Guidestar 12-2008

Gu i d e s tar Th e

S te r r e n k u n d e , k li m a to lo g i e e n r u i m te v a a r t v o o r i e d e r e e n

H e tGRATIS e -z ine van de As tro Eve ntGroup vz w - Jaargang 4 - De ce m be r 2008

Be z oe k ook de Be l gis ch e w e bs ite op w w w .as tronom y2009 .be

Editoriaal Dit GRATIS e -z ine is e e n non-profit product van de As tro Eve nt Group vz w e n h e e ft tot doe l om s te rre nk unde , kl im atol ogie e n ruim te vaart te prom ote n naar e e n z o bre e d m oge l ijk publ ie k .

Ve rantw oorde l ijk e uitge ve r Patrick Jae cq ue s , As tro Eve ntGroup vz w , Prof. J. Ve rcoul l ie s traat38, 8400 O os te nde . Te l .: 059 /51.83.88.

W e rk te n m e e aan dit num m e r: Je anPie rre Grootae rt, Stijn Van Ste e nbe rge , Ph il ip Corne il l e , Em il K raaik am p, M ich e l Vande putte en Patrick Jae cq ue s . Z in om ook e e n artik e lte s ch rijve n of rubrie k te onde rh oude n voor dit e -z ine ?Contacte e r ons dan via info@ as tro-e ve nt-group.be .

Sam e nw e rk ing De re dactie van de z e publ icatie w e rk t nauw s am e n m e t oa de w e bs ite s w w w .as tros tart.nl , w w w .de s te rre n.ne t, w w w .as tronom ie .be e n w w w .s pace page .be e n k w am tot s tand dank z ij de te ch nis ch e onde rs te uning van vol kss te rre nw ach t As trol ab Iris . M e t dank aan w w w .s k ym aps .com voor h e t ge bruik van de s te rre nk aart. Door de s te un van de dive rs e aute urs , e n natuurl ijk de s pons ore n, k unne n w e de z e publ icatie GRATIS ve rs pre ide n.

Rubrie k

R e d actione e l Artik e l s 04 - K os m is ch e s tral ing e n h e tk l im aats ys te e m .

08 - H anny's voorw e rp.

09 - Z o'n 9 5% z e k e rh e id.

10 - As trofotografie m e te e n w e bcam (de e l3/3) door Em ilK raaik am p.

18 - M e te orie te n onth ul l e n ge s ch ie de nis v/d pl ane te n.

21 - Inte rpl ane tair inte rne t.

22 - De m e l k w e g aan onz e h e m e ldoor David Vans te e land.

28 - Route k aartvoor de Europe s e as tronom ie .

29 - O rph ans ofapol l o.

29 - Ve rnie tige nde z onne w ind.

30 - Lage re s ol utie s pe ctros copie van pl ane taire ne ve l s door Dom iniq ue 32 - Sne e uw balaarde .

33 - 500 jaar as tronom ie ?

34 - Ecl ips re is naar h e tl and van de draak .

35 - ESA k rijgtm e e r m idde l e n.

H os te .

Rubrie k e n 08 - De boe k e nh oe k : de s te rre nk undige s ch e urk al e nde r.

11 - Fil m tip: be am m e up Scotty.

16 - Activite ite nk al e nde r.

19 - H e tAEG nie uw s .

20 - Z oe k e rtje s .

22 - Die p in... de ce m be r door K urtCh ris tiaans .

24 - H e m e l k al e nde r.

Voorpagina Apol l o 8 w as de e e rs te be m ande m is s ie die in e e n baan om de m aan w e rd ge brach t. O ors pronk e l ijk z ou h e t doe lvan Apol l o 8, ne t al s Apol l o 7 en Apol l o 9 , e e n te s tvl uch t z ijn w aarbij de com m ando-m odul e sl e ch ts in e e n baan om de aarde z ou w orde n ge brach t. H e t ve rm oe de n w as e ch te r dat de Sovje t-Unie e e n m is s ie naar de m aan z ou uitvoe re n die e e rde r ge pl and s tond dan de m is s ie van de NASA. Bron: NASA. Ge bruik t m e t de uitdruk k e l ijk e toe s te m m ing van de NASA. Inh oude l ijk De As tro Eve nt Group vz w noch e nige ande re pe rs oon die in z ijn naam optre e d is ve rantw oorde l ijk voor h e t ge bruik dat z ou k unne n w orde n ge m aak t van de inform atie in de z e publ icatie of voor e ve ntue l e foute n die e r, ondank s de uite rs te z org bij de voorbe re iding van de te k s te n, nog in z oude n s taan. Te ve ns h e e ft de re dactie al l e nodige m oe ite ge daan om te vol doe n aan de w e tte l ijk e voors ch rifte n inz ak e aute urs re ch te n e n om contact op te ne m e n m e t de re ch th e bbe nde n. El k e pe rs oon die be nade e l d m e e nt te z ijn e n z ijn re ch te n w il l ate n ge l de n w ordt ve rz och tz ich be k e nd te m ak e n.

Vol l e dig ontw orpe n m e t ope n-s ource

O ok e e n e nth ous ias te l e z e r van ons e -z ine ? Ste un ons dan door l id te w orde n van onz e dynam is ch e ve re niging. H e t l idge l d, op jaarbas is , be draagt ove rige ns s l e ch ts 15 e uro. En al s u z ich NU l id m aak t, k rijgt u de k om e nde tw e e m aande n e r GRATIS bij ! K ortom , s tort h e t be tre ffe nde be drag op re k e ning nr.: 380-019 5842-70 m e t ve rm e l ding van l idge l d 2009 + je vol l e dige naam e n e -m ailadre s . Z o k unne n w e onz e dive rs e GRATIS die ns te n bl ijve n garande re n. Al vas tbe dank t!

Dit e -z ine k an m e n h e t be s te raadpl e ge n m e t de com pacte , ve e l z ijdige e n s tabie l e FoxitRe ade r. De GRATIS PDF l e z e r die m e n k an te rugvinde n e n dow nl oade n op: w w w .foxits oftw are .com .

Th e guide s tar | 03

H oofdartik e l

K osm isch e stral ing e n h e tk l im aatsyste e m De invl oe d van variatie s in k os m is ch e s tral ing op de ge m idde l de te m pe ratuur op aarde , e ve ntue e l via ve rande ringe n in de be w ol k ings graad, k an nie t ge h e e lw orde n uitge s l ote n. De e ffe cte n in de 20s te e e uw l ijk e n e ch te r k l e in. Ande re factore n, z oal s vul k aanuitbars tinge n, El Niño e n m e ns e l ijk e invl oe de n via broe ik as gas s e n e n aë ros ol e n, drage n m oge l ijk ook bij aan w ol k e nvariatie s . Aange z ie n variatie s door vul k aanen z onne activite it in de l aats te 40 jaar dich t bij e l k aar l igge n, is h e t l as tig om de finitie ve concl us ie s te tre k k e n ove r de oorz aak van variatie s in be de k k ings graad. O f de k os m is ch e s tral ing h e t k l im aat op ge ol ogis ch e tijds ch aalbe ïnvl oe dt is nie t re l e vant voor de ve rk l aring of de re ce nte pe riode van opw arm ing door k os m is ch e s tral ing be ïnvl oe d w ordt.

Sam e nl oop van om s tandigh e de n De z on is de afge l ope n z e ve ntig jaar actie ve r ge w e e s t dan in de ach tduiz e nd jaar daarvoor (Sol ank i, 2006). O ok is de uits toot van broe ik as gas s e n e n daarm e e de conce ntratie s in de atm os fe e r in de l oop van de 20s te e e uw s te rk ge s te ge n. Puur e m piris ch m oe t w orde n ge cons tate e rd, dat de opw arm ing in de 20s te e e uw s am e nval t m e t z ow e lde toe nam e in z onne activite it al s de toe nam e van broe ik as gas conce ntratie s .

Daarom is h e t van be l ang caus al e ve rbande n te vinde n.

H e t ve rs te rk te broe ik as e ffe ct h e e ft duide l ijk e e e n fys is ch e bas is , m aar door onz e k e rh e de n is e r w e lruim te voor aanvul l e nde ve rk l aringe n voor de te m pe ratuurs tijging in de l aats te de ce nnia.

Figuur 1: W aarne m inge n van h e t aantal z onne vl e k k e n, z onne vl am m e n, s tral ing in h e t 10.7 cm k anaal en l ich tk rach t (dage l ijk s e n jaarge m idde l d) s inds 19 75.

04 | Th e guide s tar

Voorbe e l de n van onz e k e rh e de n z ijn de ge voe l igh e id van het kl im aats ys te e m e n h e t afk oe l e nde e ffe ct van s tofde e l tje s of aë ros ol e n.

Be h al ve naar caus al e ve rbande n k an ook w orde n ge k e k e n naar de s ignatuur van de natuurl ijk e e n antropoge ne e n door m e ns e n ve roorz aak te kl im aatve rs to-ringe n.

Z o k an in ie de r ge val de vraag w orde n be antw oord of de z on ve rantw oorde l ijk ge s te l d k an w orde n voor de opw arm ing van de l aats te de rtig jaar. Bove ndie n h e bbe n w e in de z e pe riode de be s ch ik k ing ove r s ate l l ie tm e tinge n van de z on e n h e tk l im aats ys te e m .

Z onne -activite ite n kl im aatve rande ring Variatie s in z onne activite it ve roorz ak e n k l im aatve rande ringe n. H oe groot e n op w e l k e s ch aal(m ondiaal of re gionaal ) de z e ve rande ringe n z ich m anife s te re n is afh ank e l ijk van h e t m e ch anis m e w aarm e e de z on hetkl im aat be ïnvl oe dt. Z o varie e rt de total e h oe ve e l h e id z onne s tral ing m e t onge ve e r 0,1% tus s e n h e t m axim um e n m inim um in de 11jarige z onne vl e k k e ncycl us . Ve rande ringe n in l ich tk rach t ve rtal e n z ich in m ondial e te m pe ratuurs ch om mel inge n van h ooguit 0,05 grade n.

Be h al ve de z e dire cte be ïnvl oe ding door de z on, z ou de z on h e t k l im aat ook op indire cte w ijz e k unne n be ïnvl oe de n:

z onne vl e k k e ncycl us , ge ve n ze ge e n tre nd (figuur 1). De s tijge nde w e re l dge m idde l de te m pe ratuur van de l aats te 30 jaar k an h ie rdoor dus nie tve rk l aard w orde n.

2. Variatie s van h e t m agne e tve l d van de z on.

Z onne -activite it m anife s te e rt z ich ook in ve rande ringe n in h e t m agne e tve l d.

Door variatie s van h e t m agne e tve l d van de z on w is s e l t de h oe ve e l h e id k os m is ch e s tral ing op aarde .

H ie rm e e w orde n de el e k tris ch e e n de m agne tis ch e e ige ns ch appe n van de atm os fe e r be ïnvl oe d. Dit h e e ft ge vol ge n voor de atm os fe ris ch e s am e ns te l l ing, h e tz ij op aë ros ol e n- e n w ol k e nform atie s , h e tz ijop oz onconce ntratie s .

3. Coronal e M as s a Em is s ie ’s (CM E’s ). De z on e m itte e rt in w is s e l e nde h oe ve e l h e de n pl as m aw ol k e n (CM E’s ). Door variatie s in CM E’s w ordt e ve ne e ns de inte ns ite it van k os m is ch e s tral ing be ïnvl oe d. In de l aats te de ce nnia is h e t aantal CM E’s toe ge nom e n (figuur 2). Z oal s h ie rbove n re e ds ve rm e l d, be ïnvl oe de n de CM E’s h e t m agne tis ch ve l d in e e n groot ge bie d rond de z on (de h e l ios fe e r), w aarbinne n de baan van de aarde l igt. Via de h ie rbove n be s ch re ve n conne ctie m e t k os m is ch e s tral ing e n w ol k e nvorm ing z ou dit de kl im aatve rande ring in de afge l ope n 30 jaar (e n daarvoor) k unne n h e bbe n be ïnvl oe d.

1. UV-s tral ing. Variatie s van ul traviol e tte (UV) s tral ing ve roorz ak e n ve rande ringe n in de h oe ve e l h e id oz on in de s tratos fe e r. Dit l e idt tot te m pe ratuurve rande ringe n in de z e l uch tl aag, die s te rk varië re n pe r pl aats e n pe r s e iz oe n. H ie rdoor ve rande re n circul atie patrone n nie t al l e e n in de s tratos fe e r, m aar ook in l age re de l e n van de atm os fe e r.

Uit onde rz oe k bl ijk t dat variatie s van UV s l e ch ts e e n m arginaal e ffe ct h e bbe n op de m ondiaal ge m idde l de te m pe ratuur. Re gional e e ffe cte n, z oal s ve rande ringe n in de North Atl antic O s cil l ation, z ijn w e lte z ie n in e xpe rim e nte n met kl im aatm ode l l e n. In de z e m ode l l en w ordt fotol ys e door UV nage boots t door ve rande re nde oz onconce ntratie s op te l e gge n of inte ractie f te be re k e ne n (Tourpal i e t al ., 2005).

H oe w e l UV variatie s goe d corre l e re n met het aantal z onne vl e k k e n e n dus m e t de l ich tk rach tvariatie s van de 11-jarige

Figuur 2: CM E’s l ate n be h al ve e e n s te rk e 11-jarige fl uctuatie ook e e n tre nd z ie n in de 20s te e e uw . Bron: De Jage r, 2006.

4.W is s e l w e rk ing m e t k l im aatm odi.

Variatie s in z onne activite it k unne n via de h ie rbove n ge noe m de dire cte en indire cte force ringe n in w is s e l w e rk ing tre de n m e t inte rne kl im aatvariabil ite it.

Voorbe e l de n van inte rne k l im aatvariabil ite it z ijn El Niño – South e rn O s cil l ation (ENSO ), de North Atl antic

K ortnie uw s Joh n Carm ack , be k e nd al s de ontw ik k e l aar van de gam e Doom , is e rin ge s l aagd e e n m aanvoe rtuig te bouw e n dat z e l fs tandig ne ge ntig s e conde n in de l uch t k an h ange n e n ve il ig l andt. Voor dit s ucce s vange n de s pe l m ak e r e n z ijn col l e ga’s 350.000 dol l ar prijz e nge l d van NASA. Carm ack doe t m e t z ijn Arm adil l o Ae ros pace te am alvoor de de rde k e e r m e e aan de North rop Grum m an Lunar Lande r Ch al l e nge . De z e w e ds trijd l ooft in totaaltw e e m il joe n dol l ar uit voor de s ucce s vol l e bouw e r van e e n rak e t, die een ge s l aagde l ance ring en m aanl anding k an s im ul e re n binne n ande rh al ve m inuut e n drie m inute n tijd. De organis atie is in h ande n van de X Priz e Foundation, die ook de Googl e Lunar-X Priz e ove rz ie t. Dit is een l ucratie ve uitdaging van de z oe k m ach ine aan rak e tbouw e rs om daadw e rk e l ijk e e n robot op de m aan te z e tte n, die ve rz am e l de data te rug naar aarde s tuurt.

Arm adil l o Ae ros pace , dat s am e n m e t ach t ande re te am s h e t prijz e nge l d probe e rt binne n te h al e n, is z ate rdag s l e ch ts voor h e t e e rs te de e l van de proe f ge s l aagd.

Dit h oudt dat de m aanl ande r de l uch t in m oe t tot onge ve e r 45 m e te r h oogte , w aar h e t toe s te l m inim aal ne ge ntig s e conde n bl ijft h ange n. Daarna m oe t h e t bouw s e l goe d l ande n op een l ance e rpl atform dat circa vijftig m e te r van h e t s tartpunt is ve rw ijde rd. Vorig jaar s l aagde h e t te am ook voor de z e proe f, m aar de s tijds vie l h e t z e ve n s e conde n buite n de tijds l im ie t. De Doom -ontw ik k e l aar probe e rde afge l ope n w e e k e nd te ve ns h e t tw e e de onde rde e l te w inne n. Daarbij w orde n de ve re is te h oogte e n tijd in de l uch t ve rdubbe l d. De l andings baan is in dit ge val e e n s im ul atie van het m aanoppe rvl ak , m e t de bijbe h ore nde k rate rs en gol vinge n.

Carm ack sl aagde e ch te r nie t. Daarom h e bbe n de ove rige te am s nog al tijd de k ans om 1,65 m il joe n dol l ar in de w ach t te sl e pe n. NASA z ou graag z ie n dat inve ntie ve rak e tbouw e rs e e n m ode l ontw ik k e l e n, dat ge s ch ik t is voor pas s agie rs ve rvoe r tus s e n het m aanoppe rvl ak e n de ruim te vaartuige n die in e e n baan om de pl ane e t cirk e l e n. H e t age nts ch ap h oopt dit te s tim ul e re n door de jaarl ijk s e uitdaging te s pons ore n. NASA z ie t ruim te toe ris m e al s e e n re ë e l toe k om s tproje ct.

Ee n ande re be roe m de gam e s ontw ik kel aar, de Brit Rich ard Garriott, is z o'n ruim te toe ris t. H ij h e e ft de z e m aand h e t ISS-ruim te s tation be z och t. De re is w as ge re ge l d door Space Adve nture s , e e n re is organis atie die m il jonairs de m oge l ijk h e id bie dt om k orte tijd in de ruim te te ve rbl ijve n. Bron: EFL / 03-112008.

O s cil l ation (NAO ) e n de Quas iBie nnial O s cil l ation (QBO ). De z e kl im aatm odi k unne n dus te w e e gge brach t, ve rs te rk t of ve rs ch ove n w orde n door variatie s in z onne activite it.

M oge l ijk m e ch anis m e van k l im aatbe ïnvl oe ding door k os m is ch e s tral ing. K os m is ch e s tral ing be s taat uit z e e r h ooge ne rge tis ch e (s ne l l e) ge l ade n de e l tje s , voornam e l ijk protone n (9 0% ), hel ium k e rne n (9 % ) en el e k trone n (1% ).

Supe rnovae re s te n, ne utrone ns te rre n e n m oge l ijk z w arte gate n w orde n be s ch ouw d al s de m e e s t w aars ch ijnl ijk e bron van k os m is ch e s tral ing. De z on z e ndt ook k os m is ch e s tral ing (z onne vl am m e n) uit, m aar m e t e e n be duide nd l age re e ne rgie .

De m ate w aarin de aards e atm os fe e r door k os m is ch e s tral ing w ordt ge bom barde e rd, w ordt be paal d door z onne w ind e n h e t m agne e tve l d van de aarde (figuur 3). Z onne w ind is e e n ge vol g van z onne vl am m e n e n be s taat uit door de z on ge ë m itte e rd ge m agne tis e e rd pl as m a, de z oge h e te n Coronal e M as s a Em is s ie s (CM E’s ).

CM E’s ve roorz ak e n e e n ve rtraging van k os m is ch e s tral ing e n l aag e ne rge tis ch e de e l tje s w orde n door dit s ch il d ze l fs h e l e m aal te ge nge h oude n. H e t aardm agne e tve l d ve roorz aak t afbuiging van s ne l l e de e l tje s , w aardoor de k os m is ch e s tral ings inte ns ite it aan de pol en grote r is dan rond de e ve naar.

Z onne w ind be paal t h e t m agne e tve l d rond de aarde e n fl uctue e rt daardoor m e t de activite it van de z on. Ee n actie ve z on l e idt tot e e n s te rk m agne e tve l d, w aardoor m inde r k os m is ch e s tral ing de atm os fe e r binne ndringt. O p h e t

m om e nt dat k os m is ch e s tral ing de h oge atm os fe e r binne nk om t, bots e n de ge l ade n de e l tje s te ge n m ol e cul e n, voornam e l ijk s tik s tof e n z uurs tof. De inte ractie m e t h e t s tik s tofm ol e cuul 14N l e ve rt h e t ons tabie l e k ool s tofis otoop 14C op.

De productie s ne l h e id van dit k os m oge ne is otoop ne e m t af al s de z onne activite it toe ne e m t. Date ring van 14C e n ande re k os m oge ne is otope n, z oal s 10Be , 26Al e n 36Cl , l e ve rt de be l angrijk s te inform atie bron van z onne activite it in h e tpre ïndus trië l e tijdpe rk .

In de l age re atm os fe e r l e idt k os m is ch e s tral ing e n/of afge l e ide producte n tot ul tra k l e ine (ge l ade n) de e l tje s , aë ros ol e n.

Dit is e xpe rim e nte e lbe paal d. Vol ge ns de h ypoth e s e van Sve ns m ark e n Friis Ch ris te ns e n (19 9 7) ve roorz ak e n variatie s in k os m is ch e s tral ing ve rande ringe n in de h oe ve e l h e id l age be w ol k ing. De re l atie tus s e n de h oe ve e l h e id w ol k e n e n te m pe r-atuur is com pl e x e n s te rk afh ank e l ijk van de h oogte van de w ol k . Ge m idde l d ove r de dag be te k e nt e e n toe nam e van l age be w ol k ing e e n afk oe l ing, te rw ijl e e n toe nam e in h oge be w ol k ing (vanaf circa 7 k m ) juis t een opw arm ing ve roorz aak t.

Ve rande ringe n in be de k k ings graad e n e ige ns ch ap-pe n van w ol k e n z ijn van invl oe d op de m ondiaal ge m idde l de te m pe ra-tuur. H oe w e lde invl oe d van k os m is ch e s tral ing op aë ros ol e n e xpe rim e nte e lbe paal d, is de invl oe d van de door k os m is ch e s tral ing ge vorm de aë ros ol e n op w ol k e nvorm ing nog onduide l ijk .

Aë ros ol e n z ijn nam e l ijk orde n van grootte k l e ine r dan w ol k e nconde ns atie k e rne n of Cl oud Conde ns ation Nucl e i (CCN). Dit z ijn de e l tje s w aarop w ate rdam p k an conde ns e re n totw ol k e ndruppe l tje s .

M e t de Te rrain M apping Cam e ra van de Indias e m aanve rk e nne r Ch andrayaan-1 z ijn e ind ok tobe r opnam e n van de aarde ge m aak t.

Ch andrayaan-1 w e rd op 22 ok tobe r ge l ance e rd. Vanuit e e n l age om l oopbaan z alh ij de m aan ge de tail l e e rd in k aart gaan bre nge n e n onde rz oe k doe n aan de s am e ns te l l ing van h e t oppe rvl ak . De z w artw itoto's van de aarde z ijn vanaf 9 000 k il om e te r afs tand ge nom e n. De afge l ope n tijd is de om l oopbaan van Ch andryaan-1 m e t be h ul p van k l e ine rak e tm anoe uvre s s te e ds l angge re k te r ge m aak t. Ee n l aats te baanm anoe uvre , die vanm orge n vroe g is uitge voe rd, h e e ft de ruim te s onde in de z oge h e te n Lunar Trans fe r Traje ctory ge brach t; op 8 nove m be r z al h ij bij de m aan aank om e n, op 384.000 k il om e te r afs tand. 06-11-2008.

Le e s ve rde r op de vol ge nde pagina...

Th e guide s tar | 05

Probl e m e n bijh e tm e ch anis m e ‘K os m is ch e s tral ing W ol k e nvorm ing’ O m te be pal e n w at de invl oe d van k os m is ch e s tral ing op h e t k l im aat is , h e e ft m e n m e e r k e nnis nodig van h e t bove ns taande m e ch anis m e .

H ie ronde r w orde n de onduide l ijk h e de n be s prok e n.

1.

K os m is ch e s tral ings m e tinge n.

Al s e e rs te m oe t w orde n aange toond, dat e r s prak e is van e e n tre nd in k os m is ch e s tral ing.

Z oal s uit figuur 4 bl ijk t, is dit nie t h e t ge val . H e t bl ijft dan ook de vraag in h oe ve rre CM E’s , die w e le e n tre nd l ate n z ie n, van invl oe d z ijn op de inte ns ite it van de k os m is ch e s tral ing.

Figuur 4: O ntw ik k e l ing w e re l dge m idde l de te m pe ratuur (CRU) e n w aarge nom e n k os m is ch e s tral ing vanaf 19 53. Tre nds z ijn w e e rge ge ve n ge bruik m ak e nd van e e n 11 jarig l ope nd ge m idde l de .

s tral ing e e n be l angrijk m e ch anis m e is bij de vorm ing van CCN, m oe t w orde n aange toond dat e r s prak e is van e e n s ignificante toe nam e van CCN te n opz ich te van de grote h oe ve e l h e id die re e ds aanw e z ig is .

van de h oogte w aarop ve rande ringe n in be de k k ings graad z ich vol tre k k e n. De inte ns ite it van k os m is ch e s tral ing op grote re h oogte is s te rk e r dan l age r in de atm os fe e r.

4. Be trouw bare corre l atie ? O m te be w ijz e n dat k os m is ch e s tral ing van invl oe d is op h e t ve rande re nde kl im aat, m oe t w orde n aange toond dat e e n toe nam e in CCN l e idt tot ve rande ringe n in de total e be de k k ings graad. M ars h e n Sve ns m ark (2000; 2003) vinde n e e n goe de corre l atie tus s e n k os m is ch e s tral ing en l age be w ol k ing (figuur 5). De be trouw baarh e id van de s ate l l ie tm e tinge n, m e t nam e de infrarood com pone nt voor w at be tre ft l age be w ol k ing, w ordt door Sun e n Bradl e y (2004) e ch te r in tw ijfe l ge trok k e n (figuur 6). Laats tge noe m de aute urs vinde n nauw e l ijk s corre l atie tus s e n k os m is ch e s tral ing en l age be w ol k ing, indie n ge bruik ge m aak t w ordt van z ow e l vis ue l e al s infrarood ge ge ve ns van de ISCCP datas e t (be trouw baarde r dan al l e e n de infraroodcom pone nt).

Ve rde r w ordt de tre ndanal ys e van de l age be w ol k ing uit de ISCCP datas e t in tw ijfe lge trok k e n om tw e e re de ne n. Te n e e rs te k an h oge be w ol k ing e e n de e l van l age be w ol k ing, ge z ie n vanuit de s ate l l ie t, m as k e re n (Pal l e , 2005).

Te n tw e e de k unne n e r, bij de ove rgang op ande re ins trum e nte n in 19 9 4, probl e m e n m e t de k al ibratie z ijn ge w e e s t. Dit im pl ice e rt, dat de ge vonde n corre l atie door M ars h e n Sve ns m ark (2000; 2003) uite rs ttw ijfe l ach tig is .

Figuur 6: K os m is ch e s tral ing (GCR) e n l age be w ol k ing: bove n Stratus (St) Stratocum ul us (Sc), onde r Cum ul us (Cu). De corre l atie van l age be w ol k ing e n k os m is ch e s tral ing is aanz ie nl ijk k l e ine r dan w e e rge ge ve n door Sve ns m ark e n M ars h (2003). Bron: Sun e n Bradl e y, 2004.

2. Aë ros ol e n. H e t e e rs te probl eem, dat opduik t bij l aboratorium e xpe rim e nte n van Sve ns m ark e t al .

(2006), is dat de w aarge nom e n aë ros ol e n ve e lte k l e in z ijn om te die ne n al s conde ns atie k e rne n (CCN). In h e t pe rs be rich t naar aanl e iding van de publ icatie w e rd dan ook ge s prok e n ove r bouw s te ne n voor CCN. Coagul atie (s am e nk l onte ring) van de z e bouw s te ne n tot grote re aë ros ol e n is e ch te r nog nie t onde rz och t.

Inm idde l s is op h e t CERN in Ge nève een w e te ns ch appe l ijk e xpe rim e nt m e t de naam CLO UD (Cos m ics Le aving O Utdoor Dropl e ts ) ge s tart (K anipe , 2006).

H e t doe lis om te onde rz oe k e n of e n h oe k os m is ch e s tral ing w ol ken conde ns atie k e rne n (CCN) k unne n produce re n.

Figuur 5: K os m is ch e s tral ing in % afnam e t.o.v. z onne vl e k k e nm inim a (rood) e n ve rande ring van be de k k ings graad van l age be w ol k ing (bl auw ) in % . De ge toonde s te rk e corre l atie is tw ijfe l ach tig (z ie figuur 6). Bron: M ars h e n Sve ns m ark , 2003.

3. Significante toe nam e CCN. H e t onde rz oe k naar de l ink tus s e n k os m is ch e s tral ing e n w ol k e n is vooral ge rich t op l age be w ol k ing, om dat h ie r ve e lCCN aanw e z ig z ijn.

Zel fs bove n de re l atie f s ch one oce ane n is de conce ntratie h oog.

O m te be w ijz e n dat k os m is ch e

5.O orz ak e n ve rs toring s tral ings bal ans . De ve rs toring van de s tral ings bal ans (s tral ings force ring), te n ge vol ge van de ve rande ring in be de k k ings graad, m oe t groot ge noe g z ijn om de m ondiaal ge m idde l de te m pe ratuur te k unne n be ïnvl oe de n. Dit is s te rk afh ank e l ijk

06 | Th e guide s tar

Z ow e l Sve nm ark en Friis Ch ris te ns e n (19 9 7) al s M ars h e n Sve nm ark (2000; 2003) vinde n e ch te r e ffe cte n van k os m is ch e s tral ing op l age be w ol k ing. De door Sve nm ark e n Friis Ch ris te ns e n (19 9 7) ge vonde n e ffe cte n z ijn door Van Dorl and (19 9 9 ) ge te s t (figuur 7).

Vol ge ns Sve nm ark en Friis Ch ris te ns e n (19 9 7) is in de pe riode 19 87 tot 19 9 0, m e t re s pe k tie ve l ijk e e n z onne vl e k k e nm inim um e n m axim um , e e n ve rande ring van 3% be de k k ings graad opge tre de n.

Z o’n ve rande ring z ou ve rvol ge ns l e ide n tot e e n s tral ings force ring van onge ve e r 1 tot 1,5 W m -2. M e n k an be re k e ne n dat z o’n s tral ings force ring e e n w e re l dge m idde l d te m pe ratuure ffe ct h e e ft van onge ve e r 0,2 grade n. Bove ns taand conce pt is door Van Dorl and toe ge pas t op e e n re e k s m e t z onne vl e k k e naantal l e n s inds 1880.

H e t aantal z onne vl e k k e n die nt h ie rbij al s m aat voor de h oe ve e l h e id k os m is ch e s tral ing.

M e t be h ul p van e e n k l im aatm ode l is vol ge ns de z e th e orie de te m pe ratuurre s pons be re k e nd (doorge trok k e n l ijn in figuur 7). H e t m ode l l aat, ve rge l e k e n m e t de w aarge nom e n te m pe ratuurontw ik kel ing, s inds 19 50 e e n re de l ijk e corre l atie z ie n tus s e n te m pe ratuurfl uctuatie s e n z onne vl e k k e ncycl i. In de e e rs te h e l ft van de 20s te e e uw is e ch te r s prak e van e e n anticorre l atie . Bove ndie n is e r s prak e van e e n s tijging van de te m pe ratuur, die abs ol uut nie t ve rk l aard k an w orde n m e t de z e

K ortnie uw s In de toe k om s t z oude n as tronaute n via een m agne tis ch e "parapl u" be s ch e rm d k unne n w orde n te ge n s tral ing in de ruim te , z e gge n w e te ns ch appe rs .

De z on z e ndt via z onne w inde n k os m is ch e s tral ing de ruim te in. De m agne tos fe e r van de aarde k an ve e l van die de e l tje s afw e re n. De atm os fe e r abs orbe e rt de re s t. Die s tral ing die van de z on k om t, z ou voor ge z ondh e ids ris ico's k unne n z orge n bij as tronaute n die l ange afs tands m is s ie s uitvoe re n, bijvoorbe e l d naar de m aan of naar M ars .

O nde rz oe k e rs z e gge n e ch te r dat indie n e e n ruim te s ch ip w ordt uitge rus t m e t e e n toe s te l dat e e n m agne tis ch ve l d k an cre ë re n, dit de inz itte nde n be s ch e rm ing k an bie de n te ge n de s tral ing. In fe ite w ordt op die m anie r de m agne tos fe e r, h e t ve l d dat de aarde be s ch e rm t, nage boots t. De e e rs te te s ts z ijn al vas t pos itie f. De w e te ns ch appe rs z ijn z e l fs ve rbl uft dat h e t s ys te e m z ich z e l f l ijk t te pas s e n aan de h oe ve e l h e id z onne w ind, ne t z oal s de m agne tos fe e r. Toch k an h e t nog 15 tot 20 jaar dure n vooral eerh et s ys te e m in de prak tijk k an toe ge pas t w orde n, s ch atte n de onde rz oe k e rs . 0411-2008.

Ne ilArm s trong, de e e rs te m e ns op de m aan, done e rt z ijn pe rs oonl ijk arch ie f aan de unive rs ite its bibl ioth e e k van Purdue Unive rs ity in W e s t-Lafaye tte , Indiana. Arm s trong s tude e rde in de jare n vijftig van de vorige e e uw l uch tvaartte ch nie k aan Purdue Unive rs ity. Arm s trong-biograaf Jam e s H ans e n s taat ook 55 uur inte rvie w opnam e n m e t Arm s trong af aan de bibl ioth e e k . Ne ilArm s trong w e rd op 5 augus tus 19 30 ge bore n in W apak one ta, O h io. H ij w as pil oot bij de Am e rik aans e m arine tijde ns de K ore aans e oorl og. In 19 62 w e rd h ij ge s e l e cte e rd al s as tronaut. H ij w as com m andant van de Ge m ini VIIIruim te vl uch t, e n z e tte op 21 jul i 19 69 al s e e rs te m e ns in de ge s ch ie de nis voe t op de m aan. Bron: TDD / 05-112008.

Ach t k andidate n, onde r w ie e e n Be l g, k om e n nog in aanm e rk ing voor e e n s im ul atie vl uch t naar M ars . Daarvoor z ul l e n de uitve rk ore ne n 105 dage n in e e n s pe cial e containe rw oning w orde n opge s l ote n, afge s l ote n van de w e re l d.

Z e s van de ach t k andidate n z ul l en w orde n uitge k oz e n om te l e ve n, sl ape n e n e te n in e e n ge s l ote n l aboratorium in M os k ou, w aarm e e z e e e n m is s ie naar M ars trach te n te s im ul e re n. H un ve rbl ijf, ge pl and voor m aart 2009 , z alw orde n ge vol gd door een nog l ange re pe riode van ops l uiting: 520 dage n in 2009 . M e t dit e xpe rim e nt w il m e n de im pact van afz onde ring op h e t m ore e l , de s tre s s , h e t h orm onaals ys te e m e n de e ffe cte n van voe dings s uppl e m e nte n op h e t organis m e te s te n. In h e t be s te ge val duurt e e n h e e n- e n te rugre is Aarde M ars , die ESA graag w ilonde rne m e n rond 2030, 520 dage n: 250 dage n om e r te ge rak e n, de rtig te r pl aats e e n 240 voor de te rugre is . In totaalh adde n 5.650 m e ns e n ge re age e rd op de oproe p voor k andidate n voor h e t M ars 500-program m a. ESA k ondigde ook aan dat de Europe s e m is s ie Exom ars be gin 2016 z alw orde n ge l ance e rd e n nie t in nove m be r 2013 z oal s e e rde r aange k ondigd. Tijde ns die m is s ie z al h e t oppe rvl ak van de pl ane e t w orde n ve rk e nd door e e n ve rk e nnings w age n.

De z e 'rove r' van onge ve e r 200 k il ogram k an tot tw e e m e te r die pte in de grond bore n, op z oe k naar s pore n van l e ve n. Bron: BDR /10-11-2008.

Le e s ve rde r op de vol ge nde pagina...

h ypoth e s e . De te m pe ratuurs tijging van de afge l ope n 50 jaar k an w e l ve rk l aard w orde n door een com binatie van ande re factore n: vul k aanuitbars tinge n, El Niño e n m e ns e l ijk e invl oe de n (z ie ook vraag “W at is de rolvan de z on in de w aarge nom e n opw arm ing?” ). De z e factore n e n l ich tk rach tvariatie s van de z on h e bbe n ook e ffe cte n op be w ol k ing. Variatie s in be de k k ings graad van w ol k e n, w aarge nom e n door s ate l l ie te n, z ijn dus nog al l e rm ins t het be w ijs van ve rande ringe n in k os m is ch e s tral ing.

Figuur 7: Te s t van de k os m is ch e s tral ing – w ol k e nh ypoth e s e van Sve ns m ark e n Friis Ch ris te ns e n (19 9 7). Bron: Van Dorl and, 19 9 9 .

De z e vijf probl e m e n ve rge n nog ve e londe rz oe k e n h e t is de vraag of alde z e punte n k unne n w orde n ge ve rifie e rd.

K os m is ch e s tral ing e n te m pe ratuur in h e tve rre ve rl e de n O p de ge ol ogis ch e tijds ch aal van h onde rde n m il joe ne n jare n z ijn door Sh aviv e n Ve iz e r (2003) corre l atie s ge vonde n tus s e n k os m is ch e s tral ing e n te m pe ratuur in de trope n (figuur 8). Z ij l ate n z ie n dat k os m is ch e s tral ing voor 66% h e t te m pe ratuurve rl oop ve rk l aart. De z e fl uctuatie s tre de n op doordat de aarde door de s piraal arm e n van ons m e l k w e gs te l s e l be w e e gt m e t e e n pe riode van onge ve e r 143 m il joe n jaar.

Dit ge e ft e e n ve rh oogde activite it van k os m is ch e s tral ing. De variatie s in inte ns ite it z ijn z o’n factor tie n grote r dan die door de z onne activite it. Sh aviv e n Ve iz e r l e ide n de h oe ve e l h e id k os m is ch e s tral ing af uit de s am e ns te l l ing van tw intig ijz e rm e te orie te n. Sh aviv e n Ve iz e r ve ronde rs te l l e n dat de z e m e te orie te n ge l ijk m atig in de tijd op aarde te re ch t z ijn ge k om e n. Bl oots te l l ing aan k os m is ch e s tral ing w ijz igt h un is otope ns am e ns te l l ing.

W anne e r aan de h and van de ch e m is ch e s am e ns te l l ing h un oude rdom be paal d w ordt, z onde r re k e ning te h oude n m e t ve rande ringe n van k os m is ch e s tral ing, l ijk e n de

m e te orie te n ge cl us te rd in de tijd op aarde te re ch t te z ijn ge k om e n.

De z e cl us te ring w ordt ve rvol ge ns al s m aat ge nom e n voor de h oe ve e l h e id k os m is ch e s tral ing.

Ech te r, Ram s torf e t al . (2004) tre k k e n de re l atie tus s e n de cl us te ring van de m e te orie te n op bas is van de is otope ns am e ns te l l ing e n de inte ns ite it van k os m is ch e s tral ing in tw ijfe l . Vol ge ns de m e e s te m e te orie te xpe rts w ordt cl us te ring ge ïnte rpre te e rd in re l atie tot bots inge n, anal oog w at ge vonde n is bij s te e nm e te orie te n, w aarvan via e e n onafh ank e l ijk e date rings m e th ode ook de w e rk e l ijk e oude rdom k an w orde n h e rl e id. M aar z e l fs al s de z e aannam e juis t is , dan is de conne ctie tus s e n k os m is ch e s tral ing e n k l im aat door h e t ge bruik van s te rk ge fil te rde data (dat l e idt tot be h oorl ijk e afvl ak k ing van de fl uctuatie s ) nie t m e e r dan e e n grof ve rband in de ove r l ange pe riode n ge m idde l de n van de z e tw e e grooth e de n. H e t is bijvoorbe e l d be k e nd dat de te m pe ratuur ve e l m e e r h e e ft ge varie e rd dan in figuur 8 z ich tbaar is . Bove ndie n val l en pie k e n e n dal e n in be ide s ignal en nie t ove r e l k aar (e r is s prak e van een sl e ch te fas e re l atie ). Bove ndie n is door Sh aviv e n Ve iz e r e e n cl us te ring ge vonde n, die ve e l onre ge l m atige r (m e t een ge m idde l de afw ijk ing van circa 60 m il joe n jaar) is dan de pe riodie k e gang van ons z onne s te l s e ldoor de s piraal arm e n van het mel k w e gs te l sel .

De concl us ie van Rah m s torf e t al .

(2004) is dan ook dat de ge vonde n corre l atie tus s e n k os m is ch e s tral ing e n (tropis ch e ) te m pe ratuur nie t ove rtuige nd is . Ve rde r vorm t de rge l ijk e corre l atie ge e n aanw ijz ing voor h e t m e ch anis m e w aarm e e k os m is ch e s tral ing de te m pe ratuur op aarde be ïnvl oe dt.

Ee n re cons tructie van be w ol k ing in h e t ve rre ve rl e de n is nie t te m ak e n.

De s tudie van Sh aviv e n Ve iz e r is dan ook m oe il ijk te ve rtal e n naar de m oge l ijk e e ffe cte n op de te m pe ratuur door variatie s in z onne activite it op e e n tijds ch aal van e e uw e n of m inde r. Bron: IPCC.

Th e guide s tar | 07

Rubrie k - De boe k e nh oe k

Ste rre nk und ige sch e urk al e nd e r

De z e , voor z o ve r w ij w e te n, e e rs te s te rre nk undige s ch e urk al e nde r in

de l age l ande n is e e n h e l e bote rh am ge w orde n. Nie t al l e e n is de z e q ua form aat h e e lw at grote r uitge val l e n dan de al l om be k e nde 'Druive l aar' m aar ook inh oude l ijk s taat e r h e e l w at m e e r in. W at m e te e n opval t z ijn de tw e e te k e ninge n onde raan die , al s men s ne ldoor de k al e nde r h e e n bl ade rt, z ich voordoe n al s e e n te k e nfil m.

Ee n w e te ns ch appe l ijk e e ch te r w aarop je in de e ne te k e ning de e vol utie z ie t van de binne ns te pl ane te n in h e t z onne s te l s e le n, in de ande re te k e ning, de fas e n van de m aan k an w aarne m e n. Be k nopt m aar ove rz ich te l ijk ge noe g w orde n gans onde raan de op e n onde rgange n van z ow e lde m aan al s de z on w e e rge ge ve n. Vanz e l fs pre k e nd s taat bove naan de datum nooi in h e t groot ve rm e l d, m e t in h e t m idde n e e n typis ch e s te rre nk undige vraag. Dit l ijk t ons dan ook e e n uits te k e nde w ijz e om de grijz e

h e rs e nm as s a e ve n w ak k e r te s ch udde n. W ie nie t op de vraag k an antw oorde n, of ge w oon z 'n k offie nog nie t op h e e ft, k an op de k e e rz ijde het ve rh e l de re nde antw oord te rugvinde n. Z o h e bbe n w e ie ts om e l k e dag naar uit te k ijk e n. W e l k w e e r h e took m ag z ijn...

De z e s te rre nk undige s ch e urk al e nde r is ontw orpe n door Gove rt Sch il l ing e n uitge ge ve n door Ve e n M agaz ine s . Advie s prijs : 14,9 5 e uro.

Gove rt Sch il l ing (19 56) is s te rre nk unde journal is t. H ij publ ice e rde ruim ve e rtig boe k e n ove r uite e nl ope nde s te rre nk undige onde rw e rpe n. In 2002 ontving h ij de Eure k a-oe uvre prijs voor z ijn bijdrage n aan de popul aris e ring van w e te ns ch ap e n te ch nie k . Bron: AEG re d. w w w .ve e nm agaz ine s .nl

Artik e l

H anny's voorw e rp Ve rl e de n w e e k m och t ASTRON H anny van Ark e l ontvange n, e e n l e rare s uit H e e rl e n die ve rl e de n jaar e e n biz arre ontde k k ing h e e ft ge daan.

Bij toe val ontde k te ze een onre ge l m atig ge vorm de ne ve lop de w e bs ite van Gal axy Z oo, e e n proje ct dat vrijw il l ige rs uitnodigt s te rre ns te l sel s te cl as s ifice re n. H oe h e t obje ct pre cie s is onts taan, is tot nu toe z e l fs e e n raads e l voor profe s s ione l e as tronom e n. De ne ve l , die 700 m il joe n l ich tjaar van de aarde ve rw ijde rd is , is nu naar h aar ve rnoe m d: H anny’s Voorw e rp.

s am e nw e rk ing tus s e n as tronom e n e n am ate urs is één van de inte re s s ante face tte n van de as tronom ie , w aarm e e h e t z ich onde rs ch e idt van ande re w e te ns ch appe n. De ontde k k ing van H anny van Ark e ll aat ook z ie n h oe am ate urw e te ns ch ap is ge groe id in de inte rne tw e re l d. Me t inte rne t w orde n proje cte n al s Gal axy Z oo e n SETI@ h om e , de Se arch for Extrate rre s trial Inte l l ige nce , w aar onde r ande re ASTRON aan de e l ne e m t, m oge l ijk ge m aak t. De rol van de am ate ur as tronoom is nu dan ook be l angrijk e r dan ooit.

Profe s s or Mich ae l Garre tt, al ge m e e n dire cte ur van ASTRON, e n dr.

Gyul a Józ s a, w e te ns ch appe r bij de radios te rre nw ach t van ASTRON, l ie te n op 27 nove m be r l aats tl e de n de nie uw e re s ul tate n z ie n die m e t de W e s te rbork te l e s coop z ijn ge m aak t.

De z e re s ul tate n z ul l e n uite inde l ijk bijdrage n tot de onth ul l ing van H anny’s Voorw e rp. Am ate uras tronom e n s pe l e n e e n s te e ds be l angrijk e r rol binne n de as tronom ie . De

Via de ASTRON ge ge ve ns k an m e n afl e ide n dat e r vanuit h e t s te l s e le e n nauw e bunde l h ooge ne rge -tis ch e de e l tje s s troom t, pre cie s in de rich ting van H anny's Voorw e rp. De m e tinge n l ate n ook z ie n dat e r e e n e norm e w ol k van ne utraal w ate rs tofgas , van m e e r dan e e n m il jard k e e r z ow aar al s de z on, z ich in de buurt van IC 249 7 e n van H anny's Voorw e rp be vindt. De aanw e z igh e id van dit gas is

08 | Th e guide s tar

w aars ch ijnl ijk h e t ge vol g van e e n bots ing, die m e e rde re h onde rd m il joe n jaar ge l e de n h e e ft pl aats ge vonde n tus s e n IC 29 74 e n e e n ande r s te rre ns te l sel . De w aarne e m ge ge ve ns l ate n ook z ie n dat dich te gas - e n s tofw ol k e n e e n de e lvan de radio-e m is s ie die uit h e t ce ntrum van IC 29 74 k om t abs orbe e rt. De de te ctie van e e n z w ak k e , m aar com pacte radiobron in h e t ce ntrum van IC 249 7 is e e n aanw ijz ing voor h e t be s taan van e e n s upe rz w aar z w art gat. De z e com pacte radiobron is ge de te c-te e rd m e t be h ul p van re ce nte e -VLBI m e tinge n, w aaraan ook de W SRT de e l ge nom e n h e e ft.

De concl us ie die ge trok k e n k an w orde n op grond van de nie uw e m e tinge n is dat h e t s upe rz w are z w arte gat in IC 249 7 e e n k rach tige s troom , z e e r e ne rgie rijk e de e l tje s de ruim te ins toot. De z e s troom de e l tje s baant z ich e e n w e g door de gas - e n s tofw ol k e n van IC 249 7, h ie rdoor ruim te m ak e nd voor de z e e r inte ns e optis ch e e n ul traviol e tte s tral ing van h e tz w arte gat. Bron: AEG re d.

K ortnie uw s H e t k abine t h e e ft 78 m il joe n e uro be s ch ik baar ge s te l d voor h e t bouw e n van e e n ins trum e nt dat in de ruim te m e tinge n ve rrich t. Dat m oe t k e nnis opl e ve re n ove r ve rande ring van h e t kl im aat e n l uch tve rontre iniging. H e t proje ct m aak t de e l uit van h e t Europe s e ruim te vaartprogram m a e n h e t is de be doe l ing dat h e t m e e tins trum e nt in 2014 w ordt ge l ance e rd.

De total e k os te n w orde n ge raam d op 133 m il joe n e uro e n de inte rnational e partne rs be tal e n m e e . H e t Ne de rl ands e be drijfs l e ve n bouw de e e rde r s am e n m e t w e te ns ch appe l ijk e ins te l l inge n m e t s ucce s tw e e ins trum e nte n om de aarde te obs e rve re n e n z o de ontw ik k e l inge n in de atm os fe e r te vol ge n. Bron: ANP. Vanaf ĂŠĂŠn januari 2009 z ul l e n de die ns te n van de s tad Antw e rpe n vol l e dig draaie n op groe ne e ne rgie .

Dat is h e t re s ul taat van e e n nie uw contract dat h e t s tads be s tuur h e e ft afge s l ote n m e t e ne rgie l e ve rancie r El e ctrabe l . Die ove re e nk om s t l oopt drie jaar e n ge l dt nie t e nk e lvoor de s tad Antw e rpe n z e l f, m aar ook voor de l ok al e pol itie , h e t O CM W , vas tgoe dm aats ch appij VESPA, Digipol is e n de provincie Antw e rpe n.

Die z ul l en w aars ch ijnl ijk m e e inte k e ne n op h e t nie uw e contract. De k e uz e voor groe ne s troom vl oe it vol ge ns h e t s tads be s tuur voort uit h e t be s tuurs ak k oord, w aarin duurz aam h e id w e rd opge nom e n al s een van de priorite ite n. Bron: Be l ga / K A / 07-112008.

Vol ge ns de Am e rik aans e w e e rdie ns t van de NASA de voorbije m aand ok tobe r op w e re l dvl ak de w arm s te is ge w e e s t s inds m e tinge n be gonne n in 1880. De afw ijk ing te n opz ich te van 19 71-2000 be draagt + 0,64 grade n. O p de tw e e de pl aats s taat ok tobe r 2005 m e t + 0,57 grade n. Bron: M VL / 11-112008.

H e t jaar 2008 z alnie t de boe k e n in gaan al s h e t w arm s te jaar ooit, m aar m e t e e n tie nde pl aats l ijk t h e t voorbije jaar toch w e e r h oog te s core n. In de top-10 s taan ove rige ns vooralre cords uit de voorbije tie n jaar. O orz aak voor de ie ts l age re rangs ch ik k ing van 2008 z ou de invl oe d van La Nina z ijn. De cijfe rs k om e n van Ph il Jone s , h oofd van h e t k l im atol ogis ch onde rz oe k van de unive rs ite it Eas t Angl ia in Enge l and.

Ze be h ore n tot de be l angrijk s te bronne n van de Ve re nigde Natie s . Jone s w aars ch uw t dat de opw arm ing z ich ook dit jaar bl e e f doorz e tte n, m aar door de afk oe l e nde invl oe d van La Nina z al 2008 nie t tot al l e rw arm s te jare n be h ore n. La Nina is e e n natuurl ijk e afk oe l ing van de Stil l e O ce aan. H e t fe nom e e n duurde vol ge ns Jone s l ange r dan ve rw ach t. H e t w arm s te jaar s inds de m e tinge n in 1850 be gonne n, bl ijft 19 9 8, ge vol gd door 2005 e n 2003. M e t de tie nde pl aats is 2008 h e t m ins t w arm e jaar s inds 19 9 9 . Vol ge ns Jone s w ordt de opw arm ing onde rs ch at om dat e r e e n ge bre k k ige m e ting van h e t pool ijs w as tus s e n 19 61 e n 19 9 0.

"De w e re l d is w aars ch ijnl ijk nog e e n be e tje w arm e r dan w e ve rm oe de n", z e gth ij. Bron: GB /13-11-2008.

Le e s ve rde r op de vol ge nde pagina...

Artik e l

Z o'n 9 5% z e k e rh e id ...

Ee n nie uw e s tudie bre ngt m e e r z e k e rh e id ove r de rolvan de m e ns in de k l im aatopw arm ing. De m e e s te kl im aate xpe rts z ijn h e t e rove r e e ns dat de opw arm ing van de aarde 'z e e r w aars ch ijnl ijk ' ve roorz aak t is door m e ns e l ijk e activite ite n.

Sce ptici die de rol van de m e ns m inim al is e re n, k rijge n h e t na vandaag w e e r ie ts m oe il ijk e r, w ant nie uw e onde rz oe k s re s ul tate n die z opas z ijn ge publ ice e rd op de w e bs ite van h e t bl ad Nature Ge os cie nce , ve rgrote n de z e k e rh e id ove r de be pal e nde rolvan de m e ns in de k l im aatve rande ring.

Ee n ove rw e ge nd Brits e groe p w e te ns ch appe rs onde r l e iding van Nath an Gil l e tt van de unive rs ite it van Eas t Angl ia h e e ft de te m pe ratuurve rande ringe n op de Noord- e n de Z uidpool ge anal ys e e rd op bas is van m e tinge n van de pol aire l uch tte m pe ratuur die tot h e t jaar 19 00 te ruggaan. H e t ge m e te n te m pe ratuurve rl oop bl ijk t goe d te pas s e n op com pute rm ode l l e n van h e t pol aire k l im aat die ook de m e ns e l ijk e uits toot van broe ik as gas s e n in re k e ning bre nge n. Com pute rm ode l l e n die al l e e n de natuurl ijk e k l im aatw e rk ing naboots e n z onde r de m e ns e l ijk e activite ite n, k unne n h e t ge m e te n te m pe ratuurpatroon nie t ve rk l are n, z o bl ijk t.

'Dit onde rz oe k toont ove rtuige nd aan w at vroe ge re s tudie s als ugge re e rde n: dat m e ns e n h e bbe n bijge drage n aan de opw arm ing van h e t Noord- e n h e t Z uidpool ge bie d', be s l uite n tw e e Am e rik aans e e xpe rts in e e n bijbe h ore nd com m e ntaars tuk .

Ph il ippe H uybre ch ts , gl aciol oog aan de Vrije Unive rs ite it Brus s e l .

'De z e nie uw e s tudie ove r de pol en ve rh oogt die z e k e rh e id nu tot 9 5 proce nt.'

H uybre ch ts onde rs ch rijft vol uit de concl us ie s ove r de Noordpool , die op e e n l ange re e k s m e tinge n ge bas e e rd z ijn, m aar ove r de opw arm ing op de Z uidpool is h ij voorz ich tige r: 'Voor de Z uidpool be s ch ik te n de onde rz oe k e rs nog ove r te w e inig ge ge ve ns e n de anal ys e s tone n ge e n duide l ijk e tre nd. Bove ndie n z ijn de m e e s te com pute rm ode l l e n voor h e t k l im aat op de Z uidpool nog nie t goe d ge noe g.'

Toch vindt H uybre ch ts de s tudie be l angrijk , vooral dan w e ge ns de s ol ide concl us ie s ove r de Noordpool : 'Daar is de te m pe ratuurs tijging h e t s te rk s t e n w at daar ge be urt, is be l angrijk voor h e t z e e nive au w e re l dw ijd. De pol en z ijn ons e e rs te w aars ch uw ings s ys te e m voor de opw arm ing.'

M aar z e l fs m e t e e n z e k e rh e id van 9 5 proce nt voor de Noordpoolbl ijft e r dus toch nog vijf proce nt k ans ove r dat de ge m e te n opw arm ing toe valis of door l oute r natuurl ijk e ve rande ringe n is ve roorz aak t.

'H e t met h onde rd proce nt z e k e rh e id be w ijz e n k unne n w e nie t', be m e rk t H uybre ch ts . 'M is s ch ie n k unne n w e ove r h onde rd jaar pas z e gge n dat w e 9 9 ,9 9 proce nt z e k e r z ijn.' Bron: K IDR / Nature .

Nota: U k an h e t vol l e dige ve rs l ag van dit rapport te rugvinde n op de 'Voor de gl obal e kl im aatopw arm ing Nature Ge os cie nce w e bs ite in de h ad h e t Inte rgouve rne m e nte e l 'Cl im ate s cie nce ' cate gorie . Bron: Pane l voor K l im aatve rande ring IPCC. (IPCC) alh e t be w ijs ge l e ve rd dat de m e ns m e t ne ge ntig proce nt z e k e rh e id ve rantw oorde l ijk is voor de k l im aatopw arm ing', ve rduide l ijk t w w w .ipcc.ch

Th e guide s tar | 09

Curs us

A strofotografie m e td e w e b cam (d e e l3/ 3) Nu je de ins te l l inge n op de w e bcam goe d h e bt s taan k an je de daadw e rk e l ijk e opnam e s gaan m ak e n.

O m dat de pl ane te n z e l f ook ronddraaie n, k an je e ch te r nie t onbe pe rk t l ang gaan opne m e n. In onde rs taande grafie k h e b ik pe r pl ane e t afh ank e l ijk van de ge bruik te ve rgroting aange ge ve n h oe l ang je opnam e s k an m ak e n z onde r dat de tail s door de rotatie van de pl ane e t ve rl ore n gaan. De z e tabe lis e nk e lvan toe pas s ing voor de Ve s ta Pro, Toucam Pro I e n II e n SPC9 00NC w e bcam s (e n be e l ds e ns ore n m e t de z e l fde pixe l grootte s ) e n voorale nk e le e n indicatie ove r de m axim al e opnam e tijde n.

Al s de om s tandigh e de n nie t optim aal z ijn (bijvoorbe e l d sl e ch te re s e e ing) w aardoor e r m inde r de tail s w aarge nom e n k unne n w orde n, dan k unne n de z e tijde n ruim e r ge nom e n w orde n.

O ok al s de s ch ijnbare diam e te r van de pl ane e tbol l age r danh e t m axim um is , k unne n de tijde n w at ruim e r ge nom e n w orde n.

De z e grafie k l aat h e t m axim um aantalm inute n z ie n dat je - onde r ide al e om s tandigh e de n - opnam e s k an m ak e n voordat door de rotatie van de pl ane e t oppe rvl ak te de tail s ve rl ore n gaan. De tijde n z ijn afh ank e l ijk van de s ch ijnbare diam e te r van de pl ane te n. Voor Jupite r e n Saturnus is de z e grafie k al tijd toe pas baar, voor M ars is h e t z e k e r voor de k om e nde jare n e e n goe d uitgangs punt.

Al s je w e rk t m e t l os s e fil te rs e n je w il t de ve rs ch il l e nde afbe e l dinge n na afl oop w e e r s am e nvoe ge n, dan z ulje voor alje opnam e s s am e n binne n de z e tijde n m oe te n bl ijve n!

In h e t bijz onde r bij Jupite r op h oge ve rgrotinge n is dat e e n l as tig k arw e i.

‘Ge l uk k ig’ z ijn de om s tandigh e de n e ch te r z e l de n z o goe d dat je op h oge ve rgrotinge n h e t m axim um aan de tail m e t de te l e s coop k an w aarne m e n, in de prak tijk k an je dus vaak w e l50% l ange r be l ich te n.

O ve rige ns 10 | Th e guide s tar

ve rtone n de pl ane te n Ve nus , Uranus e n Ne ptune s dus danig w e inig oppe rvl ak te de taildat je in de prak tijk ge e n tijds l im ie t h e bt z oal s bij M ars , Jupite r of Saturnus .

M e e s tal is e r op h e t oppe rvl ak te van Saturnus ook ge e n de tail te z ie n, w aardoor je ook daar l ange r opnam e s k an m ak e n. Som s z ijn e r e ch te r w e ls torm e n w aar te ne m e n, e n dan z al je w e e r w e l re k e ning m oe te n h oude n m e t de m axim al e opnam e tijde n.

Foto: Saturnus l aat m e e s tal ge e n oppe r-vl ak te de tailz ie n, m aar op 2 m e i 2008 om 20:37 (UTC) w as e r toch e e n s torm com pl e x z ich tbaar.

Dit is e e n LRGB afbe e l ding m e t al s Lum inance e e n oranje fil te r in com binatie m e t e e n UV/IR-bl ock fil te r ge m aak t m e t e e n z w art/w it Toucam Pro II w e bcam . De RGB opnam e is afk om s tig van e e n SPC9 00NC k l e ure n-w e bcam .

Al s je de nk t dat je m e t één fil m pje van 200 fram e s op e e n avond e e n e ch t goe de opnam e van e e n pl ane e t k an k rijge n, dan h e b je h e t bijna al tijd m is . O m dat de s e e ing e ige nl ijk van m inuut op m inuut (e n vaak van s e conde op s e conde ) k an w is s e l e n - e n h e t onm oge l ijk is om dit te voors pe l l e n – k an je be te r m e e rde re l ange re fil m pje s pe r avond m ak e n. O p die m anie r h e b je de groots te k ans dat e r door tijde l ijk e goe de s e e ing bruik bare be e l de n tus s e nz itte n. Bove ndie n w ordt de s ignaal /ruis ve rh ouding naarm ate je m e e r fram e s s tape l t aanz ie nl ijk be te r.

Foto: Link s : één van de be te re fram e s uit e e n fil m pje m e t e e n

opnam e van M ars . Re ch ts : e e n l ich t ve rs ch e rpte s tack van 500 van z ul k e fram e s l aat e e n w e re l d aan de tail s z ie n. Be ide afbe e l dinge n z ijn e nigs z ins ve rgroot om h e t ve rs ch il in ruis e n de tail be te r z ich tbaar te m ak e n. De h e l de rh e id van be ide afbe e l dinge n is ge l ijk ge s te l d.

Voor m aanopnam e s k an je vanw e ge de h oge h e l de rh e id van de M aan(e n dus de l age re gain e n k orte re s l uite rtijd ins te l l inge n van de w e bcam w at re s ul te e rt in aanz ie nl ijk m inde r ruis ) vaak vol s taan m e t m inde r l ange fil m pje s .

Voor pl ane e topnam e s m aak ik vaak fil m pje s van 200 s e conde n bij 10 fps : in totaal 2000 be e l de n.

Vaak is de s e e ing e ch te r z o s l e ch t dat de z e op ‘goe de m om e nte n’ nog al tijd z e e r be roe rd is , h ie rdoor z ijn e ch t goe de afbe e l dinge n e e rde r uitz onde ring dan re ge l . H e t e nige nade e lvan m e e r fil m pje s m ak e n is dat je m e e r tijd k w ijt be nt aan h e t be w e rk e n e rvan, je m oe t e r natuurl ijk w e lw at voor ove r h e bbe n. Één k e e r h e b ik 35 fil m pje s van el k 1000 afbe e l dinge n ge m aak t van Jupite r, e n de z e na afl oop één voor één op de z e l fde m anie r be w e rk t. Te rw ijl de ins te l l inge n op de w e bcam te l k e ns ge l ijk w are n, s tak e n vijf afbe e l dinge n m e t nam e door tijde l ijk be te re s e e ing duide l ijk uit bove n de re s t van de afbe e l dinge n.

Zel f m aak ik inm idde l s bijna al tijd ge bruik van de LRGB te ch nie k , e n dan w e lm e t e e n z w art/w it-w e bcam voor Lum inance opnam e s e n e e n ge w one k l e ure n-w e bcam voor de kl e ure nopnam e s . Je w is s e l t dan tus s e ntijds s ne l van w e bcam , e n m oe t e l k e k e e r w e e r opnie uw goe d s ch e rps te l l e n. In pl aats van de z w art/w it-w e bcam k an je ook je kl e ure n-w e bcam ge bruik e n om Lum inance opnam e s mee te m ak e n. De z e is e ch te r w e lm inde r l ich tge voe l ig al s de z w art/w itw e bcam e n h e e ft bove ndie n e e n l age re e ffe ctie ve re s ol utie z odat de opnam e s m inde r ge de tail l e e rd z ul l e n z ijn. Toch is h e t re s ul taat vaak nog be te r dan e nk e lge bruik m ak e n van e e n k l e ure n-w e bcam om opnam e s m e e te m ak e n.

O ve rige ns is h e t z e k e r nie t onm oge l ijk om z onde r inge w ik kel de LRGB te ch nie k toch goe de opnam e s te m ak e n.

Le e s ve rde r pagina 12.

K ortnie uw s De as tronaute n van de s pace s h uttl e Ende avour gaan h e t ruim te s tation ISS opnie uw inrich te n. Z e bre nge n e xtra sl aapcom partim e nte n,fitne s s apparatuu r, e e n k oe l k as t, e e n toil et en een w ate rfil te rs ys te e m naar h e t s tation. De ve rbouw ing van h e t ISS is nodig, om dat e r vanaf vol ge nd jaar m e i m e e r as tronaute n in z ul l e n ve rbl ijve n. H e t aantal ful l -tim e pl ekken w ordt opge s ch roe fd van drie naar z e s . De nie uw e inrich ting w ordt de z e w e e k de ruim te in ge l ance e rd m e t de s pace s h uttl e Ende avour. Na aank om s t z al de z e ve nk oppige be m anning van h e t ruim te s ch ip al l e m e ube l s en apparate n in het ruim te s tation m onte re n.

De e xtra w e rk en ve rbl ijfs pl e k k e n m oe te n l e ide n tot m e e r w e te ns ch appe l ijk onde rz oe k aan boord van h e t ISS. Nu w ordt e r s l e ch ts 10 uur pe r w e e k onde rz oe k ge daan, s trak s w ordt dat vol ge ns de NASA 35 uur pe r w e e k . Dat k om t vooralom dat de onde rh ouds w e rk z aam h e de n in h e t 10 jaar oude ruim te s tation vanaf m e i ve rde e l d k unne n w orde n ove r m e e r as tronaute n. "De m e e s te tijd van h un ve rbl ijf be s te de n de be w one rs nu aan onde rh ouds k l us s e n", ve rk l aarde M ik e Suffre dini, de onde rz oe k s l e ide r van h e t ISS te ge nove r pe rs bure au AP. "En dat z al in de toe k om s t al l e e n m aar e rge r w orde n al s h e t s tation oude r w ordt." M e e r m e ns e n aan boord van h e t ISS, be te k e nt e ch te r ook dat e r m e e r voorrade n nodig z ijn. Naas t de e xtra m e ube l s e n facil ite ite n voor as tronaute n, w ordt e r daarom e e n bijz onde r w ate rfil te rs ys te e m ge ïns tal l e e rd dat conde ns e n de urine van de be w one rs k an om z e tte n in drink w ate r.

H et e e rs te w ate r dat w ordt ge produce e rd door h e t s ys te e m z al nog w orde n te rugge brach t naar de aarde voor e e n uitge bre ide te s t. Pas daarna gaan de as tronaute n h e t ook daadw e rk e l ijk drink e n. "Dit s ys te e m is e s s e ntie e l voor de uitbre iding van 3 naar 6 m e ns e n", ve rk l aarde Ch ris toph e r Fe rgus on, de com m andant van de Ende avour. "H e t is m is s ch ie n e e n afs tote nd conce pt, m aar e r k om t e e n dag dat w e op aarde ook dit s oort s ys te m e n nodig z ul l en h e bbe n.

Zel f ve rtrouw t Fe rgus on bl inde l ings op de h ygië ne van h e t fil te rs ys te e m . "Al s z e m ij w at van h e t w ate r aan z oude n bie de n, z ou ik h e t z e k e r durve n op te drink e n." 1011-2008.

De Indias e m aans onde Ch andrayaan1 draait s inds 8 nove m be r om de m aan. Aanvank e l ijk w as dat e e n l angge re k te baan w aarvan h e t l aags te punt op m e e r dan 500 k il om e te r van h e t m aanoppe rvl ak l ag. M aar e e n dag l ate r w e rd de rak e tm otor van de s onde inge s ch ak e l d om h e m dich te rbij de m aan te bre nge n. O ok die m anoe uvre is ge s l aagd: bij e l k e om l oop nade rt Ch andrayaan-1 h e t m aanoppe rvl ak nu tot 200 k il om e te r. Stapje voor s tapje w ordt de ge vol gde e l l ips baan nu ve rande rt in e e n pol aire cirk e l baan op e n h oogte van 100 k il om e te r. Z odra dat ge l uk t is , z al e e n k l e ine ins l ags onde op de m aan w orde n afge vuurd e n w orde n de dive rs e m e e tins trum e nte n aan boord inge s ch ak e l d. 10-11-2008.

Le e s ve rde r op de vol ge nde pagina...

Rubrie k - Fil m tip

Be am m e up, Scotty Re e ds in augus tus w e rd be k e nd ge m aak t dat ‘Stargate Atl antis ’ na vijf s e iz oe ne n e n pre cie s 100 afl e ve ringe n te n e inde z ou k om e n.

H e de n k unne n w e m e t z e k e rh e id de z e ge ge ve ns be ve s tige n. De l aats te afl e ve ring w ordt in januari 2009 uitge z onde n. H oe w e l de k ijk cijfe rs l ich t w are n ge daal d, w as de be l angrijk s te re de n voor de s topz e tting de aank ondiging van de nie uw e s pin-off ‘Stargate : Unive rs e ’, w aarm e e SciFi Ch anne l e e n jonge r publ ie k w iltre k k e n. De fans van ‘Atl antis ’ z ijn h ie r uite raard nie t bl ij m e e .

Vol ge ns de produce nte n z ou h e t e ch te r onm oge l ijk z ijn ge w e e s t om al weer tw e e Stargate s e rie s te ge l ijk e rtijd te produce re n, z oal s e e rde r w e rd ge daan m e t SG-1 e n Atl antis . Dit z ou te ge nw oordig nie t m e e r volte h oude n z ijn, m e de door de ge s te ge n productie k os te n e n de z w ak k e dol l ar. H e t ve rh aal van Atl antis is e ch te r nog nie t h e l e m aal voorbij: de s e rie z al w orde n voortge z e t in e e n tw e e uur dure nde DVD-fil m , die in 2009 uitk om t.

Voorl opig is e r groe n l ich t ge ge ve n voor één fil m , m aar ve rw ach t w ordt dat dit (ne t al s bij SG-1) de aanz e t z al ge ve n tot m e e rde re ve rvol gfil ms.

K ortnie uw s ... Naar al l e z e k e rh e id z alJoe Joh ns ton de re gie op z ich ne m e n van 'Th e firs t ave nge r: captain am e rica' die e ind vol ge nd jaar z ou m oe te n uitk om e n.

Joh ns ton is vooralge k e nd al s de re gis s e ur van Juras s ic Park III, e n ve rfil md m om e nte e l 'Th e w ol fm an'... Tim K ring, de produce r van 'H e roe s ' s taat onde r druk van om de ve rh aal l ijn e e nvoudige r te m ak e n. W ant bl ijk baar be ginne n de Am e rik ane n (- 21% ) m as s aalaf te h ak e n. Tja, l ang l e ve de popcorn cul tuur... David Te nnant, be te r be k e nd al s de h uidige 'Dr. W h o' h e e ft e r ge noe g van e n z al nie t m e e r in h e t nie uw e s e iz oe n opdrave n, m aar w e l nog vie r 's pe cial s' afw e rk e n.

M oge l ijk e opvol ge rs z ijn Jos e ph Pate rs on, David M orris e y, Jam e s Ne s bitt e n Joh n Sim m ... De ve rnie uw de 'K nigh t ride r' re e k s k rijgt na één s e iz oe n re e ds rak e k l appe n. M e e r be paal d e e n 're boot' w aardoor in h e t tw e e de s e iz oe n al l e acte urs w orde n ve rvange n, en het ve rh aal l ijn ande rs m oe t... En de re vival van jare n '80 s e rie s gaat ve rde r. Na 'Battl e s tar Gal actica', 'K nigh t ride r' e n 'Th e bionic w om an'

z al nu ABC 'V' nie uw l e ve n in bl az e n... Er z ijn ge ruch te n om e e n nie uw e 'Gh os tbus te rs ' te m ak e n...

M idde n vol ge nd jaar k om t ook e e n nie uw e anim atie fil m rond de jare n '60 te k e nfil m s e rie 'As tro Boy'...

Trail e r v/d m aand W e k unne n e r nie t om h e e n... De nie uw e 'Star tre k ' k om t e r aan in w arp s ne l h e id m e t nie m and m inde r dan H ol l yw oods nie uw s te s te rre gis s e ur J.J. Abrah am s aan h e t roe r.

O pnie uw probe re n de s tudiobaz e n de oude gl orie te doe n h e rl e ve n. W ant h e t ve rh aalbe gint... w aar h e t ooit be gon. Bij k apite in Jam e s T. K irk e n z 'n trouw e Ente rpis e . Al l e s z ie t e r z ow e l aute ntie k al s gl oe dnie uw uit w at voor de oudje s onde r ons , ik z e l f m e e ge re k e nd, vre e m d aan doe t.

De vorm e n van de Ente rpris e z ijn z ow at de z e l fde ge bl e ve n, al h oe w e l je toch ook e nk e l e k e nm e rk e n z ie t van de ge l ijk nam ige re e k s die vroe gtijdig w e rd afge voe rd. De acte urs l ijk e n re ch t van de s ch ool bank e n te z ijn ge pl uk t, e n al l e s z ie t e r, w at m ij be tre ft, te s te rie luit. Eige nl ijk z oal s h e t gans e 'Star Tre k ' unive rs um .

Ge e n ronds l inge re nd ge re e ds ch ap, h al f w e rk e nde ve rl ich ting of tot op de draad ve rs l e te n onde rde l e n. Dit m aak t m is s ch ie n w e l h e t ve rs ch il tus s e n 'Star Tre k ' e n 'Star W ars '.

W e z ul l e n z ie n... De gl oe dnie uw e trail e r k an je al vas t in h oge re s ol utie dow nl oade n vanaf de Appl e w e bs ite .

Ande re trail e rs z ijn 'Tw il igh t' w aarin opnie uw e e n onoz e lw ich t ve rl ie fd w ordt op e e n vam pie r, 'Race to w itch m ountain' van Dis ne y m e t Th e Rock in de h oofdrol(O f h oe je de h e de ndaags e je ugd alh e l e m aal h e rs e ndood m oe t m ak e n), '2012' w aarin w e e rale e ns de w e re l d om ze e p gaat, 'Te rm inator 4 Sal vation' m e t Ch ris tian Bal e al s de s toe re ve rz e ts l e ide r e n natuurl ijk 'Th e W atch m e n' die e r re de l ijk ve e l be l ove nd uit z ie t. Bron: AEG re d.

Nota: De AEG l e de n k unne n, z oal s traditie h e t w il , ook tijde ns de z e k e rs tvak antie te re ch t in h e t l ok aal voor ons jaarl ijk s e SF fil m fe s tival .

Th e guide s tar | 11

Curs us

A strofotografie m e td e w e b cam (d e e l3/ 3) O m dat je m e t LRGB m e e rde re opnam e s gaat s am e nvoe ge n z ulje w e l re k e ning m oe te n h oude n m e t de m axim al e opnam e tijde n van de pl ane te n.

O m dat de RGBafbe e l ding vaak van duide l ijk m inde re k w al ite it is dan de Lum inance -afbe e l ding, z e k e r al s je de z e opne e m t m e t e e n k l e ure nw e bcam , k an je de opnam e tijde n w at ruim e r ne m e n. In e xtre m e ge val l e n is h e t z e l fs m oge l ijk om ve e l grote re ve rs ch il l e n tus s e n Lum inance e n RGB opnam e s toe te s taan. De nk daarbij aan e e n com pl e e t ge bre k aan oppe rvl ak te de tail s op bijvoorbe e l d Saturnus .

Ee n opnam e van e nk e l e ure n l ate r toont dan s ch ijnbaar de z e l fde afbe e l ding van Saturnus al s een e e rde re opnam e .

O ok een k w al itatie f s l e ch te re k l e ure nopnam e van Jupite r w aarbij de grote rode s torm nie t z ich tbaar is k an vaak ge bruik tw orde n om e e n Lum inance opnam e in te k l e ure n.

Foto: Ee n LRGB opnam e van Jupite r van 15 augus tus 2008. De RGB afbe e l ding w as e nk e l e dage n e e rde r ge m aak te n l ie tonge ve e r h e tz e l fde ge z ich t van Jupite r z ie n.

De z e afbe e l ding be vatte dus danig w e inig de taildat de z e ook nu nog m e t re de l ijk re s ul taat ge bruik t k on w orde n om de Lum inance afbe e l ding m e e in te k l e ure n. Dit ge val is e e rde r uitz onde ring dan re ge l , e n z e k e r bij m e e r de tail rijk e opnam e s van Jupite r z ul je re k e ning m oe te n h oude n m e t de m axim al e opnam e tijde n. In dit ge vals tond Jupite r op s l e ch ts 14 grade n bove n de h oriz on e n w are n de opnam e s ge m aak t op e e n brandpunts afs tand van s l e ch ts 2.4 m e te r m e t e e n ope nings ve rh ouding van onge ve e r F/11.

O pnam e s m ak e n van de m aan gaat e ige nl ijk op de z e l fde m anie r al s opnam e s m ak e n van de pl ane te n, m aar is vaak e e n s tapje e e nvoudige r. H e t is ge m ak k e l ijk e r om de m aan in be e l d te k rijge n, e n vanw e ge de grote h e l de rh e id e n de tail gaat h e t s ch e rps te l l e n ook be te r. Voor de abs ol ute be ginne r is 12 | Th e guide s tar

de m aan dus e e n z e e r ge s ch ik t doe l w it voor de e e rs te opnam e s .

Doordat de m aan ook nauw e l ijk s kl e ure n l aat z ie n, is h e t m oge l ijk om m e t e e n z w art/w it-w e bcam e n e e n IR-pas s fil te r opnam e s te m ak e n z onde r dat je ook nog w e e r kl e ure ninform atie m oe t ve rz am e l e n.

Dit ge e ft bijna al tijd be te r re s ul taat dan e e n opnam e afk om s tig van e e n kl e ure n-w e bcam in de norm al e m odus (z oal s ge w oonl ijk dan w e lin com binatie m e t e e n UV/IR-bl ock fil te r). Al s je ge e n z w art/w it-w e bcam h e bt dan l oont h e t vaak toch de m oe ite om e e n IR-pas s fil te r te ge bruik e n m e t de k l e ure n-w e bcam in z w art/w itm odus .

pl ane e t M ars m e t e e n SPC9 00NC kl e ure n-w e bcam . Door in Re gis tax te k l ik k e n op Se l e ct e n ve rvol ge ns h e t fil m pje te s e l e cte re n w ordt de z e ge ope nd.

O m dat M ars w aars ch ijnl ijk nie t al tijd op e xact de z e l fde pl aats s taat in h e t fil m pje , gaat Re gis tax e e rs t be pal e n w aar M ars te l k e ns in h e t fil m pje s taat.

Dit ge be urt in Re gis tax in h e t Al ign tabbl ad.

Tijde ns dit al igne n probe e rt Re gis tax ook e e n ide e te k rijge n w e l k e be e l de n m e e r de tail be vatte n dan ande re be e l de n. Er z ijn ve rs ch il l e nde m e th ode s aan de h and w aarvan Re gis tax be paal d of e e n afbe e l ding be te r is dan e e n ande re , e n z e l f ge bruik ik al tijd de m e th ode Gradie nt (onde r Qual ity O pnam e s be w e rk e n e s tim ator). BijLow e s tq ual ity k an je aange ve n tot w e l k e k w al ite it van De ge m aak te fil m pje s m oe te n de afbe e l ding Re gis tax m oe t m e e natuurl ijk ook s am e nge voe gd w orgaan ne m e n voor h e t s tack e n, na de n tot e e n e nk e l e afbe e l ding. H e t h e t al igne n k an je de z e optie program m a w at ve e l m e ns e n ove rrul e n door h andm atig de h ie rvoor ge bruik e n is Re gis tax V4. s ch uifbal k onde rin be e l d te Dit is e e n gratis program m a w aarve rpl aats e n. In e e rs te ins tantie is m e e je fil m pje s van z ow e lde M aan e e n w aarde van 85 e e n goe de al s de pl ane te n k unt s am e nvoe ge n w aarde voor de z e Low e s t q ual ity. (s tack e n), e n be w e rk e n. H e t val t Nu m oe t je e e n Al ignm e ntboxs iz e buite n de s tre k k ing van dit artik e l uitk ie z e n die z o groot is dat de z e om al l e ve rs ch il l e nde ins te l l inge n uit ne t ove r de pl ane e tbol val t. Bij te l e gge n (op de w e bs ite van pl ane e topnam e s is e e n e nk e l Re gis tax k an je e e n uitge bre ide voudige al ignm e nt de be s te optie h andl e iding dow nl oade n, een (De faul t s ingl e , onde r m e th od). K l ik aanrade r!), m aar aan de h and van ve rvol ge ns in h e t m idde n van de e e n voorbe e l d z alik ve rte l l e n h oe je pl ane e tbole n h ie rna op de k nop in ie de r ge valm e t dit program m a ‘Al ign’. Re gis tax gaat nu h e t h e l e aan de s l ag k unt gaan. Ste l w e fil m pje bij l angs om te be pal en h e bbe n e e n fil m pje ge m aak t van de w aar in h e t be e l d de pl ane e t

Foto: Ee n afbe e l ding van de tw e e k rate rs Th e oph il l us & Cyril l us op de m aan ge nom e n m e t e e n z w art/w it-w e bcam e n e e n IR-pas s fil te r. Vanw e ge de grootte e n h e l de rh e id is de m aan ook ge s ch ik tvoor be ginne nde w e bcam m e rs .

K ortnie uw s NASA-as tronom e n h e bbe n bij H unts vil l e , Al abam a (VS), e e n onde rz oe k s s tation opge z e t dat 's nach ts uitk ijk t naar onve rw ach te m e te ore nactivite it.

Albinne n tw e e m aande n h e e ft dat e e n ve rras s e nd re s ul taat opge l e ve rd: fors e activite it van e e n nogal obs cure m e te ore nz w e rm . De opl e ving van de z w e rm , w aarvan de radiant in h e t s te rre nbe e l d Pe rs e us l igt, w e rd ge re gis tre e rd in de l ate nach te l ijk e ure n van 9 s e pte m be r. In k orte tijd ve rs ch e ne n daarbij e nk e l e tie ntal l en vuurbol l e n (m e te ore n h e l de rde r dan Ve nus ). O ok in voorgaande jare n z ijn die datum w e le e ns m e te ore n ge z ie n, m aar z o tal rijk al s dit jaar w are n de z e 's e pte m be r-Pe rs e ĂŻde n' nog nooit.

W aars ch ijnl ijk is de aarde dit jaar door e e n tam e l ijk dich t s tofs poor van e e n nog onbe k e nde k om e e t ge trok k e n. O f dat de k om e nde jare n vak e r z al ge be ure n, is nog de vraag. 10-11-2008.

Na tw e e vrijw e l z onne vl ekl oz e jare n l ijk t e r e e n e inde te z ijn ge k om e n aan de rus t op de z on. In de l oop van ok tobe r z ijn w e e r vijf nie uw e z onne vl e k groe pe n ge s ignal e e rd - nog s te e ds nie t ve e l , m aar aanz ie nl ijk m e e r dan de voorgaande m aande n.

Daarbij k om t nog dat vie r van de vijf groe pe n de k e nm e rk e n van de k om e nde z onne vl e k k e ncycl us (num m e r 24) ve rtone n. H e t is voor h e t e e rs t dat vl e k k e n van cycl us 24 grote r in aantalw are n dan die van cycl us 23.

De vorige z onne vl e k k e ncycl us be re ik te z ijn h oogte punt in h e t jaar 2000, e n de nie uw e cycl us l ijk t nu l angz aam op gang te k om e n. H e t ve rs ch il tus s e n z onne vl e k k e n van de oude e n de nie uw e cycl us is dat de l aats te ve rde r van de e ve naar opduik e n e n m agne tis ch ve l de n h e bbe n die pre cie s te ge nge s te l d ge pol aris e e rd z ijn. Be gin nove m be r z ijn ook w e e r e e n aantal k l e ine z onne vl am m e n w aarge nom e n: ook de z e uitbars tinge n op de z on w ijz e n e rop dat de z onne activite it aan h e t aantre k k e n is .

H e t vol ge nde m axim um w ordt e ch te r pas rond 2011 of 2012 ve rw ach t. 1111-2008.

In de s pe urtoch t naar l e ve n op ande re pl ane te n z oude n as tronom e n e n ge ol oge n z ich m e de m oe te n l ate n l e ide n door m ine ral ogis ch e w aarne m inge n. In e l k ge valge l dt dat de grote m ine ral ogis ch e ve rs ch e ide nh e id op aarde indire ct ge re l ate e rd is aan h e t onts taan e n de e vol utie van h e t l e ve n op onz e pl ane e t. Dat concl ude re n onde rz oe k e rs onde r l e iding van Robe rt H az e n e n Dom inic Papine au van h e t Carne gie Ins itution for Scie nce in e e n artik e lin h e t tijds ch rift Am e rican M ine ral ogy . Tijde ns de vorm ing van h e t z onne s te l s e l k w am e n e r h ooguit e nk e l e tie ntal l e n m ine ral e n voor.

Ge ol ogis ch e proce s s e n op pl ane te n, z oal s vul k anis m e , s ch roe fde n dat aantalop Ve nus e n M ars op tot e e n paar h onde rd. M aar op aarde z ijn e nk e l e duiz e nde n m ine ral e n be k e nd.

Vol ge ns H az e n e n z ijn col l e ga's is e r op aarde s prak e van een m ine ral ogis ch e e vol utie die m in of m e e r paral l e ll oopt aan de biol ogis ch e e vol utie . Ve e l m ine ral e n onts tonde n bijvoorbe e l d onde r invl oe d van ch e m is ch e re actie s m e t vrije z uurs tof in de atm os fe e r, e n die z uurs tof is e e n product van biol ogis ch e activite it. O ok op ande re h e m e l l ich am e n z ou e e n grote m ine ral ogis ch e ve rs ch e ide nh e id m oge l ijk k unne n w ijz e n op biol ogis ch e proce s s e n. 12-11-2008.

Le e s ve rde r op de vol ge nde pagina...

s te e ds s taat. Al s dit al igne n nie t goe d gaat, om dat h ij de pl ane e t uit h e t oog ve rl ie s t, dan k an je onde r Ge ne ral options k ijk e n of Track obje ct e n Pre dict track w e l aan s taan. Aan h e t e ind van de rit h e e ft Re gis tax al l e fram e s uit h e t fil m pje op vol gorde van goe d naar s l e ch t ge orde nd. Door de s ch uifbal k onde rin be e l d te ve rpl aats e n k an je be pal e n h oe ve e l fram e s je w il t s tack e n. Z e l f sel e cte e r ik m e e s tal m inim aal de be s te 400 be e l de n, m aar vaak z e l fs tot aan 1000 of m e e r (van in totaalonge ve e r 2000 be e l de n). Dit h angt natuurl ijk s te rk af van de s e e ing, bij goe de s e e ing z ijn bijna al l e fram e s van de z e l fde k w al ite it, e n dus bruik baar. Bij sl e ch te re s e e ing z ulje of ge noe ge n m oe te n ne m e n m e t s l e ch te re fram e s , of m e t m inde r fram e s . Al s je e e n k e uz e h e bt ge m aak t ove r h oe ve e lfram e s je w il t gaan s tack e n dan k an je op h e t k nopje l im it gaan druk k e n.

Re gis tax bre ngt je nu naar h e t O ptim iz e tabbl ad. H ie r w ordt h e t al igne n ge pe rfe ctione e rd; de be e l de n w orde n nog be te r ove r el k aar h e e n ge l e gd. H e t be s te k an Re gis tax dit doe n aan de h and van e e n goe de re fe re ntie afbe e l ding, k ie s h ie rtoe onde r Cre ate a re fe re nce fram e voor onge ve e r 50 fram e s to s tack e n k l ik ve rvol ge ns op cre ate . Re gis tax voe gt nu de be s te 50 fram e s s am e n tot e e n nie uw e afbe e l ding. H ie rna k om je voor h e t e e rs t in h e t W ave l et tabbl ad te re ch t, e n voordat je de re fe re ntie afbe e l ding ve rde r gaat ge bruik e n k an je h e m vaak be te r ie ts ve rs ch e rpe n. Z org e rvoor dat je de afbe e l ding in ie de r ge valnu nog nie t te s ch e rp m aak t; voor w at w az ige afbe e l dinge n vol s taat h e t vaak om h e t de rde w ave l e ts bal k je naar 20 te s l e pe n voor s ch e rpe re opnam e s van de m aan k an je be te r h e t tw e e de bal k je ie ts naar re ch ts ve rs l e pe n. Al s je de afbe e l ding ie ts s ch e rpe r h e bt ge m aak t k l ik je op Continue e n k om je w e e r in h e t O ptim iz e tabbl ad uit. Z org e rvoor dat Singl e run optim iz e r uit s taat e n kl ik ve rvol ge ns op O ptim iz e & Stack .

be l angrijk s te is , is h oe ve e lfram e s e r uite inde l ijk ge s tack e d gaan w orde n, e n h oe h ard je aan de w ave l e ts bal k je s gaat tre k k e n om de afbe e l ding s ch e rpe r te m ak e n.

En z o z ijn e r nog e e n aantalz ak e n, die ik nu z albe h ande l e n. Al s het goe d is , is Re gis tax nu k l aar m e t h e t s tack e n van de fram e s e n be n je w e e r in h e t W ave l e t tabbl ad uitge k om e n. In h e t ge valvan e e n kl e ure nopnam e m e t de k l e ure nw e bcam is nu de tijd ge k om e n om de ve rs ch il l e nde k l e ure n goe d op el k aar af te s te l l e n.

Door atm os fe ris ch e dis pe rs ie l igge n de kl e urk anal e n nam e l ijk nie t ne tje s ove r e l k aar h e e n. K l ik h ie rtoe e e n k e e r op h e t m idde n van de pl ane e t (om Re gis tax te l ate n w e te n dat h ij daar naar m oe t k ijk e n) e n k l ik ve rvol ge ns op RGB Al ign e n op Es tim ate . Ve rvol ge ns k an je naar s m aak m e t de w ave l e ts ins te l l inge n gaan s pe l e n. Link s in be e l d z ijn 6 w ave l e ts bal k e n z ich tbaar, die van bove n naar onde r h un uitw e rk e n h e bbe n op s te e ds grove r de tail .

M e t de e e rs te w ave l e ts bal k w orde n dus h e e l fijne de tail s ve rs ch e rpt, e n z e k e r al s je w e inig fram e s h e bt ge s tack e d w ordt h ie rdoor ook de aanw e z ige ruis meer ve rs ch e rpt dan bij bijvoorbe e l d h e t de rde w ave l e ts bal k je . H e t e ffe ct van al de z e bal k je s is e ige nl ijk nie t te voors pe l l e n, e n is afh ank e l ijk van de s ch e rpte van de afbe e l ding (w at vaak w e e r s am e nh angt m e t de ve rgroting e n de s e e ing, m aar ook van bijvoorbe e l d de ins te l l inge n op de w e bcam ). Bij de m aanfoto e nk e l e pagina’s te rug h e b ik bijvoorbe e l d e nk e l h e t e e rs te w ave l e ts bal k je w at ve rs ch ove n tot 10, m aar bij de m e e s te pl ane e topnam e s op h oge ve rgroting z it ik vaak m e t h e t tw e e de of h e t de rde w ave l e ts bal k je te w e rk e n e n dan totw aarde s van w e l40 of50.

O m z ove e lm oge l ijk de tailde l ate n z ie n m oe t h e t h is togram van de afbe e l ding vaak ook nog ge s tre tch t w orde n. Dit k an je in Re gis tax doe n door naar W ave l e t options te gaan, e n daar te k l ik k e n op H is togram e n op RGB Bal ance . In RGB Bal ance k an je de k l e urk anal e n corrige re n, Eve n tus s e ndoor, Re gis tax h e e ft m aar dit doe ik m e e s talna afl oop in e rg ve e l m oge l ijk h e de n, e n de e e n program m a al s Th e GIM P be s ch re ve n m e th ode is dus z e k e r (gratis ) of Ph otos h op (duur) om dat nie t de e nige . Tot nu toe h e b ik ik e r dan m e e r control e ove r h e b. e ch te r nog nooit duide l ijk be te re Je k unt h e t ve ns te r van RGB afbe e l dinge n ge k re ge n door e e n Bal ance nu e ch te r w e l prim a ande re m e th ode te vol ge n, e n om ge bruik e n om te k ijk e n of je nie t e e rl ijk te z ijn h e b ik e r alz e e r ve e l te ve e laan h e t h is togram s tre tch e d. ge probe e rd. M is s ch ie n dat m e t In h e t ve ns te r H is togram w ordt be paal de ins te l l inge n ne t e e n ie ts nam e l ijk e nk e l h e t h is togram van be te re afbe e l ding m oge l ijk is , m aar de groe ne k l e ur w e e rge ge ve n. Aan inform atie die e r nie t is k an je ook de l age k ant van h e t h is togram nie t h e t ge bruik van e e n te ch nie k m oe t je in de re ge lnie t aank om e n, al s Re s am pl ing of Driz z l ing in e n de l o ins te l l ing k an je dus op 0 Re gis tax.

W at ve rre w e g het l ate n s taan. De h oge k ant m oe t je

Th e guide s tar | 13

Curs us

A strofotografie m e td e w e b cam (d e e l3/ 3) z ove r te rugbre nge n dat al l e kl e ure n in de grafie k je s in RGB Bal ance in h e t ge h e e lz ich tbaar z ijn (z odanig dat onge ve e r 5% aan de re ch te rk ant van de grafie k nog ge h e e lw itis ).

De vol ge nde s tap is om op Do Al lte kl ik k e n e n daarna op Save Im age .

Ge e f de afbe e l ding e e n z innige naam e n Sl a de afbe e l ding op al s e e n 16-bit PNG of 16-bit TIFF be s tand. H e tPNG be s tands form aat ge bruik t l os s l e s s com pre s s ie (e r w ordt dus ge e n e nk e l e be e l dinform atie w e gge gooid, m aar h e t be s tand w ordt w e lk l e ine r). Al s je al te vre de n be nt m e t de afbe e l ding, e n h e m w it pl aats te n op h e t w e b, dan k an je h e t be s tand ook ops l aan al s e e n JPG be s tand.

Vanw e ge de l os s y com pre s s ie te ch nie k is dit be s tands form aat e ch te r nie t e ch t ge s ch ik t om de afbe e l ding l ate r nog w e e r te gaan be w e rk e n, e r w ordt nam e l ijk w e l be e l dinform atie aange pas t en w e gge gooid. Som s onts taan e r in Re gis tax na h e t toe pas s e n van de w ave l e ts arte facts ; ve rve l e nde ne p de tail s die duide l ijk nie t op de pl ane e tbol th uis h ore n. De m e e s t voork om e nde h ie rvan is h e t onion ring e ffe ct, dit z ijn l ijnvorm ige arte facts die op de pl ane e tbolz e l f aan de rand van de pl ane e t voork om e n.

Foto: O nion rings bij e e n z w art/w it opnam e van M ars . Voornam e l ijk aan de rand van de pl ane e t z ijn l ijnvorm ige s tructure n z ich tbaar die nie t op de pl ane e t th uis h ore n.

O nion rings z ijn h e t ge vol g van e e n ge bre k aan contras t in de opnam e s .

Dit onion ring e ffe ct h e e ft vooralte m ak e n m e t e e n ge bre k aan contras t in e e n be paal de re gio van de pl ane e t. Z e l f h e b ik h e t ide e dat h e t vak e r voork om t onde r s l e ch te 14 | Th e guide s tar

s e e ing, e n bij ne t nie t h e l e m aal s ch e rpe afbe e l dinge n, ook afbe e l dinge n die te donk e r z ijn ve rtone n vak e r onion rings .

Al s je e e n Lum inance afbe e l ding w il t be w e rk e n in Re gis tax (bijvoorbe e l d e e n IR-pas s opnam e van M ars ) dan k an je al l e bove ns taande s tappe n ook vol ge n, m e t dit ve rs ch ildat je onde r Al ign – Col or uitvink t (al s Re gis tax dit nog nie t z e l f door h ad), e n dat e r uite raard ge e n RGB Al ign m oe t w orde n ge daan, w ant e r z ijn ge e n ve rs ch il l e nde k l e urk anal e n.

Ve rde r z ijn de s tappe n e xact ge l ijk .

Ee n opnam e van de m aan k an ook op de z e l fde m anie r be w e rk t w orde n, al l e e n m oe t je nu e e n of m e e rde re al ignm e nt boxe n pl aats e n op duide l ijk z ich tbare punte n op de m aan (h e l de re rand van e e n k rate r, of ge w oon k l e ine k rate rs ). In de Re gis tax h andl e iding e n op de w e bs ite van Re gis tax is h ie rove r m e e r te vinde n. Vaak is h e t nog m oge l ijk e n raadz aam om m e t e e n e xte rn fotobe w e rk ings program m a al s Th e GIM P of Ph otos h op de afbe e l ding nog ve rde r te be w e rk e n.

Zel f ge bruik ik al tijd h e t program m a Ph otos h op, m aar in principe k an je m e t h e t gratis program m a Th e GIM P al l e be w e rk inge n ook uitvoe re n. H oe je m e t de z e program m a’s m oe t w e rk e n ga ik h ie r nie t be h ande l e n. Er z ijn ve e l tutorial s op inte rne t te vinde n om je op w e g te h e l pe n.

Vooral de kl e urbal ans is vaak ne t goe d, e n in Ph otos h op k an je die nauw k e urige r corrige re n dan in Re gis tax. O ve r h e t al ge m e e n is h e t e rg m oe il ijk om de ‘juis te ’ k l e urbal ans te ve rk rijge n, z e k e r al s de ins te l l inge n op de w e bcam al nie t goe d w are n. Z e l f probe e r ik de k l e ure n z o te k rijge n dat z e m in of m e e r ove re e nk om e n m e t e e n opnam e w aarvan ik vind dat die e e n m ooie k l e urbal ans h e e ft. Vaak is dat e e n opnam e van e e n ande re as trofotograaf. W e rk e n m e t e e n fotobe w e rk ings program m a l e e r je e ige nl ijk al l e e n door h e t te doe n, daarbij k rijg je s te e ds m e e r ‘ge voe l ’ voor contras t e n k l e ure n, e n w ordt h e t s te e ds ge m ak k e l ijk e r om tot e e n ge w e ns t re s ul taat te k om e n. Daarom w ilik h e t l ate n bij e e n aantal tips voor bij h e t be w e rk e n van afbe e l dinge n: 1. Gooi ge e n inform atie uit de afbe e l dinge n w e g. Bij pl ane e topnam e s h oudt dit e ige nl ijk in dat je ge e n ove rbe l ich te ge bie de n m ag k rijge n, e n dat de pl ane e trand ge l e ide l ijk naar z w art of bijna z w art

toe gaat. Al l e inform atie m oe t dus pas s e n in h e th is togram .

2. Al s je w e e t dat e e n be paal d ge bie d e e n be paal de k l e ur h e e ft (bijvoorbe e l d e e n w itte pool k ap van M ars ), control e e r dan of dat in jouw afbe e l ding ook inde rdaad z o is .

3. Be w e rk m e t m ate . Ga nie t 30x aan de h ue , s aturation, curve s e n l e ve l s z itte n. M e t de l e ve l s optie al l e e n k om je vaak al e e n h e e l e ind!

4. Be w aar al tijd h e t origine e lvan de afbe e l ding z odat al s je l ate r nie t te vre de n be nt je al tijd opnie uw k an be ginne n (e n dat z al vaak ge be ure n).

5. Ne e m e e n pauz e nadat je de nk t kl aar te z ijn m e t de opnam e . Ee n paar uur l ate r k ijk je vaak h e e l ande rs naar de opnam e ; w aar je e e rs t dach t e e n m ooi ge bal ance e rde opnam e te h e bbe n ge m aak t bl ijk t nu bijvoorbe e l d dat h ij toch w e le rg s te rk be w e rk t is e n dat de k l e ure n ook nie t h e l e m aal goe d z ijn.

W aar ik k ort nog w e lw at m e e r ove r w il ve rte l l e n is h e t s am e nvoe ge n van e e n Lum inance en een kl e ure nafbe e l ding in Ph otos h op.

Ste l w e h e bbe n nu tw e e afbe e l dinge n uit Re gis tax ge k re ge n, w aarbij de één e e n Lum inance afbe e l ding is ge m aak t m e t e e n z w art/w it-w e bcam e n e e n IR-pas s fil te r, e n de ande r e e n ge w one kl e ure nafbe e l ding is die een m inuut l ate r w as opge nom e n m e t eenkl e ure n-w e bcam e n e e n UV/IRbl ock fil te r. De Lum inance opnam e ve rtoont ve e l de tail , m aar be vat ge e n k l e ure n. H oe k unne n w e de z e opnam e s nu s am e nvoe ge n tot e e n nie uw e ge de tail l e e rde kl e ure nafbe e l ding? O m dit voor el k aar te k rijge n k an je gaan w e rk e n m e t l aye rs in Ph otos h op.

O pe n be ide afbe e l dinge n in Ph otos h op. O m de tail ve rl ie s te voork om e n z org je e rvoor dat de Lum inance afbe e l ding h e t form aat h e e ft van een 16bit RGB afbe e l ding is (onde r Im age >M ode ). De e e rs te s tap is nu om de kl e ure nopnam e in e xact de z e l fde rotatie e n grootte te k rijge n al s de Lum inance opnam e .

Er z ijn ve rs ch il l e nde m anie re n om dit voor e l k aar te k rijge n, m aar de m ak k e l ijk s te is om de kl e ure nafbe e l ding te k opië re n al s

K ortnie uw s Sim ul atie van z w ak k e gam m as tral ingEe n inte rnationaal te am van s te rre nk undige n, onde r w ie de Gronings e as tronom e Am ina H e l m i, h e e ft de l ocatie in de M e l kweg voors pe l d, w aar de k ans h e t groots t is dat e r donk e re m ate rie w ordt ge vonde n. O p bas is van s im ul atie s , uitge voe rd m e t Europa’s groots te s upe rcom pute rs , tone n z ij aan dat nie t de s ate l l ie ts te l sel s van de M e l k w e g, m aar h e t ge bie d rondom h e t ce ntrum van de M e l k w e g de be s te pl e k is om te s pe ure n naar de z w ak k e gam m as tral ing die de raads e l ach tige donk e re m ate rie uitz e ndt. Z ij doe n in een Nature -artik e l dat vandaag ve rs ch ijnt de aanbe ve l ing dat NASA’s nie uw e gam m ate l e s coop Fe rm i z ich op dit ge bie d gaat rich te n. Donk e re m ate rie is m ate rie die wel z w aarte k rach tinvl oe d uitoe fe nt, m aar tot op h e de n nie t is w aarge nom e n m e t te l e s cope n. K os m ol oge n ne m e n aan dat z o’n 85% van al l e m as s a in h e t heel al uit de m ys te rie uz e donk e re m ate rie be s taat, ge e n ge w one atom e n en m ol e cul e n, m aar onbe k e nde el e m e ntaire de e l tje s die w e l m as s a h e bbe n, m aar ge e n s tral ing produce re n. O nde r de juis te conditie s z oude n de z e de e l tje s w e l vol doe nde gam m as tral ing k unne n uitz e nde n om door Fe rm i ge z ie n te w orde n. De donk e re m ate rie -h al o rond een s te rre ns te l s e lal s onz e M e l k w e g be vat m e e r dan e e n tril joe n z ons m as s a’s .

De s im ul atie s l ate n z ie n dat de e norm e h al o van de M e l k w e g is onts taan uit e e n s e rie bots inge n e n ve rs m e l tinge n van m il joe ne n ve e l kl e ine re brok k e n donk e re m ate rie die bij de O e rk nalz ijn ge vorm d. Som m ige h e bbe n h e t proce s ove rl e e fd; de groots te h e rbe rge n de be k e nde s ate l l ie ts te l sel s van de M e l k w e g, z oal s de Grote e n K l e ine M age l h ae ns e W ol k e n h e t dw e rgs te l s e lSagittarius . Gam m as tral ing w ordt ge produce e rd in ge bie de n m e t e e n h oge dich th e id van donk e re m ate rie . De s tral ing k om t vrij w anne e r de de e l tje s bots e n e n ve rnie tigd w orde n. Ve e l k os m ol oge n h e bbe n be argum e nte e rd dat de s ate l l ie ts te l sel s de ide al e pl e k vorm e n voor Fe rm i om gam m as tral ing te z oe k e n, vanw e ge de h oge dich th e id van donk e re m ate rie in h un ce ntrum .

De nie uw e s im ul atie s tone n e ch te r aan dat Fe rm i be te r de M e l k w e g in z ou k unne n k ijk e n (vanaf de z on ge z ie n), m aar dan 10 tot 30 grade n van h e t ce ntrum vandaan. Daar, z o voors pe l l e n de as tronom e n, is de k ans h e t groots t dat e e n ge varie e rd e n k arak te ris tie k patroon van gam m as tral ing w ordt ontde k t. De s im ul atie s z ijn uitge voe rd m e t onde r m e e r Ste l l a/ Bl ue ge ne , de LO FAR s upe rcom pute r bij de Rijk s unive rs ie it Groninge n. 2611-2008.

l aye r naar de Lum inance afbe e l ding: s e l e cte e r m e t de re ctangul ar m arq ue e toole e n vie rk antje ne t om de pl ane e t h e e n. K opie e r dit s tuk je van de afbe e l ding m e t ctrl +c en pl ak de z e afbe e l ding in de Lum inance afbe e l ding m e t ctrl +v (s e l e cte e r dus e e rs t de z e Lum inance afbe e l ding). Je h e bt nu e e n e xtra l aye r in de Lum inance afbe e l ding e rbij ge k re ge n. Z e t h ie rvan de opacity op onge ve e r 50% z odat je z ow e lde k l e ure n al s de z w art/w it opnam e te ge l ijk k unt z ie n. M e t be h ul p van fre e trans form (ctrl + t) k an je de k l e ure nafbe e l ding nu rote re n e n e ve ntue e lve rgrote n totdat de z e pre cie s op de Lum inance afbe e l ding k om t te l igge n. Door tus s e ntijds de opacity te w is s e l e n tus s e n 0 e n 100% k an je goe d z ie n of de afbe e l ding goe d l igt. Al s de afbe e l ding e e nm aal goe d is k l ik dan e e nm aal op de m ove tool e n be ve s tig de vraag appl y th e trans form ation?Z e t nu de opacity van de k l e ure nl aye r w e e r op 100% e n k ie s in pl aats van de norm albl e nding m ode al s l aye rtype Col or. Ph otos h op ge bruik t nu de kl e ure ninform atie van de nie uw e l aye r om de Lum inance afbe e l ding m e e in te k l e ure n.

Je e e rs te LRGB afbe e l ding is e e n fe it. Je k unt nu nog al tijd afz onde rl ijk be ide l aye rs gaan be w e rk e n, dus l e t e rop w e l ke l aye r ge s e l e cte e rd is al s je be paal de be w e rk inge n w il t uitvoe re n. Je k unt de afbe e l ding nu ops l aan in e e n Ph otos h op form aat dat ook de l aye rinform atie be w aart z odat je l ate r ge m ak k e l ijk e r ve rde r m e e k an w e rk e n. Al s de opnam e ‘k l aar’ is e n je h e m w il t publ ice re n, dan k an je h e m natuurl ijk ook ops l aan al s een JPG afbe e l ding (al t+ s h ift+ ctrl + s ).

Dit is s l e ch ts één m e th ode die ik al tijd ge bruik om LRGB opnam e s te ve rk rijge n, m aar z oal s ge bruik e l ijk e r z ijn e r m e e rde re m anie re n om opnam e s s am e n te voe ge n.

Foto: M ars . Link s : e nk e l e fram e s van e e n Lum inance (bove n) e n e e n RGB afbe e l ding (onde r).

Daarnaas t: e e n s tack van 500 van de z e fram e s . Tw e e de van re ch ts :

LRGB s am e nvoe ging in Ph otos h op. En h e l e m aal re ch ts : de Finis h ing Touch in Ph otos h op.

De Lum inance opnam e s z ijn infrarood opnam e s ge m aak t m e t e e n Ve s ta w e bcam m e t e e n z w art/w it-CCD, en de kl e ure nopnam e s z ijn e nk e l e m inute n daarna ge s ch ote n m e t e e n SPC9 00NC w e bcam m e t e e n UV/IR-bl ock fil te r.

Naw oord O m dat de oors pronk e l ijk e grootte van dit docum e nt op e e n 5-tal A4tje s w as ge s ch at, e n ik dit inm idde l s toch al ruim s ch oots ove rs ch re de n h e b, is e r ook nog w e lpl aats voor e e n naw oord. De be s prok e n m e th ode s z ijn s l e ch ts voorbe e l de n van h oe ik te w e rk ga bij w e bcam as trofotografie .

O p h e t m om e nt van s ch rijve n be n ik ‘s l e ch ts ’ tw e e jaar be z ig m e t z ow e l as tronom ie in h e t al ge m e e n al s w e bcam as trofotografie in h e t bijz onde r.

Uitge l e e rd be n ik dus al l e rm ins t.

Toch l eek h etme l e uk om nu al een w e bcam as trofotografie h andl e iding te s ch rijve n. De h oop is dat ande re m e ns e n aan de h and van de z e h andl e iding z e l f aan de s l ag k unne n gaan m e t as trofotografie m e t e e n w e bcam .

Al s al ve rde r ge vorde rde w e bcam m e rs h ie rm e e ide e ë n op k unne n doe n om h un e ige n opnam e s te ve rbe te re n dan is dat natuurl ijk ook m e e ge nom e n.

In de inl e iding h e b ik het ove rige ns ove r e e n ‘vol ge nd de e l ’ van de z e h andl e iding w aarin ik w il be s pre k e n h oe je m e t voor l ange sl uite rtijde n aange pas te w e bcam s de e ps k y opnam e s k unt m ak e n. Concre te pl anne n om dat de e lte s ch rijve n ontbre k e n e ch te r...Bron: Em il K raaik am p.

w w w .as trofotografie .be

Bij de dive rs e ve s tiginge n van h e t Europe s e ruim te age nts ch ap ESA w appe rt s inds vandaag e e n nie uw e vl ag: die van Ts je ch ië . Dat l and is nam e l ijk s inds 12 nove m be r officie e l de ach ttie nde l ids taat. H e t Ts je ch is ch e l idm aats ch ap be gint ove rige ns m e t een l ange ove rgangs pe riode , die pas op 31 de ce m be r 2014 afl oopt.

Ge dure nde die pe riode z al e e n s pe cial e w e rk groe p de dire cte urge ne raal van ESA advis e re n om tre nt de im pl e m e ntatie van m aatre ge l e n die ge rich t z ijn op h e t aanpas s e n van de indus trie , de w e te ns ch appe l ijk e ge m e e ns ch ap e n ande re re l e vante organis atie s aan de e is e n van ESA.

Le e s ve rde r op de vol ge nde pagina...

Th e guide s tar | 15

Rubrie k

A ctivite ite nk al e nd e r 11 de ce m be r Unive rs ite itTw e nte

Fas te n your s e atbe l ts W .S.G. Is aac Ne w ton organis e e rt op 11 de ce m be r e e n dagvul l e nd s ym pos ium rondom h e t th e m a: Luch t-e n ruim te vaart onde r de naam van: 'Fas te n your Se atbe l ts , A Journe y Th rough Ae ros pace Te ch nol ogie s '. Z ij is de s tudie ve re niging van w e rk tuigbouw k unde aan de Unive rs ite it Tw e nte . O p dit m om e nt te l t de ve re niging z o'n 750 l e de n, w aarvan e r 125 de ve re niging draaie nde h oude n m idde l s h e t organis e re n van talvan activite ite n al s s tudie re iz e n, e xcurs ie s , ge z e l l igh e ids activite ite n e n s ym pos ia. H e t s ym pos ium w ordt jaarl ijk s ge h oude n e n w ordt e l k jaar w e e r druk be z och t door s tude nte n, m e de w e rk e rs van de unive rs ite it e n m e ns e n uit h e t be drijfs l e ve n.

O rganis atie s al s Dutch Space , NLR e n Rol l s Roys z ul l en l e z inge n h oude n ove r dive rs e onde rw e rpe n binne n dit th e m a. Daarnaas t is e r ook ruim te voor w e rk tuigbouw k undig ge re l ate e rde w ork s h ops .

H e t s ym pos ium w ordt ge h oude n in Ens ch e de aan de Unive rs ite it Tw e nte in h e t ge bouw 'De H ors t'.

M e e r inform atie op de l ink : h ttp://w w w .fas te nyours e atbe l ts .nl / Vrijdag 19 de ce m be r Vol k s s te rre nw ach tM ira

W atbre ngt2009 ?

Frank De boos e re bl ik t tijde ns z ijn m ul tim e diavoors te l l ing vooruit op 2009 . En dat jaar w ordt op h e t vl ak van s te rre nk unde e n ruim te vaart nie t z om aar e e n jaar al s el k ande r.

Te n e e rs te m oge n w e e r indie n al l e s vol ge ns pl an ve rl oopt in m e i ge tuige van z ijn h oe onz e l andge noot en ESA-as tronaut Frank De W inne aan z ijn tw e e de ruim te vl uch t be gint, e n dit voor e e n ve rbl ijf van m aar l ie fs t z e s m aande n aan boord van h e t inte rnational e ruim te s tation ISS. H e t s pre e k t voor z ich dat dit ge be ure n in ons l and m e t m e e r dan ge w one be l angs te l l ing z alge vol gd w orde n. W e bl ik k e n ale e ns e ve n vooruit. Van 19 .30 tot 22.30 uur. Na de voors te l l ing van Frank k unne n we bij h e l de r weer gaan w aarne m e n in h e t e ch t. H e t is de ce m be r, de w inte r k om t e raan, e n al s h e t nie t be w ol k t is k rijge n w e 16 | Th e guide s tar

k ans om ve l e ure n s te rre n te k ijk e n.

M is s ch ie n be k e nd voor ve l e n, m aar e e n ve rk e nnings toch t m e t de te l e s coop l angs de s te rre nbe e l de n Stie r, O rion e n Tw e e l inge n l e ve rt vas tnog e e n boe lve rras s inge n op…

Z ate rdag 20 de ce m be r

m is s e n! En Je f is nog al tijd e e n e ve n ge dre ve n s pre k e r: w e dde n dat u na z ijn l e z ing e ve n ove rtuigd be nt al s w ij dat k e rnfus ie dé e ne rgie bron van de toe k om s t is ?

Datum : z ate rdag 20 de ce m be r, 15.00 uur. Toe gangs prijs € 3,00 (gratis voor M IRA-l e de n).

Vol k s s te rre nw ach tM ira

Z ate rdag 20 de ce m be r K e rnfus ie K e rnfus ie : e e n grote uitdaging m e t e e n e norm e be l ofte . O nde r de z e s pre k e nde tite lk om t Je f O nge na op 20 de ce m be r s pre k e n op M IRA. K e rnfus ie is w aars ch ijnl ijk w e l de meest e fficië nte toe k om s tige al te rnatie ve e ne rgie bron, m aar w e ge ns de -foutie ve - as s ociatie m e t de h uidige vorm van k e rn-e ne rgie (k e rns pl its ing, "fis s ie " in te ge ns te l l ing tot "fus ie ") s pre e k t h e t bij h e t grote publ ie k m inde r tot de ve rbe e l ding al s pak w e g z onne - of w inde ne rgie . Ste rre nk undige n w e te n e ch te r m aar alte goe d w at de s ch ie r one indige m oge l ijk h e de n e rvan z ijn: k e rnfus ie is im m e rs de m otor die de s te rre n draaie nde h oudt! Ee n q uas i onbe pe rk te , in De s s e ntie nie t-ve rvuil e nde , en e norm e fficië nte e ne rgie bron.

H el aas z ijn e r nog e e n pak te ch nis ch e h inde rnis s e n en probl e m e n te ove rw inne n vooral eer w e de z e "Z on op Aarde " k unne n re al is e re n. Ve e rtie n jaar ge l e de n nodigde n w e Je f O nge na ale e ns uit voor e e n l e z ing op M IRA, e n al l e aanw e z ige n w are n h e t ove r e e ns dat h e t één de r inte re s s ants te e n boe ie nds te l e z inge n w as . O nde rtus s e n s taat de tijd natuurl ijk nie t s til . Toe n w as Je f -via de K onink l ijk e M il itaire Sch ool - ve rbonde n aan h e t Te xtor-e xpe rim e nt in h e t Duits e Jül ich . O nde rtus s e n z ijn z ow e lh e t onde r-z oe k al s Je f z e l f e e n trapje opge s ch ove n, e n is h ij nu Tas k Force Le ade r aan de w w w .je t.e fda.org te O xford (Joint Europe an Torus ). W at is k e rnfus ie ?

H oe w e rk t dat in de s te rre n, e n h oe m oe te n w e dit op Aarde re al is e re n?

Wel k e s tappe n z ijn e r alafge l e gd, e n w at l igt e r nog in h e t ve rs ch ie t?

En vooral : h oe l ang z al h e t nog dure n vooral h e t e conom is ch re ndabe lk an ge re al is e e rd w orde n?

Dit e n nog m e e r (e n vooral ook ve rge l ijk inge n m e t de ande re e ne rgie bronne n) z ijn de onde rw e rpe n die in de z e l e z ing aan bod k om e n. Nu de brands tofprijz e n ove ralde pan uit s w inge n, is dit e e n onde rw e rp e n e e n l e z ing om nie t te

Vol k s s te rre nw ach tGe nt

Zel fe e n te l e s coop bouw e n Ee n e ige n te l e s coop bouw e n; voor de e ne m is s ch ie n ie ts onove rk om e l ijk , voor de ande re e e n uitdaging. De w e rk groe p k ijk e rbouw Ge nt - O os te nde w ilh e t voor ie de re e n m oge l ijk m ak e n om z e l f z ijn e ige n te l e s coop te bouw e n,van kl e in tot groot,van e e nvoudig tot be h oorl ijk inge w ik k e l d. In de z e voordrach t l ate n w e de ve rs ch il l e nde s tappe n z ie n die nodig z ijn om tot e e n w e rk e nde te l e s coop te k om e n; be re k e ning van de optie k , h et sl ijpe n, pol ijs te n e n parabol is e re n, h e t m e te n van de nauw k e urigh e id van de optie k ,h e t bouw e n van de be h uiz ing e n te ns l otte h e t afre ge l e n e n h e t in ge bruik ne m e n van de te l e s coop.

Bij e l k e s tap w orde n de ge bruik te m e th ode s e n m oge l ijk h e de n ge toond. Door de inte ns e w e rk ing van de K ijk e rbouw groe p is e r e e n s e rie uz e e vol utie ; e r w ordt ge z och t naar s te e ds be te re m ate rial e n, proce dure s e n z e l fs m ach ine s om h e t gans e proce s z o e e nvoudig e n pre cie s m oge l ijk te l ate n ve rl ope n. te n s l otte s te l l e n w e e e n aantal afge w e rk te te l e s cope n voor.H e t w ordt e e n voordrach t die je al s l ie fh e bbe r van te l e s cope n z e k e r nie t m ag m is s e n; ne w tons , cas s e grains , dal k irk h am , RC....z e k om e n al l e m aal aan bod. van vis ue e l w aarne m e n tot fotografis ch ... Spre k e rs van die ns t z ijn w e rk groe pl e ide r Guy W aute rs e n Je an-Pie rre Grootae rd.

De z e voordrach t gaat door op de uge ntvol k s s te rre nw ach t Arm and Pie n. ingang via Ge z us te rs Love l ings traat. Toe gang is gratis . Van 14.30 tot16.30 uur.

O rganis e e r je z e l f e e n publ ie k e s te rre nk undige , k l im atol ogis ch e of ruim te vaartge rich te activite it of h e b je w e e t h ie rvan.

Laat h e t ons dan w e te n. W ij m ak e n de z e inform atie graag be s ch ik baar in ons e -z ine . Stuur ge w oon de nodige inform atie op naar info@ as tro-e ve ntgroup.be e n w ijdoe n de re s t!

K ortnie uw s M e t de Ve ry Large Te l e s cope van de Europe s e Z uide l ijk e Ste rre nw ach t (ESO ) in Ch il i is e e n bijz onde re UVfoto van e e n s tuk je s te rre nh e m e l ge m aak t. Nog nooit e e rde r w e rde n m e t e e n te l e s coop op aarde z ul ke ve rre s te rre ns te l sel s in h e t (nabij)ul traviol e t vas tge l e gd. De m e e r dan 27 m il joe n pixe l s te l l e nde foto is fe ite l ijk e e n m oz aĂŻe k van e e n aantal afz onde rl ijk e opnam e n, die ve rs pre id ove r 55 uur z ijn ge m aak t. De ve rs te van de afge be e l de s te rre ns te l sel s z ijn m e e r dan 11 m il jard l ich tjaar van ons ve rw ijde rd. Z e s taan in e e n ge bie dje aan de h e m e ldat be k e nds taat al s het 'Ch andra De e p Fie l d South ' - e e n van de m e e s t onde rz och te s tuk je s h e m e l .

Door m e t z o ve e l m oge l ijk ve rs ch il l e nde ins trum e nte n naar ge s e l e cte e rde h e m e l ge bie dje s al s de z e te k ijk e n, h ope n s te rre nk undige n m e e r te w e te n te k om e n ove r h e t onts taan e n de ontw ik k e l ing van s te rre ns te l sel s.

O p 'die pe ' opnam e n z oal s de z e wemel t h e t van de s te rre ns te l sel s op uite e nl ope nde afs tande n.

De Am e rik aans -Europe s e H ubbl e Ruim te te l e s coop (H ST) h e e ft voor h e t e e rs t e e n foto in h e t z ich tbare l ich t ge m aak t van e e n e xopl ane e t, z oal s e e n pl ane e t buite n ons z onne s te l sel h e e t, m e l dt h e t Europe s e H ubbl ece ntrum in h e t Duits e Garch ing. Ee n te am rond Paul K al as van de Unive rs ite it van Cal iforniĂŤ in Be rk e l ey is e r m e t de H ubbl e in ge s l aagd in h e t optis ch e l ich t e e n e xopl ane e t te ve rs ch al k e n die draait rond s te r Fom al h aut in h e t s te rre nbe e l d Pis cus aus trinus , op 25 l ich tjaar van ons .

Pl ane e t Fom al h aut b h e e ft drie k e e r de m as s a van onz e re uz e npl ane e t Jupite r m aar be vindt z ich tw intig k e e r z o ve r van de m oe de rs te r. M oge l ijk h e e ft de pl ane e t e e n ringe ns te l sel z oal s Jupite r e r e e n in z ijn je ugd h ad.

M aar h e t s tof e n de brok s tuk k e n rond die pl ane e t z ijn op de duur s am e nge k l it om de vie r groots te m ane n van Jupite r te w orde n.

As tronom e n, onde r w ie K al as , h adde n re e ds l ang ge dach t dat e r rond Fom al h aut e e n pl ane e t draaide , m aar die h e e ft z ich nu e e rs t optis ch l ate n vas tl e gge n. H e t obje ct l ich t al s een nie tig puntje op in e e n be e l d. H e t be tre ft nie t de e e rs te foto van e e n e xopl ane e t, m aar w e lde e e rs te in h e t z ich tbare l ich t. Er be s taan re e ds foto's in infrarode gol fl e ngte s van ande re pl ane te n buite n ons z onne s te l sel .

Fom al h aut b is nie t z ich tbaar in h e t infrarood e n is ook nie t m e t h e t bl ote oog w aar te ne m e n. De m oe de rs te r is nog m aar 200 m il joe n jaar jong e n z ou binne n onge ve e r e e n m il jard jaar z ijn k e rnbrands tof h e bbe n opge s oupe e rd.

Fom al h aut h e e ft al dus e e n aanz ie nl ijk kl e ine re l e ve ns duur dan onz e Z on die 4,5 m il jard jaar oud is e n die nog vijf m il jard jaar z al s tral e n. Die k orte re l e ve ns duur h e e ft te m ak e n m e t h e t fe it dat Fom al h aut vie r k e e r z o h e l de r s ch ijnt al s onz e s te r e n ve e l s ne l l er z ijn e ne rgie opbruik t. In totaal z ijn (s inds 19 9 5) m e t uite e nl ope nde w aarne m ings m e th ode s al m e e r dan 300 e xopl ane te n ge vonde n.

De m e e s te daarvan h e bbe n z ich ve rrade n doordat h un z w aarte k rach t h un m oe de rs te r doe t w ie be l e n. In h e t jongs te num m e r van h e t vak bl ad Scie nce s taat m e e r te l e z e n ove r h e t nie uw e e xpl oot van de H ubbl e dat date e rt uit 2004 e n 2006. Bron: Be l ga /VSV/13-11-2008.

Le e s ve rde r op de vol ge nde pagina...

Rubrie k

D e A EG k al e nd e r Alde AEG activite ite n vinde n, te nz ij ande rs aange ge ve n, pl aats in h e t l ok aalge l e ge n in de O os ts traat 29 te 8400 O os te nde . Dit s te e ds vanaf 20.30 uur t/m 22.30 uur of l ate r.

De e l nam e is s te e ds GRATIS !

duurt tot in de vroe ge uurtje s ... W ie h e t program m a nog nie t z ou ontvange n h e bbe n, of de z e k w ijt z ijn, k an s te e ds bij de re dactie te re ch t.

Vrijdag 05 de ce m be r

As tro Eve ntGroup vz w

Vrijdag 9 januari As tro Eve ntGroup vz w

W e rk dag Dis cus s ie avond Naar aanl e iding van onz e be urs z al de z e avond in h e t te k e n s taan van de de finitie ve ve rde l ing van de dive rs e tak e n op onz e be urs . H e t is dus te n z e e rs te aange rade n dat, w anne e r je inte re s s e h e bt om actie f m e e te h e l pe n op ons e ve ne m e nt, om h ie rop aanw e z ig te z ijn ! En w ie w e e tk om tde s intook e ve n l angs ...

De tradione l e w aarne m ings avond w ordt ve rvange n door e e n w e rk dag te r voorbe re iding van onz e tw e e de be urs . Ge e n tim m e r- e n s ch il de rw e rk m aar al l e rl eil ogis tie k e voorbe re idinge n. Ie de re e n w e l k om !

Vrijdag 16 januari As tro Eve ntGroup vz w

W e rk dag Vrijdag 12 de ce m be r As tro Eve ntGroup vz w

W e rk dag De tradione l e w aarne m ings avond w ordt ve rvange n door e e n w e rk dag te r voorbe re iding van onz e tw e e de be urs . Ge e n tim m e r- e n s ch il de rw e rk m aar al l e rl ei l ogis tie k e voorbe re idinge n. Ie de re e n w e l k om !

De tradione l e w aarne m ings avond w ordt ve rvange n door e e n w e rk dag te r voorbe re iding van onz e tw e e de be urs . Ge e n tim m e r- e n s ch il de rw e rk m aar al l e rl eil ogis tie k e voorbe re idinge n. Ie de re e n w e l k om !

Vrijdag 23 januari As tro Eve ntGroup vz w

Be s tuurs ve rgade ring Vrijdag 19 de ce m be r As tro Eve ntGroup vz w

W e rk dag De tradione l e w e rk groe pe navond w ordt ve rvange n door e e n w e rk dag te r voorbe re iding van onz e tw e e de be urs . Ge e n tim m e r- e n s ch il de rw e rk m aar al l e rl ei l ogis tie k e voorbe re idinge n. Ie de re e n w e l k om !

Vrijdag 24 de ce m be r

De z e e e rs te be s tuurs ve rgade ring in dit nie uw e e n vooralbijz onde re s te rre nk undige jaar z alonge tw ijfe l d e e n fl ink e bote rh am gaan w orde n.

Al l e e n alw e ge ns h e t fe it dat onz e tw e e de be urs e e n goe de m aand in de toe k om s t l igt. Z oal s s te e ds is e l k l id van h arte w e l k om !

Vr. 30 e n z a. 31 januari As tro Eve ntGroup vz w

Ste rre nk ijk dage n

As tro Eve ntGroup vz w

H e t4e SF fil m fe s tival

Dit jaar voorz ie n w e , w e ge ns de druk te rond onz e tw e e de be urs , uits l uite nd e e n grote w aarne m ings pos t e n dit in h e t M aria H e ndrik apark te O os te nde (nabij de h angbrug e n de s tads randpark ing).

Dit op z ow e l de vrijdag al s de z ate rdag van 20.30 uur t/m 01.30 uur (of z ol ang h e t w e e r h e t toe l aat).

K om dus s am e n m e t ons naar de s te rre n k ijk e . De e l nam e is gratis !

El k jaar organis e re n w e , uits l uite nd voor onz e l e de n, e e n h e us SF fil m fe s tival . H e t program m a is onde rtus s e n re e ds ve rs tuurd. De e l nam e is , z oal s s te e ds , gratis . Laad al vas t je batte rije n op, w ant h e t

Be z oe k z e k e r ook de ande re w aarne m ings pos te n ve rs pre id ove r h e tl and. Al l e infom atie h ie rom tre nt k an je te rugvinde n op de w e bs ite van de Ve re niging Voor Ste rre nk unde z ijnde : w w w .vvs .be .

Fe e s tdag !

Uitz onde rl ijk is e r de z e avond ge e n activite it voorz ie n w e ge ns de k e rs tdage n.

Vr. 02 e n z a. 03 januari As tro Eve ntGroup vz w

Th e guide s tar | 17

Artik e l

M e te orie te n onth ul l e n ge sch ie d e nis v/d pl ane te n O ve r h e t onts taan van ons z onne s te l s e l - e n dus ove r de ge boorte van de pl ane te n is nog s te e ds re l atie f w e inig be k e nd. De pl ane te n m oe te n z ijn onts taan uit pl ane te s im al e n, h e m e l l ich am e n die onts tonde n door de s am e nbal l ing van s tof e n gruis in s ch ijfvorm ige bane n rondom de z on. Die pl ane te s im al e n k onde n w aars ch ijnl ijk tot z o’n 160 k m (in doors ne de ) groot w orde n. Dat w as vol ge ns de tot nu toe ge l de nde opvattinge n te kl e in om op te s m e l te n onde r de de s tijds h e e rs e nde om s tandigh e de n. Uit de pl ane te s im al e n w e rd, w anne e r brok s tuk k e n op e l k aar bots te n, m ate riaal w e gge s l inge rd.

Enk e l e van de z e z e e r oude m e te orie te n z ijn op aarde te rugge vonde n. Drie van de rge l ijk e m e te orie te n (type angrie t) z ijn onde rz och t e n op bas is van de k arak te ris tie k e n van h un m agne e tve l d k unne n dive rs e concl us ie s w orde n ge trok k e n.

Angrie te n (z o ge noe m d naar de Braz il iaans e vindpl aats Angra dos Re is w aar dit type m e te orie t voor h e t e e rs t w e rd ge vonde n) be h ore n tot de ach ondrie te n, e n z ijn opge bouw d uit de m ine ral en pyroxe e n, ol ivijn e n pl agiok l aas . In te ge ns te l l ing tot ch ondrie te n e n prim itie ve ach ondrie te n w ijs t de vorm van de m ine ral e n bij angrie te n op e e n vorm ing al s s tol l ings ge s te e nte .

Uit de anal ys e van de angrie te n die z oal s ge z e gd uit e e n s oort s tol l ings ge s te e nte be s taan datm in of m e e r ove re e nk om t m e t be paal de type n bas al t op aarde - bl ijk t dat de pl ane te s im al e n toch groot ge noe g w are n om bijna ge h e e lte s m e l te n.

Dat be te k e nt dat z e , ne t al s de

18 | Th e guide s tar

s ch e iding tus s e n k ors t e n k e rn k on z ijn opge tre de n, e n dus ook ge e n dynam ow e rk ing. H e t onde rs ch e id dat tot nu toe w e rd ge m aak t tus s e n de grote pl ane te n (w aarin w e l diffe re ntiatie k on optre de n) e n pl ane te s im al en (w aarvan men dach t dat z o’n diffe re ntiatie nie t k on), be s taat in w e rk e l ijk h e id dus m is s ch ie n h e l e m aalnie t; al s erwel e e n onde rs ch e id ge m aak t k an w orde n, is dat in ie de r ge val ge bas e e rd op ande re gronds l age n dan w aarvan tot nu toe w e rd uitge gaan. Er l ijk t e e n h e e l ge l e ide l ijk e ove rgang te h e bbe n be s taan tus s e n gruis conce ntratie s , pl ane te s im al e n, m inipl ane te n e n pl ane te n.

pl ane te n, e e n diffe re ntiatie onde rginge n op bas is van h e t ge w ich t van de s am e ns te l l e nde be s tandde l e n: de l ich te re s il icate n dre ve n aan h e t oppe rvl ak e n vorm de n l ate r de k ors t, te rw ijl h e t z w are ijz e rh oude nde m ate riaal naar de die pte z onk e n de k e rn vorm de .

Door de z e l fde proce s s e n al s op aarde ve roorz aak te de be w e ging van h e t ijz e rh oude nde m ate riaalin de k e rn e e n dynam oe ffe ct. De onde rz oe k e rs van de drie angrie te n h e bbe n nu s pore n van h e t m agne tis ch ve l d dat door de dynam ow e rk ing in de pl ane te s im al en onts tond, k unne n te rugvinde n in de m e te orie te n.

H e t m agne tis m e in m e te orie te n is tot nu toe e e n groot raads e l ge w e e s t, om dat e e rde r w e rd ge dach t dat in pl ane te s im al e n ge e n

Die ove rw e ging k an h e t be e l d ve rande re n van de w ijz e w aarop pl ane te n onts tonde n. Al s de pl ane te s im al e n im m e rs alge s m ol te n w are n w anne e r z e te ge n e l k aar bots te n e n s am e ngroe ide n, dan m oe t de diffe re ntiatie binne n de ge l e ide l ijk onts taande pl ane te n ande rs z ijn ve rl ope n dan tot nu toe ge dach t, m e t al l e cons e q ue ntie s vandie n voor de ve rs pre iding van be paal de m ine ral e n ove r k e rn, m ante le n k ors t.

H e t nie uw e onde rz oe k ge e ft ook aan dat de ontw ik k e l inge n tijde ns de e e rs te fas e van de vorm ing van ons z onne s te l s e lz e e r s ne lm oe te n z ijn ge gaan, w ant s om m ige angrie te n z ijn s l e ch ts z o’n 3 m il joe n jaar oude r dan de ge boorte van het z onne s te l sel .

H et hemel l ich aam w aarvan ze afk om s tig z ijn m oe t bove ndie n e e n m agne tis ch ve l d h e bbe n ge h ad m e t e e n s te rk te van z o’n 20-40% van h e t h uidige aardm agne tis ch ve l d. Bron: NVR.

K ortnie uw s De ach te rz ijde van de m aan is h e t h al frond dat onz e s ate l l ie t tijde ns h aar om l oop rond de aarde al tijd van ons af k e e rt. Dat k om t doordat de rotatie tijd van de m aan als ne lna h aar onts taan al s ge vol g van de aantre k k ings k rach t van (e n k orte re afs tand tot) de aarde ge l ijk w e rd aan h aar om l ooptijd. De Japanne rs h e bbe n de duur van de vroe ge re vul k anis ch e activite it, die onge ve e r 3,5 m il jard jaar ge l e de n be gon, afge l e id uit de oude rdom van vl oe dbas al te n, ge s te e nte n die onts tonde n tijde ns h e t uitvl oe ie n van l ava uit h e t toe n nog h e te inw e ndige van de m aan. O p de voorz ijde van de m aan z ijn de z e ge s te e nte n m e t h e t bl ote oog te z ie n al s de grote , donk e re vl e k k e n die ‘z e e ë n’ (m aria) w orde n ge noe m d. De aantal l e n ins l agk rate rs op de z e vl ak te n z ijn e e n m aat voor h un oude rdom : h oe grote r h e t aantal ins l agk rate rs , de s te oude r de bas al tvl ak te . K aguya h e e ft van de m e e s te ge bie de n op de ach te rz ijde van de m aan h aars ch e rpe opnam e n ge m aak t, w aaronde r van bas al tafz e ttinge n die nog nie t e e rde r w are n ge date e rd. M e t be h ul p van de h ie rin ge m e te n k rate rdich th e id h e bbe n Junich i H aruyam a e n z ijn col l e ga’s afge l e id dat de vul k anis ch e activite it op de ach te rz ijde van de m aan 3 m il jard jaar ge l e de n s te rk te rugl ie p, in ove re e ns te m m ing m e t w at op de voorz ijde is ge vonde n. O p de ach te rz ijde z ijn de jongs te vul k anis ch e ge s te e nte n e ch te r 2,5 m il jard jaar oud, te rw ijl op de voorz ijde bas al te n z ijn ge vonde n die ‘s l e ch ts ’ 1,2 m il jard jaar oud z ijn. Dit al l e s be te k e nt vol ge ns de onde rz oe k e rs dat de vul k anis ch e activite it op de ach te rz ijde van de m aan e e rde r is ge s topt dan op de voorz ijde . Dat k an s am e nh ange n m e t h e t fe it dat de k ors t aan de ach te rz ijde w at dik k e r is , w aardoor m agm a m oe il ijk e r buite n k on. Ee n ande re m oge l ijk h e id is dat h e t inw e ndige aan de ach te rz ijde m inde r w arm te produce re nde el e m e nte n be vatte .

W aars ch ijnl ijk z ijn be ide m oge l ijk h e de n te rug te voe re n op h e t fe it dat onz e m aan dire ct na h aar onts taan één z ijde de finitie f van ons af h e e ft ge w e nd. Bron: Scie nce Expre s s / 0611-2008.

Ee n doch te rs onde van de e e rs te Indias e M aanve rk e nne r Ch andrayaan1 is z oal s ge pl and ne e rge k om e n op h e t oppe rvl ak van de natuurl ijk e s ate l l ie t van de Aarde . Dat h e e ft h e t Indias e ruim te vaartbure au ISRO be k e ndge m aak t. India is daarm e e de vie rde natie te r w e re l d die e e n s onde op h e t h e m e l l ich aam k an ne e rl ate n, na Rus l and, de VS e n Japan. De 29 k il o w e ge nde z oge h e te n M IP ("M oon Im pact Probe ") pl ofte om 16.04 uur Be l gis ch e tijd in e e n k rate r op de z uide l ijk e poolvan de M aan, m e t al s be doe l ing te ch nol ogie te de m ons tre re n e n te s te n te doe n voor l ate re M aanl andinge n. Al s ins trum e ntarium be s ch ik t de M IP ove r een radarh oogte m e te r in C-band, e e n vide os ys te e m om be e l de n te m ak e n van h e t M aanoppe rvl ak en een s pe ctrom e te r om tijde ns de 25 m inute n dure nde dal ing de be s tandde l e n van de fl inte rdunne M aanatm os fe e r te m e te n, al dus de ISRO . Bron: Be l ga /DEA /14-11-2008.

Le e s ve rde r op de vol ge nde pagina...

Rubrie k - H e tAEG nie uw s

H e tl ok aalge raak taf...

Stil aan be gint h e t l ok aal af te ge rak e n. De groots te tim m e rw e rk e n aan onz e bar z ijn z o goe d al s ach te r de rug e n de fijnafw e rk ing is in vol l e gang. Dank z ij de s te un van Stijn VS h e bbe n w e e e n grote nie uw e k as t e rbij (voor oa de be s tuurs z ak e n in onde r te bre nge n) al s ook e e n grote bure au voor onz e bibl ioth e caris die e r nie t m e e r van w e g te s l aan is . K ortom , nog e e n paar w e k e n goe d doorw e rk e n e n dan k unne n w e de pe rs voors te l l ing doe n in ons e ige n l ok aal ...

M om e nte e lz ijn w e ook druk in de w e e r m e t de pl aats ing van bijna 100 m e te r UTP k abe ldoorh e e n h e t pand voor de aans l uiting aan h e t inte rne t. Z o k unne n de l e de n vanaf be gin vol ge nd jaar bij ons draadl oos 's urfe n'. O ok z al ons digital e w e e rs tation e inde l ijk onl ine k unne n gaan...

M om e nte e l z ijn w e ook de drie m e te r k oe pe lvan de Uge nt aan h e t de m onte re n z odoe nde w e de z e naar O os te nde k unne n bre nge n. Er z ijn pl anne n om de z e uite inde l ijk op ons dak te pl aats e n. Ee n proje ct voor vol ge nd jaar...

Er z ijn pl anne n om in de l oop van de m aande n m e i of juni e e n grote w e e k e nduits tap te organis e re n naar e e n s te rre nk undige of ruim te vaartge rich te l ocatie aange vul d m e t w at onts panning. Dat h e bbe n w e dan ook ve rdie nd...

Er is e e n ide e om ons l ok aaluit te bre ide n naar de z ol de r van h e t pand w aarin w e ve rbl ijve n. Na de be urs z ul l e n w e k ijk e n in h oe ve r dit ide e z ow e l financië e l al s l ogis tie k h aal baar is . De z e z ol de r is z o'n 520 m ² groot e n z ou ide aalz ijn voor h e t inrich te n van e e n w e rk ruim te (te l es-

cope nbouw ), te ntoons te l l ings ruim te e n natuurl ijk de pl aats ing van e e n w aarne m ings k oe pe l . O ns h uidige l ok aalis w e lbijna af, m aar bl ijk t nu alte k l e in te w orde n...

Vanaf h e de n ontvange n w e ook EO S m agaz ine . Dit naas t de h e l e re s e m ande re w e te ns ch appe l ijk e m aandbl ade n...

Naar w e ve rnom e n h e bbe n is de Stad O os te nde vol op be z ig m e t de cons tructie van h e t door ons ontw orpe n pl ane te npad. De k ans is groot dat de z e op de s te rre nk ijk dage n z alw orde n ge ope nd...

De AE-2009 nie uw s te l ex Z oal s je k an z ie n aan de voorpagina van onz e w e bs ite h e bbe n w e h e t ve rtrouw e n ge k re ge n van z ow e l M e ade al s National Ge ograph ic w aarm e e w e s am e nw e rk e n aan de z e unie k e be urs ... H e t drie daags e program m a van h e t auditorium is vol l e dig af e n be vat e nk e l e z e e r boe ie nde docum e ntaire s e n e e n h e l e re s e m voordrach te n die je naar be l ie ve n k an m e e pik k e n... W e h e bbe n de k aap van 50 s tande n re e ds l ang ove rs ch re de n e n gaan uite inde l ijk ve rm oe de l ijk ne t ge e n 60 s tande n te l l e n op onz e tw e e de be urs ... De k ans be s taat e r in dat w e , al s prijs , e e n gl oe dnie uw e te l e s coop z ul l en k unne n w e gge ve n... De be l angrijk s te de l e n van onz e w e bs ite z ul l e n te ge n e ind dit jaar ook ve rtaal d z ijn in h e t Enge l s ... Via de w e bs ite z ale r e e n voorinte k e ning k om e n voor e e n ruim te vaartge rich t boe k dat z alvoorge s te l d w orde n op de be urs . W e rade n aan om ge w oon af e n toe onz e s ite te be z oe k e n voor m e e r de tail s en update s e n... totop de be urs h e !

Uw s te un aan de s te rre nk unde !

Ge boe id door s te rre nk unde ?Dan m oe t u be s l is t l id w orde n van de As tro Eve nt Group vz w uit O os te nde . O ok alk an u m is s ch ie n nie t s te e ds aanw e z ig z ijn op onz e activite ite n, toch m aak t uw l idm aats ch ap e e n w e re l d van ve rs ch il . W ant dank z ij uw s te un k unne n w e onz e dive rs e gratis die ns te n, z oal s oa dit e -z ine , bl ijve n ve rw e z e nl ijk e n e n z e l fs uitbre ide n. K ortom , s tort vandaag nog 15 e uro op onz e re k e ning e n u k rijgt van ons m e te e n ook h e t l idm aats ch ap bij vol k s s te rre nw ach t As troLAB Iris e r GRATIS bove nop (te r w aarde van 30 e uro) ! Storte n k an op re k e ning nr.: 380-019 5842-70 m e t ve rm e l ding van 'Lidge l d 2009 ' + je vol l e dige naam e n e -m ailadre s . Z e k e r doe n !

Th e guide s tar | 19

Rubrie k - Z oe k e rtje s

Van occul airs totte l e scope n...

Te k oop Te l e Vue Starbe am , de Rol l s Royce onde r de RDF’s (re d dot finde rs ): 125 e uro. Tubus ringe n voor W il l iam O ptics 8 cm k ijk e rs m e t ve rw ijde rbare vil te n inl e g z odat z e ook pas s e n voor de 8cm TM B k ijk e rs die een ne t ie ts kl e ine re tubus diam e te r h e bbe n: 75 e uro.

Baade r as tros ol ar z onne fil te r voor 20cm k ijk e rs (w e rd ge bruik t op m ijn Vixe n R200SS): 25 e uro. Los m andy al u m otor cove rs (voor G11 of GM 8): 60 e uro. Vixe n P85 z uil s tatie f voor GP(-DX) m onte ring: 185 e uro. Vixe n k l e urfil te rs e t (6 fil te rs , Japans e k w al ite it): 55 e uro.

Lich te nk ne ck e r Eudias copic ocul airs : 10m m (2 s tuk s ) e n 7,5m m (1 e xe m pl aar): 55 e uro pe r s tuk . O rion O ptics tubus ringe n m e t dove tail (GP e n cl one n) voor 20cm k ijk e rs : 50 e uro. Bij inte re s s e graag e e n Em ail : e rw in_ de bock @ s k yne t.be .

Te k oop W e ge ns ge w oon ge e n tijd m e e r.

Aan guns tige voorw aarde n. 25cm (f6) dobs on h oute n cons tructie ,

ze l fbouw , m e t m e ade 2" focus e r.

Ide aalvoor be ginne r of JVS k e rn. (z onde r ocul aire n). Al u s pide r bas is diam e te r 80m m . Al u ronde s taaf ± 30cm l ang, k an ge bruik t w orde n voor 2 s pide r te m ak e n. Re actie s of l ine aub d.dis te l m ans @ s carl e t.be Te k oop Ik h e b be s l ote n om m ijn O pticon 250m m f/15 te ve rk ope n. H ij is in pe rfe cte s taat e n optis ch een juw e e l tje ! De optie k is ge s l e pe n door Rik Te r H ors t e n e r z ijn m aar 6 e xe m pl are n van ge m aak t. Indie n inte re s s e k an de k ijk e r be z ich tigd w orde n na afs praak . De k e nne rs onde r ons w e te n dat h e t h ie r gaat om e e n k w al ite its k ijk e r. Nie uw prijs w as onge ve e r 6250 e uro incl us ie f de ftige z oe k e r m e t z e e r de ge l ijk e be ve s tiging ge m aak t door Rik te r H ors t. De O pticon h e e ft e e n inw e ndige focus e e rinrich ting m e t een z e e r goe de s pe l ings vrije focus e e rk nop! De k ijk e r h e e ft ook e e n uits ch uifbare dauw k ap. Vraagprijs 3750 Euro! Ge l ie ve e nk e l te re age re n bij e rns tige inte re s s e . Em ail : patricia.cannae rts @ te l e ne t.be .

Te k oop W e ge ns ve e l te w e inig ge bruik t (m inde r dan ik z ou w il l e n) ve rk oop ik m 'n Ste l l arvue Nigh th aw k . H e t is e e n 8cm , f7 doubl e t e d k ijk e r, van z e e r goe de optis ch e én m e ch anis ch e k w al ite it : e e n W il l iam optics crayford focus e r m e t re ductie m e t 8cm trave l , z w al uw s taart, ringe n, m ooie draagtas . De focus e r k an 360° ge rote e rd w orde n z onde r probl e m e n. Ik h e b 'm bijna e e n jaar ge l e de n ge k och t bij Robtics voor 800 e uro, h ij m ag w e g voor 600 e uro. E-m ail : nol f.bruno2@ te l e ne t. be Ge z och t Be n op z oe k naar e e n Apoch rom atis ch e AP155 f/7 of AP160 f/7.5 re fractor van As tro-Ph ys ics . M oe t is z e e r goe de s taat z ijn. Prijs : ove re e n te k om e n (ik be taale e n topprijs voor een apo in toptoe s tand).

Em ail : m arcbie s m ans @ pandora.be O ok ie ts s te rre nk undigs te k oop ?

Z e tdan h ie r uw GRATIS z oe k e rtje .

Vacature M ijn naam is H anne k e Vis s e r, ik be n w e rk z aam bij S. Le cl ère & Cons ul tants . W ij z ijn ge s pe cial is e e rd in h e t re k rute re n, h e t ontw ik k e l e n e n h e t be h oude n van tal e nt. Alm e e r dan 35 jaar bie de n w ij onz e k l ante n s e rvice e n advie s op h e th oogs te nive au. M e e r inform atie k untu vinde n op onz e w e bs ite w w w .l e cl e re -cons ul tants .be .

M om e nte e lz ijn w ij op z oe k naar e e n Inge nie ur Te am l e ide r W e rk tuigk unde voor h e t K M I in Uk k e l . Ge z ie n h e t s pe cifie k e dom e in w aarin h e t K M I w e rk z aam is , ve rw ach te n w ij e e n k andidaat te vinde n m e t e e n affinite it voor h e t w e e r, ons k l im aat e n natuurve rs ch ijns e l e n in h e t al ge m e e n.

Daarom ne m e n w ij de vrijh e id éénm al ig de z e m ail ingl ijs t van h e t VVS te ge bruik e n om u de adve rte ntie te s ture n m e t m e e r inform atie ove r de job e n graag nodige n w ij u ook uit om de w e bs ite van h e t K M I te be k ijk e n (w w w .m e te o.be ). Z oal s u wel l ich t alw e e t doe t h e t K M I nam e l ijk ve e lm e e r dan al l e e n h e t w e e r voors pe l l e n. M och t u e e n profie lh e bbe n dat aans l uit op de z e vacature e n graag m e e r w il l e n w e te n ove r de z e job, aarz e l t u dan nie t om contact m e t ons op te ne m e n. Dat k an pe r te l e foon 02/672.63.9 8 ofpe r e m ailre cruit@ l e cl e re -cons ul tants .be .

20 | Th e guide s tar

K ortnie uw s O ndank s e e n ve nijnige s tofs torm op M ars is de ruim te s onde Spirit nog al tijd in l e ve n. Ruim te vaartorganis atie NASA h ad al vie r dage n nie ts m e e r ve rnom e n van de Spirit, m aar donde rdag s tuurde de robot e e n radiobe rich t te rug naar de aarde om te l ate n w e te n dat h ij de s torm h ad ove rl e e fd. "Z e praat!" rie pe n de te ch nici volvre ugde in Pas ade na, in Cal ifornië , z odra z e h e t be rich t ontvange n h adde n. Ge vre e s d w e rd dat de z onne batte rije n van de Spirit door de s torm l e e g z oude n rak e n, w aardoor h e t apparaat z ich z e l f z ou afs l uite n. De batte rije n van de Spirit z ijn inde rdaad vrij l e e g, m aar w e rk e n nog al tijd. De Spirit, e n z ijn tw e e l ingrobot O pportunity, ve rtoe ve n alvijf jaar op de Rode Pl ane e t, ve l e m al en l ange r dan de aanvank e l ijk ge pl ande drie m aande n. Bron: Novum /K H /14-11-2008.

Rus l and h e e ft gis te re n m e t s ucce s e e n m il itaire s ate l l ie t ge l ance e rd, z o h e e ft w oordvoe rde r Al eksei Z ol otoe k h in van de Rus s is ch e rak e ts trijdk rach te n be k e ndge m aak t.

Van op de bas is Pl e s s e ts k in h e t noorde n van Rus l and ve rtrok om 16.50 uur Be l gis ch e tijd e e n Sojoe z -U. Ne ge n m inute n l ate r k w am uit de nok van de rak e t de Cos m os 2445 s ate l l ie t van h e t Rus s is ch e m inis te rie van De fe ns ie vrij in de ge w e ns te baan.

Wel k e m il itaire functie de Cos m os h e e ft, is nie t ve rduide l ijk t. H e t w as de z e ve nde l ance ring dit jaar door de rak e ts trijdk rach te n. Vijf k e e r w as dit voor h e t Rus s is ch e m inis te rie van De fe ns ie , tw e e k e e r op bas is van e e n contract m e t Duits l and. Rus l and h e e ft nu vol ge ns de s ate l l ie tbouw e r Re s jne tne v 102 s ate l l ie te n in de ruim te , w aarvan tw e e de rde voor m il itaire doe l e inde n e n m il itair-civie lis .

Bron: Be l ga /EDP /15-11.2008.

'O h , ge w e l dig. Ik be n e e n van m ijn tas s e n ve rl ore n.' De Am e rik aans e as tronaut H e idi Ste fanys h yn-Pipe r h e e ft de dubie uz e e e r h e t groots te obje ct ooit te z ijn k w ijtge raak t tijde ns e e n ruim te w ande l ing. Sam e n m e t col l e ga-as tronaut Ste ph e n Brow n voe rde Ste fanys h yn-Pipe r onde rh ouds w e rk z aam h e de n uit aan het inte rnational e ruim te s tation ISS, dat m orge n z ijn tie nde ve rjaardag vie rt.

H al ve rw e ge h aar 7,5 uur dure nde ruim te w ande l ing ontpl ofte e e n van de s puite n w aarm e e z e z onne pane l en m oe s t s m e re n, m e l dt Th e Ne w York Tim e s . Ge vol g: h aar h ands ch oe ne n z itte n onde r h e t ve t e n z e l aat h aar tas m e t ge re e ds ch ap l os . De cam e ra op h aar ruim te pak l aat z ie n h oe z e nog w anh opig probe e rt de tas te pak k e n te k rijge n - z onde r s ucce s . In de tas z ate n ve ts puite n, poe ts doe k e n e n e e n pl am uurm e s . Vol ge ns de Am e rik aans e ruim te vaartorganis atie NASA is de ge re e ds ch aps tas h e t groots te obje ct dat tot nu toe is k w ijtge raak t in de ruim te . De NASA l aat w e te n dat de tas s te e ds ve rde r van h e t ruim te s tation vandaan z w e e ft, de tas z al w aars ch ijnl ijk ge e n ge vaar opl e ve re n voor h e t ruim te s tation. Bron: Robbe rt de W itt/19 -11-2008.

Le e s ve rde r op de vol ge nde pagina...

Artik e l

Inte rpl ane tair inte rne t NASA h e e ft h aar nie uw e te ch nie k , ge bas e e rd op h e t inte rne t, om die p in de ruim te te k unne n com m unice re n s ucce s vol ge te s t. Te ch nici van NASA's Je t Propul s ion Laboratory in Pas ade na, Cal ifornië h e bbe n s oftw are ge naam d Dis ruption- Tol e rant Ne tw ork ing, of k ortw e g DTN ge bruik t om z e e r ve e l ruim te foto's van e n naar e e n NASA ruim te voe rtuig onge ve e r 32 m il joe n k il om e te r ve rw ijde rd van de aarde te s ture n.

"Dit is de e e rs te s tap in h e t ontw e rpe n van e e n ge h e e lnie uw e m anie r om in de ruim te te k unne n com m unice re n, e e n inte rpl ane tair inte rne t," z o ve rte l de ADrian H ook e , te am l e ide r van h e t proje ct. NASA e n Vint Ce rf, voorz itte r van Googl e, z ijn tie n jaar ge l e de n een s am e nw e rk ing aange gaan om dit s oftw are protocol te ontw ik k e l e n.

DTN ve rz e ndt de inform atie op e e n m anie r dat ie ts afw ijk t van h e t norm al e TCP/IP-procotolw e l k e w ij te ge nw oordig ge bruik e n voor h e t inte rne t e n ook m e de -ontw orpe n is door Ce rf.

H e t Inte rpl ane taire Inte rne t m oe t s te rk ge noe g z ijn om ve rtraginge n in de dataove rdrach t, ve rs toringe n e n ve rl ore n ve rbindinge n te k unne n w e e rs taan. De z e dinge n k unne n al l e m aal voork om e n w anne e r e e n ruim te voe rtuig bijvoorbe e l d ach te r e e n pl ane e t ve rdw ijnt e n de z e pl ane e t z ich dus be vindt tus s e n h e t voe rtuig e n de aarde . Daarnaas t k unne n ge dure nde e e n z onne w ind ook l ange tijd ve rtraginge n optre de n in de ve rbindinge n. H e t ve rs ture n van data van M ars naar de Aarde duurt tus s e n de 3,5 e n 20 m inute n m e t de s ne l h e id van h e t l ich t.

Ande rs dan h e t TCP/IP-protocol , is h e t DTN nie t ontw orpe n om e e n cons tante s troom aan data te h e bbe n. In h e t ontw e rp is h e t z o in el k aar ge z e t dat w anne e r e e n be paal d doe lvan e e n pak k e t nie t ge vonde n k an w orde n, m e t ande re w oorde n de 'com pute r' aan de ande re k ant dus nie t be re ik baar is , dit pak k e t nie t ve rl ore n z al gaan.

Ie de r ne tw e rk z alnam e l ijk alde z e data be w are n z o l ang al s dit nodig is om uite inde l ijk ve il ig e n goe d te k unne n com m unice re n m e t de ontvange r. Door h e t cons tant ops l aan van ge ge ve ns e n pas doors ture n al s h e t daadw e rk e l ijk m oge l ijk is , z ul l e n nooit ge ge ve ns

ve rl ore n gaan. De data bl ijft opge s l age n totdat de ontvange r be s ch ik baar is , w aarna h e t ve il ig afge l e ve rd w ordtbijde ontvange r.

"Te ge nw oordig is h e t in de ruim te z o dat e e n te am h andm atig m oe t inpl anne n w anne e r z ij de ve rbinding tot s tand w ilbre nge n e n die nt z ij z e l f de com m ando's te ge ve n w e l k e data ve rz onde n m oe t w orde n, w anne e r h e t ve rz onde n m oe t w orde n e n w aar dit naartoe m oe t," z o ve rte l de Le igh Torge rs on, m anage r van h e t DTN Expe rim e nt O pe rations Ce nte r. "M e t DTN k an dit al l e m aal autom atis ch ge daan w orde n."

De te ch nici z ijn in ok tobe r e e n m aand l ang be z ig ge w e e s t m e t h e t te s te n van DTN. De data w e rd door ge bruik te m ak e n van NASA h aar De e p Space Ne tw ork tw e e m aal pe r w e e k ve rs tuurd. NASA's Epoxi w e rd ge bruik t al s ontvange r op M ars . Epoxi z e l f is op m is s ie om k om e e t H artl e y 2 in tw e e jaar te k unne n ve rnie tige n. O p dit m om e nt z ijn e r tie n ve rs ch il l e nde z e nde rs en ontvange rs actie f w e l ke de e l ne m e n aan h e t inte rpl ane taire ne tw e rk . Eén van de z e voe rtuige n is Epoxi, de ande re 9 be vinde n z ich op de aarde , in h e t Je t Propul s ion Laboratory, e n s im ul e re n h ie r M ars l ande rs , ruim te voe rtuige n in de ruim te e n ande re ruim te ce ntra.

Dit m aand l ang dure nde e xpe rim e nt is de e e rs te in e e n s e rie van te s te n om de z e te ch nol ogie te k w al ifice re n voor h e t ge bruik in e e n groot aantal k om e nde ruim te m is s ie s . In de vol ge nde te s tronde , w e l ke de vol ge nde z om e r z albe ginne n, z al NASA de nie uw e DTN-s oftw are uitprobe re n op h e t inte rnational e ruim te s tation. In de k om e nde jare n k an dit inte rpl ane tair inte rne t wel l ich t e e n aantalnie uw e m is s ie s m oge l ijk m ak e n.

Com pl e xe re m is s ie s w aarbij ve e l ve rs ch il l e nde s oorte n voe rtuige n nodig z ijn w orde n door ge bruik te m ak e n van dit inte rpl ane tair inte rne t e e n s tuk e e nvoudige r. Daarnaas t k an de z e nie uw e m anie r van com m unice re n ook ve e lbe te r garande re n dat de as tronaute n op de m aan goe d k unne n bl ijve n com m unice re n m e t de aarde . Bron: EDF / NASA / AEG re d. w w w .nas a.gov Th e guide s tar | 21

Foto: M 45 door Ph il ippe Ve rcoutte r, ge fotografe e rd vanuit Grandpre (Frank rijk ) op 22 de ce m be r 2006. Ins trum e nt: 105.0 m m f/4.6 apoch rom aat m e t 0.75x As troPh ys ics Re duce r e n As tronom ik LRGB fil te r.

De te ctor: SBIG STL-4020M .

22 | Th e guide s tar

Rubrie k

D ie p in...d e ce m b e r H e t be grip ‘al lnigh te r’ (e e n nach t l ang obs e rve re n...) is z e l fs voor de m e e s t doorw inte rde am ate ur tijde ns de m aand de ce m be r e e n h e l e uitdaging: de nach te n z ijn e inde l oos e n de k ou k ruipt tot in de die ps te ve z e l s . Toch l oont h e t de m oe ite om al l e voorbe re idinge n op de e inde jaarpe riode e ve n opz ij te z e tte n e n te ge nie te n van w at de s te rre nh e m e lde z e tijd van h e t jaar te bie de n h e e ft.

Bij h e t inval l e n van de e e rs te duis te rnis k an je h oog bove n h e t z uide n e e n w az ige vl e k opm e rk e n die bij goe d k ijk e n be s taat uit e e n groe pje dich t bij e l k aar s taande s te rre n, de h e l de rs te l e de n van de s ch itte re nde ope n s te rre nh oop de ‘Pl e iade n’ of h e t ‘Z e ve nge s te rnte ’.

Al s ik op oude jaar m ijn traditione l e vuurw e rk onts te e k , s ch itte re n bij hel de r w e e r de Pl e iade n op e e n nie uw be gin.

Sinds de oudh e id s pre e k t dit opval l e nde obje ct tot de ve rbe e l ding van onz e obs e rve re nde vooroude rs . In al l e oude cul ture n, van h e t Ve rre -O os te n tot de w e s te rs e e n de oud-am e rik aans e , s pe e l t de z e ope n s te rre nh oop e e n ce ntral e rolin de m yth ol ogie . W ie daarove r graag w at m e e r nal e e s t, z alz e k e r z ijn gading vinde n in de drie de l ig de e p-s k y k l as s ie k e r van Robe rt Burnh am Jr., ‘Burnh am ’s Ce l e s tialH andbook ’ [1], w aarin de aute ur heel w at ach te rgrondinform atie ge e ft ove r de pl aats van de ‘Pl e iade n’ in de ve rs ch il l e nde m yth ol ogie n.

H e t is Ch arl e s M e s s ie r die na obs e rvatie op 4 m aart 1769 de Pl e iade n voor h e t e e rs t in z ijn l ijs t toe voe gd al h oe w e l ande re w aarne m e rs re e ds vroe ge r aandach t s ch onk e n aan de Pl e iade n. M äs tl in, e e n s tude nt van K e pl e r, m aak te re e ds in 1579 e e n s ch e ts m e t 11 s te rre n e n de Ital iaans e w aarne m e r H odie rna publ ice e rde in 1654 e e n e e rs te be s ch rijving. In 1888 s l aagde n de ge broe de rs H e nry e r al s e e rs te n om dank z ij de as trofotografie de ne ve l s in al s h un prach t vas t te l e gge n.

De re de n dat de Pl e iade n z o goe d w aar te ne m e n z ijn, l igt voor de h and, h e t obje ct l igt m e t e e n afs tand van 425 l ich tjare n bijna in onz e as tronom is ch e ach te rtuin. Dit vrij jonge obje ct, onge ve e r 100 m il joe n jare n ge l e de n onts taan, be s taat uit opval l e nd ve e l s te rre n

van h e t type ‘bl auw e re us ’. De bl auw e k l e ur van de om ringe nde re fl e ctie ne ve l w ordt door de z e re uz e n ve roorz aak t. Ve rs ch il l e nde de l e n van de z e ne ve l w e rde n opge nom e n in e nk e l e catal ogi: De hel de re de l e n rond M aia e n M e rope k re ge n re s pe ctie ve l ijk NGC 1432 e n NGC 1435 m e e in de catal ogus van J.L.E. Dre ye r (1888).

O ok nu ve rl ie s t de z e s ch itte re nde ope n s te rre nh oop nik s van z ijn aantre k k ings k rach t e n de m e e s te am ate ur-as tronom e n h e bbe n dit obje ct z e k e r ale e ns w aarge nom e n.

Zel fs m e t h e t bl ote oog is dit obje ct onde r al l e om s tandigh e de n e e n kl as s ie k e r. O ok alis de h e m e le e n be e tje l ich tge pol l ue e rd, h e tz ij op e e n k uns tm atige , h e tz ij op e e n natuurl ijk e m anie r (bv. de M aan), ze l fs dan is e e n l e uk groe pje w itbl auw ge k l e urde s te rre n op te m e rk e n. Ik k an e norm ge nie te n van h e t opk om e n van de Pl e iade n of w anne e r z e bij Vol l e M aan m axim aalh oog s taan. O nde r e e n z éér donk e re h e m e ll ijk t h e t al s of u de ne ve l m e t h e t bl ote oog k an z ie n. O p dat m om e nt k an je e e n groe pje van 6 tot 7 s te rre n z ie n e n al s je nauw k e urige r gaat k ijk e n dan m oe t h e t l uk k e n om e r 9 op te m e rk e n. O nde r e ch t uitz onde rl ijk e om s tandigh e de n, z ijn 14 e n m e e r s te rre n m oge l ijk . W at z ijn uw e rvaringe n?Dit obje ct is e e n e ch te param e te r van de gre ns m agnitude e n de l ich tpol l utie , dus ga ge rus t onts panne n te l l e n.

H e t is pas m e t e e n ve rre k ijk e r dat dit grote obje ct m e t e e n s ch ijnbare doors ne de van 2° tot z ijn re ch t k om t. H e t m e e s talruim e be e l dve l d van dit s oort ins trum e nte n toont de Pl e iade n in z ijn com pl e te s ch oonh e id: e e n rijk e s te rre nh oop z w e ve nd op een donk e re ach te rgrond, al tijd een onve rge te l ijk e indruk . O nde r e ch t goe de om s tandigh e de n z ijn de hel de re ne ve l s die de Pl e iade n om ringe n in een ve rre k ijk e r z ich tbaar al s e e n de l icate m is t die l ijk t op h e t be k ijk e n van e e n hel de re s te r door een aange dauw de te l e s coop.

De e xtra ope ning die e e n te l e s coop in de m e e s te ge val l e n bie dt, k an z ow e le e n pro al s e e n contra z ijn voor de Pl e iade n. Vooral h e t kl e ine re be e l dve l d z orgt e rvoor dat h e t ruim te l ijk e ge voe l e e n be e tje ve rl ore n gaat e n w e ons m e e r gaan conce ntre re n op k l e ine re de l e n van

h e t obje ct. In bijz onde r h e t grote aantal l e de n val t op bij m idde l m atige ve rgrotinge n e n w ie ove r e e n goe d donk e re h e m e l be s ch ik t, m oe t z e k e r e e ns gaan z oe k e n naar de de l icate ne ve l s tructure n rond Al cyone (η Tauri), M e rope e n M aia. In ins trum e nte n tot 200m m l ijk e n de z e ne ve l s e e rde r vorm l oz e m is tw ol k je s rond de z e h e l de re s te rre n m aar in ins trum e nte n vanaf 350m m l ijk e n de z e ge bie de n z ich op te l os s e n in e e n fijnm az ige bijna s tre pe rige ne ve l . O nde r onz e l ich tge pol l ue e rde h e m e l l ijk t dit e e rde r uitz onde ring dan re ge l : ze l f k on ik tot op h e de n s l e ch ts éénm aal de ne ve l nabij M e rope z ie n, m e t e e n 300m m Dobs on tijde ns e e n donk e re nach t nabij Dik s m uide .

De Pl e iade n z ijn voor de as trofotograaf e e n w are s ch atk is t e n voor ie de re s e tup is e r w e le e n aparte uitdaging te vinde n. De w ijde om ge ving is e e rde r w e inig ge fotografe e rd e n dat is te n onre ch te . H e t is E. E. Barnard die de z e re gio de e e rs te m aal vas tl e gde e n de tie ntal l e n donk e re ne ve l s in de buurt ontde k te , ie ts w at m e m ode rne apparatuur m ak k e l ijk k an ge daan w orde n. M e t l ange re brandpunts afs tande n k unne n de l e n van de Pl e iade n in al z ijn ne ve l igh e id ge fotografe e rd w orde n. Vl ak bij M e rope , op e e n afs tand van 30 boogs e conde n, is dé uitdaging van de Pl e iade n te rug te vinde n: IC 349 , door E. E. Barnard in 189 0 vis ue e l ontde k t m e t de 100m m Lick Re fractor. M e t de m ode rne CCD cam e ra e n e e n ie ts grote re te l e s coop m oe t de z e m ooie pare l z e k e r te ontde k k e n z ijn.

W aarom tre e d je z e l f nie t in de voe ts tappe n van de z e be roe m de w aarne m e rs e n ga z e l f e e ns naar buite n. De z e ve n doch te rs van Atl as e n Pl e ione h e bbe n voor ie de r w at w il s e n z ul l e n in de z e k oude w e k e n e e n nie t uit te w is s e n w arm e indruk nal ate n. De aute ur k ijk t al l e com m e ntare n, e rvaringe n e n vrage n van h arte te ge m oe t.

Bron: K urtCh ris tiae ns .

[1] Burnh am R., Jr: Burnh am ’s Ce l e s tialH andbook , Vol um e 3, p.

1863 (19 77) w w w .de e ps k y.be Th e guide s tar | 23

Rubrie k

H em el k al e nd e r Dank z ij de K onink l ijk e Ste rre nw ach t van Be l gië k unne n w ij u de z e hemel k al e nde r aanbie de n. Le t w e l!

Al l e tijds tippe n z ijn aange ge ve n in UT (w e re l dtijd). M e n m oe t tw e e uur bijte l l e n om de pl aats e l ijk e tijd te be k om e n.

1 - Be gin van de w e e rk undige w inte r Ve nus (-4,1) in conjunctie m e t Jupite r (-2,0), 2°02’ te n z uide n e rvan om 1 h (W aar te ne m e n ‘s avonds bove n de z uidw e s te l ijk e h oriz on). De M aan in conjunctie m e t Jupite r (-2,0), 2° te n z uide n e rvan om 15 h . Be de k k ing van Ve nus (-4,1) door de M aan : e e n s pe ctacul air ve rs ch ijns e l aan de avondh e m e l . Te Uk k e l , ve rdw ijning van Ve nus aan de donk e re m aanrand om 15 h 55 m (s l e ch ts 15 m in na de z ons onde rgang) e n w e de rve rs ch ijning van de pl ane e t aan de ve rl ich te m aanrand om 17 h 21 m (Ve rl ich te M aans ch ijf : 13% e n ve rl ich tpl ane e ts ch ijfje : 69 % ).

4 - De k l e ine pl ane e t (2) Pal l as (+ 8,0) in oppos itie in h e t s te rre nbe e l d Col um ba om 17 h .

5 - Ee rs te K w artie r van de M aan om 21 h 26 m . M ars in conjunctie – dus nie t w aarne e m baar – m e t de Z on om 22 h .

7 - De z e l fde de cl inatie voor de Z on e n Ve nus e n e e n ve rs ch ilvan 3 h 10 m tus s e n h un re ch te kl im m inge n, m e t Ve nus te n oos te n van de Z on e n z ich tbaar al s een avonds te r. Dus vandaag be vindt Ve nus z ich t pre cie s op de z e l fde pl aats dat de Z on 3 h 10 m vroe ge r.

Ee n ge l e ge nh e id om de pl ane e t ove rdag te rug te vinde n !

12 - De M aan 9 ° te n noorde n van de s te r Al de baran (+ 1,1) om 2 h .

Vol l e M aan om 16 h 37 m . De M aan 2° te n z uide n van de s te r Bêta Tauri (+ 1,6) om 18 h . De M aan in h e t pe rige um (op 356 566 k m van de Aarde – Sch ijnbare diam e te r : 33’31’’) om 22 h .

24 | Th e guide s tar

Van 7 tot 17 de ce m be r, optim al e pe riode voor de w aarne m ing ge dure nde de tw e e de h e l ft van de nach t van de m e te ore nz w e rm (val l e nde s te rre n) Ge m inide n m e t e e n th e ore tis ch e m axim um activite it voorz ie n om ge ve e r voor 13 de ce m be r rond 23 h (Erg s tore nde m aanl ich t!).

13 - Saturnus (+ 1,1) in k w adratuur, op 9 0° van de Z on.

14 - De M aan te n z uide n van de s te rre n Cas tor (+ 1,6) e n Pol l ux (+ 1,2) om 20 h .

17 - De M aan 2° te n z uide n van de s te r Re gul us (+ 1,3) om 10 h .

19 - De M aan 7° te n z uide n van Saturnus (+ 1,0) om 3 h . Laats te K w artie r van de M aan om 10 h 29 m.

21 - W inte rs ol s titium : h e t m idde l punt van de Z on be re ik t de l e ngte 270°00’00’’ en z ijn groots te z uide l ijk e de cl inatie (-23°26’24’’), pe r de finitie h e t be gin van de as tronom is ch e w inte r – k orts te dage n in h e t noorde l ijk h al frond van de Aarde – om 12 h 04 m . Ee rs t in h e t s te rre nbe e l d O ph iuch us vanaf om s tre e k s de 1s te de ce m be r e n daarna in h e t s te rre nbe e l d Sagittarius vanaf om s tre e k s de 19 , op dit oge nbl ik tre e dt de Z on in h e t te k e n de Ste e nbok . De M aan 3° te n z uide n van de s te r Spica (+ 1,2) om 14 h .

22 - Pl uto (+ 14,0) in conjunctie m e t de Z on om 9 h e n ove rige ns op h e t ve rs t tot de Aarde de 23 op 32,5504 as tronom is ch e e e nh e de n AE of 4869 ,471 m il joe n k il om e te r.

24 - De k om e e t C/2006 O F2 Brough ton (+ 10,6) in oppos itie om 6 h.

25 - Be gin van de as tronom is ch e h e rfs t (e q uinox) voor h e t noorde l ijk h al frond van M ars .

26 - De M aan in h e t apoge um (op 406 601 k m van de Aarde – Sch ijnbare diam e te r : 29 ’23’’) om 18 h .

27 - Ve nus (-4,3) in conjunctie m e t Ne ptunus (+ 7,9 ), 1°30’ te n noorde n e rvan om 2 h . Nie uw e M aan om 12 h 22 m . Ring van Saturnus in z e e r ge s l ote n configuratie – dus onde r e e n e rg “dun” aanbl ik – in ve rge l ijk ing m e t h un uitz ich t in h e t be gin van ditjaar (fe bruari).

29 - Ee rs te dag (1 M uh arram ) van h e t ge w oon (354 dage n) jaar 1430 van de Is l am itis ch e k al e nde r. De M aan in conjunctie m e t Jupite r (1,9 ) om 9 h .

31 - M e rcurius (-0,7) in onguns tige conjunctie m e t Jupite r (-1,9 ), 1°17’ te n z uide n e rvan om 6 h (De tw e e pl ane te n s l e ch ts op 19 ° van de Z on). De M aan in conjunctie m e t Ve nus (-4,3) om 21 h (W aar te ne m e n al s e e n m ooie s am e ns tand ‘s avonds bove n de z uidw e s te l ijk e h oriz on rond 17 h ).

Z ich tbaarh e id van de pl ane te n

W aarne m ing v/d m aand

Z ich tbaar m e t h e t bl ote oog: Ve nus , Jupite r, Saturnus . M e t te l e s coop of binocul air: M e rcurius , Uranus , Ne ptunus . O nz ich tbaar: M ars .

El k e m aand publ ice re n w e h ie ronde r e e n m e t de h and ge m aak te te k e ning, aldan nie t be w e rk t op de com pute r.

M e rcurius (-1,1/-0,7), in z ijn groots te oos te l ijk e e l ongatie op 4 januari 2009 , in de al l e rl aats te dage n van de m aand l aag bove n de z uidw e s te l ijk e h oriz on k orte tijd na de z ons onde rgang, gaat de 1 om 15 h 41 m , de 16 om 16 h 12 m e n de 31 om 17 h 13 m of re s pe ctie ve l ijk 0 h 01 m , 0 h 35 m e n 1 h 26 m na de Z on onde r.

De z e k e e r h e bbe n w e h e t ge noe ge n om e e n te k e ning van dh r. Rony De Lae t te publ ice re n m e t daarop h e t obje ct v/d m aand: M 45 ofte w e l de pl e iade n.

De z e te k e ning is ge m aak t op 28 s e pte m be r l aats tl e de n rond 23.00 uur UT. Dit m e t e e n TS M arine 15x70 binocul air FO V: 4,4°, z onde r fil te r m aar op e e n Trico M ach ine Sk y W indow s tatie f. De s e e ing be droe g 2/5 e n de trans parantie 4/5. De z e te k e ning is ge m aak t m e t Core lPaintSh op Pro X2.

Ve nus (-4,1/-4,3), bove n de z uidw e s te l ijk e h oriz on bij h e t val l en van de avond e e rs t in h e t s te rre nbe e l d Sagittarius e n daarna in h e t s te rre nbe e l d Capricornus , gaat de 1 om 18 h 32 m , de 16 om 19 h 12 m e n de 31 om 19 h 53 m of re s pe ctie ve l ijk 2 h 52 m , 3 h 35 m e n 4 h 06 m na de Z on onde r.

M ars (+ 1,4/+ 1,3), in conjunctie m e t de Z on op 5 de ce m be r, gaat door de m e ridiaan de 1 om 11 h 37 m , de 16 om 11 h 25 m e n de 31 om 11 h 15 m door, dus nie t w aarne e m baar.

Jupite r (-2,0/-1,9 ), ‘s avonds bove n de z uidw e s te l ijk e h oriz on in h e t s te rre nbe e l d Sagittarius , gaat de 1 om 18 h 41 m , de 16 om 17 h 59 m e n de 31 om 17 h 18 m of re s pe ctie ve l ijk 3 h 01 m , 2 h 22 m e n 1 h 31 m na de Z on onde r.

Saturnus (+ 1,1/+ 1,0), in de tw e e de hel ft van de nach t in h e t oos te l ijk de e l van h e t s te rre nbe e l d Le o, k om t de 1 om 0 h 01 m , de 16 om 23 h 02 m e n de 31 om 22 h 04 m op.

Uranus (+ 5,8/+ 5,9 ), ‘s avonds bove n de z uidw e s te l ijk e h oriz on in h e t s te rre nbe e l d Aq uarius , gaat door de m e ridiaan de 1 om 18 h 18 m , de 16 om 17 h 20 m e n de 31 om 16 h 23 m door.

Ne ptunus (+ 7,9 /+ 8,0), ‘s avonds bove n de z uidw e s te l ijk e h oriz on in h e t s te rre nbe e l d Capricornus , gaat de 1 om 21 h 24 m , de 16 om 20 h 27 m e n de 31 om 19 h 31 m onde r.

De As tro Eve ntGroup vz w h e e ftde re ch te n om bove ns taande s te rre nk aartvrijte ge bruik e n in dite -z ine al s non-com m e rcië e le ducatie fproduct.

Th e guide s tar | 25

Artik e l

De m el k w e g aan onz e h e m e l De m e l k w e g is al s e e n panne nk oe k , m e t e e n diam e te r van 100.000 l ich tjaar, e n e e n dik te van z ow at 1000 l ich tjaar. H e t be vat z e k e r 200 m il jard s te rre n. O nz e z on s taat 26 000 l ich tjaar van h e t ce ntrum w e g. De m e l k w e g ze l f z ie t e r uit al s e e n bal k in h e t ce ntrum (van 27 000 l ich tjaar), m e t vie r h oofdarm e n die daarrond s piral is e re n. (De l igging van de bal k m aak t e e n h oe k van 45 grade n m e t de l ijn Z on-ce ntrum .) De s piraal arm e n van de m e l k w e g ze l f h e bbe n 50 m il joe n jaar nodig om e e n vol l e ronde afte l e gge n.

O nz e z on die m e e draait m e t de mel k w e g, l ijk t nu in de rich ting van H e rcul e s te re iz e n. De m e l kweg ze l f be w e e gt ook vooruit, e n de z e l ijk trich ting H ydra te re iz e n.

H e t vl ak van de m e l k w e g m aak t e e n h oe k van 60 grade n m e t h e t vl ak van de e cl iptica (h e t vl ak van onz e baan om de Z on). Ee n de nk be e l dige l oodre ch te op h e t mel k w e gvl ak z ie n w ij doorh e e n ons s te rre nbe e l d Com a Be re nice s (de noorde l ijk e gal actis ch e pool ). Al s w ij in die rich ting k ijk e n, is h e t l oute r doorh e e n de k l e ine dik te van onz e s piraal arm dat w e k ijk e n, e n z ijn e r dus w e inig s te rre n. De ande re k ant gaat doorh e e n h e t s te rre nbe e l d Scul ptor (de z uide l ijk e gal actis ch e pool ).

H e t ce ntrum van de m e l k w e g z ie n w e in de rich ting van h e t s te rre nbe e l d Sagittarius . Dit is h e t s te rre nbe e l d dats te rk l ijk top e e n th e e pot.

26 | Th e guide s tar

Naas t de vie r h oofdarm e n is e e n kl e ine O rion-arm . W ijz e l f z itte n in de binne ns te z ijde van de z e arm . De Pe rs e us -arm daar ne t buite n, l igt op e e n afs tand van 6000 l ich tjaar. H e t e e rs te ge de e l te van de Pe rs e us arm dat vanuit h e t ce ntrum s tart (voor ons nie t z ich tbaar), is h e t m e e s t actie f in s te rvorm ing, e n m oe t dus h e t h e l de rs te s tuk arm z ijn van onz e m e l k w e g.

de m e l k w e g, e n e r z itte n inde rdaad ve e l m e e r jonge re s te rre n in de s piral e n dan in h e t ce ntrum van de mel k w e g.

Door de z e vie r rich tinge n doorh e e n de panne nk oe k , z ie n w e de mel k w e g al s e e n vol l e dige band aan de h e m e l , e e n band die e e n ge h e l e ronde aan de h e m e l bol m aak t. In de jare n 20 h ie l d een Ne de rl ands e as tronoom z ich be z ig Dit al l e s is e e n uitz ich t op onz e m e t h e t uitl ijne n van de contoure n mel k w e g die we nooit z ul l en van de z e band, e n s pl its te z e op in e rvare n. Re s t dus de vraag w e l ke 4 ge bie de n vol ge ns de dich th e id de l e n van onz e m e l k w e g w e l aan s te rre n.

Ste rre natl as s e n z ich tbaar z ijn aan onz e e ige n ge bruik e n nog de z e gre nz e n. s te rre nh e m e l . Late n w e e e ns Toe val of nie t, z ijn naam w as ove rl ope n w aar w e w e lk unne n van Antonie Panne k oe k . ge nie te n.

De m e l k w e g aan onz e h e m e ll ijk t Al s w e dus e ve nw ijdig doorh e e n h e t de h e m e l bol pe rfe ct in tw e e te mel k w e gvl ak k ijk e n, dan k an dit s pl its e n, h e tge e n aanduidt dat w ij uite raard in 4 rich tinge n. Naar h e t z e l f nie t h e e lve r bove n of onde r ce ntrum toe is dus in de rich ting van h e tvl ak van de m e l kwegl igge n.

Sagittarius . K ijk e n w e ach te r ons van h e t ce ntrum w e g, dan is dit in H e t ce ntrum van onz e m e l k w e g in de rich ting van Auriga, de buite ns te Sagittarius is voor ons jam m e r rand van onz e s piraal arm . K ijk e n ge noe g nie t z ich tbaar. Grote we l ink s van ons , dan z ie n w e al s donk e re s tofw ol k e n bl ok k e re n h e t h e t w are onz e e ige n s piraal arm z ich t op ons ce ntrum . De z e z w arte ve rde r l ope n, naar binne n draaie nd. w ol k e n m ak e n de s te rre n die z ich Dit is in de rich ting van Cygnus . e rach te r be vinde n tot 27 K ijk e n w e re ch ts van ons , dan z ie n m agnitude n z w ak k e r. Ee n grote w e de s taart van onz e e ige n w ol k h ie rvan is ook be te r be k e nd s piraal arm naar buite n draaie n. Dit al s de Grote K l oof. De z e w ol k is in de rich ting van Puppis . m aak t e e n k l e ine h e l l ing m e t h e t Aange z ie n in dit s tuk s piraalw e inig mel k w e gvl ak . H ij be gint vanaf s tof aanw e z ig is , z ijn e r in dit De ne b in Cygnus , k ruipt naar h e t s te rre nbe e l d Puppis w e inig ne ve l s z uidw e s te n e n ve rl aat de m e l kweg te z ie n, m aar w e l ve e l ope n nabij O ph iuch us , pas s e e rt ach te r s te rre nh ope n. De w e g is nam e l ijk h e t ge bie d m e t Antare s , e n k om t vrij om te k ijk e n tot aan de rand van de m e l k w e g te rug binne n in Ara,

K ortnie uw s Drie s ch ol ie re n e n h un l e e rk rach t van h e t Spijk e r Ins tituut in H oogs trate n z ijn de w innaars van de Europe s e 'Catch a Star'-w e ds trijd. Al s be l oning m oge n z e e xcl us ie f de s ite van de Europe s e Z uide l ijk e Ste rre nw ach t ESO op de Ce rro Paranalin Ch il i be z oe k e n. Daar s taat de gigantis ch e VLT-te l e s coop.

De pl e k is bove ndie n e e n van de opnam e pl aats e n w aar 'Quantum of Sol ace ', de 22s te Jam e s Bond-fil m, z ich afs pe e l t. 'Catch a s tar' is e e n inte rnational e w e ds trijd die jaarl ijk s ge organis e e rd w ordt door de ESO e n de Europe s e Ve re niging voor As tronom ie O nde rw ijs . Lie s be th Sch e nk e l s, Ge rbe n Van Rans t, Roe l and H e e re m a e n h un l e e rk rach t Ann Ve rs tral en k aapte n dank z ij h un inz e nding 'Live and Le t die : Story of age d binary s tars ' de h oofdprijs w e g. Toe val l ig: 'Live and Le t Die ' is ook de tite lvan e e n Bondfil m . De afge l ope n jare n w are n e r ook Be l gis ch e inz e ndinge n, m aar h e t is de e e rs te k e e r dat e e n Be l gis ch e in de prijz e n val t. Ee n s e rie uz e pre s tatie , w ant h e t artik e lvan Lie s be th , Ge rbe n & Roe l and is uit 9 6 inz e ndinge n van ove r h e e l de w e re l d al s be s te uitge k oz e n. H un artik e l ne e m t ons m e e op e e n ge anim e e rde re is in de ve rras s e nde w e re l d van dubbe l s te rre n en l e ve n e n dood van s te rre n z oal s onz e Z on. Bron: Be l ga / SVM / 13-112008.

O nde rz oe k e rs de nk e n de ove rbl ijfsel e n van Nicol aus Cope rnicus te h e bbe n ge ïde ntifice e rd. H e t DNA van e e n in 2005 ge vonde n s k e l e t k w am ove re e n m e t e e n h aar dat op één van de z e s tie nde -e e uw s e boe k e n van de as tronoom z at. O ok de re cons tructie van de s ch e de ltoont ge l ijk e nis s e n m e t be s taande portre tte n van de as tronoom . De re s tante n w e rde n aange troffe n in e e n Pool s e k ath e draal .

Cope rnicus ontw ik k e l de de th e orie dat de z on, e n nie t de aarde , h e t m idde l punt van h e t unive rs um w as .

Bron: Novum /SAM /20-11-2008.

Ee n Be l gis ch m e is je be h oort tot de drie w innaars van e e n w e ds trijd van h e t Europe s e Ruim te vaartbure au ESA om tre nt e e n t-s h irt voor as tronaut Frank De W inne . In s e pte m be r s ch re e f ESA e e n w e ds trijd uit voor k inde re n tus s e n 6 e n 12 jaar om e e n t-s h irt te ontw e rpe n dat Frank De W inne vol ge nd jaar z aldrage n tijde ns z ijn z e s m aande n dure nd ve rbl ijf in h e t Inte rnationaal Ruim te s tation ISS. O p e e n paar w e k e n tijd l ie pe n e r m e e r dan 2000 te k e ninge n binne n, tot uit Col om bia. Er z ijn drie w innaars : de tw aal fjarige Al e xandra Ange l l otti uit Ital ië , de e l fjarige Bruno Te dim Gue rra uit Portugal e n de ach tjarige Im an Bouw e ns uit h e t Be l gis ch e De H aan.

De drie w innaars z ul l e n s am e n m e t h un k l as radiocontact h e bbe n m e t de tw e e de Be l g in de ruim te . Bron: Be l ga /GB /25-11-2008.

om nog e e n k ort s tuk je door te l ope n tot bij Al ph a e n Be ta van Ce ntaurus . In Cygnus ve rtre k t h ij vanop e e n afs tand van 1000 l ich tjaar, e n k om t ge l e ide l ijk naar ons toe . Vanaf Scutum s taat h ij nog s l e ch ts 100 l ich tjaar van ons vandaan.

Ee n ande re be k e nde donk e re ne ve l is de K ool z ak nabij Crux.

H e t is nie ts m e e r dan e e n l os s tuk je van de Grote K l oof. H ij s taat op 550 l ich tjaar e n is 50 l ich tjaar groot.

Ee n ande r voorbe e l d is de 7 grade n l ange Pijpne ve l nabij Th e ta van O ph iuch us . O ok de z e is e e n l os s tuk je van de Grote k l oof, op e e n afs tand van 600 l ich tjaar. Alde z e s tofw ol k e n z ijn e ige nl ijk nie t groot, m aar om dat z e z o dich t bij ons s taan, ve rbe rge n z e grote s tuk k e n van onz e h e m e l .

Vooral in Aq uil a is h e t duide l ijk h oe de Grote K l oof de m e l k w e g in tw e e s nijdt, bijvoorbe e l d m e t de ve rre k ijk e r. De oos te l ijk e band daal t doorh e e n Al tair, te rw ijl de w e s te l ijk e band doorl oopt tot e e n m e t h e t bl ote oog z ich tbaar drie h oe k ig h oopje s te rre n ne t l ink s van Be ta O ph , ook ge k e nd al s Me l otte 186 ofte w e lCol l inde r 359 . Juis t door de Grote K l oof be z it Aq uil a w e inig ope n s te rre nh ope n (z e z itte n ve rs topt), m aar w e l ve e l s tuk je s donk e re ne ve l s.

M aar om de m e e s te donk e re ne ve l s te ontw are n, m oe t je in Scutum z ijn.

Rond dit s te rre nbe e l d z ijn ook gigantis ch ve e l s te rre n van de m e l kweg z ich tbaar. Ge z ie n h e t ce ntrum van de m e l k w e g toch ve rs topt z it, m oe te n w e e r ne t e e n be e tje naas t k ijk e n, om nog van e e n ove rdonde re nd aantals te rre n van de m e l k w e g te k unne n ge nie te n.

Dit vind je dus in dit s te rre nbe e l d.

De donk e re ne ve l s s nijde n e n grave n z ich dan ook m e t e e n duide l ijk contras t doorh e e n de z e bre de s te rre nw ol k , z odat h un gre nz e n z e e r goe d opval l e n. Dit is een favorie te pl ek voor as trofotografe n.

Doordat bol vorm ige s te rre nh ope n ook vak e r nabij h e t ce ntrum van de m e l k w e g te vinde n z ijn, m oe t ook h ie r ne t naas t h e t ve rs topte ce ntrum w orde n ge k e k e n.

Daarom is h e t vooral in O ph iuch us dat de m e e s te bol h ope n k unne n w orde n opge z och t.

H e t ce ntrum van de m e l kweg w ordt nu ge s ch at op e e n pl e k die 4 grade n W NW l igt van Gam m a Sgr. Dit is re ch ts van de tuit van

Le e s ve rde r op de vol ge nde pagina...

de th e e pot, ofte w e lne t bove n h e t s taartuite inde van de Sch orpioe n.

In de rich ting van Sagittarius , k ijk e n w e doorh e e n h e t l aats te s tuk van onz e s piraal arm , e n k ijk e n w e dan doorh e e n e e n l e ge ruim te , tot w e uitk om e n op de Sagittarius -Carina s piraal arm , die al 6000 l ich tjaar van ons ve rw ijde rd l igt. De ve l e M e s s ie r ne ve l s e n de m e e s te ope n s te rre nh ope n uit h e t s te rre nbe e l d Sagittarius z ijn dus al l en l e de n van de z e ve rre Sagittarius Carina arm . De ne ve l s M 8, M 17 e n M 20 z ijn daar l e de n van. O ok de ope n s te rre nh ope n M 18 e n M 21 z ijn daar l e de n van. (De ope n s te rre nh ope n M 23 e n M 25 l igge n e e rde r in de l e ge ruim te tus s e n de tw e e s piraal arm e n.)

Langs h e e n de binne ns te rand van onz e s piraal arm , 500 l ich tjaar vandaan, l igt de Scorpius -Ce ntaurus as s ociatie .

Dit is e e n grote groe p s te rre n w aarvan Antare s ook e e n l id is .

Vooralook de ope n s te rre nh ope n nabij de s taart van de Sch orpioe n z itte n vl ak bij de z e groe p.

Er is e e n gat aanw e z ig in h e t donk e re s tof van de Sagittarius Carina arm . Dit m aak t h e t voor ons m oge l ijk om doorh e e n de z e arm te k ijk e n, e n k unne n w e z e l fs nog ne t e e n s tuk z ie n van de vol ge nde s piraal arm , de Norm aarm . De z e s te rre n l igge n re e ds 14000 l ich tjaar van ons ve rw ijde rd. O p ge e n e nk e l e ande re pl aats aan onz e h e m e l k unne n w e z o die p in h e t binne ns te van onz e m e l kweg k ijk e n.

Dat s l e ute l gat s taat be k e nd al s de K l e ine Sagittarius Ste rre nw ol k. Zel fs M e s s ie r h e e ft h e t in z ijn catal ogus opge nom e n onde r h e t num m e r M 24. Z e k e r h e t probe re n w aard m e t de ve rre k ijk e r, om de z e k l e ine w ol k m e t ontz e tte nd ve e lfijne s te rre n te ontde k k e n.

En te ns l otte be s taat e r ook de Grote Sagittarius Ste rre nw ol k.

Dit ge bie d is e e n s tuk van de k oe pe l vorm van h e t ce ntrum van de m e l k w e g dat ne t nie t ve rs topt z it. Vooralop foto is dit h e t e nige s tuk w aar w e de bul t nog ne t k unne n z ie n. H e t l igt te n noorde n van Gam m a e n De l ta Sgr, dit is ne t bove n de tuit van de th e e pot.

Bron: David Vans te e l ant / As tronom y picture of th e day.

w w w .de e ps k yl og.be Th e guide s tar | 27

Artik e l

R oute k aartvoor d e Europe se astronom ie Europe s e as tronom ie w il h aar h uidige toppos itie be h oude n e n ve rde r ve rs te rk e n.

Ve rl e de n w e e k w e rde n in Parijs de toe k om s tpl anne n voor de Europe s e as tronom ie be k e ndge m aak t. In e e n ‘roadm ap’, ge tite l d 'Strate gic pl anning for Europe an As tronom y', be s ch rijve n de Europe s e as tronom e n de inve s te ringe n die noodz ak e l ijk z ijn om de Europe s e as tronom ie de k om e nde 20 jaar in de voorh oe de van h e t w e re l dw ijde as tronom is ch e onde rz oe k te h oude n. De re al is atie van de roadm ap ve rgt e e n e xtra inve s te ring van 20 proce nt, z o'n 400 m il joe n e uro pe r jaar.

De route k aart ide ntifice e rt e n priorite e rt de m oge l ijk e nie uw e facil ite ite n e n inve s te ringe n ove r het hel e obs e rvatie s pe ctrum , van radiogol ve n tot gam m as tral ing e n van z w aarte k rach ts gol ve n tot k os m is ch e de e l tje s .

Naas t uitbre iding m e t nie uw e facil ite ite n z oal s de Europe an Extre m e l y Large Te l e s coop (E-ELT) e n de Sq uare K il om e tre Array (SK A) h e bbe n ook de uitbre iding van be s taande facil ite ite n, onde rw ijs e n voorl ich ting e e n pl e k in dit im pl e m e ntatie pl an.

De roadm ap k w am tot s tand via As trone t, e e n door de Europe s e Com m is s ie onde rs te und s am e nw e rk ings ve rband van de groots te s ubs idie -organis atie s van Europa, w aaronde r de Ne de rl ands e O rganis atie voor W e te ns ch appe l ijk O nde rz oe k (NW O ). Al l e Europe s e as tronom e n k re ge n de k ans om via bije e nk om s te n e n e e n inte rne tforum h un bijdrage n te l e ve re n aan dit docum e nt. H e t re s ul taat is e e n pl an dat w ordt ge drage n door as tronom e n uit al l e Europe s e l ande n. NW O Exacte W e te n-

28 | Th e guide s tar

s ch appe n w as e e n van de drijve nde k rach te n ach te r dit unie k e ove rl e gproce s .

Al l e be trok k e n financie rings organis atie s h e bbe n z ich ge com m itte e rd aan de route k aart e n gaan de z e ge bruik e n al s l e idraad voor toe k om s tige financie rings be s l is s inge n. As trone t h oudt binne n h e t proce s de rolvan coördinator e n z orgt voor tus s e ntijds e e val uatie s e n bijs te l l inge n van de docum e nte n.

Op dit m om e nt be l e e ft de as tronom ie e e n goude n e e uw aan fundam e nte l e en s pe ctacul aire ontde k k inge n. De Europe s e s te rre nk unde s taat w e re l dw ijd aan de top dank z ij 50 jaar van inte ns ie ve s am e nw e rk ing.

Z ij be h e e rt 's w e re l ds meest s ucce s vol l e s te rre nw ach te n z oal s de Ve ry Large Te l e s cope in Ch il i e n de radios te rre nw ach t in W e s te rbork en inve s te e rt in nie uw e aards e e n ruim te -obs e rvatoria, z oal s Lofar, ALM A, H e rs ch e l e n Ros e tta. De

De facil ite ite n e n ins trum e nte n voor s te rre nk undig onde rz oe k w orde n s te e ds grote r e n duurde r. Dit w as de aanl e iding voor de Europe s e ge l ds ch ie te rs in h e t as tronom is ch onde rz oe k om e e n bre e d ge drage n vis ie - e n im pl e m e ntatie pl an te ontw ik k e l e n. H e t inge z e tte traje ct m oe t l e ide n tot be te re en e fficië nte re afs te m m ing binne n Europa. De ‘s cie nce vis ion’ uit 2007 z e tte de be l angrijk s te w e te ns ch ap-pe l ijk e vrage n op e e n rij, varië re nd van donk e re e ne rgie tot l e ve n op ande re pl ane te n. H e t docum e nt ge e ft e e n ove rz ich t van de ve re is te facil ite ite n om de z e onde rz oe k s vrage n te be antw oorde n. De route k aart die w e rd ge pre s e nte e rd, bouw t h ie rop voort e n ge e ft duide l ijk de w e g aan naar de ge s te l de doe l e n.

O p 8 de ce m be r w ordt de roadm ap in Ne de rl and ge pre s e nte e rd, tijde ns h e t congre s Paral l el l e W e re l de n van NW O Exacte W e te ns ch appe n. Bron: AEG re d.

w w w .as trone t-e u-org

Nota: Al l e pre s e ntatie s , ge ge ve n op h e t s ym pos ium , k unne n h e de n ge dow nl oad w orde n vanaf: h ttp://w w w .as tro.l jm u.ac.uk /~ airs 20 08/Program m e .h tm l .

K ortnie uw s De Europe s e Com m is s ie h e e ft e e n om vangrijk pak k e t m aatre ge l e n goe dge k e urd die de EU m oe te n h e l pe n bij h e t h al e n van h aar am bitie uz e e ne rgie en kl im aatdoe l s te l l inge n. De voors te l l e n h e bbe n be tre k k ing op e e n h e l e w aaie r onde rw e rpe n, w aaronde r de e tik e tte ring van e l e k tris ch e toe s te l l e n, e e n grote re e ne rgie -e fficië ntie van ge bouw e n, bande nk w al ite it, w arm te k rach tk oppe l ing e n w inde ne rgie op z e e . O ok s tre e ft de Com m is s ie naar e e n grote re e ne rgie onafh ank e l ijk h e id.

De m aatre ge l e n z ijn e e n aanvul l ing op h e t m as te rpl an voor k l im aat e n e ne rgie dat de Europe s e Com m is s ie be gin dit jaar pre s e nte e rde en w aarove r nog vol op w ordt onde rh ande l d tus s e n de l ids tate n. Dat m as te rpl an voorz ie t vooral in e e n ve rs te rk ing van h e t Em is s ion Trading Sys te m (ETS) e n de ontw ik k e l ing van h e rnie uw bare e ne rgie bronne n. H e t pl an e n de donde rdag ge dane voors te l l e n m oe te n de EU toe l ate n de 20-20-20-k l im aatdoe l s te l l ing te h al e n: de CO 2-uits toot m e t 20 proce nt ve rm inde re n, de e ne rgie -e fficië ntie m e t 20 pct ve rbe te re n e n h e t aande e l h e rnie uw bare e ne rgie in h e t e ne rgie ve rbruik ve rh oge n tot 20 proce t, e n dat al l e s te ge n 2020. Ee n van de Com m is s ie voors te l l e n is om het toe pas s ings ge bie d te ve rruim e n van e e n rich tl ijn uit 2002 m e t be tre k k ing tot de e ne rgie -e fficië ntie van ge bouw e n.

De rich tl ijn l e gt m inim um s tandaarde n op voor ve rbouw inge n in ge bouw e n grote r dan duiz e nd vie rk ante m e te r.

De z e m inim um norm z ou afge s ch aft w orde n, z odat ook ge w one h uiz e n voortaan onde r de rich tl ijn z oude n val l e n. O ok z ou e r e e n e ne rgie l abe l w orde n ge cre ë e rd die cons um e nte n e rtoe m oe t aanz e tte n e fficië ntie e ne rgie opl os s inge n te ove rw e ge n.

Ee n ande r voors te lbe oogt dan w e e r de aanpas s ing van e e n rich tl ijn uit 19 9 2 die e e n duide l ijk e e tik e tte ring ve rpl ich t voor e l e k tris ch e apparate n.

De ve rpl ich ting z ou nu uitge bre id w orde n naar e e n nie uw gam m a "toe s te l l e n", z oal s m otors (van bijvoorbe e l d w ate rpom pe n of l ifte n) e n ze l fs ram e n. O ok bande n z oude n e e n e tik e t k rijge n, z odat de cons um e nt k an k ie z e n voor type s die w e inig e ne rgie (be nz ine of die s e l ) ve rbruik e n. Er z al voorts e e n l ijs t w orde n opge s te l d van grote inve s te ringe n die nodig z ijn om de e ne rgie trans portne tw e rk e n in s tand te h oude n e n te m ode rnis e re n te ge n 2030. H e t gaat om duiz e nd m il jard e uro voor de e l e k tricite its ne tte n e n h onde rdvijftig m il jard e uro voor de gas trans portne tte n. O p e e n pe rs confe re ntie wees Com m is s ie voorz itte r Jos é M anue l Barros o op nog e e n voors te l : de EU m inde r afh ank e l ijk m ak e n van Rus l and voor de e ne rgie voorz ie ning.

"Ne t z oal s Rus l and m e e rde re k l ante n z oe k t, is h e t norm aal dat de ve rs ch il l e nde Europe s e l ande n m e e rde re be voorradings bronne n h e bbe n", z e i Barros o daarove r. Vrijdag vindt ove rige ns e e n EU-Rus l and-top pl aats , w aar vooral e ne rgie th e m a's be h ande l d z ul l en w orde n. Bron: Be l ga / O DBS / 13-112008.

Le e s ve rde r op de vol ge nde pagina...

Artik e l

O rph ans ofA pol l o De Europe s e pre m ie re van de docum e ntaire 'O rph ans of Apol l o' vindt op w oe ns dagavond 17 de ce m be r pl aats in cine m a 'M us t Se e ' in De l ft. De z e docum e ntaire be s ch rijft h e t intrige re nde ve rh aal van poginge n van Am e rik aans e z ak e nl ie de n om h e t M IR Space Station ove r te k ope n van de Rus s is ch e ove rh e id. Na afl oop van de pre m ie re is e r e e n vraag / antw oord s e s s ie m e t de produce r van de fil m , M ich ae lPotte r. H ie rna is e e n ISU / NVR re ce ptie . Dit e ve nt w ordt ge s pons ord door Space H oriz on e n Bure au BD.

as pe cte n van e xpl oratie van h e m e l l ich am e n. Dit s ym pos ium vindt s 'm iddags pl aats op de Unive rs ite it Le ide n. H e t program m a vorm t e e n z e e r inte re s s ante introductie voor de fil m.

Program m a: 19 :00 19 :15 19 :20 20:15 21:00 -

19 :15: O ntvangs t.

19 :20: Introductie .

20:15: O rph ans ofApol l o.

21:00: Q& A s e s s ion.

22:00: ISU /NVR re ce ption.

O ok op 17 de ce m be r organis e e rt h e t Inte rnational Ins titute of Air & Space Law (IIASL) van de Unive rs ite it Le ide n e e n s ym pos ium ove r juridis ch e e n te ch nis ch e

w w w .orph anofapol l o.com

Artik e l

Ve rnie tige nd e z onne w ind Mil jarde n jare n ge l e de n h ad Mars e e n ve e l dich te re atm os fe e r dan nu, w aardoor e r ook ove rvl oe dige h oe ve e l h e de n w ate r op de pl ane e t w are n. Maar h e tove rgrote de e lvan de Mars l uch t (die nu grote nde e l s uit k ool dioxide be s taat) is ve rdw e ne n. Er is l ang ove r nage dach t w aarom dat z o is . W as Mars h e t s l ach toffe r van e e n pl ane toïde die bij z ijn ins l ag de atm os fe e r w e gbl ie s ?W as h e tve rl ie s te w ijte n aan de inw e rk ing van de z onne w ind? Of w as het een com binatie van be ide ?Onde rz oe k m e t de Mars Gl obalSurve yor (MGS) w ijs t e r op dat de w aarh e id dich te r bij de tw e e de optie l igt, m aar dat h e t e ros ie proce s nie t al tijd ge l e ide l ijk gaat: e r ve rdw ijne n l e tte rl ijk h e l e 's tuk k e n' Mars l uch t te ge l ijk de ruim te in. In 19 9 8 ontde k te de MGS dat Mars e e n m e rk w aardig m agne tis ch ve l d h e e ft.

Dat ve l d om s l uit de nie t de ge h e l e pl ane e t, z oal s h e t m agne tis ch e ve l d van de aarde , m aar be s taat uit

al l e m aall os s e s tuk je s die h e r e n de r al s e e n s oortparapl uutje s totbuite n de atm os fe e r uit de grond s te k e n. De z e m agne tis ch e parapl uutje s be s trijk e n sl e ch ts onge ve e r ve e rtig proce nt van h e t oppe rvl ak , m e t nam e nam e op h e t z uide l ijk h al frond. Ge dach t w e rd dat de z e l os s e m agne tis ch e ve l de n de atm os fe e r e nigs z ins be s ch e rm -de n te ge n de invl oe d van de z onne w ind.

Maar dat bl ijk t m aar de h e l ft van h e t ve rh aal te z ijn: de m agne tis ch e parapl uutje s bl ijk e n e e n m ak k e l ijk e prooi te z ijn voor h e t m agne tis ch e ve l d van de z onne w ind. Som s onts taan e r ve rbindinge n tus s e n de be ide m agne tis ch e ve l de n, w aarbij de ge z am e nl ijk e m agne -tis ch e ve l dl ijne n s om s e e n pak k e t Mars l uch t om s l uite n.

De z e m ag-ne tis ch e ink aps e l s , die duiz e nde n k il om e te rs groot z ijn, k unne n z ich ve rvol ge ns onde r druk van de z onne w ind afs ch e ide n van de re s t e n ve rdw ijne n dan - m e t l uch t e n al- de ruim te in. Bron: AEG re d.

Th e guide s tar | 29

Artik e l

Lage re sol utie spe ctroscopie van pl ane taire ne ve l s Pl ane taire ne ve l s h e bbe n m e e s tal e e n z w ak k e m agnitude e n e e rde r een kl e ine afm e ting in onz e te l e s coop. Z e z ijn ide al e obje cte n om te be s tude re n m e t de Star Anal ys e r.

De aanl e iding van de z e s tudie k w am e r bij de opnam e van tw e e pl ane taire ne ve l s : NGC6572 e n NGC7662. Be ide n w e rde n opge nom e n m e t de Star Anal ys e r, ge fixe e rd op e e n W ate c120N vide o e n dit ge pl aats t ach te r e e n 8”SCT. H e t s pe ctrum van NGC6572 toonde e e n vl ak e n pl at continuüm m e t e nk e l e e xpl os ie ve e m is s ie l ijne n, te rw ijlh e t s pe ctrum van NGC7662 e e n m ooi opl ope nd continuüm toont , die pie k t naar z ijn bl auw uite inde toe , met e ve ne e ns tal rijk e e m is s ie l ijne n. Vanw aar k om t dit ve rs ch il?

Spe ctrum k e nm e rk e n be paal d door de e vol utie van e e n PN H e t ve rh aal s tart bij e e n AGB (as ym ptotic giant branch ) s te r.

De z e s te r h e e ft e e n ine rte , ge de ge ne re e rde C /O (k ool s tofz uurs tof) k e rn m e t daarrond e e n H e -s ch il , die actie f k e rnfus ie onde rgaat. En daarrond e e n H s ch il , die m e t de th e rm onucl e aire re actie s ge s topt is om dat de z e l aag e xpande e rde e n afk oe l de . Rond dit al l e s h e e ft de s te r e e n e norm e H rijk e e nve l oppe , die ook ve e lO 16 (z uurs tof is otoop m e t 8 protone n e n 8 ne utrone n) be vat.

Foto: NGC6572 in O ph iuch us .

De z e pl ane taire ne ve lz ou vol ge ns m ijn opnam e nog m aar w e inig H e fl as h e s ge k e nd h e bbe n e n be vat voornam e l ijk O 16 e n H .

Na uitge bre ide z oe k toch t om de z e fe ite n te ve rk l are n, k w am ik tot de concl us ie dat NGC6572 in O ph iuch us e e n pos t-AGB s te r m oe t z ijn die “z opas ” z ijn e e rs te s ch il l en van gas en s tof uitge w orpe n h e e ft e n die nog m aar “re l atie f w e inig” nie uw e nucl e os ynth e s e producte n aange m aak t h e e ft. NGC7662, de Bl ue Snow bal l ne bul a uit Androm e da, h e e ft e ch te r re e ds véél m e e r ve rs ch e ide ne nucl e os ynth e s e producte n ge produce e rd en in z ijn s ch il (l e n) ge e je cte e rd. De te m pe ratuur van z ijn ce ntral e s te r is alvéélh oge r opge l ope n, w at e e n continuüm opl e ve rt die inde rdaad pie k t naar z ijn bl auw s pe ctrum uite inde . Al s ve rk l aring m e e n ik te m oe te n aanvaarde n dat ofw e l de ce ntral e s te r van NGC6572 h e e lw at l ich te r z ou z ijn dan de ce ntral e s te r van NGC7662, ofw e l dat NGC7662 ge w oonw e g re e ds ve rde r ge ë vol ue e rd is in z ijn ‘pl ane taire ne ve l ’ toe s tand.

30 | Th e guide s tar

Foto: M 57 - De ringne ve l .

In z ijn ve rde re e vol utie z alde pos tAGB s te r, m e t m idde l m atige m as s a, op h e t e inde van h aar l e ve n een aantal k e e r pul s atie s onde rgaan, w aarbij te l k e ns e e n h oe ve e l h e id h e l ium ve rde r z al ontbrande n e n de daarbijh ore nde nucl e os ynth e s e producte n (voornam e l ijk C) borre l e n doorh e e n de conve ctie ve H s ch ilop tot aan de oppe rvl ak te van de s te r. Die hel ium fl as h e s k om e n s e m ipe riodie k voor. Door de aanvoe r van die C 12 producte n w ordt die

s te r m éér e n m éér e e n carbon s te r, ze l fs e e n W R s te r van h e t W C type is m oge l ijk . Ach te raf z al de s te r e e n s ch il gas e n s tof vanuit z ijn fotos fe e r e je cte re n. O p die m anie r ve rrijk t de pl ane taire ne ve l h e t heel alm e t nie uw e e l e m e nte n. Die hel ium fl as h e s doe n te l k e ns de te m pe ratuur van de ce ntral e s te r ve rde r opl ope n tot z e l fs 80000K of m e e r, al z o ionis e e rt de UVs te rre nw ind de e l e m e nte n in de ge e je cte e rde s ch il l e n, die ach te raf re com bine re n m e t e m is s ie s bij de gol fl e ngte n die bij die e l e m e nte n pas s e n.

W anne e r de AGB s te r vol doe nde groot e n z w aar is , e vol ue e rt de z e nie t tot e e n carbon s te r. Bij e e n de rge l ijk e s te r ontvl am t naas t de H e ook de onde rs te l age n van de H s ch il (= h ot bottom burning).

W anne e r de H e -s ch il fus ie s topt, ve rm inde rt de druk die de H s ch ilin s tand h oudt. De w ate rs tofs ch iltre k t s am e n, w arm t op e n s tart z ijn fus ie opnie uw .

H ie rdoor w ordt H e ge vorm d, die de H e s ch ilin m as s a doe t toe ne m e n. De H e s ch iltre k t s am e n e n w arm t op z ijn be urt op.

Ee n H e fl as h is h e t s ignaaldat de sl ape nde H e l aag opnie uw actie f k e rnfus ie onde rgaat. De e ne rgie die h ie rbij vrijk om t, doe t de H s ch il e xpande re n, die l aag k oe l t af e n s topt z ijn fus ie opnie uw . De ge s ch ie de nis k an z ich nu h e rh al e n: te l k e ns z al één van de tw e e s ch il l e n indom m e l e n , te rw ijl de ande re ontvl am te n om ge k e e rd.

De C 12 producte n die te vinde n z ijn in de fotos fe e r na de H e fus ie w orde n bij de H ve rbranding ve rde r om ge z e t tot C 13 e n N 14. Z o ve rdw ijnt ge l e ide l ijk aan de C uit de fotos fe e r om dat de z e e fficië nt om ge z e t w ordt tot N 14. Er w ordt dus ge e n carbon s te r ge vorm d. Z o vinde n w e bij e e n de rge l ijk e pl ane taire ne ve le e n toe nam e van N producte n in de uitge w orpe n s ch il l e n.

H e t s pe ctrum van e e n te rm inal e rode re us met oppe rvl ak te te m pe ratuur van 3000 K , die op de AGB tak te re ch t k om t, ve rtoont e e n s pe ctrum type M m e t TiO e n Z rO bande n. Tijde ns e e n ve rde r s tadium s tijgt de te m pe ratuur van de ce ntral e s te r tot h éélh oge w aarde n, z odat TiO e n Z rO bande n ve rdw ijne n e n ve rvange n w orde n door C bande n e n dit bij te m pe rature n die w e

K ortnie uw s M e t röntge n- e n gam m age ge ve ns van de Europe s e s ate l l ie te n XM M -Ne w ton e n Inte gral z ijn voor h e t e e rs t de fys is ch e proce s s e n onde rz och t die e rvoor z orge n dat m agne tars , e e n be paal d type ne utrone ns te rre n, röntge ns tral ing uitz e nde n. Ne utrone ns te rre n z ijn de uite rs t com pacte re s tante n van z w are s te rre n. Z e be vatte n m e e r m as s a dan onz e z on, m aar z ijn de s ondank s nie t grote r dan e e n k il om e te r of tw intig. M aar ne utrone ns te rre n z ijn nie t al l een heel com pact, z e draaie n ook s ne lom h un as e n h e bbe n e e n k rach tig m agne tis ch ve l d. En bij de m agne tars is dat m agne tis ch e ve l d nog e e ns e e n factor duiz e nd s te rk e r dan bij 'ge w one ' ne utrone ns te rre n. Tot dus ve rre z ijn sl e ch ts e e n s tuk of vijftie n m agne tars ontde k t. Ve rm oe d w ordt dat z ij van ande re ne utrone ns te rre n ve rs ch il l e n, doordat h un inw e ndige m agne tis ch e ve l d s te rk ge noe g is om de (m e tal e n) k ors t van z o'n s te r te ve rvorm e n. Ne t al s e e n s troom k ring die door e e n re us ach tige batte rij ge voe d w ordt, produce e rt z o'n ve rvorm ing w ol ken van e l e k trone n die rond de s te r gaan s trom e n. Bij de inte ractie tus s e n de z e s trom e n e n de s tral ing van h e t s te roppe rvl ak k om t röntge ns tral ing vrij.

Tot z ove r de th e orie , die m oe il ijk toe ts baar w as , om dat e r in l aboratoria op aarde nie t z ul ke s te rk e m agne tis ch e ve l de n k unne n w orde n ge re al is e e rd.

Daarom h e bbe n onde rz oe k e rs onde r l e iding van Nanda Re a van de Unive rs ite it van Am s te rdam m e t XM M -Ne w ton e n Inte gral ge z och t naar dich te w ol ken van e l e k trone n rond m agne tars . En die h e bbe n z e ge vonde n. Daarm e e is voor h e t e e rs t e e n s te rk e aanw ijz ing ge vonde n dat het ge s ch e ts te m agne tarm ode lk l opt. 14-11-2008.

Am e rik aans e s te rre nk undige n z ijn e r voor h e t e e rs t in ge s l aagd om opnam e n te m ak e n van e e n com pl eet pl ane te ns te l s e lbij e e n ande re s te r dan de onz e (Scie nce Expre s s , 13 nove m be r). Tot nog toe w e rde n z ul ke 'e xopl ane te n' al l e e n op indire cte w ijz e ontde k t, bijvoorbe e l d door de k l e ine s ch om m e l be w e ginge n te m e te n van de s te rre n w aar z e om h e e n draaie n.

M aar de drie pl ane te n van de s te r H R 879 9 z ijn re ch ts tre e k s ontde k t op opnam e n die ge m aak t z ijn m e t de K e ck - e n de Ge m ini North -te l e s coop op de M auna K e a (H aw aï). H R 879 9 is een jonge , h e te s te r in het s te rre nbe e l d Pe gas us , op e e n afs tand van 128 l ich tjaar. De s te r is ie ts om vangrijk e r e n z w aarde r dan de z on en ook de s ch aal van z ijn pl ane te ns te l s e l is grote r. De e xacte m as s a's e n afm e tinge n van de drie pl ane te n z ijn nog nie t be k e nd, m aar ge s ch at w ordt dat z e ie ts grote r z ijn dan 'onz e ' pl ane e t Jupite r e n vijf tot de rtie n k e e r z o z w aar. H un afs tande n tot H R 879 9 be drage n onge ve e r 4, 6 e n 10 m il jard k il om e te r. De ve rs te van de drie be vindt z ich in de s tofgorde l die de s te r om ringt. Te ge l ijk m e t de ontde k k ing van dit pl ane te ns te l s e l is ook de ontde k k ing van e e n pl ane e t bij de nabije s te r Fom al h aut be k e ndge m aak t. 14-11-2008.

Le e s ve rde r op de vol ge nde pagina...

te rugvinde n bij O e n B s te rre n. H e t ge ïonis e e rd C vinde n w e ook te rug in onz e Bl ue Snow bal lne bul a.

Foto: NGC7662 in Androm e da, z ow e lH e fl as h e s al s H h ot bottom burning ge e ft C 13 e n N14 in de uitge w orpe n s ch il l e n van de PN. H et continuüm pie k t naar h e t bl auw uite inde e n w ijs t op e e n h oge re te m pe ratuur. Er z ijn ook véélm e e r ge ïonis e e rde e l e m e nte n.

H e t s pe ctrum van e e n pl ane taire ne ve ltoont ook m e tal e n, z w aarde r dan ijz e r, in e m is s ie . De z e el e m e nte n w orde n ge s ynth e tis e e rd door de s pontane protone n e n/of ne utrone n vangs t tijde ns de nucl e os ynth e s e . Te ns l otte m e l de n w e dat e r ook abs orptie l ijne n of bande n van m ol e cul air gas e n van k ool s tofrijk e m ol e cul e n z oal s C2, CH , e n CN in h e t s pe ctrum van e e n pl ane taire ne ve lte rug te vinde n z ijn.

K e nm e rk e n be paal d door de te m pe ratuur e n de dich th e id binne nin e e n pl ane taire ne ve l Ee n obje ct z e ndt e e n m axim um aan l ich t uit op e e n be paal de gol fl e ngte , w anne e r de te m pe ratuur K ge k e nd is , k an m e n m e t be h ul p van de form ul e van W ie n de z e gol fl e ngte be re k e ne n: De form ul e van W ie n: ‫ ג‬m ax = 289 78200/T

e ne rgie nive au’s l age r w ant de vrijge k om e n e ne rgie w ordt onm idde l l ijk te rugaange w e nd om de h ie rbove n ge noe m de atom e n te ionis e re n. Dus ge e n te rugvaltot op de bas is l ijn, m aar de e l e ctrone n val l e n e e rde r ge l e ide l ijk aan te rug, te l k e ns één of e nk e l e e ne rgie nive au’s . Z o s ch uift de gol fl e ngte van de h ie rbij h ore nde e m is s ie l ijn ge l e ide l ijk op naar l ange re gol fl e ngte s toe . Dich tbij de ce ntral e s te r z ul l e n de gol fl e ngte s van de e m is s ie k ort z ijn e n naarm ate de afs tand te n opz ich te van de s te r grote r w ordt, z alook de e m is s ie gol fl e ngte l ange r z ijn. De H Lym an re e k s z aldus h éél nabij de ce ntral e s te r voork om e n, m aar onts nappe n uit h e t ce ntrum van de ne ve l is onm oge l ijk om dat die e ne rgie onm idde l l ijk te rug ge bruik t w ordt om atom e n te ionis e re n. De ne ve lis dus ‘opticalth ick ’ voor de Lym an re e k s . Indie n de ne ve l e ch te r ijlof m inde r de ns z ou z ijn, be s taat toch e ch te r de k ans dat de Lym an e m is s ie re e k s m e t de pas s e nde de te ctor ge re gis tre e rd w ordt. (Lym an val t buite n h e t optis ch vis ue e l s pe ctrum ). O p ve rde re afs tand van de ce ntral e s te r vinde n w e de H Bal m e r re e k s e n de z e e m is s ie re e k s k an w e luit de ne ve lonts nappe n om dat z e te w e inig e ne rgie rijk is om ande re atom e n te ionis e re n. Z o vinde n w e H be ta e n H al fa e m is s ie in ve l e s pe ctra te rug.

Tot s l ot is ve rm e l de ns w aardig dat H be ta e m is s ie op 4861Ä e n dubbe l ge ïonis e e rd {O III} op 49 59 e n 5007Ä ve rantw oorde l ijk z ijn voor de bl auw -groe ne kl e ur, die we fre q ue ntz ie n bijpl ane taire ne ve l s.

In de w inte rs te rre nbe e l de n z ijn e r ge noe g pl ane taire ne ve l s die onz e aandach t ve rdie ne n. NGC2022 in O ri, IC2165 in CM a, de Es k im o ne bul a in Ge m ini… .s taan ve rm e l d op onz e l ijs t ’To Do’. Be nie uw d naar h un pos itie op het e vol utie traje ct van pos t-AGB s te r, via pl ane taire ne ve l , rich ting ‘ cool ing s e q ue nce ’ m e t e inds tadium w itte dw e rg. Bron: Dom iniq ue H os te .

De z on m e t 5800 K z e ndt m axim aal Uw opm e rk inge n e n/of uw s pe ctra uit op 49 9 6 Ä. Ee n ce ntral e s te r in opnam e s z ijn s te e ds wel k om : e e n pl ane taire ne ve lm e t 100000 K dom iniq ue h os te @ gm ail .com . z e ndtm axim aaluitop 280 Ä !

In e e n pl ane taire ne ve lvinde n w e voornam e l ijk H , H e , N, O , C te rug; H w ordt re e ds ge ïonis e e rd aan 9 12 Ä, s ingl e ionis e d H e II aan 504 Ä e n doubl e ionis e d H e III 228 Ä. De ce ntral e s te r is dus h ie rtoe in s taat.

Zel fs de vie r e l e ctrone n van C k an h ij ve rpl aats e n e n N e n O ionis e re n is ook ge e n probl e e m . De l os s e el e ctrone n k unne n nu ge dure nde h éél k orte duur re com bine re n e n h ie rbij e m is s ie l ijne n ve roorz ak e n.

De e l e ctrone n val l en sl e ch ts e nk e l e Th e guide s tar | 31

Artik e l

Sne e uw b alaard e Ee n opm e rk e l ijk e h e rz ie ning van de oude rdom van e nk e l e s e dim e ntatie be k k e ns in India l ijk t onde rs te uning te ge ve n aan de h ypoth e s e dat de aarde in e e n ve r ge ol ogis ch ve rl e de n ooit ge h e e l m e t ijs w as be de k t ('Sne e uw bal Aarde '). O ok z ou de h e rz ie ne date ring cons e q ue ntie s k unne n h e bbe n voor ons inz ich t in de ontw ik k e l ing van h e tl e ve n op aarde .

aardk ors t optrad, w aardoor de k ors t dunne r w e rd, om ve rvol ge ns ie ts w e g te z ink e n.

Foto: Traditione l e vis ie van h oe de dive rs e h uidige contine nte n e n contine ntal e brok s tuk k e n in Gondw anal and aan e l k aar m oe te n h e bbe n ge z e te n.

H e t gaat om de date ring van h e t Vindh yanch al -Be k k e n in India. Dat w as tot nu toe s l e ch t ge date e rd.

Ee n de e l van de date ringe n be rus tte op de ve rh ouding tus s e n de tw e e s trontium is otope n Sr-86 e n Sr-87, e n op de ve rh ouding tus s e n de k ool s tofis otope n C-12 e n C-13.

Daarnaas t w are n e r in e e n be paal d pak k e t fos s ie l e n ge vonde n die tot de z oge h e te n Ediacara-fauna w e rde n ge re k e nd. De Ediacarafauna, be s taande uit organis m e n w aarvan m oge l ijk ge e n ve rte ge nw oordige rs m e e r be s taan (de fauna is w e l e e n 'doom e d e xpe rim e nt’ ge noe m d) e n w aarvan h e t ze l fs nie t duide l ijk is of de organis m e n w e l m oge n w orde n ge re k e nd tot w at w ij nu h e t die re nrijk noe m e n, is be k e nd van om s tre e k s 600-550 m il joe n jaar ge l e de n. Die oude rdom w e rd dan ook aan h e t de s be tre ffe nde pak k e t in h e t Indias e be k k e n toe ge k e nd, w aarbij aan de ouds te de l e n van h e t be k k e n ove rige ns e e n ie ts h oge re oude rdom w e rd toe ge k e nd: ca. 700 m il joe n jaar.

H e t be k k e n m aak t de e luit van e e n s e rie be k k e ns te n noorde n van De l h i. Al de z e be k k e ns vorm e n be tre k k e l ijk vl ak k e de pre s s ie s in de aardk ors t e n h e bbe n e e n om vang van duiz e nde n vie rk ante k il om e te rs . Z e z oude n z ijn onts taan toe n e r te r pl aats e re k in de 32 | Th e guide s tar

H oe w e ls om s probl e m atis ch , w e rd ve rvol ge ns ge probe e rd om de oude rdom van de ge s te e nte n vas t te s te l l e n op bas is van z oge h e te n l as e r m as s as pe ctrografie van z irk oonk orre l s in de s e dim e nte n.

Die m e th ode l e idde tot e e n date ring van 1,020 m il jard jaar; in fe ite nauw e l ijk s afw ijk e nd van de radiom e tris ch e date ring van de k im be rl ie t. Ee n e n ande r be te k e nt dat het be k k e n h oogs t w aars ch ijnl ijk z o’n 500 m il joe n jaar (ruim 10% van de oude rdom van de aarde !) oude r is dan e e rde r w e rd ge dach t.

Foto: Z irk oon uit onde rm e e r Gibh ak ar Z ands te e n (l ink s ) e n Bove n Bh ande r Z ands te e n (re ch w e rd ge bruik t voor oude rdom s be pal inge n.

Foto: O ve rz ich t van al l e onde rz och te l ocatie s m e t ‘norm aal ’ aardm agne tis ch ve l d (bove n) e n m e t om ge k e e rd aardm agne tis ch ve l d (onde r).

Ee n s tude nt, Laura Gre gory, die te r pl aats e ve l dw e rk uitvoe rde , nam m ons te rs m e e van e e n k im be rl ie t, e e n ge s te e nte dat w e l in die pe k rate rpijpe n van vul k ane n onts taat e n w aarin w e l diam ant w ordt aange troffe n. Date ring van e e n m ons te r l e ve rde de ve rras s e nd h oge oude rdom van 1,073 m il jard jaar op. O m te z ie n of de k im be rl ie t nie t e e n 'vre e m de e e nd in de bijt’ w as , be paal de Laura Gre gory ook de pal e om agne tis ch e ge ge ve ns van de k im be rl ie t. Ee n ande re s tude nt, Sh aw n M al one , ve rge l eek de ge vonde n w aarde n met s oortge l ijk e ge ge ve ns van ande re ge s te e nte n in h e t be k k e n, e n vond s te e ds ge l ijk e uitk om s te n. Dat be te k e nt dat de ge s te e nte n in h e t be k k e n al l e onge ve e r e ve n oud al s de k im be rl ie t m oe s te n z ijn, dus ruim 1 m il jard jaar. H e t onde rz oe k w e rd daarop uitge bre id en m ons te rs van in totaal56 l ocatie s w e rde n op ge l ijk e w ijz e onde rz och t, s te e ds m e th e tz e l fde re s ul taat.

de de ts ) de

De date ring is van be l ang om dat de aarde tus s e n 700 e n 635 m il joe n jaar ge l e de n e nk e l e m al en vol l e dig m e t ijs z ou z ijn be de k t.

Ee n van de te ge nw e rpinge n te ge n die h ypoth e s e be rus tte op h e t ge bre k aan aanw ijz inge n voor ve rgl e ts je ring juis t in de z e Indias e be k k e ns . Dat ge bre k aan de rge l ijk e aanw ijz inge n is nu dus l ogis ch : de be k k e ns z ijn ve e l oude r dan de gl aciatie s . Inte re s s ant in de z e conte xt is nu ook dat e r e e rde r door e e n Z w e e ds e pal e ontol oog Ediacara-fauna w as ontde k t in e e n nabij ge l e ge n be k k e n dat h ij date e rde al s 1,6 m il jard jaar oud.

Die date ring w as e ch te r z e e r om s tre de n, m aar l ijk t nu m inde r onw aars ch ijnl ijk . Dat is van groot be l ang voor ons inz ich t in de ontw ik k e l ing van h e t l e ve n, w ant de Ediacara-fauna be s taat uit m e e rce l l ige (vaak al tam e l ijk com pl e xe ) organis m e n. Tot nu toe w are n die al l e e n be k e nd van na de grote gl aciatie s van (e ve ntue e l ) Sne e uw balAarde . W e l l ich t is dat ge com pl ice e rde l e ve n dus ook al 500 m il joe n jaar oude r dan tot nu toe w e rd aange nom e n. Bron: NGV.

w w w .e arth w e b.uge nt.be

K ortnie uw s De vas te k e rn van de re uz e npl ane e t Jupite r is ruim tw e e k e e r z o z w aar al s tot nu toe w e rd aange nom e n. Dat be w e re n Burk h ard M il itz e r van de Unive rs ite it van Cal ifornië in Be rk e l ey e n Bil l H ubbard van h e t Lunar and Pl ane tary Laboratory in Tucs on in As troph ys ical Journal Le tte rs van 20 nove m be r. Jupite r be s taat grote nde e l s uit w ate rs tof e n h e l ium . In h e t ce ntrum van de gas re us h e e rs t e e n e norm h oge druk e n te m pe ratuur. Al ge m e e n w e rd aange nom e n dat z ich binne n in de pl ane e t e e n k l e ine rots ach tige k e rn be vindt, m e t e e n m as s a van onge ve e r z e ve n aardm as s a's . Uit com pute rs im ul atie s van M il itz e r e n m ode l be re k e ninge n van H ubbard bl ijk t nu dat die k e rn m ins te ns 14 à 18 aardm as s a's w e e gt, e n be h al ve m e taal e n ge s te e nte ook grote h oe ve e l h e de n be vrore n w ate r, m e th aan e n am m oniak be vat. H e t nie uw e m ode lvoor h e t Jupite rinw e ndige doe t ve rm oe de n dat de pl ane e t l angz aam is onts taan door s am e nk l onte ring van vas te brok s tuk k e n in de buite nde l en van h e t z onne s te l sel , e n pas daarna z ijn z w are gas m ante lh e e ft ve rk re ge n.

25-11-2008.

In e e n s te rvorm ings ge bie d op 26.000 l ich tjaar afs tand van de aarde is m e t be h ul p van de Frans e IRAM m il l im e te rte l e s coop op Pl ate au de Bure het organis ch e m ol e cuul gl ycol al de h yde aange troffe n. Gl ycol al de h ide (H O CH 2-CH ="O )" is e e n e e nvoudig s uik e rm ol e cuul , dat ge m ak k e l ijk re age e rt m e t prope nale n op die m anie r ribos e vorm t, e e n be s s tandde e l van RNA. Ee rde r w as gl ycol al de h yde al ge vonde n in h e t ce ntrum van h e t M e l k w e gs te l sel , m aar daar z ijn de om s tandigh e de n voor de vorm ing van l e ve n onguns tig vanw e ge de e ne rgie rijk e proce s s e n die e r pl aats vinde n. De ontde k k ing van h e t s uik e rm ol e cuul in e e n s te rvorm ings ge bie d ve r buite n h e t M e l k w e gce ntrum w ordt ge z ie n al s e e n onde rs te uning voor h e t ide e dat e r op tal van pl aats e n in h e t h e e l al l e ve n h e e ft k unne n onts taan. 25-11-2008.

Bove n de Canade s e provincie s Sas k atch e w an, Al be rta e n M anitoba is e e n vuurbol w aarge nom e n, e e n h e e l hel de re m e te oor. De m e te oor, die afge l ope n donde rdag rond 17.30 uur pl aats e l ijk e tijd w e rd ge s ignal e e rd w as ve l e m al en hel de rde r dan de vol l e m aan e n vl am de e nk e l e k e re n op al vore ns na z o’n tie n s e conde n te ve rdw ijne n.

Daarna kl onk een onw e e rs ach tig ge rom m e l . De vuurbol w e rd ve roorz aak t door een s te e nk l om p van 1 tot 10 ton z w aar uit h e t ge bie d voorbij de baan van M ars die m e t grote s ne l h e id de atm os fe e r binne ndrong.

M is s ch ie n h e bbe n e nk e l e fragm e nte n de z e vurige toch t ove rl e e fd. W e te ns ch appe rs h ope n m e t be h ul p van de ve l e fil m opnam e n via drie h oe k s m e ting te k unne n be re k e ne n w aar die z oude n k unne n z ijn ge val l e n.

Le e s ve rde r op de vol ge nde pagina...

Artik e l

500 jaar astronom ie ?

In 2009 l ance e rt de Pos t e e n s pe cial e z e ge l te r e re van Louis Brail l e, uitvinde r van het bl inde ns ch rift. Z ijn naam e n de frank e e rw aarde z ul l e n e r in brail l e op ge s ch re ve n s taan. Daarnaas t bre ngt de Pos t nog e e n aantal ande re s pe cial e re e k s e n uit.

Z o is e r e e n re e k s ge w ijd aan l ite ratuur, m e t afbe e l dinge n van onde r m e e r H ugo Cl aus , Tom Lanoye e n Anne Provoos t. O ok e nk e l e m e e s te rs uit de m uz ie k k rijge n een e ige n pos tz e ge l : H ände l , H aydn, M e nde l s s oh n, Purce l le n Cl ara Sch um an w orde n ve re e uw igd op e e n Be l gis ch e pos tz e ge l . Er w ordt ook aandach t ge s ch onk e n aan tw e e pe rs oonl ijk h e de n uit de Be l gis ch e vrouw e nbe w e ginge n: M arth e Boë l e n Lil y Boe ik e ns w orde n ge ë e rd m e t e e n pos tz e ge l .

bl e k e n z e nog ge e n re actie ge k re ge n te h e bbe n van de z e fout (de te l e s coop be s taat nam e l ijk 400 In h e t l ich t van h e t Europe s e jaar jaar, s te rre nk unde daare nte ge n van de As tronom ie ve rs ch ijnt e r in be s taat re e ds ve l e duiz e nde n 2009 ook de Europe s e pos tz e ge l jare n). Na w at opz oe k ings w e rk '500 jaar As tronom ie '. In de re e k s bl e e k dat bijna al l e dagbl ade n e n 'van Bl ériot tot De w inne ' w orde n k rante n bl ijk baar e e n ve rk e e rde l ijk e dan w e e r grote m om e nte n uit de pe rs te k s t h e bbe n ge publ ice e rd. l uch t- e n ruim te vaart ge ïl l us tre e rd.

W ant op de oors pronk e l ijk e van De Bron: Be l ga /BDR. Pos t bl e k e n z e h e t daadw e rk e l ijk te h e bbe n ove r 400 jaar te l e s cope n.

N.v.d.r.: Naar aanl e iding van de tite l Z e z ul l e n dan ook naar al l e '500 jaar as tronom ie ' h e bbe n w e w aars ch ijnl ijk h e id binne nk ort e e n contact opge nom e n m e t De Pos t nie uw e pe rs be rich t ve rs ture n. w aar w e , na e nk e l e m al e n te z ijn Late n w e onde rtus s e n h ope n dat doorve rbonde n, uite inde l ijk te re ch tw e , in h e t jaar van de s te rre nge k om e n z ijn bij de die ns t fil ate l ie k unde , nie t nog de rge l ijk e fl ate rs (015/28.58.10) van De Pos t. Daar z ul l e n vinde n. Bron. AEG re d.

Th e guide s tar | 33

Artik e l

Ecl ipsre is naar h e tl and van d e d raak Foots te ps in As ia, de re is s pe cial is t voor s pe cial e th e m are iz e n naar Az ië , ne e m t u m e e op e e n s ch itte re nd re is avontuur m e t al s h oogte punt h e t be l e ve n van de total e z ons ve rduis te ring op één van de h e il ige be rge n van Ch ina: M t.

Em e i.

H e tre is program m a Dag 1: Inte rnational e vl uch t naar Be ijing.

Dag 2: (L,D) Be ijing. U l andt in de och te nd op Be ijing Inte rnational Airport. H ie r w ordt u opge w ach t door onz e Enge l s s pre k e nde gids e n naar uw h ote lge brach t. Tijd voor opfris s e n e n ve rk l e de n. Aans l uite nd ge bruik e n w e de l unch . Re s t van de dag be nt u vrij om te w e nne n aan h e t tijdve rs ch ilof m e t ons m e e te gaan. O p de fie ts gaan w e de oude s tad ve rk e nne n. Door de s m al l e s traatje s van de be roe m de H utongs van Pe k ing. W e k rijge n e e n w e l k om dine r in e e n be roe m d Pe k ing e e nd re s taurant.

Dag 3: (O ,L) Be ijing. Na h e t W e s te rs e ontbijt bre nge n w e e e n be z oe k aan de Te m pe l van de H emel . De k e iz e r k w am h ie r 4x pe r jaar om te bidde n voor e e n goe de oogs t. H ie r k om e n de inw one rs van Be ijing bije e n voor taich i, s tijl dans e n, z inge n e n gym nas tie k .

Je k ijk t je oge n uit! Na de l unch be z oe k e n w e h e t groots te pl e in te r w e re l d h e t Tian’an M e n Pl e in e n de Ve rbode n Stad. In de avond gaan w e naar e e n be roe m de K ungfu Sh ow .

Dag 4: (O ,L) Be ijing-Ch e ngdu. Na h e t ontbijt m ak e n w e e e n e xcurs ie

346 | Th e guide s tar

naar h e t z e ve nde w e re l dw onde r: De Ch ine s e M uur bij M utianyu. H ie r k ronk e l t de m uur z ich al s e e n draak ove r de be rgk am m e n. Na h e t ruim e be z oe k rijde n w e naar h e t vl ie gve l d w aar w e de binne nl ands e vl uch t ne m e n naar Ch e ngdu.

Dag 5: (L)Ch e ngdu. W e gaan vroe g op pad om e e n be z oe k te bre nge n aan h e tPanda re s ortbuite n de s tad.

In de och te nd z ijn de pandabe e n h e t actie fs t. Z e s pe l e n e n e te n bam boe bl ade re n. Na de l unch be z oe k e n w e h e t Sanxingdui m us e um w aar w e k e nnis m ak e n m e t h e t Ch ina van 2800 v.C tot 800 v.C. daarna bre nge n w e e e n be z oe k aan e e n z ijde fabrie k e n th e e w ink e l .

Dag 6: (O ,L) Ch e ngdu-Le s h an-M t.

Em e i. Na h e t ontbijt rijde n w e 2 uur naar Le s h an. H ie r be z oe k e n w e de re uz e z itte nde Boe ddh a.

H et cul ture l e e rfgoe d. Daarna rijde n w e door naar M t Em e i, e e n van de h e il ige be rge n van Ch ina. Ee rs t be z oe k e n w e de W annian Te m pe l aan de voe t van de be rg. M e t de k abe l baan gaan w e om h oog e n ch e ck e n in bove nop de be rg in h e t Gol de n Sum m itH ote l .

Dag 7: (O ,L) M t Em e i:Dag van de Ecl ips op 3077m ASL. Vanaf h ie r h e bbe n w e e e n s pe ctacul air z ich t op de e cl ips . H e t uitz ich t h ie r is s pe ctacul air ook vanw e ge de be rgtoppe n die in de vroe ge och te nd bove n de m is tuits te k e n.

Dag 8: (O ,L) M t Em e i-Ch e ngdu. Na h e t ontbijt k e re n w e te rug naar Ch e ngdu. H ie r be z oe k e n w e de W uh ou te m pe l e n de oude Jinl i s traat e n drink e n th e e in h e t be roe m de Re nm in Park .

Afs ch e ids dine r in uits te k e nd re s taurantin K uanz aixiang Dag 9 : ( O ) Ch e ngdu-Am s te rdam .

Inbe gre pe n: 1. Al l e e ntrée ge l de n z oal s be s ch re ve n in re is program m a. 2. Al l e m aal tijde n be s ch re ve n in program m a. 3. Enge l s s pre k e nde gids e n. 4. Trans fe rs . 5. H ote l s m e t W e s te rs ontbijt 3 of 4 s te rre n naar k e uz e . 6. Binne nl ands e vl uch te n.

Nie t inbe gre pe n: 1. Uitgave n van pe rs oonl ijk e aard. 2. Inte rnational e vl uch t naar e n van Ch ina (K unne n w ij voor u re ge l e n). 3. fooie n. 4.

Re is / annul e rings ve rz e k e ring (ve rpl ich t!). 5. Vis a. 6. Ine ntinge n.

N.B: De z e re is w ordt ge boe k t bij W e re l dcontact Re iz e n B.V. in H oute n e n val t al s z odanig onde r de Al ge m e ne re is voorw aarde n van ANVR, de Stich ting garantie fonds re iz e n e n h e tcal am ite ite nfonds .

Unie k e groe ps k orting Foots te ps in As ia, i.s .m . de As tro Eve nt Group vz w , voorz ie t e e n s pe cial e k orting van m aar l ie fs t 10% voor e e n groe p van m inim aal 15 de e l ne m e rs . H e t e nige w at u m oe t doe n, bij ins ch rijving (via info@ foots te ps inas ia.nl ), is 'Guide s tar l e z e r' ve rm e l de n.

H et ge m ak k e l ijk s t is dat u z e l f k ijk t voor e e n groe p van m inim aal 15 pe rs one n, door e e n oproe p te l ance re n (bv. via dit e -z ine ). Dan be nt u al vas t z e k e r van h e t aantal .

Al vas ve e lre is pl e z ie r ! w w w .foots te ps inas ia.nl

K ortnie uw s In e e n te l e fonis ch e re actie aan Be l ga h e e ft Frank De W inne z ijn ve rk ie z ing tot ge z agvoe rde r van de 21s te h oofdbe m anning van h e t ISS, van ok tobe r tot nove m be r 2009 , in h e t pe rs pe ctie f ge pl aats t van e e n e rk e nning van e n ve rtrouw e n in de capacite ite n die Europa e n z ijn as tronaute n de voorbije jare n in de ruim te h e bbe n te ntoon ge s pre id. Z ijn sel e ctie is 'e e n bl ijk van h e t ge s te ge n ve rtrouw e n in de Europe s e ruim te vaart e n z ijn ruim te vaarde rs ', z e i de as tronaut. Daarbij ve rm e l dde h ij onde r ande re de Duits e r Th om as Re ite r e n de Frans m an Léopol d Eyh arts (die toe z ag op de aanh e ch ting van de Europe s e l abm odul e Col um bus aan h e t ISS e n die m e e h ie l p aan h e t ops tarte n e rvan). Dat e r ook e e ns e e n Europe aan ge z agvoe rde r z ou w orde n, noe m de h ij e e n l ogis ch e k e uz e . Z ijn e ige n ove ralbe jube l de k w al ite ite n w at w e gm offe l e nd, z e i De W inne dat de k e uz e voor h e m z e l f ook te m ak e n h e e ft m e t de om s tandigh e de n van de be w oning van h e t ISS. De W inne ve rtre k t in m e i 2009 m e t de Sojoe z TM A-15, die in nove m be r van dat jaar ook z ijn te rugk e e rcaps ul e w ordt. H ij ne e m t h e t ge z agvoe rde rs ch ap ove r van de Rus Ge nnadi Padal k a w anne e r die be gin ok tobe r m e t de Sojoe z TM A14 h uis w aarts k e e rt. De m e t de Sojoe z TM A-16 aank om e nde Am e rik aan Je ffre y W il l iam s z aldan op z ijn be urt De W inne opvol ge n al s boordcom m andant van h e t ISS, na de ontk oppe l ing van de Sojoe z TM A-15, z o ve rduide l ijk te ook de Am e rik aans e NASA. De functie van ge z agvoe rde r h oudt ook in dat die tijde ns noods ituatie s de nodige be s l is s inge n ne e m t, al dus De W inne ove r z ijn tak e npak k e t. De tw e e de Be l g in de ruim te h e e ft in s e pte m be r vl ak voor z ijn ge z agvoe rde rs ch ap s am e n m e t de Am e rik aans e as tronaute Nicol e Stott ook nog e e n l as tige k l us te k l are n. De door e e n Japans e rak e t ge l ance e rde en 'vrij vl ie ge nde ' Japans e vrach tm odul e H TV-1 die nt uit de ruim te ge pl uk t e n m e t de Canade s e robotarm aan h e t ISS te w orde n vas tge h e ch t. H e t 'vange n' e n be rge n van h e t vrij vl ie ge nde tuig is e e n prim e ur. O ok s taan re e ds e nk e l e Be l gis ch e e xpe rim e nte n op de age nda van De W inne , h oe w e ldaar nu nie tde kl e m toon op l igt, z oal s dit w e l h e t ge valw as tijde ns de O dISSe a-m is s ie in 2002. Bron: Be l ga / LPD / 21-112008.

Be l gis ch m inis te r van w e te ns ch aps be l e id Sabine Larue l l e h e e ft m e t "grote te vre de nh e id" de be ve s tiging ve rnom e n dat De W inne in ok tobe r e n nove m be r ge z agvoe rde r z al z ijn van h e t ISS, z o s taat in vrijdag vrijge ge ve n com m uniq ué van h aar k abine t. "Ik fe l icite e r Frank De W inne e n w e ns h e m nu al ve e l s ucce s voor de z e be l angrijk e m is s ie . Enk e l e dage n voor de m inis te rraad (van ESA) in De n H aag k unne n w e e r ons nog m aar e e ns ove r ve rh e uge n dat Be l gië op dat nive au ve rte ge nw oordigd is ", z e gt de m inis te r. Z ij h e rh aal t dat Be l gië de z e s de groots te ge l ds ch ie te r van ESA is e n dat h e t l and daarm e e "aan de top van de ruim te vaartindus trie " s taat, "die de Be l gis ch e e conom ie be l angrijk e voorde l e n ge e ft". Bron: Be l ga / JV / 2111-2008.

Le e s ve rde r op de vol ge nde pagina...

Artik e l

ESA k rijgtm e e r m id d e l en Op de tw e e daags e m inis te rië l e confe re ntie van ESA h e e ft h e t Europe s e Ruim te vaartbure au voor de k om e nde vijf jaar z ow at 10 m il jard e uro aan nie uw e m idde l e n ge k re ge n.

Dat m e l dt dire cte ur-ge ne raal Je anJacq ue s Dordain na afl oop. Vol ge ns Be l gis ch m inis te r van W e te ns ch aps be l e id Sabine Larue l l e h e e ft Be l gië z ijn bijdrage m e t 20 proce nt ve rh oogd tot ge m idde l d 19 0 m il joe n e uro pe r jaar. Daarm e e s toot ons l and Spanje van de vijfde pl aats al s groots te ge l ds ch ie te r.

"ESA is s te rk e r dan tw e e dage n ge l e de n", z e i Dordain nadat h ij van de voor ruim te vaart be voe gde m inis te rs van de 18 l ids tate n - m e t e e n be drag van z ow at 10 m il jard e uro - m e e r h ad ge k re ge n dan h ij naar e ige n z e gge n h ad durve n drom e n.

Nie uw e program m a's De topfunctionaris ve rduide l ijk te dat h ij e e n ve rh oging van h e t (ve rpl ich te ) al ge m e e n budge t m e t 2,5 proce nt pe r jaar h e e ft ve rw orve n (te rw ijlin 2005 in Be rl ijn ge e n s tijging w as toe ge z e gd).

H e t (ve rpl ich te ) al ge m e e n w e te ns ch aps budge t s tijgt tot 2013 e l k jaar m e t 3,5 proce nt (te ge n 2,5 in Be rl ijn).

Voor de ve rpl ich te program m a's k re e g ESA al dus 3,41 m il jard e uro. De l ids tate n h e bbe n ande rz ijds 6,54 m il jard e uro toe ge z e gd voor nie uw e "optione l e " program m a's , z e i Dordain.

"Al l e voorge s te l de (z ow at 30) program m a's k unne n s tarte n". Ee n be l angrijk e s l ok op is de 1,375 m il joe n e uro voor de ve rde re uitbating van h e t ISS, w at w e l onde r de ge vraagde 1,678 m il joe n l igt. Dordain z e i dat h ij nog tot 2011 e xtra ge l d k an k rijge n van de Europe s e partne rs in h e t ISS. Er is z odoe nde nog ge e n ge l d voor de l ance ring van de vie rde e n vijfde onbe m ande cargo (ATV) naar h e t ISS. Van de ande re k ant is e r groe n l ich t voor een de finitie s tudie aangaande e e n e ch te te rugk e e rcargo.

(De h uidige ATV brandt na ge bruik in de atm os fe e r op).

ExoMars robotm is s ie Voor de naar 2016 uitge s te l de ExoMars robotm is s ie naar de Rode Pl ane e t be s ch ik t ESA na De n H aag ove r 850 m il joe n e uro, nie t de z ow at 1,23 m il jard die vol ge ns de organis atie voor de "totaalh e rz ie ne " m is s ie nodig is . Dordain z e i dat h ij de l ids tate n tot e ind vol ge nd jaar nog de k ans ge e ft bijk om e nde m idde l e n te ge ve n e n dat h ij onde rtus s e n m e t de VS e n Rus l and praatove r e e n participatie .

Kl im aats ve rande ring De topm an ve rh e ugde z ich in e e n "goe de s tart" voor h e t s ys te e m program m a rond kl im aats ve rande ring, de 9 50 m il joe n e uro voor de ontw ik k e l ing van nie uw e w e e rs ate l l ie te n te rw ijl860 w as ge vraagd, de 850 m il joe n e uro voor h e t GMESaardobs e rvatie proje ct "Kope rnik us " m e t de Europe s e Unie , de 820 m il joe n e uro voor h e t Arte s te l e com m unicatie -program m a, de 400 m il joe n e uro voor h e t te ch nol ogis ch program m a GSTP e n de 49 ,5 m il joe n e uro voor h e t nie uw e program m a "Space Situational Aw are ne s s " (dat ook e e n ope ning naar de s e ctor van de fe ns ie is ). W at Dordain e r ins titutione e lnie t door k re e g, w as e e n h e rz ie ning van het be s l uitvorm ings proce s binne n ESA w at h ij al s be l angrijk be s ch ouw t in h e t l ich t van de intre de van nie uw e l ids tate n. Nog m e t be tre k k ing tot de toe k om s t van ESA al s organis atie z e i h ijdate r onde r m e e r m e tBe l gië w ordt ge praat ove r de m oge l ijk e inpl anting doorh e e n Europa van nie uw e "s ite s e n infras tructure n", ge z ie n de nie uw e program m a's .

De Be l gis ch e m inis te r Sabine Larue l l e ge w aagde van "h e e l goe de " m inis te rconfe re ntie . Z e m aak te z ich s te rk dat z ij h e t onde rh ande l ings m andaat van de Be l gis ch e re ge ring "goe d nage k om e n" is . Ook z e i Larue l l e dat e r ge anim e e rde dis cus s ie s z ijn ge w e e s t ove r de ve rde re finan-cie ring van het ruim te s tation ISS, m e t nam e tus s e n Duits l and, Frank rijk e n Ital ië . Z onde r be drage n te noe m e n voe gde z e e raan toe dat Be l gië z ich bl ijft e ngage re n, ze k e r ge z ie n de l ange duurvl uch t die as tronaut Frank De W inne vol ge nd jaar z alm ak e n. De m inis te r z e i in h e t al ge m e e n dat Be l gië z ich voor de k om e nde vijf jaar h e e ft ge ë ngage e rd om jaarl ijk s 19 0 m il joe n e uro bij te drage n, w at e e n ve rh oging m e t 20 proce nt is .

Bove ndie n is z ow at 21 m il joe n e uro nog nie t ge bruik t. Binne n h e t nie uw e l uik "Space Situational Aw are ne s s " ne e m t Be l gië h e t voortouw in h e t program m a "Space W e ath e r", door voor de h e l ftte participe re n in de 14,5 m il joe n e uro dat h e t k os t. Op h e t pl ate au van Uk k e lis re e ds e e n "pool van e xce l l e nce " opge rich t rond de be dre iging die e r k an uitgaan van z w aar "ruim te w e e r" w aarm e e in h e t bijz onde r ge om agne tis ch e s torm e n w orde n be doe l d die van de Z on k om e n. Bron: Be l ga /TDB. Th e guide s tar | 35