Dość obficie występują też jaskier rozłogowy Ranunculus repens i płomiennik R. flamulla. Bogata jest warstwa mszysta. Fragment ten zaliczono do siedliska o kodzie 7140. Na zachodzie obszaru (powierzchnia F), w miejscu dawno nieużytkowanym i o wysokim poziomie wód gruntowych występuje niewielki fragment szuwaru wielkoturzycowego z dominacją turzycy pęcherzykowatej Carex versicaria. Na północy obszaru (G) dominują mało zróżnicowane łąki, przeważnie reprezentujące zespół Alopecuretum pratensis z dużym udziałem wyczyńca łąkowego i niewielką domieszką kolorowo kwitnących roślin dwuliściennych. 6.13.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej Stwierdzono występowanie siedlisk: łąki zmiennowilgotne Molinion (kod 6410), torfowiska przejściowe oraz trzęsawiska (kod 7140) oraz górskie i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510 – zarówno w wariancie świeżym, jak i wilgotnym. Stan zachowania jest różny, łąk użytkowanych dobry, a nieużytkowanych zły. 6.13.3. Cenne gatunki roślin Nie stwierdzono występowania roślin chronionych. Na łąkach zmiennowilgotnych stwierdzono obecność gatunków średnio-rzadkich, takich jak koniopłoch łąkowy Silaum silaus i olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia. 6.13.4. Bezkręgowce Na łąkach nie wykazano obecności gatunków bezkręgowców objętych ochroną, pomimo iż obecne były pojedyncze rośliny żywicielskie najpopularniejszych gatunków motyli wykazanych na innych łąkach Borów Niemodlińskich (krwiściąg lekarski, szczaw lancetowaty).

224

6.13.5. Ptaki 6.13.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Na przedmiotowej powierzchni odnotowano występowanie głównie pojedynczych par zaledwie kilku lęgowych gatunków waloryzujących. Były to zarówno ptaki nieliczne, jak i gatunki powszechne. Ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 1,7 par/10 ha. Tab. 42. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków na kompleksie łąkowym Pradelna. Gatunek

Liczba par lęgowych

Komentarz

Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej 1(ż)

Derkacz Crex crex

Odzywający się samiec derkacza był obecny na łące przy południowym krańcu obszaru na początku sezonu lęgowego (w maju); po skoszeniu łąki ptak przeniósł się w uprawę zboża – 300 m na południowy-wschód od granicy kompleksu.

Gąsiorek Lanius collurio

Występujące siedliska (łąki i zadrzewienia) oraz ich charakter przestrzenny wskazują, że na obszarze powinno występować więcej par lęgowych gatunku (patrz punkt 2).

Bocian czarny Ciconia nigra

Pozostałe gatunki chronione Piegża Sylvia curruca

Cierniówka Sylvia communis

RAZEM

(ż) – oznacza część areału lęgowego stanowiącą istotne żerowisko pary lęgowej 6.13.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru Wyniki inwentaryzacji ornitologicznej wskazują, że przedmiotowy kompleks łąkowy obecnie przedstawia niską wartość awifaunistyczną. Odnotowano bardzo niski ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych wynoszący jedynie 1,7 par/10 ha. Na powierzchni stwierdzono co prawda trzy cenne gatunki ptaków z I załącznika Dyrektywy Ptasiej, ale tylko jeden z nich (gąsiorek) wykazuje na niej stałe, całoroczne występowanie. Derkacz był obecny jedynie czasowo, z powodu bardzo wczesnego koszenia łąk, które odbywa się w czerwcu, w szczycie sezonu lęgowego gatunku. Derkacz przeniósł się w uprawę zboża, a nie na niekoszone fragmenty łąk w północnej części kompleksu, być może z powodu zbyt zamkniętej, „ciasnej” powierzchni działek (otoczenie przez kompleks leśny i gęsto rozmieszczone szpalery zadrzewień). Rzeczą niezwykle zaskakującą jest zupełny brak lub incydentalne występowanie ogromnej większości powszechnych gatunków ptaków krajobrazu rolniczego, zarówno tych związanych z krzewami, zadrzewieniami, gęstymi zaroślami przy rowach (np. łozówki, gąsiorka), jak i ptaków typowo łąkowych (np. pokląskwy). Obszar stanowi bowiem swoistą mozaikę różnego rodzaju użytków zielonych oraz liniowych i skupiskowych zadrzewień, w teorii oferując szeregu gatunkom ptaków niezwykle korzystne warunki bytowania. Sytuację taką jedynie częściowo można tłumaczyć wspomnianym już zamkniętym charakterem powierzchni i wczesnym terminem koszenia łąk, ponieważ teren ten od wschodu graniczy z otwartym obszarem rolniczym, a niektóre łąki w północnej części kompleksu są koszone w późniejszych terminach lub są nieużytkowane. Aby wyjaśnić ten problem, należałoby przeprowadzić szczegółowe badania ekologiczne. Znaczenie obszaru w ujęciu potencjalnym jest najprawdopodobniej nieco większe od obserwowanego. Mógłby on zostać zasiedlony przez kilka par lęgowych waloryzujących gatunków ptaków, po znaczącym opóźnieniu terminu koszenia łąk położonych w południowej części kompleksu (koszenie najwcześniej od połowy lipca).

225

Mapa nr 26. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli w kompleksie łąkowym Pradelna.

226

227

6.13.6. Zagrożenia Na nieużytkowanych fragmentach kompleksu (część powierzchni C i D) zagrożeniem jest sukcesja naturalna (dominują młode okazy olszy czarnej, brzozy brodawkowatej oraz kruszyny) oraz duży udział roślin inwazyjnych, szczególnie nawłoci kanadyjskiej i wąskolistnej. Duża część łąk jest podsiewana (powierzchnie A) lub/i koszona w zbyt wczesnym terminie; na części biomasa po skoszeniu pozostawiana jest na łące, co powoduje zubażanie jej składu gatunkowego. Istnieje również ryzyko przeprowadzenia prac regulacyjnych, pogłębiających lub odmulających w obrębie cieku Pradelna i na jego dopływach. Przyśpieszyłoby to spływ wody i doprowadziłoby do obniżenia poziomu wód powierzchniowych i podskórnych w ekosystemach łąkowych obszaru. 6.13.7. Proponowany sposób ochrony Dużym problemem jest zbyt wczesne koszenie części łąk, w szczególności łąk świeżych. Zalecana jest edukacja wśród rolników i zachęcanie ich do przystąpienia do programów rolnośrodowiskowych, które zapewniają właściwy sposób użytkowania łąk. Łąki świeże w kompleksie łąkowym Pradelna najwcześniej należy kosić w terminie od 1.07 i wykonywać tylko jeden pokos w roku. Nieużytkowane łąki zmiennowilgotne (część powierzchni C i D) należy kosić raz na dwa lata, w terminie 1.09 – 30.10, przy czym koszenie w pierwszym roku można wykonać pomiędzy 1.06 a 30.06., z wyjątkiem powierzchni D, gdzie dominuje nawłoć. W tym miejscu należy wykonywać koszenie w terminie lipcowym, aż do ustąpienia inwazyjnych gatunków nawłoci. Później łąkę należy kosić w terminie 1.09 – 30.10. Szuwary wielkoturzycowe, w celu powstrzymania sukcesji naturalnej, należy kosić co najmniej raz na 3-5 lat w terminie 15.07 – 30. 09. Każde koszenie musi być zawsze połączone z dokładnym zebraniem i usunięciem z powierzchni uzyskanej biomasy. Nie należy odwadniać terenu.

228

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

229

Mapa nr 27. Zagrożenia występujące w kompleksie łąkowym Pradelna.

230

231

232

Fot. 70. Łąki świeże (kod 6510) w północnej części Łąk Szydłowa (powierzchnia B); (fot. D. Strząska).

ŁĄKI SZYDŁOWA

233

Fot. 69. Łąki wilgotne z wełnianką wąskolistną Eriophorum vaginatum w północnej części Łąk Szydłowa (powierzchnia B); (fot. D. Strząska).

6.14. ŁĄKI SZYDŁOWA Kompleks łąkowy położony jest w pobliżu miejscowości Szydłów (głównie w jej wschodniej części). Składa się z kilku niejednorodnych powierzchni. Otoczony jest lasem, od strony zachodniej graniczy z zabudowaniami wsi. Kompleks przecięty jest nasypem kolejowym. Uwodnienie terenu jest znaczne, w szczególności w okolicach nasypu kolejowego. Łąki Szydłowa to cenna mozaika głównie łąk wilgotnych i świeżych, w większości nieużytkowanych, w dużej części zarastających inwazyjnymi gatunkami roślin. Łąki posiadają dużą wartość ornitologiczną. 6.14.1. Zbiorowiska roślinne Po północnej stronie nasypu kolejowego (powierzchnia nr 1) dominują łąki świeże (kod 6510) – po stronie zachodniej (powierzchnia A) oraz wilgotne – po stronie wschodniej (powierzchnia B). Tylko niewielka powierzchnia łąk jest regularnie koszona. W runi łąk świeżych znaczny udział ma kłosówka wełnista Holcus lanatus, komonica zwyczajna Lotus corniculatus, kozibród łąkowy Tragopogon pratensis, pięciornik kurze ziele Potentilla erecta oraz gwiazdnica trawiasta Stellaria graminea. W wielu miejscach dominuje trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos. W północno-zachodniej części tej powierzchni, gdzie łąki od lat są nieużytkowane, postępuje sukcesja ekologiczna. Podłoże miejscami jest bardzo suche. Na nieużytkowane fragmenty zaczynają wkraczać siewki drzew. Łąki wilgotne (powierzchnia B) licznie porasta sit skupiony Juncus conglomeratus. W roślinności ponadto występują gatunki charakterystyczne dla łąk ze związku Calthion, z kniecią błotną Caltha palustris, kosaćcem żółtym Iris pseudacorus, ostrożeniem łąkowym Cirsium rivulare oraz firletką poszarpaną Lychnis flos-cucculi. Licznie występuje tu również wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium. Większość łąk wilgotnych jest niekoszona, przez co duży udział mają tutaj gatunki inwazyjne. Występuje m.in. nawłoć wąskolistna Solidago graminifoli, która jednakże nie degraduje tak mocno siedliska jak pozostałe inwazyjne gatunki nawłoci. W części zachodniej zaczyna występować również trzcina pospolita Phragmites australis oraz tawuła kutnerowata Spiraea tomentosa, która przy granicy z lasem osiąga bardzo duże zagęszczenie. Po południowej stronie nasypu kolejowego (powierzchnia 2) największy obszar zajmują łąki świeże (kod 6510) zachowane w dobrym stanie. W roślinności dominują: kłosówka wełnista Holcus lanatus, drżączka średnia Briza media, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, kozibród łąkowy Tragopogon pratensis, złocień właściwy Leucanthemum vulgare, dzwonek rozpierzchły Campanula patula, dziurawiec zwyczajny Hypericum perforatum, komonica zwyczajna Lotus corniculatus oraz goździk kropkowany Dianthus deltoides. Bliżej rowu melioracyjnego, przecinającego łąki, wykształciły się łąki wilgotne oraz łąki świeże w typie wilgotnym (powierzchnia C). W runi znaczny udział posiadają: krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis, ostrożeń błotny Cirsium palustre, sitowie leśne Scirpus sylvaticus, turzyca lisia Carex vulpina oraz występują pojedyncze wełnianki wąskolistne Eriophorum angustifolium. Część powierzchni łąk w pobliżu drogi asfaltowej od kilka lat nie była użytkowana. Została zdominowana przez inwazyjne gatunki nawłoci (powierzchnia D). Miejscami pojawia się również trzcina pospolita Phragmites australis. Liczne są podrosty brzozy, sosny, głogu, wierzby i dzikiej róży. W pobliżu zabudowań, po zachodniej stronie, powierzchnia jest mocno zarośnięta przez kilkuletnie sosny i brzozy. Podłoże jest zróżnicowane, miejscami bardzo suche i piaszczyste. Rośnie tu jasieniec piaskowy Jasione montana, przymiotno białe Erigeron annuus, koniczyna polna Trifolium arvense, kłosówka wełnista Holcus lanatus, wyka ptasia Viccia cracca. W niektórych miejscach na południu powierzchni (powierzchnia E) wśród łąk świeżych zaczynają dominować, takie gatunki jak bliźniczka psia trawka Nardus stricta. Należałoby na tych powierzchniach przeprowadzić dalsze badania, które mogłyby potwierdzić lub wykluczyć występowania tutaj różnych rodzajów muraw. Pomiędzy nasypem kolejowym a drogą asfaltową występuje szuwar wysoki Phragmition reprezentowany przez zespół pałki szerokolistnej Typhetum latifoliae (powierzchnia G), a obok niego niewielką powierzchnię zajmuje trzęsawisko (kod 7140) (powierzchnia H). Niewielką powierzchnie zajmują ziołorośla łąkowe z sitowiem leśnym Scirpus sylvaticus i tojeścią pospolitą Lysimachia vulgaris. Niewielki kompleks łąkowy (powierzchnia 3) znajduje się w pobliżu dawnego zakładu ceramicznego. Łąki zachowane są tutaj w dobrym stanie i są w większości użytkowane. Znaczną powierzchnie zajmuje tu łąka świeża (kod 6510) przechodząca w wilgotną. W roślinności dominuje kłosówka wełnista Holcus lanatus, mietlice Agrostis sp., dzwonek rozpierzchły Campanula patula, złocień właściwy Leucanthemum vulgare, sit skupiony Juncus comglomeratus. Niewielki fragment porasta zespół turzycy zaostrzonej Caricetum gracilis. Występuje tu m.in. sitowie leśne Scirpus sylvaticus, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, ostrożeń błotny Cirsium palustre, jaskier rozłogowy

234

Ranunculus repens, jaskier ostry Ranunculus acris. Rozwinięta jest warstwa mszysta – występują mchy torfowce. Niewielki obszar po wschodniej stronie powierzchni został zdominowany przez inwazyjne gatunki roślin. Rośnie tu trzcina pospolita Phragmites australis oraz obce gatunki nawłoci Solidago sp. 6.14.2 Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej W omawianym kompleksie łąkowym występują górskie i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510. Część – użytkowana – jest w bardzo dobrym stanie zachowania, część – nieużytkowana – zarasta inwazyjnymi gatunkami roślin i siewkami drzew i jest zachowana w złym stanie. Oprócz tego występuje niewielki płat – kilkuarowy – zbiorowiska zakwalifikowany jako trzęsawisko (o kodzie 7140). 6.14.3. Cenne gatunki roślin Na łąkach wilgotnych występuje wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifoilum. 6.14.4. Bezkręgowce 6.14.4.1. Rośliny żywicielskie Stwierdzono występowanie krwiściągu lekarskiego. Krwiściąg odnaleziono w północnej części kompleksu łąkowego (powierzchnia nr 1) na intensywnie użytkowanej łące. Poza tym gatunek ten dość nieliczny był w części południowej obszaru (powierzchnia nr 2), jego występowanie ograniczało się do powierzchni koszonych. 6.14.4.2. Gatunki z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej Modraszek nausitous – występuje nielicznie na Łąkach Szydłowa. W miejscu stwierdzenia motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były złe – obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek, jednak w niewielkiej liczbie. Łąki, na których stwierdzono motyla w roku badań były mocno przesuszone. Obszar jest nieznacznie izolowany od sąsiednich populacji motyla. O ile łąka na której stwierdzono motyle jest użytkowana i nie grozi jak zarastanie ekspansyjnymi gatunkami roślin, to już łąki sąsiadujące z siedliskiem motyli są nieużytkowane i zdominowane przez ekspansywne gatunki roślin, takie jak trzcinnik piaskowy i nawłoć wąskolistna. Tab. 43. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka nausitousa w kompleksie łąkowym Łąki Szydłowa. Powierzchnia

Wskaźnik

Miara

Opis

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 300 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska – 3,5 km.

Ocena U2

Obserwowano odpowiednio 6 motyli podczas najliczniejszej kontroli. U1

Modraszek telejus – gatunek ma większe wymagania siedliskowe od modraszka nausitousa, nie występuje na Łąkach Szydłowa. Czerwończyk nieparek – nie został wykazany na Łąkach Szydłowa. 6.14.4.3. Inne cenne gatunki bezkręgowców siedlisk łąkowych Nie wykazano. 6.14.4.4. Zagrożenia dla motyli

235

Tab. 44. Ocena zagrożeń za pomocą wskaźników stanu siedliska dla modraszków z rodzaju Phengaris. Powierzchnia

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Powierzchnia

46 ha

Obszar obejmuje głównie obszary łąkowe.

Dostępność roślin żywicielskich

<5%

Krwiściąg lekarski obecny na jednej koszonej łące oraz nieliczne kępy w południowej części terenu.

Dostępność mrówek gospodarzy

<20%

Liczba gniazd mrówek ograniczona, teren zbyt suchy.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

25 – 50%

Inwazyjnymi gatunkami roślin zarastają obszary wkoło miejsca stwierdzenia motyli.

Zarastanie przez drzewa /krzewy

<25%

W stosunku do powierzchni terenu stopień zara- FV stania jest niewielki.

Ocena ogólna siedliska

Głównym zagrożeniem dla modraszków jest zbyt intensywne użytkowanie łąk z krwiściągiem lekarskim, położonych w południowej części obszaru (powierzchnia nr 2). Motyle nie były tam obserwowanie. Z powodu bardzo częstych koszeń nie jest możliwe przeprowadzenie cyklu rozwojowego przez modraszki. Motyle występowały nielicznie w północnej części łąk (powierzchnia B), na fragmentach wyraźnie rzadziej koszonych. Pozostała część obszaru zajęta jest przez siedliska niepreferowane przez modraszka nausitousa i telejusa. W runi zaczynają dominować ekspansywne gatunki roślin, takie jak nawłoć wąskolistna. Poza tym w roku prowadzenia badań obszar wydawał się być mocno przesuszony. Modraszki nie preferują suchych terenów. 6.14.4.5. Ogólna ocena obszaru pod kątem motyli Łąki Szydłowa nie są szczególnie cenne dla modraszka telejusa i nausitousa. Populacja modraszka nausitousa jest niewielka, tak samo jak ilość rośliny żywicielskiej – krwiściągu lekarskiego. Przywrócenie koszenia na nieużytkowanych fragmentach łąk, w terminach dogodnych da modraszków, mogłoby znacznie poprawić stan populacji motyli na tym obszarze. 6.14.5. Ptaki 6.14.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Na przedmiotowej powierzchni odnotowano występowanie głównie ptaków nielicznych w skali kraju lub regionu. Dwa spośród gatunków nielicznych osiągały liczebności wyższe od oczekiwanych. Ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 8,8 par/10 ha. Tab. 45. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków na Łąkach Szydłowa. Gatunek

Liczba par lęgowych

Komentarz

Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej

Derkacz Crex crex

Występowanie aż czterech aktywnych głosowo samców derkacza na stosunkowo niewielkiej powierzchni łąk koło Szydłowa (dogodne siedliska znajdują się tylko po północnej stronie linii kolejowej) stanowi o dość dużym znaczeniu tego obszaru dla zachowania populacji w Borach Niemodlińskich i znacznie podnosi jego rangę ornitologiczną.

Jarzębatka Sylvia nisoria

Gąsiorek Lanius collurio

Pozostałe gatunki chronione

Przepiórka Coturnix coturnix

236

Kszyk Gallinago gallinago

Jest to jedna z zaledwie osiemnastu par lęgowych kszyka stwierdzonych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich.

Pokląskwa Saxicola rubetra

Występowanie pokląskwy należy uznać za dość liczne (prawdopodobne zagęszczenie 1,5 pary/10 ha), co wskazuje na dużą wartość przyrodniczą większości łąk obszaru.

Kląskawka Saxicola rubicola

Świerszczak Locustella naevia

Łozówka Acrocephalus palustris

W odniesieniu do wielkości obszaru i dość dużej powierzchni dogodnych dla łozówki siedlisk, stwierdzoną liczebność należy uznać za niską.

Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus

Trzciniak Acrocephalus arundinaceus

Cierniówka Sylvia communis

Potrzos Emberiza schoeniclus

RAZEM

6.14.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru W ogólnym rozrachunku wartość ornitologiczną obszaru należy ocenić jako wysoką. Decyduje o tym przede wszystkim duża liczba stwierdzonych gatunków waloryzujących (aż 13 gatunków) oraz obecność wśród nich ptaków zasiedlających różne rodzaje i warianty środowisk. Na rangę obszaru bardzo istotnie wpływa obecność czterech aktywnych głosowo samców derkacza i występowanie kszyka. Są to gatunki o wysokich wymaganiach ekologicznych. Podobnie jak w kompleksie łąkowym Jutra, ukazuje to zróżnicowanie, a jednocześnie wysoką jakość ekologiczną środowisk otwartych. Duże znaczenie ma także stwierdzenie aż siedmiu par lęgowych pokląskwy – gatunku doskonale waloryzującego dobrze wykształcone i zachowane siedliska łąkowe. Wskaźnik ogólnego zagęszczenia par lęgowych, sięgający prawie 9 par/10 ha, przy wzięciu pod uwagę uwarunkowań siedliskowych całego kompleksu, można uznać za dość wysoki. Odnotowano trzy gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej. Najcenniejszym fragmentem kompleksu jest jego północno-wschodnia część. Jest to wilgotne, rozległe obniżenie terenu zasilane przez wody płynącego pod ścianą lasu bezimiennego cieku. Obecne są tam wilgotne i podmokłe łąki i turzycowiska. Na fragmencie tym stwierdzono 10 ze wszystkich 45 par gatunków kwalifikujących odnotowanych w kompleksie, w tym kszyka. Z terenem tym graniczy poprzez nasyp kolejowy mniejszy obszar łąk i szuwarów otaczających niewielki zbiornik wodny. Stanowi on siedlisko dla trzciniaka i trzcinniczka. W obrębie tych dwóch miejsc występuje wyraźne, najliczniejsze na obszarze skupisko stanowisk lęgowych ptaków. Gatunki ptaków preferujące siedliska łąkowe są związane głównie z północną i północno-zachodnią częścią kompleksu. W części południowej zagęszczenie stanowisk jest o wiele mniejsze. Spowodowane jest to prawdopodobnie dużym udziałem siedlisk suchych, z niską roślinnością oraz bliskością zabudowy Szydłowa, która w przeciwieństwie do części północnej obszaru, nie jest oddzielona żadną barierą liniową (w części północnej łąki są oddzielone od zabudowań nasypem kolejowym). Występująca na obszarze sukcesja naturalna na obecnym etapie nie stanowi istotnego zagrożenia dla awifauny, a wręcz występujące drzewa i krzewy są niezbędne dla części gatunków waloryzujących. Trudno również stwierdzić, czy obecność tawuły kutnerowatej przyczynia się do braku stanowisk w północno wschodnim rogu kompleksu, ponieważ sąsiadujące powierzchnie bez tego gatunku inwazyjnego również nie są zasiedlone przez ptaki. Potencjalna wartość obszaru dla ptaków po przeprowadzeniu działań ochronnych jest zatem trudna do oceny.

237

Mapa nr 28. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli na Łąkach Szydłowa.

238

239

6.14.6. Zagrożenia Najważniejsze zagrożenie dla obszaru stanowi opanowywanie siedlisk łąkowych przez obce, inwazyjne gatunki roślin (tawułę kutnerowatą i nawłocie, głównie nawłoć wąskolistną) oraz spontaniczna sukcesja roślin drzewiastych i rodzimych gatunków ekspansywnych na nieużytkowanych częściach łąk. Problem dotyczy szczególnie północno-wschodniego fragmentu Łąk Szydłowa (powierzchnia 1; podpowierzchnia B). Ten podmokły teren stopniowo zarasta tawułą kutnerowatą. Największe zagęszczenie tej rośliny występuje przy wschodniej ścianie lasu i jest coraz mniejsze w kierunku zachodnim. Można określić, że na obszarze tym tawuła znajduje się w środkowej fazie ekspansji. Niepodjęcie działań w celu jej zwalczania najprawdopodobniej doprowadzi do zajęcia przez jej zwarte fitocenozy całej powierzchni łąk podmokłych i turzycowisk. Skutkuje to ryzykiem zaniku co najmniej kilku stanowisk lęgowych cennych gatunków ptaków (między innymi kszyka). Na nieużytkowanych łąkach powierzchni B również dość powszechnie występuje nawłoć wąskolistna. Miejscami osiąga ona ponad osiemdziesięcioprocentowy udział w zbiorowiskach. Poprzez znaczne zubożenie składu gatunkowego łąk doprowadza ona do degeneracji wielu cennych siedlisk (miejsc) lęgowych ptaków. Nawłoć wąskolistna najliczniej występuje na łąkach w północno-zachodniej i środkowej części kompleksu (powierzchnia B), a także wzdłuż biegnącej do Szydłowa drogi asfaltowej oraz w pasie terenu między tą drogą a nasypem kolejowym. We wschodniej części podpowierzchni B swoją ekspansję rozpoczęła również trzcina pospolita Phragmites australis. Przez nawłoć wąskolistną opanowana jest także większość łąki stanowiącej wschodnią część niewielkiego obszaru leżącego przy stacji PKP w Szydłowie (powierzchnia nr 3). Pozostałe, bardziej ekspansywne gatunki nawłoci (nawłoć kanadyjska i/lub późna) na razie obecne są nielicznie w postaci pojedynczych, niewielkich kęp, z wyjątkiem powierzchni 2 (podpowierzchni D), gdzie zaczynają dominować. Porastanie nieużytkowanych łąk przez drzewa i krzewy nie stanowi jeszcze obecnie poważnego problemu – sukcesja na większości takich powierzchni jest dopiero w fazie początkowej, w szczególności na łąkach świeżych (powierzchnia 1, podpowierzchnia A). Zacznie jednak negatywnie oddziaływać na siedliska i ptaki za kilka-kilkanaście lat. W celu jej powstrzymania konieczne jest przywrócenie większości łąk co najmniej do sporadycznego, cyklicznego użytkowania. W miejscach z większym zagęszczeniem drzew i krzewów (centralna część łąk położonych po południowej stronie szosy prowadzącej do Szydłowa (podpowierzchnia D) i wschodni skraj północno-wschodniej części kompleksu (podpowierzchnia A) należałoby uniemożliwić pojawianie się nowych roślin poprzez regularne zabiegi redukujące (usuwanie młodych egzemplarzy drzew i krzewów).

240

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

241

Mapa nr 29. Zagrożenia występujące na Łąkach Szydłowa.

242

243

6.14.7. Proponowany sposób ochrony Najpilniejszym zadaniem dla Łąk Szydłowa jest przywrócenie ich użytkowania na powierzchni nr 1, przy jednoczesnym takim zaplanowaniu terminów koszeń, aby można było ograniczyć ekspansję inwazyjnych gatunków roślin: tawuły kutnerowatej, nawłoci wąskolistej, trzcinnika piaskowego i trzciny pospolitej. W tym celu należy przywrócić do użytkowania podpowierzchnię B poprzez koszenie całości łąki przez pierwsze trzy lata w okresie 15.06 -15.07 oraz 1.09-30.09. Po pierwszych trzech latach należy wykonywać jeden pokos w terminie 15.06-15.07 aż do ustąpienia nawłoci wąskolistnej. Po ustąpieniu nawłoci łąki kosić należy w terminie 15.07 – 30.08. Łąkę w zachodniej części powierzchni B, która obecnie jest użytkowana – na której występują modraszki i derkacz – należy kosić w terminie po 01.09., raz w roku. Każde koszenie musi być zawsze połączone z dokładnym zebraniem i usunięciem z powierzchni uzyskanej biomasy. W najbardziej na wschód wysuniętych łąkach powierzchni B dominuje tawuła kutnerowata. Najefektywniejszym sposobem pozbycia się tawuły kutnerowatej jest jej wyrywanie, suszenie oraz wywożenie poza teren kompleksu łąkowego, pilnując, aby przy okazji tych zabiegów nie przenieść jej do innego kompleksu torfowiskowego lub łąkowego. Koszenia wykonywać po wyrwaniu z powierzchni tawuły kutnerowatej. Z nieużytkowanej podpowierzchni A należy usunąć większość podrostów drzew i krzewów i zostawić jedynie pojedyncze w celu utworzenia mozaiki siedlisk dla ptaków. Takie same działania należy podjąć na zarośniętych przez podrosty drzew powierzchniach na południe od drogi asfaltowej (podpowierzchnia D). Po przywróceniu użytkowania na powierzchni A łąkę należy kosić w terminie 1.07.30.07. W przypadku podpowierzchni D (gdzie dominują inwazyjne gatunki nawłoci) przez pierwsze 3 lata koszenia należy wykonywać dwukrotnie, w okresie 15.06 -15.07 oraz 1.09-30.09. Później należy wykonywać jeden pokos w terminie 15.06-15.07, aż do ustąpienia nawłoci. Po ustąpieniu nawłoci łąki należy kosić w terminie 15.07 – 30.08. Na całym kompleksie Łąk Szydłowa istnieje też realne niebezpieczeństwo zamieniania łąk na grunty orne. Z tego powodu warto przeprowadzić edukacje wśród miejscowych rolników.

244

Fot. 72. Łąki zmiennowilgotne (kod 6410) z omanem wierzbolistnym Inula salicina, w kompleksie łąkowym Rączka (powierzchnia B); (fot. D. Strząska).

RĄCZKA

245

Fot. 71. Łąki zmiennowilgotne (kod 6410) z bukwicą lekarską Betonica officinalis, w kompleksie łąkowym Rączka (powierzchnia B); (fot. D. Strząska).

6.15. RĄCZKA Kompleks łąkowy ciągnący się wzdłuż Ścinawy Niemodlińskiej po obu stronach Korfantowa (na północ i na południowy-zachód od tej miejscowości). Łąki poprzecinane są powierzchniami pól, a na południowy-zachód od Korfantowa cześć łąk otoczona jest lasami grądowymi i łęgowymi. Większość łąk jest użytkowana kośnie. Oprócz Ścinawy Niemodlińskiej liczne są rowy melioracyjne. Wilgotność podłoża jest zróżnicowana, od miejsc zabagnionych, po zupełnie suche w ciągu całego roku. W kompleksie łąkowym dominują łąki świeże oraz łąki zmiennowilgotne. Ze względu na występowanie dużych powierzchni łąk zmiennowilgotnych jest to niezwykle cenny obszar pod katem botanicznym. Występują tu skrajnie rzadkie gatunki roślin w skali całej Opolszczyzny. Wartość obszaru podnoszą liczne populacje rzadkich gatunków motyli. 6.15.1. Zbiorowiska roślinne Powierzchnia nr 1 (po północnej stronie Korfantowa, wzdłuż Ścinawy Niemodlińskiej) Wzdłuż Ścinawy Niemodlińskiej rozciąga się kompleks łąk świeżych (kod 6510) poprzecinanych powierzchniami pól. Rzeka jest ujęta w głębokie, wyregulowane koryto. Podłoże jest świeże i wilgotne, bez zabagnień z wyjątkiem otoczenia niewielkiego, zarośniętego wierzbą stawu w północno-wschodnim rogu kompleksu. Roślinność jest typowa dla łąk świeżych Arrhenatheretum elatioris z rajgrasem wyniosłym Arrhenatherum elatius, kupkówką pospolitą Dactylis glomerata, wyczyńcem łąkowym Alopecurus pratensis, kłosówką wełnistą Holcus lanatus, mietlicą psią Agrostis canina, groszkiem żółtym Lathyrus pratensis, barszczem zwyczajnym Heracleum sphondylium czy bodziszkiem łąkowym Geranium pratense. Część łąk jest podsiewana, co zubaża ich skład gatunkowy. Powierzchnia nr 2 (łąki położone na południowy-zachód od Korfantowa, po obu stronach Ścinawy Niemodlińskiej) Nad Ścinawą Niemodlińską położone są niezwykle cenne łąki zmiennowilgotne (kod 6410). Należą one do najbogatszych florystycznie łąk w całych Borach Niemodlińskich. W północnej części powierzchni nr 2 (powierzchnia A) najwyższe warstwy runa łąki budują wysokie trawy, takie jak: kupkówka pospolita Dactylis glomerata, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, kłosówka wełnista Holcus lanatus oraz rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius. W niższej warstwie znaczny udział mają: wiązówka błotna Filipendula ulmaria, kosaciec żółty Iris pseudacorus, ostrożeń błotny Cirsium palustre, bukwica lekarska Betonica officinalis, dzwonek rozpierzchły Campanula patula, żywokost lekarski Symphytum officinale, tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis, przetacznik długolistny Veronica longifolia oraz koniopłoch łąkowy Silaum silaus. Występuje tu kosaciec syberyjski Iris sibirica – gatunek objęty ścisłą ochroną, który w Czerwonej Księdze Roślin Województwa Opolskiego został umieszczony w kategorii RE - wymarły w regionie. Łąki od dawna nie były użytkowane, wskutek czego postępuje na nich sukcesja. Kilkuletnie podrosty drzew, głównie brzozy, lipy, dębu rozmieszczone są na całej powierzchni. Łąkę przecina zarastający rów melioracyjny. Powierzchnia A została wytypowana do zabiegów czynnej ochrony w ramach projektu ,,Derkacz - pilotażowy program ochrony parasolowych gatunków ptaków i motyli na wilgotnych łąkach Borów Niemodlińskich’’. Jesienią 2014 roku przeprowadzono usuwanie podrostów drzew i krzewów, koszenie oraz zbieranie biomasy. Więcej informacji o czynnej ochronie łąk umieszczono w rozdziale 9. Łąki przylegające od południa do Ścinawy Niemodlińskiej (powierzchnia B) są najcenniejsze na całym inwentaryzowanym obszarze. Są to łąki zmiennowilgotne (kod 6410). Są w dobrym stanie zachowania, ale od kilku lat nie były koszone i zaczynają zarastać siewkami drzew. Cechuje je duże bogactwo gatunkowe. Występuje tu większość gatunków charakterystycznych łąk zmiennowilgotnych, w tym chronione oraz bardzo rzadkie, również w skali kraju. Licznie występuje bukwica lekarska Betonica officinalis, przetacznik długolistny Veronica longifolia, czarcikęs łąkowy Succisa pratensis, sierpik barwierski Serratula tinctoria, oman wierzbolistny Inula salicina, olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia, koniopłoch łąkowy Silaum silaus, wiązówka błotna Filipendula almaria, przytulia północna Galium boreale oraz ostrożeń błotny Cirsium palustre. Obecna jest również trzęślica modra Molinia caerulea - gatunek charakterystyczny dla związku Molinion caeruleae. Na obrzeżach łąki występuje mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus, zaś na skraju lasu oraz w zarośniętym rowie melioracyjnym przecinającym łąkę – goździk pyszny Dianthus superbus . Oba gatunki objęte są ścisłą ochroną. We wschodniej części łąki bardzo licznie występuje kosaciec syberyjski Iris sibirica. W Czerwonej Księdze Roślin Województwa

246

Opolskiego rośliny te są umieszczone w następujących kategoriach: Iris sibirica – RE wymarły w regionie, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus – gatunek krytycznie zagrożony wymarciem (kategoria zagrożenia CR), oraz goździk pyszny Dianthus superbus – gatunek umieszczony w grupie gatunków wymierających (kategoria zagrożenia EN). Łąki te od południa graniczą z polami ornymi. Powierzchnia B została wytypowana do zabiegów czynnej ochrony w ramach projektu ,,Derkacz - pilotażowy program ochrony parasolowych gatunków ptaków i motyli na wilgotnych łąkach Borów Niemodlińskich’’. Jesienią 2014 roku przeprowadzono usuwanie podrostów drzew i krzewów, koszenie oraz zbieranie biomasy. Więcej informacji o czynnej ochronie łąk umieszczono w rozdziale 9. Poza tymi dwoma powierzchniami łąk zmiennowilgotnych (powierzchnia A i B) przy stawach, w pobliżu Korfantowa, również wykształciły się łąki zmiennowilgotne (kod 6410), użytkowane kośnie, z takimi gatunkami charakterystycznymi jak: krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis, olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia czy sierpik barwierski Serratula tinctoria (powierzchnia J). Na południe od najcenniejszych łąk zmiennowilgotnych (powierzchnia A i B) teren jest dość zróżnicowany, porozcinany rowami, ciekami i zadrzewieniami, działki mają nieregularny kształt i występuje duże zróżnicowanie wilgotności podłoża, zależne od odległości od przepływających cieków. Łąki rozciągają się wzdłuż Ścinawy Niemodlińskiej, na której poziom wody może być regulowany dzięki dwóm zastawkom (przynajmniej jedna – bliżej Rynarcic jest sprawna). Również użytkowanie działek jest bardzo zróżnicowane, od zupełnego zarzucenia gospodarki, po koszenie łąki dwa razy w roku. Widoczna jest także tendencja do przekształcania użytków zielonych w pola uprawne oraz stawy. Pomiędzy Rynarcicami i Drewnicą podłoże jest wilgotne lub podmokłe. Dużą część zajmują szuwary trzcinowe (powierzchnia C) tworzące szerokie pasy przy rzekach i rowach, a także zajmujące duże powierzchnie pomiędzy szuwarami trzcinowymi szuwary wielkoturzycowe z turzycą zaostrzoną Carex gracilis (powierzchnia D) oraz ziołorośla połąkowe z dominującą wiązówką błotną Fliipendula ulmaria (powierzchnia D1). W miejscach suchszych znajdują się niewielkie fragmenty łąk wilgotnych i zmiennowilgotnych, nieużytkowanych od przynajmniej kilku lat, ze śladami przeorania (powierzchnia E). Roślinność jest na nich dość zróżnicowana, z sitem skupionym Juncus conglomeratus, kupkówką pospolitą Dactylis glomerata, firletką poszarpaną Lychnis flos – coculi, trzęślicą modrą Molinia caerulea, śmiałkiem darniowym Deschampsia caespitosa, koniopłochem łąkowym Silaum silaus i krwiściągiem lekarskim Sanguisorba officinalis. Gatunkami niepożądanymi, świadczącymi o złym stanie łąki są wrotycz pospolity Tanacetum vulgare, trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos, ostrożeń polny Cirsium arvense, nawłoć późna Solidago gigantea i nawłoć kanadyjska Solidago canadensis. Po północnej stronie Ścinawy Niemodlińskiej, przy Rynarcicach (powierzchnia F) występują łąki świeże Arrhenatheretum elatioris, przy ciekach przechodzące w wilgotne, z bogatą roślinnością, częściowo koszone dwa razy w roku. Występują na nich m.in. rajgras wyniosły Arrhenatherus elatius, wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, bodziszek łąkowy Geranium pratense, babka lancetowata Plantago lanceolata, śmiałek darniowy Deschapsia caespitosa, chaber łąkowy Centaurea jacea czy krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis. Podobne siedliska, rzadziej użytkowane, znajdują się pomiędzy Ścinawą Niemodlińską a Drewnicą (G). Regularnie użytkowane są natomiast te łąki, które pomimo systemu melioracyjnego zapobiegającemu zabagnieniom oraz dobrego dojazdu z Rączki nie zostały przekształcone w pola. Znajdują się one pomiędzy Rączką a Drewnicą po południowej stronie Ścinawy Niemodlińskiej (powierzchnia H), wzdłuż drogi prowadzącej do Rączki. Jest to mozaika łąk zmiennowilgotnych (kod 6410) i świeżych (kod 6510). Czasem trudno nakreślić granicę między nimi, ponieważ zmiana udziału gatunków charakterystycznych obu typów łąk następuje stopniowo. W miejscach bardziej wilgotnych (powierzchnia I) roślinność jest charakterystyczna dla łąk zmiennowilgotnych Molinion (kod 6410) z dużym udziałem krwiściągu lekarskiego Sanguisorba officinalis, bukwicy lekarskiej Betonica officinalis, przetacznika długolistnego Veronica longifolia, olszewnika kminkolistnego Selinum carvifolia. Z kolei w miejscach bardziej suchych, oddalonych od koryta rzeki, roślinność jest bogata, typowa dla żyznych łąk świeżych Arrhenatheretum elatioris z dominacją rajgrasu wyniosłego Arrhenatheretum elatius, kupkówki pospolitej Dactylis glomerata, wiechliny łąkowej Poa pratensis, z dużym udziałem rośliny kolorowo kwitnących, jak groszek żółty Lathyrus pratensis czy złocień właściwy Leucanthemum vulgare.

247

6.15.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej W omawianym kompleksie występują zmiennowilgotne łąki trzęślicowe o kodzie 6410, zachowane w średnim i dobrym stanie oraz górskie i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510. Jest to obszar o największym skupisku łąk zmiennowilgotnych w całych Borach Niemodlińskich. Znajdujące się tu łąki zmiennowligotne mają ponadprzeciętną wartość przyrodniczą ze względu na dobry stan zachowania, duże powierzchnie oraz ze względu na rosnące na nich wyjątkowo rzadkie gatunki roślin. 6.15.3. Cenne gatunki roślin Gatunki objęte ścisłą ochroną: kosaciec syberyjski Iris sibirica, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus – gatunki umieszczone na Czerwonej liście roślin i grzybów Polski (2006) pośród gatunków narażonych na wyginięcie (kategoria zagrożenia V). W Czerwonej Księdze Roślin Województwa Opolskiego rośliny te są umieszczone natomiast w następujących kategoriach: kosaciec syberyjski Iris sibirica – RE wymarły w regionie, mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus – gatunek krytycznie zagrożony (kategoria zagrożenia CR) oraz goździk pyszny Dianthus superbus – gatunek umieszczony na w grupie gatunków wymierających (kategoria zagrożenia EN). Inne cenne gatunki: przetacznik długolistny Veronica longifolia, bukwica lekarska Betonica officinalis, czarcikęs łąkowy Succisa pratensis, sierpik barwierski Serratula tinctoria, oman wierzbolistny Inula salicina, olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia, koniopłoch łąkowy Silaum silaus. 6.15.4. Bezkręgowce 6.15.4.1. Rośliny żywicielskie Stwierdzono występowanie krwiściągu lekarskiego oraz wilgociolubnych gatunków szczawiów. Krwiściąg występował bardzo licznie na większości łąk obszaru. 6.15.4.2. Gatunki z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej Modraszek nausitous - wykazany na wszystkich badanych powierzchniach. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były bardzo dobre lub dobre - obecny i bardzo liczny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek. Obszary występowania motyli są nieznacznie izolowane od sąsiednich populacji. Zarastanie obszaru przez ekspansywne rośliny i siewki drzew jest ograniczone poprzez koszenie łąk. Gatunki inwazyjne praktycznie nie występują. Obszar jest bardzo wartościowy pod kątem występowania badanego gatunku. Jest to najbardziej wartościowy obszar ze względu na występowanie modraszka nausitousa w Borach Niemodlińskich. Tab.46. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka nausitousa w kompleksie łąkowym Rączka. Powierzchnia 1

2 (J)

2 (A+H+I+E+F)

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/ 100 m

Prowadzono transekt 300 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 2,8 km.

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/ 100 m

Prowadzono transekt 300 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 4,3 km.

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/ 100 m

Prowadzono transekt 500 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 5,5 km.

Podczas najliczniejszej kontroli obserwowano 6 motyli.

Podczas najliczniejszej kontroli obserwowano 14 motyli.

Podczas najliczniejszej kontroli obserwowano 28 motyli.

248

Modraszek telejus - wykazany na wszystkich badanych powierzchniach. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były bardzo dobre lub dobre - obecny i bardzo liczny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek. Obszary występowania motyli są nieznacznie izolowane od sąsiednich populacji. Zarastanie obszaru przez ekspansywne rośliny i siewki drzew jest ograniczone poprzez koszenie łąk. Gatunki inwazyjne praktycznie nie występują. Obszar jest bardzo wartościowy pod kątem występowania badanego gatunku. Jest to najbardziej wartościowy obszar ze względu na występowanie modraszka telejusa w Borach Niemodlińskich. Tab.47. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka telejusa w kompleksie łąkowym Rączka. Powierzchnia 1

2 (J)

2 (A+H+I+E+F)

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/ 100 m

Prowadzono transekt 300 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 2,8 km.

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/ 100 m

Prowadzono transekt 300 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 4,3 km.

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/ 100 m

Prowadzono transekt 500metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 5,5 km.

Podczas najliczniejszej kontroli obserwowano 4 motyle.

Podczas najliczniejszej kontroli obserwowano 25 motyli.

Podczas najliczniejszej kontroli obserwowano 45 motyli. U1

Czerwończyk nieparek - wykazany na podpowierzchniach B i H. Stwierdzono bardzo liczne jaja na kępach szczawiu. Obserwowano także dorosłe osobniki podczas żerowania - 1 samicę i 3 samce. Dostępność roślin żywicielskich – szczawiów, właściwa wilgotność łąk oraz liczne łąki kwietne - optymalne do żerowania dla osobników dorosłych, powodują, że czerwończyk nieparek odnajduje tu doskonałe warunki do bytowania. 6.15.4.3. Inne cenne gatunki bezkręgowców siedlisk łąkowych Wykazano obecność ważki - trzepli zielonej Ophiogomphus cecilia (umieszczony w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej) oraz motyla - mieniaka stróżnika Apatura ilia (Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce, kategoria LC). 6.15.4.4. Zagrożenia dla motyli

249

Tab. 48. Ocena zagrożeń za pomocą wskaźników stanu siedliska dla modraszków z rodzaju Phengaris. Powierzchnia 1

Wskaźnik

Miara

Opis

Powierzchnia

42 ha

Obszar składa się z pól uprawnych, nieużytków oraz regularnie koszonych łąk.

Dostępność roślin żywicielskich

5-20%

Krwiściąg lekarski obecny tylko na terenach łąkowych.

Dostępność mrówek gospodarzy

<20%

Gniazda mrówek średnio liczne, obecne tylko na U2 terenach łąkowych, ze względu na strukturę łąk ich obecność jest ograniczona (koszenia, osuszenie łąk).

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

<25%

Zarastanie ekspansywnymi roślinami ograniczone na większości terenu z powodu koszeń.

Zarastanie przez drzewa/krzewy

<25%

Zarastanie przez drzewa ograniczone w wyniku koszeń.

Ocena ogólna stanu siedliska 2 (J)

Powierzchnia

8,1 ha

Cały obszar jest terenem łąkowym, regularnie koszonym.

Dostępność roślin żywicielskich

>20%

Niemal cały teren z obecnym krwiściągiem lekarskim.

Dostępność mrówek gospodarzy

>50%

Bardzo liczne gniazda mrówek ulokowane w kępach śmiałka darniowego.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

<25%

Zarastanie ograniczone przez koszenia.

Zarastanie przez drzewa/krzewy

<25%

. Zarastanie ograniczone z powodu koszeń.

Ocena ogólna stanu siedliska 2 (A+H+I+E+F)

Ocena

FV FV

Powierzchnia

1,3 km

Cały obszar składa się z użytkowanych łąk oraz pól uprawnych.

Dostępność roślin żywicielskich

>20%

Wysoki udział rośliny żywicielskiej w runi.

Dostępność mrówek gospodarzy

>50%

Na terenach łąkowych gniazda mrówek bardzo liczne.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

<25%

Zarastanie ograniczone przez koszenia.

Zarastanie przez drzewa/krzewy

<25%

Zarastanie ograniczone przez koszenia.

Ocena ogólna stanu siedliska

Kompleks łąkowy jest bardzo wartościowy pod kątem występowania modraszków. Na podpowierzchniach 2 (J) i 2 (A+H+I+E+F) stan siedliska oceniono na właściwy (FV), tak samo jak stan zachowania populacji modraszków. Obszar jest bardzo dogodny dla motyli, liczba krwiściągu lekarskiego jest wysoka, w szczycie sezonu obserwowano tu największe zagęszczenie motyli spośród wszystkich kontrolowanych obszarów w Borach Niemodlińskich. Negatywnym zjawiskiem i największym zagrożeniem dla motyli są niewłaściwe pory koszeń (w okresie lipiec - sierpień), znacząco przyczyniają się do ograniczenia populacji motyli. Czerwończyk nieparek został wykazany na powierzchniach B i H. Populacja jest stabilna, wydaje się nie posiadać istotnych zagrożeń. Najbardziej niekorzystna sytuacja dotyczy powierzchni nr 1, gdzie większość obszaru zajmują albo intensywnie użytkowane łąki albo pola uprawne. Dlatego też stan siedliska na tej powierzchni oceniono jako zły (U2). Fragmenty na których stwierdzono obecność motyli były zbyt często koszone, co znacznie ograniczało możliwości rozwoju modraszków, dlatego też stan zachowania populacje oceniono jako zły (U2).

250

Dla motyli w kompleksie łąkowym Rączka największym niebezpieczeństwem jest zamiana użytków zielonych na grunty orne. 6.15.4.5. Ogólna ocena obszaru pod kątem motyli Kompleks łąkowy Rączka jest bardzo cenny pod kątem występowania chronionych gatunków motyli. Jest to najlepiej oceniony obszar ze wszystkich badanych w Borach Niemodlińskich, dlatego bardzo ważne jest zachowanie jego wartości poprzez właściwe użytkowanie łąk. Szczególnie niebezpieczna jest zamiana użytków zielonych na grunty orne. Ważne jest również, by terminy koszenia były dopasowane do cyklu życiowego występujących na łąkach motyli, w celu ograniczenia ich śmiertelności. 6.15.5. Ptaki 6.15.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Większość stwierdzonych gatunków waloryzujących to ptaki nieliczne w skali kraju lub regionu. Występuje wyraźna dysproporcja pomiędzy liczebnościami większości gatunków powszechnych a nielicznych. Ogólny, średni wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: 9,5 par/10 ha (średnia arytmetyczna z zagęszczeń na trzech poszczególnych częściach kompleksu; zakres: 7,3-13,3 par/10 ha). Tab. 49. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków w kompleksie łąkowym Rączka. Gatunek

Liczba par lęgowych

Komentarz

Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej Błotniak stawowy Circus aeruginosus Jarzębatka Sylvia nisoria

Gąsiorek Lanius collurio

1(ż)

Obszar stanowi ważne żerowisko pary lęgowej i jest częścią areału lęgowego; obserwacje wskazują na prawdopodobną obecność gniazda w niewielkim oddaleniu od przedmiotowej powierzchni – być może przy stawach leżących po południowo-zachodniej stronie Korfantowa.

Wewnątrzbiotopowe zagęszczenie gąsiorka na dwóch największych częściach kompleksu badawczego było identyczne i wynosiło prawdopodobnie 1,3 pary/10 ha; w odniesieniu do dostępnych danych porównawczych (z Polski i innych krajów europejskich) wartość tę należy uznać za dość wysoką (Goławski 2006; Sikora i in. 2007). Świadczy to o dobrej jakości siedlisk lęgowych – głównie o ich dużej zasobności pokarmowej. Pozostałe gatunki chronione

Przepiórka Coturnix coturnix

Pokląskwa Saxicola rubetra

Pokląskwa była obecna jedynie na największym fragmencie kompleksu (południowo-zachodnim), gdzie osiągała wskaźnik zagęszczenia wynoszący 0,8 par/10 ha; jest to wartość przeciętna wśród zagęszczeń stwierdzanych na Śląsku i w Wielkopolsce (Tomiałojć i Stawarczyk 2003).

Kląskawka Saxicola rubicola

Świerszczak Locustella naevia

Strumieniówka Locustella fluviatilis

Liczebność tego gatunku dość dobrze odzwierciedla duży udział w obszarze wilgotnych siedlisk ekotonowych.

Łozówka Acrocephalus palustris

Trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus

Trzciniak Acrocephalus arundinaceus

Cierniówka Sylvia communis

251

Srokosz Lanius excubitor

Jest to jedna z siedmiu par lęgowych srokosza stwierdzonych na łąkowych powierzchniach badawczych w obrębie Borów Niemodlińskich.

Potrzos Emberiza schoeniclus

122

RAZEM

(ż) – oznacza część areału lęgowego stanowiącą istotne żerowisko pary lęgowej 6.15.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru W ogólnej ocenie, biorąc pod uwagę wartości ornitologiczne wszystkich części kompleksu łąkowego, jego rangę ornitologiczną należy określić jedynie jako ponadprzeciętną. Stwierdzono co prawda występowanie aż czternastu gatunków kwalifikujących oraz dość wysoki, ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych (9,5 par/10 ha), ale nie wystarcza to do zaliczenia obszaru do grupy kompleksów o wysokich wartościach dla ptaków. Zagęszczenia poszczególnych gatunków są bowiem przeważnie niskie. Jedynie gąsiorek na wszystkich częściach kompleksu osiąga dość wysokie zagęszczenia. Na ocenę wpływa też brak rzadszych, wskaźnikowych gatunków parasolowych, takich jak derkacz i kszyk. Największą zaletą stwierdzonego zespołu awifauny jest jego duża różnorodność gatunkowa. Uwarunkowane jest to dużą rozmaitością i bogactwem siedlisk obszaru. Obecność i dostępność wielu z nich jest z kolei związane z położeniem kompleksu łąk w dolinie Ścinawy Niemodlińskiej. Występują gatunki ptaków preferujące wiele rodzajów i wariantów siedlisk: tereny typowo łąkowe (pokląskwa i przepiórka), łąki z udziałem zadrzewień i pojedynczych krzewów (jarzębatka, gąsiorek), nieużytkowane wilgotne łąki i turzycowiska z płatami szuwaru (potrzos, świerszczak), zaroślowe siedliska marginalne (łozówka), wilgotne środowiska ekotonowe (strumieniówka), szuwary trzcinowe (trzciniak i trzcinniczek) oraz siedliska przejściowe z udziałem roślinności sukcesyjnej (cierniówka). Należy także zwrócić uwagę na obecność lęgowej pary srokoszy po wschodniej stronie Rynarcic. Gatunek ten, z uwagi na posiadanie dużych terytoriów lęgowych, jest dobrym wskaźnikiem jakości środowiska w makroskali. Występuje on najchętniej w cennym przyrodniczo, ekstensywnym krajobrazie rolniczym dolin rzecznych z udziałem większych zadrzewień, użytkowanych łąk i z przewagą zbóż jarych w uprawach. Obszar położony po wschodniej i częściowo północno-wschodniej stronie Rynarcic jest wręcz podręcznikowym przykładem optymalnego siedliska gatunku. W obrębie kompleksu odnotowano trzy gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej. W obrazie rozmieszczenia stanowisk lęgowych ptaków zwraca uwagę spora nierównomierność ich rozmieszczenia. Występują też dwa wyraźne skupiska stanowisk – większe przy południowo-zachodnim końcu kompleksu i mniejsze przy końcu północno-wschodnim. Pierwsze z nich wyróżnia się bardzo wysokim wskaźnikiem zagęszczenia par lęgowych (20,8 par/10 ha). W rejonie tym występuje aż dwanaście ze wszystkich czternastu stwierdzonych gatunków kwalifikujących. Uwagę zwraca obecność siedmiu par gąsiorka (35% stwierdzonych par lęgowych), trzech par pokląskwy i świerszczaka (po jednej trzeciej populacji obszaru), czy też dziewięciu par łozówki (40% stwierdzonych par). To bogactwo awifauny spowodowane jest dużym zróżnicowaniem środowiskowym terenu – obecne są łąki świeże (warianty wilgotne), łąki wilgotne, szuwar trzcinowy, szuwar turzycowy i mannowy, niewielkie fragmenty pól uprawnych, zarośla nadrzeczne, oczko wodne oraz licznie występujące, zróżnicowane wiekowo i przestrzennie zadrzewienia (drzewa i krzewy). Pod względem ornitologicznym jest to najcenniejszy fragment całego kompleksu Rączka. Drugie, znacznie mniejsze skupisko stanowisk związane jest z nieużytkowanym fragmentem terenu oraz z sąsiadującym z nim niewielkim oczkiem wodnym i płatem szuwaru trzcinowego. Stwierdzono tam dziewięć gatunków kwalifikujących. Były to pojedyncze pary gąsiorka, przepiórki, kląskawki, świerszczaka, łozówki, trzcinniczka, trzciniaka, cierniówki i potrzosa. Jest to najcenniejszy pod względem awifaunistycznym fragment północno-wschodniej części całego kompleksu łąkowego. Południowo-zachodnia, większa część kompleksu oferuje ptakom łąkowym proporcjonalnie znacznie większą powierzchnię odpowiednich siedlisk niż reszta obszaru. Z racji wielkości tego terenu, znacznie większe jest także zróżnicowanie łąk. Znajduje to odzwierciedlenie w pewnych różnicach pomiędzy składami gatunkowymi zespołów ptaków. Na powierzchni północno-wschodniej nie stwierdzono żadnych par lęgowych pokląskwy i jarzębatki – gatunków wskaźnikowych dla cennych środowisk łąkowych i łąkowo-krzewiastych. Zdecydowanie mniej liczne od oczekiwanego było występowanie świerszczaka – na mniejszej powierzchni odnotowano tylko jedną parę

252

tego gatunku. Niemal wszystkie stanowiska wymienionych gatunków (poza jedną parą świerszczaka) znajdowały się w większej, południowo-zachodniej części kompleksu. Pomimo zintensyfikowanych kontroli, na kompleksie łąk koło Korfantowa i w jego pobliżu nie stwierdzono ani jednego samca derkacza. Brak tego gatunku jest zupełnie niezrozumiały, ponieważ obszar ten obfituje w dogodne dla niego siedliska. Dostępne są łąki o odpowiedniej strukturze runi (gęsta, zwarta roślinność), w tym fragmenty koszone późno lub od lat nieużytkowane. Jest to tym bardziej zastanawiające, że na innych kompleksach Borów Niemodlińskich derkacze zasiedlają czasem zdecydowanie mniej dogodne siedliska. Ponadto w odległości zaledwie około 3,5 km na północ od łąk przy Korfantowie stwierdzono stanowiska dwóch samców zlokalizowane w agrocenozach. Na nieobecność derkacza na obszarze badań mają najwyraźniej wpływ inne, ukryte czynniki. W latach 1978-1988 na polach koło południowej części obszaru rokrocznie stwierdzano kilka aktywnych głosowo samców derkacza (Kopij 1989). Ogromną zaletą całego obszaru łąk koło Korfantowa jest bardzo nieliczne występowanie obcych, inwazyjnych gatunków flory. Obecne są tylko nawłocie – nawłoć kanadyjska i późna. Rosną one w dużym rozproszeniu we wszystkich częściach obszaru, nigdzie nie doprowadzając do zniekształcania siedlisk otwartych. Jednak gatunki te na skutek zachodzących już teraz negatywnych zmian w siedliskach (zarzucanie użytkowania łąk oraz ich przeorywanie bez dalszego użytkowania) mogą w niedalekiej przyszłości zwiększyć swą liczebność i zasięg. Stan ich populacji wymaga zatem regularnego monitoringu. Potencjalna wartość ornitologiczna obszaru jest trudna do dokładniejszego określenia z powodu jego rozległości i zróżnicowania biocenotycznego. Z pewnością jednak podjęcie niektórych działań ochronnych wzbogaciłoby teren badań o kilka-kilkanaście par lęgowych gatunków kwalifikujących. Najlepsze efekty przyniosłoby odtworzenie powierzchni dawnych łąk zamienionych w niedalekiej przeszłości w pola orne. Dotyczy to północno-wschodniej części kompleksu i jej przyległości, terenu pomiędzy Drewnicą a Rączką i Korfantowem oraz najcenniejszego dla ptaków obszaru między Drewnicą a Rynarcicami. Niektóre z zaoranych łąk są łatwe do odtworzenia, ponieważ uległy przekształceniu niedawno (rok-dwa lata temu) lub po wykonaniu orki nie pojawiły się na nich żadne uprawy. Sytuacja taka dotyczy głównie fragmentów między Drewnicą a Rynarcicami oraz świeżo założonych, niewielkich pól po północnej i północno-zachodniej stronie Drewnicy. Zdecydowaną poprawę sytuacji awifauny w północno-wschodniej części kompleksu przyniosłoby opóźnienie terminu koszenia tamtejszych łąk (obecnie koszone są już w czerwcu) oraz znaczne ograniczenie ich podsiewania pastewnymi gatunkami traw. Najprawdopodobniej to właśnie z powodu tych negatywnych czynników łąki tego rejonu nie stanowią odpowiedniego siedliska dla pokląskwy. W południowo-zachodniej części kompleksu – na obszarze po północnej stronie Ścinawy Niemodlińskiej, ptaki uzyskałyby większą dostępność do siedlisk po usunięciu odpowiedniej powierzchni zarastających je gęsto drzew i krzewów.

253

Mapa nr 30. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli w kompleksie łąkowym Rączka.

254

255

256

257

6.15.6. Zagrożenia Największym zagrożeniem dla łąk kompleksu Raczka jest postępujący proces przekształcania łąk w pola orne. W przypadku założenia uprawy, prowadzi to do trwałego zniszczenia zbiorowiska łąkowego oraz siedliska lęgowego ptaków i motyli. Czynne odtwarzanie siedliska jest zaś procesem długotrwałym. Problem zaorywania łąk dotyczy prawie całego kompleksu. Jeszcze niedawno cały obszar pomiędzy Rynarcicami a Rączką był pokryty przez łąki. Obecnie liczne powierzchnie są tam zajęte pod uprawy, między innymi kukurydzy. W roku 2014 w kilku miejscach na polach koło Drewnicy pomiędzy roślinami uprawnymi stwierdzono cenne rośliny łąkowe (np. krwiściąg lekarski), co świadczy o tym, że powierzchnie te zostały zaorane zupełnie niedawno – rok lub dwa lata temu. Z kolei pomiędzy Drewnicą a Rynarcicami obok czynnych upraw znajdują się też fragmenty łąk zaoranych i pozostawionych bez dalszej ingerencji. Na obszarze nad Ścinawą Niemodlińską po północnej i północno-wschodniej stronie Korfantowa, wcześniej całkowicie łąkowym, łąki zachowały się na większej, ciągłej powierzchni po południowej stronie rzeki. Po północnej stronie rzeki pozostał jeden większy fragment siedliska. W tej części kompleksu łąki zostały zamienione głównie w pola kukurydzy. W niektórych rejonach obszaru zagrożeniem dla łąk i ptaków łąkowych jest naturalna sukcesja roślinności drzewiastej. W zależności od długości okresu nieużytkowania łąk, proces ten osiąga różne stadia zaawansowania. W południowo-zachodniej części kompleksu – na łąkach zmiennowilgotnych - po północnej stronie Ścinawy Niemodlińskiej, występują zarówno skupiska starszych drzew i krzewów gęsto pokrywające większe płaty siedliska (zwłaszcza na wąskich fragmentach łąki otoczonej lasem), jak i porastające łąkę młode drzewa, jeszcze na tyle małe, że nie zmieniają charakteru siedliska oraz jego dostępności dla ptaków. Pomiędzy Rynarcicami a Drewnicą przeważają zadrzewienia rozproszone – mają zatem głównie znaczenie siedliskotwórcze. Ich skupiska ulegają jednak stopniowemu zagęszczaniu, pokrywając coraz ściślej płaty łąk. Na porzuconych, nieużytkowanych łąkach zaczynają pojawiać się dopiero młode drzewa. W celu przeciwdziałania negatywnym skutkom sukcesji, oba wspomniane rejony kompleksu wymagają zatem zarówno przywrócenia użytkowania łąk, jak selektywnego usuwania starszych egzemplarzy drzew i krzewów (hamowania ich przegęszczenia). Dla modraszków, tak samo jak i dla łąk zmiennowilgotnych, zagrożeniem jest nieodpowiedni termin koszenia łąk. Koszenie łąk w lipcu i sierpniu powoduje ustępowanie motyli z powierzchni łąkowych. Należy także zaznaczyć, że istnieje poważne ryzyko przeprowadzenia tzw. prac utrzymaniowych w obrębie koryta i brzegów Ścinawy Niemodlińskiej w północno-wschodniej części obszaru (pogłębiania, hakowania i odmulania). Rzeka na tym odcinku płynie bowiem w głębokim, uregulowanym korycie, co może być pretekstem do wykonania takich prac. Doprowadziłoby to do zniszczenia siedlisk co najmniej dwunastu par lęgowych ptaków waloryzujących (w tym gąsiorka i strumieniówki). Doszłoby także do pogorszenia stosunków wodnych w obrębie siedlisk łąkowych przylegających do rzeki.

258

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

259

Mapa nr 31. Zagrożenia występujące w kompleksie łąkowym Rączka.

260

261

262

263

6.15.7. Proponowany sposób ochrony Łąki zmiennowilgotne są jednym z najbogatszych florystycznie zbiorowisk roślinnych. Wymagają umiarkowanej działalności gospodarczej człowieka. Łąki zmiennowilgotne, a także łąki ze stwierdzonym występowaniem modraszków, należy najlepiej wykaszać jesienią, po przekwitnięciu większości roślin, w terminie od 15.09 do 30.10, a wysokość koszenia nie powinna być mniejsza niż 10 cm od powierzchni gruntu ze względu na obecność w runi gatunków wrażliwych na niskie koszenie. Nie wskazane jest zbyt częste koszenie, np. coroczne. Najlepiej łąki wykaszać na połowie areału co roku lub na całej powierzchni co dwa lata. Łąki świeże i wilgotne należy kosić maksymalnie dwa razy w roku w terminie od 1.07. do 15.09, chyba że występują na nich modraszki, wtedy koszenie należy wykonać do 30.06 lub po 1.09. Po wykonaniu koszeń z powierzchni łąk należy usunąć biomasę. Nie należy odwadniać terenu. Istnieje zagrożenie przekształcania łąk na grunty orne. Wskazane jest przywrócenie użytków zielonych w obrębie zaoranych w ostatnim czasie powierzchni łąk. Niszczenie siedlisk przyrodnich i miejsc lęgów ptaków jest niezgodne z prawem. Zalecane jest przeprowadzenie edukacji wśród miejscowych rolników, by nie dochodziło do przekształcania łąk na grunty orne. W 2014 roku na łąkach (powierzchnia A i B) prowadzone były zabiegi czynnej ochrony łąk (więcej w rozdziale 9).

Fot. 73. Łąki zmiennowilgotne (kod 6410) z przetacznikiem długolistnym Veronica longifolia, w kompleksie łąkowym Rączka (powierzchnia B); (fot. D. Strząska).

264

Fot. 74. Łąki zmiennowilgotne (kod 6410) z kosaćcem syberyjskim Iris sibirica , w kompleksie łąkowym Rączka (powierzchnia A); (fot. M. Rudy).

Fot. 75 i fot. 76. Rzadkie i charakterystyczne gatunki łąk zmiennowilgotnych koło Korfantowa. Z lewej mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus (fot. D. Strząska), z prawej goździk pyszny Dianthus superbus (fot. D. Strząska).

265

266

Fot. 78. Mozaika łąk świeżych (kod 6510) i wilgotnych w kompleksie Łąki Szyryka (powierzchnia A); (fot. D. Strząska).

ŁĄKI SZYRYKA

267

Fot. 77. Mozaika łąk świeżych (kod 6510) i wilgotnych w kompleksie Łąki Szyryka (powierzchnia A); (fot. D. Strząska).

6.16. ŁĄKI SZYRYKA Kompleks łąkowy nad Ścinawą Niemodlińską na południe od Ligoty Tułowickiej, składający się z dwóch podłużnych, śródleśnych działek po obu stronach leśnej drogi. Po stronie południowej (powierzchnia A), wzdłuż Ścinawy Niemodlińskiej znajduje się łąka świeża w bardzo dobrym stanie zachowania. Podłoże jest wilgotne, miejscami podmokłe. Łąka jest regularnie użytkowana. 6.16.1. Zbiorowiska roślinne W kompleksie łąkowym dominuje siedlisko łąki świeżej (kod 6510), przeplatane mniejszymi płatami łąki wilgotnej (powierzchnia A). Roślinność jest bardzo bogata. Wśród traw dominuje wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, rajgras wyniosły Arrhenatherum elatius, kłosówka wełnista Holcus mollis, wiechlina łąkowa Poa pratensis, tymotka łąkowa Phleum pratense. Duży udział mają również rośliny kolorowo kwitnące m.in.: jaskier rozłogowy Ranunculus repens, jaskier ostry R. acris, przetacznik ożankowy Veronica chamaedrys, podagrycznik pospolity Aegopodium podagraria, firletka poszarpana Lychnis flos-coculi, dzwonek rozpierzchły Campanula patula, krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis, przywrotniki Alchemilla sp., a także krwawnik pospolity Achillea millefolium i skrzyp łąkowy Equisetum pratense. Na granicy łąki i lasu, po stronie wschodniej, rośnie przytulinka wiosenna Cruciata glabra. Ponieważ teren nie jest zupełnie płaski, w zagłębieniach, gdzie jest wyższy poziom wody gruntowej, roślinność jest typowa dla łąk wilgotnych ze związku Calthion, z kniecią błotną Caltha palustris, sitowiem leśnym Scirpus sylvaticus i niezapominajką błotną Myosotis scorpioides. W obrębie powierzchni A występują miejsca podmokłe, gdzie dominuje turzycowisko łanowe z turzycą błotną Carex acutiformis, kosaćcem żółtym Iris pseudacorus i tojeścią pospolitą Lysimachia vulgaris (powierzchnie B). Wzdłuż rowów rośnie szczaw lancetowaty Rumex hydrolaphatum. Po północnej stronie drogi leśnej (powierzchnia C) znajduje się również łąka, jednak od lat nieużytkowana. Widoczne są także dawne próby przygotowania terenu pod zalesienie – bruzdy. Podłoże jest świeże, na północy przechodzące w wilgotne. Roślinność jest dość uboga, z dużym udziałem trzcinnika piaskowego Calamagrostis epigejos i nawłoci kanadyjskiej Solidago canadensis. Obecny jest m.in. wyczyniec łąkowy Alopecurus pratensis, drżączka średnia Briza media, śmiałek darniowy Deschamsia caespitosa, jaskier rozłogowy Ranunculus repens, pięciornik rozłogowy Potentilla repens, przetacznik ożankowy Veronica chamaedrys. Pojedynczo występują: firletka poszarpana Lychnis flos-coculi, koniopłoch łąkowy Silaum silaus i krwiściąg lekarski Sanguisorba officinalis. Na północy (powierzchnia D), przy brzegu Ścinawy Niemodlińskiej łąka wilgotna przechodzi w ziołorośla z pokrzywą zwyczajną Utrica dioica i przytulią czepną Galium aparine oraz szuwary wielkoturzycowe z turzycą zaostrzoną Carex gracilis. Na łące sukcesja naturalna jest silnie posunięta - brzoza brodawkowata Betula pendula, sosna zwyczajna Pinus sylvestris oraz tarnina Prunus spinosa rosną w rozproszeniu oraz w kępach na całej powierzchni działki. 6.16.2. Siedliska z I załącznika Dyrektywy Siedliskowej Stwierdzono występowanie siedliska: górskie i niżowe łąki świeże użytkowane ekstensywnie o kodzie 6510. Powierzchnia A jest w dobrym stanie zachowania. 6.16.3. Cenne gatunki roślin Nie stwierdzono obecności gatunków chronionych, z gatunków stwierdzanych rzadko występuje przytulinka wiosenna Gruciata glabra. 6.16.4. Bezkręgowce 6.16.4.1. Rośliny żywicielskie Stwierdzono występowanie krwiściągu lekarskiego oraz szczawiu lancetowatego. Krwiściąg występował nielicznie, ale był równomiernie rozmieszczony na całej powierzchni A. Szczawie skupione były na fragmentach łąki bezpośrednio przylegających do lasu i również występowały nielicznie. 6.16.4.2. Gatunki z II załącznika Dyrektywy Siedliskowej Modraszek nausitous - średnio liczny na powierzchni A. W miejscu występowania motyli warunki pod kątem ich wymagań siedliskowych były nienajlepsze - obecny krwiściąg lekarski oraz gniazda mrówek, jednak nielicz-

268

nie. Obszar nie jest mocno izolowany od sąsiednich populacji motyla. W bliskiej odległości znajduje się obszar łąkowy Rutki, z licznymi populacjami modraszków. Prawdopodobnie kilkadziesiąt lat temu Łąki Szyryka posiadały połączenie z tamtymi łąkami. Zarastanie powierzchni A przez ekspansywne gatunki roślin oraz siewki drzew jest niewielkie. Łąka jest regularnie koszona. Tab. 50. Wskaźniki stanu populacji dla modraszka nausitousa na Łąkach Szyryka. Powierzchnia A

Wskaźnik

Miara

Opis

Liczba obserwowanych Liczba osobniosobników ków/100 m

Prowadzono transekt 300 metrów.

Izolacja

Odległość od najbliższego znanego stanowiska - 1,6 km

Ocena U1

Obserwowano 7 motyli podczas najliczniejszej kontroli. FV

Modraszek telejus – gatunek ma większe wymagania siedliskowe od modraszka nausitousa, nie występuje na Łąkach Szyryka. Czerwończyk nieparek - stwierdzono obecność jaj na liściach szczawiu (od 2 do 5 jaj na kilku pojedynczych roślinach). Duża wilgotność terenu sprzyja występowania tego gatunku motyla. 6.16.4.3. Inne cenne gatunki bezkręgowców siedlisk łąkowych Nie wykazano. 6.16.4.4. Zagrożenia dla motyli Tab. 51. Ocena zagrożeń za pomocą wskaźników stanu siedliska dla modraszków z rodzaju Phengaris. Powierzchnia A

Wskaźnik

Miara

Opis

Ocena

Powierzchnia

5,2 ha

Obszar to użytkowana kośnie łąka otoczona lasem.

Dostępność roślin żywicielskich

5-20%

Krwiściąg lekarski obecny na większości powierzchni, występuje jednak nielicznie, w postaci pojedynczych kęp.

Dostępność mrówek gospodarzy

<20%

Liczba gniazd mrówek ograniczona.

Zarastanie ekspansywnymi bylinami

<25%

Zarastanie ekspansywnymi gatunkami roślin jest FV nieznaczne. Łąka jest użytkowana

Zarastanie przez drzewa /krzewy

<25%

Pojedyncze siewki drzew i krzewów obecne na obszarze, ale nie w wysokiej liczbie.

Ocena ogólna stanu siedliska

FV U2

Na powierzchni A wykazano obecność modraszka nausitousa. Liczebność motyli jest niska. Głównym powodem ograniczonej liczby motyli są niewielkie zasoby rośliny żywicielskiej – krwiściągu lekarskiego oraz ograniczona liczba gniazd mrówek gospodarzy. Dodatkowo, pomimo iż najbliższe stanowisko modraszków znajduje się w odległości 1,6 km, to barierą ograniczająca ich ewentualną migrację jest las otaczający łąkę ze wszystkich stron, co przyczynia się do izolacji stanowiska. Dla czerwończyka nieparka Łąki Szyryka są bardzo dogodnym siedliskiem, ulokowane są w zacienieniu, blisko rzeki, wilgotność terenu jest wysoka.

269

6.16.4.5. Ogólna ocena obszaru pod kątem motyli Łąki Szyryka są wartościowe ze względu na występowanie czerwończyka nieparka, który odnajduje tutaj doskonałe warunki do rozwoju. W przypadku modraszków Łąki Szyryka nie są aż tak wartościowe. Dla modraszków powierzchnia Łąk Szyryka jest zbyt mała, by populacja motyli była silna. Dodatkowo dostępność rośliny żywicielskiej modraszków - krwiściągu lekarskiego oraz populacji mrówek gospodarzy jest ograniczona. Z tego powodu stan siedliska dla modraszków oceniono jako zły (U2), a stan zachowania populacji oceniono jako niezadowalający (U1). Na łąkach obecny jest tylko jeden gatunek modraszka - modraszek nausitous. Stanowisko jest też dość mocno izolowane, gdyż otoczone jest lasem. 6.16.5. Ptaki 6.16.5.1. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków Na przedmiotowej powierzchni odnotowano występowanie tylko jednego, pospolitego gatunku ptaka z grupy gatunków waloryzujących. Ogólny wskaźnik zagęszczenia par lęgowych: nie obliczano współczynnika ze względu na mniejszą niż 10 ha powierzchnię obszaru. Tab. 52. Występowanie waloryzujących gatunków ptaków na Łąkach Szyryka. Gatunek

Liczba par lęgowych

Komentarz

Gatunki z I załącznika Dyrektywy Ptasiej Brak

Pozostałe gatunki chronione

Cierniówka Sylvia communis

Ptaki odnotowano jedynie w północnej części obszaru.

RAZEM

6.16.5.2. Wartość ornitologiczna obszaru Obszar przedstawia skrajnie niską wartość dla ptaków środowisk otwartych. Spowodowane jest to jego niekorzystnym ukształtowaniem i niewielką powierzchnią (wąskie pasy łąk o małym areale) oraz specyficznym położeniem (otoczenie niemal ze wszystkich stron przez zwarty kompleks leśny). 6.16.6. Zagrożenia Na powierzchni południowej (A) nie stwierdzono zagrożeń dla siedlisk przyrodniczych i ptaków. Na powierzchnie północnej (C i D) brak użytkowania prowadzi do sukcesji naturalnej oraz spadku różnorodności gatunkowej flory i występowania leśnych gatunków ptaków. Jedynym zagrożeniem na powierzchni A jest koszenie łąki w terminie nieodpowiednim dla stwierdzonego tutaj modraszka naustitousa. 6.16.7. Proponowany sposób ochrony Ze względu na występowania na powierzchni A modraszka nausitousa zaleca się wykonywać 1 pokos rocznie w terminie 15.06 - 30.06 albo 1.09. -15.09. Mapa nr 32. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli na Łąkach Szyryka.

270

Mapa znajduje siÄ&#x2122; na stronie nastÄ&#x2122;pnej

271

Mapa nr 32. Rozmieszczenie siedlisk przyrodniczych, chronionych gatunków roślin, ptaków i motyli na Łąkach Szyryka.

272

273

Mapa nr 33. Zagrożenia występujące na Łąkach Szyryka.

274

275

7. Liczenie ptaków na transektach Na czterech kompleksach łąkowych przeprowadzono badania ilościowe awifauny uproszczoną metodą transektową (Bibby i Burgess 1993). Transekty miały szerokość 200 m – tzn. liczono ptaki w odległości 100 m po każdej ze stron linii przemarszu. Jednak w przypadku, gdy pas łąki był węższy niż 200 m, liczenie ograniczano do terenu pokrytego przez siedlisko łąkowe i do strefy ekotonowej (najczęściej wąskiego pasu lasu graniczącego z powierzchnią otwartą). Uwzględniano stwierdzenia z niewielkich wysp leśnych i większych zadrzewień położonych w obrębie powierzchni łąkowych. Na każdym z transektów przeprowadzono dwa liczenia ptaków, które odbywały się we wczesnych godzinach porannych (rozpoczęcie liczenia kilka minut po wschodzie słońca). Liczenia wykonywano w dni o dogodnych warunkach atmosferycznych – unikając opadów i silnego wiatru. Stwierdzenia ptaków nanoszono na ortofotomapę w skali 1:2500, notując ewentualnie okoliczności obserwacji wskazujące na możliwość ich gniazdowania, analogicznie jak przy metodzie kartograficznej (Tomiałojć 1980). Uwzględniano tylko stwierdzenia dokonane podczas obydwu liczeń. Liczenia wykonano na następujących powierzchniach: A. Transekt ,,Sąkwa’’ (powierzchnia Łąki Grodźca) – (tab.53). Długość: 1390 m. B. Transekt ,,Sowin’’ (powierzchnia Łąki Sowińskie) – (tab.54). Długość: 1650 m. C. Transekt ,,Suchy Ług’’ (powierzchnia Suchy Ług i Rzymkowickie Łąki) – (tab.55). Długość: 990 m. D. Transekt ,,Korfantów’’ (powierzchnia Rączka) – (tab.56). Długość: 800 m. Liczenia ptaków na transektach zostały wykonane w celach porównawczych, by w przypadku prowadzenia badań po kilku latach od badań z roku 2014 można było porównać skład gatunkowy awifauny na tych samych powierzchniach. Do liczeń starano wybrać się te powierzchnie, o których wiadomo, że będą poddane działaniom z zakresu czynnej ochrony lub istnieje plan ich ochrony w przyszłych latach. Dzięki temu po wykonaniu zabiegów z zakresu czynnej ochrony i ponownym przeprowadzeniu liczeń na tych samych transektach będzie można określić wpływ wykonanych działań na populacje ptaków. Wyniki liczenia ptaków na transektach Tabela 53. Ugrupowanie ptaków lęgowych łąk na transekcie „Sąkwa” (1390 m) Gatunek

Wskaźnik liczebności

Wskaźnik dominacji [%]

Cierniówka Sylvia communis

13,9

Trznadel Emberiza citrinella

13,9

Skowronek polny Alauda arvensis

8,3

Pokląskwa Saxicola rubetra

8,3

Łozówka Acrocephalus palustris

8,3

Gąsiorek Lanius collurio

8,3

Jarzębatka Sylvia nisoria

5,6

Kapturka Sylvia atricapilla

5,6

Turkawka Streptopelia turtur

2,8

Dzięcioł duży Dendrocopos major

2,8

Dzięciołek Dendrocopos minor

2,8

Pliszka żółta Motacilla flava

2,8

Kląskawka Saxicola rubicola

2,8

276

Kos Turdus merula

2,8

Świerszczak Locustella naevia

2,8

Strumieniówka Locustella fluviatilis

2,8

Bogatka Parus major

2,8

Zięba Fringilla coelebs

2,8

Razem

~100

Tabela 54. Ugrupowanie ptaków lęgowych łąk na transekcie „Sowin” (1650 m) Gatunek

Wskaźnik liczebności

Wskaźnik dominacji [%]

Cierniówka Sylvia communis

9,9

Trznadel Emberiza citrinella

7,4

Skowronek polny Alauda arvensis

6,2

Pokląskwa Saxicola rubetra

6,2

Łozówka Acrocephalus palustris

6,2

Potrzos Emberiza schoeniclus

6,2

Derkacz Crex crex

3,7

Kszyk Gallinago gallinago

3,7

Świergotek łąkowy Anthus pratensis

3,7

Kląskawka Saxicola rubicola

3,7

Kapturka Sylvia atricapilla

3,7

Gąsiorek Lanius collurio

3,7

Potrzeszcz Emberiza calandra

3,7

Turkawka Streptopelia turtur

2,5

Rudzik Erithacus rubecula

2,5

Śpiewak Turdus philomelos

2,5

Świerszczak Locustella naevia

2,5

Pierwiosnek Phylloscopus collybita

2,5

Zięba Fringilla coelebs

2,5

Bocian czarny Ciconia nigra

1,2

Błotniak łąkowy Circus pygargus

1,2

Przepiórka Coturnix coturnix

1,2

Krętogłów Jynx torquilla

1,2

Dzięcioł duży Dendrocopos major

1,2

Kukułka Cuculus canorus

1,2

Świergotek drzewny Anthus trivialis

1,2

Pokrzywnica Prunella modularis

1,2

Słowik rdzawy Luscinia megarhynchos

1,2

Jarzębatka Sylvia nisoria

1,2

Gajówka Sylvia borin

1,2

277

Modraszka Cyanistes caeruleus

1,2

Wilga Oriolus oriolus

1,2

Kruk Corvus corax

1,2

Razem

~100

Tabela 55. Ugrupowanie ptaków lęgowych łąk na transekcie „Suchy Ług” (990 m) Gatunek

Wskaźnik liczebności

Wskaźnik dominacji [%]

Potrzos Emberiza schoeniclus

24,4

Pokląskwa Saxicola rubetra

15,6

Cierniówka Sylvia communis

13,3

Gąsiorek Lanius collurio

11,1

Świerszczak Locustella naevia

6,7

Derkacz Crex crex

4,4

Kszyk Gallinago gallinago

4,4

Trzciniak Acrocephalus arundinaceus

4,4

Trznadel Emberiza citrinella

4,4

Krętogłów Jynx torquilla

2,2

Kapturka Sylvia atricapilla

2,2

Piecuszek Phylloscopus trochilus

2,2

Makolągwa Carduelis cannabina

2,2

Potrzeszcz Emberiza calandra

2,2

Razem

~100

Tabela 56. Ugrupowanie ptaków lęgowych łąk na transekcie „Korfantów” (800 m) Gatunek

Wskaźnik liczebności

Wskaźnik dominacji [%]

Kapturka Sylvia atricapilla

Trznadel Emberiza citrinella

Turkawka Streptopelia turtur

6,7

Rudzik Erithacus rubecula

6,7

Śpiewak Turdus philomelos

6,7

Łozówka Acrocephalus palustris

6,7

Zięba Fringilla coelebs

6,7

Dzięcioł duży Dendrocopos major

3,3

Dzięciołek Dendrocopos minor

3,3

Pokląskwa Saxicola rubetra

3,3

Pokrzywnica Prunella modularis

3,3

Śpiewak Turdus philomelos

3,3

Świerszczak Locustella naevia

3,3

Zaganiacz Hippolais icterina

3,3

278

Cierniówka Sylvia communis

3,3

Gajówka Sylvia borin

3,3

Pierwiosnek Phylloscopus collybita

3,3

Muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca

3,3

Szarytka Poecile palustris

3,3

Modraszka Cyanistes caeruleus

3,3

Gąsiorek Lanius collurio

3,3

Razem

~100

279

Mapa nr 34. Liczenie ptaków wzdłuż transektów na wybranych powierzchniach łąkowych. Transekt ,,Sąkwa’’

280

281

Mapa nr 35. Liczenie ptaków wzdłuż transektów na wybranych powierzchniach łąkowych. Transekt ,,Sowin’’

282

283

Mapa nr 36. Liczenie ptaków wzdłuż transektów na wybranych powierzchniach łąkowych. Transekt ,,Suchy Ług’’

284

285

Mapa nr 37. Liczenie ptaków wzdłuż transektów na wybranych powierzchniach łąkowych. Transekt ,,Korfantów’’

286

287

8. Podsumowanie wyników inwentaryzacji terenowej 8.1. Siedliska przyrodnicze Na zinwentaryzowanym obszarze przeważają siedliska otwarte na podłożu wilgotnym i zmiennowilgotnym – zarówno łąki jak i szuwary. Największe walory botaniczne posiadają te kompleksy, gdzie podłoże nie zostało osuszone, a łąki nadal są ekstensywnie użytkowane. Wyjątkowymi walorami florystycznymi odznacza się kompleks łąkowy Rączka. Występują tam jedne z nielicznych stanowisk na Opolszczyźnie tak rzadkich gatunków jak kosaciec syberyjski Iris sybirica, goździk pyszny Dianthus superbus czy mieczyk dachówkowaty Gladiolus imbricatus. Rośliny te rosną na wzorcowo wykształconych łąkach zmiennowilgotnych z licznymi gatunkami charakterystycznymi. Kompleks ten jest jednak silnie narażony na przekształcenia w pola uprawne. Również bardzo ciekawym kompleksem pod względem botanicznym są Łąki Prószkowskie. Na uwagę zasługuje tutaj torfowisko przejściowe w dobrym stanie zachowania oraz rozległe powierzchnie użytkowanych łąk świeżych i wilgotnych. Z kolei występujące w kompleksie Rutki łąki świeże nad Ścinawą Niemodlińską należą do najlepiej wykształconych w Borach Niemodlińskich. Bardzo cenna mozaika łąk świeżych i zmiennowilgotnych wykształciła się na Sowińskich Łąkach. Zagrożenia dotyczące roślinności łąkowej skupiają się na jednym z największych kompleksów – Suchym Ługu i Rzymkowickich Łąkach. Pierwotną przyczyną złego stanu siedliska jest odwodnienie podłoża, co wiele lat temu zapewne spowodowało przekształcenie torfowisk w łąki oraz umożliwiło wjazd maszynom rolniczym. Obecnie teren jest zarówno odwodniony, jak i nieużytkowany, co spowodowało ekspansję rodzimych niepożądanych gatunków, w tym głównie trzcinnika piaskowego i trzciny pospolitej oraz obcych gatunków inwazyjnych, w szczególności tawuły kutnerowatej. Wśród najgorzej zachowanych łąk pod kątem botanicznym można wymienić łąki w kompleksie Dziczego Bagna oraz Łąki Grodźca. Od dawna nieużytkowane, częściowo zalesione i zaorane zostały niemal w całości zdominowane przez gatunki inwazyjne – nawłoć kanadyjską , późną i wąskolistną oraz tawułę kutnerowatą, które wypierając rodzime gatunki, zubażają roślinność łąkową. Co znamienne są to jedyne kompleksy łąkowe w granicach obszaru Natura 2000 Bory Niemodlińskie (częściowo jeszcze w obszarze Natura 2000 znajdują się Łąki Szydłowa), co pokazuje potrzebę zarówno działań ochronnych, jak i powiększenia obszaru Natura 2000 Bory Niemodlińskie o cenne powierzchnie łąkowe, występujące obecnie poza nim. 8.2. Bezkręgowce Podczas prowadzonych badań skontrolowano 16 różnorodnych powierzchni łąkowych. Na czterech z nich nie wykazano obecności gatunków objętych ochroną, pomimo iż często obecne były tam pojedyncze rośliny żywicielskie najpopularniejszych gatunków motyli (krwiściąg lekarski, szczaw lancetowaty). Były to następujące powierzchnie łąkowe: Suchy Ług i Rzymkowickie Łąki, Łąki nad Białą, Dzicze Bagno, Jutra. Na pozostałych kontrolowanych powierzchniach wykazano przynajmniej jeden gatunek chronionego motyla. Czerwończyk nieparek został wykazany na dziewięciu powierzchniach: Kiełcznica, Łąki Sowińskie, Łąki Goszczowic, Rutki, Łąki Grodźca, Łąki Prószkowskie, Pradelna, Rączka, Łąki Szyryka. Modraszek nausitous został wykazany na czterech powierzchniach: Łąki Niemodlina, Pradelna, Łąki Szydłowa oraz Łąki Szyryka. Natomiast oba gatunki modraszków jednocześnie (m. nausitous i m. telejus) zostały stwierdzone na ośmiu obszarach: Kiełcznica, Łąki Sowina, Łąki Goszczowic, Rutki, Łąki przy kolei na południowy-zachód od Niemodlina, Łąki Grodźca, Łąki Prószkowskie oraz Rączka. Za najbardziej wartościowe stanowiska pod kątem występowania cennych gatunków motyli łąkowych uznano kompleksy łąkowe Rutki i Rączka. Oba są zlokalizowane poza obszarem Natura 2000 Bory Niemodlińskie. Na obu z nich obecne były wszystkie trzy wykazane gatunki motyli. Stanowiska te posiadają duże powierzchnie, znaczna dostępność roślin żywicielskich a liczba wykazanych motyli była tam stosunkowo najwyższa. Dlatego szczególnie ważne jest wdrożenie odpowiednich działań w celu utrzymania i znacznego polepszenia tych wartościowych obszarów.

288

8.3. Ptaki Derkacz W bioregionie Borów Niemodlińskich stwierdzono występowanie 83 aktywnych głosowo samców derkacza. W ujęciu krajobrazowym największe skupiska gatunku (najbardziej zwarte) znajdowały się w kompleksie łąkowym Rutki (14 samców) i na łąkach wokół Smolarni i okolicach Przechodu (15 samców). Łąki w okolicach Smolarni i Przechodu nie były objęte projektem. Inwentaryzację derkacza przeprowadzono tutaj dodatkowo, gdy w nocy zlokalizowano na tym obszarze licznie odzywające się samce. Na uwagę zasługują także dość duże skupiska stanowisk na następujących powierzchniach: na obszarze pomiędzy miejscowościami Przysiecz i Wybłyszczów (8 samców) oraz na obszarze łąk leżących po północno-zachodniej stronie Prószkowa (7 samców) (Łąki Prószkowskie), a także na łąkach po południowej stronie Racławiczek (7 samców). Rozmieszczenie wszystkich rewirów lęgowych przedstawione zostało na załączniku mapowym nr 38 i 39. Najwyższe zagęszczenia wewnątrzśrodowiskowe (w obrębie ciągłej powierzchni dogodnego siedliska) derkacz osiągał na łąkach po wschodniej stronie wsi Przysiecz (Łąki Prószkowskie) oraz na części kompleksu łąkowego koło Ligoty Tułowickiej – pomiędzy kamieniołomem Rutki-Ligota a położonym po jego wschodniej stronie skrajem kompleksu leśnego (kompleks łąkowy Rutki). Na obu tych obszarach zagęszczenie wynosiło 1,6 samców/10 ha łąk. W skali całych Borów Niemodlińskich można wyróżnić dwa rozległe rejony najliczniejszego występowania derkacza, mające największe znaczenie dla zachowania regionalnej populacji gatunku. Pierwszy z nich to obszar w dolinie Ścinawy Niemodlińskiej, obejmujący kompleks łąk przy Ligocie Tułowickiej (kompleks łąkowy Rutki) oraz powierzchnie łąkowe wokół Smolarni i po wschodniej stronie Przechodu. Na terenie tym występują 32 samce derkacza, co stanowi 39% całej populacji regionalnej. Drugi rejon obejmuje podłużny, nieciągły kompleks łąk rozciągający się w dolinie Prószkowskiego Potoku, pomiędzy punktem biegu rzeki położonym na północ od osady Śródlesie a Rudnicą Małą, wraz z łąkami położonymi po północno-zachodniej stronie Prószkowa (Prószkowskie Łąki). Na tym obszarze obecnych było 25 stacjonarnych samców gatunku, stanowiących 30% badanej populacji. Ogromna większość derkaczy zasiedlała środowiska łąkowe lub łąkowo-bagienne. Jedynie cztery samce (niespełna 5%) okupowały rewiry znajdujące się w obrębie upraw. We wszystkich przypadkach były to uprawy zbóż. Kszyk Na obszarze Borów Niemodlińskich stwierdzono gniazdowanie 18 par lęgowych bekasa kszyka. Gatunek występował na dziewięciu odrębnych obszarach łąkowych, nie tworząc wyraźnych skupisk krajobrazowych (patrz załącznik mapowy nr 38 i 39). Dopiero w większej skali można wskazać dwa zasadnicze rejony występowania kszyka w regionie. Jeden z nich obejmuje dużą cześć zachodniej strony Borów Niemodlińskich – obszar pomiędzy Tułowicami a krawędzią kompleksu leśnego rozciągającego się na południe od Sowina. W rejonie tym jest obecnych osiem par lęgowych gatunku (44% populacji regionalnej). Drugi rejon znajduje się we wschodniej części bioregionu - obejmuje podłużny, nieciągły kompleks łąk w dolinie Prószkowskiego Potoku, pomiędzy punktem biegu rzeki położonym na południe od wsi Smolnik a południowym skrajem Stawu Nowokuźnickiego, wraz z łąkami położonymi po północno-zachodniej stronie Prószkowa. Na tym obszarze obecnych było siedem par lęgowych gatunku (39% badanej populacji) (Łąki Prószkowskie). Miejscem najliczniejszego występowania kszyka (najgęstszego skupiska par lęgowych) był kompleks łąk położonych na południe od Sowina (Łąki Sowińskie). Pomimo stosunkowo niewielkiej powierzchni tego obszaru (ok. 48 ha), odnotowano na nim aż cztery pary lęgowe. Teren ten jest zatem niezwykle istotny dla ochrony i zachowania populacji gatunku w regionie. Czajka Na obszarze badań stwierdzono występowanie jedynie czterech par lęgowych czajki (badano tylko powierzchnie łąkowe i nie przeszukiwano gruntów ornych, na których co raz częściej czajka się gnieździ). Wszystkie stwierdzone czajki gniazdowały tylko w jednym rejonie we wschodniej części Borów Niemodlińskich – na obszarach łąkowych położonych po południowo-zachodniej, północnej i północno-zachodniej stronie Prószkowa (po północnej stronie autostrady A4) (Łąki Prószkowskie). Rozmieszczenie gatunku przedstawia załącznik mapowy nr 38 i 39. Żadne ze stanowisk nie było zlokalizowane na polu ornym. Czajki zasiedlały optymalne siedliska podmokłych łąk i turzycowisk o niskiej roślinności.

289

Mapa nr 38. Liczba par wybranych gatunk贸w ptak贸w (derkacz, kszyk, czajka) na badanych obszarach.

290

291

Mapa nr 39. Liczba par wybranych gatunk贸w ptak贸w (derkacz, kszyk, czajka) na badanych obszarach.

292

293

9. Działania z zakresu czynnej ochrony łąk Jesienią po wykonaniu inwentaryzacji przyrodniczej przystąpiono do kolejnej fazy projektu ,,Derkacz - pilotażowy program ochrony parasolowych gatunków ptaków i motyli na wilgotnych łąkach Borów Niemodlińskich’’, czyli do działań z zakresu czynnej ochrony łąk. Na bazie przeprowadzonej inwentaryzacji terenowej, rozmowach ze społecznością lokalną oraz dostępnością do powierzchni łąkowych wytypowano powierzchnie do zabiegów ochronnych. Przede wszystkim zdecydowano się na wykonaniu zabiegów z zakresu czynnej ochrony na najcenniejszych łąkach kompleksu Rączka i jednocześnie najcenniejszych pod względem przyrodniczym łąkach w całych Borach Niemodlińskich. Wytypowano tutaj dwie powierzchnie od kilku lat nieużytkowanych łąk zmiennowilgotnych ze skrajnie rzadkimi roślinami, takimi jak kosaciec syberyjski i mieczyk dachówkowaty. Łąki od kilku lat nie były koszone, zarastały siewkami drzew i krzewów. Kolejne dwie powierzchnie wytypowane do projektu to łąki znajdujące się w kompleksie Kiełcznica. Były to od wielu lat nieużytkowane łąki, głównie wilgotne, które zaczęły zarastać siewkami drzew i częściowo przekształcać się w ziołorośla połąkowe. Był to ostatni moment na uratowanie tych łąk. Łąki te stanowią bardzo ważną ostoję ptaków, a także chronionych gatunków motyli. Ze wszystkich czterech powierzchni łąkowych usunięto większość drzew i krzewów w wieku poniżej dziesięciu lat, kształtując z pozostałych kępy, stanowiące remizy dla ptaków. Pozostawiono również drzewa w wieku powyżej 10 lat oraz większe zwarte powierzchnie krzewów. Po usunięciu drzew i krzewów dokonano koszenia łąk w celu zmniejszenia ich żyzności. Po skoszeniu łąk zebrano i usunięto z nich biomasę. Wykonane zabiegi z pewnością przyczynią się do poprawy struktury roślinności i zachowania siedliska na powierzchniach łąkowych. By efekt wykonanych działań był trwały, należałoby w kolejnych latach powtórzyć koszenie łąk lub/i zapewnić mechanizm, by łąki były użytkowane np. poprzez rozpoczęcie przez rolników działań rolnośrodowiskowych w ramach przyrodniczych pakietów w mechanizmie PROW.

294

295

Mapa nr 40. Powierzchnie łąkowe objęte czynną ochroną jesienią 2014 r.; Kiełcznica.

296

297

Mapa nr 41. Powierzchnie łąkowe objęte czynną ochroną jesienią 2014 r.; Rączka.

298

299

Fot. 79. Nieużytkowana, zarastająca łąka zmiennowilgotna (kod 6410), w kompleksie łąkowym Rączka (powierzchnia nr 3), objęta działaniami z zakresu czynnej ochrony; (fot. D. Strząska).

Fot. 80. Nieużytkowana łąka zmiennowilgotna (kod 6410) z kosaćcem syberyjskim Iris sibirica, w kompleksie łąkowym Rączka (powierzchnia nr 3), objęta działaniami z zakresu czynnej ochrony; (fot. M. Rudy).

300

Fot. 81. Nieużytkowane łąki w kompleksie łąkowym Kiełcznica (powierzchnia nr 1), objęta działaniami z zakresu czynnej ochrony; (fot. D.Strząska).

Fot. 82. Łąki w kompleksie Kiełcznica (powierzchnia nr 1) po przeprowadzeniu działań ochronnych. Z powierzchni usunięto nadmiar drzew i krzewów, skoszono łąkę, usunięto biomasę; (fot. P. Kisiel).

301

Fot. 83. Łąki w kompleksie Rączka (powierzchnia nr 3) w trakcie wykonywania działań ochronnych. Skoszono łąkę, siano przygotowano do zebrania; (fot. P. Kisiel).

Fot. 84. Łąki w kompleksie Rączka (powierzchnia nr 3) po przeprowadzeniu działań ochronnych. Z powierzchni usunięto nadmiar drzew i krzewów, skoszono łąkę, usunięto biomasę; (fot. P. Kisiel).

302

Fot. 85. Łąki w kompleksie Rączka (powierzchnia nr 3) po przeprowadzeniu działań ochronnych. Z powierzchni usunięto nadmiar drzew i krzewów, skoszono łąkę, usunięto biomasę; (fot. P. Kisiel).

303

10. Propozycja powiększenia obszaru Natura 2000 SOO Bory Niemodlińskie Obecnie obszar Natura 2000 Bory Niemodlińskie składa się z wielu powierzchni niepołączonych z sobą, które chronią wybrane siedliska przyrodnicze oraz pojedyncze stanowiska gatunków zwierząt. Nie stanowią one spójnego obszaru, wiele z siedlisk i gatunków jest niedoreprezentowanych, nie jest zapewniona integralność obszaru Natura 2000. Wyniki przeprowadzonej w 2014 roku inwentaryzacji pokazują, jak wiele z cennych siedlisk przyrodniczych i gatunków motyli występujących w Borach Niemodlińskich w ogóle nie jest objętych żadną formą ochrony. Na bazie przeprowadzonej inwentaryzacji proponujemy, by w przyszłych pracach nad Planem Zadań Ochronnych dla obszary Natura 2000 Bory Niemodlińskie znacznie poszerzyć granice obszaru o najcenniejsze przyrodniczo powierzchnie, obecnie znajdujące się poza nim. Osią obszaru powinna stać się rzeka Ścinawa Niemodlińska. Nad rzeką stwierdzono występowanie ważki trzepli zielonej (II załącznik Dyrektywy Siedliskowej) oraz licznych łęgów i lasów grądowych, które obecnie nie są objęte ochroną. Szczególnie cenne są lasy na południe od Ligoty Tułowickiej oraz cały duży kompleks leśny położony na południowy-zachód od Korfantowa. Ochroną powinny zostać objęte również najcenniejsze kompleksy łąk świeżych (kod 6510) i zmiennowilgotnych (6410), które obecnie w obszarze Natura 2000 reprezentowane są przez słabo wykształcone łąki. Najważniejsze jest włączenie do obszaru Natura 2000 kompleksu łąkowego Rączka, Rutki, Łąk Sowińskich, Łąk Prószkowskich i Łąk Szyryka. Włączenie tych łąk do obszary Natura 2000 dałoby możliwość ochrony również trzech gatunków motyli umieszczonych w II załączniku Dyrektywy Siedliskowej: modraszka telejusa, modraszka nausitousa oraz czerwończyka nieparka. Wstępną propozycję powiększenia obszaru Natura 2000 przedstawiono na załączniku mapowym nr 42.

304

Mapa nr 42. Propozycja powiększenia obszaru Natura 2000 Bory Niemodlińskie.

305

11. Literatura Bibby C. J., Burgess N. D. 1993. Bird census techniques. Academic Press, London. BirdLife International (2004). Birds in the European Union: a status assessment. Wageningen, The Netherlands: BirdLife International. Budka M., Ręk P., Osiejuk T. S., Jurczak K. 2012. Zagęszczenie samców derkacza Crex crex na wybranych powierzchniach w Polsce. Ornis Pol. 53: 165–174. Chodkiewicz T., Neubauer G., Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z., Ostasiewicz M., Wylegała P., Ławicki Ł., Smyk B., Betleja J., Gaszewski K., Górski A., Grygoruk G., Kajtoch Ł., Kata K., Krogulec J., Lenkiewicz W., Marczakiewicz P., Nowak D., Pietrasz K., Rohde Z., Rubacha S., Stachyra P., Świętochowski P., Tumiel T., Urban M., Wieloch M., Woźniak B., Zielińska M., Zieliński P. 2013. Monitoring populacji ptaków Polski w latach 2012–2013. Biuletyn Monitoringu Przyrody 11: 1–72. Council Directive 79/409/EEC of 2 April 1979 on the conservation of wild birds. [Tak zwana Dyrektywa Ptasia]. Czapulak A., Wróblewska-Sabaj A. 2004. Liczebność i rozmieszczenie przepiórki Coturnix coturnix i derkacza Crex crex na Śląsku. Ptaki Śląska 15: 5-27. Dajdok Z., Pawlaczyk P. (red.) 2009. Inwazyjne gatunki roślin ekosystemów mokradłowych Polski. Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin. Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J. 1991. Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna. Zakład Ekologii Ptaków, Uniwersytet Wrocławski, Wrocław. Głowaciński Z. (red.). 2002. Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. Goławski A. 2006. Biologia lęgowa gąsiorka Lanius collurio w ekstensywnym krajobrazie rolniczym wschodniej Polski. Notatki Ornitologiczne 47: 1-10. Gromadzki M. (red.) 2004. Poradnik ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 7 (część I), s. 314. T. 8 (część II), s. 447. Herbich J. (red) 2004. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000. Tom 2.: Wody słodkie i torfowiska. Wyd. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Herbich J. (red) 2004. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000. Tom 3.: Murawy, łąki, ziołorośla, wrzosowiska, zarośla. Wyd. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). Polska Czerwona Księga Roślin, paprotniki i rośliny kwiatowe. PAN, Inst. Botaniki im. W. Szafera, Inst. Ochr. Przyr., Kraków. Kopij G. 1989. Ptaki okolic Korfantowa w okresie lęgowym. Ptaki Śląska 7: 98–114. Kuczyński L., Chylarecki P. 2012. Atlas pospolitych ptaków lęgowych Polski. Rozmieszczenie, wybiórczość siedliskowa, trendy. GIOŚ, Warszawa. Matuszkiewicz W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski – Vademecum Geobotanicum 3. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Mróz W (red). 2012.Monitoring siedlisk przyrodniczych - Przewodnik metodyczny. Cześć trzecia. Biblioteka Monitoringu Środowiska. Warszawa. Nowak A., Spałek K. (red.). 2002. Czerwona Księga Roślin Województwa Opolskiego. Opol. Tow. Przyj. Nauk, Opole. Nowak A., Nowak S., Spałek K. 2003. Red list of vascular plants of Opole Province. Opol. Scient. Soc., Nature Journal, 36: 5-20. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 roku w sprawie gatunków dziko występujących zwierząt objętych ochroną. Dziennik Ustaw z 2011 r. Nr 237, poz. 1419. Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985–2004. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Tomiałojć L. 1980. Kombinowana odmiana metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych. Not. Orn. 21: 33-54. Tomiałojć L. Stawarczyk T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP „pro Natura”, Wrocław.

306

Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody Dziennik Ustaw z 2004 r. Nr 92, poz. 880 z późniejszymi zmianami tekst jednolity na 1.08.2005, z uwzględnieniem zmian wniesionych ustawami zm. Prawo Ochrony Środowiska z 18.05.2005 i Prawo Wodne z 03.06.2005. Zarzycki K. Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland. W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Krakow.

307

308

309

310