ADHD SPECIAL SELECTIE UIT 5 EDITIES MET: Ups en downs van ADHD
Cover
Experts die vertellen hoe het precies zit Persoonlijke ervaringen Tips, adviezen en inspiratie
ADHD VOORVECHTSTER/EXPERT
Prof. dr.
SANDRA KOOIJ hoogleraar ADHD bij volwassenen
Voor jong en oud Maak je eigen selectie uit de ruime keuze artikelen
inhoud 7 10 14 18 20 23 24 26 3o 36 40 51 54 58 64 66 70 72 75
93
Waarom een Glossy? De hyperfocus van Michael Phelps Seks en ADHD ADHD anders bekeken ADHD bestaat. Punt.
10
CORONADHD ADHD, dus medicijnen? ADHD en huiselijk geweld Het dak eraf ADHD behandelen met psychodrama Druk gepraat
51
Volle en drukke hoofden Ykema ontmoet... ADHD en muziektherapie Bestaansrecht van patientenvereniging Beter in Balans met neurofeedback
26
ADHD, een reactie op voeding? ADHD overgewicht en slaap Het maakt mij tot wie ik ben - Adelheid Roosen over haar ADHD
79 82 86 88
ADHD en motorische problemen Niet de diagnose maar de klantvraag centraal Ouderpower Een levenspolie voor mensen met ADHD
75
Ik ben toch niet bang? Patrick Kicken, DJ met ADHD
Charlie Luske - Je kunt er niets aan doen ADHD en hoogbegaafdheid. Hoe houd je ze uit elkaar? Succes dankzij (of ondanks) je A(D)HD! Pubers & ADHD
100
Gefeliciteerd het is ADHD! Neurofeedback in de praktijk Vlieg dan, zeikerd! Tics zijn géén kenmerk van ADHD Handelen in en om de klas Mijn broer of zus is anders
96
ADD & ADHD een twee-eiige tweeling NHB-PSY hersenweefsel voor onderzoek Uitstellen en vergeten bij ADHD Van chaos naar focus ADHD zwangerschap & borstvoeding
Dat drukke appeltje heeft het vast van de boom
142
Koppie onder met dolfijnen Zeldzaam plus… Runningtherapy
134
186
Mentale veerkracht door hartfocus In gesprek met.. Corinne van de Ven De onzichtbaarheid van LVB en ADHD Never a dull moment Verslavingsreclassering en ADHD,
162
heeft straffen dan wel zin?
90 93 96 100 104 110 113 120 124 128 131 134 142 144 147 150 152 154 162 166 169 172 178 183 186 192
inhoud 194 200 202 208 212 216 218 222 228 230 233 236 242 244 250 252 257 260 262 264 267 270 272
Geef Rex een stuur in zijn handen ADHD en chronische ziekten Als je medicatie nodig hebt maar stimulantia…
212
Seksueel overdraagbare aandoeningen… ADHD en de rijbewijskeuring ADHD & FASD Een ander licht op ADHD?
194
Van de basisschool naar het voortgezet onderwijs Black label medicatie Het voelt als thuiskomen Gamen en ADHD Behandeling van ontlastingsincontinentie en obstipatie… OFF ROAD Kinderen en hun geweldige leerkracht Van mavo tot Harvard
236
Hoe overleef ik de overgang met ADHD Snel leren = leuk leren Snelle jongens en meisjes ADD Crusher ADHD en slaap Diagnose ADD ADHD en neurologie Stotteren...
264
274
Zullen we dan nu gaan spelen?
274 276 282 285 288 292
Blijvende gedragsverandering
298
Komt een kind met ADHD bij de tandarts Een diagnose krijg je niet zomaar ADD energy training ADHD relaties
288
De jacht op oorzaken
bij jongeren met AD(H)D en…
318
European Brain Employers Ontbijtgedrag van kinderen en tieners met AD(H)D Mijlpaal Vrouwen en ADHD - wat doen de hormonen? Selectief mutisme Waarom paarden kunnen helpen bij ADHD Weggecijferd
298
Een interview met ‘De uitvinder van ADHD’
314
Cogmed Visualiseren bij ADHD 5 vragen aan Tom Brown Hoe stop je het pinpong spel ADHD en integratieve kindertherapie ADHD is een feest Eenheid in verscheidenheid
346
301 303 307 312 314 318 322 329 334 338 341 342 346 353 356
COLOFON Stichting SUZAN!¡ Leen Heskampstraat 5 7742 KK Coevorden 06 31 95 73 40 www.adhdlifestylemagazine.nl | info@adhdlifestylemagazine.nl REDACTIE Suzan Otten-Pablos & Rob Pereira REDACTIE oorspronkelijke uitgaven Suzan Otten-Pablos, Rob Pereira, Wemmie Wolf, Michaela Pronk-Preuss, Angelique Bergsma, Remko Iedema, Zafanja Hartog, Margriet van As, Janine Scherpenberg & Sterre Hunvie VORMGEVING oorspronkelijke uitgaven Arie de Korte & Elske de Korver ILLUSTRATIES Francien de Jong, Saarah van Doornewaard, Tijl Damen, Niels Tieman & Evelien Stougie FOTOGRAFIE Hein Hardholt, Pascal Bosmann, Wim van der Spiegel, Louise van Schagen, Susanne Moedt, Klaas Jan van Dellen, Ruben Emanuel, Victoria Rojas Milesi, Wemmie Wolf, Nienke Gorter, Arga Paternotte, Marijke Domhof, Daniella Krijger, Melanie Spreeuwers, Roosje Verschoor, Etienne Scheeper, Dannis van der Heiden, Yfke Metz, Evelien Gerrits, Wietse Bodde en anderen COVERFOTO Wim van der Spiegel DISCLAIMER Aan alle uitgaven hebben verschillende mensen meegewerkt, met verschillende visies. Dit betekent niet dat de verschillende redacties alle visies onderstrepen en/of ondersteunen. De digitale editie wordt gesponsord door MEDICE BV. Zij hebben geen invloed op de inhoud. Alle artikelen zijn onafhankelijk en zonder enige vorm van sponsoring tot stand gekomen.
Copyright © Stichting SUZAN!¡ Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of worden verveelvoudigd zonder voorafgaande en uitdrukkelijke toestemming van de uitgever.
VOORWOORD
Why a glossy? Voor je ligt het product van de energie, creativiteit en goede samenwerking van een aantal mensen met (een band met) ADHD. De redactieleden zijn trots dat deze Glossy zo snel tot stand is gekomen. Dat het resultaat zo mooi is en dat de inhoud voor veel eye-openers zal zorgen, is het werk van veel bekende en minder bekende mensen met en zonder ADHD. Zij hebben allen vanuit hun eigen ervaring bijdragen geleverd die het lezen waard zijn. Wij zijn ook verguld met het voorwoord van professor Barkley, één van de meest vooraanstaande wetenschappers op het gebied van ADHD. Hij heeft veel gedaan om ADHD op de kaart te krijgen. Zijn boodschap spreekt voor zich, maar je zult zien dat je ook op een andere manier naar ADHD kunt kijken. Wij wensen je veel leesplezier en zien uit naar je commentaar. Er is nog stof genoeg voor de SUZAN!¡ nummer 2. Rob Pereira Voorzitter Stichting ADHD Netwerk
It is with great excitement, anticipation, and
extensively, especially since the 1970s, with
impaired driving, poor financial management,
satisfaction that this new magazine ded-
more than 10,000 scientific papers published
social and intimate relationships, child rear-
icated to ADHD has been launched in The
in the disorder to date. Each year, more than
ing and, of course, occupational functioning.
Netherlands. Similar media have appeared
400 scientific papers are published in the
Most recently the disorder has been shown
in the U.S. during the past decade and have
scientific literature on various aspects of this
to have a significant adverse impact on adult
proven to be highly informative and useful to
disorder, not to mention enumerable books and
health maintenance and, by implication, life
people having ADHD a long with their family
book chapters. A World Congress on ADHD is
expectancy. Substantial scientific research
members and I expect SUZAN!¡ to achieve
not held annually (for the 4th time this year in
documents that ADHD is largely a result of
the same in The Netherlands.
Through
Milan June 7-9) and such annual meetings for
genetic and neurological factors. While some
such publications those with ADHD and
those with the disorder, families, and profes-
cases may arise from prenatal insults to the
their loved ones can obtain science-based
sionals have been held in the U.S. for over 20
developing brain and a small percentage from
information about the disorder by a means
years (see chadd.org) and in Canada for nearly
brain injuries acquired after birth, a majority of
that is far more reader friendly to a general
as long (caddra.ca). By 2008, the disorder had
cases appear to be genetic in origin; findings
audience than scientific journals, scholarly
been shown to be among the most impairing
books, or even trade books may be. And so it
disorders treated in outpatient psychiatry
now shown to be universal in many behavioral genetic studies across countries and cultures.
is an honor for me to be invited to introduce
clinics, adversely affecting nearly every major
It is now recognized to be one of the three
this inaugural issue for the magazine.
life activity in which children and adults must
most genetically influenced psychiatric disor-
function effectively. Not only does the disor-
ders being rivaled only by autism and bipolar
Attention Deficit Hyperactivity Disorder, or
der seriously disrupt the educational achieve-
disorder. Social environmental factors do not
ADHD, afflicts 5-8% of children and 4-5% of
ment of children and adults, as was well-doc-
appear to play a role in the initial etiology of
adults worldwide, and so it is not an exceed-
umented by the 1980s. But it also adversely
ADHD but do interact with genetic predisposi-
ingly rare condition but a very common one.
impacts family functioning, peer relationships,
tions in some to worsen the disorder. Such en-
It was first described in 1775 by the German
community activities, and health in children.
vironmental factors may also have significant
physician, Melchior Adam Weikard, in his chap-
By adulthood, the disorder is known to neg-
influences on the extent to which other mental
ter on attention deficits in his medical textbook.
atively affect domains such as risky sexual
and learning disorders may develop along with
Since then, the disorder has been studied
behavior,
ADHD, the degree of impairment experienced
risk
for
teenage
pregnancies,
7
Russell Barkley is een van de grondleggers van de theorie en de behandeling van ADHD. Hij is klinisch psycholoog, kinder- en adolescentenpsycholoog en neuropsycholoog in de Verenigde Staten. Hij was tot 2002 hoogleraar psychiatrie en neurologie aan de Universiteit van Massachusetts. In 2003 werd hij benoemd tot hoogleraar Psychiatrie aan de Universiteit van South Carolina. Hij houdt zich bezig met alle aspecten van ADHD en heeft diverse behandelingsmethoden ontwikkeld. Barkley is (co)-auteur van ruim 15 boeken en handleidingen over ADHD en heeft meer dan 170 publicaties op zijn naam staan.
Russell A. Barkley, Ph.D. in various major life activities, and the availa-
Vertaling
len gepubliceerd over de aandoening. Elk jaar
ble of resources for appropriate diagnosis and
Ik vind het fantastisch dat deze nieuwe Glossy
komen er meer dan 400 wetenschappelijke
treatment.
gewijd aan ADHD wordt gelanceerd in Neder-
artikelen en boeken bij in de literatuur over ver-
land. Vergelijkbare bladen zijn de afgelopen
schillende aspecten van deze aandoening. Het 4e
Yet the disorder is among the most treatable
tien jaar ook in de VS verschenen en hebben
Wereldcongres over ADHD wordt in juni dit
conditions known to the mental health profes-
bewezen dat ze zeer informatief en nuttig voor
jaar in Milaan gehouden. Sinds 20 jaar jaar
sions. More treatments, particularly medi-
mensen met ADHD en hun familieleden zijn.
worden in de VS en in Canada ook bijeenkomsten
cations, are available to which more people
Ik verwacht dat de SUZAN!¡ net zo’n nuttige
gehouden voor mensen met deze aandoe-
respond positively (75-90%) with a greater de-
functie heeft in Nederland. Door dergelijke
ning en hun gezinnen (zie www.chadd.org). In
gree of improvement across a wider array of
publicaties kunnen mensen met ADHD en hun
2008 was de aandoening een van de meest
major domains of life activities than is known
familieleden
onderbouw-
voorkomende aandoeningen in de ambulante
for any other psychiatric condition. Indeed,
de informatie krijgen over de aandoening.
psychiatrie, omdat kinderen en volwassenen
some ADHD treatments are more than twice
Een tijdschrift is veel toegankelijker voor een
met ADHD bij bijna elke belangrijke activiteit
as effective and improving the symptoms of
algemeen publiek dan wetenschappelijke
problemen kunnen ondervinden. Niet alleen was
the disorder than is seen in any other mental
tijdschriften
populairwetenschappelijke
sinds de jaren 80 goed gedocumenteerd dat de
condition, such as depression or anxiety. The
boeken. Ik voel mij dan ook vereerd het eerste
aandoening bij kinderen en volwassenen ernstige
problems faced for those with ADHD now are
nummer van het tijdschrift ten doop te mogen
problemen in het onderwijs kon geven, maar
not so much ones of lack of effective treat-
houden.
ook nadelige effecten had op het functioneren
ments but limited awareness of the disorder,
Attention Deficit Hyperactivity Disorder, of
van het gezin, op relaties met leeftijdsgeno-
restricted or limited access to knowledgeable
ADHD, treft 5-8% van de kinderen en 4-5%
ten, op maatschappelijke activiteiten en op de
clinicians, and inconsistent availability of diag-
van de volwassenen over de hele wereld. Het
gezondheid van kinderen. Volwassenen lopen
nostic and treatment services both within and
is dus een veel voorkomende aandoening.
meer risico op problemen op het gebied van
across countries. It is to be hoped the Suzan!¡
Het werd voor het eerst beschreven in 1775
seksualiteit, tienerzwangerschappen, ongelukken
will contribute to improving this situation in
door de Duitse arts Melchior Adam Weikard,
in het verkeer, slecht financieel beheer, relaties,
The Netherlands and beyond. I wish the en-
in zijn hoofdstuk over aandachtsstoornissen
beroepsmatig functioneren en in de opvoeding.
terprise all success and congratulate you, the
in zijn medische handboek. Sindsdien is de
Niet lang geleden werd ook aangetoond dat er
reader, for opening this inaugural issue.
aandoening uitgebreid bestudeerd, vooral
een niet te verwaarlozen negatief effect op de
sinds de jaren 1970. Tot op heden zijn er
gezondheid op volwassen leeftijd bestaat en dus
meer dan 10.000 wetenschappelijke artike-
ook op de levensverwachting.
Russell A. Barkley, Ph.D.
8
wetenschappelijk
of
VOORWOORD
Wetenschappelijk onderzoek laat zien dat
diagnostische en therapeutische hulp. Het is
ADHD grotendeels het resultaat is van
te hopen dat de SUZAN!ยก goed ontvangen zal
genetische en neurologische factoren. Soms
worden en zal bijdragen tot de verbetering van
is er sprake van beschadiging van de zich
deze situatie in Nederland. Ik feliciteer u, de
ontwikkelende hersenen rond de geboorte. In
lezer, met het openen van dit eerste nummer.
een klein percentage is hersenletsel verworven na de geboorte. De meerderheid van de
Russell A. Barkley, Ph.D.
gevallen blijkt erfelijk te zijn. Bij deze gedrags-genetische studies worden in verschillende landen en culturen identieke bevindingen gedaan. ADHD wordt nu gezien als een van de drie psychiatrische stoornissen, naast autisme en bipolaire stoornis, waarbij erfelijkheid een grote rol speelt. Sociale omgevingsfactoren lijken geen rol te spelen in het ontstรกรกn van ADHD, maar er is sprake van gen- omgevingsinteractie waardoor de problemen naar voren komen. Dergelijke omgevingsfactoren kunnen ook aanzienlijke invloed hebben op de mate waarin andere psychische en leerstoornissen kunnen meegroeien met ADHD, de mate van handicap die wordt ervaren bij verschillende belangrijke activiteiten en de beschikbare middelen voor een juiste diagnose en behandeling. Toch is de aandoening een van de meest behandelbare aandoeningen in de geestelijke gezondheidszorg. Er zijn verschillende behandelingen, waarmee
waaronder
mensen
sterk
medicijnen, verbeteren
(in 75-90%) op een breed scala van belangrijke levensdomeinen. Soms is de behandeling meer dan tweemaal zo effectief als bij depressie of angst en effectiever dan veel andere psychiatrische aandoeningen. De problemen voor mensen met ADHD liggen op dit moment niet zozeer op het terrein van het ontbreken van effectieve behandelingen, maar ontstaan vaker door onvoldoende kennis van de stoornis of beperkte toegang tot
TEKST ROB PEREIRA & RUSSELL BARKLEY FOTO WIM VAN DER SPIEGEL, ROB PEREIRA & STUDIO305
9
hyperfocus
MICHAEL
PHELPS
11
Wil je iets positiefs horen over ADHD? Als we onze blik richten op zwemmer Michael Phelps (1985), wordt het succes je ingepeperd. Michael Phelps is, met 18 gouden medailles, de meest succesvolle olympiër ooit. Phelps werd zeven keer tot beste zwemmer van de wereld uitverkozen. Bijzonder daarbij is dat hij op de hoogste trede van het podium heeft gestaan voor alle zwemafstanden, in een tijd waar zwemmers zich juist specialiseren voor één afstand om te kunnen winnen. Succes en Michael Phelps, het zijn bijna synoniemen. En waar Michael Phelps geen geheim van maakt is dat zijn ADHD hem heeft geholpen om zover te komen.
Toen Phelps 9 jaar oud was werd ADHD bij
soon. Vanaf het moment dat ik verliefd werd op
concentreren. Ik was zelf onderwijzer en zat
hem vastgesteld. Volgens zijn moeder “zat hij
sport was het gemakkelijk. Ik was in staat om
de hele dag tussen jongetjes met een hoog
als kind nooit stil, hield hij nooit zijn mond, stelde
mijn gedachten ergens op te richten en daar-
energieniveau. Ik geloof niet dat ik mij er zor-
hij voortdurend vragen en sprong hij altijd van
voor te gaan.”
gen over maakte. Toen hij op de kleuterschool zat, ontving ik dezelfde rapporten waarin stond
het één naar het ander.” Een behandeling met medicatie en gedragstherapie volgde. Maar
Waarom zwemmen, en niet honkbal, lacrosse of
dat hij zich in de klas niet kon concentreren. Ik
Phelps stopte hiermee toen hij 12 was. Vanaf
voetbal?
legde uit dat hij zich misschien verveelde. Maar
dat moment hield hij de symptomen van ADHD
“Toen ik 11 was zei mijn coach tegen mij dat
toen hij in de eerste, tweede en derde klas zat,
onder controle met een strak tijdschema en
ik binnen 4 jaar in het Olympisch team kon ko-
hoorde ik dezelfde verhalen, van verschillende
door te zwemmen. Ook het vermogen om te hy-
men. Dus ik zei: “Okay, ik wil het Olympisch team
onderwijzers. “Michael duwt altijd andere kinde-
perfocussen hielp Phelps. Hij is wel beschreven
halen, dus dat is wat we gaan doen.” Ik begon
ren” en “We moeten Michael altijd afremmen.”
als iemand met een laser-achtige focus als hij
om daarvoor te trainen. Ik ging vijf jaar door
Ook stelde hij altijd vragen en hield hij nooit zijn
zwemt.
zonder ook maar één training te missen. Iedere
mond.”
dag, 365 dagen per jaar.” Wat was het punt waarop je besloot om een des-
In een interview (www.parenting.com) vertelt Phelps hoe hij begon met zwemmen.
In hetzelfde interview vertelt hij hoe hij óók door-
kundige in te schakelen?
traint met een gebroken hand. Het maakt hem
“Onze kinderarts stelde voor om Michael op
Klopt het dat je moeder je liet sporten omdat je
alleen maar meer volhardend. Wat in ieder
ADHD te laten testen toen hij 9 jaar oud was.
teveel energie had?
interview terugkomt, is zijn moeder, die hem
Toen werd ADHD bij hem gediagnosticeerd en
“Nou, ik deed aan andere sporten en mijn moe-
steunt en die hem altijd zijn eigen beslissin-
kreeg hij medicijnen om het te behandelen.”
der dacht: hoe krijg ik hem moe? Dus speelde
gen laat nemen. Debbie Phelps praat hierover
ik honkbal, lacrosse, voetbal en zwom ik. Als ik
(www.everydayhealth.com).
Hoe reageerde je op de diagnose? “Mijn reactie was: “Nu moeten we er iets aan
thuiskwam was ik uitgeput.” Wanneer kreeg je in de gaten dat Michael ver-
doen.” Tegen die tijd realiseerden we ons dat
Hielp het je ook op een andere manier, zoals met
schijnselen van ADHD had?
Michael hulp nodig had.”
je ADHD?
“Als ik het had toegelaten, zou hij 24 uur per
“Het hielp mij om te ontspannen. Ik was in mijn
dag hebben rondgerend. Toen hij op de kinder-
Schreef je de ADHD toe aan bepaalde oorzaken?
eigen wereld, geconcentreerd. Ik houd van
opvang zat, kreeg ik berichten van de begelei-
“Er waren geen duidelijke oorzaken. Soms
sport en ik ben een erg prestatiegericht per-
ders dat hij zich onmogelijk op één taakje kon
wordt ADHD in verband gebracht met moe-
TEKST REMKO IEDEMA & HERMAN JANSEN ILLUSTRATIE FRANCIEN DE JONG FOTO THESWIMPICTURES.COM/TIM BINNINGS
INTERVIEW ders die dronken of rookten tijdens de zwanger-
uitlegde welke voordelen de medicijnen hadden,
laten zien hoe het hem heeft geholpen om
schap. Maar ik deed geen van beide. Ik zorgde
maar hem toestond om te proberen hoe het
verder te komen dan zijn concurrenten.
goed voor mijzelf.”
zonder ging. De teambenadering is de beste om met dit soort situaties om te gaan. Rond die tijd
Er is een treffende overeenkomst tussen het
Wat voor behandeling werd voorgeschreven?
was Michael intensiever bezig gegaan met het
leven van Michael Phelps en dat van die ande-
“Michael begon met het innemen van een
zwemmen. Zijn talent zorgde ervoor dat hij meer
re beroemdheid die we portretteerden in ons
stimulerend medicijn, zodat hij zich op school
energie kon kwijtraken in het zwembad toen hij
boek ‘Succes met je ADHD’, Ty Pennington. Bei-
kon concentreren. Tijdens de pauzes werkte
van de medicijnen af was.”
den waren ze ‘stuiterballen’ tijdens hun jeugd.
ik met hem aan gedragsaanpassing, bracht ik
Maar beiden troffen ze het met een moeder die
structuur aan in zijn leven. Hij sportte;
Welke adviezen heb jij voor ouders wiens kinde-
deskundig was en die het heft in handen nam.
zwemmen, honkbal, lacrosse, cross country,
ren misschien ADHD hebben?
Beide moeders begeleidden hun zonen, maar lie-
wat ik stimuleerde. Maar hij moest altijd eerst
“Schakel hulp in. Mogelijk denken ze dat het
ten hun zonen vrij bij het maken van belangrijke
zijn huiswerk afmaken voordat hij ging sporten.
over gaat, of dat het niet belangrijk is. Maar
keuzes. Voor ouders die twijfelen of ze een stap
Ook zorgde ik ervoor dat hij gezond at, zorgde ik
als leerkrachten of artsen zeggen dat het
naar voren moeten nemen bij het begeleiden van
voor eten met minder suiker.”
wijst op ADHD, dan wil je de goede beslissin-
hun kind, is dit een steun in de rug.
gen nemen om je kind te helpen. Vertrouw Gaven de medicijnen bijwerkingen?
deze mensen als ze je benaderen en probeer
“Er waren geen bijwerkingen. Het vertraagde
dan uit te zoeken wat voor soort hulp je nodig
hem zodanig dat hij beter een denkproces kon
hebt. Kinderen met ADHD hebben veel passie,
ontwikkelen en kon opletten.”
het moet alleen wel in goede banen worden geleid. Je kunt niet 45 minuten tegen ze pra-
Wat was je gevoel bij het feit dat Michael medi-
ten, omdat ze niet zullen luisteren. Als school-
cijnen gebruikte?
hoofd weet ik dat leerkrachten op een dunne
“In het begin nam Michael zijn medicijnen
lijn balanceren.”
‘De rest, zo zegt het cliché, is geschiedenis’
’s ochtends, terwijl de andere kinderen hun vitamines namen. Maar op de middelbare school
Ja, Michael heeft de bouw van een perfecte
moest hij het twee keer per dag nemen en naar
zwemmachine. Maar tijdens een wedstrijd is
het kantoor van de verpleegster gaan tijdens
het altijd het mentale aspect dat iemand in
de schoolpauze was natuurlijk niet cool. Toen hij
staat stelt om boven de rest uit te komen. In
12 was vertelde hij me dat hij ermee wilde stop-
Michaels geval, vér boven de rest. Hij domi-
pen. Ik legde hem uit dat het hem hielp om op te
neert. Alle beschrijvingen van zijn laser-achtige
letten in de klas. Maar ik luisterde naar hem en
concentratie zullen volwassenen met ADHD
liet hem deel uitmaken van het zoeken naar een
niet verbazen. Voor mensen met ADHD is het
oplossing. We spraken met de huisarts, die hem
normaal. Het is hyperfocus. En Michael heeft
Dit portret is afkomstig uit het boek ‘Succes met je ADHD!’ van Remko Iedema en Herman Jansen (Uitgeverij Pepijn, 2011). Het is samengesteld uit verschillende bronnen: www. adderworld.com, http://www.everydayhealth. com, www.facebook.com/adhdmoms, www.healthcentral.com, www.parenting.com, www.wjz.com en www.wikipedia.org.
13
SEKS en AD(H)D
Overprikkeld, prikkelbaar, op zoek naar prikkels of ... ?
“Mensen met AD(H)D hebben meer seksuele problemen en
of sneller. Met een overvolle agenda tot gevolg. Dan past seks er niet
stoornissen dan mensen zonder AD(H)D.” (1)
meer bij. Een opgejaagd gevoel door het verliezen van overzicht en ‘er ligt
Het heeft flink wat moeite gekost om hierachter te komen.
nog zoveel werk op me te wachten’, kunnen ervoor zorgen dat er geen
Net voor de deadline van dit artikel komt bovenstaand bericht
ruimte meer overblijft in je hoofd om initiatief te nemen. Of dit vergeet je
via Whatsapp binnen. Specifieke cijfers heb ik niet maar dit is
gewoon. Naast een gebrek aan seksuele intimiteit lijkt geen zin in seks(3)
al heel wat. Omdat ik hetzelfde vermoedde, ging ik maanden
de meest voorkomende klacht.
geleden op onderzoek uit.
Iris zegt hierop: “Zin hebben komt niet uit de lucht vallen, daar zul je iets voor moeten doen. Je kunt zitten wachten, maar dan gebeurt er niets.
Mijn allereerste poging om informatie te vinden, leidt tot
Je kunt ook gewoon eens beginnen. Eens wat proberen. Zoenen of strelen
een computerscherm dat overloopt met artikelen over
kan al voldoende zijn. Dat is ook goed. Wees er trots op dat je dat gedaan
vreemdgaan en seksverslaving. Dit geeft me een bijzonder
hebt of dat je dat samen hebt afgesproken. Dat vraagt een omslag in je
vervelend gevoel. Alsof mensen met ADHD al niet genoeg
denken. Daar heb ik vaak een zware dobber aan om dat proces te kunnen
met stigma te maken krijgen. Nadruk op deze onderwer-
pakken bij mijn patiënten.”
pen kan nadelig werken. Een ander misverstand: “Heb je
Een omslag in het denken komt regelmatig terug in het verhaal van Iris.
dan hele snelle seks?” Die vriendin had het niet over een
Je kunt namelijk bewuste keuzes maken die op de lange termijn leiden tot
vluggertje. Onderzoek over zaken als geen zin in seks of
een prettiger seksleven. Weinig zelfwaardering en een negatief zelfbeeld
geen orgasme kunnen krijgen, bestaat nauwelijks. Tot nu.
spelen vaak een grote rol in het leven van de ADHD’er. Ook wanneer het
Ik kijk halsreikend uit naar de uitkomsten.
om seks gaat, kan dit gevoel een rol gaan spelen.
Voldoende aspecten van ADHD en ADD hebben namelijk
“Hé, wacht even, waarom voel ik me nou zoals ik me voel? Waarom zit
potentie tot het veroorzaken van problemen. Een plus een
mijn vel nou niet goed vandaag? Oh ja, ik weet het alweer. Er is iets ge-
is vaak drie bij ADHD’ers. Hoe zit dat eigenlijk met de seks?
beurd, daardoor voel ik me gefrustreerd. Ga ik nou de hele dag zitten
Om deze vraag te beantwoorden, maak ik een afspraak
mokken? Of ga ik nu iets anders doen? Ga ik nu de kopjes in de afwasma-
met Iris van den Bosch. Zij is seksuoloog NVVS en phys-
chine zetten?” Iris legt uit, dat er altijd dingen in je leven gebeuren die min-
ician assistant bij PsyQ Utrecht. Iris werkt onder andere
der leuk zijn. Mensen met minder zelfwaardering ervaren een rotgevoel,
binnen het team ADHD en seksuologie. Zij ziet in deze con-
maar weten vaak niet waardoor. Ze hebben een soort blinde vlek. Dit geldt
text daarom veel mensen met ADHD en ADD die problemen ervaren met
voor ons allemaal, maar ‘gezonde’ mensen hebben het sneller door en
seksualiteit.
maken een omslag naar een positieve actie en zakken niet weg in zaken,
Voordat ik thuis op de fiets stap om naar de afgesproken plek te gaan,
die ze eigenlijk niet willen. Je hebt namelijk een keus. Het moment dat je
moet ik natuurlijk nog van alles doen. Op mijn verzoek hebben we afge-
het kan ombuigen naar iets positiefs grijp je aan om jezelf een compliment
sproken in een rustige omgeving. ’s Morgens zitten er enkele mensen hun
te geven. Maar ook wanneer je je rot voelt, je dit realiseert .
krantje te lezen volgens Iris. Een uitstekende gelegenheid om een goed
Dat is namelijk de eerste stap. Mensen met weinig eigenwaarde zitten
gesprek over seks te voeren. Net op tijd kom ik aan. Overprikkeld Tijdsmanagement, een vaardigheid die maar weinig ADHD’ers lijken te beheersen, blijkt een belangrijke factor te zijn wanneer het om vrijen gaat. Eigenlijk spreken we over gebrekkige filters en impulsiviteit. Daardoor lijken alle prikkels even belangrijk. ‘Nee’ zeggen lukt dan minder. Alles moet en het liefst zo snel mogelijk nadat je het bedacht hebt
14
(2)
ACHTERGROND
‘Romantisch samenzijn lijkt zo eerder op een kroket uit de muur’ vaak al in de negatieve achtbaan en voelen niet zo veel meer. Hebben het
tijd is natuurlijk fantastisch, maar altijd? Romantisch samenzijn lijkt zo
laat, te laat of later door over het hoe en waarom.
eerder op een kroket uit de muur. Even lekker maar zo op. En je moet het niet te vaak doen.
Op zoek naar prikkels
Zoek samen naar nieuwe routes, de juiste prikkels. Maak van de weg er-
Door gebrekkige filters lukt het ook niet zo goed om bijzaken van hoofdza-
naartoe een spannende reis. Afgeleid raken mag best mee in je koffer.
ken te scheiden. Alles in de omgeving vraagt om aandacht, niet alleen een
Want samen vind je nieuwe paden, die leiden naar mooie tussenstations.
geile partner, maar ook de bladderende verf op het plafond, de kat op de
Soms moet je daarvoor wat meer moeite doen. Het halen van de eindbe-
kattenbak, dat sensuele deuntje op de achtergrond en niet de minste: je
stemming wordt zo minder belangrijk. En de automatiek kan je wat vaker
eigen gedachten. Multitasken? Vergeet het maar. Jouw lief strelen terwijl
links laten liggen.
hij/zij net bezig is jou naar een hoogtepunt te brengen? Waar waren we ook alweer gebleven? Met andere woorden, de ADHD’er raakt de hele
Prikkelbaar
tijd afgeleid. De aandacht vasthouden en concentratie vormen basisvoor-
Nog een nadeel van gebrekkige filters en impulsiviteit. Alles eruit flappen
waarden om opgewonden te blijven en voor het krijgen van een orgasme.
wat er in je opkomt. Praten zonder strikjes en lintjes. De partner noemt
Combineer dit met doelgerichtheid, dan slaat het hoogtepunt al snel om
het bot. Geen zoetgevooisde woordjes in je oor fluisteren. Maar op een
in een dieptepunt.
onaangename, plotselinge manier een afwijzing kenbaar maken. Ook dit doet de romantiek de das om.
“Een orgasme is voor velen het hoogst haalbare doel, maar mensen ver-
Communicatie tussen geliefden komt in vele soorten en maten. Soms
geten de weg ernaar toe. Zodra ze het doel los kunnen laten, dan lukt
moeilijk, eenzijdig, zonder echt contact, dominant, maar altijd met een ver-
het. Seksuele doelgerichtheid is bijna per definitie gedoemd om te misluk-
keerde uitwerking wanneer je dit het minst kunt gebruiken. Te bedenken
ken. Vooral bij ADHD’ers die toch vooral doelgericht bezig zijn. En op dat
dat maar 5% van onze boodschap in woorden wordt verpakt. Dat lukt al
doelgerichte worden ze afgerekend. Dat is wat anderen steeds zien. Je
niet goed. De rest van de communicatie gebeurt non-verbaal. Oei! Prikkel-
ziet gebeuren bij stellen waar het soms te snel gaat, dat mannen teveel
baar lijkt dan een understatement. Praten over de problemen vormt de
gefocust raken op het plezier van de vrouw en daarin afgeleid raken. Het
grootste uitdaging.
contact raken ze kwijt. Het gaat met ze aan de haal. Of het gebeurt te snel
“Je kunt afspraken maken met elkaar. ‘Luister eens, ik vergeet het wel
of er gebeurt helemaal niets. En dus zijn ze mislukt omdat ze het doel niet
eens, maar als je me er op attendeert, wil ik best zin maken.’ Of ‘Ik begin
hebben gehaald. Het hele traject ernaar toe, dat het ook leuk en fijn kan
wel en dan zien we wel waar het strandt’. Op die fronten kun je mooi inzet-
zijn, dat je ervan kunt genieten en dat je wel ziet of het ervan komt, wordt
ten. Begrip, acceptatie en het maken van afspraken. Want vaak wanneer
overgeslagen.”
de andere partner geen AD(H)D heeft, aandacht wil, het niet krijgt en aan
Dezelfde doelgerichtheid leidt tot ongeduld, snel weer overgaan naar een
zichzelf gaat twijfelen, krijg je een negatieve spiraal. Dan volgt irritatie en
volgende prikkel of snel verveeld raken. Dit maakt uitgebreid voorspel en
krijg je gedoe. Daar wordt een relatie niet leuk van. Dat geldt voor alle rela-
achteraf lekker knuffelen eerder een last dan lust. Een vluggertje op z’n
ties, ook zonder ADHD. Voor iemand zonder ADHD kan het net zo moeilijk zijn om over seks te praten als iemand met.” Prikkelend “Hulp bij problemen met seks en de relatie is maatwerk. Vaak is het niet alleen een kwestie dat het niet lukt, maar zit er meer achter. Ik denk dat het vooral het inzicht is: hoe werkt dat bij mij en hoe zou ik mijzelf daarin op een positieve manier kunnen labelen?” zegt Iris. Het ligt dus allemaal niet zo eenvoudig. Gelukkig
15
kan het weer goed komen. “Mensen vergeten vaak met elkaar te commu-
op. Nu proberen we ook wat meer rekening te houden met (het gebrek
niceren. Waar ligt nou de onderliggende oorzaak? In welk patroon ver-
aan) nachtrust.
vallen we telkens? Wanneer je kunt snappen dat de partner met ADHD sneller afgeleid raakt door een telefoon, moet je weten dat het niets met
Steven, ADHD
jou te maken heeft. Als je hem of haar attendeert dan heb je weer con-
Over afgeleid worden, ik haat in de lach schieten tijdens het neuken. Grappen maken, grrr, weg concentratie. Met het nemen
tact. Wanneer je begrijpt dat ADHD hieraan ten grondslag ligt en het accepteert en je hierover kunt praten. Wat werkt nou om je partner bij de les te houden? Dat is zoeken hoe je dat met z’n tweeën vorm kunt geven. Tegelijkertijd kunnen dat hele fantastische relaties zijn.” Uit eigen ervaring weet ik dat juist door de ADHD de meest hilarische en prachtige situaties kunnen ontstaan. Gelukkig is het niet alleen maar kommer en
‘Je gedachten overschreeuwen soms je gevoel en werken als stoorzender’
begin. Te veel gedachten waarom ik het wel of niet zou doen. Maar ik maak er altijd tijd voor en ik heb er altijd zin in!!! Hoewel, in een vaste relatie is het voor mij niet altijd vanzelfsprekend dat als er wat is, ik het zomaar naast me neer kan leggen voor een goedmaaknummertje. Een keer had ik seks met een meid met ADHD. We
waren allebei zo gefocust, dat we niet eens doorhadden
kwel, maar valt er nog veel te genieten. Dit vraagt om de juiste prikkeling, een goede balans, mildheid voor jezelf en voor je lief.
van initiatief ben ik, denk ik, nogal een watje in het
dat er nog iemand anders in de kamer was.
“Ik betwist dat het altijd aan ADHD ligt” concludeert Iris. “Begrip, afspraken en communicatie geldt voor alle relaties. Ik denk dat de essentie is om
Sonja, ADHD
seksueel plezier te hebben en dat is niet aan ADHD gebonden.”
Soms kan ik er echt niet tegen om aangeraakt te worden. Met een volle kop kan zacht gestreel heel irritant worden. Hetzelfde geldt voor geuren,
Daniëlle, ADHD
soms is dat gewoon too much en wordt het vies.
Voor mij duurt seks bijna per definitie te lang. Ik moet me er echt toe
Vaak heb ik geen zin. Ook hier weer dat volle hoofd. Mijn vriend heeft hier
zetten om m’n kop erbij te houden en een soort erotische film in m’n
heel veel moeite mee, dat merk ik aan hem. Hij heeft dan het gevoel dat
hoofd afspelen om in de mood te blijven. Vaak als we later op de avond,
ik hem vergeet. Dan ben ik zo druk bezig met van alles. De volgende dag
op een doordeweekse dag, in bed liggen te rommelen, word ik een beetje
moet ik weer vroeg op, dan slaap ik liever. Anders weet ik dat de volgende
zenuwachtig van de tikkende klok: mijn nachtrust is nogal een probleem
dag moeilijk gaat worden. Daar heb ik een schuldgevoel over. En als we
dus wil ik zeker weten op tijd slapen. Een keer heb ik dat nogal onver-
vrijen dan is het net een sprintje trekken. Ik vermoed dat de bijwerkin-
wachts en redelijk bot duidelijk gemaakt. Op het moment dat mijn partner
gen van mijn medicatie er ook wel mee te maken hebben. Ik heb het wel
dacht tot de echte actie over te gaan, sprong ik verontwaardigd op en zei:
eens opgezocht. Geen zin, of een verminderd libido, zoals de bijsluiter het
“We moeten zo wel gaan slapen hoor, kijk hoe laat het is!” Gelukkig heeft
noemt, kan een rol spelen. Maar mooi dat ik niet met mijn medicatie ga
mijn partner veel begrip voor mijn aparte kijk op het leven dus na kort wat
stoppen. Het helpt me juist te kunnen focussen tijdens de seks.
verbolgen te zijn geweest, pakten we de draad enigszins versneld weer
Heel soms, als ik helemaal ontspannen ben en de hele dag niets hoef te doen, dan kan het uren duren. Geweldig! Gelukkig kunnen we erover praten en soms een misplaatste grap maken. Eén keer toonde ik hem de verse streep op het asfalt voor de deur. Had ik gezien tijdens de seks. Hoezo afgeleid? Karel, ADD Ik kan soms niet goed focussen. ‘In het moment zitten’ en andere gedachtestromen even parkeren vind ik lastig. Je gedachten overschreeuwen soms je gevoel en werken als stoorzender. Dit leidt tot niet lekker kunnen ontspannen en genieten. En
16
ACHTERGROND
afstandelijk overkomen, zo is me meegedeeld. Omdat je zo druk bent in je
Niels, ADD
hoofd, kan de weg naar een orgasme erg lang kan zijn.
Sinds ik weet dat ik ADD heb, heb ik nog nooit zoveel ruzie gehad in een relatie. Ik kan niet uitleggen wat er in mijn hoofd zit, ook al wil ik dat nog
In situaties waarbij mijn eigenwaarde ook nog eens onder druk staat
zo graag. Negen van de tien keer blijven we in een vicieuze cirkel hangen.
wordt dit effect sterker, want negatieve gedachten zijn lastiger weg te
De nasleep van een ruzie duurt een week. Vaak nog langer. Dan gaat het
drukken en ijlen langer na. Dat iemand jou de moeite waard vindt om
een tijdje goed. Maar omdat er geen oplossing komt, gebeurt het zo weer.
intiem mee te zijn is dan blijkbaar niet voldoende om dat probleem weg
Mijn vriendin heeft één keer gezegd dat ik de hele dag lang alles moet
te nemen. Ik voel me ergens toch niet goed genoeg voor die persoon.
zeggen wat er in me opkomt, omdat ik nogal een binnenvetter ben. Maar
Sterker nog, teveel van dergelijke bevestigingen kan me redelijk overspan-
hoe leg ik duizend dingen tegelijk uit? Voordat me dat gelukt is, zitten er al
nen maken, vooral in het begin van een relatie. Ik heb tijd nodig om dat te
weer 1000 nieuwe dingen in mijn hoofd. Dit blijft een probleem. Ik vind het
verwerken en toe te laten.
heel moeilijk om uit te leggen wat er gebeurt, zodat zij het kan begrijpen.
Het lastigste vind ik wanneer mijn partner aan me vraagt “waar denk je
Als mijn vriendin zin heeft zal ik nooit ‘nee’ zeggen. Maar het ligt er op zo’n
aan?”, of een andere vraag waarmee ze in mijn hoofd wil kijken. Tja, aan
moment wel aan hoe vol mijn hoofd zit. Het heeft weinig nodig namelijk,
van alles en nog wat. Dat ga en wil ik niet allemaal vertellen, want waar
voordat ik met mijn gedachten ergens anders zit. Vooral als ik een bom-
begin ik en hoe komt dat over? Dus sta ik met een bek vol tanden en een
vol hoofd heb. Ze hoeft maar een pijntje te laten blijken en ik ben weg.
bedenkelijke, twijfelachtige blik in m’n ogen. Niet bepaald gunstig voor een
Nadenken en gevoel liggen erg ver uit elkaar. Ik moet de tijd krijgen om dit
goeie indruk.
dichter bij elkaar te brengen. En dan lukt het me wel om te concentreren. Ook moet het niet steeds hetzelfde zijn. Verrassende dingen houden me
Doelgerichtheid is een valkuil waar ik makkelijk in stap. Misschien wel om-
erbij. Zodra ik klaargekomen ben, halen mijn gedachten me weer in als
dat die doelgerichtheid me juist helpt om te focussen en in zekere zin
een denderende goederentrein.
weer in het moment te komen. Ik vermoed dat ik die doelgerichtheid ook inzet om die lage eigenwaarde op te krikken. Je geeft jezelf een concreet doel waaraan je hard kunt werken, in plaats van dat je jezelf en de ander volledig accepteert zoals je bent. Het is makkelijk om in die doelgerichtheid door te slaan, waardoor ik heel makkelijk signalen van mijn partner mis. Op dat moment zie ik niet of dat doel wel zo gewenst is. Maar ik negeer daardoor ook m’n eigen signalen. Ik mis wat ikzelf op dat moment eigenlijk het liefste wil en cijfer mezelf weg. Je kunt je eigenwaarde niet halen uit het pleasen van anderen.
(1) Bijlenga, D., In press (2) Kooij, J.J.S. (2002). ADHD bij volwassenen; Diagnostiek en behandeling. Amsterdam: Pearson Assessment and Information B.V. (3) Hallowell, E.M. & Ratey, J.J. (2005). Hulpgids ADHD; De meest actuele en complete gids voor een succesvol leven met ADHD. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds.
TEKST ZAFANJA HERTOG TEKENINGEN EVELIEN STOUGIE 17
Systemisch kijken, zoals dat in familie-opstellingen wordt gedaan, gaat verder dan het kijken naar alleen het gezinssysteem waar iemand deel van uitmaakt. De systemische blik kijkt ook naar de ‘achtergrond’ van een persoon: de ouders, grootouders, overgrootouders en generaties daarvoor en wat daar eventueel gebeurd is. Ook kan gekeken worden naar andere systemen waartoe iemand behoort: een kerkgenootschap, een organisatie, een dorp, iemands culturele achtergrond, etcetera. Kijkend met deze systemische blik kunnen onverwachte elementen naar voren komen waar het gedrag van deze persoon mee verbonden lijkt te zijn. Dit soort elementen kunnen mensen of thema’s in de geschiedenis van de familie zijn die niet gezien zijn, eventueel buitengesloten zijn, en nu, in de persoon, via bepaalde problematiek of symptomatologie naar voren kunnen komen. Hoe zou het zijn om met deze systemische blik naar ADHD te kijken? Wat zou systemisch werken met familie-opstellingen voor ADHD kunnen betekenen? En hoe zou het zijn dat verder te onderzoeken?
ADHD
Systemisch werken met familie-opstellingen Ongeveer vijf jaar geleden maakte ik kennis met het systemisch werken volgens Hellinger. Ik werd gegrepen door de integere, accepterende, ‘open-minded’ manier van kijken naar problemen en symptomen, waarbij ‘de achtergrond’, of ‘het systeem’ van een persoon erkend en gezien wordt, wat een grote impact kan hebben op deze persoon en verlichting van problematiek kan geven. Het ruimer kijken alleen al, zoals
anders bekeken Systemisch werken met familie-opstellingen, een workshop
TEKST ODETTE DE THEIJE FOTO ODETTE DE THEIJE
VERDIEPING dat met zo’n systemische blik gebeurt, heeft een bijzonder effect: het neemt ten volle op en sluit in wat buitengesloten lijkt te zijn of worden, zoals ook gebeurt met (effecten van) ADHD. Ik besloot mij te gaan scholen in het systemisch werk, te beginnen bij het Bert Hellingerinstituut in Groningen. De Duitser Bert Hellinger heeft het systemisch werken met familie-opstellingen in West-Europa geïntroduceerd. Een opstelling is een methode waarbij onderliggende krachten en verbanden in een systeem, zoals een familiesysteem, inzichtelijk gemaakt kunnen worden. De methode maakt gebruik van ‘representanten’ die een persoon of element uit de familiegeschiedenis van de vraagsteller neerzetten en die, eenmaal opgesteld in een ruimte, informatie blijken te ‘weten’ over het systeem dat is opgesteld, zonder dat hen hierover iets verteld is. Tijdens de opstelling wordt dan gezien, herkend en erkend wat er in een familiesysteem aanwezig kan zijn, hetgeen een verlichting van de ‘last’ van bepaalde problematiek kan geven. Aanleiding workshop Als (kinder- en jeugd) psychiater heb ik in mijn praktijkervaring van de afgelopen 15 jaar vele kinderen, jongeren en volwassenen gezien met ADHD-problematiek. Vrijwel altijd had deze problematiek een enorme impact op het gezin en de omgeving van degene met ADHD. Eigenlijk zou je kunnen zeggen dat een heel systeem ‘belast’ kan zijn met ADHD. Ik vroeg mij af: Zou het kunnen dat er in familiesystemen waar ADHD, eventueel in meerdere generaties, voorkomt, bepaalde patronen en dynamieken zichtbaar worden? En als dit zo zou zijn, wat zouden we met systemisch werk kunnen bijdragen om de ‘last’ van ADHD in een familiesysteem mogelijk wat lichter te maken? Waardoor de kwaliteit van leven vergroot wordt? Samen met Bibi Schreuder, mede-oprichter van het Bert Hellingerinstituut, besloot ik een workshop te organiseren om dit verder te onderzoeken. Bibi vanuit haar achtergrond en 25 jaar ervaring vanuit het onderwijs, daarna verrijkt met haar werk gedurende 14 jaar in het Bert Hellingerinstituut. Ikzelf vanuit mijn achtergrond vanuit de geneeskunde en kinder- en jeugdpsychiatrie in diverse settingen, de laatste jaren aangevuld met mijn opleidingen en erva-
ring met systemisch werk. Onze gedachten waren: wat zou een workshop rondom ADHD ons laten zien en, vooral, wat zou dit kunnen betekenen voor mensen met de diagnose ADHD, met partners en/of kinderen met ADHD en voor mensen werkzaam in het veld van ADHD. Niet zozeer om een nieuwe wijze van diagnostiek en/of behandeling te introduceren, maar meer om te bezien wat voor elementen te maken kunnen hebben met ADHD, bekeken vanuit systemisch perspectief en wat inzichten hierover zouden kunnen opleveren. Workshop De workshop bestond uit 2 dagen met een groep volwassenen. De deelnemers hadden zelf de diagnose ADHD of hadden sterk het vermoeden dat ze ADHD hadden. Ook waren er ouders van kinderen met ADHD en deelnemers uit het onderwijs en de hulpverlening. Met een aantal bruisende ADHD-ers in de groep was de workshop uiteraard verrassend, vol energie, enthousiasmerend, creatief en ook emotioneel met veel lol en ook verdrietige momenten, waarbij de impact van hetgeen speelde in een systeem oordeelloos gevoeld kon worden. Bijzonder was te zien dat er, ook bij de mensen met ADHD-symptomatologie, aanvankelijk aardig wat aannames en vooroordelen waren ten aanzien van ADHD en zeker ten aanzien van het gebruik van medicatie, voor het gemak door de groep ‘Ritalin’ genoemd (omdat dit bij de meeste mensen de naam is die aan medicatie bij ADHD wordt verbonden). We hebben een aantal opstellingen gedaan waarbij deelnemers een eigen vraag inbrachten en we hebben een aantal opstellingen gedaan waarin we keken naar elementen die te maken hebben met ADHD, zoals ‘Ritalin’ en ‘grenzen’, waarbij de aspecten ‘acceptatie’ en ‘oordelen’, maar ook maatschappelijke aspecten naar voren kwamen. Door de opstellingen was het mogelijk voor deelnemers individueel en voor de hele groep gezamenlijk allerlei aspecten en systeeminvloeden die spelen bij ADHD toenemend oordeelloos te zien, hetgeen voor de groep een grote impact had. Bij deze eerste gezamenlijke workshop hebben we geen voor- en/of nametingen gedaan. We hebben wel beschrijvingen van ervaringen van
deelnemers gekregen. Genoemd werd dat de onderzoekende, vertrouwenwekkende en mensenverbindende workshop een open houding jegens ADHD teweeg gebracht had. Erkenning dat het bestaat en dat het er mag zijn, “misschien wel in mijn eigen gezin.” Zo kwamen er ook uitspraken naar voren: “Ik ben bevriend geraakt met mijn ADHD”, “Ik kan veel beter omgaan met ADHD-ers na de workshop, begrijp hen beter, verdraag hun gedrag beter, doordat ik ‘de achtergrond’ van degene die ik voor me heb kan ‘omarmen’”, “Ik ben zelf beter begrensd geraakt en heb meer gezien en geleerd dan ik uit een dik boek ADHD zou kunnen halen”, “Ik bereik mijn patiënt meer door wat ik in de workshop heb geleerd. Hierdoor ontstaat er rust in de hulpverlening.” En: “Ik heb na de workshop voor het eerst een feestje gevierd met mijn ADHD!” What’s next? Deze eerste, volgens de deelnemers en onszelf succesvolle, workshop Systemisch kijken naar ADHD vraagt wat ons betreft om herhaling. Hierbij willen we, met behulp van vragenlijsten, een voormeting én nametingen doen, om te onderzoeken wat een dergelijke workshop en een dergelijke zienswijze kan betekenen voor het leven en welzijn van mensen met ADHD en hun omgeving. Waarbij we niet zozeer spreken van behandeling, maar wel van het zichtbaar maken van (systemische) elementen die bij een ieder én in de maatschappij spelen en die, indien zichtbaar gemaakt, kunnen bijdragen aan acceptatie, verlichting en een grotere kwaliteit van leven bij ADHD.
Odette de Theije is kinder- en jeugdpsychiater, werkzaam bij Mondriaan in Maastricht. Tevens is ze de laatste jaren geschoold in systemisch werken met familie- en organisatieopstellingen.
19
ADHD BESTAAT. PUNT. Prof. Dr. Sarah Durston over beeldvorming
Met haar onderzoek wil Sarah toewerken naar biologische en individuele diagnostiek. Zij hoopt bij te dragen aan beeldvorming, onder andere in de media, het bestaansrecht van de diagnose en behandelmogelijkheden voor individuele patiënten. “De beeldvorming rond ADHD wordt pas positief als ADHD beter begrepen wordt en wordt onderkend dat het zowel een psychische als een hersenaandoening is.” Sarah ontmoet ik in haar kantoor in het oudste gedeelte van het Universitair Medisch Centrum Utrecht. Haar bureau kijkt uit op de tuin en staat op exact dezelfde plek als het bureau van haar echtgenoot toen hij daar promoveerde. Toentertijd nog niet haar echtgenoot overigens. Zelf zat ze een paar kamers verderop, in de stagiairekamer. Per toeval kwam Sarah (1974) terecht op het onderwerp ADHD. Ontwikkeling fascineerde haar altijd al. Zo werkte ze in 1995 als onderzoeksassistent op de afdeling psychiatrie van het UMC Utrecht aan onderzoek over schizofrenie. Niet veel later nam ze de stap naar ADHD. In eerste instantie als onderzoeksassistent. Dit werd haar promotieonderzoek. Een deel van dit onderzoek deed ze in de Verenigde Staten. Ook haar vader promoveerde daar en in deze
‘Negatieve beeldvorming doet kinderen, die hulp nodig hebben, onrecht aan’
periode kwam Sarah ter wereld. Het moge duidelijk zijn, dat haar de wetenschap met de paplepel ingegoten werd. De onderwerpen die vandaag aan bod komen gaan over objectiviteit,
INTERVIEW
effectiviteit en harde bewijzen. De manier waarop ze praat hoorde ik eer-
van de hersenen met een MRI-scanner terwijl kinderen bijvoorbeeld
der tijdens de Nationale Hersenlezing. Ook nu weer met dezelfde felheid.
bepaalde opdrachten uitvoeren. Deze opnamen koppelt zij aan genen, de cognitie en het gedrag. Zo probeert zij samen met haar team de biologi-
Tijdens de Nationale Hersenlezing veegde je de controverses rondom
sche paden naar de diagnose ADHD in kaart te brengen. Ook onderzoe-
ADHD stuk voor stuk van tafel met wetenschappelijke bewijzen, net
ken zij autisme en algemene hersenontwikkeling bij jonge kinderen.
als in je andere presentaties. Je had er ook voor kunnen kiezen om alleen over jouw eigen werk te vertellen. Waarom kaart je steeds
Wat zijn de hoogtepunten in je carrière?
weer deze controverses aan?
“Allereerst de ontdekking dat onze hypothese over het DRD4 gen en
“Controverses rond ADHD kom ik vaak tegen in mijn werk. Voordat ik
DAT1 gen klopt. Beide genen kennen een allel, een bepaalde variant van
tot de inhoud over kan gaan, moet ik altijd eerst de vraag beantwoorden
een gen, dat een kleine verhoging geeft op het risico ADHD te
of ADHD wel bestaat. Dit kan me zelfs overkomen als ik een peerreview
ontwikkelen. Deze twee genen komen meer tot uitdrukking in bepaalde
krijg van een artikel. Een collega-wetenschapper die de inhoud van mijn
hersenstructuren dan in de rest van het brein, dus we verwachtten
artikel beoordeelt, vraagt zich af waarom hij mijn onderzoek beoordeelt
daar ook juist de effecten van de risico-allelen te vinden. En dat klopte:
want ADHD bestaat toch niet. Als ik subsidie aanvraag, wordt mij deze
juist waar deze genen het meest tot uitdrukking komen, zagen we een
vraag voorgelegd. Wanneer ik een interview geef, moet ik ADHD altijd
verandering van de hersenstructuren.”
eerst verdedigen voordat we verder kunnen.” ADHD-positief Gelukkig hoeft dat niet voor dit interview, concluderen we lachend.
Het DRD4 gen is toevallig ook een gen dat gekoppeld wordt aan explora-
Sarah gaat verder:
tiedrang, onderzoekend gedrag en het op zoek gaan naar nieuwe uitda-
“Negatieve beeldvorming is niet goed voor kinderen met ADHD.
gingen in je omgeving. Mensen die het exploratiefst waren, bezaten dit
Nu krijgen ouders pas geld wanneer hun kind de diagnose heeft. Niet
gen. Tijdens de kolonisatie waren zij het verst verwijderd van Afrika. Een
wanneer zij hulp nodig hebben. De overheid heeft bekostiging van de
evolutionair voordeel dus. En een positieve eigenschap die gekoppeld is
GGZ laten verworden tot een perverse prikkel. Dit betekent dat ouders
aan ADHD.
soms hun kind op sleeptouw moeten nemen en overal langs gaan, net zolang totdat zij een hulpverlener vinden die de diagnose wil stellen.
“Deze ontdekking droeg bij aan de hypothese dat er (minimaal) drie
Het helpt niet wanneer deskundigen roepen dat ADHD niet bestaat. Een
hersensystemen bijdragen aan ADHD. Systemen die ieder hun eigen
historica onderbouwt haar onderzoek met bepaalde bewijzen. Ik kan ook
functie hebben: de controle van ons gedrag, het omgaan met
niet 100% hard maken dat Hippocrates of Shakespeare het over ADHD
beloningen en timing. We veronderstelden dat verstoringen in deze
hadden in hun beschrijvingen van de aandoening. Maar mijn resultaten
systemen onafhankelijk van elkaar kunnen leiden tot symptomen van
zijn wel objectiveerbaar. Negatieve beeldvorming doet kinderen, die hulp
ADHD. Kinderen met ADHD zouden daarom alleen op één van deze
nodig hebben, onrecht aan.”
functies uitval moeten hebben. De resultaten van het onderzoek bevestigen dit. Weer een stapje dichter bij een completer plaatje.”
ADHD komt bij 5 procent van de wereldbevolking voor. Dr. Allen Frances schat dat dit percentage in de Verenigde Staten op 20
Zou de effectiviteit van gedragsinterventies uiteindelijk aantoonbaar
procent ligt. En met de komst van de DSM V misschien zelfs hoger.
worden door middel van beeldvorming van de hersenen?
Merk je dezelfde controverses in je werk in Amerika?
“Beeldvorming zou je ondersteunend kunnen gebruiken om te kijken wel-
“Nee, daar liggen de controverses net wat anders. De diagnose ADHD
ke biologische systemen veranderen. Maar om effectiviteit aan te tonen
is meer geaccepteerd. Dit geldt voor alle psychiatrische diagnoses.
moet je vooral kijken in het domein waar het probleem zich voordoet, het
Deskundigen daar hebben het wel over overmedicalisering en medicatie
gedrag, en daarvoor zijn gestructureerde, blinde onderzoeken nodig.
is net als in Nederland wel controversieel. Maar zo gaat de VS er mee
Nu worden nieuwe behandelingen vaak ontwikkeld door een hulpverlener
om. Veel makkelijker.”
die daar heilig in gelooft. Die gebruikt zijn nieuwe interventie en ziet vorderingen. Maar het feit dat er vorderingen zijn, maakt een behandeling
In 2011 aanvaardde Sarah de leerstoel Ontwikkelingsstoornissen van
nog niet effectief. Suikerpillen werken ook. De bedoelingen zijn goed, maar
de Hersenen aan de Universiteit Utrecht. Sarah staat aan het hoofd van
het kan een placebo-effect zijn. Het liefst meet je objectief met dubbelblind
Niche-Lab. Hier voert ze neuro-imaging onderzoek uit. Ze maakt beelden
onderzoek, waarin zowel de onderzoeker als de proefpersoon 21
INTERVIEW
niet weten in welke interventiegroep hij of zij zit. Het aantonen van de
Ondanks dat ook positieve beeldvorming rond ADHD nog even duurt,
effectiviteit van gedragsinterventies is belangrijk.”
kunnen we voor nu bouwen op de beeldvorming van Sarah Durston in de vorm van prachtige plaatjes van de hersenen. Ik bedank haar voor de
Welk effect zou jouw onderzoek kunnen hebben op ADHD bij volwassenen?
tijd die ze voor mij vrijgemaakt heeft in haar drukke schema. In een half
“Positieve beeldvorming is ook hier van belang. Wanneer je interventies
uur weet ik van haar wat ik moet weten. Namelijk dat ik nog steeds een
op jonge leeftijd al toepast, zou dit kunnen helpen om de volwassen
grote fan van haar ben.
hersenen te plooien. Het is net als een taal leren op jonge leeftijd. Dit gaat veel makkelijker.” Ondanks de bewijzen die jij levert, blijft de discussie of ADHD wel of niet bestaat en of het een hersenaandoening is levendig. Hoe denk jij dat dit komt? “Mensen hebben moeite met het idee dat ADHD een hersenaandoening zou kunnen zijn. Dat heeft denk ik te maken met een aantal misverstanden. Ten eerste, het idee dat dat wil zeggen dat de hersenen de oorzaak zijn van ADHD. Dat is niet zo. De oorzaak ligt ergens anders, in de genen of in de omgeving. De hersenen vertalen het naar gedrag. Ook wil een hersenaandoening niet zeggen dat ADHD nooit meer over kan gaan. Je hersenen sturen niet alleen gedrag, ze veranderen ook door gedrag. Je merkt nu al wel in discussies, bijvoorbeeld het debat in de Balie (19 november 2012), dat het gesprek gevoerd kan worden met sommige deskundigen. Zij stellen de juiste vragen. Ondanks hun felle kritiek luisteren ze.”
Druk! Carrière - Doet sinds 1998 neurobiologisch onderzoek naar ADHD en autisme - Gepromoveerd in 2003 op onderzoek naar ADHD - Hoofd van het NICHE-lab sinds 2003, behorend bij het Rudolf Magnus Instituut - Hoogleraar Universiteit Utrecht sinds 2011/ hoofd onderzoek Ontwikkelingsstoornissen Universitair medisch Centrum - Werkt bij het Sackler Institute for Developmental Psychobiology in New York - 21 juni 2012 oratie ter aanvaarding van de leerstoel Ontwikkelingsstoornissen van de Hersenen, faculteit der Geneeskunde, Universiteit Utrecht - Lid van de Jonge Akademie, KNAW
En de discussie over teveel diagnoses en medicatiegebruik?
Persoonlijk
“Hulpverleners die daar niet toe zijn opgeleid mogen de diagnose ADHD
Studeerde aan de Universiteit Utrecht vanaf 1992, getrouwd,
niet stellen. Een schoolpsycholoog die de ouders vertelt dat hun kind
2 kinderen
ADHD heeft. De huisarts die het kind Ritalin voorschrijft. Zo krijg je overdiagnostiek en overmedicalisering. Wanneer ouders hier komen
Aan het werk zien?
voor een second opinion, worden ze soms teleurgesteld. Hun kind is
Bezoek dan eens www.niche-lab.nl, hier vind je al haar onderzoeken en
gewoon druk. En dit betekent niet altijd dat er verder niets aan de hand
kun je ook de Nationale Hersenlezing terugkijken.
is. Een kind heeft recht op de juiste hulp. Alleen niet altijd met de diagnose ADHD.” Hoe ziet voor jou de toekomst eruit? Je noemde eens dat je verwacht pas over 30 jaar de biologie van ADHD volledig te begrijpen. “Ik hoop natuurlijk dat dit veel eerder is. Misschien wel twintig jaar. Maar onderzoek doen duurt gewoon erg lang. Het uitvoeren duurt al een tijd. Dan moet je het nog publiceren. Met alle reviews duurt dit zeker een jaar. En beantwoorde vragen roepen nieuwe vragen op, die je dan ook weer wilt onderzoeken. Voor je het weet ben je al weer een tijd verder.”
22
TEKST ZAFANJA HARTOG FOTO WIM VAN DER SPIEGEL
CORONADHD
‘Een vriendin maakte het eens uit omdat ze dacht dat ik chaotisch was als gevolg van mijn smartphone. Zij zou zelf ook onrustig worden van alle gepushte berichtjes. Eigenlijk beweerde ze dat voor de uitvinding van de smartphone niemand chaotisch was in zijn hoofd’
Concentreer je! Deze SUZAN!¡ Is weer helemaal up-to-date. Dat wil zeggen: allerlei artikelen uit de vijf bladen zijn bekeken en wat blijkt? Ze zijn nog steeds actueel. Maar in het nieuwe normaal hoort ook een stuk over het corona virus.
De C1-meiden van de voetbalclub in mijn dorp zijn een speelster kwijt. Ze worden van alle gepushte berichtjes. Eigenlijk beweerde ze dat voor de In het pre-covidium was alles relatief gemakkelijk en ongevaarlijk, zeker had het voor gevoelmensen dat ze niet gewaardeerd werdsoms in het team. Als leider van kunnen dat uitvinding van de smartphone niemand chaotisch was in zijn hoofd. die hun impulsen moeilijk in toom houden. team heb de blaren op mijn tong gepraat maar Salina hield voet bij altijd stuk. afstand houNuik wij allemaal gebonden zijn aan veel regels, zoals Een interessante gedachte, maar waarom werd ik dan, toen ik klein den, niet meer schreeuwen en zingen bij een doelpunt, niemand meer huggen, steeds handen wassen, goed opletten op hoestende collega’s, De coach werd vaak kwaad op haar. “Concentreer je nou eens!” riep hij was, standaard ‘verstrooide professor’ genoemd? Geen smartphone te etcetera zou best kunnen zijn dat met ADHD meermaar ik kreeg duizend keer op een dag te horen dat ik weer dan langs de lijn. Ik benhet eens opzo hem afgestapt, wantmensen net als Salina heb daar bekennen, last van hebben. ik ADHD. “Coach”, zei ik, ‘’speel even de derde vioolsonate van Bach?” eens iets verkeerd deed. Die opmerkingen knagen aan je gevoel van eiNatuurlijk stond hij me niet-begrijpend aan te kijken. Hoezo moest hij dat genwaarde. Je wordt er rebels van. Je leert sorry zeggen, en er gebeurt Dat dachten ze ook in Israël waar zij onderzoek hebben gedaan met kunnen? Om een aanwijzing op te volgen, moet je het kunnen. Salina kan nog iets: je gaat dat deel van jezelf haten. Ik denk dat na de constante een groot aantal mensen uit een database naar voorspellers voor bezich nietsmetting concentreren, al vraag jeVan het de haar iedere vijf14.000 minuten. patiënten Maar ze uit feedback,van met Corona. meer dan het zie- ouders, leraren en coaches langs de lijn, dat het ergste is. was welkenhuis degene tussen in het team die zonder nadenken uithaalde met rechts Het worden stemmetjes in je hoofd die je voortdurend op je lazer geven. 2 maanden tot 103 jaar oud, had 10% een positieve Corona test.kwam. Mensen met ADHD hadden 50% meer kans als er een bal voorbij Impulsief, met een instinctmatige timing, bij om Je Corona maakt jezelf daarna kleiner dan je bent. te krijgen! Mensen met autisme, schizofrenie, angst en depressie hadvlagen fanatiek. En dan weer dromerig, verloren op een stuk van het veld den logischerwijs juist toch een door wat lager bang en hielden waar niemand liep. “Ik help haar dat te risico. roepen”,Zijzeiwaren de coach. Salina had er geen idee van maar ze was een van de smaakmakers in zich strikt aan de opgelegde regels. Ook mannen onder de 20 jaar met En neem van mij aan dat hij niets kwaads in de zin heeft. het team. Zij zorgde voor de onverwachte ideeën op de training, zat vol een lage SES (sociaal economische laag) liepen meer risico. humor en als het moest, beet ze van zich af. Ze had ook een probleem met Ik voeldeVoor haar aan wist wat nodigonlogisch had. Ze keekdat genoeg om zich heen,mensen autoriteit, onsenklinkt hetzeniet ónbehandelde metwat op zich geen wonder is als je de hele dag te horen krijgt dat afgeleidADHD door alles wat er kon gebeuren om het veld. Zodra ze mijn kant op je ‘weer’ niet oplet of ‘nooit eens’ je spullen bij je hebt. meer kans hadden op een positieve test, terwijl degenen die keek, wees ik waar zewerden beter kon gaan lopen, zonder iets te risico zeggen.liepen En als en wel even behandeld met stimulantia minder veel als niet-ADHDers. er een kans was dat ze de bal kon veroveren, riep ik hard: “NU!” Dan dacht Sinds ik Ritalin slik ben ik veel beter in staat om mezelf te accepteren, ze niet, dan kwam ze in actie. En veel effectiever dan andere speelsters in inclusief die duizenden momenten dat je de chaos vergroot. Als het met Dus wat is de moraal? Laten we zorgen dat er geen onderdiagnostiek haar team, die zich prima konden concentreren maar niet dat instinctieve een dom pilletje wel lukt om je hoofd erbij te houden, waar hebben al is, dat je behandeld wordt als dat nodig is en dat je je goed aan de mehandelen hadden. die mensen dan al die jaren over lopen mekkeren? Het gevoel van dicatie houdt: wat betreft risico op Corona besmetting is je risico niet tekort schieten, dat immense proporties had aangenomen en rotsvast groter dan van een niet-ADHDer als je je netjes aan de regels houdt. Concentreer je nou eens ... Je moet ADHD hebben om te weten hoe zinloos verankerd was, blijkt te maken te hebben met drie keer tien milligram per die aansporing is. Een vriendin maakte het eens uit omdat ze dacht dat ik
dag. En dat terwijl mijn vriend, die de coaching van de C1-meiden doet, nog
chaotisch was als gevolg van mijn smartphone. Zij zou zelf ook onrustig
steeds geen noot viool speelt.
TEKST NIELS ROOD ILLUSTRATIE FRANCIEN DE JONG
23
ADHD,
dus medicijnen?! Er is veel discussie over vermeende over diagnostiek en overbehandeling van ADHD. Deze onduidelijkheid wordt
De huidige maatschappij is vele malen ingewikkel-
vertelt? Je moet dus samen met je behandelaar
mede in stand gehouden door onge-
der en onoverzichtelijker geworden dan 50 jaar
komen tot een behandeling die bij jou past: ‘sha-
censureerde berichtgeving op internet.
geleden. Natuurlijk zijn er mensen mét ADHD die
red decision making.’ Dit betekent dat je gedeel-
Doordat mensen op sociale media zoals
zonder behandeling prima terecht zijn gekomen,
de verantwoordelijkheid hebt met je hulpverlener
Twitter, vooral negatieve en soms asociale
die hun sterke kanten goed hebben kunnen ont-
voor het in gang zetten en al dan niet doorzetten
berichten lijken te plaatsen, ontstaat er
wikkelen en die dankzij hun ADHD-eigenschappen
van de ingeslagen weg. Dit bevordert bovendien
een negatief beeld over ADHD. Dat is
verder zijn gekomen dan wanneer zij geen ADHD
de autonomie en de compliance/ adherence.
volledig onterecht. Het is vooral verwarrend
gehad zouden hebben. Maar er zijn er nog veel
Dit betekent dat je medeverantwoordelijk bent
voor mensen die net te maken hebben
meer bij wie de schoolopleiding niet lukt en die on-
en zelfstandig meedenkt over de te nemen
gekregen met ADHD.
gewenst sociaal en maatschappelijk in de knoop
stappen, wat tot gevolg heeft dat je je beter aan de
raken. Het probleem ligt vaak bij het vinden van
afspraken zal houden omdat je hebt meebeslist.
de behandeling die voor jou de juiste is.
Dit alles komt het effect van de behandeling
Informatie
24
en dus het uiteindelijke resultaat ten goede.
Het kiezen van de juiste behandeling is als het
Maatwerk
Er wordt wel gezegd: “De patiënt is bij de
kiezen van een auto: om een goede keuze te
Het is de laatste jaren overduidelijk geworden
behandeling de partner van de arts”, maar
kunnen maken moet je je goed voorbereiden.
uit wetenschappelijk onderzoek dat behandeling
ik denk dat je beter kan zeggen “De arts is de
Je laat je niet ompraten om een fiets te kopen,
leidt tot een productiever en gelukkiger leven met
partner van de patiënt.” Dus wat de behandeling
omdat je schoonmoeder zo snel wagenziek is.
minder risico’s op
Nee, je gaat kijken welk type auto je wilt, met
sociale ellende.
welke extra’s, bij welke dealer je moet zijn en je
Gelukkig is er sinds
informeert naar de kosten en de risico’s. Je
enkele
maakt eens een proefrit, je praat eens met
een (klein) arsenaal
iemand die zo’n zelfde auto heeft . Als je uitein-
aan mogelijkheden
delijk bij een autohandelaar komt die je kunt ver-
om mensen met de
trouwen en die verstand van zaken heeft dan ben
diagnose ADHD te
je beter in staat om gezamenlijk een hopelijk niet
behandelen.
te impulsieve beslissing te nemen. Net zo handel
Vanzelfsprekend
je bij ADHD voordat je de beslissing neemt om
is
al dan niet een bepaalde behandeling te starten.
ders en dus zal bij de een de ene aanpak en bij
ook is, meedenken moet! En onthoud: je bent vrij
Waarom mensen zich beter informeren als zij
de ander een andere aanpak beter aanslaan.
om je behandeling en je behandelaar te kiezen.
een auto kopen dan wanneer zij moeten mee-
Wetenschappelijk onderzoek heeft uitgewezen
denken over een behandeling van zichzelf of van
dat een gepersonaliseerde behandeling het
Welke behandeling
hun kind is mij niet duidelijk. Een veelgehoorde
meeste succes heeft. Een gepersonaliseerde
Alle behandelingen hebben hun voor- en nade-
kritiek is dat ADHD een modeaandoening is. Het
behandeling wordt echter alleen een succes
len. Dit geldt voor medicatie nemen, maar ook
argument dat er vroeger ook geen behandelin-
als er goede communicatie is tussen de arts en
voor het niét nemen als je het wél goed zou
gen waren voor bepaalde aandoeningen en dat
de patiënt. Hoe weet de arts immers wanneer
kunnen inzetten. Het geldt ook voor kosten-
het toen ook allemaal goed ging, snijdt geen hout.
de therapie niet goed werkt als de patiënt niets
effectiviteit. Als het mogelijke effect van bepaalde
decennia
iedereen
‘Natuurlijk zijn er mensen mét ADHD die zonder behandeling prima terecht zijn gekomen, die hun sterke kanten goed hebben kunnen ontwikkelen’
an-
ACHTERGROND
‘Had ik het maar eerder genomen dan was mijn leven anders gelopen’
behandelingen niet duidelijk is, maar de therapie
dat er geen schade optreedt op de lange
wel erg duur is en niet wordt vergoed door de
termijn. Bovendien vergeten mensen
zorgverzekeraar dan moet je wel goed nadenken
vaak dat niet-behandelen vaak op de
of je het er op wilt wagen. Naarmate er meer
langere termijn leidt tot grotere proble-
en ministers zo wijs zijn om niet te bezuinigen
bekend is over bepaalde behandelingen kan je
men. Helaas kunnen de meeste mensen niet ver
op de GGZ. Behandeling van ADHD is namelijk
dus ook beter een verantwoorde keus maken.
vooruit plannen en niet goed risico’s inschatten.
heel belangrijk en medicatie is een essentieel
Naast uitgebreide voorlichting (psycho-educa-
Als je naast de basisbehandeling kiest voor
onderdeel van de therapie. Waarom? Omdat
tie, die alle mensen met ADHD moeten krijgen)
medicatie dan betekent dit dat je in verreweg de
het bewezen werkt en goed helpt! Hoe vaak heb
en zo nodig coaching om de omgeving waar-
meeste gevallen duidelijk minder last hebt van
ik niet volwassenen horen verzuchten: “Had ik
in je last hebt zo goed mogelijk aan te passen
je disfunctie. Maar je bent tegelijkertijd mede-
het maar eerder genomen dan was mijn leven
(school, werk, gezin, sportclub) is er een aantal
verantwoordelijk voor het juiste gebruik: ernstige
anders gelopen.” Ik gun iedereen met ADHD een
behandelingen dat je vooruit zou kunnen helpen.
bijwerkingen moet je nooit tolereren. Je moet
juiste therapie. Het is vooral een kwestie van
Het onderzoek naar ADHD is helaas nog niet
dan meteen met de medicijnen stoppen. En als
doordachte keuzes maken en blijven nadenken.
zo ver gevorderd dat van te voren al gezegd
je geen positief effect hebt moet je niet doorgaan
Kortom: beproeft alle dingen, behoudt het goede.
kan worden wie op welke therapie het best zal
met slikken, maar overleggen over mogelijke
reageren. Mogelijk wordt in de komende jaren
aanpassing van de dosering of soort medicijn.
vooruitgang geboekt bij de diagnostiek door
Je kunt de medicatie op meerdere manieren
middel van bloedonderzoek, computertesten of
succesvol gebruiken. Sommige mensen heb-
scans waarmee een preciezere keuze gemaakt
ben de medicatie niet in de weekenden of in de
kan worden tussen soort medicatie, neurofeed-
vakantie nodig, anderen stoppen na een paar
back, een dieet, voedingssupplement of andere
jaar. Maar er zijn ook mensen die het prettig
behandelingen.
vinden om langdurig medicatie te nemen. Ook na
Rob Rodrigues Pereira, kinderarts sinds 1978, opgeleid in Amsterdam (GU). Hierna chef de clinique in Maastricht tot 1980. Vervolgens tot 2012 kinderarts in het Clara, Zuider en Maasstadziekenhuis in Rotterdam. Vanaf 1981 gewerkt op verschillende Riaggs en GGZ instellingen in de regio Rijnmond, ook 7 jaar bij de Bouman GGZ verslavingszorg. Van mei 2012 gedurende
Veel mensen zijn bang voor ‘chemische
Tegenwoordig zijn er mensen die direct en
1 jaar bij de Bleypraktijken (2e lijns jeugdGGZ in Rotterdam). Vanaf mei 2013 ZZP’er. Sinds 10 jaar voorzitter/vice voorzitter van het “Kinderartsen ADHD netwerk”, later na de fusie met het volwas-
stoffen’ omdat chemisch geassocieerd wordt
impulsief hun grieven Twitteren of bloggen terwijl
senen ADHD Netwerk van het ADHD Netwerk.
met giftig. En omdat “hij neemt Ritalin” voor de
ze met hun arts zouden moeten overleggen over
leek soms lijkt op “hij is verslaafd”. Maar angst
de te nemen maatregelen. Het
is een slechte raadgever. Nu is alles in het
is wel begrijpelijk dat je daar
dagelijks leven chemie: positief zoals voedsel,
bang van wordt, maar het is
insuline of vitamines en mineralen en negatief
volkomen onterecht. Dergelijk
zoals arsenicum, cocaïne en cannabis. Als je
gebruik van de sociale media
hoofdpijn hebt, neem je zonder probleem parace-
doet de beeldvorming geen
jaren is het effect duidelijk. Pillen ja of nee
tamol, of nog sterker: als je honger hebt, neem
goed. Het polariseert boven-
je iets te eten. Alles wat uit moleculen bestaat
dien en er ontstaan kampen
is chemisch, dus ook een boterham is chemie.
vóór terwijl
en
tegen
het
er
medicatie, meer
om
In 1938 werd bij toeval een medicijn ontdekt dat
gaat hoe iemand die een
een positieve invloed had op kinderen met wat
behandeling
later ADHD zou gaan heten. In de laatste 25
zo goed mogelijk kan worden
jaar is echter pas enigszins duidelijk geworden
begeleid, gesteund en van
hoe de medicijnen werken, wat het effect op de
genuanceerd advies voorzien.
heeft
gekozen
hersenen is, hoe de prognose verbetert, maar ook wat de mogelijke bijwerkingen zijn. Uit grote
Bezuinigingen
studies maar ook uit jarenlange ervaring blijkt
Ik hoop dat de beleidsmakers
TEKST ROB PEREIRA FOTO WIM VAN DER SPIEGEL
25
VERDIEPING
ADHD leidt in de meeste gevallen niet tot geweld maar er is wel een verhoogd risico op geweld, ook in relationele en huiselijke sfeer. Dit artikel gaat over het belang van het herkennen en behandelen van ADHD als er huiselijk geweld speelt. John is een man van 46 jaar die wordt aangemeld bij de Waag, een centrum voor ambulante forensische expertise. Hij heeft een huisverbod gekregen nadat er slaande ruzie was ontstaan met zijn dochter die te laat thuis was gekomen. Zijn partner wilde bemiddelen maar kreeg een stoel naar haar hoofd. Dochter heeft de politie gebeld. Hij woont nu tijdelijk bij zijn moeder maar wil graag weer naar zijn gezin. Hij heeft spijt van zijn impulsieve gedrag en wil het graag goed maken. Hij vertelt dat hij altijd het beste met zijn gezin voorheeft maar zich erg kan ergeren aan zijn dochter die in de puberteit is. Hij kan dan soms te heftig op haar reageren. Zijn partner vult aan dat er de laatste tijd veel spanningen zijn. Zijn eigen bedrijf loopt niet zo goed, de schulden stapelen zich op en hij slaapt slecht omdat hij veel piekert. Hij is altijd al wat opvliegend geweest, maar de laatste tijd hebben ze veel ruzie. Ze hebben problemen met de oudste dochter. Partner maakt zich hierover ook zorgen maar John gaat dan echt uit zijn plaat. Zij vindt dat niet meer acceptabel. Zomaar een voorbeeld uit de alledaagse praktijk van de Waag. Er is in dit voorbeeld een aantal risicofactoren voor huiselijk geweld aan te wijzen: impulsief gedrag, opvliegendheid, spanningen in de relatie, slecht slapen, schulden, problemen op het werk, problemen met opvoeding van een puber … Heeft deze man ADHD? Dat is zo niet te zeggen, daarvoor is gedegen onderzoek nodig en moeten er ook andere klachten zijn. De combinatie van factoren, zoals hierboven beschreven, komt echter wel vaak voor bij ADHD. HUISELIJK GEWELD De term huiselijk verwijst niet naar de plaats waar het geweld plaatsvindt, maar naar de relatie tussen pleger en slachtoffer. Overigens is er niet altijd één duidelijke dader en één slachtoffer. Geweld kan over en weer voorkomen, tussen partners, tussen ouders en kinderen, et cetera. Er kan sprake zijn van lichamelijk geweld, seksueel geweld, psychisch geweld (dreigen of controleren bijvoorbeeld) of verbaal geweld. Veel ruzie tussen de ouders kan schadelijk zijn voor kinderen in het gezin en kan ook onder ‘huiselijk geweld’ worden geschaard.
BEHANDELING VAN HUISELIJK GEWELD Behandeling van huiselijk geweld is van belang gezien het frequente voorkomen
Nannet Buitelaar is forensisch
en de grote schade die het berokkent aan slachtoffers en kinderen. Standaard-
psychiater, werkzaam bij de Waag
behandeling voor daders van huiselijk geweld is echter niet effectief gebleken uit
Utrecht, onderdeel van
onderzoek. Dit komt doordat er zoveel verschillende soorten relaties, daders en
De Forensische Zorgspecialisten.
slachtoffers zijn. Behandeling kan wel effectief zijn als je het specifiek maakt voor de betrokkenen. Dat houdt in dat de psychische problematiek van de dader in kaart wordt gebracht (zoals depressie, trauma, ADHD, etcetera) en dat deze behandeld
ADHD
&
HUISELIJK GEWELD ‘Gelukkig lopen de emoties niet meer zo hoog op’
27
VERDIEPING
wordt volgens de richtlijnen. Verder is het belangrijk om de partner en het
geweest zonder moment van reflectie. Medicatie kan dan zeer essentieel
gezin te betrekken om te kijken welke factoren een rol spelen bij het ge-
zijn om het lontje langer te maken en de gewenste bedenktijd te creëren.
weld. Als laatste is het belangrijk om middelenmisbruik (als dit aanwezig
Als dit is gelukt en er meer bedenktijd is dan lukt het vaak ook om andere
is) te behandelen, gezien de hoge samenhang tussen middelengebruik en
oplossingen te bedenken voor het probleem dat is ontstaan zonder geweld
huiselijk geweld.
te gebruiken. Medicatie kan ook zorgen voor minder heftige emotionele reacties. Het ‘overreageren’ waar veel ADHD-ers last van hebben wordt
ADHA ALS RISICOFACTOR VOOR HUISELIJK GEWELD
minder, ze kunnen beter relativeren en de reactie uitstellen. Veel huiselijk
Uit veel onderzoek blijkt dat ADHD samengaat met een verhoogd risico
geweldsituaties komen voort uit te snel en te heftig emotioneel reageren.
op delictgedrag. Uit langdurend vervolgonderzoek bleek dat vooral hyper-
Als de ADHD-er dit minder doet ervaren veel gezinsleden dit als
activiteit/impulsiviteit en gedragsproblemen in de kindertijd belangrijke
een enorme opluchting. ‘Men hoeft niet meer zo op zijn tenen te
voorspellers zijn voor delictgedrag. Uit studies die ADHD-ers vergelijken
lopen.’ Het herkennen van de ‘eerste tekenen van emotionele
met controlegroepen bleek dat delictgedrag vaker voorkwam in de groep
opwinding’ is daarvoor ook van belang. Met technieken uit de VERS
ADHD-ers.
(vaardigheden emotieregulatie stoornis) wordt gezocht naar die eerste
Dit verhoogde risico kunnen we enerzijds begrijpen vanuit een aantal
tekenen. Dan ben je namelijk nog in staat om een time out te nemen of om een
kernsymptomen van ADHD zoals impulsiviteit, kort lontje, sneller geïrri-
verstandige oplossing te kiezen. Als de emmer al overstroomt ben je te laat.
teerd zijn, sneller emotioneel zijn, een lage frustratietolerantie en verlaagde zelfcontrole. Anderzijds kan het verklaard worden vanuit problemen
Uiteraard is het binnen de behandeling ook van belang om oplossingen
die kunnen samengaan met ADHD, zoals bijvoorbeeld middelenmisbruik
te zoeken voor problemen die de spanning hebben verhoogd bij het
en antisociale persoonlijkheidsstoornis, maar ook problemen die het gevolg kunnen zijn van ADHD zoals werkproblemen, financiële problemen, relatieproblemen. BEHANDELING VAN HUISELIJK GEWELD IN DE PRAKTIJK Het stellen van de diagnose ADHD bij een volwassene, die zijn hele leven al klachten van ADHD ervaart maar niet wist waar deze klachten mee te maken hadden, kan al veel te weeg brengen. Verdriet, boosheid maar ook inzicht en opluchting. Eenzelfde proces kan bij de partner plaatsvinden.
‘Uit veel onderzoek blijkt dat ADHD samengaat met een verhoogd risico op delictgedrag’
Behandeling bestaat dus allereerst uit voorlichting en verwerking. Verder
gezin. Schulden, conflicten op het werk, verslavingsproblematiek etc. Maar
kan medicatie leiden tot een vermindering van de klachten en, samen
veiligheid is altijd het eerste doel. Hiervoor is het van essentieel belang dat
met coaching en gedragstherapie, een verbetering van het functioneren
de partner betrokken wordt bij de behandeling.
geven. HERKENNING ADHD Bij gezinnen waar huiselijk geweld speelt wordt over het algemeen eerst
Resumerend is het dus van essentieel belang dat ADHD (als het aanwezig
een veiligheidsplan gemaakt. Hierin worden factoren geïnventariseerd
is) onderkend wordt bij de behandeling van huiselijk geweld. Uit onderzoek
die een risico vormen voor geweld maar ook factoren die juist bescher-
op de Waag is echter gebleken dat bij meer dan de helft van de ADHD-ers
mend zijn. Eveneens wordt een inventarisatie gemaakt van alle mensen
bij wie de diagnose vastgesteld werd op de Waag deze diagnose nooit
en factoren die tot steun kunnen zijn voor het systeem (zoals grootou-
eerder was gesteld. Terwijl het ging om mensen die al vanaf de kinder-
ders, school, etc.) Vervolgens worden risicosituaties die kunnen leiden tot
tijd ernstige problemen hadden op meerdere levensgebieden (waaronder
geweld besproken en wordt een plan gemaakt hoe deze te voorkomen én
ook crimineel gedrag).
wat te doen als ze zich toch dreigen voor te doen. Het aanleren van een
Dit pleit voor vroegsignalering én alertheid op het herkennen van
time-out (het tijdelijk weggaan uit de situatie om escalatie te voorkomen)
ADHD bij complexe problematiek zoals huiselijk geweld. Immers: her-
is daarbij een belangrijk eerste doel van de behandeling.
kenning van het aandeel van ADHD is van essentieel belang voor
In het geval van ADHD kan het zeer lastig zijn om een time-out te
de behandeling. De behandeling wordt daardoor effectief en kan
nemen. De emoties lopen doorgaans zo snel en hevig op dat de reactie al is
leiden tot een grote verbetering van het gezinsfunctioneren.
TEKST NANNET BUITELAAR FOTO PASCAL BOSMANN
ACHTERGROND
st e b n j i m oe d k i , k i n st Ik be e r e d n a rs d e d n a n e n j i l e Ik b d p go i r u e k t e i Ik loop n zijn f l e z e m en e l l a n a k Ik lfje o w r e e W Dolfje
29
F A R E K HET DA
Jaren geleden kocht ik een tweedehands Volkswagen Cabrio. Glimmend rood. Ik geef niets om auto’s en snelheid, ik hou wél van buiten zijn en de wind in mijn haar. Los. Daarom schafte ik deze auto aan, hij stond al een jaar te koop bij de plaatselijke garage. Mijn eerste ritje ´met zonder dak´ voerde naar de basisschool waar ik als leerkracht werk. Het was zondag (tja, voorbereiding is het halve werk) en ik zette de Cabrio in zijn volle glorie op het speelplein onder de oude bomen. Ik was nog niet uitgestapt of hij stond al bij me: Niek, een leerling uit groep 4. Zijn wenkbrauwen tot één streep geknepen, handen in de zij “Waarom heb jij die auto gekocht?”, vroeg hij boos. Ik hoorde de trilling in zijn stem en ik wist niet waarom. “Vind je hem niet mooi Niek?” Nu werden warempel zijn ogen ook nog glinsterend vochtig “Heel mooi”, antwoordde hij, “maar ik wil hem kopen, later als ik werk heb.” Ik slikte, ik reed in zijn jongensdroom. Eigenlijk was dat ook niet eerlijk, ik moest even snel denken hoe we hier nu samen goed uitkwamen. “Weet je”, zei ik, “het duurt nog even voor jij je rijbewijs hebt, als ik nu heel voorzichtig met de auto ben en hem weer inlever bij de garage als jij 18 bent, dan hebben we er allebei wat aan.” Niek knikte en één mondhoek trok alweer voorzichtig omhoog. “Misschien heb je nu wel zin in een ritje”, vroeg ik. “Kun je vast testen of het wat is, ga maar even vragen thuis, dan wacht ik wel.” Zo kwam het dat ik op de eerste Cabrio-zondag later thuis was van school dan normaal. Een kwartier is niet veel om te kunnen blijven dromen.
‘Onderwijs is topsport’ Groeien
Wat heb ik nodig?
Samen met 23 collega’s werk ik op een dorpsschool
“Soms heb je wat meer tijd en kennis nodig om kinderen
met 280 kinderen, het kloppend dorpshart. ‘Ruimte om
te begrijpen” zegt de intern begeleider die verantwoor-
te groeien’ is ons motto, aan ruimte geen gebrek zo mid-
delijk is voor de kwaliteit van de zorgprocessen binnen
den tussen weilanden en bosomzoomde paden. Acht jaar
school. “Je moet nieuwsgierig zijn naar hoe het werkt bij
geleden begon ik als leerkracht op deze school en tot die
dit kind, leun achterover: kijk en luister. Onmacht is een
tijd was ik nog nooit verantwoordelijk geweest voor een
signaal om bij jezelf iets in werking te zetten.” Mijn collega
kleutergroep. Het duurde zeker een half jaar voor mijn
uit groep 5 is een kei in achterover leunen. Dat komt goed
kennis, organisatie en energiepeil op niveau waren. En
uit met twee ADHD-leerlingen en één PDD-NOSser in de
toen kwam Niek, 4 jaar oud en gooide alles weer door de
groep. “Ik zie dat je boos bent” zegt ze tegen Gijs (9 jaar
war. Impulsief, niet op zijn beurt kunnen wachten, overal
en ADHD) als hij ’s morgens stampend de school binnen
doorheen schreeuwen, snel afgeleid, niet stil kunnen zitten
komt, zijn jas op de grond laat vallen en ondertussen zijn
en altijd alles kwijt. En, oh ja, zijn beker viel ALTIJD om, “dat
tas met een grote boog in de bak gooit. “Ik zie dat je daar-
gebeurt bij alle bekers van mij”’ zei hij. “Pak maar een doek-
door niet aan het werk kunt. Ga maar vijf minuten compu-
je”, antwoordde ik dan zo rustig mogelijk. Dit kind schudde
teren of een Donald Duck lezen, daarna kom je er weer
mij helemaal door elkaar. Ik werd er boos van, niet op hem,
bij.” Vaak is het benoemen van gedrag en verwachtingen
maar op mezelf. Wat had dit kind nodig om het leerproces
al genoeg, zegt ze. “En het kind zijn eigen tijd geven” voegt
van zichzelf en van de groep niet te verstoren. Hij slurpte
ze er haastig aan toe. Dat is niet altijd gemakkelijk, want
mijn energie op. Gelukkig is het schoolmotto ‘ruimte om
met een superstrakke klassenorganisatie kun je niet altijd
te groeien’ ook bedoeld voor leerkrachten. Dus ging ik op
27 kinderen laten wachten om die ene erbij te krijgen.
zoek naar ervaringen van collega’s om zo uit te vinden wat
De echte gesprekken moeten wachten tot na schooltijd
ik nodig had als leerkracht om dit kind erbij te krijgen.
en bijna ieder kind kent zijn eigen oplossing.
31
ACHTERGROND Mijn collega uit groep 6 vroeg aan Jochem (10
De nieuwe methodes eisen een soepele digita-
leerkracht is het handig als hij zichzelf kan split-
jaar en ADHD) “Ik merk dat je rekenwerk niet
le leeromgeving. Digitale lessen zijn zeer boei-
sen. Zolang dat nog niet tot de competenties
af is, wat kunnen we daaraan doen?” Jochem
end voor de leerlingen en een mooie toevoe-
hoort die onderwezen en ontwikkeld worden op
gaf zelf als antwoord dat zijn hoofd helemaal
ging van de didactische mogelijkheden van de
de PABO, zullen we het inderdaad in ons een-
druk werd als hij voor de verwerking van de
leerkracht. Als het werkt. Het opnieuw starten
tje moeten doen. Zorgen dat je als leerkracht
rekeninstructie zijn boek om moest draai-
van het digibord en vervolgens programmeren
zo goed mogelijk toegerust bent, bijscholen,
en omdat de opdrachten achterin stonden.
voor de rest van de dag kost haar zeker een
nieuwsgierig zijn naar kinderen, samenwerken
Voortaan kopieert juf het rekenwerk van de
half uur.Tijd die ze niet heeft. Iedere minuut die
met ouders, zorgen dat de boel niet vastloopt
dag voor Jochem, zodat alles op 1 A3 staat.
de kinderen op school zijn, is ingepland. Het wel-
en er heel vet ERROR staat.
Geen overbodige afleidende handelingen meer,
zijn van kinderen staat boven de lesstof, maar
Onderwijs is topsport.
Jochem’s werk is altijd af, niet netjes, maar wel
de schoolklok tikt door. Met de invoering van
goed. Want op cognitief gebied zijn kinderen
Handelings Gericht Werken (HGW) wordt de
Vóór zijn
met ADHD net zo verschillend als alle andere
leerkracht nog meer scherpgesteld op iedere
’s Morgens staan we om kwart over acht buiten
kinderen. Wel lijkt het of ze snel nieuwe stof op-
leerling. Wat zijn de sterke en zwakke kanten
om onze leerlingen op te wachten. Op sommi-
pikken, maar dan vervolgens weer moeite heb-
van iedere leerling, wat heeft hij nodig om te
ge kinderen wacht je net wat harder. Sommige
ben zich te concentreren op de verwerking er-
leren, hoe denkt het kind over zijn eigen leer-
kinderen hebben al wat nodig voor ze de klas
van. Als team maken we ons geen zorgen over
proces, en wat vinden de ouders? Deze inven-
ingaan. Ik praat iedere morgen even met de
de leerresultaten van ADHD-leerlingen. Lastig
tarisatie van de kind-eigen factoren geldt voor
4-jarige über-impulsieve Sophie, zo heeft ze al
vinden wij vooral het sociaal-emotionele stuk,
iedere leerling zodra het op school komt en
wat spreektijd gehad nog voor we met de kleu-
zorgen dat ze aansluiting houden bij de groep.
wordt drie keer per jaar geëvalueerd en waar
ters in de kring gaan. Soms helpt het, meestal
nodig bijgesteld. Het is de basis voor de ontwik-
niet. En ja: vaak heeft ze de meest prachtige
Ruimte geven
ideeën, kan ze de kar trek-
Achter het schoolmotto zit een visie: ‘op school komen kinderen samen en geven elkaar de ruimte om talenten te ontwikkelen’. Juist alle verschillende kinderen bij elkaar kleuren de school. Eerlijk, creatief,
32
puur,
‘Jochem’s werk is altijd af, niet netjes, maar wel goed’
ken voor andere klasgenotjes, begrijpt ze het totaal nog voor alles is uitgelegd en deelt dat uitbundig - staand natuurlijk - met de rest van
ontwapenend, mijn collega’s hoeven niet lang
keling van ieder schoolkind. Soms is het voor
de groep. En hoe stralend dit kind ook is, mijn
na te denken over de talenten van kinderen
ouders confronterend om van je kind de belem-
andere kleuters willen ook graag aan de beurt
met ADHD. Maar het ruimte geven aan ande-
merende factoren van zijn of haar onderwijs-
komen. Onze directeur houdt van ruimte, hij is
re kinderen, zodat ook zij hun talenten kunnen
proces in kaart te brengen. Iedereen wil graag
vroeger zelf een jongen geweest en dat is nog
laten zien staat nog wel eens onder druk. De
een gezond huppelend blozend kind met ritsen
duidelijk te zien. Hij vindt juist de mengeling van
juf van combinatiegroep 3-4 start deze week
vriendjes. Maar iedereen heeft sterke en zwak-
alle verschillende leerlingen fantastisch: “zo zit
al fijn. Op zondagmiddag is ze bezig geweest
ke kanten. HGW is prachtig, het zorgt ervoor
de samenleving in elkaar”, zegt hij “als je daar
met haar voorbereiding. De schoolweek is nog
dat leerkrachten onderwijsaanbod af kunnen
nu mee om leert gaan, blijft dat van waarde.”
geen vijf minuten oud of ze weet nu al dat het
stemmen op de mogelijkheden en behoeften
Hij is ook vóór een krachtige relatie tussen ou-
aanpoten wordt deze week met haar brood-
van de leerling, zodat ze de hoogst mogelijke
der en leerkracht, pas dan kan onderwijs echt
nodige strakke planning; een combinatiegroep
leerresultaten halen. De onderwijsinspectie
passend zijn. Bij sommige kinderen is nu een-
vergt veel overzicht en afstemming. Ties (6
verwacht van scholen dat dit van ieder kind te
maal meer nodig om af te stemmen. Dat geldt
jaar en vermoeden ADHD) is baldadig door
zien is. Aandacht voor ieder kind. Voor mij is dit
zeker voor kinderen met ADHD: eenduidigheid,
de kanteling van weekend naar de gestructu-
de essentie: het talent van ieder kind naar de
structuur, het is fijn dat er overeenstemming is
reerde maandag. Terwijl juf met een groepje
oppervlakte brengen zodat het kan groeien in
tussen school en thuis. Ons digitale leerlingvolg-
op de gang zit te werken, moet hij letterlijk zijn
een creatieve veilige relatie met de leerkracht.
systeem laat prachtig per kind een overzicht
draai nog vinden, daarbij valt hij tegen het digi-
Maar het is wel veel in je eentje. Je kunt niet
zien van de oudergesprekken die er gevoerd
tale schoolbord. Een groot blauw scherm met
intensief een groepje kinderen op hun eigen -
zijn in de loop der jaren. Zo hoeft een volgen-
gele signaalletters ‘ERROR’ is het gevolg. Heel
visueel/auditief/motorisch - sterke manier
de leerkracht niet weer opnieuw het wiel uit
groep 3-4 staat nu op de gang verschrikt door
aansturen en tegelijkertijd in de gaten houden
te vinden. Onze directeur gaat nog een stapje
de impact van het blauwe scherm:
of de andere 24 kinderen uit je groep ieder wel
verder, hij voelt zich ook verantwoordelijk voor
‘JUF…TIES … ERROR’
het werk doen dat ze moeten doen. Voor een
wat er buiten school en schooltijd gebeurt. De
dorpsschool: plek van normen en waarden voor
jaar gaan kinderen zich spie-
het hele dorp. Op een dinsdagmorgen zien we
gelen aan leeftijdsgenoten,
dat er in het dak van het buitenspeelhuisje een
het belang om bij de groep te
gat zit. Nou dat is weer een mooi klusje voor de
horen wordt steeds groter.
directeur. Die hoeft niet lang te wachten met
Als je ‘anders’ bent wordt je
het oplossen van dit mysterie, want om kwart
vanaf je 9de door leeftijdge-
over acht klopt Jochem (10 jaar en ADHD) op
noten ook ‘anders’ behandeld.
de deur van zijn kantoor: “Meester Teun, kan ik
Op die leeftijd open je meer
u even spreken?” Wat blijkt: Jochem heeft de
naar de wereld toe, het is niet
avond ervoor op het schoolplein gespeeld met
voor niets dat wereldoriënte-
wat vriendjes, ze hebben steentjes gegooid,
rende vakken pas in groep 5
gewoon voor de lol. Toevallig kwam Jochem’s
aan bod komen. Het heeft te maken met objec-
Zingen
steentje (dat net iets groter was) op het speel-
tivatie: jezelf als individu in de wereld zien. Zo-
In de pauze praat ik met de leerkracht die Niek
huisje. “Dat wil ik u graag vertellen meester
lang leerkrachten zelf om kunnen gaan met de
(toen 9 jaar) had in groep 6, het jaar waarin hij
Teun” sluit Jochem zijn verhaal af. En meester
mogelijkheden en beperkingen van leerlingen
de diagnose ADHD kreeg en startte met medi-
Teun leeft mee met Jochem wiens acties altijd
blijft het inschakelen van extra deskundigheid
catie. Meester Dirk vertelt dat Niek in dat leer-
een andere onvoorspelbare baan hebben dan
(in- of extern) meestal beperkt tot observeren
jaar van alles de schuld kreeg. ‘Oh, dat heeft
de rest. “Tsja, Jochem” zegt hij “dan zal ik toch
en tips geven. Vaak is dat genoeg tot en met
Niek gedaan’ was de toverzin bij alles wat er
je ouders moeten bellen.” Jochem zit inmiddels
een jaar of acht.
mis ging in de groep. Er zijn altijd namen die
al zes jaar bij ons op school en weet van de
Daarna zien we leerlingen afdrijven van de
rondzingen bij kinderen en leerkrachten. Als
intensieve relatie tussen school en zijn ouders.
groep”, zegt de intern begeleider. “Voor ouders
team zijn we extra alert op namen die regelma-
Jochem’s schouders zakken wat in. “Oh nee hé,
is dat moeilijk om te horen. Maar voor ons geldt
tig terugkeren.
niet weer overleggen met mijn ouders.”
het belang van het kind. Dit is het moment dat we, in overleg met ouders, externe deskundig-
Niek deed niet mee met spelletjes, zonderde
Diagnose
heid inschakelen.Tot nu toe is bij al onze leer-
zich steeds meer af, hoorde niet bij feestjes.
Intussen ben ik wel nieuwsgierig naar de ontwik-
lingen waar we vier jaar lang het vermoeden
Hij flitste met zijn ziel onder de arm door en
keling van de resultaten van onze leerlingen die
van ADHD hadden, de diagnose ook daadwer-
rond school. Te onvoorspelbaar voor zijn me-
de diagnose ADHD hebben. Als ik samen met
kelijk gesteld door de kinderarts. In alle gevallen
deleerlingen: zomaar een voet uitsteken, een
de intern-begeleider in het leerlingvolgsysteem
op 9-10 jarige leeftijd en in alle gevallen werd
klap geven, ‘verkering’ eisen, overdreven aar-
kijk, kunnen we eigenlijk alleen maar constate-
gestart met medicatie. Bij de een duurt het wat
dig doen. Kortom impulsief overdoseren, té
ren dat die resultaten goed zijn, vaak boven het
langer dan bij de ander voor de juiste dosering
anders zijn. Tijdens gesprekken tussen Niek en
gemiddelde. De beperkte aandachtsspanne bij
is gevonden. De leerkrachten van groep 7 en 8
de leerkracht bleek dat Niek de koppeling tus-
de instructie lijkt niet veel invloed te hebben
herkennen hun leerling met ADHD - én medica-
sen zijn gedrag en de reactie van de groep niet
op het verwerken van informatie, aan een half
tie - wel in de beschrijving van leerkrachten in
meer kon maken. Zowel ouders als school als
woord hebben ze genoeg. Althans, deze kinde-
vorige groepen.”Het kind is hetzelfde gebleven,
leerling kruisten elkaar op dit punt waar de glin-
ren bij ons op school. We kijken nog specifie-
maar de heftigheid en botsingen zijn minder.
sterende persoonlijkheid van Niek in rap tempo
ker naar de resultaten net voor het moment
Het lijkt of ze minder op scherp staan”, zeggen
dof werd omdat klasgenoten uit zijn buurt wil-
van medicatie en een half jaar erna, we kun-
ze. Om daar direct aan toe te voegen “dat moet
den zijn. De visie van school ‘kinderen komen
nen geen significante verschillen vinden. “Dus”
toch voor het kind ook veel prettiger zijn.”
samen’ dreigde over het randje te vallen, er
vraag ik de intern begeleider, “medicatie heeft
was geen ‘ruimte om te groeien’. Het traject
geen invloed op de leerresultaten?” Ze vertelt
De leerkracht van groep 7 leidt me naar de
dat nodig was om de officiële diagnose te krij-
dat dit ook nooit de insteek is om te starten
projecttafel achter in de klas. Daarop liggen
gen werd gestart. Zonder diagnose geen me-
met medicatie: niet om de resultaten omhoog
de werkstukken uitgestald die de afsluiting vor-
dicatie. Bij Niek duurde het even voor de me-
te krijgen, het welbevinden van de leerlingen
men van het thema ‘Multimedia’. Ze wijst me
dicatie goed was ingesteld. En wij allemaal, 23
staat voorop. Ouders beslissen in overleg met
op een folder gemaakt door Tom (11 jaar en
leerkrachten, observeerden hem, hielpen waar
een kinderarts over medicatie, niet de school.
ADHD) over ADHD. “We hebben samen het
nodig om hem weer te laten glinsteren binnen
Opvallend vind ik dat onze leerlingen in groep
onderwerp bedacht” zegt ze en wat me zo treft
de groep. “Iedere dag zoek ik naar een pareltje”
6 starten met medicatie. De intern begeleider
is het afsluitende zinnetje van Tom: “Als ik geen
zegt meester Dirk “en iedere dag vind ik er één,
vindt dat helemaal niet vreemd. “Rond het 9de
tabletjes neem word ik gek in mijn hoofd.”
vaak bij deze kinderen.” “Het hoeft niet moeilijk 33
ACHTERGROND te zijn” zegt mijn andere collega. “Walt (7 jaar
met opgeheven hoofd aan de groep “ik ben dol
in de groep hebt. Alle scores tellen mee, ook
en vermoeden ADD) vroeg of hij misschien met
op oorbellen en op rustig zijn, en dat word ik
van de kinderen ‘wiens ziel snel overgaat naar
een gehoorbeschermer mocht werken, zodat
van deze oorbellen.” De klasgenoten vonden
de volgende indruk’. Zo omschreef Hippocrates
hij minder snel afgeleid zou zijn.” “Én?” vraag ik
ze prachtig. Terwijl juf verder ging met de in-
4 eeuwen voor Christus AD(H)D. Toen al. We
haar. “Nou, als hij de koptelefoon eenmaal op
structie van de rekenles, aaide Tessa liefkozend
moeten zorgen dat we zo goed mogelijk zijn en
heeft werkt hij twee keer zo lang en hard dan
haar oorbellen. Viel van haar stoel, greep in een
worden.
voorheen. Negen euro bij de bouwmarkt, soms
reflex haar tafeltje mee en kletterde op de vloer.
is het leven eenvoudig.”
“Ik dacht dat je er rustig van werd?” vroeg een
Dansers
bijdehand klasgenootje. Waarop Tessa haar
Sir Ken Robinson –onderwijs visionair- vertelt
woedend toesnauwde: “Over tien dagen pas!”
op YOU-TUBE prachtig over zijn ervaring met
Zoeken De ‘ERROR’ juf weegt iedere dag het welbevin-
ADHD. Een van zijn oudste vrienden, Gillian, heeft
den van de leerlingen af tegen het drukke les-
Puur
ADHD. Hij beschrijft de zoektocht van haar ou-
programma: school bestaat dankzij de kinderen
Er valt weinig te raden bij de kinderen met ADHD
ders, destijds zijn ze naar de schoolpsychiater
en niet andersom. Ties (6 jaar en vermoeden
op onze school. “Puur” zegt de juf van groep 7
gestuurd omdat hun dochter (toen 7 jaar oud)
ADHD) is niet haar enige leerling. In dezelfde
“ze raken je als mens.” Al mijn collega’s pieke-
niet stil kon zitten. Tijdens dat bezoek zit Gillian
groep zit ook nog Tessa (7 jaar en vermoeden
ren thuis wel eens over deze kinderen: wanneer
op haar handen. Als de psychiater samen met
ADHD). Goede leerresultaten, maar beweegt
kunnen kind, ouders en school het nog zelf?
de ouders de ruimte verlaat, ziet hij haar van
zich nu al een beetje naar de rand van de groep.
Wanneer roep je hulp in? Jochem, Ties, Walt,
de stoel af komen en pirouettes dansen. “Jullie
Valt gemiddeld zes keer per dag van haar stoel,
Sophie, Tessa, Niek, Tom en Gijs: ze kosten op
dochter is niet ziek, ze is een danser”, zegt hij.
altijd het potlood achter haar oor. Juf beheert
school en thuis veel energie. Ja, leerkrachten
In haar volwassen leven wordt Gillian bekend als
Tessa’s etui omdat dit met de regelmaat van
zijn ook maar gewone mensen. En ieder mens
de choreografe van Cats. Kinderen met ADHD
een Zwitsers uurwerk uit en van haar tafel valt.
kan beter worden, leren. Dat geldt ook, en mis-
zijn dansers, maar er is niet altijd muziek. Soms
De gesprekken met Tessa en haar ouders zijn
schien wel juist, voor mensen in het onderwijs.
moet er gewoon gewerkt worden.
in groep 1 begonnen, nog steeds zoekende nu
Het is onze taak om zo goed mogelijk toegerust
in groep 3. Tessa schommelt de onrust van
te zijn voor de diversiteit van de leerlingen. Wat
Inmiddels rij ik al vier jaar - heel voorzichtig - in
zich af in de pauze, in haar eentje. Juf probeert
geldt voor onze leerlingen, geldt ook voor ons
de rode Volkswagen Cabrio. Eén keer per jaar
te negeren wat er niet toe doet: ze gaat rustig door met de instructie als Tessa weer opstaat van de vloer en haar stoel rechtop zet. Tessa kan best een stukje instructie missen, de andere leerlingen niet.
staat de dakloze auto in dienst van het ver-
‘Puur; ze raken je als mens’
voeren van het prinselijk carnavalspaar op school. Met 280 kinderen leggen we de route af van school naar de feestzaal, de jeugdprins en prinses staan stralend op de
“Ze kan er niets aan doen” zegt mijn collega
‘Als je wat over hebt, geef je het weg. Als je wat
achterbank van mijn auto. Dit jaar ging het een
“maar ik let wel goed op of Tessa niet op een
nodig hebt ga je het vragen.’ Zo gaat dat bij ons
beetje anders, toen ik net zacht tuffend op weg
eilandje komt te zitten. Daar is ze veel te leuk
in het dorp. Het is niet fijn als je bij jezelf, als leer-
was in de stoet, kwam Niek (inmiddels 12 en
voor.” Tessa is leuk, dat weten we allemaal,
kracht, moet constateren dat je het even niet
ADHD) naast me lopen “Zeg juf: wat een ver-
want tussen de middag komt dezelfde colle-
meer weet, ‘handelingsverlegen’ heet dat. En de
spilling, zet de motor maar af, wij drukken wel.”
ga proestend de personeelskamer binnen.
eerste bij wie je dan te rade moet gaan is jezelf:
Naast creatief, eerlijk en puur voegde ik glim-
En dan letten wij allemaal op, dol als we zijn op
wat kan ik nog leren om mijn relatie met dit kind
lachend nog een kwaliteit toe aan Niek: duur-
een goed verhaal. Mijn collega vertelt dat ook
zo te vormen dat het kind kan groeien en ik dus
zaam. Hij komt er wel. En dat is ook de mening
de ouders van Tessa zoekende zijn naar een
ook. Reflectie op jezelf kan confronterend zijn.
van mijn collega’s. De directeur zegt: “ik maak
adequaat middel om de onrust niet bepalend
De leerkracht heeft een complex takenpakket,
me over deze kinderen geen zorgen voor de
te laten zijn voor Tessa zelf, haar leerproces
een grote verantwoordelijkheid en moet preste-
toekomst, ik ben nieuwsgierig naar wat ze later
en haar groepsgenoten. De moeder van Tessa
ren onder druk. Leerstof die in de groep wordt
gaan doen. Alles hangt af van hoe de omgeving
kocht oorbellen met vermeende magnetische
uitgezet, wordt na verloop van tijd gemeten. Die
ermee omgaat. Je moet wel hun glans blijven
rustgevende kwaliteiten. Tessa was er ape-
resultaten worden achteraf niet gecompen-
zien, ook al kost het meer energie.” Dit dorp:
trots mee op school gekomen, juf gaf haar de
seerd door de verzachtende omstandigheid dat
hier komt het altijd goed, met bijna iedereen.
gelegenheid om de oorbellen aan de rest van
je vier leerlingen met ADHD, twee leerlingen
We hebben de ingrediënten: elkaar, ruimte,
de groep te presenteren. “Kijk” vertelde Tessa
met autisme en twee leerlingen met dyslexie
frisse lucht en af en toe gaat het dak eraf.
TEKST MADDY HULSHOF FOTO MARIJKE DOMHOF
35
‘Don’t tell me; show me!’ Jacob Moreno (grondlegger van psychodrama)
ADHD behandelen
‘Psychodrama is voor mij meer dan een gewone spiegel, een superspiegel’
met psychodrama
‘Ik zou wel eens een goed gesprek willen hebben met mijn ADHD. Ik wil zeggen dat ik op sommige momenten blij met ‘m ben maar dat ie mij op andere momenten wat meer rust moet gunnen’ Inleiding
anderen èn met zichzelf om te gaan. Daarnaast is Psychodrama
De diagnose AD(H)D verandert je leven. Dan begint het bewust-
een ervaringsgerichte, actieve, psychotherapeutische werkvorm.
wordingsproces van wat deze diagnose in de praktijk voor jou
In essentie: deelnemers helpen om via het uitspelen van situaties
betekent. Dit verworven inzicht dwingt je door een nieuwe bril te
tot een betere integratie te komen van gedragsimpulsen, die
kijken en opnieuw betekenis te geven aan stimuli en je respons
verwarrend en ongewenst gedrag veroorzaken en creativiteit
daarop. Wat de implicatie is van de diagnose verschilt per
blokkeren.
persoon. Maar er zijn ook veel overeenkomsten. Veel AD(H)D gediagnosticeerde volwassenen kampen met een laag zelfbeeld
De trainingsruimte is als een laboratorium; hier kan men in
door de soms jarenlange negatieve feedback op hun gedrag.
een veilige omgeving experimenteren met rollen en rolgedrag.
“Anders, druk, vervelend” zijn veel gebezigde kwalificaties.
Daardoor wordt het effect van het gedrag zichtbaar en ook voor
Ook communicatie blijkt vaak moeizaam door onbegrip van beide
de cursist zelf een te vatten realiteit. Cursisten kunnen oud en
partijen, hetgeen kan leiden tot problemen in werk, studie,
nieuw gedrag uitproberen middels methodisch gehanteerde
relaties en bij het dagelijkse handelen.
oefeningen. Dit heeft tot gevolg dat het rolrepertoire wordt uitgebreid (bijvoorbeeld kunnen luisteren, grenzen aangeven, kwets-
Op verzoek van Roel Witte (psychiater MAPTA) ontwikkelden
baar durven zijn) waardoor men meer keuzemogelijkheden heeft
Jacqueline Bakker en Ellen Blom een training voor volwassenen
om situaties die als lastig worden ervaren het hoofd te bieden.
met ADHD/ADD. Doel van de training is het bieden van handvat-
Gedachten, gevoelens of ervaringen worden geconcretiseerd,
ten bij acceptatie van de diagnose en bij het verwerven van een
zichtbaar gemaakt door ze in beeld te zetten. Zo kan de cursist
positiever en realistischer zelfbeeld. Bakker en Blom kozen hierbij
deze ervaren en beschouwen. Binnen de psychodrama-training,
voor psychodrama als werkvorm. De focus ligt bij deze training
komt het beeld dat iemand van zichzelf en anderen heeft zowel
op zelfbeeld en communicatie. Voorafgaand aan de training worden door elke deelnemer middels een intakegesprek persoonlijke doelen geformuleerd die aan het eind van de training worden getoetst door de deelnemers zelf en de psychodrama-trainer. “Ik zou tevreden zijn als mijn masker verdwijnt”, ”Ik wil mijn ADHD gedrag herkennen”, “Ik wil meer zicht krijgen op hoe ik overkom”, ”Het zou fijn zijn om handvatten te krijgen in de omgang met negatief kritisch zelfbeeld”, ”Ik wil leren omgaan met conflictsituaties …” De Training Binnen psychodrama gaat men er van uit dat mensen hun omgeving creatief tegemoet kunnen treden (www.vvp.nl). De psychodrama-training bevordert dit vermogen van de deelnemers om zowel persoonlijk als beroepsmatig creatiever met situaties, met
“Ik heb regelmatig het idee, dat het niet overkomt wat ik zeg”
‘Ik zou tevreden zijn als mijn masker verdwijnt”, ”Ik wil mijn ADHD gedrag herkennen”, “Ik wil meer zicht krijgen op hoe ik overkom”, ”Het zou fijn zijn om handvatten te krijgen in de omgang met negatief kritisch zelfbeeld”, ”Ik wil leren omgaan met conflictsituaties …’ impliciet als expliciet naar voren. Het gaat altijd om de betekenis
‘anders’ te zijn een nieuwe betekenis waardoor er meer ruimte
die iemand geeft aan de ander en daarmee aan zichzelf. Maar
komt voor acceptatie. De zoektocht naar jezelf leidt tot een ba-
ook de interne dialoog wordt zichtbaar; wat speelt zich binnen
saal gevoel van gelijkgestemdheid en saamhorigheid. Daarmee
de persoon af aan gedachten, gevoelens, verlangens, beelden en
komt het zelfbeeld in een positiever en realistischer perspectief
verwachtingen en welk gedrag is hiervan het gevolg?
te staan. Door deelgenoot te zijn van de ervaringen van de ander, kan inzicht in eigen levensgebeurtenissen ontstaan.
We zitten in een kring, in het midden een lege stoel. “Wie zou je willen ontmoeten op de lege stoel?” Een jonge man
Tot slot
geeft aan zichzelf als 78 jarige te willen ontmoeten.
Psychodrama blijkt een uitermate efficiënte en effectieve
De imaginaire persoon neemt plaats op de lege stoel. De
werkvorm voor AD(H)D-ers. De op ervaring gerichte, actieve
jonge man vertelt wie hij tegenover zich ziet; een eenzame,
methode wordt als passend en inzichtgevend ervaren. Het
sombere man vol spijt. Alles in zijn leven is mislukt.
werken met beelden sluit goed aan bij hun belevingswereld en
De spelleider vraagt de jonge man op de stoel van de oude
vervangt het soms moeizame zoeken naar woorden.
man te gaan zitten; hij wordt nu de oude man en kijkt naar zichzelf als jonge man. In het gesprek dat ontstaat geeft de oude man, de jonge man advies. Hij kan voorkomen dat hij eenzaam en bitter wordt door nu stil te staan bij de emoties die hij voelt, er niet voor weg te lopen en zich uit te spreken nu hij nog kan veranderen. Ze wisselen weer van rol en met dit zelfverworven inzicht wordt het spel afgesloten. Zelfonderzoek vereist moed, veiligheid, steun en aanmoediging
Roel Witte, psychiater, studeerde geneeskunde in Amsterdam
vanuit de omgeving. Binnen psychodrama is de groep dan ook
aan de Vu en specialiseerde zich in Amersfoort binnen het
een belangrijk instrument. Wederzijdse herkenning en erkenning
toenmalige psychiatrische ziekenhuis Zon&Schild. Hij volgde
zijn hierbij sleutelbegrippen. Lotgenootschap geeft het gevoel
psychotherapie opleidingen, onder andere binnen Centrum 45 te Oegstgeest en is gespecialiseerd in PTSS bij oorlogsgetroffenen en veteranen. Zijn interesse voor ADHD werd gewekt in
“Psychodrama is een ontmoeting met jezelf, aanschouwend bewustzijn, het wordt concreet zodat je er iets mee kunt”
2000 via contacten met Sandra Kooij, een oud jaargenote. In het ziekenhuis Meander Medisch centrum zette hij een polikliniek ADHD op met specialisatie trans generationele ADHD in samenwerking met met de kinderarts Paul Hogeman, co-morbiditeit en een divers cursusaanbod. Daarnaast is hij nu voornamelijk werkzaam als zelfstandig gevestigd psychiater in Zeist (MAPTA psychiatrie) waar onder meer de cursus psychodrama therapie voor ADHD-patiënten wordt gegeven. Meer informatie is te vinden op: www.mapta.praktijkinfo.nl.
TEKST ROEL WITTE BEELD 123RF.COM 39
INTERVIEW
druk ‘IK BEN ECHT HEEL GOED IN VOETBAL’ Jesper Swart is 5 jaar. Deze leuke jongen wil voetballer worden, politieman en dokter. Sinds één jaar weten Jesper en zijn ouders dat hij ADHD heeft. ADHD volgens Jesper: “Ik kan hard rennen en werkjes zijn een makkie!” Soms heeft Jesper door dat andere kinderen geen ADHD hebben en als dingen dan niet lukken omdat hij zich te druk voelt, dan voelt hij zich weleens verdrietig. Jesper kan goed aanvoelen waar hij behoefte aan heeft. Als hij rust nodig heeft gaat hij naar zijn ‘eigen plekje’ toe. Een comfortabel en rustig plekje op de gang. Weg uit de drukte. Of hij gaat juist op de trampoline, lekker even springen. De juf van Jesper heeft ook een zoon met ADHD, dus zij houdt goed rekening met zijn behoeften en signalen. Als ik Jesper vraag waar hij goed in is, zegt hij: “Ik ben echt heel goed in voetbal!” Volgens zijn moeder is Jesper ook opmerkzaam. Er is niets dat hem ontgaat. Ieder detail wordt waargenomen. Ook is hij gevoelig en denkt diep over de dingen na. Op dit moment houdt het onderwerp ‘De Dood’ hem bezig. Zijn toekomstdroom is duidelijk: “Samen met zijn beste vriend, die ook bij de politie gaat, in één huis.” En als hij iets kan veranderen aan de wereld, dan zegt hij: “Ik word later dokter en dan ga ik ervoor zorgen dat ADHD niet bestaat!”
JESPER SWART 056
gepraat JOACHIM DE RUITER Joachim is 7 jaar en wil later acteur worden. ADHD volgens Joachim is: “Dat je soms druk bent, maar soms ook niet, na inname van het medicijn bijvoorbeeld.” Joachim weet nu sinds één jaar dat hij ADHD heeft. Medicatie zorgt ervoor dat hij zich rustiger voelt, dat nadenken beter gaat. Ook het sluiten van vriendschappen gaat nu beter. Hij heeft er al zeven! Volgens Joachim is het best wel leuk om ADHD te hebben. Hij kan sneller rennen en fietsen dan de meeste vriendjes en is op school als eerste met zijn werk klaar! Hij merkt wel dat kinderen zonder ADHD rustiger zijn dan dat hijzelf is. Zijn allerbeste vriend heeft ook ADHD. Ze begrijpen elkaar en maken samen leuke plannetjes, want Joachim is een creatieve denker. Hij heeft zijn eigen tandpasta bedacht: ‘Witties’. Als ik hem vraag hoe zijn ADHD hem kan helpen om later een goede acteur te zijn, zegt hij: “Ik kan heel goed die overdreven reclames doen, zoals die van de tandpasta’s. Dan maak ik een reclame van mijn eigen merk tandpasta Witties. Daar blijven je tanden heel gezond van.” Als hij de wereld zou mogen veranderen, dan weet hij het wel: “Dan zou Joachim in een huis van speelgoed willen wonen en dat de wereld ook van speelgoed is waarop dinosaurussen van lego rondlopen. Op die wereld zijn dan géén breekbare dingen. Dat is wel handig. De bomen zijn er van snoep vol dropveters en de blaadjes van eetpapier. Dan is het er wel altijd zomer, want als het herfst is zouden die blaadjes van de bomen vallen.”
‘IK WIL IN EEN HUIS VAN SPEELGOED WONEN!’
‘IK WIL GRAAG EEN SCHONE WERELD’ Kay Stehmann is 8 jaar en wil later een beroemde beschermer en trainer van alle soorten dieren worden. Daarvoor zet hij nu al zijn eerste stappen. Hij collecteert als Ranger geld dat ten goede komt aan beschermde diersoorten. Kay weet sinds twee jaar dat hij ADHD heeft en sinds kort is er ook dyslexie geconstateerd. ADHD volgens Kay: “Als je ADHD hebt mis je een ‘stofje’. Je ziet en onthoudt ook allemaal dingen die niet belangrijk zijn en die maken je druk in je hoofd.” Het verschil tussen een kind met ADHD en een kind zonder ADHD volgens Kay: “De één is alleen drukker dan de ander en kinderen zonder ADHD doen het beter op school.” Nu hij medicatie krijgt vindt Kay dat hij het ook beter doet op school. Doordat het rustiger is in zijn hoofd, gaan zijn schoolprestaties vooruit. Hij merkt zelf goed wanneer het medicijn uitgewerkt raakt: “Dan doe ik meer dingen die eigenlijk niet mogen”. Maar ADHD heeft voor Kay ook voordelen: “Ik ben creatief en bedenk altijd oplossingen.” Volgens zijn moeder is Kay ook een echte doorzetter! Kay is een heel sociale jongen die graag met zijn vrienden buiten speelt. Zijn hobby’s zijn computeren, typen en met hond Bo spelen. Hij hoopt dat er binnenkort een plekje vrijkomt bij de vechtsport Shaolin Kempo. Als Kay iets aan de wereld mag veranderen, weet hij het precies. “Meer bezuinigen!” Huh, meer bezuinigen Kay, waarop en waarom? “Op alles moeten we meer bezui-
Kay Stehmann
nigen. Dat geld geven we dan weg aan arme mensen. Iedereen moet een mooi leven hebben. Oh ja, en ook geen kauwgom meer op de grond, ik wil graag een schone wereld.”
LISELOTTE SPRUYT Liselotte is 11 jaar en wil later dolgraag actrice worden. Deze bezige bij maakt werk van haar ambitie. Haar musical- en taplessen zijn net afgelopen. Ze is nu nog druk bezig met zangles. Dankzij haar spreekbeurt over ADHD weet Liselotte mij precies te vertellen wat dat is. ADHD volgens
Liselotte:
“Een
hersenstoornis
die
veel problemen kan opleveren met bijvoorbeeld concentratie.” Liselotte weet sinds anderhalf jaar dat ze ADHD heeft. Ze was vaak hyper en opstandig, maar nu ze weet waar het door komt, lukt het haar beter om hier mee om te gaan. Begrip voor haar gedrag is niet altijd vanzelfsprekend geweest. Er is een periode geweest dat zij gepest werd. Hier werd ze erg onzeker van. Liselotte babbelt vrolijk en vlot, zit lekker in haar vel en klinkt zelfverzekerd. Volgens haar komt dit door de verschillende trainingen en coachsessies die ze heeft gevolgd. Haar spreekbeurt over ADHD heeft ook veel veranderd voor Liselotte. “Andere kinderen begrijpen mij nu beter.” Volgens deze actrice in spé is er geen verschil tussen kinderen met ADHD en kinderen zonder ADHD. “We zijn allemaal gelijk, ik ben alleen soms hyper en heb meer structuur nodig. Oh ja, en ik kan een uur vertellen over iets dat eigenlijk ook in vijf minuten kan!” Liselotte gebruikt Medikinet en Ritalin, ze merkt dat dit invloed heeft op haar concentratie en dat ze zich rustiger voelt. Liselotte ervaart voordelen van ‘haar’ ADHD: “Ik ben heel creatief, heb doorzettingsvermogen en ik ben actief. Ik zit nooit aan de kant te kijken”. Op mijn vraag wat Liselotte zou willen veranderen aan de rest van de wereld, zegt ze: “Dat er meer ruimte en begrip is voor mensen die anders zijn. Laat ze zichzelf zijn, zodat ze zich niet hoeven aan te passen.” Verder vindt Liselotte dat we ook beter voor het milieu en de dieren moeten zorgen. Het hebben van ADHD gaat Liselotte helpen bij haar acteercarrière. “Een personage spelen van iemand die hyper is, is gemakkelijk. Hoef ik alleen mezelf te zijn. Maar iemand spelen die rustiger is, lukt mij ook. Ik kan goed in mijn rol blijven.”
‘IK BEN HEEL CREATIEF EN ACTIEF!’ 43
‘KABBELEND WATER, DAAR WORD IK RUSTIG VAN’ Mandy Wischmeijer is 13 jaar en wil bloemiste worden. Ze volgt een VMBO opleiding waar veel aandacht is voor bloemen en planten. Op het leerwegondersteunend onderwijs voelt ze zich helemaal thuis. ADHD volgens Mandy: “Dat je druk bent en dingen doet zonder dat je er eerst over nadenkt.” Mandy weet sinds acht jaar dat ze ADHD heeft. Ze voelt inmiddels goed aan wanneer ze druk wordt. Ook heeft ze geleerd om haar gedrag aan te passen en houdt op die manier zoveel mogelijk rekening met mensen zonder ADHD. Creativiteit is, samen met haar doorzettingsvermogen, haar sterke kant. Het voordeel van ADHD is volgens Mandy dat ze de dingen heel snel doet. In de toekomst wil ze graag bloemiste worden en een huis met een tuin met kabbelend water, “Want daar word ik rustig van.” Ze zit lekker in haar vel en voelt zich geaccepteerd. Als ze iets kon veranderen aan de wereld dan zou er minder gepest worden. En: “Dat mensen met ADHD hun diagnose niet als excuus gebruiken voor hun gedrag en dat mensen zonder ADHD meer begrip krijgen voor mensen mét. Want je ziet het niet aan de buitenkant.”
MANDY WISCHMEIJER
MICHAEL VAN WINSUM Michael is 15 jaar en zit in de derde klas van het VMBO. Hij wil doorstromen naar de opleiding Media en Geluid, want hij wil graag cameraman worden. ADHD volgens Michael is: “Dat het druk in je hoofd is, je bent sneller afgeleid en altijd in beweging.” Michael heeft PDD-NOS en weet pas sinds eind januari van dit jaar, dat hij ook ADHD heeft. Hij vermoedde al veel langer dat hij ADHD heeft, maar pas toen het op school niet meer goed ging wilde hij de stap zetten naar een diagnostisch traject. Nu hij Ritalin gebruikt voor zijn ADHD, gaat het erg goed met Michael. De rust in zijn hoofd en lijf ervaart hij als erg fijn en ontspannen. Hij kan zich veel beter en langer concentreren. Michael is niet verlegen, maar treedt niet persé op de voorgrond. Toch moeten zijn klasgenoten regelmatig om hem lachen als hij, gedreven door ADHD, te snel dingen zegt. Michael heeft een grote vriendengroep waar hij vaak mee rondhangt en hij heeft een goed contact met zijn docenten. Op zijn basisschoolperiode kijkt hij met minder plezier terug. “Toen had ik minder vrienden, voelde ik mij vaak onbegrepen en eenzaam.” Als ik Michael vraag wat hij zou willen veranderen aan de rest van de wereld moet hij diep nadenken. “Eigenlijk is het wel goed zo. Voor mijzelf hoeft het niet anders dan hoe het nu is. Dan zou ik graag willen dat arme mensen het beter krijgen. En dat alle mensen verder zouden kijken dan hun neus lang is voordat ze oordelen.” Michael speelt al ruim zes jaar piano. Na vier jaar klassieke stukken te hebben gespeeld, heeft hij zich nu met veel plezier gestort op Rock- en Popnummers. Voor de toekomst wil hij een goede baan als cameraman, een eigen huis en misschien kinderen. Voor zijn werk als cameraman kan de combinatie
‘IK ZIE ALLES’
van PDD-NOS en ADHD een voordeel zijn. Het is een beroep dat veel energie vraagt en je moet de mooie dingen vastleggen. “ADHD levert het energieke deel en door mijn PDD-NOS mis ik geen detail. Ik zie alles!”
45
‘HEEL DE DAG OP DE Wii’ Sil is 5 jaar en wil later postbode worden of werken in de bibliotheek, want hij is dol op boeken! ADHD volgens Sil: “Dat ik geen wit brood met pindakaas meer mag.” En dat vindt Sil wel jammer. Sil volgt het Red-dieet, omdat zijn ouders niet direct naar medicijnen wilden grijpen, maar wilden kijken naar een alternatief. Tevens vond de psychiater hem nog erg jong voor medicatie. Omdat het dieet merkbaar positief uitpakt op het gedrag van Sil, is het goed vol te houden. Gelukkig blijven er voldoende voedingswaren over die Sil wel mag eten en erg graag lust! Sinds de zomer van 2012 is de diagnose ADHD gesteld, dat was geen verrassing voor de ouders van Sil. Vanaf het moment dat hij in de buik voelbaar was, was hij enorm beweeglijk en dat is zo gebleven. Sil is een nieuwsgierige en leergierige kleuter die ook voordelen merkt van ADHD. “Ik kan superhard rennen, goed nadenken en ik ben heel slim, want ik kan al tot 38 tellen!” En voor het geval ik hem niet mocht geloven telt Sil foutloos tot 38. Hij voetbalt en golft graag en speelt veel buiten. Binnen plaagt hij de poes van zijn broer weleens. Zijn moeder merkt wel dat het voor hem lastiger
is
om
vriendschappen
te
sluiten.
Andere kinderen vinden hem vaak te druk. De Vrije School waar Sil op zit, past erg goed bij hem. Hij speelt hier veel buiten en wordt zintuiglijk gestimuleerd. Languit in de modder liggen is hier geen probleem! Zijn droom voor de toekomst heeft hij helder: “Heel de dag op de Wii spelen.” Uiteraard. Mocht hij bij de bibliotheek gaan werken, kan hij daar mooi zijn eigen boek neer-
SIL DELIS
zetten waar hij hard aan werkt. Mocht hij later toch postbode worden, dan lijkt het hem best handig dat hij ADHD heeft: “Ik kan dan veel meer post bezorgen.”
STERRE VAN DEN BOOGAARD Sterre van den Boogaard is 10 jaar en zij wil graag zangeres worden. ADHD volgens Sterre: “Je niet goed kunnen concentreren op je werk, omdat je met je bewegingen en in je hoofd veel te druk bent.” Sterre weet pas sinds een half jaar officieel dat ze ADHD heeft. De testjes die ze daarvoor moest doen vond ze eigenlijk heel leuk. Maar nu ze weet dat ze ADHD heeft, vindt ze het nóg lastiger om stil te zitten. Ze vindt het ook lastig om op haar beurt te wachten en gaat geluiden maken of dansen als dit te lang duurt. Gelukkig heeft de juf nu meer begrip voor haar. Als ik haar vraag naar het verschil van iemand met en iemand zonder ADHD is Sterre duidelijk: “Iemand zonder ADHD zegt de hele tijd: hou eens op!” Omdat Sterre verdrietig werd van Ritalin, gebruikt ze nu visolie en magnesium. Ondanks dat dit het concentratieprobleem niet verhelpt, merkt moeder duidelijk verschil. Sterre merkt vooral dat ze met deze middelen beter slaapt. Deze vrolijke meid is sociaal en dol op dansen, fietsen, shoppen, dieren verzorgen en sterren kijken. Ze kan getalenteerd verhalen verzinnen en strips maken, maar ook toneelspelen. Ze is enorm creatief in tekenen en schilderen en zit dan ook op teken- en schilderles. Haar schilderijen hangen al in huis en ze hoopt ze te gaan verkopen. Haar carrièrelijn heeft ze al uitgestippeld. De route naar een beroemd zangeres zal via de Voice Kids, naar de Voice of Holland lopen. Dan is ze beroemd en koopt ze het Beatrixtheater over om daar haar huis van te maken. Haar bezoek aan dit prachtige theater heeft namelijk een onuitwisbare indruk op haar gemaakt. Als het aan Sterre ligt stoppen we met huizen bouwen en bomen kappen. “We nemen steeds meer leefruimte van de dieren weg, maar zij moeten ook ergens wonen.”
‘ZANGERES WORDEN!’ 47
‘EIGEN PAARDEN’
Taylor Smeets is een vrolijke 13-jarige en volgt een Havo opleiding. Ze wil later dierenarts worden. Ze weet sinds een aantal jaar dat ze ADHD heeft. Ze houdt goed in de gaten wanneer anderen haar te druk vinden, dan past ze haar gedrag aan.Taylor heeft een groot aanpassingsvermogen. Dat kan voor anderen heel fijn zijn, maar voor Taylor zelf is het een uitdaging om te (h)erkennen wat ze zelf vindt, voelt of wil. Om zich bewust te worden van haar emoties heeft Taylor diverse trainingen gevolgd, waaronder dolfijnentherapie en paardentherapie. De trainingen werpen hun vruchten af. Taylor merkt zelf heel goed dat ze ADHD heeft. “Vooral aan het einde van de lessen, dan voel ik mij heel druk!” Het verschil tussen iemand met ADHD en iemand zonder ADHD is voor haar ook duidelijk: “Iemand zonder ADHD slaapt beter.” Zijzelf heeft slaapproblemen. Ze vervolgt: “En iemand zonder ADHD is rustiger en kan beter opletten.” Van jongs af aan heeft Taylor minder slaap nodig dan andere mensen. Om toch voldoende rust te krijgen en tot ontspanning te komen maakt Taylor gebruik van melatonine, een ballendeken en druppeltjes lavendelolie. Op schooldagen gebruikt Taylor Medikinet. Ze vindt het prettig dat ze dan wat rustiger in haar hoofd is en zich beter kan concentreren. “Ja, dat ik PGB krijg!”, roept Taylor enthousiast uit als ik haar vraag of ADHD ook voordelen heeft. Dankzij het budget kan ze één keer in de maand logeren op de zorgboerderij. Ze vindt het heerlijk om met de dieren bezig te zijn. Ook koopt ze vanuit het PGB huiswerkbegeleiding in. Deze begeleider snapt hoe kinderen met ADHD en Autisme het beste hun huiswerk kunnen aanpakken. Het lijkt Taylor heel handig om als toekomstig dierenarts ADHD te hebben: “Ik kan namelijk heel snel handelen.” De talenten van Taylor liggen op het gebied van zwemmen en paardrijden. Ze is dan ook dolblij met haar pony die ze sinds een paar maanden mag verzorgen. In de toekomst wil ze ook eigen paarden. Ze is voor een eerlijke verdeling.
TAYLOR SMEETS
Als
ze
wereld,
iets dan
kan zou
dat
veranderen het
zijn.
aan “In
de
Afrika
hebben de mensen geen eten en hier is heel veel. En oorlog, dat zou er ook niet meer zijn!”
VICTOR SCHELLEKENS Victor Schellekens is 9 jaar en hij wil uitvinder en architect worden. Hij heeft al diverse plannen klaar liggen om de wereld te verbeteren met zijn ideeën. Sinds een jaar weet Victor dat hij ADHD heeft. ADHD volgens Victor: “Dat je drukker bent en je niet goed kan concentreren.” Het heeft hem erg geholpen om de diagnose bevestigd te krijgen. De medicatie die hij nu gebruikt helpt de concentratie vast te houden en “Ik snap mijzelf nu beter en anderen houden nu rekening met me”, vult hij aan. Op school vindt hij het moeilijk om stil te zitten en stil te zijn, dat is het nadeel van ADHD, maar er zijn volgens Victor ook een hoop voordelen: “Ik ben sneller en kan veel meer geluid maken. Dat is handig wanneer er iets gebeurt en ik om hulp moet roepen.” Als het stilzitten aan tafel te lang duurt, knutselt Victor in vijf minuten even twee ‘tektonische platen’ in elkaar van papier, laat ze over elkaar schuiven en legt zo uit dat over een miljoen jaar Turkije onder Griekenland door zal schuiven. Zijn energie kan hij kwijt in zwemmen. Op dit moment is hij bezig met zijn brevet Junior Redder 2 te halen. Deze energieke jongen is ook muzikaal. Hij speelt piano, een klein beetje gitaar en hij heeft van zijn opa leren trommelen op de grote trom. “Maar ik kan het ook op mijn benen”, zegt Victor. Victor is een jongen die zijn moeder versteld laat staan met zijn wijsheid. “Iedereen doet alles op zijn eigen manier. Het kan dat anderen vinden dat het anders moet. Daar kun je over nadenken, want alles kan altijd beter. Maar dat wil niet zeggen dat je het fout of verkeerd of slecht doet, het is je eigen manier!” Dat hij een diepe denker is blijkt wel als hij mij uitlegt wat hij wil veranderen aan de wereld: “Ik wil met mijn uitvindingen iets aan de klimaatverandering doen” en hij legt mij zijn uitvinding uit over een stad op palen, zodat daaronder meer ruimte is voor de natuur. Ook gaat hij auto’s zonder schadelijke uitstoot uitvinden en zorgen voor schonere fabrieken. Als toekomstig uitvinder/architect ontwerpt hij natuurlijk alle uitvindingen zelf. Het is voor zijn toekomstige beroep een voordeel om ADHD te hebben: “Door mijn ADHD heb ik veel plannetjes in mijn hoofd. Veel meer dan iemand zonder ADHD.” Voor de toekomst wenst Victor een grote villa en een feestbus waarin grote party’s gegeven worden. Dan ben je volgens hem echt ontzettend cool!
‘ECHT ONTZETTEND COOL’ 49
Yesir Sewgobind is 12 jaar en zit in de eerste
‘KEEPER BIJ FEYENOORD’
klas van het Gymnasium. Welk beroep hij later wil uitoefenen weet hij niet. Hij wil in ieder geval eerst naar de universiteit. ADHD volgens Yesir: “Een beperking waardoor je, als je geen medicijnen gebruikt, druk in je hoofd bent.” Yesir is er sinds vijf jaar achter dat hij ADHD heeft. Een training waarbij de nadruk lag op alle positieve aspecten van ADHD, die hij samen met andere kinderen volgde, heeft hem geholpen te begrijpen wat het inhoudt. Ook zijn moeder en oma hebben een Psycho-educatieve ADHD basiscursus gevolgd om er meer over te weten te komen. Nu gebruikt Yesir medicatie en dat helpt hem om zijn gedachten te structureren. Yesir is blij dat hij goed met zijn ADHD om kan gaan. Van zijn opa en oma heeft hij een boek gekregen dat hij iedereen kan aanraden: ‘Hoera, ik heb ADHD, van patiënt tot temperament’. “Het boek staat vol met tips hoe je het maximale uit je ADHD kunt halen.” Deze jongen zit goed in zijn vel en heeft zijn plek gevonden op school. Hij heeft veel vrienden waarmee hij graag voetbalt en gamed. Volgens Yesir zijn mensen met ADHD niet alleen maar drukker, maar hebben ze naast minder concentratie ook extra talent! Hij kan goed leren en is fanatiek in sport. Zijn moeder vult aan dat Yesir ook heel sociaal en attent is. Als ik vraag naar de toekomstdromen van Yesir, zegt hij: “Dat mijn moeder een man vindt waar ze gelukkig mee kan zijn, dat de familie gezond blijft en dat ik keeper word van Feijenoord.” En een vrouw en kinderen lijkt hem ook wel wat. Wereldvrede. Dat is zijn wens voor de wereld. En als hij iets kan veranderen aan de wereld, dan zouden er zeker geen ziektes meer zijn. Als ik hem vraag welke boodschap hij wil overbrengen aan de mensen, zegt hij: “Mensen moeten stoppen met hun stig-
Yesir Sewgobind
matiserende uitspraken. Niet iedereen die een keertje druk is heeft ADHD. Op die manier krijgt ADHD een negatieve lading.” Esther Eijsackers is eigenaar van het Het Kinderpunt; een wegwijzer voor de zoekende ouder, van kinderen in ‘t bijzonder! Sociale, emotionele of medische situaties bij kinderen, vragen soms om meer uitleg en ondersteuning. Het Kinderpunt wijst de weg, met een website vol nieuws, inspirerende artikelen, handige producten, interessante bedrijven en professionele deskundigen. Volg Esther op twitter via @hetkinderpunt en/of kijk op www.hetkinderpunt.nl voor meer informatie.
TEKST ESTHER EIJSACKERS FOTO’S OUDERS
volle &
ACHTERGROND
drukke
hoofden
Wat zit er allemaal in je hoofd, waar ben je
matie danst van links naar rechts, een storm in
met topografische kennis welke wegen we gaan
zoal de hele dag mee bezig? Dat is de vraag
het hoofd, de nachtmerrie waardoor de nacht-
berijden op weg naar onze vakantiebestem-
die ik mijn eerste cliënt, in 1993, stelde.
rust verstoord wordt. Er staan goede en foute
ming. Maar het is er wel, of niet ...
De
Stoop®
woorden in, getallen die in een grote doos door
ontstond. De man tekende zijn hoofd. Toen ik
MatriXmethode
van
Ingrid
elkaar zitten, de overheersende stem van je va-
ALLES IS EEN STRATEGIE
vroeg wat voor hem handiger zou zijn, maakte
der, een filmpje van een enge spin met harige
Iedere persoon, klein en groot, hanteert een
hij een tweede en gewenste tekening.
poten die ooit over de muur kroop en waar je
eigen manier om alle plaatjes, geluiden, gevoe-
Die was anders …
van geschrokken bent, een plaatje van die nare
lens en gedachten dagelijks een plekje te geven.
situatie in je achterhoofd, watten in je hoofd …
Te onthouden. Bij de een werkt het goed en bij
ECHT EN DENKBEELDIG
Kortom: het hoofd wordt door de persoon zelf
de ander is het een hele toer om het allemaal
Wanneer er in het ziekenhuis een foto wordt
vaak ervaren als druk en overvol.
maar te onthouden. Dus is het een belemmering of is het juist iets wat prima werkt voor jou?
gemaakt van de binnenkant van je hoofd, krijg je een andere weergave dan dat je zelf ervaart.
HERKEN JE DAT?
Anders dan je eigen fantasierijke beleving en
Als je dit artikel leest, zit je waarschijnlijk niet
LEREN HOE TE LEREN
dus hoe het voor jou is. In het hoofd volgens de
meer op de basisschool. Toch heb je jezelf ooit
Kinderen ervaren dat ook. Zij zitten in de klas en
foto zijn er hersenen, bloedvaten etc. Dat klopt.
aangeleerd HOE te leren, informatie op een han-
de leerkracht brengt de lesstof over.
Dat is onderzocht en bewezen en het bewijsma-
dige plaats te onthouden. Beginnend met het
Vakken zoals taal en rekenen zullen een plaats
teriaal wordt netjes in jouw dossier opgebor-
alfabet, het honderdveld, de tafels, de dagen van
moeten krijgen binnen en/of buiten het denk-
gen. Zo is het. Echter, in het denkbeeldige hoofd
de week, de maanden van het jaar en klokkijken.
beeldige hoofd om het goed te onthouden.
staat informatie zoals woorden, letters, gebeur-
Zo makkelijk als je er nu aan terugdenkt...
Begeleiden naar een handige leerstrategie op de eerste schooldag is voor veel kinderen zinvol.
tenissen, plaatjes, liedjes, emoties … Jonge kinderen beginnen die basisinformatie
Open vragen stellen waar ze bijvoorbeeld taal
In je fantasie kunnen er mannetjes rondlopen,
te onthouden zodat ze het kunnen gebruiken
en rekenen op willen gaan slaan. Wat ze ervoor
verbindingen als pijlen door je hoofd schieten,
als ze het nodig hebben. We zijn immers niet
willen maken en waar ze het neer gaan zetten.
draadjes los zijn, elastische banden die te strak
ieder moment van de dag met de tafels bezig.
Waar ze het willen onthouden, binnen en/of
zitten, woorden die door elkaar staan, de infor-
Of met de verjaardagen van de familieleden. Of
buiten het hoofd. Het denkbeeldige proces van 51
en bedenken plaatjes, geluiden, gevoelens en gedachten. Eenmaal onthouden, blijft het in ons eigen systeem staan. Totdat we het zelf wissen, deleten of verwijderen. Voorbeeld: denk eens aan woorden die je altijd fout schrijft. Ze blijven totdat je er zelf iets mee doet: vervangen door het goede woord. Verbeteren is weer een verbeterd woord in je herinnering erbij. VOORBEELD VAN OPRUIMEN EN EEN PLEK GEVEN: JE EIGEN WOONOMGEVING Als voorbeeld kun je je dat voorstellen. Er zijn verschillende ruimten die je veel of juist weinig gebruikt. De spullen die in een slaapkamer horen, berg je niet op in een keukenkastje. De ontbijtborden horen op hun eigen plek te staan. Dat is handig en spaart tijd doordat je ze snel kunt opbergen en weer gebruiken. Als het een rommeltje is, ga je het opruimen zodat je het weer leren is: informatie opnemen, verwerken, op-
sluiten zich af of zijn juist storend in de klas. De
terug kunt vinden. Of de tafel waar je niets meer
slaan/onthouden en weer gebruiken. Kinderen
vraag wat er in je hoofd gebeurt, is voor hen een
aan hebt, buiten zetten of iemand anders er blij
ontwikkelen zo een eigen leerstrategie. Het kan
eenvoudige vraag. Het is immers hoe ze het zelf
mee maken. Er ontstaat ruimte.
bij ieder stapje fout gaan. Er wordt weleens een
ervaren. En de eigen strategie die ze zelf hebben
opmerking gegeven dat er niet opgelet wordt,
bedacht om alle informatie te onthouden.
Er zijn veel kinderen, die de informatie op de
iedereen kan het. En iedereen doet het ook, be-
scholen niet begrijpen, zich gaan vervelen, nega-
wust en onbewust.
‘Ze hebben allerlei belemmeringen zoals blokkerende overtuigingen: ik ben dom, ik kan het toch niet, ik ben anders, de anderen zijn beter dan ik, ik ben onbelangrijk’
en ouders hebben er moeite mee contact met
ZIEN, HOREN, VOELEN EN/OF DENKEN
VOLLE HOOFDEN EN GEDRAG
ze te krijgen. Ze hebben allerlei belemmeringen
Ieder mens gebruikt eigen zien, horen, voelen en
Mensen met ADHD weten hoe het is om een
zoals blokkerende overtuigingen: ik ben dom,
denken als informatiesysteem.
‘vol’ hoofd te hebben, maar volle hoofden kun-
ik kan het toch niet, ik ben anders, de anderen
En weet je dat wanneer je omhoog kijkt als er
nen op alle leeftijden ontstaan. Ze helpen of
zijn beter dan ik, ik ben onbelangrijk. Ook dat ge-
een vraag gesteld wordt, je makkelijk plaatjes
belemmeren juist bij de dagelijkse dingen die
beurt allemaal in het hoofd, tussen de oren. Ze
kunt maken en herinneren? We herinneren
we doen. En ook het gedrag wordt erdoor be-
het kind niet zijn/haar best doet. Maar wanneer het niet begrepen wordt (misschien de basisin-
TEKENING VAN HET HOOFD
formatie niet onthouden is, de uitleg onduidelijk
Een
is, afgeleid is doordat ze nadenken wie ze van-
informatie over wat er zoal onthouden is, wat ze
daag van school komt halen, de poes ziek is)
belangrijk vinden. Een tweede tekening hoe ze het
verloopt het hele proces niet optimaal.
zouden willen, laat zien dat informatie in plaats
tekening
laten
maken
geeft
veel
van binnen ook buiten het hoofd onthouden kan TAAL, REKENEN EN ANDERE INFORMATIE
worden.
Bij jonge kinderen hebben we het onder ande-
beleving en fantasie.
Denkbeeldige
processen,
eigen
re over taal en rekenen. Bij oudere leerlingen komen daar alle andere vakken en interesses
FANTASIE VAN EIGEN PROCES
bij. Bij volwassenen ook informatie over werk
Wanneer ik dit aan mensen vertel, kijken ze me
et cetera.
vragend aan. In of buiten het hoofd plaatsen van informatie? Vreemd. Dat kunnen kinderen
NEGATIEVE AANDACHT EN GEDRAGS-
vast en zeker beter dan volwassenen? Kinderen
PROBLEMEN
hebben immers veel fantasie. Laat je verrassen,
tieve aandacht zoeken en krijgen. Leerkrachten
52
‘De mannetjes die heen en weer renden heb ik buiten mijn hoofd geplaatst en nu doe ik het allemaal zelf’
ONDERZOEK:
EFFECTIVITEIT
MATRIXME-
THODE BIJ ADHD 19+ Volgens onderzoek (Martijn Kluitmans, toegepaste
psychologie,
Fontys
Hogeschool
Eindhoven, 2011) heeft de MatriXmethode de deelnemers opgeleverd dat ze rust en ruimte ervaren. Uitspraken als: “ik had dat al op de lagere school moeten weten, dan was me veel leed
invloed. Leren werken met het eigen hoofd, de
plek voor haar passie fotograferen. Ze maakte
bespaard gebleven”, “mijn ADHD is mijn overvol-
eigen informatiestroom die dagelijks tot ons
denkbeeldig een atelier met planken, boeken en
le hoofd en nu heb ik een tool dat ik het zelf kan
komt, geeft rust: we kunnen het zelf en hebben
digitale schermen binnen haar hoofd.
opruimen”, “de racebaan gebruik ik nu in plaats
er zelf invloed op. Dat geeft intrinsieke kracht en zelfvertrouwen.
van dat hij mij onrustig maakt”, “de mannetjes Erwin, student van 22 ervoer dat alle vakken
die heen en weer renden heb ik buiten mijn
door elkaar stonden in zijn hoofd. Niets had een
hoofd geplaatst en nu doe ik het allemaal zelf.”
HOOFD OPRUIMEN
eigen plek. Hij was weinig geconcentreerd. Hij
Ieder onderwerp met de bijbehorende informa-
maakte het gebouw van de universiteit buiten
De deelnemers waren verrast door de eenvou-
tie krijgt een eigen plek, binnen en/of buiten het
zijn hoofd met collegezalen voor de verschil-
dige bruikbare tool die ze aangereikt hebben
hoofd. Het is een eigen proces dus de persoon
lende vakken. Wanneer hij nu een bepaald vak
gekregen en ze onafhankelijk maakt. Ze hebben
zelf bepaalt hoe en wat. Wanneer de persoon
heeft, kan hij daar beter op concentreren. De
ervaren hoe ze zelf hun hoofd kunnen ordenen
het ook werkelijk gaat gebruiken werkt het.
lege ruimte in zijn hoofd vulde hij op met de zee
en het zelf kunnen blijven toepassen. Leren door
Belangrijk is dat de omgeving er ook open voor
en dat gaf hem rust.
te ervaren.
staat om die eigen strategie tot een succes te
TEKST INGRID STOOP FOTO INGRID STOOP & 123RF.COM
maken en de persoon ondersteunt om het te gebruiken. Regelmatig (denkbeeldig) opruimen is noodzakelijk. Dat doen we immers ook in onze
Het gedachtegoed van Ingrid Stoop is ontstaan door
woon- en werkomgeving, toch?
het volgen van vele studies en opleidingen, samen met haar creatieve denken en alle praktijkervaringen
CASUSSEN
vanaf 1993. Het resulteerde tot een praktisch toepas-
Teun van 8 had een achtbaan in zijn hoofd. Taal
bare coaching techniek. Haar missie is kennis delen.
was een kast in de pitstop en rekenen had geen
Het trainen van
plek. Hij vond rekenen moeilijk. Hij bedacht een
belang, zodat meer mensen met problemen, zoals
tweede pitstop met een rode raceauto met een
onder andere een vol hoofd, geholpen kunnen worden.
groot uithangbord waar hij het honderdveld op
De MatriXmethode wordt ingezet bij volle en drukke
zette. De tafels plaatste hij op de bestaande
hoofden, emotionele problemen, angsten, psychoso-
reclameborden langs de route.
matische klachten en leren HOE te leren.
Suzan van 32 jaar had moeite zakelijk en privé
Door de strategie van de beleving van het eigen
te scheiden. Haar mondhygiënistenpraktijk nam
probleem op de eigen manier te laten vervangen, neu-
teveel plaats in binnen haar hoofd. Ze had het
traliseert de eigen beleving. De persoon staat centraal.
professionals is daarvoor van
idee dat er niets meer bij kon. Ze maakte buiten haar hoofd een praktijkkast met dossiers.
Meer informatie: www.matrixmethode.nl.
Een agenda met afspraken legde ze er boven-
Onderzoeken: www.matrixmethodeinstituut.nl/voor-
op. Een planbord hing ze aan de muur. Er kwam
lichting/onderzoeken.
‘Ik zat weer op topsnelheid, alleen nu in mijn hoofd’ ‘ik zat weer op topsnelheid, alleen nu in mijn hoofd’
INTERVIEW
Ykema ontmoet ADHDGLOSSY SUZAN!¡ Pingjum … een klein, Fries terpdorp op een
opzicht had ik tijdens mijn schaatsjaren vrijwel
kraakheldere februariochtend. Fotograaf Klaas
niets op kunnen bouwen. Ik vond dat ‘afhanke-
Jan en ik lopen door het plaatsje dat vlakbij de
lijk zijn’ helemaal niks en wilde snel een ‘gewo-
Afsluitdijk ligt. We gaan langs bij oud-schaatser
ne’ baan. Om vanuit het niets een maatschap-
Jan Ykema, in 1988 glorieus winnaar van
pelijke carrière op te bouwen, was zwaar. Ik
Olympisch zilver op de 500 meter. Jan heeft
wilde heel graag naar het CIOS om sportleraar
sinds 10 jaar ook de achterafdiagnose ADHD,
te worden. Daar heb ik enkele oriënterende
reden voor ‘SUZAN!¡’ om hem te benaderen
gesprekken over gevoerd met Stichting Start.
voor dit interview. Een vriendelijke dame wijst ons de weg en fluit ons letterlijk terug als we een stukje te ver lopen. Met een armzwaai als bedankje lopen we de goede straat in. Als we aankloppen bij huize Ykema zwaait vrijwel gelijk de deur open en kijkt de beroemde sprinter van weleer ons verwachtingsvol aan. Aan alles kun je zien dat hij net zo veel zin in het interview heeft
‘Het verhaal van een voormalige guerrilladriftkikker’
als wij, er hangt elektriciteit in de lucht! Dat is toen op niets uitgelopen omdat ik niet
Verslaafd aan aandacht
Na het maken van een serie buitenfoto´s - Jan
de juiste diploma’s had. Ook had ik op mijn 25e nog maar beperkt recht op studiefinanciering. Die kostbare stap durfde ik destijds niet aan.”
vertelt ondertussen honderduit - installeren we ons in de keuken van het knusse huisje dat Jan
Jan stapt in 1988 vrijwel rechtstreeks van het
deelt met vriendin Geertje. We duiken in een
ijs in de snelle wereld van de Amsterdamse
pikstart-interview dat bijna vier uur zal gaan
makelaardij. “In die scene was het volstrekt
duren. Jan, vertel! “Toen ik stopte met
geaccepteerd om regelmatig een snuif cocaïne
schaatsen op topniveau, viel ik in een diep gat.
te nemen. Bij het studeren voor makelaar - de
Alles wat ik had opgebouwd in de sportwereld,
opleiding werd bekostigd door Stichting Start -
viel weg en ik had geen vangnet. In financieel
gebruikte ik regelmatig cocaïne. Later ging ik 55
INTERVIEW
over op speed. Daarmee ging het studeren en
zich toen voelde en gedroeg. “Mensen waren
wat ze moeilijk vinden, wat hen bezighoudt en
schrijven van rapporten als een speer; ik zat
regelmatig bang voor mij.” Drugs en Ritalin zijn
wat ze nodig hebben. Ook hamer ik op het feit
weer op topsnelheid, alleen nu in mijn hoofd.”
voltooid verleden tijd, alleen een jointje op zijn
dat sporters vooral hun opleiding af moeten
tijd is toegestaan in huize Ykema.
maken, zodat ze niet in dat gat vallen na het beëindigen van hun sportcarrière.” Jan is ook
Drugs deden iets met Jan: “Het maakte alles mooier. Mensen vonden me een leuker mens
Als sportman heeft Jan enorm veel voordeel
op het gebied van voeding een expert gewor-
als ik gebruikt had. Dat witte poeder maakte
van zijn ADHD gehad, zegt hij achteraf. “Ik hield
den. “Ik heb me grondig verdiept in de werking
me vrolijk en gaf me zelfvertrouwen op een
in mijn jonge jaren al van die adrenalinekick
van het menselijk lichaam, wat voedsel met je
ander vlak dan de topsport me had gegeven.”
om het onmogelijke te bereiken. Als iemand zei
lijf en je hoofd kan doen. Voeding is een uiter-
Ook gaf het Jan het gevoel weer in het middel-
´dat lukt never nooit niet’ was ik er al mee be-
mate machtig wapen.” Zo is vlees verboden in
punt van de belangstelling te staan, net zoals
zig. Heerlijk! Ik hield in mijn jonge jaren enorm
huize Ykema, evenals bepaalde E-nummers en
bij het schaatsen. “Ik was letterlijk zo verslaafd
van risico’s nemen en het gevaar opzoeken.”
suikers. “Daar word ik hyper van.”
aan de aandacht en het applaus dat ik het gat
Jan zocht die prikkels vroeger maar al te vaak
waarin ik mezelf had gemanoeuvreerd niet an-
bewust op, niet altijd met positief resul-
ders wist op te vullen dan met drugs. Met coke
taat. “Ik ben vaak als lastpak weggezet,
in mijn lijf voelde ik me weer even happy en was
dat zie ik achteraf ook wel. Het heeft
ik weer de getapte jongen die alles kon.”
me kansen gekost.” Jan zegt dat het nu goed met hem
Guerilladriftkikker
gaat. “Na de diagnose heb ik heel veel
Maar na een 15 jaar durende, alles kapot-
gehad aan een aantal GGZ-cursussen zoals
makende cokeverslaving voelt Jan dat hij zo
mindfullness, meditatie en NLP. Toen ik
Serieuze plannen voor de toekomst heeft Jan
niet door kan gaan. Hij durft eindelijk eerlijk
daarmee begon ging er een wereld voor me
nog genoeg: “Ik zou heel graag samen met
naar zichzelf te zijn en zoekt hulp van buiten.
open: je kunt grip op je gedachten krijgen! Een
iemand een boek over voeding willen schrijven,
Die krijgt hij bij de GGZ en daar valt uiteinde-
openbaring van jewelste was dat. Ik heb nu
weer mooie columns maken zoals ik gedaan
lijk ook de diagnose ADHD. Jan is er blij mee
vat op mijn leven en accepteer dat het niet
heb voor het KNSB-schaatsblad getiteld ´
omdat het een aantal zaken uit het verleden
continu groots en meeslepend hoeft te zijn.
Ykema ontmoet ...’ en mijn scriptie afmaken.”
verduidelijkt. Hij start vol goede moed met de
Voorspelbaarheid en structuur heeft iedereen
Ook een paar meer ludieke toekomstplannen
behandeling. Ook begint Jan met medicatie.
nodig, vooral voor mensen met ADHD is dat
zoals een lied opnemen en een schaatskampi-
“De Ritalin heeft het proces van afkicken wel
van levensbelang.”
oen afleveren, passeren de revue. Hij is tegen-
vergemakkelijkt, maar methylfenidaat blijft
woordig ambassadeur van de Kankerstichting
evengoed rotzooi”, zegt Jan beslist. “Ik werd er
en de stichting NLP. Ook is hij bestuurslid van
Gezonde levensstijl
Sail Harlingen 2014. Daar neemt hij de bege-
Tegenwoordig is Jan coach van het gewest
leiding van de trainees voor zijn rekening en zal
werkt waren.” Jan gebruikt de term
Friesland. Hij coacht vooral op intuïtieve wijze
hij de crew parade verzorgen.
guerrilladriftkikker om aan te geven hoe hij
‘zijn’ schaatsers. “Ik begrijp hoe ze denken,
Jan geeft nog steeds met veel plezier lezingen
enorm chagrijnig en zelfs agressief van, met enorme mood swings als de pillen weer uitge-
56
‘Ik ben vaak als lastpak weggezet, dat heeft me kansen gekost’
‘Dat witte poeder maakte me vrolijk en gaf me zelfvertrouwen op een ander vlak dan de topsport me had gegeven’ op scholen en aan bedrijven, eventueel
ervaringen van het verleden. Jan is actief met
ons terug in het heden. Jan moet door naar
gecombineerd met een sportclinic op het
zijn toekomst bezig. “Ik word dit jaar 50, het is
zijn volgende afspraak in Langweer, ik moet
gebied van schaatsen, fietsen of zeilen. “Ik wil
25 jaar geleden dat ik die medaille won. Nu ben
snel naar Leeuwarden. We nemen hartelijk
met mijn verhaal naar buiten blijven treden,
ik op zoek naar meer verbinding met mensen
afscheid, enthousiaste plannen voor een koffie-
om mensen te behoeden voor de fouten die ik
die me verder kunnen helpen op het pad dat
afspraak worden gesmeed. Ik ben benieuwd of
vroeger gemaakt heb. Met de kennis die ik nu
ik voor ogen heb.” Zijn ADHD heeft een plekje
het ervan gaat komen. Jan, bedankt voor het
heb vergaard, zou ik mijn leven na het schaat-
gekregen. “Het zit levenslang diep in me maar
interview, we hebben genoten van je verhalen,
sen heel anders hebben aangepakt en niet
ik ben nu veel meer in control en dat bevalt me
je eerlijkheid en je wilskracht om ergens voor
dezelfde misslagen hebben gemaakt. Hierin
uitstekend.” Met een brede grijns: “Ik kan het
te gáán. Als ik Jan ´s avonds nog even een
kan ik iets betekenen voor anderen.”
iedereen aanraden. Advies van een ervarings-
mail stuur om hem en Geertje te bedanken,
deskundige. Zoek de rust in jezelf!”
krijg ik een hele aardige, warme reactie terug.
De blik staat vastberaden, het vizier is vooral
Tot onze schrik - we zijn allebei helemaal de tijd
Dat contact, dus lieve mensen, daar gaan we
gericht op vooruit, gesteund door de
vergeten - roepen de klok en vriendin Geertje
ons best voor doen!
TEKST TINEKE ADMIRAAL-BOELENS FOTO KLAAS JAN VAN DELLEN
Jan Ykema Jan Ykema (1963) wordt op zestienjarige leeftijd voor de eerste keer Nederlands kampioen schaatsen bij de junioren. Als achttienjarige wordt hij Nederlands kampioen Sprint bij de senioren. Later wordt Ykema nog vijfmaal nationaal kampioen (twee keer Sprint, twee keer op de 1000 en één keer op de 500 meter). Ook wint hij diverse worldcupwedstrijden. De kroon op zijn schaatscarrière is de zilveren medaille op de 500 meter tijdens de Olympische Spelen in 1988 in Calgary. Daarna gaat het snel minder, want inmiddels hebben harddrugs (cocaïne, speed) hun intrede gedaan in zijn leven. Uiteindelijk verliest hij bijna alles wat hem lief is en leidt hij een schimmig bestaan in de marge. Maar Ykema krabbelt op. In de zomer van 2004 zegt hij de harddrugs voorgoed vaarwel en begint aan de lange weg terug. Een weg die leidt tot een terugkeer op het ijs. Momenteel is Jan Ykema assistent-coach van de commerciële schaatsploeg Team APPM. Meer informatie is te vinden op: www.jan-ykema.nl. Meer informatie over fotograaf Klaas Jan van Dellen is te vinden op www.kjvandellen.com.
dag e l e h e ever d i l l i w laats p ‘Ik n i e i rap e h t e.’ k j t e i r z u u mu f hal n e e r a van ma Maartje
gezinsworkshop: DRUMMEN EN DRAMMEN BIJ ADHD
ADHD &
muziektherapie
Wist u dat veel bekende muzikanten en artiesten op school last hadden van concentratieproblemen (eventueel ADHD)? Wist u dat zij hun creativiteit, nieuwsgierigheid, enthousiasme en energie gebruiken om hun muzikale talenten verder te ontwikkelen? Muziek bereikt mensen, motiveert en zet aan tot beweging. Michaela Pronk en Jet Verkade kwamen elkaar tegen bij de eerste bijeenkomst voor het tijdschrift SUZAN!¡. Al snel bleek dat zij beiden muziek gebruiken in hun werk met kinderen (en gezinnen) met ADHD. Muziek maken is non-verbaal (zonder te praten) en kan mensen helpen. Ook bij kinderen met ADHD is muziek een krachtig hulpmiddel. Michaela Pronk werkt als arts en therapeut in
andere omgaan met emoties, verbeteren van
met ADHD hebben de module gevolgd. In deze
haar eigen praktijk M3. En geeft in samenwer-
het zelfvertrouwen, trainen van de executieve
muziektherapeutische behandelmodule wordt
king met de drumleraar Igor Plzak een gezins-
functies en het verbeteren van de aandacht.
gewerkt aan de volgende twee behandeldoelen:
workshop: Drummen en drammen bij ADHD.
Tevens kan gewerkt worden aan doelen op het
- het verbeteren van de aandacht
Jet Verkade heeft in juli 2013 de Bachelor
gebied van motoriek (beweging) en gedragspro-
- het verbeteren van het werkgeheugen
Muziektherapie aan het ArtEZ-Conservatorium
blemen. Muziektherapie wordt bij veel verschil-
in Enschede behaald. Als afstudeerproduct heeft
lende doelgroepen ingezet. Kinderen met ADHD
Het werkgeheugen is een vorm van geheugen
ze een muziektherapeutische behandelmodule
behoren tot één van deze doelgroepen. ADHD
waarbij informatie tijdelijk wordt opgeslagen en/
geschreven voor kinderen met ADHD.
is natuurlijk niet op te lossen, maar de daaruit
of bewerkt wordt voor cognitieve taken, bijvoor-
voortkomende problemen zijn goed te beïnvloe-
beeld bij het inpakken van de schooltas.
In dit artikel willen wij u laten zien dat muziek een
den door middel van muziektherapie. Veel kinde-
Ten eerste moet de schooltas klaar staan, daar-
krachtig en stimulerend hulpmiddel kan zijn in
ren genieten van het maken van en het luisteren
in moet vervolgens een agenda, etui enzovoorts.
het bevorderen van de ontwikkeling van kinderen
naar muziek. Door deze affiniteit met muziek is
Kinderen met ADHD hebben vaak een minder
met ADHD.
er een snellere ingang. Het ondersteunt de moti-
ontwikkeld werkgeheugen; bijvoorbeeld vergeten
vatie. Op grond hiervan is een muziektherapeuti-
ze wat er allemaal in de schooltas moet.
‘Maar 12 keer? Ik wil liever veel langer!' Desiree
Hierdoor wordt het functioneren van kinderen in het dagelijks leven belemmerd. Daarom is het van belang om het werkgeheugen te trainen. De behandelmodule bestaat uit 12 sessies. Elke sessie duurt een half uur en begint en eindigt met een welkomst- en een slotlied. Hierdoor is
Muziektherapie
sche behandelmodule voor kinderen met ADHD
er een vast begin en eind van de sessie. Dit zorgt
ontwikkeld.
voor een duidelijke structuur. De 12 sessies
Muziek werkt als een direct communicatie-
60
zijn onderverdeeld in vier fases. De sfeer waar-
middel, bijvoorbeeld gezamenlijk het clublied
Een muziektherapeutische behandelmodule
in deze behandelmodule wordt uitgevoerd is
zingen in een voetbalstadion. Het zorgt direct
voor kinderen met ADHD (Verkade, 2013)
kindgericht en speels.
voor een gevoel van verbondenheid. Tijdens
De behandelmodule* is ontwikkeld voor kinde-
De eerste fase is een kennismakingsfase. Hier-
muziektherapie wordt muziek gebruikt als mid-
ren met ADHD tussen de 7 en 12 jaar. Deze
in maakt het kind kennis met de muziekthera-
del om mensen te behandelen. In deze therapie
behandelmodule is uitgevoerd op een school
peut, de muziekinstrumenten en de structuur
wordt gewerkt met behandeldoelen, zoals onder
voor Speciaal Basisonderwijs. Negen kinderen
van de sessies. Het tweede deel van de eerste
ACHTERGROND behandelfase is gericht op het trainen van de
Anna** vraagt tijdens muziektherapie: “Hoe
ruimte, moet het kind het klankpatroon onthou-
aandacht. Volgens Koelsch (2012) vereist
hard mag ik spelen?” De muziektherapeut zegt
den en vervolgens naspelen. In het begin speelt
muziek maken automatisch aandacht.
dat Anna zeker hard mag spelen en vraagt aan
de muziektherapeut korte klankpatronen. Naar-
oefe-
haar hoe ze op haar aller-hardst speelt. Anna
mate het kind dit steeds beter kan onthouden,
ningen) worden gebruikt om de aandacht te
begint gelijk met spelen en speelt héél hard:
worden de patronen steeds langer. Op deze
verbeteren. Eén van de werkvormen die in
Anna straalt van plezier! Bovendien lukte het
manier wordt het werkgeheugen getraind. Wel
deze module gebruikt wordt, is de werkvorm
haar prachtig om uit zichzelf weer rustig te gaan
is het belangrijk dat het kind succeservaringen
‘leiden-en-volgen’. Hierbij is de muziektherapeut
spelen.
blijft opdoen. De muziektherapeut past daar-
de leider en het kind de volger. De muziekthe-
De tweede behandelfase is gericht op het verbe-
om de moeilijkheidsgraad aan het niveau van
Verschillende
werkvormen
(muzikale
het kind aan. Ten slotte is de afsluitingsfase, bestaande uit één sessie, waarbij de favoriete muzikale oefeningen van het kind worden herhaald. Om de effectiviteit van de module te onderzoeken is er gebruik gemaakt van twee gestandaardiseerde vragenlijsten, die inzicht geven in het effect van muziektherapie in het dagelijks leven. De gestandaardiseerde vragenlijsten die zijn gebruikt zijn de ADHD-vragenlijst (Scholte & van der Ploeg, 1998), ook wel de AVL genoemd, en de BRIEF (Smidts & Huizinga (2009): Behavior Rating Inventory of Executive Functions (vertaald: Executieve Functies Gedragsvragenlijst). De vragenlijsten zijn twee keer ingevuld door de ouders/verzorgers en de leerkracht, namelijk voor de start van de module en nadat de module is afgerond. Uit deze resultaten blijkt dat er een tendens is te zien in verbetering van de aandachtsregulatie en een toename in de capaciteit van het werkgeheugen. Ook binnen rapeut en het kind hebben beiden een muziek-
teren van het werkgeheugen. In de muziekthe-
de muziektherapie was er vooruitgang zicht-
instrument en spelen hierop. De muziekthera-
rapie kan dit getraind worden door middel van
baar, bijvoorbeeld bij het naspelen van de klank-
peut wisselt (snel) af met hard en zacht spelen.
gerichte werkvormen. De werkvorm, ‘speel-het-
patronen, bleek dat bij alle kinderen de moeilijk-
Het kind moet het spel van de muziektherapeut
patroon-maar-na’, is een leuke werkvorm voor
heidsgraad verhoogd kon worden. Tijdens de
volgen. Het kind moet hierdoor zijn aandacht blij-
kinderen. Er staan vier verschillende muziekin-
sessies worden de oefeningen aangepast aan
ven richten op het spel van de muziektherapeut.
strumenten aan de ene kant van de ruimte en
het niveau van het kind. Hierdoor wordt de
Dit kan heel spannend zijn! Soms is het namelijk
aan de andere kant staan exact dezelfde instru-
ontwikkeling van elk kind zichtbaar binnen
erg stoer om heel hard te mogen spelen en te-
menten opgesteld. De therapeut en het kind
muziektherapie. Zo konden enkele kinderen aan
gelijkertijd op te moeten letten wanneer het spel
staan naast elkaar. De therapeut speelt een pa-
het einde van de behandelmodule een patroon
weer zachter gaat. Hierdoor wordt tevens de
troon van vier instrumenten voor, bijvoorbeeld
van acht klankreeksen onthouden. Het effect
motivatie aangesproken van het kind. Vaak wor-
eerst een trommel, dan een schudei, vervolgens
van muziek en muziektherapie op de hersenen
den kinderen met ADHD aangesproken dat ze
een triangel en ten slotte de tamboerijn. Als de
is groot omdat muziek direct inwerkt op het
zich rustiger en stiller moeten gedragen. Tijdens
therapeut start zegt, moet het kind naar de an-
beloningssysteem in de hersenen (Hakvoort &
muziektherapie is er, naast de rustmomenten,
dere kant van de ruimte lopen en het klankpa-
Bogaerts, 2013).
ook ruimte om energie kwijt te kunnen en mo-
troon van de therapeut precies naspelen.
gen ze zichzelf laten horen in de muziek.
Tijdens het lopen naar de andere kant van de
‘Ik vind het jammer dat ik geen ADHD heb!' Annika
Amsterdam, zaterdagmiddag, 15:00 uur. Vanmiddag worden er vier gezinnen verwacht, die allemaal mee willen doen aan onze workshop. Op een laagdrempelige en gezellige manier en met een positieve benadering willen we jullie aanspreken. De workshop vindt plaats bij Melody Line, een groot muzikaal, creatief bedrijf in een oud fabrieksgebouw. De kinderen hebben een individuele introductieles drummen van een half uur en kunnen aansluitend met veel plezier verder oefenen in de oefenruimtes;
ouders
volgen
een
ouder-
voorlichting gebaseerd op de aanpak van Ross W. Greene: Het explosieve kind. Daarnaast is er ruimte voor het uitwisselen en delen van ervaringen en als afsluiting een korte drumvoorstelling, waar ouders van de drumtalenten van hun kind kunnen genieten. Het doel van deze workshop is om gezinnen vanuit een positieve benadering van ADHD te benaderen, de executieve functies van hun kinderen leren helpen te versterken en inzicht in de explosies thuis te krijgen. Wetenschappelijk onderzoek is nodig om de effectiviteit van muziektherapie bij kinderen met ADHD verder te onderbouwen. In ieder geval blijkt uit de praktijk dat kinderen met ADHD, het kind zelf en de omgeving, kunnen profiteren van deze muziektherapeutische behandelmodule.
Drummen en de executieve functies De
executieve
functies
zijn
uitvoerende
controlefuncties van het brein, die zich door aanleg en ervaring ontwikkelen. Zij helpen impulsen en gedrag te reguleren. De executieve functies vormen een soort controlekamer van het brein, waardoor het allemaal soepel en netjes verloopt. Een beetje te vergelijken met de controletoren op Schiphol waardoor planning en
Literatuurverwijzing: - Hakvoort, L., & Bogaerts, S. (2013). Theoretical foundations and workable assumptions for cognitive behavioral music therapy in forensic psychiatry. The Arts in Psychotherapy 40, p. 192– 200. - Koelsch, S. (2012). Brain and Music. West Sussex: Willey-Blackwell. - Scholte, E.M., & Ploeg, J.D. van der (2005). Handleiding ADHD-vragenlijst. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum. - Smidts, D. P., & Huizinga, M. (2009). BRIEF Executieve Functies Gedragsvragenlijst: Handleiding. Amsterdam: Hogrefe. * Een behandelmodule is een uitgeschreven behandelplan; elke sessie bevat een uitgebreide beschrijving van het verloop van de sessie en de bijbehorende doelstellingen. ** De namen die in dit artikel gebruikt worden, zijn veranderd in verband met de privacy.
62
goede afstemming voor een veilig en goed functionerend vliegveld tot stand komt. Het model van de executieve functies van Thomas Brown, psycholoog Yale University, dat we gebruiken, gaat ervan uit, dat de ontwikkeling van de executieve functies bij kinderen met ADHD soms vertraagd kan verlopen. Elk kind is uniek en heeft ook in zijn ontwikkeling zijn eigen tempo. Helaas zien wij dat de omgeving soms verwacht dat bepaalde vaardigheden op een bepaalde leeftijd moeten zijn aangeleerd en dat kinderen in de
problemen kunnen komen als zij er niet aan vol-
er allemaal voor nodig? Naast stoppen met aan
vaardigheden. Het is belangrijk om uit te zoeken
doen (bijvoorbeeld moet een kind goed kunnen
je voetbalwedstrijd te denken, moet je echt de
wat er precies achterloopt en niet primair waar-
plannen en zijn agenda beheren in de eerste
stokken in de hand nemen. Je moet het ritme
door het gebeurt. Met geduld en flexibiliteit kun-
groep). Als kinderen hiermee moeite hebben,
herinneren en kunnen coördineren wat je met je
nen ouders hun kinderen helpen deze vaardighe-
wordt soms verondersteld dat ze het niet wil-
handen en voeten doet. Hier gaat het echt om
den beter te ontwikkelen.
len of dat ze lui zijn. Maar het gaat hier niet om
timemanagement; je moet op tijd zijn. Hierdoor
‘niet-willen’, maar gewoon om nog niet kunnen.
blijf je in het ritme en kan de muziek doorgaan.
Greene beschrijft drie manieren van reageren:
Kinderen zijn hier nog niet zo goed in ontwikkeld
Als je uit het ritme komt, dan begin je weer
plan A en plan C zijn twee uitersten, waarbij Plan
en hebben hulp en begrip nodig om deze vaar-
opnieuw. Dit hoort bij oefenen. Dan kan je jezelf
B de aangeraden manier is. In het kort bestaat
digheid te leren.
afvragen; hoe heb ik het gedaan, wat kan ik ervan
Plan A uit streng en consequent gedrag en de
‘Ik kon mij opeens langer concentreren!' Thijs
leren, waar ben ik al veel
wil als ouder op te leggen aan het kind. Een be-
beter in geworden?
perking van plan A is dat nogal wat kinderen
Spelenderwijs en met
explosief blijven reageren. Plan C is het loslaten
veel
enthousiasme
van verwachtingen en eisen. Hierdoor kunnen
kunnen kinderen hun
explosies kort worden voorkomen. Er komt rust
executieve
in, maar geen verandering. Bij Plan B wordt evan
functies
stimuleren.
uitgegaan, dat de ontwikkelingsachterstand moet worden ingelopen. Hierbij heeft het kind
Belangrijke executieve functies, waar kinderen
hulp van zijn ouders nodig. Dit is niet makke-
hulp nodig kunnen hebben om deze beter te
Drammen en het explosieve kind
lijk voor ouders en vraagt geduld, flexibiliteit,
ontwikkelen:
Als het anders loopt dan gepland of mijn kind
inlevingsvermogen en creativiteit. Ouders to-
- het vermogen om gedrag te remmen (bijvoor-
zijn zin niet krijgt, dan hebben we thuis een groot
nen geruststelling en creëren een veilige sfeer
beeld eerst stoppen, daarna denken en dan
probleem! Hoe komt het dat mijn kind zo explo-
om met het kind in gesprek te komen. Ouders
doen)
sief kan reageren? Waar komt het drammen
helpen het kind bedenken en onder woorden
- werkgeheugen (informatie in het geheugen
vandaan?
brengen wat zijn zorg is en de aanleiding van zijn
houden bij het uitvoeren van complexe
taken)
explosief gedrag in bepaalde situaties. Ouders
- volgehouden aandacht (ondanks afleiding, ver-
Dr. Ross W. Greene, Professor van de afdeling
leren hun kind luisteren naar hun eigen zorgen
moeidheid of verveling geconcentreerd blijven)
psychiatrie van Harvard Medical School laat in
bij dit gedrag. Vervolgens zoeken ouders samen
- met een taak beginnen (zonder dralen, op tijd
zijn boek: ‘Het explosieve kind’ een constructieve
met hun kind naar een andere oplossing, die re-
en efficiënt)
aanpak zien die ouders en kinderen kan helpen
kening houdt met de zorgen van hen beiden.
- doelgericht gedrag (niet afgeleid worden of
om explosies thuis te herkennen en te voor-
afgeschrikt door onverwachte gebeurtenissen)
komen en de zelfregulerende vermogens kan
- metacognitie (zelfinzicht en zelfevaluatie: “hoe
vergroten.
heb ik het gedaan?”) - flexibiliteit (vaardigheid om plannen te kunnen
Elk kind is uniek en heeft ook in zijn ontwikkeling
Stel je voor: jullie hebben thuis weer een
aanpassen als omstandigheden veranderen,
zijn eigen tempo. Explosief gedrag wordt gezien
explosie? Hoe doen jullie dat dan? Wat helpt?
omgaan met veranderingen)
als uiting van tekortkomingen in de ontwikkeling
Welk plan gebruiken jullie? Wat maakt net het
- plannen en organiseren (vermogen om
van het kind. Het kind gedraagt zich niet explo-
verschil? Terwijl de kinderen drumles volgen
schema’s te ontwikkelen en te kunnen ordenen)
sief uit dwarsheid, om aandacht te vragen, om te
komen ouders in gesprek. Hierbij luisteren
manipuleren of gewoon de zin door te drijven,
ze naar elkaar, delen hun zorgen en zoeken
Drummen bevordert de ontwikkeling van de her-
maar als gevolg van een onvermogen.
met veel enthousiasme en hoop naar nieuwe
senen en helpt kinderen een betere coördinatie
Het onvermogen flexibel te zijn en met frustra-
oplossingen.
en lichaamsgevoel te krijgen; drummen helpt
ties om te gaan en onopgeloste problemen kun-
ook om de executieve functies van kinderen te
nen leiden tot grote explosies. Daarom is het
verbeteren.
effectiever om het kind te benaderen als een kind
Voor meer informatie kunt u contact opnemen met
Stel je voor: je zit aan een drumstel. Wat heb je
met een ontwikkelingsachterstand op bepaalde
Michaela Pronk: mpronk@praktijkm3.nl
TEKST JET VERKADE & MICHAELA PRONK FOTO PASCAL BOSMANN
63
BESTAANSRECHT VAN een “patiëntenvereniging”
Een aantal jaren geleden hadden “patiënten met ADHD” een patiëntenvereniging: Impuls. Het was de vereniging voor volwassenen met AD(H)D en aanverwante stoornissen. Nu in 2020 bestaan wij nog steeds, maar nu als Impuls en Woortblind (I&W): Vereniging voor en door mensen met ADHD, ADD, dyslexie en dyscalculie. Wij staan nog steeds voor onze hoofddoelen. Dat zijn: voorlichting, lotgenotencontact, inspiratie en belangenbehartiging. Maar merk je het verschil? Geen patiëntenvereniging meer! Geen stoornissen meer! Maar gewoon mensen met een iets anders werkend brein met positieve en soms lastige eigen-schappen in onze ingewikkelde maatschappij. Bovendien zijn wij samengegaan met onze collega’s met dyslexie en dyscalculie. Wij omarmen het paradigma van de neurodiversi-teit, dat wil zeggen: iedereen heeft andere hersenen, meer in de zin van andere eigen-schappen dan van aandoeningen, afwijkingen, stoornissen of van ziekten.
ACHTERGROND
Onze missie is: een samenleving te
mensen steunen met goede ideeën
aanbod van kennis en belangenbe-
helpen creëren waarin iedereen met
of oplossingen die je hebt gevonden
hartiging. Zij zijn veel ouder en groter
ADHD, ADD, dys-lexie en dyscalculie
en er zijn regelmatig thema-avonden
dan I&W. Geleidelijk zijn wij in Neder-
volwaardig mee kan doen en iedereen
met een interessant onderwerp. Zie
land tot het inzicht gekomen dat wij in
zijn plek heeft.
https://www.impulsenwoortblind.nl/
elkaar overlopen en dat de scheiding
Onze visie is: kennis bieden aan
adhd/adhd-cafe/ of https://www.
kind-volwassene kunstmatig is en in
mensen met ADHD, ADD, dyslexie
impulsenwoortblind.nl/dyslexie/pra-
stand gehouden wordt door regelin-
en dyscalculie en aan de maatschap-
ten-over-dyslexie/
gen van de overheid en de verzekeringen: financiering vindt plaats tot 18
pij, zodat zowel het individu als de samenleving meer begrip hebben of
En voorbeelden van belangenbehar-
jaar via de gemeente, hierna via de
krijgen voor de eigenschappen en ca-
tiging zijn er ook op het gebied van
verzekering.
paciteiten van mensen met dergelijke
medicatie in het ver-keer, kijk op de
hersenen.
website!
Wij zijn wel in de gelukkige omstandigheid in Nederland dat neurodiversiteit
Deze extra uitgave van de Suzan!¡
Een vereniging heeft meer power
min of meer ge-accepteerd raakt.
is een voorbeeld van het uitdragen
naarmate er meer leden zijn. Op dit
Als je in Europa kijkt, zijn er helaas
van professionele én ervaringsken-
moment hebben wij een stabiel aantal
veel landen waar het begrip ADHD
nis waaraan wij graag meewerken.
van bijna 1300 leden. Wij hopen op
(en de bijkomende hulp) vrijwel niet
Tegenwoordig is het ook verplicht bij
meer enthousiaste mensen die van
bestaat. Wij helpen elkaar dan ook,
weten-schappelijk onderzoek erva-
ons aanbod gebruik maken, maar ook
samen met veel Europe-se landen,
ringsdeskundigen mee te laten den-
die ons helpen in de strijd voor een
onder andere om bewustwording van
ken. Vaak wordt een beroep gedaan
betere wereld voor onze doelgroep.
overdiagnostiek, maar ook ónderdiag-
op vertegenwoordigers van patiënten-
Van de volwassenen met ADHD
nos-tiek beter op de agenda te krijgen
verenigingen. Ook heeft onze vereni-
(2,5 % van de bevolking: 250.000
in een samenwerkingsverband van
ging mee-gedaan aan het maken van
mensen) en van de mensen met
“patiëntenverenigin-gen”, zie https://
de Zorgstandaard ADHD 2019. (zie
dyslexie (ongeveer 1% van de bevol-
adhdeurope.eu/
https://www.ggzstandaarden.nl/
king: 100.000 mensen) is er dus nog
zorgstandaarden/adhd/introductie)
geen 0,3% lid! Dat alle andere 97,7%
Het is lastig de Suzan!¡ te vertalen in
geen behoefte heeft aan diagnostiek,
alle Europese talen, maar wij gunnen
Onder lotgenotencontact verstaan wij
behandeling of steun lijkt mij onwaar-
iedereen een dergelijk mooi blad, zelfs
het faciliteren van het bij elkaar bren-
schijnlijk.
in deze e-versie.
gen van mensen met de eigenschappen AD(H)D, dyslexie en dyscalculie
Dit geldt evenzo voor de kinderen
door de organisatie van AD(H)D en
met dezelfde neurodiversiteit: ook
dyslexie cafés. Ga er eens een keer
zij hebben een vereni-ging: Balans,
heen: je hoeft niemand meer uit te
zie www.balansdigitaal.nl. Zij hebben
leggen wat je voelt, je kunt andere
geen cafés, maar een heel groot
TEKST ROB PEREIRA, VOORZITTER I&W FOTO NIELS TIEMAN
65
ACHTERGROND
BETER IN BALANS met neurofeedback
Neurofeedback brengt je hersenen beter in balans en vermindert hierdoor concentratieproble-
Een ouder over neurofeedback -
men. Neurofeedback is een bewezen effectieve behandelmethode voor kinderen en volwassenen
Interview met moeder van Guus
met ADHD en/of ADD. Recent wetenschappelijk onderzoek meldt dat neurofeedback, met name, een positief effect heeft op de impulscontrole en de mate van alertheid (concentratie). Vanuit de
Hoe kwam je op het spoor van neurofeedback?
praktijkervaring worden er eveneens positieve effecten gezien op zowel het gebied van slaap als
“Via een artikel in Balans las ik dat er iets
op sociaal-emotioneel vlak.
nieuws op de markt kwam. Daarop ben ik gaan Googlen om meer informatie te lezen over
Bij Educadora, praktijk voor ouder- en kindbegeleiding, worden met regelmaat kinderen (en hun
neurofeedback en een praktijk te vinden voor
ouders) aangemeld met aandachts- en concentratieproblemen of met een diagnose ADD/ADHD.
behandeling van mijn zoon Guus, bij wie vier
Naast oudergesprekken die als doel hebben ouders in de thuissituatie te ondersteunen, bij onder
jaar geleden de diagnose ADHD is gesteld.”
andere het aanbrengen van structuur, die past bij henzelf en hun kind behandel ik tevens kinderen
Opmerking: Een maand geleden is tevens de
(en volwassenen) met neurofeedback en Cogmed Werkgeheugen Training. In dit artikel ga ik
diagnose autisme bij Guus vastgesteld.
nader in op de ervaringen met neurofeedback. Heb je ook andere behandelingen overwogen of WAT IS NEUROFEEDBACK
gedaan voorafgaand of na de neurofeedback?
Wanneer er klachten zijn is dit veelal zichtbaar in de hersenen als hersenactiviteit die niet
“Voor de neurofeedback was mijn zoon onder
voldoende in balans is. Hoe weet je of hersenen niet voldoende in balans zijn? Voorafgaand aan
behandeling bij een osteopaat. Na de neuro-
de neurofeedbackbehandeling wordt eenmalig een EEG gemaakt om zicht te krijgen op welke
feedback hebben we nog Cogmed Werkge-
gebieden er onvoldoende balans is. Aan de hand van het EEG wordt er een neurofeedbackbehan-
heugen Training gedaan en LTO3. Dit laatste
deling op maat opgestart aansluitend bij de klachten en verwachtingen van de betreffende cliënt.
leverde geen positief effect.”
Neurofeedback is vervolgens een effectieve manier om de hersenen te stimuleren om de juiste hersengolven te produceren middels het geven van feedback (auditief en/of visueel). Neurofeed-
Wat heeft je doen besluiten om neurofeed-
back gaat uit van operante conditionering. Een moeilijke term die betekent dat wanneer gedrag
backbehandeling voor je zoon te starten?
beloond wordt gedrag wordt herhaald. Zo werkt het ook met de hersenen. Doordat de hersenen
“De belangrijkste aandachtspunten waren:
vaker de gewenste hersengolven laten zien, vanwege de beloning die middels geluid en eventueel
beter inslapen, verbetering van concentratie
beeld wordt gegeven, zullen de klachten beduidend verminderen.
om zodoende medicatie af te bouwen en verbetering van zijn sociaal functioneren.”
HOE VERLOOPT EEN TRAJECT In het begin zijn er minimaal twee sessies per week nodig om de hersenen te laten wennen en
Is het voor jou belangrijk dat een behandeling
de leerbaarheid te vergroten. Later kan afgebouwd worden met een keer per week dan wel een
wetenschappelijk bewezen is?
keer per twee weken. Gemiddeld zijn ruim dertig sessies nodig om het effect blijvend te laten zijn.
“Het is voor mij niet belangrijk dat iets
Neurofeedback is een behandelmethode voor ADHD, epilepsie en slaapproblemen. Tevens wor-
wetenschappelijk bewezen is. Maar dat
den er na neurofeedbackbehandeling bij kinderen met ADHD/ADD veelal een verbetering in slaap
neurofeedback een bewezen effectieve
gerapporteerd daar er veelal een verband is tussen ADHD en slaapproblemen.
methode is bij ADHD maakt het voor veel ouders wel gemakkelijker om de stap te zetten
Hoe een beeld te schetsen van wat neurofeedback voor jou of je kind kan betekenen? Om niet allemaal wetenschappelijke studies in dit artikel aan te halen, leek een interview met een ouder en een kind om hun ervaringen met jou als lezer te delen, het meest tegemoet te komen aan de behoefte van jou als lezer.
naar deze behandeling.”
Wat waren je verwachtingen en of doelen voor
besproken werden tijdens de evaluatiegesprekken. Dit gaf voor ons als ouders voldoende informa-
de behandeling met neurofeedback?
tie tijdens het traject en ook voldoende ruimte om pedagogische vragen te stellen. Tevens was het
“Ik was met name nieuwsgierig of neurofeed-
positief dat er tijdens evaluatiemomenten contact was vanuit de praktijk met de leerkracht van
back zou helpen bij onze zoon. Voorafgaand
school, zodat ook van daaruit de effecten van de neurofeedback in kaart werden gebracht.”
had ik niet echt een duidelijke verwachting geformuleerd voor mezelf. Ik dacht we zien wel
Hoe heeft je zoon de neurofeedback ervaren? Wat vond hij leuk? Wat vond hij minder leuk?
wat het ons brengt.”
“Onze zoon zelf geeft aan dat de neurofeedback hem rustiger heeft gemaakt. Hij voelt zich er fijner door, voelt meer rust in zijn hoofd. Het trainen met de ‘filmpjes’ ervoer Guus soms als irritant,
Hoe stond het met de motivatie van je zoon
vervelend dat het beeld dan soms stil stond.”
bij de start maar ook later in het traject? “De motivatie van onze zoon gedurende het
Hoe heb je de meerwaarde van de tussentijdse oudergesprekken ervaren met praktische tools
traject was soms wisselend te noemen. De
rondom structuur aanbrengen, inzoomen op problemen die er speelden?
momenten dat de behandeling onder schooltijd
“De oudergesprekken heb ik als waardevol en als duidelijk ervaren. Ik heb hieruit praktische tools
viel, motiveerden hem meer. Daarnaast hielpen
aangereikt gekregen die meteen inzetbaar waren in de thuissituatie.”
de tussentijdse kleine beloningen die hij op de praktijk kreeg eveneens. Het was voor hem wel
Terugkijkend kun je de behandeling aan andere ouders adviseren?
erg wennen toen de behandeling afgerond was.
“Ik zou deze behandeling zeker aan andere ouders willen adviseren. Het is een erg goed alternatief
Hij was gewend aan de structuur dat hij twee
voor medicatie, dan wel bij reeds gebruik van medicatie om deze te verminderen, dan wel geheel
keer in de week naar de praktijk ging en bouw-
af te bouwen. Dat de methode als wetenschappelijk bewezen effectief is voor kinderen en volwas-
de toch een soort band (voor hem functioneel)
senen met ADD en ADHD maakt dat deze behandelmethode zeker de investering waard is.”
op met de therapeut.” Een kind met ADD over neurofeedback - Interview met Havana Wat heeft de neurofeedback opgeleverd voor je zoon? Wat zien jullie? Wat geeft je zoon aan?
Havana vertel eens iets over jezelf en waarom je nu naar de praktijk komt voor neurofeedback?
Wat gaven omstanders zoals school aan?
“Ik ben Havana en ik ben 10 jaar. Ik heb jammer genoeg concentratieproblemen. Ik heb 2 jaar
“Het inslapen en doorslapen ging beduidend
geleden de Cogmed Werkgeheugen Training gedaan. Dit heeft mij geholpen. Maar er zijn nog
beter. Naast de neurofeedback is er tijdens
steeds concentratieproblemen op school.”
oudergesprekken een plan opgesteld met een duidelijke structuur en beloningssysteem voor
Havana, wat merk je van de neurofeedback?
Guus, hetgeen prima aansloot. Op sociaal vlak
“Ik merk dat het met de concentratie steeds beter gaat door de neurofeedback. De juf vindt ook
is Guus in positieve zin erg veranderd.
dat het steeds beter gaat en ook buiten school krijg ik steeds meer complimenten. Zo kan ik beter
Hij is veel opener geworden naar anderen.
de opdrachten uitvoeren bij dansen, tennis en paardrijden.”
Guus heeft meer aansluiting bij andere kinderen. In contact met anderen kan hij zich nu
Inmiddels is de behandeling van Havana afgerond en berichten ouders, Havana en leerkracht dat
flexibeler opstellen. Zijn concentratie is deels
Havana alerter is, meer geconcentreerd, ze stelt nu ook vragen en ze neemt meer informatie op
verbeterd. We hebben de medicatie voor een
vanuit instructies. Havana kan nog afgeleid zijn, maar kan dan uit zichzelf weer sneller overgaan
deel kunnen afbouwen en daar zijn we blij om.
tot handelen. Ook is Havana als persoon zich positief gaan verder ontwikkelen, ze is opener naar andere kinderen en heeft een goede aansluiting bij klasgenoten. Het werktempo blijft nog zwak,
De familie merkt op dat onze zoon rustiger is
maar nu ze sneller weer aan de slag gaat is er wel een positieve vooruitgang zichtbaar.
en alerter aanwezig is bij gesprekken, hij neemt nu meer informatie in zich op en neemt meer
MEER LEZEN OVER NEUROFEEDBACK (VOOR KINDEREN EN OUDERS)
aan een actie deel. Voorheen ging er toch
Om kinderen en ouders (en therapeuten) een duidelijker beeld te geven van wat neurofeedback
meer informatie langs hem heen. Verder heb
is en hoe een behandeltraject eruit ziet heeft Suzanne van der Star samen met collega Kerstin
ik het heen-en-weer schriftje als prettig ervaren
Liem-Engels dit jaar een boek uitgegeven: ‘Thijs leert zijn hoofd leegmaken’.
en de tussentijdse evaluatieverslagen die
Meer informatie: www.educadora.eu en/of www.neurofeedbackboek.wordpress.com. TEKST SUZANNE VAN DE STAR
67
FONDS PSYCHISCHE GEZONDHEID EN HAAR AMBASSADEURS Een veel gehoord geluid is dat mensen met ADHD zelf de prikkels ook opzoeken en dat herkent Jean-Pierre ook in de de praktijk. “Dit komt zeker voor. Een prikkelarme omgeving creëren werkt dan ook niet altijd. Prikkels opzoeken gebeurt veelal onbewust, mensen met ADHD lijken dit nodig te hebben, waarom is niet duidelijk.” Op de vraag of de informatieverwerking verbeterd wordt door therapie in combinatie met eventuele medicatie zegt hij: “Ik ben geen arts, ik kan daarom enkel praktijkervaringen geven. Wat ik merk is dat kinderen die medicatie gebruiken van het één op het andere moment kunnen aangeven dat ze zich niet meer goed kunnen concentreren zodra het uitgewerkt is. Dat is een frappant verschil. Van Ritalin is bekend dat het een oppepper aan het brein geeft maar, het is ook weer niet zo dat alles vanzelf gaat als je medicatie neemt. Structuur aanbrengen, huiswerk maken, leren eerst te denken en dan pas te doen is goed te behandelen middels gedragstherapie waarbij de medicatie een ondersteunende rol speelt.” ZELFMEDICATIE BIJ ADHD Wat is de achterliggende gedachte van drank en/of drugs als vorm van zelf-
Jean-Piere van de Ven Jean-Pierre van de Ven (1968) is psycholoog bij Fonds Psychische Gezondheid. Hij heeft een praktijk als relatiepsycholoog in het centrum van Amsterdam. Daarnaast is hij verbonden als systeemtherapeut aan de psychiatrische kliniek van Mentrum. Hij schrijft boeken, artikelen en columns in diverse dagbladen en tijdschriften en is een veelgevraagd spreker over psychologische onderwerpen. In zijn praktijk heeft hij veel kinderen behandeld en wij mochten hem een aantal vragen voorleggen.
medicatie bij jongeren met ADHD? “Dat kan verschillend zijn. We zien voornamelijk dat deze groep de rust probeert te vinden. Drank of drugs geven slechts even een rustgevend effect en werken verslavend. Zelfmedicatie geeft om die redenen een verhoogd risico op secundaire negatieve gevolgen, zoals depressie. Bij vermoeden van een depressie bij jonge kinderen zou ik wat voorzichtig willen zijn. Reden hiervan is dat factoren als ASS (autisme spectrums stoornis red.) en/of omgevingsfactoren een depressief beeld neer kunnen zetten. Ongeveer 25% van de mensen met ADHD kampt met een depressie waarbij het belangrijk is om bij kinderen verder te kijken. Gedrag positief bekrachtigen is wat mijn advies zou zijn. Daarnaast kunnen
EEN KORTE OMSCHRIJVING VAN ADD EN ADHD
ontladingsmomenten eveneens uitstekend werken om de druk van de ketel
Jean-Pierre: “ADHD (Attention Deficit Hyperactive Disorder red.)
te halen. Er zijn ouders die ervoor kiezen om de weekenden en vakanties geen
is een aandoening die al een geruime tijd bestaat. Vroeger stond
medicatie te geven en in plaats daarvan fysieke activiteiten aan te bieden. Ik
het bekend als MBD (Minimal Brain Damage red.) of Disfunction
propageer deze onderbrekingen niet maar wil daarmee aangeven dat het voor
of the Brain. Deze benamingen bleken later foutief omschreven
een kind goed kan werken.”
omdat er geen fysieke schade aan het brein kan worden aan-
68
getoond. ADHD is een aandoening die veel voorkomt bij kinde-
NOG EVEN DIT
ren. Het uit zich in moeite hebben om je aandacht ergens bij te
Als ik laat weten dat we aan het einde van het interview zijn beland wil hij nog
houden. Er gaan zo dusdanig veel gedachten door het hoofd, de
heel graag iets zeggen. “Ik wil nog even een aantal andere aspecten van ADHD
bekende chaos, dat het moeilijk wordt je op één gedachte te blij-
genoemd hebben. Mij is het namelijk opgevallen dat zij een andere kijk op de
ven focussen. Kinderen zijn hyperactief en stuiteren letterlijk van
mensheid hebben. Ze zijn enthousiast en vrolijk, vaak zeer creatief in het vinden
prikkel naar prikkel. Mensen met ADD (Attention Deficit Disorder)
van oplossingen en kennen een hoge mate van loyaliteit binnen hun vriend-
ervaren binnen in het hoofd grote onrust. Deze variant is aan de
schappen. Ook lijkt het soms alsof ze uit meerdere bronnen tegelijk kunnen
buitenkant niet zichtbaar. Hyperactiviteit, alsook de impulsiviteit
putten. Het werkt tweeledig, de valkuil die mensen kennen bij ADHD kan tevens
komt daarmee niet bij ADD voor.”
hun grootste kracht zijn.
WIL JE MEER WETEN OVER ADHD? DOWNLOAD DAN DE GRATIS BROCHUREN OVER ADHD VIA WWW.PSYCHISCHEGEZONDHEID.NL/ADHD
DUBBELINTERVIEW
In aanloop naar het interview verloopt het contact rommelig. Twee volwassenen met ADHD die meerdere pogingen nodig hebben om het interview te laten plaatsvinden. Ondermeer doordat de mail met vragen bij Erik is zoekgeraakt en in het andere geval kan het telefonisch interview niet doorgaan omdat het kind van de verslaggeefster de boel thuis op zijn kop zet. Als we dan eindelijk elkaar rustig kunnen spreken laat Erik verontschuldigend weten dat hij maar heel even tijd heeft. Hij moet namelijk op zijn fiets naar zijn werk. En fietsen kan hij niet. Het belooft een interessant gesprek te worden ...
Erik Verbart is vanuit zijn ervaringsdeskundigheid ambassadeur voor het Fonds Psychische Gezondheid. Zijn doel is om de beeldvorming van de psychische gezondheid positief te beïnvloeden.
MIJN EIGEN IKKIE Erik Verbart is een intelligente man met een uitgesproken mening. Een man die soms zijn zinnen niet afmaakt, waardoor ik hem niet altijd goed bij kan houden. Hij vertelt dat hij een manier heeft gevonden om met de dag te leven en merkt dat hij baat heeft bij mindfullness. Zijn motto is dat zolang je ergens voor staat, daar mooie dingen uit voort kunnen komen. Op de vraag hoe oud hij was toen bij hem de diagnose werd gesteld, zegt hij stellig: “Ik weet helemaal niet zeker of ik die diagnose wel heb, ik weet wel dat ik destijds diverse onderzoeken kreeg bij een professor. En dat deze op een zeker moment stagneerde. Geen idee waarom. Ook heb ik therapieën gevolgd, maar vraag me niet of ik er iets aan heb gehad, want ook dat weet ik niet. Ik ben zoals ik ben en ik heb daar maar mee te dealen. Kijk, in mijn kindertijd was ik wel erg geneigd om de problemen bij anderen neer te leggen. Dat kan natuurlijk niet als je volwassen bent, ik ben verantwoordelijk voor mijn eigen dingen. Als ik vroeger een conflict had, dat vaak ook nog eens nergens over ging, kon ik de situatie erg opblazen, om het daarna tot het uiterste toe goed te willen maken. Nu laat ik het even rusten. Dat werkt. Later kun je er dan op terugkomen.” En dan zegt Erik uit het niets: “Ik wil wel heel graag dat jullie het woord ‘ziekte’ vermijden in dit interview. Ik heb daar helemaal niets mee.” Op mijn uitleg dat wij dit ook niet als zodanig omschrijven is hij gerustgesteld en refereert aan een artikel in de Impuls (magazine voor volwassenen met ADHD red.) van april jongstleden. Hierin waarschuwt Sam Schrevel dat gedragingen die bij de ADHD ‘horen’ op zichzelf geen stoornis hoeven te zijn maar een karakter- en/of persoonlijkheidseigenschap. Erik: “Misschien ben ik wel gewoon een hele botte bijl en is dit gewoon mijn eigen ikkie, dus niets ADHD, dit ben ik.” En dan moet hij heel hard lachen. “Kijk, ik kom wel vaak in conflicten terecht. Dat gaat bij mij eerst wat gefaseerd en dan uiteindelijk barst de bom. Om duidelijk te maken wat mij beweegt, merk ik dat ik geneigd ben om te gaan ‘overcommuniceren’. Soms op het dwangmatige af.” Ik vraag Erik of hij nog tips heeft voor werkgevers. “Nou, ik heb zoiets doe maar gewoon. En voor mij is het gewoon wel fijn dat ik af en toe thuis kan werken. Maar verder zijn het de dingen des levens en verder valt het bij mij niet extra zwaar. Dus tips, tja, ik zou die niet echt kunnen geven.” Op mijn vraag waaruit zijn taken bestaan als ambassadeur voor het Fonds Psychische Gezondheid antwoordt Erik: “Eigenlijk doe ik niet zo heel veel speciaals. Ik doe de dingen die ik al deed en vraag aandacht voor de psychiatrie in het algemeen. Dat wat op mijn pad komt, daar ga ik mee aan de slag.” TEKST ANGELIQUE BERGSMA FOTO JEAN-PIERRE VAN DE VEN & ERIK VERBART
Erik Verbart
Lidy Pelsser studeerde diergeneeskunde en psychologie. In 2011 is zij op haar onderzoek naar ADHD en voeding aan de Radboud Universiteit Nijmegen gepromoveerd tot doctor in de medische wetenschappen. Zij is als wetenschappelijk onderzoeker verbonden aan het Pelsser RED Centrum Eindhoven en is bezig met het opzetten van verder onderzoek naar biomarkers en naar het mechanisme van voeding bij kinderen met food-induced ADHD.
ADHD
een reactie op voeding? Het klinkt misschien vreemd, maar ADHD
nutrition pulls the trigger’: wanneer Thomas,
verminder-
kan inderdaad uitgelokt worden door voeding.
Jamie en Suzanne deze producten niet eten,
den, niet
Heel veel organen kunnen de kluts kwijt raken
dan is er geen sprake van ADHD. Het geweer
alleen
door een allergische reactie op omgevings-
is er nog wel (de genetische aanleg), maar het
vol-
factoren, zoals bijvoorbeeld de luchtwegen
is niet meer geladen (de specifieke voeding),
gens
(astma, hooikoorts), de huid (eczeem) of de
dus kan er niet geschoten worden (dus geen
ook volgens de leerkrachtmetingen. Ook uit zes
darmen (coeliakie). Uit onderzoek is gebleken
ADHD).
eerdere, buitenlandse studies bleek dat voe-
de oudermetingen, maar
ding grote invloed kan hebben op ADHD. Niet
dat de hersenen ook in dit rijtje thuis horen, bij kinderen met ADHD kunnen de gedragspro-
HET RED-DIEET
voor niets was de conclusie van de INCA-stu-
blemen namelijk een overgevoeligheidsreactie
Hoe weten we dit zo zeker? Omdat dit is
die dan ook dat het RED-dieet standaard zou
zijn op bepaalde voeding. Nee, ADHD wordt
gebleken uit wetenschappelijk onderzoek, acht
moeten worden toegepast bij kinderen met
níet veroorzaakt door suiker en kleurstoffen,
studies in totaal. Al deze studies onderzochten
ADHD, zodat bij elk kind met ADHD onderzocht
en ook niet door cola. Integendeel, het zijn hele
de effecten van een Restricted Elimination Diet
kan worden of voeding wellicht de uitlokkende
gewone dagelijkse voedingsmiddelen die ADHD
(het RED-dieet) op ADHD. Twee van deze
factor is van ADHD.
kunnen uitlokken en het kunnen bij elk kind
studies vonden in Nederland plaats; de bekend-
andere voedingsmiddelen zijn. Zo reageerde
ste is de INCA-studie, die in 2011 werd gepu-
In Nederland wordt het RED-dieet inmiddels op
Thomas op vis, ei, broccoli en vanille, Jamie op
bliceerd in The Lancet, een van de belangrijk-
een aantal plaatsen in de praktijk toegepast
kip, tarwe, erwtjes en appels, en Suzanne op
ste medisch-wetenschappelijke tijdschriften ter
door artsen die zijn opgeleid tot RED-specia-
sinaasappels, varkensvlees, kaas en pindakaas.
wereld. Uit de
list. Met behulp van een vastomlijnd protocol
Het is een kwestie van ‘genes load the gun,
INCA-studie bleek dat bij 60% van de kinderen, na het
onderzoeken zij of ADHD bij kinderen uitgelokt
volgen van het RED-dieet,
wordt door voeding. Dit protocol is door een
de gedragsproblemen
onafhankelijke wetenschappelijke commissie
volledig verdwenen
erkend als bewezen effectieve interventie bij
of zeer sterk
kinderen met ADHD en is ingeschreven in de databank van het Nederlands Jeugd Instituut (www.NJI.nl). Wij hopen natuurlijk dat verzekeraars deze evidence-based interventie zullen opnemen in hun verzekeringspakket.
70
Vanzelfsprekend is niet iedereen het hiermee
zo goed mogelijk geholpen wordt. Soms wordt
VERVOLGONDERZOEK
eens, nieuwe ideeën en inzichten roepen nu
verder onderzoek geadviseerd of een andere
Het vervolgonderzoek is dus een hele klus,
eenmaal altijd weerstand op, ook in de weten-
therapie, soms is medicatie nodig.
vooral door de terugvallen in het gedrag wan-
schap. Het RIVM is bijvoorbeeld van mening dat
Het spreekt vanzelf dat wij geen tegenstanders
neer het kind op een van de nieuwe introduc-
de effecten van het RED-dieet eerst dubbelblind
zijn van medicatie, integendeel: voor al die
ties reageert. Desondanks is het de moeite
onderzocht moeten worden. Gelukkig zijn er al
kinderen waarbij voeding niet de uitlokkende
waard, want zoals je aan de voorbeelden van
vijf dubbelblinde RED-onderzoeken
factor is van de gedragsproblemen of waarbij
Thomas, Jamie en Suzanne hebt kunnen zien,
uitgevoerd in het buitenland, en al deze onder-
een dieet niet haalbaar is, is het fantastisch
vallen de uiteindelijke dieetbeperkingen over
zoeken hadden dezelfde conclusie: door het
dat er medicijnen zijn waardoor de problemen
het algemeen reuze mee. Wij realiseren ons
RED-dieet kan ADHD verminderen of verdwijnen.
verminderen en waardoor het kind zich beter
echter dat dit traject niet voor alle ouders is
kan ontwikkelen. Maar wanneer voeding wel
weggelegd. Het vraagt een lange adem en veel
Is dat nu niet vreselijk zielig, als een kind een
een belangrijke rol speelt, dan is het natuurlijk
doorzettingsvermogen. Daarom is het heel
streng dieet moet volgen? Een dieet volgen is
geweldig dat ADHD door aanpassing van de
belangrijk om het vervolgtraject makkelijker te
niet leuk, maar het moeten nemen van medicij-
voeding voorkómen kan worden en dat een
maken. Wij proberen dat te realiseren. Op dit
nen is natuurlijk ook niet prettig. Uit de praktijk
kind zich zonder medicatie toch goed kan
moment proberen wij een onderzoek naar het
blijkt dat de meeste kinderen die het RED-dieet
ontwikkelen.
werkingsmechanisme van voeding op te zetten.
hebben gevolgd zichzelf helemaal niet zielig
Wanneer we meer informatie zouden hebben
vinden, integendeel: als het RED-dieet effect
Het strenge RED-dieet duurt nooit langer dan
over het werkingsmechanisme of wanneer we
heeft, dus als ADHD verdwijnt, dan geven ze
5 weken. Wanneer uit het RED-onderzoek blijkt
biomarkers zouden vinden, dan kan wellicht op
duidelijk aan dat ze zich ‘meer zichzelf’ voelen,
dat voeding de uitlokkende factor is van ADHD,
eenvoudige wijze (door bijvoorbeeld bloedon-
dat ze ‘meer rust’ hebben of dat ‘de motor in
dan wordt het dieet steeds verder uitgebreid,
derzoek of ontlastingsonderzoek), vastgesteld
hun hoofd is uitgezet’. Daarnaast merken ze
totdat duidelijk is op welke voeding het betref-
worden óf ADHD getriggerd wordt door
maar al te goed dat er minder op ze gemop-
fende kind reageert. Uiteindelijk eet elk kind
voeding, en zo ja, op wélke voeding het kind
perd wordt, dat de schoolresultaten vooruit
dus weer zo normaal mogelijk. Omdat elk kind
reageert. Dat zou natuurlijk fijn zijn, want dan
gaan en dat andere kinderen weer met ze
op andere voeding reageert en in verschillen-
zou het RED-dieet niet meer nodig zijn.
willen spelen. Een ander positief effect van het
de combinaties, is het niet mogelijk om met
RED-dieet is dat lichamelijke klachten, zoals
één standaarddieet te werken. Tijdens deze
Tot het zover is raden wij je aan om je kind
hoofdpijn, buikpijn, slaapproblemen, overmatige
periode is begeleiding door de RED-
niet zelf op dieet te zetten, daarvoor is de hele
dorst of veel zweten ook vaak verdwijnen door
specialist van groot belang, zodat het gedrag
materie te ingewikkeld. Wanneer je wilt weten
het dieet. Kortom, het effect van het RED-
en de lichamelijke klachten zo goed mogelijk
of voeding bij je kind de uitlokkende factor is
dieet kan heel positief zijn. Bovendien duurt het
beoordeeld kunnen worden en zodat bij ernsti-
van ADHD, laat dit dan onderzoeken door een
strenge deel van het dieet slechts 5 weken,
ge terugvallen in het gedrag, bij die kinderen
RED-specialist. Omdat we je kind de beste zorg
een korte periode die goed te overzien is.
die voorheen medicatie hadden, eventueel ter
gunnen die er is.
TEKST LIDY PELSSER & ROB PEREIRA FOTO LIDY PELSSER & 123RF.COM
VERDIEPING
ondersteuning de medicatie tijdelijk Bij 40% van de kinderen heeft het RED-
weer even kan worden opgepakt.
dieet helaas géén effect op het gedrag. Deze kinderen mogen vanzelfsprekend weer alles eten, en de RED-specialist bespreekt tijdens het eindgesprek met de ouders welke andere mogelijkheden er zijn. Hierbij wordt specifiek gekeken naar het individuele kind, zodat elk kind
71
72
VERDIEPING
ADHD
overgewicht en slaap ADHD komt opvallend veel voor bij mensen met overgewicht en
is zich aan afspraken over een dieet te houden.
omgekeerd zijn kinderen en volwassenen met ADHD vaak te dik. Op
Ander onderzoek, waarbij de diagnose ADHD wel was vastgesteld
het eerste gezicht lijkt dit niet zo logisch: de overmatige beweeglijk-
voorafgaand aan de behandeling van overgewicht, laat veelbelovende
heid van mensen met ADHD zou dik worden toch moeten voorkomen?
resultaten zien van de gecombineerde behandeling van ADHD en
Of zou het soms zo zijn dat het overgewicht de onrust van ADHD
overgewicht: in deze groep van 242 patiënten met ernstig overgewicht
afremt?
kwam ADHD voor bij 32%. De ADHD met obesitas ging vaak gepaard met depressie, slaapapneu (ademstops tijdens slaap) en vreetbuien.
Het aantal mensen met overgewicht neemt toe. Overgewicht of obesitas
Driekwart van hen werd behandeld met stimulantia voor de ADHD.
is niet onschuldig, maar lijdt tot suikerziekte, hoge bloeddruk, hart- en
Stimulantia zijn zeer effectief voor de symptomen van ADHD, en hebben
vaatziekten en kanker. Het is ook erg moeilijk gebleken om na een dieet
de in dit geval gunstige bijwerking van remming van de eetlust. De groep
op gewicht te blijven als het gewicht eenmaal een bepaalde grens is ge-
die met stimulantia was behandeld viel gemiddeld 15 kg af, terwijl de
passeerd. De vraag is: waarom zijn kinderen en volwassenen gemiddeld
ADHD groep zonder medicatie 3 kg aankwam tijdens de behandeling
dikker dan normaal?
voor obesitas. Dit verschil bleef bestaan na een follow up van bijna 1.5
In onderzoek bij 215 mensen met ernstig overgewicht (Body Mass Index
jaar, waarbij de medicatie gebruikt bleef worden. Door de ADHD te
> 30) komt ADHD voor bij 27%; de kans op ADHD neemt zelfs toe met
behandelen nam het impulsieve gedrag af, het vermogen om doelgericht
het gewicht. Dus hoe dikker, hoe groter de kans op ADHD. Bij een BMI
te handelen nam toe, evenals het vermogen om taken door te zetten.
van 40 is de kans op ADHD maar liefst 42%, terwijl de kans op ADHD in
Deze gedragsverandering is zeer belangrijk voor het doen slagen van
de algemene bevolking 5% is.
een behandeling voor obesitas. De remming van de eetlust door de medicatie leek van minder groot belang voor het succes, omdat deze
Mensen die behandeld werden in een kliniek voor overgewicht werden
bijwerking na een paar maanden afnam. Deelnemers vertelden vanwege
vergeleken op de aanwezigheid van ADHD symptomen. Degenen met
de afname van hun onrust, angst en moeheid minder voedsel nodig te
ADHD symptomen bleken de langste behandelduur te hebben met de
hebben om deze negatieve gevoelens weg te werken. De vreetbuien
meeste consulten bij hulpverleners, maar desondanks het minst in
verdwenen grotendeels, er was een beter contact met het eigen gevoel
gewicht te zijn afgenomen. De diagnose ADHD was nog niet bekend toen
van honger en verzadiging en men kon daar beter naar handelen.
ze in behandeling kwamen voor overgewicht.
Verder droeg een betere planning van de maaltijden bij aan het succes.
Het is bekend dat mensen met ADHD last hebben van concentratieproblemen, vergeetachtigheid en chaotisch handelen en dat ze moeite hebben met plannen. De therapietrouw lijdt hieronder, afspraken worden niet nagekomen, medicijnen niet ingenomen, en diëten al na een paar weken gestaakt. Dit heeft natuurlijk gevolgen voor het resultaat. Het is goed voorstelbaar dat het voor mensen met ADHD extra moeilijk
‘HOE DIKKER, HOE GROTER DE KANS OP ADHD’ 73
De mensen voelden zich over het algemeen alerter en energieker,
licht ‘s nachts (vooral licht dat van dichtbij in de ogen valt, zoals van de
waardoor ze waarschijnlijk ook meer bewogen. Dit kan ook hebben
computer, maar ook het blauwe licht van de tv) ons slaaphormoon
bijgedragen aan het gewichtsverlies.
melatonine afremt. Dit gebeurt via het netvlies in de ogen. Hierdoor wordt de behoefte aan slaap uitgesteld. Zo kan het gebeuren dat je je, zittend
Door ADHD vast te stellen bij te dikke mensen en te behandelen neemt
achter de pc, om 00:30 uur, helder en fit voelt, terwijl je om 23:30 uur
de kans op lange termijn succes van de behandeling voor overgewicht
nog moe was en je had voorgenomen om op tijd naar bed te gaan. Door
dus aanzienlijk toe. Het advies is dan ook om alle mensen met ernstig
de blootstelling aan licht verlaten wij onze slaapfase, waardoor, als we
overgewicht te onderzoeken op ADHD en deze stoornis voorafgaand aan
toch op tijd moeten opstaan, de duur van de slaap wordt verkort. In de
eventuele chirurgische ingrepen te behandelen. De kans op complicaties
Verenigde Staten is de gemiddelde slaapduur van de bevolking tussen
na een operatie lijkt kleiner omdat behandelde mensen met ADHD zich
1960 en 2000 afgenomen van 8 naar 6 uur. In diezelfde periode is het
beter aan afspraken, dieet en leefregels kunnen houden.
gemiddelde BMI van de bevolking enorm toegenomen. Of er een oorzakelijk verband bestaat tussen deze verschijnselen zal onderzoek moeten
Achtergrond korte slaapduur en overgewicht
aantonen, maar het zou een van de verklaringen kunnen zijn voor de
Over de oorzaken van de samenhang tussen ADHD, vreetbuien en obesi-
explosieve toename van obesitas in vooral de westerse wereld.
tas is nog veel onduidelijk. Een hypothese is dat het eetgedrag vergelijkbaar is met verslavingsgedrag, dat bij veel mensen met ADHD voorkomt.
Behandelopties
Dit kan verklaard worden door een relatief te laag dopamine niveau in
Voor mensen met ADHD, een verlate slaapfase en overgewicht lijkt
de hersenen bij zowel ADHD als bij verslaving. Een andere verklaring zou
het zinvol om te kijken of een gecombineerde aanpak van ADHD en de
kunnen zijn dat het eetpatroon bij ADHD ‘uit fase’, of verlaat is, net als
verlate slaapfase, het gewichtsverlies ten goede komt. ADHD wordt
het slaappatroon en het bewegingspatroon. Zo’n 80% van de
behandeld met stimulantia, coaching en cognitieve gedragstherapie,
volwassenen met ADHD heeft namelijk een zogenaamde verlate slaap-
de verlate slaapfase met melatonine ‘s avonds en eventueel licht ’s
fase, waarbij je laat naar bed gaat en laat opstaat. Als uitslapen niet kan
ochtends. Als de slaap hiermee ‘in fase’ komt en de slaapduur toeneemt,
door opleiding, kinderen of werk, ontstaat slaapgebrek. Van een korte
is het waarschijnlijk beter mogelijk om op vaste tijden te gaan eten en de
slaapduur is bekend dat dit de eetlust stimuleert, waarschijnlijk om het
biologische klok haar werk weer te laten doen.
tekort aan energie te compenseren. Als te kort slapen een chronisch probleem is, leidt het tot overgewicht. Mensen met ADHD zouden dus
Deze inzichten zijn ook veelbelovend voor de aanpak van de obesitas
overeten om het energiegebrek te compenseren door een te korte
epidemie: het gaat immers om relatief eenvoudige voorlichting over
slaapduur. Luidt een oud spreekwoord niet: “Wie slaapt, die eet ook?”
het effect van licht (van de computer) op de slaapfase en daarmee op
Met andere woorden: de energie die een goede nachtrust geeft laat de
de slaapduur, en om leefstijladviezen over de timing van de slaap met
energiebehoefte via voedsel afnemen.
eventueel gebruik van melatonine en licht.
Deze bevindingen bij mensen met ADHD kunnen ook helpen om het
Meer hierover kan je lezen in het boek Hyper Sapiens, van Sandra Kooij
verband te begrijpen tussen de epidemie van obesitas in de westerse
en Suzan Otten-Pablos, dat onlangs is uitgekomen bij uitgeverij
maatschappij in het algemeen en de slaapduur: we zijn allemaal minder
Unieboek/het Spectrum.
gaan slapen en meer gaan eten sinds de invoering van de 24-uurs economie, waarbij we gebruik maken van kunstlicht ‘s-nachts en van de
Dr. Sandra Kooij is psychiater/onderzoeker en hoofd van het Kenniscen-
computer die ook licht geeft. Het is aangetoond dat blootstelling aan
trum ADHD bij volwassenen bij PsyQ in Den Haag.
TEKST SANDRA KOOIJ FOTO WIM VAN DER SPIEGEL 74
als je met mensen praat, leer je ze kennen als je niet met ze praat, leer je ze niet kennen en wat je niet kent, boezemt je angst in en wat je vreest, vernietigt je liedtekst die Adelheid Roosen zong in het concert Female Factory 75
Het maakt mij tot wie ik ben Adelheid Roosen over haar ADHD
Theatermaakster, actrice, schrijfster en docente op de toneel-
INSPIRATIEBRON
school Amsterdam; Adelheid Roosen (1958) is het allemaal. Ze
De vier jaar op de Hogeschool bracht Roosen door als een spelend kind.
staat bekend om haar scherpe tong, haar taboedoorbrekende
Van alle onderdelen van het vak heeft ze geproefd. Toneel spelen, decor,
uitlatingen en haar opvallende en zeer aanwezige persoonlijkheid.
belichting, snoeren en stekkers ontdekken, video, het kwam voorbij en
Minder bekend is dat Roosen ADHD heeft. Dat was niet altijd
voor haar gevoel is Roosen’s leven toen begonnen. Haar inspiratiebron is
gemakkelijk: “Mensen vinden je vaak wild of lastig, als je jong bent is dat
vooral het leven zelf. De grote beweging van ontmoetingen met mensen
even slikken”, zegt Roosen. Maar verder zou ze haar ADHD niet kunnen
en hun verhalen, is wat haar elke dag opnieuw raakt. “Kijk die man daar
missen, al was het alleen maar omdat ze zich niet kan voorstellen het
bij die groene brede heg waarop de zon valt”, legt ze uit, “hoe de schaduw
niet te hebben. Over een leven zonder ADHD heeft ze geen enkel beeld.
hem pakt en hoe zijn hand in het licht valt, door zo’n beeld word ik aange-
“Het is de heelheid die ik ben”, aldus Roosen.
trokken. Ik wil naar hem toe. Wat is zijn aarzeling bij die heg? Ziet hij de dorre bladeren en wil hij die plukken? Daar ga ik dan op af. Dat vind ik ook
Al schoppend tegen steentjes en eendjes voerend bracht Roosen haar
het hele mooie van mijn vak. Ik kan ‘wonen’ in zo’n beeld. De heldere vorm
lagere schooltijd door. Vaak alleen buiten, nam ze op weg naar huis zwer-
van die heg, vierkant en toch niet helemaal strak gesnoeid, de schaduw
vers mee. “Mam, dit zijn mijn vrienden die komen theedrinken”, zei ze
die op hem valt. Zo ontstaan ook de ideeën om in een voorstelling te zet-
dan tegen haar moeder. Een beroepsbestemming had ze eigenlijk niet.
ten. Het is niet zo dat je als kunstenaar thuis achter je schrijftafel alles
Een conrector schoof haar eens wat folders toe van de kunstacademie,
zit te verzinnen. Ik verzamel flarden, beeldschone flarden van alledaagse
de toneelschool en de school voor journalistiek. Dat leek haar wel wat,
dingen en die komen terug in mijn werk.”
maar van haar ouders moest ze een ‘echte’ studie gaan doen. Dus werd het Frans. Terwijl ze studeerde deed ze echter wel auditie en werd aangenomen bij de Hogeschool voor de Kunsten. “Ik ben toen aan het be-
SAM
gin van het tweede jaar Frans overgestapt, zonder het thuis te zeggen”,
Het sprookje van de nieuwe kleren van de keizer heeft Roosen altijd tot de
vertelt Roosen. “Na een half jaar kwamen mijn ouders erachter en was ik
verbeelding gesproken. Het jongetje dat zijn vinger in de lucht steekt om
gebrouilleerd met hen voor de rest van dat studiejaar.” En kwam er geen
te zeggen dat de keizer geen kleren draagt en in zijn blootje loopt. “Toen
‘Die assertiviteit dat je vinger ineens de lucht ingaat en dat je zegt wat je ziet, is wat je wellicht mijn aanleg voor ADHD kan noemen’
76
ik het sprookje voor het eerst hoorde”, vertelt Roosen, “voelde ik mij dat jongetje en ik noemde hem Sam. Sam heeft lang mijn leven bepaald en geleid; die assertiviteit dat je vinger ineens de lucht ingaat en dat je zegt wat je ziet, is wat je wellicht
geld meer binnen totdat haar vader bedacht dat dat toch eigenlijk te dol
mijn aanleg voor ADHD kan noemen. Mijn vinger die steeds de lucht in
was en haar weer begon te betalen. In de tussentijd was Roosen gered
schoot, was een gebaar dat ik niet kon tegenhouden. Ik was al opge-
door de school; bij vijf docenten kon ze thuis schoonmaken. En in tegen-
staan voor ik er erg in had. Ik ervoer dat toentertijd niet als een afwijking.
stelling tot veel mensen had ze daar geen hekel aan. Nee, ze genoot juist
Ik dacht aan Sam. Oeps, daar gaat Sam weer, vaak onbewust razendsnel
van het schoonmaken en ordenen. Ze ziet zichzelf als een echte poetser.
voor mij uit en dan dacht ik ‘wauw’, wat goed! Maar soms wilde ik ook dat
INTERVIEW
Sam was blijven zitten. Dan huilde ik op weg naar huis om de consequen-
andere kant aan de dingen. Dan bedoel ik niet dat je compromissen moet
ties van de daad. Ondanks dat heb ik me altijd erg verbonden gevoeld met
sluiten maar dat je een kwestie vanuit meerdere perspectieven kunt
deze Sam omdat de essentie van wat Sam zag en zei, klopte. Die wilde
bekijken. Je kunt het dan oneens zijn met elkaar en ook oneens uit elkaar
erupties van energie heb ik dus de metafoor van dat sprookje gegeven en
gaan. Dat is puur en schoon. Dat is wat mijn oude vriend Peter mij geleerd
dat hielp me de ADHD te beteugelen.”
heeft en dat heeft me enorm geholpen.”
EMOTIE EN GEVOEL
ZINA & FEMALE ECONOMY
Op jonge leeftijd leerde Roosen van een oudere vriend, Peter Delahay,
Female Economy is ‘haar toko’ van waaruit zij haar theater-
dat er een duidelijk onderscheid is tussen emotie en gevoel. Dat als je
producties creëert evenals het Kunst- en Cultuurplatform voor
bevangen bent door een emotie, dat je dan die emotie wordt en dat je
Zachtmoedige Confrontatie van het Dagelijkse soms Rauwe maar
op zo’n moment niets anders voelt dan dat. Er is dan geen plaats meer
Wonderschone Leven, dat is Zina. Roosen is een van de initi-
voor nuance. Een gevoel daarentegen is de uitkristallisatie van die emotie.
atiefneemsters van dit platform. Zina wil grenzen over-
Je herinnert je de emotie maar je uiting is kalm. Je bent in staat om wel
schrijden, bruggen slaan en schotten slechten
je instinct te voelen maar niet de impuls ervan te volgen. Je hebt dus de
tussen westerse en niet-westerse culturen, tus-
ruimte om de ander te horen. Peter leerde Adelheid dat het eigenlijk het
sen het vreemde en het onbekende. Zina
beste is om niet die emoties te leven maar juist je gevoelens.
werkt vanuit de Balie in Amsterdam en trekt van daaruit het land in. Zo be-
“Het gaat niet om je gelijk maar om een uitwisseling van gevoelens, zodat
landde ze in Groningen met haar
de kwetsbaarheid van beide partijen op tafel komt. Er zit namelijk altijd een
toko en Zina. “Wij werken
‘De hoofdreden waarom ik geen medicijnen voor mijn ADHD slik is dat als ik als mens al niet eens begrijp wat de genialiteit van het oog is, waarom zou ik dan de kwaliteit van ADHD niet onderzoeken?’ in de wijken en rapen samen met de bewoners elkaars verhalen op. Op
schoenen maar te vegen op die voordeurmat, maar echt binnengelaten
basis van die verhalen hebben we een voorstelling gemaakt. Mijn vriendin
werd ik niet! Totdat ik zelf de kracht ging aanvaarden van die vinger die de
Ola Maffalani werd vorig jaar aangesteld als artistiek leider van het Noord
lucht inging dus totdat ik zelf die Sam helemaal durfde te zijn. En dan is de
Nederlands Toneel. Zij wilde graag haar theater De Machinefabriek open
kritiek ook volkomen onbelangrijk. Ik werd het jongetje dat vol overtuiging
gooien voor een breder publiek, aan de andere kant wilde ik Zina graag
zei dat de keizer geen kleren droeg en toen werd ik Sam ook dankbaar.
aan een andere artistieke invloed, naast de mijne, openstellen. Voor ons
Ik begon het ‘lastig’ gevonden worden als een geuzennaam te zien; ja,
beiden was het een magnifieke kans om een volgende stap te nemen en
dacht ik dan, dit doet even pijn maar het dient wel gezegd te worden.
een fantastische samenwerking aan te gaan.”
Toen begon ik wat er over mij werd gezegd ook anders te ervaren. Als mensen zeiden: Adelheid moet zo nodig, beantwoordde ik dat met: Ja, ik handel, ja ik neem waar, ja ik spring en wil wakker zijn. Het leven is schit-
EENZAAMHEID VERSUS ALLEEN
terend speelgoed en alles is mogelijk. Iedereen heeft een ander talent.
Met het bezoek van Zina in de wijken duikt ook het woord eenzaamheid
En het mijne is dat ik die vinger omhoog steek.”
op. Voor Roosen zijn eenzaamheid en alleen zijn twee heel verschillende dingen. “Eenzaamheid is dat je je nagels voelt krassen over het behang aan de binnenkant van je darmen. Alleen zijn is iets anders, alleen zijn is je
GEEN MEDICIJNEN
overgeven aan het feit dat er niemand bij je is. Het is goed om met grote
Op de middelbare school was een van Roosen’s lievelingsvakken biologie.
regelmaat alleen te zijn. Om je te hervinden en herpakken. Eenzaamheid
Wat haar goed bij staat is het moment dat tijdens een van die biologie
is niemand gegund. Alleen zijn is helend.”, aldus Roosen.
lessen de werking van het oog werd uitgelegd. “Je oog vangt de werkelijkheid gespiegeld en ondersteboven op en achter je oog zit de spiegel die dat doorgeeft aan de hersenen waardoor je een rechtopstaand beeld
DE VINGER DIE DE LUCHT INGAAT
krijgt. Ik vroeg de leraar: wat is dan het ondersteboven van de dingen?
Roosen heeft er een lange periode over gedaan om zichzelf met haar
Wat is dan de werkelijkheid? Dus de hoofdreden waarom ik geen medicij-
ADHD te accepteren. Voornamelijk omdat haar vinger haar altijd
nen voor mijn ADHD slik is dat als ik als mens al niet eens begrijp wat de
vooruit ging. Dan kwam ze ergens binnen en dan schoot die vinger
genialiteit van het oog is, waarom zou ik dan de kwaliteit van ADHD niet
alweer in de lucht. Had ze alweer iets gezegd. “Mensen vonden
onderzoeken? En niet afwachten wat mijn lichaam zelf voor mogelijkheden
mij lastig”, legt ze uit. “Omdat veel dingen blijkbaar niet gezegd
heeft om balans aan te brengen. En ik ben gruwelijk nieuwsgierig. Dus ook
mochten worden. Daar begreep ik niets van, helemaal
naar het ADHD fenomeen dat bij mij hoort. Ik denk overigens dat ADHD
niets! Ik zag iets, merkte iets, maar het mocht niet
niet verschilt van bijvoorbeeld verlegenheid; het is een puur spontaan iets
benoemd worden. Dus dat woord ‘lastig’ heeft mij
dat je overkomt. Zo ervaart je omgeving dat vaak niet, die zijn geneigd
lang gepijnigd. Ik heb veel tranen in mijn kus-
direct te zeggen: ‘doe rustig’ of tegen verlegen mensen ‘zeg nou eens
sen achtergelaten toen ik jong was. Het
wat’. Die denken dat wij dat actief kiezen om zo te zijn. Het grappige is dat
voelde alsof de wereld mij niet wilde
die twee extremen, van ADHD en verlegen mensen elkaar altijd heel goed
toelaten of zo. Zo heb ik dat in elk
verstaan. Je snapt van elkaar dat het je spontane zijn is. Dus ADHD maakt
geval ervaren. Stond ik mijn
mij tot wie ik ben en dat is mijn leven.” Dit interview verscheen eerder in Foolcolor Magazine, maar we kregen toestemming om het ook in SUZAN!¡ te plaatsen. TEKST SELMA PARMENTIER FOTO CIGDEM YUKSEL
ADHD & motorische problemen
Motorische problemen komen veel voor bij ADHD. Kinderen met ADHD
nieuwe motorische vaardigheden zoals fietsen of zwemmen duurt extra
zijn dus niet alleen maar Alle Dagen Heel Druk. Ze hebben, dat weet
lang. En door alle bovenstaande moeilijkheden zijn ze met gymnastiek en
iedereen, concentratieproblemen en hyperactief en impulsief gedrag.
sporten niet altijd even goed als hun klasgenootjes.
Ze zijn dus overbeweeglijk en onnadenkend, en daardoor vaak wat onge-
Deze problemen blijven dikwijls onderbelicht in de diagnostiek van ADHD.
remd, ook in hun bewegingen. Maar daarnaast bestaat er in ongeveer
Ook tijdens de behandelingsfase voor ADHD wordt meestal weinig
de helft van de gevallen ook een motorische onhandigheid, vooral in
aandacht geschonken aan deze problematiek. En dat is jammer, want
de fijne motoriek. Dit artikel gaat over de motorische problemen van
behandeling, bijvoorbeeld door de kinderfysiotherapeut, lijkt nut te
kinderen met ADHD. Dit kan bestaan uit problemen met schrijven,
kunnen hebben. Kinderen met ADHD hebben het al niet zo gemakkelijk.
veters strikken en knopen open en dicht maken, maar ook het plannen
Ze zijn vaak niet erg geliefd bij hun klasgenootjes en worden zelden op
van bewegingen gaat moeilijk, bijvoorbeeld het op een stoel gaan zitten.
een verjaardagsfeestje gevraagd. Als ze dan ook nog eens niet goed
De timing van beweging is vaak minder nauwkeurig, wat zich bijvoorbeeld
kunnen meekomen met sport en spel, en schoolproblemen worden
uit in het niet op tijd zijn met het vangen van een bal. Ook hebben de
verergerd door een slecht handschrift, is dat een extra nadeel.
kinderen moeite met de dosering van de kracht van hun bewegingen,
De bovengenoemde motorische problemen hebben een naam, en dat is
waardoor het bijvoorbeeld niet goed lukt om de juiste druk uit te oefenen
DCD, Developmental Coordination Disorder.
met schrijven of kleuren, of om een aardbei op te pakken zonder hem fijn te knijpen. Kinderen met dit soort motorische stoornissen krijgen
DCD
soms niet genoeg feedback vanuit het lichaam, waardoor ze erg moeten
Wanneer spreken nu van DCD? We gebruiken deze term, als er sprake
vertrouwen op hun ogen en ze daardoor bijvoorbeeld niet in het donker
is van bovengenoemde problemen op motorisch gebied, en als kinderen
kunnen traplopen. Het evenwicht is vaak niet zo goed. Ook het leren van
daar dan ook echt last van hebben in hun dagelijks leven. Er mag geen
79
VERDIEPING onderliggende medische oorzaak of neurologische verklaring zijn voor de
Hoewel de combinatie van ADHD en DCD al heel wat jaren
motorische problemen.
bekend is, blijft het onduidelijk hoe het komt dat dit zo vaak
De diagnose DCD wordt volgens de richtlijnen gesteld op basis van de
samen voorkomt. Zijn er mogelijke achterliggende oorza-
Movement ABC, een gestandaardiseerde motorische test, die in
ken zoals: zit er iets in de hersenontwikkeling die anders
Nederland vooral door fysiotherapeuten wordt afgenomen. Het is be-
verloopt? Is het een familiaire aandoening, is er erfelijkheid
langrijk dat voor de officiële diagnose DCD daarnaast duidelijk is, dat de
in het spel? Zijn er misschien gemeenschappelijke genen
aandoening daadwerkelijk last geeft op school zoals bijvoorbeeld met het
die zowel de ADHD als de motorische problemen veroor-
schrijven, en/of last geeft thuis. Screenende vragenlijsten zoals de
zaken?
Developmental Coordination Disorder Questionnaire (DCD-Q) kunnen
Dat ADHD een sterke erfelijke component heeft, is al wel
ook een rol spelen bij de diagnostiek, vooral om een indicatie te krijgen
duidelijk, maar hoe het precies zit nog niet. Waarschijnlijk
of er mogelijk sprake is van DCD. Een vragenlijst is op zichzelf geen
zijn er veel genen bij betrokken, die ieder maar een klein
diagnosticum. Het moet meer gezien worden als een hulpmiddel bij de
effect hebben. Hoewel er nog geen neurobiologische
diagnostiek.
markers bestaan om ADHD aan te tonen bij het individuele kind, zijn er wel verschillen tussen kinderen met en zonder
HOE VAAK KOMEN MOTORISCHE PROBLEMEN VOOR BIJ ADHD?
ADHD op groepsniveau. Bij de kinderen met ADHD loopt
Hoeveel kinderen met ADHD hebben last van motorische onhandigheid?
de hersenrijping twee tot drie jaar achter. Ook zijn de
De helft van de kinderen met ADHD heeft motorische problemen en
hersenen gemiddeld iets kleiner in volume, met name de
een derde van de kinderen met ADHD heeft hier ook daadwerkelijk last
frontale gebieden, en het cerebellum, de kleine hersenen.
van. Bij kinderen zonder ADHD is dat maar 5% tot 7%. De motorische
En precies dat cerebellum speelt ook een belangrijke rol
problemen komen dus heel erg vaak voor bij ADHD. De motoriekstoor-
bij de coördinatie van de motoriek. Mogelijk ligt hier de
nissen blijken vooral gerelateerd aan concentratiestoornissen en minder
sleutel van de gemeenschappelijke oorzaak van ADHD en
aan hyperactiviteit en impulsiviteit. De motorische problemen komen bij
motorische problemen.
jongens en meisjes met ADHD in gelijke mate voor. Tieners met ADHD
Er begint nu genetisch onderzoek op gang te komen naar
hebben de motorische problemen in vrijwel dezelfde mate als jongere
deze combinatie van ADHD en DCD. Er bestaat een nieu-
kinderen.
we methode van genetisch onderzoek, de genoomwijde associatiestudie, afgekort GWAS. Hierbij wordt niet van te
WAAROM KOMEN ADHD EN MOTORISCHE PROBLEMEN ZO VAAK
voren een hypothese opgesteld waar zich de betreffende
SAMEN VOOR?
genen zouden kunnen bevinden, maar wordt het gehele
‘ADHD gaat vaak gepaard met motorische onhandigheid. Het kind heeft dan bijvoorbeeld een slecht handschrift of kan niet meekomen met gym. Daar is
80
erfelijke materiaal van een patiënt onderzocht. Door middel van een DNA-chip met honderdduizenden markers wordt gekeken naar variaties in het DNA die in verband staan met de aandoening. Er is recent een aantal genen ontdekt die van betekenis kunnen zijn bij het ontstaan van motoriekproblemen bij ADHD. Deze genen bevinden zich deels in biologische paden, die te maken hebben met ontwikkeling van de zenuwcellen en met de verbinding en communicatie tussen hersencellen. Mogelijk zijn deze paden betrokken bij de oorzaak van de aandoening. Dit soort genen speelt ook een rol in de ontwikkeling van ADHD. EN WAT NU?
in de praktijk van alle dag
Kinderen worden lang niet altijd verwezen voor de motorische
vaak weinig aandacht voor.
met ADHD had ooit fysiotherapie gekregen, bleek uit een onderzoek.
Jammer, want oefening helpt!’
die verwijzing beïnvloedden, waren in genoemd onderzoek bijkomen-
problemen. Slechts de helft van de motorisch gestoorde kinderen Dit is erg jammer, omdat het erop lijkt dat oefening helpt. Factoren
de angst- en gedragsstoornissen van het kind, naast hun ADHD. Als er
vormend functie-onderzoek (fMRI). Dit gaat hopelijk meer duidelijkheid
sprake was van angst of gedragsstoornissen, dan werd een kind name-
brengen in wat er nu precies anders loopt in de hersenen van kinderen
lijk nog minder vaak voor zijn motorische stoornissen verwezen naar de
die zowel ADHD als motorische stoornissen hebben.
fysiotherapeut. Hopelijk komt er meer aandacht voor de combinatie van
Voor de kinderen zou het goed zijn als er ook meer onderzoek komt
ADHD en motorische problemen. Bij het stellen van de diagnose ADHD
naar welke therapieën nu echt zinvol zijn bij motorische problemen en
zou expliciet gelet moeten worden op het motorisch functioneren van
ADHD. Naar medicatie en het effect ervan op motoriek is nog relatief
het kind.
weinig onderzoek gedaan. Naar fysiotherapie en ergotherapie is ook nog niet veel onderzoek verricht. Het lijkt er echter wel op, dat dit zinvolle
VOOR DE TOEKOMST
behandelingen zijn. Met name de kindvriendelijke oefenmethodes, zoals
Er is een onderzoek gestart in het Radboud Ziekenhuis in Nijmegen,
de zogenaamde CO_OP en NeuroMotorTasktraining zijn waarschijnlijk
waarbij kinderen met ADHD met en zonder motorische stoornissen
nuttige oefentherapieën.
worden onderzocht met behulp van neuro-imaging, dat wil zeggen, hersenscans. Het is mogelijk om dit soort geavanceerde foto’s te maken
Dr. Ellen A. Fliers is kinderarts sociale pediatrie bij Virenze kinder- en
terwijl kinderen een motorisch taakje uitvoeren, een zogenaamd beeld-
jeugdpsychiatrie, Gorinchem.
TEKST ELLEN FLIERS FOTO ELLEN FLIERS & 123RF.COM
81
Niet de diagnose maar de klantvraag centraal
INTERVIEW WAT ZIJN DE BELANGRIJKSTE VERANDERINGEN OP BEHANDELGE-
We kunnen niet die nieuwe psychiatrische behandelvorm (bijvoorbeeld
BIED SINDS ADHD AANGETOOND IS?
zo’n oudercursus) ontwikkelen. Binnen een organisatie als Accare is
Een belangrijke verandering was de komst van Ritalin, een middel dat
specifieke kennis in huis waardoor we sneller tot een diagnose kun-
bleek te werken. Een andere verandering is begrip tonen voor een kind
nen komen dan bij de Centra voor Jeugd en Gezin. Relevant want een
dat ADHD heeft, begrip van thuis, begrip van school en de omgeving.
snellere diagnose is beter voor de ontwikkeling van het kind. Langere
Dat een kind dan snapt dat hij niet op zijn kop krijgt omdat hij druk is,
zorgtrajecten voordat er goed onderzoek is gedaan, gaan ten koste van
terwijl hij hopelijk ook gaat begrijpen dat anderen wel last kunnen hebben
het kind en de samenleving. Je kunt dit voorkomen en dat is beter voor
van die drukte. Er zijn steeds meer psychologische behandelingen, naast
iedereen, we willen graag dat zoveel mogelijk mensen mee kunnen doen
medicatie. De uitleg over ADHD geeft rust en erkenning en geeft ruimte
in de samenleving.
in de interactie. Daarnaast is er nu ook langwerkende medicatie zoals Concerta en Strattera en dat kan erg handig zijn als een kind lang op
HOE HOUDEN DE PROFESSIONALS DIE MET ADHD TE MAKEN
school moet blijven en niet aan de medicatie hoeft te denken. Ook dit
HEBBEN HUN KENNIS OVER ADHD OP PEIL EN ACTUEEL EN HOE
schept rust.
GEBEURT DIT BINNEN ACCARE? Professionals lezen vakliteratuur, we houden elkaar op de hoogte van
WANNEER MOET ADHD VOLGENS JOU BEHANDELD WORDEN?
nieuwe ontwikkelingen, hoewel het niet zo is dat er elke maand schok-
Allereerst moeten we erkennen dat we niet kunnen ‘bewijzen’ dat een
kende veranderingen zijn. Daarnaast bezoeken we bijvoorbeeld refereer-
kind ADHD heeft, maar dat de problemen die een kind ervaart wel zo
avonden of gaan naar een congres.
ernstig kunnen zijn dat je besluit te gaan behandelen. Sommige mensen vinden dat je alleen mag behandelen als er een bewezen ‘ziekte’ is.
WAT ZIJN DE BIJWERKINGEN VAN MEDICATIE ALS METHYLFENI-
Ik vind dat je mag en soms moet behandelen als je ziet dat er een echt
DAAT (=RITALIN) OP LANGE TERMIJN?
probleem is. Je ziet wel een kind en ouders die er last van hebben dus
We hebben in al die tientallen jaren nog nooit bijwerkingen gevonden op
waarom zou je niet gaan behandelen? De omgeving is ook bepalend voor
lange termijn die we kunnen toeschrijven aan Ritalin. Althans niet blijven-
hoeveel last iemand ervaart. Behandeling kan dan bestaan uit uitleg,
de schade die we hebben herkend. Als we vervelende bijwerkingen zien
psychologische behandelvormen en/of medicijnen.
moeten we afwegen wat we doen, maar zullen we in principe stoppen.
ZIJN ER ACTUELE WETENSCHAPPELIJKE ONTWIKKELINGEN DIE VAN INVLOED KUNNEN ZIJN OP DE BEHANDELING VAN ONZE MANIER VAN KIJKEN NAAR ADHD? Momenteel onderzoeken we een laagdrempelige behandelmethode, een methode voor kinderen tot de leeftijd van een jaar of zes met druk gedrag die niet de diagnose ADHD hebben. Mensen komen op deze manier wat eerder in de zorg, worden wat eerder geholpen zodat ze
‘Het blijft een zorg dat door de medicaliseringsdiscussie, kinderen die nu de diagnose ADHD niet krijgen, geen zorg krijgen’
minder snel vastlopen. Uiteindelijk komt er sneller en goedkopere hulp. Het betreft een pilot en de doelstelling is om kinderen met druk gedrag
ER IS SOMS SPRAKE VAN STIGMATISERING VAN PSYCHISCHE
sneller in een andere ontwikkeling te krijgen. Het is een oudercursus
AANDOENINGEN EN OOK ADHD, WAT MERK JIJ HIERVAN? WORDT
waarin de ouders handvatten krijgen hoe om te gaan met het gedrag.
ER BINNEN ACCARE OOK AANDACHT AAN BESTEED?
We kunnen discussiëren of dat dan behandeling of cursus moet heten,
Een kind met ADHD, dat een beetje druk is, wordt al snel gevraagd of
maar dat is slechts woordenspel.
hij zijn pilletje wel heeft gehad. Dat vraag je ook niet aan een ander kind. Alles wat zo’n kind doet, wordt gekoppeld aan ADHD. Hij kan nooit iets
WAT VOOR INVLOED HEEFT DE AANSTAANDE TRANSITIE VAN DE
doen als een ander kind. Binnen de behandelkamer kan het zijn dat iets
JEUGDZORG OP DE SIGNALERING EN BEHANDELIJK VAN DE ADHD?
dergelijks een ouder ook ontglipt, voor mij een moment om hier even
Op dit moment is het nog helemaal niet bekend hoe die transitie er uit
bij aan te haken en uitleg te geven dat dit niet leuk is voor een kind met
gaat zien maar wat wij zorgelijk vinden, is de versnippering van kennis.
ADHD.
In de kinderpsychiatrie deel je in teams steeds nieuwe kennis. Als we na de transitie meer versnipperd ons werk moeten doen en op verschillen-
HOE ZOU JE EEN POSITIEVE BEELDVORIMING KUNNEN BEWERK-
de plaatsen gaan zitten, is er minder overleg, gaat kennis verloren en
STELLINGEN RONDOM ADHD?
kunnen we niet goed doorontwikkelen. Dit is de grootste kwetsbaarheid.
Uitleggen dat of we ADHD nu wel of niet een ziekte noemen, de ver 83
INTERVIEW
schijnselen voor veel problemen zorgen. Het kind functioneert wel
JE TWITTERT, BEN JE NOG MEER ACTIEF OP DE SOCIALE MEDIA?
anders en daarmee kun je het helpen. Als je op deze manier het verhaal
EN WAT IS JE ACHTERLIGGENDE GEDACHTE?
vertelt, kun je begrip krijgen. Het blijft een zorg dat door de medicalise-
Ik twitter alleen maar over zaken rondom kinderpsychiatrie en jeugdzorg.
ringsdiscussie, kinderen die nu de diagnose ADHD niet krijgen, geen
Ik wil informatie verstrekken, het verhaal delen en een weerwoord tegen
zorg krijgen. Dan zijn we dom bezig, dom en slecht naar de kinderen en
bepaalde meningen bieden. Door het twitteren heb ik met allerlei men-
ouders toe en dom in economische zin. Ik denk dat je een mens daar
sen contact die op de een of andere manier een rol spelen in dit debat.
geen recht mee doet. WAT MAG ER ABSOLUUT NIET ONTBREKEN IN HET BLAD? ER IS SPRAKE VAN TOENAME VAN ONLINE HULPAANBOD BIJ
Het moet een relativerend verhaal zijn en geen pleidooi voor ADHD, door
PSYCHISCHE HULP. GELDT DIT OOK VOOR ADHD?
een genuanceerd verhaal kun je de stigmatisering wegnemen.
Dit jaar komt er een oudercursus online. Met een 7-tal grote kinder-
En het moet duidelijk zijn dat er mensen zijn die last hebben van drukte,
psychiatrische instellingen, de K7, ontwikkelen we een aantal internet-
concentratieproblemen en aandachtsproblemen en als samenleving, zijn
behandelingen. Dat zijn voor angst en depressie ‘dappere kat’ en ‘
we in staat om die mensen te helpen en doen we er ook goed aan ze te
doepressie’ en voor eetproblemen - www.99gram.nl. Er komt nu dus ook
helpen ...
een oudercursus voor ADHD en ASS. Met internetbehandeling is het makkelijker om effecten te meten, ouders of jongeren vullen een vragen-
WIE ZOU JIJ HET LIEFST HET EERSTE EXEMPLAAR VAN DE ADHD
lijst in, daar kunnen wij van leren. Dit is een kracht van het samen-
GLOSSY LATEN LEZEN EN WAAROM?
bundelen van de kinderpsychiatrie. Door de grootte kunnen we sneller
… (denkt na) Ruud Minderaa, hij was hoogleraar in Groningen. Hij heeft
kennis doorontwikkelen en tot betere en goedkopere behandelingen
veel betekend voor de emancipatie van kinderen en ouders met dit soort
komen. Internetbehandeling betekent ook minder belasting voor het kind
problemen. Er zijn mensen die hem medicalisering verwijten maar hij
en de ouders, minder verzuim van school en werk en ook niet onbelang-
is een van de eerste en belangrijkste voorvechters geweest van een
rijk, het is goed voor het milieu. De gezondheidszorg wordt minder duur.
andere kijk op drukte.
ZIJN ER VERSCHILLEN TE BENOEMEN TUSSEN DE MANIER WAAROP VERSCHILLENDE CULTUREN NAAR ADHD KIJKEN, KOMEN ER MENSEN UIT ANDERE CULTUREN MAKKELIJK NAAR DE POLI? Je hebt vele culturen in Nederland, maar zoals je eerder ook in Nederland hebt gezien, is dat veel hoogopgeleide ouders met hun kind hulp gingen zoeken. Door laagdrempeliger te worden, werd het voor meer mensen normaler om hulp te zoeken. Nu zien we vooral dat hoogopgeleide mensen van buitenlandse afkomst het eerst om hulp komen. Laagdrempeligheid neemt misschien het taboe voor het zoeken van psychiatrische hulp weg. HOE VERWACHT JE DAT DE SIGNALERING EN BEHANDELIN VAN ADHD ER OVER 10 JAAR UITZOEN? (ZAL DE ROL VAN DE KJP DE KOMENDE JAREN HETZELFDE BLIJVEN?) Ik verwacht niet dat ‘de’ oorzaak gevonden gaat worden binnen deze tijd. Onderzoek naar beter begrijpen zal altijd nodig blijven, maar ook naar betere ondersteuning en behandeling. Er zal voorlopig nog wel discussie blijven. Ook omgevingsfactoren zijn van invloed op druk gedrag. We zullen moeten erkennen dat het ene kind wel functioneert met druk gedrag en het andere kind niet en dat je behandeling daarop aansluit, erkennen dat er verschil bestaat tussen mensen. Ik vind de betrekkelijkheid van belang, dat voor mij een kind niet ziek hoeft te zijn om hem toch te helpen. 84
TEKST WEMMIE WOLF & ELLEN DE GROOT FOTO HEIN HARDHOLT
Peter Dijkshoorn is kinder- en jeugdpsychiater, was vanaf 2005 directeur behandelzaken van de divisie Drenthe/Overijssel van Accare en is sinds 1 oktober 2012 benoemd als lid van de raad van het bestuur, met als specifieke portefeuille het behandelbeleid.
85
Ouderpower Een cursus voor ouders van pubers in het kwadraat “Ik snap die kinderen met ADHD juist heel goed. Vaak hoor ik van andere
problemen van hun kinderen snappen. Die zich (voor een deel)
ouders van kinderen met ADHD dat ze niet begrijpen waarom hun kin-
herkennen in de kenmerken van ADHD. Of juist helemaal niet en kinde-
deren zich zo onbeheerst gedragen. Ik snap dat best. Ik voel die ongedu-
ren hebben die meer kenmerken hebben uit het autistisch spectrum.
righeid en bijna onbeheersbare neiging om iets te zeggen ook vaak.” Aan
Het maakt niet uit. Wat deze ouders gemeen hebben is dat hun kinde-
het woord is een van de begeleiders van de nieuwe cursus ‘Ouderpower’
ren zich niet vanzelf probleemloos ontwikkelden. Dat ze hebben moeten knokken voor het begrip voor hun kroost en vaak een lange weg afgelegd hebben voor ze een hulpverlener vonden die hen begreep. Samen volgden ze dit weekend een training om de cursus Ouderpower van Balans in hun eigen omgeving te gaan begeleiden. Acht maanden ervoor reisden ze vanuit het hele land naar het kantoor van Balans in Bilthoven voor de eerste bijeenkomst van deze cursus. Wat onwennig nog zaten ze die eerste keer bij elkaar. Maar dat was gauw over. Al bij het kennismakingsrondje is er een en al instemming en gelach bij de verhalen van de anderen. Later als de sfeer nog meer vertrouwd is en er moeilijke onderwerpen op tafel komen zal er ook regelmatig een traantje vallen. Geeft niets. Het is ook niet mis om zeven dagen per week ruzie te hebben in je huis en het gevoel te hebben alleen met overleven bezig te zijn. Hoe goed je zelf misschien de problematiek van je kind
van oudervereniging Balans, die in het najaar van 2013 op verschillende
herkent. In de puberteit wordt dat opeens heel anders.
plaatsen in het land zal worden aangeboden. Een cursus met begeleiders die ‘aan één woord genoeg hebben’. We zitten rond de tafel. Net het eer-
Ouders van kinderen met ADHD denken vaak als ze andere ouders
ste trainingsweekend afgerond van de eerste groep begeleiders van de
horen zuchten over het gedrag van hun puberkinderen: “Dat deed die
nieuwe, door Oudervereniging Balans, ontwikkelde cursus voor ouders
van mij altijd al. Een grote mond is voor ons niets nieuws. Driftbuien met
van pubers met gedragsproblemen waaronder ADHD/ODD/ASS *
agressiviteit evenmin. Vergeetachtig en slordig? Nooit anders geweest. Het lijkt soms wel of onze kinderen altijd al in de puberteit zaten.”
“Ik was ook zo’n draak van een kind dat alles deed wat verboden was”
86
reageert een andere ouder. “En ik pak ook altijd heel veel dingen tegelijk
Dat klopt voor een deel ook. In de puberteit en adolescentie komen alle
aan” valt de volgende bij. “Als het aan mij lag verhuisde ik elke twee
jongeren in een fase dat hun hersenen onder invloed van de hormonale
maanden” reageert de derde. Een feest van herkenning. Ouders die de
ontwikkeling niet goed in balans zijn en de emoties het vaak winnen van
ACHTERGROND
het verstand. Hoe dat zich uit bij pubers met ADHD valt niet te voorspel-
moeten kijken. “Ik ben door de cursus beslist positiever naar mijn kind
len. Soms ‘overgroeien’ ze de ADHD problemen juist in deze fase maar
gaan kijken” vertelt een van de begeleiders. “Ik hoop dat straks ook aan
vaker blijven de symptomen aanwezig en vragen ouders zich in slapeloze
anderen te kunnen overbrengen. Ik had al eens een gewone pubercursus
nachten af of hun kind in het kwadraat zal gaan puberen. Kunnen we dat
gevolgd maar daar begrepen ze niet waar ik het over had. Bij deze cursus
wel aan, hebben we nog genoeg energie om er weer een hele periode flink
werd ik elke module enthousiaster. Hier voelde ik mij geen uitzondering.
tegenaan te gaan? Om weer alle weken op school te zitten voor overleg?
Het was thuiskomen.”
Om weer met die kritiek uit de buitenwereld om te gaan? En kunnen we ons kind dan nog wel bereiken voor sturing? Wat zijn de risico’s op
Vanaf september 2013 gaat deze cursus van start op diverse plaatsen
verslaving of criminaliteit?
in het land. In Friesland, de Achterhoek, Utrecht, Amsterdam, Rijnland, Rotterdam en Tilburg. De avonden worden een keer per veertien dagen
Voor oudervereniging Balans waren deze en andere zo herkenbare
gehouden. Elke keer gaan er vragen voor thuis mee om te experimenteren
zorgen van ouders aanleiding om na te denken over de vraag hoe ouders
met een nieuwe kijk op de jongeren. Tussen de cursusavonden in is er
‘die in hetzelfde schuitje zitten’ elkaar in deze periode kunnen onder-
voor de deelnemers gelegenheid om met elkaar ervaringen uit te wisselen
steunen. Hoe zij met elkaar hun ‘ouderpower’ kunnen versterken. Hoe
op een gesloten Facebook-groep. De groepen bestaan uit acht tot twaalf
ze enerzijds nieuwe kennis over die speciale periode in het leven van hun
deelnemers en de kosten zijn dankzij subsidies van een aantal fondsen
kind kunnen opdoen en anderzijds elkaar kunnen oppeppen met hun
voor leden van Balans € 60,- per persoon inclusief uitgebreide cursusmap,
ervaringen. Een cursus die ‘het feest der herkenning’ combineert met het
koffie, thee, etcetera. Zie verder: www.balansdigitaal.nl/webshop.
ontwikkelen van nieuwe inzichten. Zo werd het idee geboren een cursus te ontwikkelen die voorziet in recente informatie en wordt begeleid door ouders die ervaringsdeskundig zijn en een speciale training hebben
*ADHD is een aandachtstekortstoornis, ODD een oppositionele gedragsstoornis en ASS is een autisme spectrum stoornis.
gevolgd. Die de stof zelf doorleefd hebben en geoefend hebben met het overbrengen ervan aan anderen. Kortom een cursus voor ouders, door
Arga Paternotte is oud-hoofdredacteur van Balans Magazine, het tijdschrift
ouders. En zo zitten we na het trainingsweekend voor de begeleiders rond
van Oudervereniging Balans en was vele jaren woordvoerder van deze ver-
de tafel over de cursus en over ADHD te praten en op te biechten wat we
eniging. Momenteel heeft zij zitting in een commissie van de Gezondheids-
zelf al of niet in het gedrag van onze kinderen herkennen. Maar ook elkaar
raad betreffende het onderwerp ADHD bij jongeren. Tevens is zij adviseur
voor te houden dat we ook naar de mooie kanten van deze jongeren
van Balans en ontwikkelt ze in opdracht van Balans de genoemde cursus.
TEKST & FOTO ARGA PATERNOTTE
UIT DE INLEIDING VAN DE CURSUSMAP In deze cursus kijken we in acht avonden naar de achtergronden van het gedrag van onze kinderen, naar de veranderingen die er in de puberteit en adolescentie bij hen plaatsvinden. We leren over de verschillen tussen de gewone puberteitsproblemen en de extra portie waar jongeren uit onze doelgroep voor staan. We gaan na welke veranderingen we bij ons eigen kind zien. Hoe we in de loop van de tijd hebben leren omgaan met het gedrag van ons kind. Hoe we dat nu misschien moeten bijstellen. We vertellen elkaar waar we bang voor zijn. Waar we onszelf en onze eigen opvoeding tegenkomen. Hoe we ons later door onze kinderen herinnerd willen worden als ouder. Hoe we in de nieuwe situatie het beste met ons kind kunnen communiceren. Waar en hoe we de grenzen trekken tussen hun en onze verantwoordelijkheid. We onderzoeken wat handig is om in ons eigen gedrag of eigen situatie te veranderen. En we kijken hoe we dat vol kunnen houden.
CURSUS IN ACHT MODULES In de eerste module: ‘Waarom doe je zo’ staat de informatie centraal over de nieuwste inzichten in de ontwikkeling van de hersenen in de puberteit. In de tweede module ‘Gedrag nader bekeken’ leren we (weer) eens goed kijken naar alle achtergronden van lastig gedrag en frissen we onze kennis op over manieren waarmee we dat gedrag een positieve wending kunnen geven. De derde module gaat over ‘communicatie en motivatie.’ We oefenen dan met technieken uit de motiverende gespreksvoering. In de vierde module nemen we de tijd om te kijken naar onze balans tussen draaglast en draagkracht. De vijfde module gaat over onderwijs en hoe we de communicatie met de school op gang kunnen houden. Op de zesde avond komt het onderwerp vrienden en relaties aan de orde. We filosoferen over onze normen en waarden bij de seksuele opvoeding van onze kinderen. We bespreken op avond zeven ook de risico’s bij spijbelen, gebruik van drugs en criminaliteit. De laatste avond laten we alles nog een keer de revue passeren en denken we vooruit over onze rol als ouder van een volwassene die misschien extra lang afhankelijk van ons blijft.
87
ACHTERGROND
Een levenslooppoli voor In september 2011 zijn de teams ADHD bij volwassenen van PsyQ Haaglanden en ADHD bij kinderen van Lucertis Rotterdam begonnen met het project ‘Levenslooppoli ADHD’. We gingen daadwerkelijk samenwerken ten behoeve van betere zorg voor mensen met ADHD gedurende de levensloop. Dus in principe aan mensen van alle leeftijden.
DOELSTELLING Het doel was het levensloopperspectief van ADHD in de behandeling te brengen: tot nu toe moeten mensen met ADHD afhankelijk van de leeftijd drie keer bij een ander loket aankloppen voor hulp: in de kinderpsychiatrie, de volwassenenpsychiatrie en de ouderenpsychiatrie. ADHD begint namelijk in de kindertijd en blijft vaak voortduren in adolescentie en volwassenheid. En er zijn ook ouderen met ADHD die er nog steeds last van hebben. Vanwege de erfelijkheid van ADHD komt de stoornis vaak in families voor, waardoor behalve de kinderen, ook (groot)ouders deze klachten hebben. Dit maakt het lastiger voor gezinnen met ADHD. De zorg voor een kind met ADHD vereist overzicht, geduld en structuur, eigenschappen die een ouder met hetzelfde probleem vaak niet in huis heeft. Adolescenten met ADHD haken massaal af uit de behandeling rond het 15e jaar, waarna vaak alcohol en drugs hun intrede doen en de ontwikkeling op school en thuis wordt bedreigd. De huisarts heeft misschien inmiddels van volwassenen met ADHD gehoord, maar nu zijn de ouderen met ADHD weer de groep die haar bestaan moet zien te bewijzen. Om mensen met ADHD gedurende de levensloop een comfortabeler route te kunnen bieden is de Levenslooppoli in Den Haag en Rotterdam van start gegaan.
SERVICE EN CONTINUITEIT Ten behoeve van betere service en behandeling leek het tijd om de ouders van kinderen met ADHD, indien gewenst, diagnostiek te bieden op dezelfde plek als waar zij zorg hebben gevraagd voor hun kind. De volwassenen met ADHD wordt omgekeerd hulp geboden voor hun kind met kenmerken van ADHD, op de volwassen ADHD poli. Doel is gezinnen sneller te stabiliseren door alle familieleden met ADHD-diagnostiek een behandeling te bieden op een voor hen vertrouwde plek. Ander doel is om specifiek aandacht te besteden aan de groep jongvolwassenen die nu in grote aantallen behandeling staken, omdat de ervaring leert dat zij vaak pas na 20 jaar terugkeren in de zorg, met inmiddels veel schade aan opleiding, relaties en werk. Sommigen zijn verslaafd en in het criminele circuit terecht gekomen. Dit had wellicht voorkomen kunnen worden door meer continuïteit in de behandeling te organiseren tussen kinder- en volwassenenpsychiatrie. 88
mensen met ADHD
Dr. Sandra Kooij is psychiater/ onderzoeker en hoofd van het Kenniscentrum ADHD bij volwassenen bij PsyQ in Den Haag.
AANPAK We zijn eerst begonnen met een enquête onder patiënten en medewerkers, naar de behoefte aan dit nieuwe behandelaanbod voor ADHD gedurende de levensloop. De medewerkers hadden veel interesse in deze vorm van behandeling en wilden meer aandacht schenken aan gezinnen met ADHD. Zij vonden dat de Levenslooppoli een succes zou zijn als: dit een betere samenwerking tussen behandelaars van patiënten van verschillende leeftijden zou creëren, er meer vraaggericht gewerkt kon worden op basis van de wensen van de patiënt, er meer kennis over het beloop van ADHD in de verschillende levensfasen zou ontstaan bij behandelaars en er meer ruimte zou zijn voor systeemtherapie en voor samenwerking met diëtiste, maatschappelijk werk, centra voor jeugd en gezin, verslavingszorg en kinderdagverblijven. De patiënten waren eveneens enthousiast over het plan, ook zij wilden meer aandacht voor het gezin. Opvallend was dat 60% van hen niets zag in internetbehandeling. Dit was anders bij adolescenten, die juist veel in behandeling via internet zagen. De Levenslooppoli zou een succes zijn als: deze goed bereikbaar zou zijn, met voldoende parkeergelegenheid, de afspraken van ouders en kinderen op elkaar konden worden afgestemd, er contact met de behandelaar mogelijk zou zijn na ontslag, en er maatschappelijk werk in huis zou zijn. CONCLUSIE EN TOEKOMSTPLANNEN Het is nu ruim anderhalf jaar later en de ervaringen zijn positief. In de wijdere omgeving van de GGZ is veel belangstelling voor het initiatief van de Levenslooppoli ADHD. De Levenslooppoli ADHD gaat verder op de ingeslagen weg en zal komend jaar het behandelaanbod en de samenwerking met partners in het veld verder uitbreiden. Het doel is dat het levensloopperspectief in de behandeling van ADHD niet beperkt blijft tot ouders en kinderen met ADHD, maar zich ook uitstrekt naar jongvolwassenen die afhaken uit de zorg, naar alleenstaanden en naar de nog niet goed zichtbare groep van ouderen met ADHD. Doel van de Levenslooppoli blijft het voorkomen van uitval in de maatschappij en van chroniciteit door bijkomende verslaving, overgewicht, andere psychiatrische stoornissen en persoonlijkheidsstoornissen. SAMENWERKING EERSTE LIJN Iedereen met de diagnose ADHD moet indien nodig, na ontslag gemakkelijk (kortdurend) terug kunnen keren naar de Levenslooppoli. Om het te verwachten grote volume aan patiënten met ADHD beheersbaar te houden zal een online applicatie ontwikkeld worden voor patiënten tijdens en na ontslag uit behandeling. Via deze applicatie (mogelijk App) kunnen zij hun toestand zelf monitoren op verschillende terreinen, tips en adviezen onderweg krijgen om terugval te voorkomen en direct om hulp vragen in de eerste lijn als dit aanbod te kort schiet. Zo nodig kunnen ze terug verwezen worden naar de Levenslooppoli. Er zal op deze wijze recht gedaan worden aan het levensloopperspectief van ADHD, zonder patiënten te lang en te veel in de tweede lijn te houden. TEKST SANDRA KOOIJ FOTO WIM VAN DER SPIEGEL
89
Ik ben toch niet bang?! In het voorjaar van dit jaar ontmoet ik Joke, moeder van twee kleintjes, docente en sinds kort met ADHD en een angststoornis gediagnosticeerd. Als kind zijnde is er bij Joke nooit sprake geweest van ADHD. Zo was Joke wel druk, maar niet buitensporig druk. Je zou het kunnen vertalen naar enthousiasme. Ook ondervond Joke er geen hinder van, ze heeft zich altijd goed kunnen concentreren. In haar volwassen leven werkte Joke onregelmatig op een basisschool en ging ze vier keer in de week de kroeg in. “Ik was zo’n type dat na het stappen midden in de nacht de deur ging verven omdat ik daar zin in had.” Totdat Joke vier jaar geleden zwanger werd van haar eerste kind. Toen bekroop haar ineens het gevoel: “ik word moeder, nu zit ik vast aan een ritme.” Door dit idee voelde ze zich erg gevangen en vond ze het ineens vastzitten aan een ritme, moeilijk. BIJNA VERDRONKEN Na de komst van haar eerste kind ging Joke naar de huisarts met het verhaal dat ‘ze niet zo lekker in haar vel zat’. Ze woonde in een huisje waar het vaak een grote bende was en daar werd ze onrustig van. Aan de andere kant was ze niet goed in opruimen, dus dat botste. De huisarts adviseerde haar tijd voor zichzelf te nemen.
VERDIEPING
‘Pas toen haar tweede kind zo´n vier maanden oud was en Joke met de auto over de kop ging, dacht ze: dit gaat niet goed’ HET GEVOEL DAT JE BINNEN 5 MINUTEN TEGEN 1000 MAN MOET SPREKEN Het gevoel van onrust bleef, haar kind voelde als een claim op haar, ze voelde zich gevangen. Ook moest alles tip top in orde zijn: een werkende moeder, de geweldige docente uithangen op school, een huis wat spik en span in orde is en haar kind goede structuur bieden. Ze zat ineens vast aan een ritme, er leek geen ruimte meer te zijn voor spontane acties zoals het midden in de nacht de deur verven. Ze voelde zich altijd gehaast en alles moest snel, snel, snel. “Een gevoel van continu zenuwachtig zijn alsof je binnen vijf minuten tegen duizend man moet spreken.” Misschien moest ze haar weg vinden, kwam het door slaapgebrek of wellicht was er sprake van een postnatale depressie? Pas toen haar tweede kind zo´n vier maanden oud was en Joke met de auto over de kop ging, dacht ze: dit gaat niet goed. “Ik snapte er niks van en kreeg het ineens koud: de auto liep vol met water. Uiteindelijk ben ik zelf uit het autoraam geklommen en toen stond ik daar, tussen de schapen. Dat was het moment dat er echt iets moest gebeuren aan dat knagende gevoel.” STEMPELS Na een aantal bezoeken aan de huisarts en de psycholoog, vroeg de huisarts of ze wel eens aan ADHD had gedacht? Joke werd wat gepikeerd; “ik weet wel dat ik druk ben, maar dan heb ik toch geen ADHD?! Wordt er nu een stempel op mij gedrukt? Natuurlijk had ik vaker gehoord dat ik druk ben, en ik ben ook wel beweeglijk.” “Maar”, zei ik tegen de huisarts, “ik heb er dertig jaar geen last van gehad, waarom nu ineens wel?!” Na een weg van passende medicatie, het besef dat er sprake zou zijn van ADHD, bezoeken aan een gespecialiseerde psychiater op het gebied van ADHD bij volwassenen, kon Joke nog steeds haar draai niet vinden. Het gevoel van gehaastheid bleef. Totdat de psychiater aangaf dat Joke naast de
Er zijn allerlei vormen van angs tsto ornissen. Twintig tot dertig procent van de ADHD’ers heeft een angs tsto ornis. Uit de
literatuur komt naar voren dat op het gebied van angs ten AD-
HD’ers een verhoogd risico hebben op een:
- Paniekstoornis zoals vaak paniek aanvallen en continu bang zijn voor een nieuwe aanval
- Obsessieve compulsieve stoornis (OCD) zoals angs tige(dwang) gedachten, beelden of rituelen,
bijvo orbeeld bezeten zijn door vuil en daardoor continue de
handen wassen - Gegeneraliseerde angs tsto ornis (GAS) zoals het veel piekeren over allerlei dagelijkse zaken,
het in ‘cirkeltjes’ denken.
ADHD wellicht last zou hebben van een angststoornis. WAT?! Joke snapte er niks van. Ze kon zich enigszins inleven in het ‘ADHD verhaal’, maar een angststoornis? “Ik ben toch nergens bang voor? Ik durf toch gewoon op straat en heb toch geen fobie?” Uiteindelijk vielen toch een aantal stukjes op hun plaats: het gevoel dat je altijd alles goed wilt doen, dat mensen zien dat je het allemaal goed voor elkaar hebt en dat je daar veel mee bezig bent. Maar ook een Facebook account gaf veel onrust, alle opmerkingen, wie 91
ADHD & ANGSTEN? Er zijn twee hoofdoorzaken waar wetenschappelijke aanw ijzingen
voor zijn gevonden. Perrin & Last (1996) hebben het over gezamenlijke risicofactoren, bijvo orbeeld temperament. Kooij (2002)
benoemt dat angs ten voort kunnen komen uit ADHD. Bijvo orbeeld door gebrek aan overzicht
door het aandachtstekort een paniekaanval krijgen, of over
gestructureerd worden om de chaos te kunnen beheersen, of
wat doet, wanneer én met wie. Zelfs haar mobiele telefoon, die ze nu een halfjaar niet heeft gebruikt, omdat het haar onrustig maakt.
in het geval van Joke, continu piekeren hoe het huishouden op orde te krijgen.
DE WEG VAN MEDICIJNEN Toen ADHD werd gediagnosticeerd, heeft Joke eerst Methylfenidaat, ofwel Ritalin geprobeerd. “Ik kreeg het gevoel alsof ik XTC op had, dat gevoel elke dag vond ik niet oké.” Vervolgens is ze overgegaan op dexamfetamine, van dit medicijn merkte Joke ook geen verbetering. Ook heeft ze Lexapro, een antidepressivum, geprobeerd. Dit werkte goed, alleen daar kreeg Joke gigantische blauwe plekken van. Vervolgens heeft Joke het medicijn Cimbalta geprobeerd, maar daar werd ze erg raar van. “Ik ging om twee uur ’s nachts achter Marktplaats zitten, wanneer ik wakker werd en mijn inbox bekeek, las ik reacties van mensen die mijn bod hadden geaccepteerd.” Op dit moment gebruikt Joke het medicijn fluoxetine, ook een antidepressiva. Dit werkt, maar alleen voor de ‘angstkant’, niet voor de ADHD. Het medicijn methylfenidaat (Ritalin), wat goed kan werken tegen symptomen van ADHD, kan angsten versterken. EEN RITME VIND IK SAAI Joke is nog steeds op zoek hoe zij goed de chaos het hoofd kan bieden. “Ik heb nog steeds het gevoel dat ik met nieuwe dingen moet beginnen, wat nieuws, spanning en sensatie. Het voortkabbelen daar houd ik niet van, daar word ik recalcitrant van. De psychiater zei: als je een ritme gevonden hebt, dan wil je hem niet meer. En ja, dat klopt! Dat vind ik saai. Loopt het een keer lekker dan ga ik er tegenaan schoppen.” Aafke Planting-de Vries is Toegepast Psychologe en werk als zelfstandige. Ze geeft onder meer sociale vaardigheidstrainingen en biedt psychologische begeleiding aan kinderen en jongvolwassenen. Kijk voor meer informatie op: www.aafke-planting.nl. Ruben Emanuel is fotograaf met als specialisme architectuur-en landschapsfotografie. Hij is autodidact en ruim 12 jaar actief als fotograaf. Meer informatie: www.ruben-emanuel.nl.
92
TEKST AAFKE PLANTING FOTO RUBEN EMANUEL
‘Loopt het een keer lekker dan ga ik er tegen aan schoppen’
PATRICK KICKEN
DJ met ADHD
‘Eigenlijk wilde ik dat ik het eerder had geweten, dan was mijn leven waarschijnlijk anders gelopen’
Steeds vaker zien we bekende Nederlanders
kunnen zeggen wat ik nu had gedaan. Ik denk
school.” Hij laat daarbij de littekens aan zijn hand
met ADHD. Doordat zij dit benoemen en in
eigenlijk dat ik, terugkijkend op mijn leven, het
zien. “Mijn roekeloosheid zorgde ervoor dat ik
interviews vertellen wat dit met hen heeft
geluk heb gehad al vroeg te weten waar mijn
een brommerverbod kreeg van mijn ouders.
gedaan, kan dit voor veel mensen, en dan
talenten lagen.” En dan na een kleine overpein-
Mijn broer was eens betrokken bij een ongeluk
met name de jongvolwassenen, als opluchting
zing: “Eigenlijk wilde ik dat ik het eerder had ge-
met de brommer en dat zorgde ervoor dat ze bij
worden
weten, dan was mijn leven waarschijnlijk anders
mij een stuk voorzichtiger werden. Alleen wilde
gelopen.”
ik ontzettend graag een brommer en bleef net
ervaren.
Bekende
Nederlanders
hebben een voorbeeldrol waaraan jongeren
zo lang zeuren totdat ik die brommer eindelijk
zich kunnen spiegelen. De ‘outcoming’ van deze Op de vraag of hij specifiek iets kan vertellen
zelfbeeld voor die kinderen die maatschappelijk
over voorbeelden hoe de ADHD bij hem zich in
gezien gebukt gaan onder hun ‘anders zijn’.
zijn jeugd uitte, vertelt hij: “Ik herinner mij dat ik
EN GING DAT GOED?
als jochie kaarten vastzette met wasknijpers
“Nee, waar mijn ouders zo bang voor waren,
Patrick Kicken, radio-dj bij Radio Veronica vertel-
aan de fiets. Als je dan ging rondfietsen maak-
gebeurde al een maand na mijn zestiende
de in een interview aan een landelijk dagblad dat
te dat een enorme herrie. Andere jongens
verjaardag. Ik lette niet op en werd geschept
ook hij ADHD heeft.
deden dit ook, maar bij mij was het een roep om
door een auto van rechts waarna ik in het
aandacht. En ergens ook het begin van de drang
ziekenhuis belandde. Ik had last van de onoplet-
om iets mee te willen maken.”
tendheid. Ook het inschatten van gevaar was
Ondanks dat we een uur te vroeg zijn, worden we
niet aanwezig waardoor ik grote risico’s nam.
vriendelijk ontvangen door Patrick Kicken zelf.
94
kreeg.”
BN’ers draagt wellicht bij aan een positiever
De populaire dj, die in 2004 van de Tros over-
Hij checkt snel zijn mobiel en vertelt: “Op school
Meer dan eens kreeg ik thuis het verwijt er
stapte naar Radio Veronica, regelt meteen een
liepen sommige spelletjes bij mij uit de hand. Ik
zomaar wat op los te leven. Of dat ik maar op
ruimte waar we kunnen interviewen, zorgt dat
was dat jongetje dat net even een stukje verder
mezelf moest gaan wonen als ik de regels niet
zijn studio later die dag beschikbaar is en neemt
dan de anderen ging. We hadden een spelle-
wilde opvolgen. Ze wisten ook gewoon niet hoe
alle tijd voor onze fotograaf en cameravrouw.
tje waarbij je elkaar hard rondslingerde. De
ze om moesten gaan met iemand die heel erg
slingeraar liet dan ineens los waardoor je een
zijn eigen zin doordreef. Gek genoeg denk ik nu
Nadat we ons hebben geïnstalleerd begint
paar meter verderop terechtkwam. Ik deed
dat ik destijds misschien meer aan de ADD kant
Patrick vrijwel meteen te vertellen: “Als radio
tijdens zo’n slingermoment er een paar schep-
zat. Ik werd volledig in een (teken)film gezogen.
maken niet mijn hobby was geweest, zou ik niet
jes bovenop. Alleen ik vloog door een ruit van de
Je kon rustig een bom naast me af laten gaan,
INTERVIEW
‘Ik ben erg blij dat mijn ouders mij blijven ondersteunen. Ze helpen mij prioriteiten leren te stellen in plaats van ze uit de weg te gaan’ ik zou het echt niet merken. Nu lijkt het meer
goed tegen de geluiden om mij heen kan. Zo ook
andersom. Er hoeft maar een vogel te fluiten en
bijvoorbeeld tegen de omgevingsgeluiden in een
ik ben afgeleid. Een berichtje op mijn mobiel? Ik
restaurant. Ik vertelde dat ik dan het liefste een
pak hem en ga kijken. Ik heb nu sinds een klein
rustig plekje wilde. De conclusie van de psycho-
poosje medicatie (Concerta red.). Wat ik merk
loog: ik had last van sterallures en wilde gewoon
is dat de medicatie me het gevoel geeft de
een VIP behandeling. Ja, kijk, daar kom je dan
wereld weer aan te kunnen. Ook is mijn zelfver-
natuurlijk nooit verder mee. Zelfs nu nog blijft hij
trouwen weer aan het terugkomen.
erbij dat het niet om ADHD gaat.”
Om een voorbeeldje te noemen: ik had dit inter-
WIE HEEFT UITEINDELIJK DE OORZAAK VAN
view niet kunnen geven als ik geen medicatie
JE BURN-OUT ACHTERHAALD?
had gehad. Dat heeft te maken met de omge-
“In die tijd van voor de medicatie heeft mijn
vingsgeluiden, mensen die in- en uitlopen en het
werkgever (Radio Veronica red.) erg goed
geroezemoes hier in de foyer. Dat bezorgde mij
meegedacht om mij op een zo goed mogelijke
altijd enorme onrust en irritatie. Voordien voel-
manier mijn werk te kunnen laten doen. Het
de dat als een soort van lijdensweg. Er hoefde
mocht alleen niet baten. Op een zeker moment
maar iemand op de deur te kloppen, dat trok ik
kreeg ik van de ene op de andere dag ineens
al niet. Ik vond dat zelf ook niet normaal.”
een harde pieptoon in mijn oren. Daarna heb ik
Patrick Kicken is elke vrijdag te beluisteren op Radio Veronica tussen 19.00 en 21.00 uur met ‘Kicken’s Weekend Kickoff’ en zaterdag en zondag van 9.00 uur tot 12.00 uur tijdens ‘Weekend Hotline’.
dus vier maanden thuis gezeten met die burnDan stopt hij even en vraagt aan onze foto-
out. Het is de arbo-arts geweest die onder
graaf of hij ook ADHD heeft. Ook onze camera-
andere ook een hoge mate van onrust bij me zag.
vrouw wordt eveneens belangstellend aan een
Ik zat blijkbaar erg te friemelen en te wiebelen
vragenvuur onderworpen en even lijken de
op mijn stoel. Hij is degene geweest die een
rollen omgedraaid. Dan gaat hij verder: “Ik doe
AD(H)D onderzoek opperde.”
naast de Podcast over ADHD (gratis te downloaden in de iTunesstore) ook nog een andere
waar je moet beginnen. Maar ook het gebrek om ergens tijd voor uit te trekken was niet
“Uiteindelijk ben ik bij Hans Kroesen (physician
gemakkelijk. Ik ben erg blij dat mijn ouders mij
podcast, ‘Praten over bewustzijn’. Ik volg geen
assistent bij ADHD centraal red.) terecht geko-
blijven ondersteunen. Dat mijn vader me helpt
behandeling voor ADHD, de gesprekken die ik
men en hij heeft ‘ADHD met minder hyperactie-
bij de belastingaangifte of helpt herinneren dat
voor de Podcasts voer is voor mij een vorm van
ve component’ vastgesteld. Ik leef nu nog teveel
ik mijn rijbewijs moet verlengen. Ze helpen mij
therapie. En dat is oké.”
in een roes van blij zijn, na jaren je afgevraagd
prioriteiten leren te stellen in plaats van ze uit
te hebben van waarom ik nu zo anders doe en
de weg te gaan.”
HOE IS HET BIJ JOU UITEINDELIJK AAN HET
denk. Ik zie nog geen echte nadelen van het heb-
LICHT GEKOMEN DAT HET OM ADHD ZOU
ben van zo’n diagnose.
GAAN?
WAT IS JOUW ADVIES VOOR ONZE JEUGDIGE LEZERS?
“Ik weet nog dat ik bij mijn huisarts zat en dat hij
Doordat ik sinds kort die medicatie slik zie ik
“Wat ik zou willen zeggen is dat wat jou hindert,
op een zeker moment zei: ADHD, ja, dat heeft
feitelijk pas echt wat ik in al die jaren aan ‘troep’
je niet verandert in wie je bent. Zoek bij jezelf
iedereen nu toch wel?” Volgens hem hielden
heb opgespaard. Ik heb me echt afgevraagd
de positieve kenmerken en leg daar je focus op.
mijn klachten enkel verband met een burn-
waarom ik er niet toe kwam om door die stapel
Waar ik alleen voor wil waken is dat we ADHD
out. Ik werd daarom doorverwezen naar een
boekjes heen te gaan. Inmiddels weet ik dat het
niet verromantiseren. Dat je (h)erkent dat je ook
psycholoog. Ik vertelde deze man dat ik niet
te maken heeft met overzicht en niet te weten
met beperkingen te maken hebt.”
TEKST ANGELIQUE BERGSMA & SUZAN OTTEN-PABLOS FOTO WIM VAN DER SPIEGEL 9 5
CHARLY LUSKE
JE KUNT ER
NIETS AAN DOEN
FOCUS OP JE PLUSPUNTEN. WAT KAN JE GOED? MAAK GEBRUIK VAN DIE HYPERFOCUS EN MAAK DIE NADELEN POSITIEF!
INTERVIEW
MAAR UITEINDELIJK KREEG JE TOCH DE DIAGNOSE ADHD. HOE IS DAT GEGAAN? “Ik was vergeetachtig, chaotisch, warrig …Tanja snapte er helemaal niets van. Na de geboorte van onze zoon Billy had ik er meer last van. Toen deed ik zo’n test op internet en scoorde 100%! Daarna ben ik toch maar naar het ziekenhuis gegaan en heb ik wat gesprekken gehad met een psychiater. Nu weet ik het en ook dat ik er niets aan kan doen.”
Eind vorig jaar stond in verschillende media te lezen dat zanger en mu-
“Na de TVOH heb ik wel geprobeerd met medicijnen rust in mijn hoofd
sicalster Charly Luske moeite heeft met ordenen, plannen en dingen
te krijgen. Maar het beviel me niet en ik vind het met mijn werk niet
onthouden en dat dit alles te maken heeft met zijn ADHD. De Telegraaf
handig.”
voegde daar aan toe “Gelukkig zijn daar vrouwlief Tanja Jess en drie agenda’s die zorgen voor rust in zijn hoofd.” Op het moment dat wij
WAT ZIJN DE VOORDELEN DAN VOOR JOU?
Charly spreken zit Tanja in Kameroen en regelt Charly het huishouden
“Ik merk dat ik sneller kan schakelen, zie allerlei verbanden en heb vaak
en de kids. Alleen. Betekent dat complete chaos in huize Luske?
aan een half woord genoeg. In mijn beleving heb je een andere snelweg in je hoofd waardoor je anders denkt. Sneller. Hoewel mijn gedachten
Dat blijkt wel mee te vallen volgens Charly. Maar hij geeft toe dat het
soms van de hak op de tak gaan, heb ik het wel helder.”
voor Tanja wel zwaar is om met een man met ADHD getrouwd te zijn. Tanja vertelde in een interview met Libelle dat zij in huis precies kan
JE HEBT DE AFGELOPEN JAREN NIET GEHEIMZINNIG GEDAAN
zien waar Charly mee bezig is geweest: je kunt een spoor van onaf-
OVER JE ADHD TERWIJL ER NIET ALTIJD POSITIEF GEREAGEERD
gemaakte klussen volgen. Overal ligt iets. Bovendien hebben ze twee
WORDT. WAT MERK JIJ DAARVAN?
zoontjes waarvan de oudste ADD heeft en de jongste vermoedelijk ook
“Het nadeel van zo’n stempel ‘dat je ADHD hebt’, is dat men dan denkt
ADHD. Pittig dus. Immers ze heeft zelf ook nog een succesvolle car-
dat je ‘iets’ niet kunt. En ja, dat je druk bent. Maar ik ben ook perfectio-
rière.
nistisch en stel extreme eisen aan mezelf.”
HET IS EEN HARDE WERELD
WELKE TIPS ZOU JE ONS MEE WILLEN GEVEN?
De meeste mensen kennen Charly Luske van zijn waanzinnig goede
“Focus op je pluspunten. Wat kan je goed? Maak gebruik van die hy-
performance in The Voice of Holland. Vanaf het moment dat hij ‘This
perfocus en maak die nadelen positief: je kunt snel schakelen en den-
is a man’s world’ inzette, kon niemand meer om hem heen. En dat
ken. En straf jezelf niet maar werk eraan.”
terwijl Charly eigenlijk al een gevestigde naam in de muziekwereld had. Hij zong in een boyband en speelt en zingt al jaren de sterren van de
RUSTIG AAN DOEN?
hemel in verschillende musicals zoals bijvoorbeeld ‘We Will Rock You’.
Tussen alle bedrijven door houdt Charly ook nog een blog bij op zijn
De verrassing was dan ook groot toen hij in TVOH stond.
website www.charlyluske.nl Althans hij doet een poging deze bij te houden. Ongeveer standaard begint zijn blog dat hij het weer veel te druk
HOE WAS JIJ ALS KIND? HAD JE TOEN VEEL LAST VAN JE ADHD?
had en maakt steeds zijn excuses dat het weer veel te lang duurde
“Ik was wel druk en luidruchtig, maar niemand had het toen over
(want de intentie is elke maandag een nieuwe blog en er zit soms een
ADHD. We verhuisden op een gegeven moment van Amsterdam naar
maand tussen). Ook plaatst hij dan een lijstje wat hij allemaal geleerd
Baarn. Ik was een klein ventje, had een Amsterdams accent en paste
heeft in de afgelopen periode. Enige zelfspot kan hem niet ontzegd wor-
met mijn trainingspak daar niet tussen. Ik werd gepest. Meer bekend-
den: “Zelfs met een agenda en een wekker en een tablet-dagplanner
heid over ADHD had zeker voordelen geboden. Misschien een andere
krijg ik m’n schema niet op orde.” Misschien dat het daarom wel een
aanpak in de klas; dat was wel beter geweest.”
schot in de roos is dat zijn laatste single ‘Slow Down’ heet. TEKST DANIELLA KRIJGER FOTO LAURA OLDENBROEK
Daniela Kriiger schreef het boek ‘Anders’ en is directeur van Stichting Hoezo Anders. Deze stichting inspireert jongeren met een beperking om hun droom waar te maken. Kijk voor informatie op de uitgebreide en mooie website: www.hoezoanders.nl
GEBRUIK JE MEDICIJNEN?
99
ADHD EN HOOGBEGAAFDHEID hoe houd je ze uit elkaar?
24
VERDIEPING
“
FLORIS
--> Waarom word ik toch zo moe van al dat denken? --> Waarom kan ik niet goed stilzitten? --> Waarom maak ik nooit iets af?
--> Waarom kan ik me niet concentreren en gaan er zoveel ideeën tegelijk door mijn hoofd?
Ik ben nu 39 jaar. Op de basisschool deed ik altijd vlot mijn werk, maar vooral omdat ik zo snel mogelijk naar de speelhoek wilde. Leren interesseerde mij verder niet zoveel. Later op de HAVO ben ik daardoor zelfs driemaal blijven zitten. Na de derde keer doubleren heb ik de HAVO afgemaakt op het volwassen onderwijs en dat lag mij erg goed. Ook het MBO heb ik daar versneld behaald. Omdat school mij verder niet lag, ben ik vanaf mijn 22e gaan werken. Inmiddels werk ik al enige jaren in de arbeidsbemiddeling, maar ik heb moeite om mijn draai te vinden. Zelden kan ik mij vinden in het beleid dat gevoerd wordt. Dit leidt bijna altijd tot motivatieproblemen. Met vergeetachtigheid daarbij opgeteld zorgt
Deze uitspraken horen we nogal eens van hoogbegaafden. Maar we horen ze ook van mensen met (mogelijk) ADHD.
dat er vaak voor dat mijn contract niet verlengd wordt. Dat voelt steeds opnieuw weer als falen. Zeker omdat ik een ander beeld had van mijn carrière en nu op mijn 39e niet verder ben gekomen dan uitvoerende functies na een veelbelovend begin.
Geen wonder dat nogal wat hoogbegaafden zich afvragen of ze (ook) ADHD heb-
Ik ben maatschappelijk erg geëngageerd, met name op het gebied van politiek en eco-
ben. Hoe houd je hoogbegaafdheid en
nomie. Ik vergaar daarover veel informatie en ben er dagelijks mee bezig. Maar ik vind
ADHD uit elkaar? En is dat wel nodig?
daarin weinig aansluiting bij anderen, ben er onzeker over en vind het lastig om mijn gedachten te toetsen. Soms draaf ik door in mijn enthousiasme of verontwaardiging
Dit zijn vragen waar je niet gemakkelijk
over bepaalde onderwerpen en dat leidt tot contacten die snel verzanden. Ik gedraag
antwoord op kunt geven. Deskundigen
mij vaak heel rationeel, maar ben tegelijk heel sensitief. In discussies ben ik vaak heel
op het gebied van ADHD zijn vaak niet
emotioneel betrokken en dat schrikt anderen soms af. Ik heb ontzettend veel moeite om
deskundig op het terrein van hoogbe-
te starten met klussen waar ik tegenop zie, bijvoorbeeld het maken van rapportages. Ik
gaafdheid en omgekeerd. Dat maakt het
heb erg veel moeite met spelletjes op het werk en houd mij liever bezig met de inhoud. Ik
lastig om dit thema op een verantwoor-
ben een echt mensenmens, maar kan mijn omgeving wel eens vergeten als ik in hyper-
de wijze te bespreken. In onderstaand
focus ergens mee bezig ben. Toen ik bij een van mijn werkgevers regelmatig deelnam
artikel schetsen we het samengaan of
aan vergaderingen vond ik deze daar erg langzaam gaan, en als ik dan een opmerking
juist uit elkaar houden van hoogbegaafd-
maakte kreeg ik van die blikken: ‘die is raar… ‘. Later kwam mijn punt alsnog terug en dan
heid en ADHD aan de hand van het ver-
wist niemand meer dat het van mij kwam. Dat was erg frustrerend. Ik wil graag invloed
haal van Floris.
hebben op dingen, anders zakt mijn motivatie.
‘Soms draaf ik door in mijn enthousiasme of verontwaardiging over bepaalde onderwerpen’ 101
WAT IS HOOGBEGAAFDHEID? In veel publicaties wordt bij het beschrijven van hoogbegaafdheid de nadruk gelegd op een hoog IQ, namelijk zo hoog, dat je in de bovenste 2 procent van de scores valt. Er is ook een bredere omschrijving: ‘Een hoogbegaafde is een snelle en slimme denker, die complexe zaken aankan. Autonoom, nieuwsgierig en gedreven van aard. Een sensitief
“
Ongeveer 2 à 3 jaar geleden hoorde ik van een goede vriend dat die de diagnose ADHD had gekregen en een andere goede vriend had al eerder de diagnose Asperger gehad. Toen ben ik op internet gaan zoeken en ik herkende mijzelf erg in ADD. Daarna ben ik naar de GGZ gegaan met de vraag: heb ik ADD? Uit onderzoek daar is dat bevestigd. Mijn diagnose ADD is vastgesteld met vragenlijsten, ook door mijn partner en ouders ingevuld, en ik heb mijn schoolrapporten laten zien. Volgens de psycholoog die mij onderzocht heeft mijn slimheid gemaakt dat ik er heel lang mee ben doorgelopen. Toch bleef bij mij een gevoel overheersen dat er meer aan de hand was. Ik ben de Mensatest gaan doen en ik mocht lid worden. Later heb ik mij bij
en emotioneel mens, intens levend. Hij
de GGZ via WAIS laten testen en daar kwam uit dat ik begaafd ben in plaats van hoog-
of zij schept plezier in creëren.’ (Kooij-
begaafd. Ik begrijp deze discrepantie niet, alhoewel ik bij de afname van de WAIS test
man-van Thiel, 2008). Deze beschrijving
wel onaangenaam verrast was dat een testafnemer erbij was. Bij de Mensatest kon ik
is ontstaan uit een Delphistudie onder
rustiger werken en bij de NAT had ik zelf een regelrechte hyperfocus. Ik heb steeds mijn
20 experts die zelf ook hoogbegaafd zijn.
eerste ingeving gebruikt en daarop vertrouwd. Als er teveel opties zijn ga ik twijfelen.
Deze beschrijving laat zien dat het hoge intelligente denken maar één van de as-
Ik heb later nog eens aan de psycholoog gevraagd of de diagnose ADD wel klopt. Hoe
pecten is van hoogbegaafdheid. Hoog-
zeker is het? Volgens de psycholoog: zeer waarschijnlijk. Maar niet 100%. Ik twijfel nog
begaafdheid uit zich namelijk ook in zijn,
steeds erg aan de diagnose ADD. Als ik intellectueel wordt uitgedaagd, ben ik namelijk
voelen, waarnemen, willen en doen. En
wel goed geconcentreerd. Die uitdaging bij mijn recente werkkringen is vrij laag.
daar zijn verbindingen tussen. Hoogbegaafdheid uit zich ook op alle terreinen van het leven, op het werk en privé, in relaties en in hobby’s. En op alle leeftijden vanaf heel jong tot in de hoge ouderdom. Hoogbegaafdheid is in de basis een prachtige set eigenschappen of kenmerken. Toch kan niet iedereen er goed mee overweg. Meestal voel je al jong dat je ‘anders’ bent dan je omgeving. Als je
‘Volgens de psycholoog die mij onderzocht, heeft mijn slimheid gemaakt dat ik er heel lang mee ben doorgelopen’
niet leert hoe hiermee om te gaan, kan dat leiden tot situaties waarin je je zodanig gaat gedragen, dat er wordt gedacht aan stoornissen.
102
Misdiagnoses én dubbele diagnoses
ADVIEZEN VOOR MENSEN DIE ADHD HEBBEN EN/OF HOOGBEGAAFD ZIJN
Mensen die beroepsmatig werken met
Het Instituut Hoogbegaafdheid Volwassenen (IHBV) heeft een leaflet geschreven: ‘Hoog-
hoogbegaafden zagen al jaren geleden
begaafd en meer dan dat’. Daarmee willen we hoogbegaafden die twijfelen over een
dat veel hoogbegaafden psychiatrische
eventuele psychiatrische diagnose ondersteunen in hun zoektocht. Veel hoogbegaafden
diagnoses kregen. Ze twijfelden of die
hebben namelijk als thema van hun leven: ‘Wat is er met mij aan de hand?’ Je bent zelf
wel klopten. Als ze namelijk deze men-
degene die de regie moet voeren in je zoektocht. Met informatie over zowel hoogbe-
sen een op hoogbegaafdheid gerichte
gaafdheid als AD(H)D kun je die regie nog beter voeren.
begeleiding gaven, dan verdwenen de symptomen. Toch komen ‘dubbele’ diagnoses natuurlijk ook voor. (Webb et al., 2006) Helaas is er geen goed wetenschappelijk onderzoek verricht dat dit verder in kaart heeft gebracht. WAT ZIJN DE OVEREENKOMSTEN EN DE VERSCHILLEN TUSSEN ADHD EN HOOGBEGAAFDHEID? ADHD en hoogbegaafdheid (wanneer iemand daar niet effectief mee omgaat) lijken erg op elkaar.
“
Door de ‘diagnose’ heb ik in eerste instantie meer zelfvertrouwen gekregen. In mijn familie zit veel faalangst en onzekerheid, ik zocht onderbouwing en begrip voor het feit dat anderen niet helemaal meegaan in wat ik vertel. Nu heb ik minder het gevoel: ‘ik doe het fout’, maar denk ik: ‘het zit anders, misschien zit ik wel goed?’ Ik ben milder voor mezelf geworden. Ik heb tegelijk nog geen echte rust. Aandacht verdelen onder werk en thuis, met een jong gezin, valt me soms zwaar. Misschien heb ik al wel geaccepteerd dat ik slimmer ben dan mijn omgeving, maar wat verwacht ik dan? Dat ik alles kan? Ik heb er
Webb et al (2006) maakten een tabel waarin er overeenkomsten zijn op het gebied van:
moeite mee om in een gesprek met iemand afstand te nemen van diens emoties, voel me soms labiel.
- aandacht
Ik herken de symptomen van ADD vooral als ik overprikkeld ben na een dag alleen met
- impulsiviteit
mijn kinderen of een dag hard intensief werken. Ik raak dan erg in mezelf gekeerd, heb
- actief zijn
geen interesse meer voor anderen, kan niet helder meer denken. Ik heb erg veel moeite
- zich niet houden aan regels etc.
met plannen en organiseren en heb het gevoel dat ik daar voortdurend mee bezig moet zijn. Ik ben nog steeds erg zoekend en vraag mij vaak af: ‘wat doet de situatie met mijn
Op basis van het lijstje symptomen dat
gevoel?’ Eigenlijk kun je niet vroeg genoeg beginnen met het je bewust zijn van je gedrag
de DSM aanhoudt voor ADHD krijgen
en het gevoel daarbij.
veel hoogbegaafden die niet goed kunnen omgaan met hun hoogbegaafdheid en die op zoek zijn naar wat er aan de hand is waarschijnlijk ten onrechte de diagnose ADHD. Zoals gezegd is een dubbele diagnose soms wel terecht.
TEKST NOKS NAUTA & FLORIS VOGEL BEELD WIM VAN DER SPIEGEL Noks Nauta is bedrijfsarts en psycholoog en bestuurslid van het Instituut Hoogbegaafd-
AFSLUITING Floris’ ervaringen laten zien dat hoogbegaafdheid in de GGZ nog onderbelicht is,
heid Volwassenen (IHBV). Floris Vogel is werkzaam in de arbeidsbemiddeling, vader van drie kinderen en gediagnosticeerd met ADD en HB. Contact opnemen kan via: noksnauta@ihbv.nl
het zou eens overbelicht moeten worden. De invloed van het denkniveau op de geestelijke gesteldheid is veel groter dan we tot nu toe vermoedden. Het is volgens ons altijd belangrijk om het niveau van denken mee te nemen. Het wordt nu niet serieus genomen. Toch begrijpen we dat er wat scepsis over is.
Literatuur
HBV leaflet: Hoogbegaafd en meer dan dat. Als je twijfels hebt over een eventuele psychiatrische diagnose. 2013. www.IHBV.nl/leaflets Kooijman - van Thiel M. G. B. M. (red). Hoogbegaafd. Dat zie je zó! Over zelfbeeld en imago van hoogbegaafden. Ede: OYA Productions, 2008. ISBN 978 90 9023526 4 Webb, J. T., Amend, E. R., Webb, N. E., Goerss, J., Beljan, P., Olenchak, F. R. (2005). Misdiagnosis and dual diagnoses of gifted children and adults. Scottsdale, Arizona:
Met het zelf ‘uit de kast komen’ help je
Great Potential Press, Inc.. Nederlandse vertaling ‘Misdiagnose van hoogbegaafden’
anderen weer.
bij Van Gorcum, 2013.
103
SUCCES DANKZIJ (OF ONDANKS) JE AD(H)D!
'met dank aan ADD'
Frans Bosch
INTERVIEW
Trainer, Keynote speaker en docent bij Takkenwerk
De symptomen van AD(H)D kunnen je soms flink in de weg zitten, dat weten we. Maar het hebben van AD(H)D heeft soms ook voordelen. Sterker nog: het zorgt bij sommige mensen zelfs voor succes! “De directieleden werken hard om in deze ruimte driehoeken te vormen. Met enige verbazing hebben zij zojuist deze opdracht geaccepteerd. Ik loop tussen de deelnemers van mijn training door en houd iedereen in het oog. Het lijkt alsof het mij geen enkele moeite kost om iedere beweging, elk detail te zien en vast te leggen. Als trainer gebruik ik vooral spelvormen om mijn deelnemers zelf ervaringen te laten verzamelen. Ik noem dit ‘games’. Hiervoor gebruik ik vormen uit het improvisatietheater. De deelnemers aan mijn trainingen zijn mensen op directie- en managementniveau. Ze willen voor het bedrijf een betere positie in de markt door meer wendbaarheid. Of ze streven naar betere resultaten door een goede afstemming binnen de club. Ik word ingehuurd om hen te leren met meer lef te werken, minder bang voor fouten te zijn en ‘in het moment’ keuzes te maken. Kortom: om beter te leren improviseren. Nadat ik vanaf mijn 25e in loondienst heb gewerkt, ben ik sinds acht jaar zelfstandig werkzaam onder de naam Takkenwerk. In die twintig jaar loondienst kreeg ik drie keer een heftig conflict met mijn leidinggevenden, waarop een naar vertrek volgde. Ik had moeite om te accepteren dat er iemand boven mij stond. Vooral als die persoon in mijn ogen vreemde keuzes maakte of een visie had die niet de mijne was. En dat gebeurde nog al eens. Door voor mij onduidelijke redenen heb ik niet de schoolcarrière doorlopen die ik me had gewenst. Ik strandde na omwegen in het zicht van het examen op de Sociale Academie. Met het gevolg dat mijn positie binnen organisaties geen leidinggevende rol was. Terwijl de groep steeds meer plezier ontwikkelt in deze ‘game’ zie ik twee mensen die duidelijk moeite hebben om door te gaan. Zij missen het vertrouwen in een goede uitkomst. Dat is prima. Ik leg uit wat er gebeurt. Ik geef ze ruimte om te oefenen en daarmee creëer ik veiligheid om fouten te maken. Daarna voorzie ik ze van passende feedback. Dit zijn straks tevreden deelnemers. Als rasoptimist zie ik meestal oplossingen in plaats van problemen. Mijn creativiteit geeft me zo veel ideeën over oplossingen dat ik bijna niet gebukt kán gaan onder een probleem. Ik overzie meestal razendsnel een nieuwe situatie. Ik kan in hoog tempo analyseren. In veel gevallen leg ik, met schijnbaar groot gemak, de vinger op de zere plek. Ik heb dit nooit kunnen zien als iets bijzonders, omdat het zo duidelijk bij mij hoort. Net zoals humor en speelsheid. Sinds twee maanden is bij mijn jongste zoon ADD gediagnosticeerd. Ik bedacht me dat ik niets wist van ADD. Uit verschillende boeken heb ik bakken met kennis gehaald. Al lezende, viel ik van de ene verbazing in de andere. Ik las The story of my life. Plotseling zag ik de kwaliteiten, die ik als vanzelfsprekend inzet voor mijn werk, onder elkaar staan in een lijstje met de titel ’Compensatie gedrag’. Daaronder vallen: creativiteit, humor, helicopterview, hooggevoelig, vrijheidsdrang, autodidact en goed functioneren onder druk. Ik heb nog geen tests laten doen, maar ik twijfel niet of ADD bij mij hoort. En dat al mijn kwaliteiten in mijn werk op het compensatiegedrag zijn gebaseerd.”
105
Nienke moeder van Jorrit (5)
“Jorrit was net 4 jaar toen ik naar de huisarts ging om hem te laten onderzoeken op ADHD. De arts vroeg verbouwereerd waarom ik hem niet mee had genomen. “Omdat ik dan geen gesprek met u kan voeren”, antwoordde ik. “Hij zou ons voortdurend onderbreken.” Dan vermeldde ik nog niet eens hoe lastig het voor hem zou zijn om eerst te moeten wachten in de wachtruimte. Het onderzoek kwam er. Het resultaat was vooral een bevestiging: ADHD. Jorrit kreeg medicatie waar hij heel goed op reageerde, maar thuis bleef het lastig. Hij luisterde slecht en er was veel discussie. Hij had moeite met het opvolgen van kleine opdrachten en reageerde zich uit onmacht regelmatig af op zijn omgeving. Mijn man en ik volgden mindfulness om zelf meer rust te krijgen. Tot onze verbazing veranderde er iets essentieels in het gedrag van Jorrit. Iets waar we van tevoren helemaal niet op hadden gerekend. Jorrit kan nu beter op zijn beurt wachten en discussies zijn er bijna niet meer. Daarbij zijn de frequentie en intensiteit van zijn driftbuien aanzienlijk afgenomen. Het verschil zit hem in de manier waarop wij hem nu benaderen. Jorrit voelt dat hij mag zijn wie hij is omdat wij hem met oprechte aandacht benaderen. Waarom zou je kind tenslotte luisteren als je zelf niet naar hem luistert? Door mindfulness kreeg hij meer rust in huis en meer vrijheid binnen onze grenzen. Dit geeft hem vertrouwen in zijn eigen gevoel en zijn eigen ideeën. Dat is het mooiste wat je een kind kunt geven! We hadden deze overtuigingen al wel voordat wij mindfulness volgden, maar het zat niet in onze grondhouding. Je bent druk met andere dingen en maakt je ondertussen zorgen over je kind. Jorrit reageert heel sterk op onze onbewuste emoties. Nu wij meer ontspannen door het leven gaan, doet hij dat ook. De aangeboden ouderbegeleiding van de GGZ hebben we al snel af kunnen ronden. De GZ-psycholoog vroeg zich oprecht af wat wij daar eigenlijk kwamen doen. Zelf heeft Jorrit inmiddels mindfulness voor kinderen gevolgd, waardoor hij meer bewust is van wat hij voelt en hoe hij daarop reageert. Het is heel bijzonder om te zien hoe goed hij zijn eigen gevoel al kan benoemen op deze jonge leeftijd. Wij doen nog steeds regelmatig oefeningen met hem ter ontspanning en om zijn eigen signalen te leren kennen. Het helpt dat ik nu ook mindfulness trainingen geef, waardoor het echt een onderdeel van ons leven is geworden. Ook op school gaat het heel goed met Jorrit. Hij doet enorm zijn best om zich te concentreren en heeft nooit problemen met zijn klasgenootjes. Ondanks dat hij van ons helemaal niet een ‘normaal’ jongetje hoeft te zijn, gloei je dan toch van trots. Het betekent dat hij goed in zijn vel zit. Deze belangrijke basis hebben we met elkaar bereikt, daar zijn we super trots op!”
106
SUCCES DANKZIJ (OF ONDANKS) JE AD(H)D!
wat een verschil met nu!
SUCCES DANKZIJ (OF ONDANKS) JE AD(H)D!
‘Sjonge jonge, wat een verademing!
Marlien Meijer kreeg na jaren van twijfel eindelijk de diagnose ADHD
“Meer dan 28 jaar heb ik getwijfeld aan mezelf, me niet goed genoeg gevoeld. Ik kon niet voldoen aan de eisen die ik stelde aan mezelf, maar ook niet aan de eisen die anderen aan mij stelden. En zo lang niet kunnen voldoen doet iets met je. Continue zwemmen, soms bijna verdrinken, in een cirkel van willen, proberen en falen was niet goed voor mijn zelfbeeld en zelfvertrouwen. Natuurlijk kon en kan ik heel veel. Ik ben het zonnetje in huis, voortdurend enthousiast, creatief met oplossingen en ik sta altijd voor iedereen klaar. Maar ik doe het, het liefst ook allemaal tegelijkertijd. Zo lang op deze manier door het leven gaan doet iets met je. Dat heb ik een paar jaar geleden moeten ondervinden door heel hard onderuit te gaan. Ik kon nog maar halve dagen werken en mijn studie was helemaal ‘a bridge too far’. Daarna heb ik bedacht: dit nooit weer! In gedachten zie ik mezelf nog als een hoopje ellende op de bank liggen en dat beeld maakt me nog steeds verdrietig. Na een therapie was ik er weer even bovenop, maar toch verviel ik al weer te snel in mijn oude gedrag. In het afgelopen jaar ben ik er door veel praten, discussiëren en huilen bij een vriendin, achter gekomen dat ik misschien iets anders ben dan gemiddeld. De hulpverlener in mij, had het stickertje ADD al snel geplakt. Maar na écht onderzoek bij PsyQ vertelde de psychiater mij dat ik ADHD heb. Ik dacht: nee hoor meneer de psychiater, u heeft het vast verkeerd! Het proces van acceptatie heb ik inmiddels doorlopen. Ja, ik hèb ADHD. Ik ben meteen gestart met individuele therapie en medicatie. En op dit moment maak ik ook onderdeel uit van een ADHD-vaardigheidsgroep. Sjonge jonge, wat een verademing! Ik ontmoet meer mensen die rare, gekke en impulsieve dingen doen. Net zoals ik. Voor mij, maar ook voor mijn omgeving, is de erkenning van, en het kunnen omgaan met ADHD een groot succes geweest. Op mijn werk presteer ik stukken beter. En na zes jaar studie ben ik ein-de-lijk bezig met mijn afstudeeronderzoek en heb ik geen maatje meer, maar een maatje minder. Ook weet ik nu waarom dingen me niet, maar soms ook juist wel lukken en heb ik daar enigszins vrede mee. Ik voel me daardoor een vollediger en beter mens en hierdoor heb ik minder schommelingen. Na 29 jaar heb ik eindelijk enigszins grip op de dingen in mijn leven. Is dat een succesverhaal? Ja voor mij, en mijn ADHD, zeer zeker!”
TEKST NIENKE DE MOOY & FRANS BOSCH & MARLIEN MEIJER EINDREDACTIE SUZAN OTTEN-PABLOS FOTO PRIVEBEZIT 109
VERDIEPING
pubers ADHD
&
EEN ZWARE TIJD
eens aan de
Als je puber bent kan het leven zwaar zijn. Je hebt te kampen met
neurologische
school, met ouders die maar niet begrijpen hoe de wereld echt in
kant te kijken.
elkaar zit en soms met broertjes of zusjes die je het liefst langdurig
En daar zien we
onder het kleed wilt schuiven. En tot overmaat van ramp mag je ook
drie belangrijke
een heleboel dingen niet. Dus ‘ze’ moeten niet vreemd opkijken dat je
eigenschappen
het stiekem gaat doen. Dat lokken ze zelf uit! En je moet ook nog eens
van ADHD. Daar
heel veel dingen doen. Ze moeten niet verbaasd zijn dat je het niet af
moet je op letten
hebt! Alsof iedereen recht heeft op vrije tijd behalve jij. Dacht het niet!
als je je met ADHD bezighoudt. Allereerst zien we het verminderd vermogen
Als je ouder van een puber bent kan het leven zwaar zijn. Te groot
om emoties te reguleren. Dat betekent dat je moeite hebt met het
voor het servet, pikken ze direct het hele tafellaken in. Je moet alles
goed houden van je stemming, dat je moeite hebt je angsten te
verantwoorden. Je wordt al snel 'onwijs arielekst' gevonden. Kan
reguleren, je woede, je schaamte, kortom: alle emoties die je in je
het nu nooit eens wat gezelliger? Het lijkt wel of er alleen rechten
leven tegenkomt. Vervolgens zien we het verminderd vermogen om
zijn en geen plichten ... Zo kampen zowel puber als ouders met een
impulsen te beheersen. De rem zit er niet goed op. En dat zie je terug
dilemma. In welke mate moet ik hem nog vasthouden en in hoeverre
in de neiging tot verslaving, tot eerst doen en dan pas denken. Je ziet
kan ik hem al loslaten? En aan de andere kant: hoe zelfstandig ben ik
het terug in de omgang met anderen en in je ongeduld en onrust.
al en hoe afhankelijk ben ik nog? Dat kan heel wat frictie opleveren en
Tenslotte zien we het verminderd vermogen om te organiseren en te
ouders en puber kunnen elkaar daarmee lange tijd bezighouden.
plannen. Te laat komen is nog het minste. Het gaat hier over alles dat door de hoogste instantie van je hoofd: de centrale meld- en regelka-
Uiteindelijk gaat het er om dat de puber adolescent en jong volwasse-
mer, gecoördineerd, gecombineerd, geagendeerd, gebudgetteerd,
ne wordt. Hij moet zelfstandig worden, eigen beslissingen nemen, een
gedacht, in volgorde gezet en uitgevoerd moet worden.
eigen identiteit opbouwen. En ouders moeten het aandurven vertrouwen in zijn ontwikkeling te hebben en hem zijn eigen fouten gunnen.
Stel je eens voor wat het betekent voor de ontwikkeling van een kind
Pubers en hun ouders. Je kunt er boeken over schrijven!
als deze drie neurologische achterstanden met je meereizen door je ontwikkeling. Je begrijpt dan beter hoe moeilijk het is voor een kind om aan de eisen te voldoen die bij de leeftijd horen. Het is alsof je
‘ik noem ze tegenwoordig de ‘Libelle’-lijstjes’
altijd hard aan het werk bent en tegelijkertijd achterloopt. PUBERTEIT EN ADHD Het leven was al zo zwaar voor zowel ouders als kind in die puberteit. En nu beland je daar ook nog eens met een al opgelopen achterstand en met neurologische instrumenten die je niet zo goed kunt gebruiken. Dat maakt het niet zelden pas goed zwaar! Voor ouders is het een enorme uitdaging om te bepalen of je verder moet vasthouden of al kunt loslaten. Als je het waagt de puber vast
ADHD IN JE ONTWIKKELING
te houden, omdat je ziet dat hij anders uit de rails loopt, krijg je op
We kennen allemaal de lijstjes met ADHD symptomen. Ik noem ze
je kop. De puber vindt het echt de grootst mogelijke onzin dat zijn
tegenwoordig de ‘Libelle’-lijstjes. Als je aan de punten op het lijstje
ouders hem zo achter de kont zitten. Maar als ze dat niet doen, loopt
voldoet, heb je het! Zo makkelijk lijkt het. ADHD is gemeengoed ge-
de puber de kans in zeven sloten tegelijk te lopen. Wat moeten ze kie-
worden, nauwelijks meer passend in het medische domein. ADHD is
zen? Wanneer krijgen ze eens niet op hun kop van kindlief, van fami-
publiek eigendom. En het lijkt of het publiek er ook wel weer eens van-
lie, van de omgeving? “U moet uw kind eens leren los te laten” krijgen
af wil. Hoewel dit gestalte lijkt te krijgen in de Transitie van de Jeugd-
ze van welwillende hulpverleners te horen. “Je moest eens weten”, zie
zorg, zal blijken dat je niet zo makkelijk van ADHD af komt. ADHD reist
je ouders dan denken. En hoe moeilijk wordt het als je alleenstaande
mee in je ontwikkeling. Het begint vroeg en heeft late gevolgen.
ouder bent en je niet op één lijn kunt komen met de andere ouder?
Om je daar een voorstelling van te maken is het goed om eerst
Ook voor de puber met ADHD is de puberteit een enorme uitdaging.
111
Als je merkt dat je op school 'het product' niet kan leveren, als je steeds geïrriteerd bent door die stomme ouders, als je onzekerder bent dan je wilt toegeven, wat moet je dan? Hoe zorg je er voor dat je zelfstandig bent? Wat kan je anders doen dan je fel afzetten tegen iedereen van wie je iets moet? Boeien! Of kan je beter 'duiken', zorgen dat je niet opvalt, niet gesnapt wordt? Het lijkt op je eigen plekje veroveren zonder strijd te leveren. Moet je je achter een wolk van hasj, of in een plas van alcohol verstoppen? Hoe moet je nu op eigen benen staan? In je eentje, of in een groep gelijkgestemden, die na een tijdje ook niet verder blijken te komen? Het zijn dilemma’s van neurologische origine, die nu de jas aantrekken van deze ontwikkelingsfase. De puberteit met al zijn ontwikkelingsopdrachten, die zo moeilijk te halen zijn zonder die stomme pillen en zonder krenkende begeleiding. Wat moet je als je wel beseft dat je medicatie misschien beter wel moet gaan nemen? Wat gebeurt er dan met je? Blijf je jezelf wel met 'die chemische troep'? Want jezelf zijn, daar heb je juist enorme behoefte aan, na al die grensoverschrij-
‘jezelf zijn, daar heb je juist enorme behoefte aan’
dende bemoeienissen van iedereen om je heen! EN VERDER Je zou eenzelfde stuk kunnen schrijven over ADHD en de jongvolwassenheid. Of over ADHD bij volwassenen. Je zult dan steeds de drie genoemde neurologische eigenschappen tegenkomen, die zich vermommen in de jas van de huidige leeftijd. Elke fase van de niet of matig behandelde ADHD levert ‘onafgemaakt huiswerk’ op. En zo is het een lange lijn van de vroege ADHD naar de late gevolgen. Het zou goed zijn naast alle gedragskenmerken meer oog te hebben voor de neurologische achtergrond van de aandoening en de invloed daarvan ber met ADHD en van zijn ouders, soms ook met ADHD, dan minder zwaar.
Michiel Noordzij werkt als zelfstandig gevestigd kinder- en jeugdpsychiater. Daarnaast geeft hij workshops op scholen in het regulier en speciaal onderwijs. Als consultant adviseert hij scholen, zorgorganisaties en bedrijven. Zijn jarenlange kennis en ervaring gebruikte hij bij het schrijven van zijn boek ‘Echt wel!’ Meer informatie is te vinden op: www.echtwel.info
112
TEKST MICHIEL NOORDZIJ FOTO ISTOCK& SUZAN OTTEN-PABLOS
op de ontwikkeling van het kind. Misschien wordt het leven van de pu-
Gedicht van een zusje
INTERVIEW
GEFELICITEERD HET IS ADHD!
Maks je bent de allerliefste broer. Soms dweilen we samen over de vloer. Je kan hout bewerken. Vroeger werd er anders naar ADHD gekeken. Drukke Dat doe je niet uit het berken. kinderen moesten op school gewoon stil zitten en beter Je hebt dan wel ADD. hun best doen. Maar deze kinderen werden volwassen en bleven vaak met hun problemen van vroeger Maar daar zitten wij bijna nooit mee. worstelen. Omdat er tegenwoordig veel meer bekend is Je kan ook heel goed skiën. over ADHD bij volwassenen worden niet alleen kinderen, maar ook volwassenen gediagnostiseerd.Daarbij Maakt hetmoet je een ding heel goed gebruiken en dat zijn je knieën! eigenlijk verschil of je de diagnose ADHD als kind, tiener, Je skiet ook met kappen. twintiger, dertiger, veertiger, vijftiger of zestiger krijgt? En maakt ook hele leuke grappen!
BJORN VAN DIJK
‘IK GEBRUIKTE MEDICATIE, MAAR MAN, WAT WERD IK DAAR EEN ZOMBIE VAN’
Merle, 9 jaar
PETRA VAN WOUDENBERG
‘MENSEN ZONDER ADHD MOGEN MIJN HOOFD EEN DAGJE LENEN’ JEROEN SCHIPHORST
‘HET WAS ALSOF ER EEN RAKET IN MIJN SCHOENEN ZAT’ Suzan Otten-Pablos is Maatschappelijk Werker, coach, opleider, columnist, auteur en altijd bezig met verschillende (creatieve) projecten. Kijk voor meer informatie op haar website: www.praktijkbrasa.com 55
BRAM OTTEN Bram Otten (13) heeft twee keer groep 7 gedaan en zit nu in groep 8 van de basisschool. Na de zomervakantie wil hij naar het vakcollege zorg en dienstverlening. Hij kreeg de diagnose ADHD toen hij 5 jaar oud was. HOE KWAM JE ERACHTER? “Toen ik klein was, dacht ik al best vaak: wat is er toch met mij aan de hand? Ik was druk in de klas en schreeuwde overal doorheen. Ik zat heel regelmatig op de gang en het kantoortje van de directrice kende ik het beste van allemaal. We gingen daarom naar de dokter en die zei dat het ADHD was. Ik vind het fijn om dat te weten, want nu kunnen we er iets aan doen.” GEBRUIK JE MEDICATIE? “Ja, ik gebruik medicijnen. In het weekend gebruik ik andere pilletjes, dan doordeweeks, omdat ik dan uit kan slapen. De medicijnen werken erg goed. De medicijnen zorgen ervoor dat de drukte niet meer in mijn hoofd blijft zitten. “ WAT ZIJN JE POSITIEVE PUNTEN? “Ik kan heel goed plaatjes onthouden. In dingen maken ben ik heel erg goed. Vooral met Lego kan ik van niets iets maken. Ik ben eerlijk en kan niet tegen onrecht.” WAT ZIJN JE VALKUILEN? “Als ik een keer niet helemaal eerlijk ben, zie je dat meteen aan mijn gezicht. Dan kijk ik op een bepaalde manier en weten ze dat ik jok.” HEB JE EEN GEBRUIKSAANWIJZING?
‘HET KANTOORTJE VAN DE DIRECTRICE KENDE IK HET BESTE VAN ALLEMAAL’
“Ze moeten me op school niet heel lang stil laten zitten. Mijn zusje Sara wil altijd hetzelfde doen als ik en daagt mij dan uit. Dat zou ze niet moeten doen, want dat maakt me boos en dan wil ik haar gaan slaan.” HEB JE NOG TIPS VOOR LEZERS? “Ga naar buiten, daar kun je je energie kwijt. Of ga op scouting, dat doe ik ook. Ze vinden mijn ADHD op de scouting niet raar en ze nemen me zoals ik ben. Op school zouden ze de kiesspelletjes bij gym af moeten schaffen. Ik word altijd als laatste gekozen en dat is echt niet leuk.”
‘IK GEBRUIKTE MEDICATIE, MAAR MAN, WAT WERD IK DAAR EEN ZOMBIE VAN’
BJORN VAN DIJK Bjorn van Dijk (24) was 13 jaar toen hij de diagnose ADHD kreeg. Bjorn heeft VMBO gedaan en is nu op zoek naar werk. HOE KWAM JE ERACHTER?
WAT ZIJN JE POSITIEVE PUNTEN?
“Op school vonden ze dat ik druk was, de docent had last van mijn ge-
“Als ik werk bij een baas ga ik er helemaal voor. Tot ’s avonds laat
drag. Mijn ouders vonden me ook wel een druk ventje, maar konden
door moeten werken is geen probleem. Ik ben niet snel moe en kan
dat wel handelen. We woonden lekker ruim, dus ik had veel ruimte
dus veel dingen tegelijk doen. Werken, bezoek, uitgaan, kortom; genie-
om mijn ding te doen. Op de middelbare school, waar veel discipli-
ten van het leven.”
ne werd verwacht, liep ik vast. Toen zijn mijn ouders naar Accare gegaan en kreeg ik de diagnose ADHD.”
WAT ZIJN JE VALKUILEN? “Onrecht maakt mij boos en dan doe ik dingen die niet zo verstandig
GEBRUIK JE MEDICATIE?
zijn. Ik kom altijd op voor mijn vrienden. Ook ben ik naïef en goedgelo-
“Nadat ik de diagnose kreeg begon ik met het gebruik van medicijnen,
vig. Daar maken mensen misbruik van.”
maar man, wat werd ik daar een zombie van. Het eten liet ik staan, terwijl ik toch wel gek op snoep en snacks was. Op school was het
HEB JE EEN GEBRUIKSAANWIJZING?
lastig om steeds aan die pillen te denken en toen kwam mijn moeder
“Jazeker, ik heb een kort lontje. Ik wil graag dat de dingen op mijn
met het idee om langwerkende medicatie te nemen. Dat werkte een
manier gaan en graag ook een beetje snel. Burgerlijkheid vind ik saai,
hele dag.
ik houd van spanning en uitdaging.”
In de puberteit vond ik het niet cool om die rommel te slikken en ben ik gestopt. Als ik nu terugkijk was dat geen handige zet, omdat ik
HEB JE NOG TIPS VOOR LEZERS?
nogal stuiterde. Eigenlijk voel ik mij nu best goed en gebruik ik geen
“Probeer zoveel mogelijk uit het leven te halen. Laat je niet kisten
medicijnen.”
door je ADHD.” 115
JANNA VISSER Janna Visser (29) werkt als woonbegeleidster met mensen met een
verstandelijke beperking en gedragsproblemen. De diagnose ADHD kreeg ze twee jaar geleden, op haar 27e. HOE KWAM JE ERACHTER? “Ik liep al heel lang vast in mijn dagelijkse leven. Toen ik op een gegeven moment op mijn werk een vast contract aangeboden kreeg, was ik het spoor echt bijster. Het klopte totaal niet met hoe ik over mijzelf dacht; mijn negatieve zelfbeeld. Via mijn werkgever kwam ik bij een psychiater terecht en die had al vrij snel een vermoeden wat er aan de hand zou kunnen zijn. De daaropvolgende testen en onderzoeken bevestigden dit: ADHD.“ GEBRUIK JE MEDICATIE? “Ja, ik ben begonnen met stimulantia. Het was alsof de mist optrok. Dankzij de stimulantia was ik in staat om mijn studie af te maken. Ik gebruik het nu alleen nog maar op ‘te drukke’ momenten en niet meer structureel. Omdat ik de diagnose ADHD op latere leeftijd kreeg, heb ik ook een gegeneraliseerde angststoornis ontwikkeld. Ik gebruik daarom nu andere medicatie. Dit helpt tegen mijn angsten, maar het maakt me ook rustiger.“ WAT ZIJN JE POSITIEVE PUNTEN? “Ik zie mezelf als een creatief persoon, ook ben ik sfeergevoelig. Dit vind ik positief, omdat ik het in een groep aanvoel als dingen niet goed lopen. Dit sneller op kunnen pikken dan anderen is vooral handig in mijn werk. Nog iets positiefs: sinds ik weet dat ik ADHD heb is mijn leven zoveel mooier geworden. Ik accepteer mezelf nu hoe ik ben.” WAT ZIJN JE VALKUILEN? “Ik ben ontzettend chaotisch en vergeet of maak vaak dubbele afspraken. Ook vergeet ik vaak om mijn huis op te ruimen. Overal duikt er dan ineens zomaar rommel op. Onder en bovenop de bank. Van rommel word ik weer onrustig en zo is de cirkel rond.” HEB JE EEN GEBRUIKSAANWIJZING? “Ja! Ik kom vaak hard over naar andere mensen. Ik ben recht voor zijn raap en dat kan bot overkomen. Als mensen me echt leren kennen, merken ze dat ik juist een heel gevoelig en emotioneel persoontje ben. Een ander punt is dat mensen me moeten vertellen wat ik moet doen. Zonder structuur raak ik de weg kwijt.” HEB JE NOG TIPS VOOR LEZERS? “Geniet van je uitspattingen en van je ondoordachtzaamheid. Laat je niet gek maken, je leeft maar één keer!” 60
‘MIJN LEVEN IS ZOVEEL MOOIER GEWORDEN’
PETRA VAN WOUDENBERG Petra van Woudenberg (44) werkt als verkoopster in een bouwmarkt. Ze weet sinds haar 35e dat ze ADHD heeft. HOE KWAM JE ERACHTER? “Al mijn hele leven heb ik het gevoel gehad dat er iets niet klopte. Dat ik anders was dan anderen. Toen ik een artikel over ADHD las in de VIVA wist ik het zeker: dit ben ik. Chaotisch, moeite met concentreren en slaapproblemen; ik had het allemaal. Op mijn werk lukten de dingen wel, maar thuis ging alles mis. Het artikel liet ik daarom aan mijn ouders lezen. Daarna ging ik naar de huisarts, die me doorverwees naar de psychiater die uiteindelijk de diagnose stelde.” GEBRUIK JE MEDICATIE? “Ja. Ik ben begonnen met stimulantia, maar gebruik nu een ander middel, omdat dit voor mij beter en langer werkt. Het effect van het eerste tabletje herinner ik me nog goed. Ik nam het in bij mijn ouders. Er gebeurde iets bijzonders. Voor het eerst in mijn leven kon ik een gesprek met mijn moeder voeren. Met medicatie voel ik me niet meer zo onrustig en krijg ik aandacht omdat ik mensen aan kan kijken.” WAT ZIJN JE POSITIEVE PUNTEN? “Ik ben sociaal en zorgzaam. Ik hou ontzettend veel van dieren, vooral katten. Dat is een soort therapie voor me, ik word hier rustig van. Ook spelletjes spelen en sporten houdt me kalm. Daarnaast betekenen mijn ouders heel veel voor me.” WAT ZIJN JE VALKUILEN? “Soms zorg ik liever voor anderen dan voor mezelf. Ook klap ik dicht in grote groepen. Hier voel ik me altijd anders en dat maakt me verdrietig. Verder heb ik moeite om veel dingen tegelijk tedoen. Het wordt dan zo’n chaos in mijn hoofd, ik zou het dan het liefste een dagje uit willen lenen. Vooral aan mensen zonder ADHD.” HEB JE EEN GEBRUIKSAANWIJZING? “Jazeker! Mensen moeten mij positief benaderen. Van negativiteit
‘MENSEN ZONDER ADHD MOGEN MIJN HOOFD EEN DAGJE LENEN’
word ik bang. Praat simpel met me en niet uit de hoogte. Doe maar gewoon, dat is al gek genoeg!” HEB JE NOG TIPS VOOR LEZERS? “Wees open over je ADHD. Praat erover en schaam je er niet voor. Wees niet bang om hulp te vragen en zoek iets wat je leuk vindt en wat bij je past.”
61
JANNY BERGSMA Janny Bergsma (67) zit op dit moment middenin het diagnostische traject. Ze is met pensioen, maar verveelt zich geen minuut. HOE KWAM JE ERACHTER? “Mijn dochter heeft de diagnose ADHD en in haar zag ik mezelf. Dit werd me nog duidelijker toen we samen acht dagen op vakantie in Spanje waren. Vorig jaar kreeg ik een burn-out. Ik werd wakker in een mist. Van de één op de andere dag kon ik lichamelijk niks meer. Toen wist ik: dit is een waarschuwing, ik moet hier iets mee doen.” GEBRUIK JE MEDICATIE? “Een tijdje geleden nam ik per ongeluk een tabletje van mijn kleindochter. Het was heerlijk wat er toen gebeurde, ik ervoer een enorme rust. Mijn hoofd loopt altijd sneller dan mijn lichaam, maar het pilletje bracht dit allemaal in evenwicht. Ik wil daarom erg graag met medicatie gaan beginnen.” WAT ZIJN JE POSITIEVE PUNTEN? “Eigenlijk ben ik heel erg positief in alles. Ik zie altijd licht aan het einde van de tunnel, hoe donker het ook is. In de put zitten vind ik zonde van Ik neem vaak het voortouw in dingen en ga het gesprek aan, ook in lastige situaties.” WAT ZIJN JE VALKUILEN? “Vroeger was ik onbesuisd, maar mijn grootste valkuil is nu mijn vergeetachtigheid. Hier word ik meerdere malen per dag mee geconfronteerd.” HEB JE EEN GEBRUIKSAANWIJZING?
‘MIJN HOOFD LOOPT SNELLER DAN MIJN LICHAAM’
“Ik ben een open boek en ben in staat om goed over dingen te praten, ruzies ga ik niet uit de weg. Ik neem geen omwegen, maar kan toch goed met alle lagen van de bevolking door één deur.” HEB JE NOG TIPS VOOR LEZERS? “Jonge moeders zitten soms met hun handen in het haar over hun kinderen. Ze maken zich te veel zorgen. Het is beter om een kind te accepteren hoe het is en van daaruit verder te werken. Aan kinderen moet je duidelijk de spelregels uitleggen. Door duidelijk te zijn, maak je kinderen minder nieuwsgierig om over grenzen te gaan.”
64
TEKST SUZAN OTTEN-PABLOS FOTO HEIN HARDHOLT & PRIVEBEZIT
mijn tijd. Ik kan bijna alles aan en ben niet bang voor wat komen gaat.
119
ACHTERGROND
Neurofeed back in de praktijk Neurofeedback is biofeedback van het EEG (elektro-encefalogram). Neurofeedback is een onbewust leerproces voor de hersenen. Je krijgt een signaal via je ogen en oren telkens als de hersenen de gewenste activiteit laten zien. Door dat te herhalen, twintig minuten per sessie, dertig sessies in frequentie van twee keer per week, gaat je brein langzamerhand in die frequentie functioneren. De behandelmethode die wordt toegepast bij Neuroscan is op
lig onderzoek
Neur oscan; deze cap is nodig voor eenma
QEEG (kwantitatief EEG) gebaseerd. De zichtbaar gemaakte hersenactiviteiten worden vergeleken met dat van ‘gezonde’ leeftijdsgenoten. Op die manier worden de eventuele verschillen zichtbaar. Op basis van de EEG worden er protocolkeuzes gemaakt. Er is een aantal varianten mogelijk hoe je kunt trainen. Een veelvoorkomende variant is dat het frontale brein te traag werkt. Dan is het brein niet voldoende flexibel, dat betekent dat je je aandacht niet makkelijk blijvend ergens op kunt richten. Je kan dan denken aan wegdromen, een te vol hoofd hebben of snel overprikkeld zijn. Op de locatie waarbij je op de EEG ziet dat daar te veel trage activiteit is, dan probeer je met de neurofeedbacktraining de hersencellen sneller te laten werken. Een andere variant is de SMR training. (SMR golven zijn hersengolven die een frequentiebereik van 12 tot 16 Hz hebben en zijn een indicatie voor het aanwezig zijn van fysieke rust en sensomotorische bewustzijn.) Als je op de centrale locaties traint, dan kun je daar rustiger van worden en dat kan een positieve werking hebben op een slaappatroon.
Neuroscan is een tweedelijns GGZ-praktijk
ze in principe al behandelbaar. Wij beginnen
gebied van zelfbeleving, sociaal-emotionele
in Dordrecht en geeft een specialistische
vanaf vijf- of zesjarige leeftijd met behandelen.
ontwikkeling, omgang met anderen, concentratie en de intellectuele capaciteiten.
behandeling, vaak ondersteund met neurofeedback, gericht op (o.a.) ADHD. Hoofd-
BETERE CONDITIE VAN HET BREIN
Als een kind daarvoor al een hele lange perio-
behandelaar Paul du Jour vertelt over het
Een behandeling bij Neuroscan duurt zestig
de beperkt is geweest in zijn functioneren,
behandelprogramma gericht op ADHD.
minuten, waarvan twintig minuten neuro-
dan moet je niet denken dat enkel door het
We vragen altijd na bij de ouders hoe de
feedback. De rest van de tijd wordt besteed
aanpakken van het brein het functioneren
zwangerschap, de geboorte en de vroegkin-
aan de context van de cliënt. (ik, relaties en
weer goed is. Aan de rest moet ook aan-
derlijke ontwikkeling tot dan toe zijn verlopen.
functioneren op school/werk). Dat zijn de
dacht besteed worden en wij merken dat die
Vaak blijkt dat de meeste kinderen al vroeg
drie aspecten van het functioneren die erg
combinatie goed werkt.
last hebben gehad van hyperactiviteit en
sterk verweven zijn met de gedragskenmer-
slaapproblemen. In de thuissituatie was er
ken van ADHD. Als deze verbeteren door de
De ouders worden bij de behandeling betrok-
vaak voldoende compensatie omdat dit een
hersentraining, dan is het brein in een betere
ken. De school wordt ook betrokken via email
redelijk prikkelarme omgeving is. Op school
conditie om de persoon te helpen functione-
en vragenlijsten. Op die manier proberen we
beginnen kinderen op te vallen en dan zijn
ren. Het effect moet merkbaar zijn op het
de hele context een zetje te geven.
WERKING
stoppen ze en dan komen de klachten terug.
Na vijf of tien sessies is het vaak al duidelijk
De ‘of/of’ discussie vind ik niet zo goed. Bij
wat de werking zou kunnen zijn en soms
kinderen waar alleen het aandachtstekort
blijkt het niet te werken. We weten nog niet
een rol speelt vind ik medicatie nooit nodig.
voldoende waar dat door komt. Omdat we in
Medicatie bij erg hyperactieve kinderen kan,
een psychotherapeutische context werken
mijns inziens, direct wat rust geven zodat
kunnen we wel vaak een verbetering bewerk-
een kind beter functioneert.
stelligen van de mate waarin de klachten een beperking vormen. Met veel structuur
TIJDELIJK HULPMIDDEL
de Amerikaanse Academy of Pediatrics is
help je kinderen om beter te functioneren
Ik zie medicatie als een tijdelijk hulpmiddel
neurofeedback wel degelijk een effectie-
en te groeien in hun zelfvertrouwen. Het is
wat je zeker niet moet laten als je kind uiter-
ve behandelmethode. Met het groeiend
goed om kinderen te laten weten hoe het
mate hyperactief is en als je ziet dat neuro-
wetenschappelijk bewijs is het in mijn ogen
werkt bij hen, dat kan via psycho-educatie.
feedback niet toereikend effect heeft. Aan
onvermijdelijk dat neurofeedback steeds
Met therapeutische spellen proberen we
de andere kant zien we heel vaak kinderen
meer wordt geaccepteerd als behandelme-
de veranderingen die we bewerkstelligen te
die medicijnen gebruiken, die toch last blijven
thode voor ADHD. VGZ, een van de grote zorgverzekeraars,
ondersteunen. Wat we vaak zien, is dat medicatie vaak kan worden verminderd tijdens de behandeling met neurofeedback, kan worden afgebouwd of soms helemaal kan worden gestaakt. Bij veel cliënten met aandachtstekortproblemen (anders
Marijke Hofstede, werkzaam bij Neuroscan: “Veel mensen vinden neurofeedback een beetje eng. Ze zijn bijvoorbeeld bang dat de behandeling het karakter van hun kind verandert, maar dat is niet waar. Vanuit onze ervaringen bij Neuroscan willen we graag duidelijk maken dat neurofeedback helpt en dat het effect ook blijvend is.”
vergoedt het al tot 1000 euro in de aanvullende polis. Als een zorgverzekeraar daar oog voor heeft, dan is het een kwestie van ‘een schaap over de dam’ en dan volgt de rest. Er is ook een trend gaande dat mensen
gezegd: concentra-
steeds meer ver-
tieproblemen) zien
antwoordelijkheid
we dat hun dag-nachtritme wordt verstoord
houden van hun aandachtstekortstoornis-
nemen voor hun eigen gezondheid en er
en dat heeft ook een negatief effect. Je aler-
sen en met de neurofeedback de aandacht
is steeds meer bereidheid om daarvoor te
theid overdag wordt minder. Als onderdeel
weten te verbeteren, waardoor vervolgens
betalen en daar keuzes in te maken. Daarom
van de behandeling geven wij advies hoe je
hun schoolprestaties verbeteren. Werk
zal er in de toekomst steeds meer vraag zijn
het dag-nachtritme kunt normaliseren.
komt sneller af en het zelfvertrouwen neemt
naar neurofeedback. We zien nu al ouders
toe. Dat zijn effecten die een belangrijke rol
die steeds vaker uitkomen bij neurofeedback
spelen in de ontwikkeling van het kind.
als ze hun kinderen geen medicatie willen
EVEN EFFECTIEF ALS MEDICATIE
geven.
Het is bewezen dat neurofeedback in bepaalde gevallen even effectief kan zijn als
NEUROFEEDBACK IN DE TOEKOMST
het gebruik van medicatie. Recent onderzoek
Er is een discussie gaande dat er te weinig
wijst erop dat dopaminetransmitters geleide-
wetenschappelijk bewijs is rondom neuro-
lijk aan wennen aan medicatie en met de tijd
feedback. Mede daarom staat neurofeed-
wordt het effect van de medicatie geleidelijk
back op de rode lijst van de zorgverzeke-
aan zelfs minder. Er is een hogere dosering
raars, als onverzekerde zorg. Het ligt aan de
nodig om het effect te behouden. Je ziet dat
criteria waar behandelingen nu op worden
sommige mensen het gebruik van medicatie
getest. Volgens de richtlijnen van de APA
niet jarenlang volhouden. Na een of twee jaar
(American Psychological Association) en
121
Aziz en Hind el Manouzi zijn getrouwd en
school over gehad en zij zagen ook bepaalde
drukke gedrag van Sophia. Die mevrouw ver-
hebben samen drie dochters. Sophia is hun
symptomen die wel eens op ADHD zouden
telde over Neuroscan en over de behande-
middelste dochter, is 7 jaar, heeft de diagno-
kunnen duiden.
ling zonder medicatie. Het was een bewuste keuze van mijn vrouw om geen medicatie
se ADHD en is in behandeling bij Neuroscan. Als ouder ga je vergelijken met de andere
HET DOEL HEILIGT DE MIDDELEN
te willen gebruiken. Als het echt nodig was,
kinderen. Onze oudste dochter is wat rusti-
We zijn bij hulpverleningsinstantie Yulius
was het voor mij minder bezwaarlijk. Het
ger en braver in haar gedrag. Sophia toonde
geweest en de toenmalige psycholoog signa-
belangrijkste is dat het werkt. Het doel heiligt
al snel ander gedrag. Chagrijnig, impulsief,
leerde een aantal eigenschappen van ADHD,
voor mij de middelen.. Neurofeedback was
reageren voordat ze nadenkt. Ze kan dingen
maar hij kon het nog niet vaststellen. Tijdens
nieuw voor ons. In juni is de diagnose ADHD
moeilijk onthouden. We hebben het er met
zwemles werd mijn vrouw gewezen op het
gesteld en in september is de behandeling begonnen. EFFECTEN NEUROFEEDBACK Sophia merkt zelf dat ze rustiger wordt door de therapie, wij als ouders zien het ook en ook de school ervaart verschil. Ze kan woordjes beter onthouden en lezen gaat ook beter. Eerst las ze woordjes per letter en nu leest ze een woordje in een keer. Dat is een goede ontwikkeling. Vergelijkend met haar leeftijdsgenootjes gaat het wel wat moeizamer. We hopen dat haar leerproces in de loop der tijd wat beter gaat. Natuurlijk hopen we ook dat haar gedrag wat beter wordt, maar die verandering zien we al. Het is een proces en dat heeft tijd nodig. We moeten ook realistisch zijn, kinderen met ADHD functioneren toch anders dan andere kinderen. Voor een groot deel ligt het bij haar, maar het ligt ook aan hoe haar omgeving met haar omgaat. Wij als ouders hebben hier een belangrijke rol in. Als het anders loopt dan dat je als ouders voor ogen hebt, dan moet je dat ook kunnen accepteren.
Deborah de Poorter is 26 jaar en woont in Breda. Door ziekte moest ze haar studie Maatschappelijk Werk opgeven en is ze noodgedwongen een andere weg opgegaan. Schrijven was altijd al een grote passie en ze doet nu zoveel mogelijk ervaring op om zichzelf uiteindelijk een ‘echte’ schrijfster te mogen noemen
TEKST DEBORAH DE POORTER FOTO SAMMY BALISTRERI 78
123
Dr. Geurt van de Glind over zijn promotieonderzoek ’ADHD en verslaving, een wereldwijd probleem’.
In Nederland lopen we voor in onderzoek en behandeling van ADHD
Geurt is niet alleen directeur van de ICASA stichting, maar ook on-
ten opzichte van de rest van Europa. In de verslavingszorg is sinds
derzoeker bij het Trimbos-instituut. Voordat hij in 2000 startte met
2000 steeds meer aandacht voor ADHD. Ondanks dit is er nog maar
het ontwikkelen van een protocol voor diagnostiek en behandeling van
weinig onderzoek over ADHD bij verslaving. Daarom nam Geurt van de
ADHD binnen de verslavingszorg, werkte hij 13 jaar als verpleegkun-
Glind in 2004 de eerste stappen om het ICASA netwerk op te richten,
dige in een verslavingskliniek. Geurt is een man met droge humor,
een internationaal samenwerkingsverband van toponderzoekers en
een ernstige blik en een missie: zoveel mogelijk te weten komen over
topinstituten uit de hele wereld. Sindsdien toonden ze aan dat ADHD
ADHD en verslaving. Zodat we niet van alles roepen voordat we weten
bij verslaafden niet alleen een Amerikaanse ‘hype’ is. En dat ADHD
hoe het zit.
soms bij wel meer dan de helft van de verslaafden in een afdeling van
124
een verslavingskliniek voorkomt. Terwijl we in Nederland het aantal
Op weg naar mijn laatste afspraak van de dag in Kanaleneiland buig
volwassenen met ADHD in de algemene bevolking op 2,5% schatten.
ik mijn fiets af de Da Costakade op. Want daar ontmoet ik Geurt op
“Verslaving is een belangrijk risico bij ADHD en we weten eigenlijk
zijn werkplek, het Trimbos. Een aantal zaken in zijn proefschrift wekken
niets”.
mijn aandacht. Daar wil ik zelf meer over weten.
INTERVIEW HOE ZIT DAT NOU MET DIE LINK TUSSEN ADHD EN VERSLAVING? “We weten nu dat we een groot probleem hebben. We hebben op 47 afdelingen in tien landen onderzoek gedaan. Waar we ook kijken, overal vinden we een verhoogd aantal gevallen van ADHD binnen de verslavingszorg. De link tussen verslaving en ADHD is eigenlijk de volgende stap. Een reeks aan mogelijke onderliggende oorzaken functioneert als een soort menukaart in het leven van mensen. In het ene kind speelt het ene aspect een rol, bij het andere kind weer iets anders. Dat heeft uiteindelijk te maken met twee basiselementen. Hoe ernstig zijn de genetische factoren? En in welke omgeving komt het kind met ADHD terecht? Zo kan een kind met ernstige ADHD in een goede omgeving nog redelijk terecht komen. Afhankelijk van die interactie krijg je een ontwikkeling naar bijvoorbeeld een antisociale persoonlijkheidsstoornis, middelenmisbruik, criminaliteit of andere narigheid.” WAAR BESTAAT DIE MENUKAART DAN UIT? “Mogelijk speelt zelfmedicatie een rol. Mensen met ADHD merken dat ze rustig worden van middelen als alcohol, cannabis of nicotine. Ze gebruiken het vaker en raken langs die route verslaafd. Daarnaast zijn er belangrijke genetisch bepaalde neurobiologische factoren en hersenfuncties, zoals impulsiviteit of het straf- en beloningssysteem, die invloed hebben op het gedrag. Je kunt je voorstellen dat wanneer de stopfunctie niet goed werkt, je letterlijk doet voordat je nadenkt. Je gaat sneller in
Druk!
Carrière Werkte van 1984 tot 1987 als psy-
chiatrisch verpleegkundige. Na 1987 was hij verpleegkundige bij
Heesteroord verslavingszorg GGz Centraal.
In 1992 werd hij bij deze organisatie manager op de ‘long stay’
jongere leeftijd al hun eerste sigaret of drankje nemen.
afdeling.
Het uit kunnen stellen van beloning is een vermogen dat zich bij ADHD minder goed
jectleider bij het Trimbos-instituut,
op het aanbod van een sigaret of een drankje. We zien dat kinderen met ADHD op
ontwikkelt. Langs die route zijn mensen met ADHD ook gevoeliger voor de beloning van middelengebruik. Een laatste hersenfunctie is de dopaminehuishouding. Dopamine heb je nodig om je gelukkig te voelen. Mensen met ADHD maken minder dopamine aan. Ze ervaren de hele tijd een vorm van niet welbevinden. Laat nou drugs en alcohol juist het tegenovergestelde bewerkstelligen. Ze bevorderen de toevloed van dopamine in de hersenen. Daardoor voelen ze zich eindelijk lekker in hun vel. Een andere hele belangrijke route van ADHD naar verslaving is de ontwikkeling van een oppositionele gedragsstoornis, ODD, en een Conduct Disorder, een antisociale gedragsstoornis. Die route zie je heel veel en die ontwikkelt zich later in een antisociale persoonlijkheidsstoornis. Dan is het belangrijk om te weten welke kinderen
Vanaf 2000 onderzoeker en pro-
het kennisinstituut voor psychische gezondheid en verslaving.
Sinds 2009 is hij bezig met promo-
tieonderzoek bij de Universiteit van Amsterdam.
Op 22 oktober 2013 verdedigde hij zijn proefschrift over ADHD en verslaving.
In 2010 werd hij directeur van de ICASA Foundation.
de risico- en beschermende factoren zijn.
Op dit moment is hij projectleider
We hebben vooral gekeken naar verslaving met mogelijke ADHD. Daarnaast on-
ADHD en 1 over verslaving bij kin-
met ADHD een antisociale persoonlijkheidsstoornis ontwikkelen en wat daarvoor
derzochten we of andere stoornissen zoals depressie, een bipolaire stoornis, een borderline persoonlijkheidsstoornis of een antisociale persoonlijkheidsstoornis vaker voorkomen. In ons onderzoek tonen we aan dat driekwart van de verslaafden met ADHD ook nog één of meer andere stoornissen heeft, terwijl dat bij verslaafden zonder ADHD slechts één derde is. Hoe ingewikkelder de verslaving, hoe hoger het percentage ADHD wordt. Dat geef te denken.”
van 3 nationale richtlijnen, 2 over deren en jongeren. En hij is coauteur van een praktijkrichtlijn over ADHD en verslaving bij jongeren. Persoonlijk
Getrouwd en drie kinderen, houdt van de singer-songwriter Josh Ritter.
125
HOE ZIT DAT NOU MET DIE LINK TUSSEN ADHD EN VERSLAVING?
een bipolaire stoornis, een borderline persoonlijkheidsstoornis of een
“We weten nu dat we een groot probleem hebben. We hebben op
antisociale persoonlijkheidsstoornis vaker voorkomen. In ons onder-
47 afdelingen in tien landen onderzoek gedaan. Waar we ook kijken,
zoek tonen we aan dat driekwart van de verslaafden met ADHD ook
overal vinden we een verhoogd aantal gevallen van ADHD binnen de
nog één of meer andere stoornissen heeft, terwijl dat bij verslaafden
verslavingszorg. De link tussen verslaving en ADHD is eigenlijk de vol-
zonder ADHD slechts één derde is. Hoe ingewikkelder de verslaving,
gende stap. Een reeks aan mogelijke onderliggende oorzaken functio-
hoe hoger het percentage ADHD wordt. Dat geef te denken.”
neert als een soort menukaart in het leven van mensen. In het ene kind speelt het ene aspect een rol, bij het andere kind weer iets anders.
U ZEGT DAT WE NIET VAN ALLES MOETEN ROEPEN, VOORDAT WE
Dat heeft uiteindelijk te maken met twee basiselementen. Hoe ernstig
WETEN HOE HET ZIT. KUNT U DAT UITLEGGEN?
zijn de genetische factoren? En in welke omgeving komt het kind met
“Eén van de problemen rond ADHD en verslaving is, dat ze beide een
ADHD terecht? Zo kan een kind met ernstige ADHD in een goede om-
slechte pers hebben. Van verslaving zegt men ‘eigen schuld, dikke
geving nog redelijk terecht komen. Afhankelijk van die interactie krijg
bult’. Als ik kan stoppen met roken, dan kan jij stoppen met drinken’.
je een ontwikkeling naar bijvoorbeeld een antisociale persoonlijkheids-
Over ADHD wordt gezegd, ‘als die ouders beter opvoeden dan komt
stoornis, middelenmisbruik, criminaliteit of andere narigheid.”
het wel goed’. In beide uitspraken zit wel een kern van waarheid, maar uiteindelijk is verslaving een vorm van gedrag waarvan we nog onvol-
WAAR BESTAAN DIE MENUKAART DAN UIT?
doende weten wat nu maakt dat de ene verstokte verslaafde op een
“Mogelijk speelt zelfmedicatie een rol. Mensen met ADHD merken dat
bepaald moment toch kan stoppen en de andere niet. En voor ADHD
ze rustig worden van middelen als alcohol, cannabis of nicotine. Ze
geldt natuurlijk, dat als je het geluk hebt met de perfecte ouders, die
gebruiken het vaker en raken langs die route verslaafd. Daarnaast
heel goed met dat gedrag om kunnen gaan, je een stuk minder last
zijn er belangrijke genetisch bepaalde neurobiologische factoren en
van je symptomen zult hebben. Helemaal als je dan ook nog de perfec-
hersenfuncties, zoals impulsiviteit of het straf- en beloningssysteem,
te klasgenoten en docenten treft. Maar er is een groot aspect in beide
die invloed hebben op het gedrag. Je kunt je voorstellen dat wanneer
stoornissen, dat erg miskend wordt door de maatschappij en de me-
de stopfunctie niet goed werkt, je letterlijk doet voordat je nadenkt. Je
dia. Kijk maar naar het schilderijtje dat ik net liet zien. Dat dode vogeltje
gaat sneller in op het aanbod van een sigaret of een drankje. We zien
zal nooit meer kunnen vliegen, hoe hard de omgeving ook schreeuwt:
dat kinderen met ADHD op jongere leeftijd al hun eerste sigaret of
Als je maar beter je best doet, dan lukt het wel?! Naar mijn beleving
drankje nemen.
worden de consequenties van ADHD, op de lange termijn waarvan verslaving er één kan zijn, ernstig onderschat.
Het uit kunnen stellen van beloning is een vermogen dat zich bij ADHD minder goed ontwikkelt. Langs die route zijn mensen met ADHD ook
Ik ben er absoluut van overtuigd dat in de begrippen medicalisering
gevoeliger voor de beloning van middelengebruik. Een laatste hersen-
en overdiagnostiek ook een stukje waarheid zit. Ik denk dat markt-
functie is de dopaminehuishouding. Dopamine heb je nodig om je ge-
mechanismen, zoals het PGB en scholen die meer geld krijgen voor
lukkig te voelen. Mensen met ADHD maken minder dopamine aan. Ze
probleemleerlingen, kunnen leiden tot verkeerd gestelde diagnoses.
ervaren de hele tijd een vorm van niet welbevinden. Laat nou drugs
Alleen niemand kent de omvang van dat probleem. We kennen de
en alcohol juist het tegenovergestelde bewerkstelligen. Ze bevorderen
verhouding niet tussen terecht en onterecht gestelde diagnoses. En
de toevloed van dopamine in de hersenen. Daardoor voelen ze zich
op basis van de toegenomen diagnoses en recepten wordt gesteld
eindelijk lekker in hun vel.
dat die verhouding heel scheef is. Er is geen gedegen onderzoek naar gedaan. In media-uitingen en beleidsbeslissingen wordt gezegd ‘We
Een andere hele belangrijke route van ADHD naar verslaving is de
moeten de overdiagnostiek terugdringen’. Dat is wel zo. Maar wat de
ontwikkeling van een oppositionele gedragsstoornis, ODD, en een
omvang daarvan is en wat dat zegt over onderdiagnostiek of terecht
Conduct Disorder, een antisociale gedragsstoornis. Die route zie je
voorgeschreven medicatie, daar weten we eigenlijk niets van. Dat vind
heel veel en die ontwikkelt zich later in een antisociale persoonlijkheids-
ik met het oog op de ernstige consequenties van ADHD, zoals versla-
stoornis. Dan is het belangrijk om te weten welke kinderen met ADHD
ving, heel ernstig. Daar zou ik in ieder geval meer over willen weten
een antisociale persoonlijkheidsstoornis ontwikkelen en wat daarvoor
voordat daar uitspraken over gedaan worden.”
de risico- en beschermende factoren zijn. ER VALT DUS NOG EEN HELE WERELD TE WINNEN?
126
We hebben vooral gekeken naar verslaving met mogelijke ADHD.
“In februari werd een richtlijn afgerond voor ADHD en middelenmis-
Daarnaast onderzochten we of andere stoornissen zoals depressie,
bruik binnen de jeugdGGZ en jeugdverslavingszorg. Het is enorm be-
gebruik maken van elkaars kennis. ICASA fungeert daarbij als vliegwiel, waardoor de omvang en de kwaliteit van onderzoek verbetert en we daardoor de puzzel sneller kunnen oplossen. Aantonen hoe het zit en op basis daarvan keuzes maken. Omdat de kosten van de consequenties van ADHD zo hoog zijn, lijkt mij dat het voor overheden en zorgverzekeraars interessant is om daar iets aan te doen. Hier heb je een mogelijkheid om veel aan een groot maatschappelijk probleem, verslaving, te doen. En in de slipstream daarvan nog een hoop andere problemen op te lossen. Dan moet je wel investeren en daar heb je durf voor nodig. In plaats van bezuinigen langrijk dat er voor het samengaan van die stoornissen in deze werk-
op onderzoek, liggen er prachtige kansen om aan het kostenaspect
velden aandacht komt. Daarmee werken we aan het naar beneden
van de consequenties van ADHD iets te doen en daarmee enorme
brengen van het hoge aantal. ADHD is de meest voorkomende ontwik-
impact te hebben op kwaliteit van leven van duizenden mensen alleen
kelingsstoornis bij kinderen en adolescenten. En verslaving is één van
al hier in Nederland. Dat is wel iets om enthousiast van te worden.”
de risico's. En laat nou die ADHD er in al die gevallen eerder zijn dan de verslaving.
Tijdens het fotograferen wijst Geurt de fotograaf en mij op een schilderij naast zijn computer. Een boze man roept naar een dood vogeltje:
ICASA wil verbeterde diagnostiek en behandeling van adolescenten en
“Vlieg dan, zeikerd!”. Geurt legt ons uit dat dit schilderijtje voor hem
volwassenen die beide chronische stoornissen hebben. En preventie
symbool staat voor zijn onderzoek. “Is het niet zo dat mensen met
van de ontwikkeling van verslaving bij kinderen en adolescenten met
ADHD dit als het ware voortdurend te horen krijgen?” Ik knik ja. Ik zal
ADHD. Bij beide valt een wereld te winnen. Ik ben ervan overtuigd dat
niet de enige zijn die dit herkent. Het onderzoek van Geurt laat zien, dat
als we dat goed doen, we kunnen voorkomen dat in de toekomst hoog-
ADHD en verslaving niet zo simpel zijn. Zelfs nu weten we nog maar
uit de helft een verslaving ontwikkelt. Als je nagaat dat in Nederland
een fractie. Onderzoekers zoals hij hebben we daarom hard nodig. Zijn
elk jaar ongeveer 50.000 mensen zich melden bij de verslavingszorg
onderzoek maakt mensen met ADHD en verslaving minder vleugellam.
en 10% van hen ADHD heeft. Dat zijn 5000 verslaafden met ADHD per jaar. Stel dat we erin zouden slagen om de helft daarvan te voorkomen, dan betekent dat 2500 verslaafden minder per jaar. Dan kunnen we bijna een verslavingskliniek sluiten.” HOE GAAT U DAT DOEN DE KOMENDE TIJD? “Een van onze vervolgstappen is zoeken naar behandelmogelijkheden voor de groep verslaafden met ADHD. We willen een grote studie opzetten zo dicht mogelijk bij de praktijk van de verslavingszorg. We onderzoeken welke behandeling het beste werkt, bijvoorbeeld cognitieve gedragstherapie met en zonder medicatie. Hier moet ook duidelijk worden of en hoe vaak medicatie misbruikt wordt. Ik ben heel nieuwsgierig wat de verschillen zijn in uiteindelijk misbruik tussen kortwerkende en langwerkende stimulantia. Wat voor soort medicatie schrijf je voor aan deze doelgroep? Wanneer werkt medicatie bij verslaving? Een ander onderzoek zal over preventie gaan. Kunnen we aspecten
Meer weten over zijn onderzoeken? De link naar zijn proefschrift: dare.uva.nl/record/456098 De link naar het belangrijkste artikel uit het proefschrift: www.ncbi.nlm.nih.gov/ pubmed/24156882 De link naar de ICASA website: www.adhdandsubstanceabuse.org
van impulsiviteit vaststellen en identificeren op vroege leeftijd? En kunnen we daar training, of eigenlijk behandeling en begeleiding, op zetten om ontwikkeling van verslaving tegen te gaan? ICASA wil het onderzoek en de onderzoeksinstrumenten zodanig op elkaar afstemmen, dat onderzoek echt vergelijkbaar wordt en aanvullend op elkaar. En TEKST ZAFANJA HARTOG FOTO PASCAL BOSMANN 127
TICS ZIJN GÉÉN KENMERK VAN ADHD Hevig oogknipperen, steeds de neus optrekken, draaien met het hoofd, een kuchje of een huppeltje … Voor dit gedrag worden al snel allerlei verklaringen gevonden: een allergie, nervositeit, een gewoonte, of: het hoort gewoon allemaal bij ADHD. Niet vaak worden deze bewegingen en geluidjes aangezien voor wat ze in werkelijkheid zijn: tics.
VERDIEPING
‘IEMAND MET TICS WORDT NOGAL EENS TERECHTGEWEZEN VOOR GELUIDJES DIE HIJ NIET MET OPZET MAAKT EN OOK NIET GOED KAN INHOUDEN’ WAT IS EEN TIC?
DE BELANGRIJKSTE VERSCHILLEN TUSSEN TICS EN KENMERKEN VAN ADHD: TICS
KENMERKEN VAN ADHD
Bestaan uit fragmenten van nor-
Leiden tot een totale toename
male bewegingen, vanuit
van lichamelijke activiteit, in het
een aantal spiergroepen
hele lichaam
Zijn constanter, komen voor in
Nemen vaak geleidelijk toe, bij-
patronen
voorbeeld tijdens het wachten
Komen voor in vrijwel dezelfde
Veranderen in tempo en
uitvoering
intensiteit
Als iemand steeds dezelfde bewegingen of geluidjes maakt, vele keren per dag, iedere dag weer, kan er sprake zijn van een tic. Het gebeurt niet met opzet. Aan een tic gaat namelijk een soort drang vooraf. Het is een sterk gevoel de tic te ‘moeten’ uitvoeren. Op zich is
Bron: Cath et al. (2011) European clinical guidelines for Tourette syndrome and other tic disorders. Part 1: Assessment. European Child and Adolescent Psychiatry 20(4):155-71.
dat niet meteen een probleem. Van de schoolgaande kinderen heeft
Toch komen tics en ADHD wel vaak samen voor. Ongeveer 10
tussen de 10 en 20 procent weleens zo’n tic. Deze verdwijnt vaak
procent van de mensen met ADHD heeft tics. Andersom heeft zo’n
weer vanzelf. Bij 3 tot 4 procent zijn de tics hardnekkiger. Deze hou-
60 procent van de mensen met tics ook ADHD. En ook al is er geen
den langer dan een jaar aan. Soms blijven ze tot in de volwassen leef-
officiële diagnose ADHD, dan nog zijn er vaak kenmerken te zien.
tijd. Het gaat meestal alleen om bewegingen, soms om enkel geluidjes. Dit wordt een chronische ticstoornis genoemd. Naar schatting
3 TIPS VOOR DE OMGEVING:
heeft 0,3 tot 1 procent van de bevolking langer dan een jaar zowel
1. Negeer de tics zoveel mogelijk. Vraag niet steeds of iemand met
bewegings- als geluidstics. Dit wordt het syndroom van Gilles de la
zijn tics kan stoppen. Inhouden van tics is erg moeilijk en vermoeiend.
Tourette of ‘Tourette’ genoemd. En nee, dat is niet alleen dwangma-
Vooral thuis zou iemand zijn tics moeten kunnen laten gaan.
tig vloeken. Deze tic, die in de media enorm wordt uitvergroot, komt
2. Kijk vooruit. Van tevoren afspraken maken en daardoor problemen
maar weinig voor. Andere, minder opvallende, tics komen veel vaker
voorkomen, werkt beter dan achteraf reageren op gedrag.
voor, zoals de lip krullen of de wenkbrauwen steeds optrekken.
3. Geef voorlichting. Zijn de tics storend voor de omgeving? Of wordt iemand met zijn tics gepest? Dan kan voorlichting aan de klas, gezins-
GEEN KENMERK VAN ADHD, WEL OVERLAP
leden of collega’s nuttig zijn. Op www.tourette.nl zijn voorbeelden van
Omdat de meeste tics zo op bewust gedrag lijken, worden ze slecht
spreekbeurten en voorlichtingsbrochures te vinden.
herkend. Iemand met tics wordt nogal eens terechtgewezen voor geluidjes die hij niet met opzet maakt en ook niet goed kan inhouden. Ook wordt vaak gedacht dat tics een kenmerk zijn van ADHD. Het is
MEER WETEN OVER TICS EN TOURETTE?
echter belangrijk hiertussen onderscheid te maken. De begeleiding
www.tourette.nl
en behandeling van ticstoornissen verschilt namelijk van die van
www.tourettenet.nl
ADHD. Zo hebben beloningssystemen weinig invloed op tics en zijn
www.ticsnieuws.blogspot.nl
er andere gedragstherapieën en medicijnen werkzaam. Bij een combinatie van ADHD en Tourette wordt vaak voor een ander medicijn gekozen, dan als er alleen sprake is van ADHD.
Annet Heijerman is psycholoog en auteur van ‘Tics. Handboek voor ouders en leerkrachten’ (2013, uitgeverij Pica).
129
NATASJA FORAT:
TWEELUIK UIT DE PRAKTIJK
“Mijn zoon Jesse (nu 9 jaar) kreeg op zijn vijfde de diagnose ADHD bij een GGZ-instelling. Zij konden ons niet verder helpen. Ik heb toen zelf contact opgenomen met de kinderarts waar Jesse al bekend was vanaf zijn geboorte, vanwege problemen zoals koemelk-allergie en een groeiprobleem. Jesse kreeg stimulantia voorgeschreven en we kwamen elke paar maanden op controle. Na een tijdje vroeg de kinderarts, of Jesse wel vaker dat ‘kuchje’ had en of hij nog meer tics had. Ik herinnerde mij inderdaad dat Jesse al een soort ‘snuifje’ had toen hij vier jaar was. Hij maakte dit geluid vaak tijdens judo, en één van de ouders moest dit toen steeds benoemen.
‘IK BEN MET DE STIMULANTIA GESTOPT EN GEBRUIK NU OOK GEEN MEDICATIE TEGEN MIJN TICS’
De kinderarts stelde voor een neuroloog naar Jesse te laten kijken. Ik stemde daarmee in en ondertussen hield ik bij welke tics mij nog meer opvielen. Af en toe kwam er een nieuwe tic bij, en andere tics verdwenen weer. De neuroloog heeft Jesse zelf uitgebreid onder-
LUCAS BRANDS:
“Het was een lange zoektocht naar wat er met mij aan de hand is.
vraagd en geobserveerd. Daarnaast kreeg ik ook een gesprek en
Ik kreeg op mijn 23e de diagnose ADHD, terwijl ik vooral tics had.
toen de neuroloog het lijstje met tics zag, concludeerde hij direct dat
Mijn bewegingen, zoals vele spieraanspanningen en hoofdschudden,
Jesse voldeed aan de criteria voor een Tourette-diagnose.
werden als hyperactiviteit gezien. En één van mijn vocale tics als een vorm van stotteren, wat volgens mijn psycholoog en psychiater ook
Nog voor zijn zevende jaar was dus bekend dat Jesse zowel ADHD
bij de hyperactiviteit hoorde. Ik had destijds ook veel pijnklachten en
als Tourette heeft, dankzij de alertheid van de kinderarts en haar
bracht die zelf in verband met mijn bewegingen, maar ik kreeg te ho-
samenwerking met de neuroloog. Voor Jesse is het fijn om te weten
ren dat deze kwamen door een somatoforme pijnstoornis. In verband
wat hij heeft, zo kan hij het ook aan zijn omgeving uitleggen als
met mijn ADHD werd stimulantia voorgeschreven, hierdoor verer-
mensen met vragen zitten. Met de stimulantia zijn we gestopt, want
gerden mijn tics juist. Ook kreeg ik begeleiding in plannen en doelen
wij denken dat dit middel zijn tics verergerde. Jesse is een vrolijke,
stellen, maar hier had ik geen baat bij.
sociale jongen. Hij gebruikt nu andere medicatie, dat gaat veel beter. Hij is weer zijn eigen, ondeugende ik. Hij heeft nog wel tics zoals
Een jaar later ben ik naar een neuroloog gegaan, die in overleg
oogknipperen, waardoor hij moeite heeft met fietsen, een tic met zijn
met een psycholoog constateerde dat ik Tourette heb, met daarbij
been tijdens het kijken van films en diverse geluidjes als knorren en
ADHD-kenmerken. Ze vertelde mij dat mijn bewegingen en geluiden
snuffen.”
Tourette-tics zijn. Ik ben met de stimulantia gestopt en gebruik nu ook geen medicatie tegen mijn tics, want dan voel ik mij niet meer mijzelf. De pijnklachten horen ook bij mijn Tourette. Vanwege een heftige
‘NA EEN TIJDJE VROEG DE KINDERARTS, OF JESSE WEL VAKER DAT ‘KUCHJE’ HAD’
tic met mijn schouders, die veel pijn veroorzaakte, heb ik botox ingespoten gekregen. Daar had ik echt baat bij. Ik ben blij dat ik het niet heb laten zitten bij de diagnoses die ik eerst kreeg en verder op onderzoek ben uitgegaan. De diagnose Tourette heeft mij veel rust en duidelijkheid gebracht. Ik accepteer mijzelf nu veel meer en kan de buitenwereld beter uitleggen wat er met mij aan de hand is.”
Janneke Kaim-Roossien heeft zelf Tourette (zonder ADHD) en heeft een
TEKST ANNET HEIJERMAN & JANNEKE KAIM-ROOSSIEN FOTO FEMKE JOBSE-PIETERS 130
uitgebreid informatieplatform hierover opgezet: Tourette Net (www.tourettenet.nl). Ook is zij hoofdredacteur bij Stichting Hoezo Anders (zie elders in deze glossy).
Handelen in en om de klas Stel: je koopt een stoeltje bij Ikea. Vergelijk dit in dit artikel met het onderwijs voor een kind. Raarrr? Let maar op! Stap 1
VERDIEPING
cartoon PIETER GEENEN
onomkeerbaar. Misschien had hij toch de
Stap 3
dossiers beter moeten bekijken, nu blijkt dat
De buurman is niet thuis en je gaat aan de
een aantal leerlingen keer op keer blijkt stuk
gang met wat je het meest vindt passen.
te lopen op de meest normale situaties. (Als
Eigenlijk op gevoel kies je al snel voor de
je ADHD hebt, zal je deze en onderstaande
kaasschaaf. Dat wil niet. Er breekt een stukje
stappen wellicht niet herkennen omdat u op
van de schroef af. Nadat je nog een mes,
basis van intuïtie ouders al gesproken heeft.)
een stuiver, een nagelschaartje en een vijl
Je opent het pakket en kijkt of alle onder-
geprobeerd hebt, is de schroef helemaal
delen compleet zijn. Ondertussen verbaas
Stap 2
kapot ... Je wilt het juist met de hamer gaan
je je over de wonderlijke vormgeving van de
Je start om volgens de handleiding (visueel!!)
proberen als je buurman thuis ziet komen. Gelukkig! De intern begeleider vindt de situaties die je voorlegt niet heel overtuigend. Hij stuurt je terug naar de klas met de boodschap dat je het nog niet genoeg geprobeerd hebt met dit kind. Hij geeft wat voorbeelden uit zijn eigen verleden toen hij nog voor de klas stond. Omdat enkele weken later de leerling grotendeels thuis zit met buikpijn, komt de intern bege-
onderdelen afzonderlijk. Ongelooflijk dat dit
de onderdelen in elkaar te zetten. Gelukkig,
leider het kind in de klas observeren. Hij ziet
straks precies samenvalt. Als alle gaatjes
het gereedschap zit er ook bij in. Dat valt
dat er een gespecialiseerde leerkracht nodig
maar goed geboord zijn en er genoeg
mee. O nee, er is een schroevendraaier no-
is en nodigt deze uit op school.
schroefjes zijn!!! (Als je ADHD hebt zal je
dig. Of beter nog, een accuschroevendraaier-
deze en de volgende stappen wellicht altijd
tje. Even bij de buren lenen.
overslaan en intuïtief gelijk de buurman om hulp vragen.)
Stap 4 De buurman komt kijken naar het stoeltje en
De leerkracht gaat deze leerlingen volgens
ziet de gebroken schroef. Gelukkig heeft hij
het protocol begeleiden. Dus eerst kijken
nog een schroef over en met de accuschroe-
Een leerkracht beziet zijn (of haar, dit laat ik
welk probleemgedrag te zien is, hoe vaak het
vendraaier zit het stoeltje zo in elkaar. Hij
verder in dit stuk achterwege omwille van de
voorkomt, ehhh … wat ziet hij eigenlijk? Hij
vraagt waarom je niet eerder de accus-
leesbaarheid) klas en verwondert zich. Al die
weet het niet en gaat het de intern begelei-
chroevendraaier kwam lenen en of je Ikea
kinderen samen in een fijne sfeer door het
der vragen. Die werkt gelukkig in de school.
wel had gevraagd om reserveschroeven.
jaar loodsen, het blijft telkens weer een won-
Maar wat blijkt; er is ook nog een gespeciali-
Hoewel het stoeltje er op het oog netjes bij
der. Helpen ze elkaar als dat nodig is? Doen
seerde leerkracht nodig. Hm, die werkt niet
staat, zijn er op het hout toch wat krassen
ze dat vanzelf of moet hij ingrijpen? Na zes
in de school, maar moet eerst uitgenodigd
van het gepruts met de kaasschaaf etc.
weken wordt het resultaat duidelijk, maar
worden.
Ach, een kniesoor die daarop let! 131
89
De gespecialiseerde leerkracht observeert
oneren. Afhankelijk van het probleem is dit
kind en leerkracht in de klas. Daarna nodigt
meer praktisch, of meer abstract.
hij kind, ouders en leerkracht uit om de conclusies van de observatie te bespre-
Bij dyspraxie bijvoorbeeld, kan het zetje in de
ken. De intern begeleider schuift ook aan.
rug zijn: even het schrift openslaan, aanwij-
Eerst nu blijkt dat de ouders de situaties
zen waar te beginnen en zeggen dat het kind
goed herkennen en ook in eerdere school-
moet beginnen. Bij autisme kan dat abstrac-
jaren hierover spraken met de school. De
ter zijn. Bijvoorbeeld als het kind iets niet wil,
oplossingen waren eenvoudig, maar nooit
en dat zegt, als leerkracht zijn zin aan te vul-
uitgeprobeerd. Het waren dezelfde oplossin-
len met “want … “en vervolgens te wachten
gen die de gespecialiseerde leerkracht nu
op zijn aanvulling. Bij ADHD is het vaak een
aandraagt. Na enkele weken is het kind weer
combinatie van praktisch en abstract. Meest
alle dagen op school en de buikpijn is als bij
praktisch daarbij is te vragen aan ouders wat
toverslag verdwenen. Alleen aan het eind van
al werkt. En daarnaast doorvragen wie van
het schooljaar. Dan niet. Dan komt de buik-
hen het gedrag bij zichzelf herkent en laten
pijn weer terug. Hoe zal het bij een nieuwe
vertellen hoe diegene daar zelf mee omgaat.
leerkracht gaan?
Maar dan gaan we er van uit dat we beschikken over een diagnose van een psychiater of
WELK IDEE ZIT HIERACHTER?
desnoods van een orthopedagoog.
Ik wil jullie uitleggen wat handelingsaanzetten, handelingsverlegenheid en handelings-
In een handelingsplan worden deze steun-
plannen zijn. De belangrijkste is de hande-
tjes opgesomd. Dan worden vervolgens
lingsverlegenheid. Die is bepalend voor de
prioriteiten gesteld en vastgesteld hoe lang
hulp die je kind op school krijgt. Ik leg die als
een steuntje wordt ingezet. Na meestal zes
laatste uit.
weken wordt gekeken of het doel gehaald is
Handelingsaanzetten- en plannen
en wat er eventueel verder nog nodig is om
Handelingsaanzetten zijn steuntjes in de rug
het doel te bereiken. Mochten de steuntjes
die ertoe bijdragen dat een kind blijft functi-
niet effectief blijken, dan is gespecialiseerde
M
.CO
F 3R
O
NG
EN
I NC
T FO
12
O EJ
D
A
G
IN
M
LA
I
EL
F ST
F CE
EL
FR
R
ST
U ILL
IE AT
K
TE
hulp nodig. Wordt deze niet gevraagd, dan
ken hoever de patronen zich uitstrekken.
contrast in gedrag thuis en op school.
mag er gerust van ‘aanmodderen’ gespro-
De intern begeleider heeft wellicht nooit
Neem ouders serieus!!! Doe je dit niet, dan
ken worden.
geleerd dat deze stap veel effectiever is. Hij
is er inderdaad geen situatie in je klas die
baseert zich op zijn eigen ervaring. Je weet
problemen oplevert. Dan is er geen oplossing
WAT IS NU HANDELINGSVERLEGENHEID?
nu als leerkracht dat je zelf het initiatief moet
nodig, want die zoek je alleen bij handelings-
Indien je als ouder thuis merkt dat er iets
nemen om samen met de ouders de situatie
verlegenheid. Je kunt er voor kiezen dit niet
niet klopt en dat aankaart bij de school, of
te doorbreken. ‘Aanmodderen’ beschadigt
te doen, waardoor er in je klas geen situaties
indien je als leerkracht een probleemsituatie
het kind voorgoed, en dat is het laatste dat je
lijken te zijn die problemen opleveren. Er is
signaleert, dient de school met je om tafel te
zou willen.
dan ook geen handelingsverlegenheid en er hoeft dan geen oplossing gezocht te worden.
gaan en bij voorkeur ook met het kind, om samen te kijken wat er speelt. Als dat adequaat
De meest ongezonde situatie heb ik nog
opgepakt wordt, kan handelingsverlegenheid
niet behandeld. Wat namelijk ook mogelijk
CONCLUSIE
eenvoudig verholpen worden. Als dit echter
is, is dat het kind zich schuil houdt. Als een
Handelingsverlegenheid is een situatie met
niet uitmondt in werkende oplossingen, kan
kameleon kiest hij voor gedrag dat in een
opvallend, niet-beïnvloedbaar gedrag van een
weer handelingsverlegenheid ontstaan. Dit
klas niet opvalt. Dat kunnen kinderen, ze
kind, of zich dat nu thuis, in de pauze of in de
is een ‘normale’ situatie en dient in dat geval
hoeven het alleen maar af te kijken van an-
klas voordoet en of dat nu door leerkracht,
door specialisten opgepakt te worden.
deren: ‘Als ik stil ben, stil zit, aan de zijlijn sta
kind(-eren) of ouders wordt gesignaleerd.
en af en toe wat lach, dan laat iedereen me Er kan ook een heel ongezonde situatie
met rust.’ Natuurlijk zal dit kind ergens zijn
ontstaan. In stap 2 ziet je het terug: jij als
energie vandaan moeten halen om dit door
leerkracht denkt het wel even op te lossen.
te kunnen zetten. Misschien staat het de
De intern begeleider heeft je inderdaad op
hele dag op de rem? Dan zal het zich thuis
dat spoor gezet, jou de indruk gegeven dat
uiten in ongeremd gedrag. Misschien vergt
je alleen maar jouw best hoeft te doen. Dat
het veel concentratie? Dan zal het kind thuis
wil je, want je hebt hart voor jouw leerlingen.
ineenzijgen en tot niets meer komen.
Maar wat je niet beseft is dat de intern begeleider je beter helpt door samen met de
Leerkrachten van Nederland! Wees het
ouders om tafel te gaan. Door te onderzoe-
meest alert op dit specifieke scherpe
Felice Flameling is eigenaar van Veelkant. Zij behartigt belangen van kinderen met een specifieke onderwijsbehoefte. Ouders biedt zij op het thuisfront ondersteuning. Vanuit Onkant voorziet zij bestuurders belangeloos en ongevraagd van informatie die nodig is om passend onderwijs te realiseren. Zij werkt daarbij samen met veel andere maatschappelijk betrokken instanties. Kijk voor meer informatie op: www.veelkant.nl. 133
MIJN BROER OF ZUS IS ANDERS - BRUSJES AAN HET WOORD ...
‘bedenk je: het zijn ook gewoon mensen’
ISA PUISTER IS 10 JAAR EN BRUS VAN DE TWAALFJARIGE JASPER. DAT JASPER ADHD HEEFT WETEN ZE AL JAREN. De band tussen Isa en Jasper is erg goed. Samen doen ze veel spel-
Toch is het niet alleen maar leuk als je broer ADHD heeft. "Als ik op
letjes en spelen buiten. Ze moet vaak lachen om haar grappige broer.
mijn kamer zit en hij niet ophoudt met klieren en grapjes maken en
Op mijn vraag of ze altijd om hem moet lachen antwoordt ze: "Nee,
mij te storen vind ik dat vervelend. Hij luistert dan niet goed naar mij
niet altijd. Als we met zijn allen op de bank zitten kan hij ineens heel
als ik hem vraag te stoppen. Hij heeft moeite met zelf zijn grenzen
hard in de lach schieten om zijn eigen binnenpretjes, die hij vervol-
bepalen."
gens aan ons uit gaat leggen. Als ik dan geen idee heb waar hij pret om blijft houden, vind ik dat soms wel irritant. Hij kan de volgende dag
Isa voelt zich wel verantwoordelijk voor haar broer. In groep 6 werd
nóg om zijn eigen grapje lachen."
Jasper gepest en dat vond ook Isa heel erg. Als Jasper verdrietig is, is zij dat ook. En als hij iets doet dat niet mag, waarschuwt zij hem
134
Volgens Isa is het absoluut een voordeel dat haar broer ADHD heeft.
omdat ze niet wil dat hij op zijn kop krijgt. Ze merkt dat hij weleens
"Hij bedenkt altijd iets leuks. Ik kan heel snel om hem lachen, we heb-
tegen onbegrip aanloopt. "Als hij iets uitlegt, doet hij dat te snel
ben veel plezier samen." Ze is dol op haar broer. "Sommige jongens
waardoor anderen hem niet begrijpen en dan moet hij het een paar
op school doen stoer, Jasper niet. Hij is lief, hij zal nooit plagen of
keer opnieuw uitleggen. Dat doet hij dan geduldig, want hij vindt het
pesten. Hij is ook nooit boos op mij." Ook haar vriendinnen moeten
erg belangrijk dat mensen hem begrijpen." Door haar eigen ervaring
altijd lachen om de grapjes van Jasper. Dan maken ze met zijn allen
als brus heeft Isa meer begrip voor mensen met iets ‘extra’s’. In haar
plezier. "Het is ook fijn dat Jasper zijn uiterlijk helemaal niet belangrijk
klas zit een jongen met dyslexie. Isa heeft meer begrip voor hem.
vindt. Hij doet ’s ochtends niet eens gel in zijn haar. Hij is zo lekker
De tip van Isa voor mensen die niet goed weten om te gaan met
zichzelf!"
kinderen met ADHD: "Bedenk je: het zijn ook gewoon mensen."
‘verstoppertje spelen is het allerleukst’
NÔANNE HAM VAN DOORN IS 9 JAAR EN BRUS VAN DE ELFJARIGE JEANNEAU. NÔANNE HEEFT DYSLEXIE EN HAAR BROER HEEFT AUTISME EN ADHD. DAT WEET ZE AL HEEL LANG. “SINDS IK HEEL GOED KON DENKEN WEET IK DAT.” “Soms gaat het goed tussen mijn broer en mij en soms niet. Dan ma-
niet, mama snapt hem ook niet altijd meteen, dan help ik Jeanneau
ken we ruzie om onzinnige dingen”, beschrijft Nôanne de band tussen
om het aan mama uit te leggen.” Dat haar broer tegen onbegrip
haar en haar broer. Het heeft voordelen als je broer ADHD heeft.
aan loopt merkt ze wel. “Op school houden ze niet echt rekening met
“Het is nooit stil in huis en hij kan heel goed freerunnen, dat is cool!”
hem. Hij wil wel stilzitten, maar hij kan het niet. Als hij grapjes maakt
Maar het voordeel reikt verder. Omdat hij ADHD heeft mag ik soms
die anderen niet snappen, leg ik het uit, maar niet meer dan 3 keer.
ook met zijn schoolfeestjes mee.” (speciaal onderwijs, red.)
Als ze het dan nog niet snappen ...” Ze voelt zich verantwoordelijk voor haar broer. “Hij kan niet zo goed zijn kamer opruimen, als hij er
Samen met haar broer spelletjes spelen doet ze graag. Buiten spelen
dan niet uitkomt dan help ik hem.’
ze ook graag met elkaar. “Verstoppertje spelen is het allerleukst. Jeanneau weet alle weggetjes en verstopplekken. Hierdoor wint hij
Nôanne denkt dat zij, omdat ze een brus is, meer begrip heeft voor
vaak, maar dat vind ik niet erg. Ik kan goed tegen mijn verlies.” Nôan-
mensen die ‘anders’ zijn. “In de klas zitten meer kinderen met ADHD.
ne moet vaak om haar broer lachen. Vooral als hij ouderwetse mop-
Ik heb er geen last van, ik ben het gewend. Ik snap het soms beter.
pen nieuwerwets gaat maken. “Hij bedenkt de raarste dingen in zijn
Als bijvoorbeeld andere kinderen vinden dat iemand een beetje gek
hoofd. Hij heeft veel fantasie, een heel andere fantasie dan ik heb.”
is, weet ik dat er vaak iets anders aan de hand is. Ik sta een soort van
Maar het is niet altijd leuk als je broer ADHD heeft. Als ze rustig in
dichterbij dan anderen. Ik kijk heel goed hoe iemand van binnen zich
haar kamertje zit en hij druk komt doen bijvoorbeeld. “Ook als ik zelf
voelt en hoe ze kijken en doen en dan schat ik in wat het ongeveer
boos ben kan ik niet goed tegen zijn drukte. Soms denk ik: had hij
is. Hierdoor kan ik ze soms helpen. Ik denk dat ik dat heel goed kan
maar geen ADHD.”
omdat mijn broer anders is.” De tip van Nôanne voor mensen die niet goed weten hoe ze om moe-
Als er vriendinnen komen spelen, speelt Jeanneau niet mee. “Som-
ten gaan met kinderen met ADHD: “Maak het niet te moeilijk. Stel
mige vriendinnen snappen hem wel, sommige niet. Maar dat geeft
niet teveel vragen en neem de tijd.” 135
MIJN BROER OF ZUS IS ANDERS - BRUSJES AAN HET WOORD ...
‘als hij gepest wordt, kom ik voor hem op’
SAM DURLINGER IS 15 JAAR EN BRUS VAN GUUS. GUUS IS 11 JAAR EN HIJ IS GEDIAGNOSTICEERD MET AUTISME EN ADHD.
136
De band met Guus is volgens Sam goed, maar als hij vergelijkt hoe
Binnen het gezin gaat er meer aandacht naar Guus. Sam snapt
het er in andere gezinnen aan toe gaat, vermoedt hij dat het wel
waarom dat is en kan daar goed meer omgaan. Op die momenten
‘anders’ is, minder diep. Ze ondernemen veel samen. Met mooi weer
gaat hij iets voor zichzelf doen. Maar er worden ook één op één
samen voetballen. Darten, spelletjes en de Playstation zijn favoriete
uitstapjes voor Sam gepland. Met zijn vader gaat hij dan naar PSV.
bezigheden. Guus kijkt op tegen zijn grote broer.
Even samen iets doen. Doordat Guus in de vriendengroep van Sam
Dat Guus ADHD heeft is vooral ’s ochtends goed te merken. “Dan
rondhangt is er geen onbegrip bij zijn vrienden voor Guus. Vreemden
heeft hij zoveel energie, dat kan ik niet opbrengen. Als zijn medicatie
reageren weleens anders op Guus. “Die vragen zich af waarom hij
gaat werken komt dat weer op een acceptabel niveau.” Het voordeel
zich zo aanstelt over kleine dingetjes.” Sam voelt zich verantwoordelijk
van ADHD: “Guus is altijd vrolijk en doordat hij drukker is, is hij een
voor zijn broer, hij zorgt en verzorgt. “Ik waak over hem en sta voor
echte gangmaker in huis. Het is altijd gezellig.” Het is minder leuk dat
hem klaar. Als hij gepest wordt, kom ik voor hem op.”
Guus snel boos is als er een grapje wordt gemaakt. “Hij is dan snel
Doordat Sam zelf een brus is, heeft hij veel begrip voor mensen die
geïrriteerd en neemt het persoonlijk op.”
iets ‘extra’s’ hebben en voor de brussen er omheen. “Ik weet hoe
Sam moet vaak lachen om zijn broer. “Als Guus jarig is geweest dan
zwaar het soms kan zijn. En hoeveel geduld je soms moet hebben.
komt hij de week erop vertellen dat hij al weet wat hij voor zijn volgen-
Brussen spelen een grotere rol in de verzorging dan andere broers
de verjaardag wenst. Guus loopt altijd ver op de dingen vooruit. Ieder
of zussen.” Sam pleit voor meer begrip. Volgens hem zou het een
jaar vanaf november maakt Guus iedere dag andere vuurwerklijstjes
goed idee zijn als er op school aandacht aan gegeven zou worden in
die ik dan elke keer moet goed keuren”.
de vorm van voorlichting of een cursus.
Denk je weleens: Help, mijn broer heeft ADHD? “Ja, vooral als ik rus-
De tip van Sam voor mensen die niet goed weten hoe ze met
tig mijn huiswerk wil maken en Guus na vijf minuten al bij mij staat om
kinderen met ADHD moeten omgaan is: “Laat je informeren over
te vragen of we samen iets kunnen doen. Hij kan echt het geduld niet
wat er aan de hand is. Kinderen met ADHD doen niet expres druk of
opbrengen om te wachten. Als ik dan nee zeg, is hij teleurgesteld.”
vervelend.”
‘soms gaat het goed, soms gaat het niet goed’
JESSE VROEGOP IS ZES JAAR EN BRUS VAN DE NEGENJARIGE ESMEE. ZOLANG ALS JESSE ZICH KAN HERINNEREN, WEET HIJ DAT ZIJN ZUS ADHD HEEFT. ER WORDT IN HET GEZIN VEEL AANDACHT BESTEED AAN VOEDING. “Soms gaat het goed, soms gaat het niet goed.” Beschrijft Jesse de
spullen zit, denkt Jesse weleens: “help, mijn zus heeft ADHD!”. Hij
band tussen hem en zijn zus. Stoeien eindigt altijd in ruzie en verdriet,
vindt het ook niet leuk dat Esmee medicijnen moet nemen, al merkt
maar samen poolen gaat wel goed. Helemaal een feest als opa mee-
hij wel dat het haar helpt. En ook niet dat ze soms straf krijgt als ze te
doet. Samen met zijn zus op de iPad spelletjes doen, staat bovenaan
druk of te brutaal is.
zijn lijstje. “Maar dan moet ze zich niet mijn spel bemoeien.” “Nee”, volgens Jesse heeft het geen voordelen dat zijn zus ADHD
Om Esmee zoveel mogelijk te ondersteunen wordt er in het gezin
heeft. “Soms is ze zo druk, dan vergeet ze naar mij te luisteren als we
veel aandacht besteed aan voeding. Daarom krijgen Jesse en Esmee
spelen. Dan doet ze het alleen maar zoals zij het in haar hoofd heeft.
voornamelijk kleurstofvrije en biologische producten. Jesse vindt dat
Dan word ik weleens boos op haar.”
over het algemeen prima, maar soms ook jammer. “Sommige snoepjes of koekjes die ik lekker vind mag ik nu niet meer eten.” Hij heeft
Ik vraag hem of zijn zus weleens grappig is. Jesse kijkt mij ondeugend
niet het idee dat zijn zus meer aandacht krijgt van zijn ouders. Wel
aan en zegt dan: “Ja, op maandag en dinsdag”. Hij vindt het knap dat
wordt Esmee vaker bij zijn tante uitgenodigd om te komen spelen.
zijn zus zo goed is in ritmisch gymnastiek, zelf speelt hij heel goed
Dat zou hij ook wel willen.
voetbal.
De tip van Jesse voor mensen die niet goed weten hoe ze met kinderen met ADHD moeten omgaan is: “Je moet geduldiger zijn, wat
Als Esmee te druk is om naar hem te luisteren en als ze aan zijn
meer wachten en je moet ze veel meer knuffels geven!”
137
MIJN BROER OF ZUS IS ANDERS - BRUSJES AAN HET WOORD ...
‘een paar jaar geleden maakte hij een leuke grap’
JARNA HARDHOLT IS 11 JAAR EN ZIJ IS ‘BRUS’ VAN BROER MARK. MARK IS 24 JAAR OUD EN HEEFT ADHD. Op de vraag hoe de band is tussen haar en haar broer, antwoordt
vaak de impulsieve acties besproken die hij achteraf niet zo handig
ze: “Wel goed en gezellig, als hij langskomt krijg ik regelmatig drie
vindt en ook de ouders niet snappen.” Stiekem denken papa en Jar-
euro van hem.”
na dat niet alleen Mark, maar ook haar mama ADHD heeft. Papa en Jarna plagen haar daar soms mee, maar mama ontkent alles.
Voordelen heeft het niet als je broer ADHD heeft volgens Jarna. Nu Mark niet meer thuis woont ondernemen ze samen niet zoveel
Jarna merkt wel dat haar broer soms tegen onbegrip aanloopt,
meer. Als hij langskomt, spelen ze grappige spelletjes met hond
maar omdat hij al 24 is, voelt ze zich niet verantwoordelijk voor
Bink. Vroeger, toen hij nog wel thuis woonde, was het vooral gezellig
hem. Jarna zou haar broer niet omschrijven als ‘anders’ vanwege
als ze Mark hielp met het opruimen van zijn kamer. Eigenlijk was het
ADHD, wel vanwege zijn slechte smaak. “Hij draagt altijd van die gro-
meer ‘wegmoffelen’ van troep, dan opruimen. Lekker harde muziek
te, lelijke gouden kettingen en ringen en hij houdt van lelijke muziek.
erbij en dan samen dansen.
Ook heeft hij altijd een bijzondere haardracht, maar dat is eigenlijk wel leuk.” Door haar eigen ervaring heeft ze meer begrip voor men-
Heb je weleens hard om hem kunnen lachen om iets dat hij had
sen met iets ‘extra’s’. Haar tante heeft een verstandelijke beperking
verzonnen? Jarna denkt een tijdje na en zegt: “Ja, een paar jaar
en als ze daar op visite is, spelen ze samen met de barbies.
geleden maakte hij een leuke grap ...”, maar ze weet even niet meer
138
te bedenken wat het was. Eigenlijk is het niet leuk als je broer ADHD
De tip van Jarna voor mensen die niet goed weten om te gaan
heeft. “Hij krijgt veel meer aandacht van mijn vader en mijn moeder.
met kinderen met ADHD: “Laat ze lekker hun gang gaan en ga niet
Als Mark op bezoek komt, vraagt mama heel de tijd hoe het met
teveel te commanderen. Laat ze lekker hun spel doen, ook al is het
hem is. Voor hem is het ook niet leuk, aan de keukentafel worden
druk.”
‘samen naar beneden om de snoepkast leeg te eten’ EVA SCHELLEKENS IS 7 JAAR EN HET ZUSJE VAN DE NEGENJARIGE VICTOR. SAMEN WETEN ZIJ AL HEEL LANG DAT VICTOR ADHD HEEFT. Eva en Victor hebben een unieke band. Victor doet alles voor zijn
broer heeft van allemaal, want hij plaagt lang niet zoveel als hun
zusje. Toch hebben ze soms wel ruzie, maar dat duurt niet lang. Ze
eigen broers doen. Eva vindt zelf ook dat er geen leukere broer is dan
hebben vooral veel plezier met elkaar. “Laatst had Victor een touw
Victor.
door de lusjes van zijn broek gestoken en zichzelf via de stoelen en ander meubilair vastgezet aan de tafel.” Ze moet er nog om gniffelen.
Victor krijgt binnen het gezin meer aandacht dan Eva. Ze vindt het
“Ook heeft hij een keer een mandje geknutseld van papier en die met
niet erg, ze snapt waarom. “Als mama mij iets vraagt, dan ga ik
touw bevestigd aan de trap en zo kon hij spulletjes omhoog hijsen.”
dat gelijk doen. Bij Victor veranderen alle spullen die hij onderweg tegenkomt in een microfoon of in een schip en dan moet mama hem
Volgens Eva heeft het echt wel voordelen als je broer ADHD heeft.
een beetje helpen.” Eva wordt weer vaker uitgenodigd om te komen
“Hij heeft altijd wel rare fratsen, ik moet heel vaak om hem lachen.
logeren bij vriendinnen dan haar broer, want Victor heeft niet veel
We hebben veel pret samen, dat vind ik gezellig.” Ze spelen veel met
vrienden.
elkaar. Samen spelletjes doen of buitenspelen, maar het leukst is het om samen naar scouting en zwemles te gaan. Vooral zwemles, want
Het valt haar wel op dat Victor niet altijd goed begrepen wordt. “Hij
daar zijn ze allebei heel goed in. Eva denkt na en zegt: “of misschien is
maakt eerst de grapjes en gaat er dan pas over nadenken. Dan heeft
het toch het leukst als we in het weekend samen naar beneden gaan
ie niet in de gaten dat de ander het niet grappig vindt. Als hij dan
om de snoepkast leeg te eten.”
aan zijn vrienden wil vertellen wat hij bedoelde, krijgt hij het niet goed uitgelegd.” Ze voelt zich verantwoordelijk voor haar broer en komt
Is het dan alleen maar leuk als je broer ADHD heeft? “Nee. Hij
voor hem op als papa en mama even boos op hem zijn. Eva denkt dat
kan niet zo goed stoppen met plagen, maar dat hebben wel meer
zij als brus meer begrip heeft voor mensen met iets ‘extra’s’. “Ik ben
jongens. Of hij laat een heel harde boer!” Eva denkt alleen ’s ochtends
gewend dat iemand het anders bedoelt als dat het overkomt.”
weleens: “ Help, mijn broer heeft ADHD”, want dan moet ze nog even
De tip die Eva heeft voor mensen die niet goed weten hoe ze met
wakker worden.
iemand om moeten gaan die ADHD heeft is: “Vraag eerst waarom
Soms vinden haar vriendinnen Victor een beetje raar. Dan wil hij
iemand iets doet in plaats van te denken dat hij iets slechts doet. Je
graag meespelen en dat willen de meiden niet. Victor kan zich dan
moet duidelijk zijn, niet boos worden. En ook geloven dat diegene het
erg uitsloven. Toch vinden al haar vriendinnen dat Eva de allerliefste
goed bedoeld.”
101
139
MIJN BROER OF ZUS IS ANDERS - BRUSJES AAN HET WOORD ...
‘rustige mensen zijn saai, druk is veel leuker’
EMELY JANSSEN IN 12 JAAR EN ‘BRUS’ VAN DE ACHTJARIGE KRIS. SINDS 4 JAAR WETEN ZE DAT KRIS ADHD EN ODD HEEFT. Emely omschrijft de band tussen haar en Kris als “meestal goed”.
Ze hebben allebei hun eigen vriendengroep. Emely neemt haar
Wel hebben ze vaak ruzie over kleine dingen die dan groter worden.
vriendinnen regelmatig mee naar huis en zij accepteren Kris zoals
“Misschien ligt dat aan zijn ADHD.” Ondanks dat, heeft het volgens
hij is. Mét zijn boze buien. En dat is maar goed ook, want zoals
Emely wel voordelen als je broer ADHD heeft. “Rustige mensen zijn
Emely treffend zegt: “Hij is zoals hij is.” En Emely is niet alleen brus
saai, druk is veel leuker. En mijn broertje is altijd blij, nooit chagrijnig.”
van Kris, Kris is ook brus van Emely. Sinds een paar maanden weet zij dat zij ADD heeft. Zij is blij dat haar broer medicatie heeft omdat
Emely houdt van Streetdance. In de zomervakantie gaat ze graag
het hem zo helpt. “Ik kan mij geen leven zonder medicijnen meer
met Kris (en haar ouders) naar de camping. Ook samen met haar
voorstellen.”
broertje op de iPad spelletjes spelen is leuk. Maar het zelfverzonnen spel waarbij Emely en Kris allebei truckjes moeten uitvoeren, is
Emely voelt zich verantwoordelijk voor haar broertje. Ze probeert
echt het allerleukste om te doen. “Totdat het fout gaat en we ruzie
zoveel mogelijk met hem te spelen en geduldig te blijven en toont
krijgen.”
daarin echt doorzettingsvermogen. En als het dan toch uitdraait op ruzie, dan zoekt ze de schuld meestal bij zichzelf. Als brus heeft
140
Soms is het niet leuk dat Kris ADHD heeft. “Als Kris geen zin
zij meer begrip voor mensen met iets ‘extra’s’. In haar klas zit een
heeft om te eten, gaat hij allemaal gekke geluiden maken waar we
meisje dat ook een brus is van een broertje met ADHD. Ze snap-
allemaal om moeten lachen. Daar kan Kris heel boos om worden,
pen elkaar. En als iemand zich ‘anders’ gedraagt, bedenkt ze zich:
hij ontploft dan en daarna zijn we allemaal verdrietig.” Ook hoe de
“Misschien heeft diegene ook wel iets en daar kan hij niets aan
omgeving naar haar broer kijkt vindt Emely niet altijd leuk. “Als we
doen. Soms vraag ik mij wel af hoe het leven zou zijn als Kris geen
op visite zijn en hij dan druk en boos wordt, kijkt iedereen naar ons.
ADHD zou hebben, maar dat zou saai zijn! Zo normaal. We zijn niet
Dat is heel stom van die mensen. Dan schaam ik mij een beetje en
normaal.”
voel ik mij verdrietig”. Voor Kris is het soms ook vervelend. Hij zegt
De tip van Emely voor mensen die niet goed weten om te gaan met
weleens: “Sorry dat ik ADHD heb.’ Het lukt hem niet altijd om zich te
kinderen met ADHD: “Altijd kalm blijven. Als je zelf boos of ook druk
beheersen.”
gaat doen, wordt het erger.”
‘lekker muziek maken of samen de stad in’
De broers hebben heus weleens onenigheid, maar de band tussen
Denk je weleens: Help, mijn broer heeft ADHD? “Nee. Dat is niet van
Richard en zijn broer is absoluut goed. Richard heeft diabetes en als
toepassing, want ik ken hem niet anders.” Het is voor Richard ook
zijn bloedsuiker hoog is, is hij prikkelbaar. Als zijn broer zich dan toe-
nooit een belemmering geweest om vrienden mee naar huis te ne-
vallig ook geprikkeld voelt, dan is een botsing dichtbij. Verder hebben
men. “Een vriend van mij heeft ook een jonger broertje met PDD-NOS
ze het prima naar hun zin met zijn tweeën.
en ADHD en die snapt het. De rest van mijn vrienden trouwens ook.”
Of de diagnoses van zijn broer ook voordelen heeft voor hem?
Richard heeft niet het idee dat Michael meer aandacht krijgt. “Dat
Richard denkt. “Vroeger wel. Doordat Michael ook een autipas heeft,
was vroeger misschien wel zo, toen waren er meer momenten dat
hoefden we niet lang te wachten in de rij of als we gingen vliegen”.
hij er last van had. Maar daar had ik geen problemen mee.” Richard
En dat is toch wel dat hij het allerleukst vindt om met zijn broer te
voelt wel een bepaalde mate van verantwoordelijkheid voor zijn broer.
ondernemen: met het gezin op vakantie. Nu ze ouder worden merkt
“Als hij ergens mee zit, wil ik hem helpen om het op te lossen, maar
Richard wel dat ze allebei een eigen leven aan het opbouwen zijn en
vaak doet mijn moeder dat al. Maar ik voel mij geen oppas, ik hoef
minder vaak dingen samen doen. Gelukkig weten ze elkaar te vinden
niet zijn handje vast te houden. Hij kan het prima zelf.”
in hun liefde voor muziek. De een bespeelt de piano, de ander de gitaar, lekker muziek maken. Of samen de stad in.
Het zou best kunnen dat Richard meer begrip heeft voor mensen die iets extra’s hebben doordat hij een brus is. Maar hij heeft niet het
Richard moet regelmatig lachen om zijn broer. “Hij kan snel schake-
idee dat mensen die geen brus zijn, dat niet hebben. Volgens hem is
len in zijn hoofd en neemt dingen letterlijk,daardoor worden sommige
er in zijn vriendenkring veel begrip en respect voor mensen die ‘an-
situaties ronduit grappig.” Zo vertelt hij dat ze op vakantie uitgenodigd
ders’ zijn. De tip van Richard voor mensen die niet goed weten hoe ze
werden door een groep jongens. ‘De jongens vroegen: “Do you wanna
met kinderen met ADHD moeten omgaan is: “Laat iemand gewoon
play soccer?’ waarop Michael op zijn gemak zijn sokken uit ging
zijn wie hij is, niet teveel mee bemoeien. Helpen is goed, dwingen
trekken.”
niet.”
TEKST ESTER EIJSACKERS - BLANKER FOTO HEIN HARDHOLT & EIGEN FOTO'S
RICHARD VAN WINSUM IS 18 JAAR OUD EN BRUS VAN DE ZESTIENJARIGE MICHAEL. SINDS ANDERHALF JAAR WEET HIJ DAT MICHAEL, NAAST ZIJN PDD-NOS, OOK ADHD HEEFT.
Ester Eijsackers-Blanker is eigenaar van Het Kinderpunt. Volg Ester op Twitter via @hetkinderpunt en/of kijk op www.hetkinderpunt.nl voor meer informatie. 103
141
& ADD
ADHD INTERVIEW
een twee-eiige tweeling Nog niet eerder was er een Nederlands boek geschreven over ADD
technische stukjes kun je achterwege laten als je daar geen behoefte
voor jongeren. Psychologe Tirtsa Ehrlich heeft veel ervaring met
aan hebt, maar dit willen ouders misschien wel weten.
ADD en nam deze taak op zich. Wat heeft haar gedreven om het
Eigenlijk kan iedereen in de omgeving van een ADD’er dit boek lezen
boek ‘Wonderlijke Wazigheid’ te schrijven en wat zijn volgens haar de
om het zo beter te begrijpen. Zelfs ADHD’ers kunnen mijn boek lezen
verschillen tussen ADD en ADHD?
en alles snappen. Andersom werkt dit niet. Als iemand met ADD een boek leest over ADHD, dan herkent hij het drukke en impulsieve niet.”
WAAROM DIT BOEK? “Ik werkte voorheen op een ADD-poli. ADD werd bekender en steeds
WAT IS ADD DAN PRECIES EN WAT ZIJN DE OVEREENKOMSTEN
meer kinderen werden erop onderzocht. Ik kreeg van ouders de
EN WAT ZIJN DE VERSCHILLEN MET ADHD?
vraag waarom er wel boeken waren over ADHD, maar niet over
“ADD is de rustige variant van ADHD. Mensen met ADD zijn drome-
ADD. In een maand tijd kreeg ik een aantal keer de vraag of er een
rig en snel afgeleid. Als je het heel simpel moet uitleggen, is ADD
geschikt boek was over ADD. In Amerika was er genoeg literatuur te
gelijk aan ADHD, maar dan zonder drukte en impulsief gedrag.
vinden, maar in Nederland was er niets. Toen ben ik gaan nadenken
De hyperactiviteit en impulsiviteit die kenmerkend is voor ADHD
over het vertalen van deze boeken, maar ik vond het eigenlijk geen
hebben ADD’ers wel, maar in mindere mate. In plaats van grote be-
leuke boeken. Ik heb uiteindelijk besloten zelf een boek te gaan schrij-
wegingen moeten ADD’ers vaak wat in hun handen hebben. Kinderen
ven en dat werd het kinderboek ‘ADDaisy’. ‘ADDavid’ volgde en nu is
met ADD hebben er vooral zelf hinder van, maar veroorzaken geen
er dit boek voor jongeren.”
last. Dit maakt het ook wel ingewikkeld om ADD te hebben in plaats van ADHD, omdat het voor de buitenwereld minder zichtbaar is waar
“ADD is niet iets wat je in de hand hebt. Het gaat vaak om de omge-
je mee worstelt. Als je ADD hebt ben je rustig van jezelf, vaak aan
ving die denkt dat je lui en ongemotiveerd bent. Je hersenen werken
het dromen en in je eigen gedachten verzonken. ADD’ers worden
echt anders als je ADD hebt, maar dat moet geen excuus worden.
daarom sneller als niet gemotiveerd betiteld.”
Ik wil dat jongeren het snappen en zichzelf niet de schuld geven als dingen mislukken. Ik vond het daarom belangrijk om het echt goed uit
HEEFT DIT INVLOED OP HET ZELFBEELD?
te leggen.”
“Omdat je met ADD minder wordt afgeleid door je lichamelijke onrust en je impulsieve gedrag, kun je gemakkelijker naar jezelf kijken.
142
VOOR WIE IS ‘WONDERLIJKE WAZIGHEID’ BEDOELD?
ADHD’ers zijn vaak doeners en hebben vaak niet de tijd en rust om bij
“Het boek is bedoeld voor jongeren vanaf twaalf jaar, maar het is
hun ADHD stil te staan. ADD’ers zijn meer denkers.
ook goed te lezen voor ouderen. Ook ouders van kinderen met ADD
Mensen met ADD lijken lui. Dit komt omdat de chemisch aangestuur-
kunnen beter snappen wat er aan de hand is als ze het lezen. De
de motivatie van de hersenen niet snel genoeg aan gaat. Als iets
niet interessant is, dan lukt het ook niet goed om bij de les te blijven.
IS ADD EEN AANDOENING OF IS HET GEWOON ‘ANDERS’?
De buitenwereld ziet alleen maar dat je uit het raam zit te staren en
“Het is een aandoening, omdat de maatschappij dat er van maakt.
dat wordt dan als lui afgedaan. Ook het dingen uit de weg gaan lijkt
Wat is normaal en wat is afwijkend. Het wordt gezien als afwijking
lui. Het gevolg is lamgeslagenheid, omdat dingen toch nooit lukken.
van de norm. Het ‘anders zijn’ maakt wel dat de persoon met ADD
Frustratie op frustratie. Dat heeft zeker invloed op je zelfbeeld.
in de knoei komt. Het belemmert je echt, maar niet op alle gebieden.
Omdat ADD vaak minder snel wordt herkend, krijgen ADD’ers vaak la-
Hoe ouder je wordt, hoe beter je ermee om kunt gaan. Maar er zijn
ter de diagnose. Hoe later de diagnose wordt gesteld, hoe groter de
ook positieve kanten te benoemen. Mensen met ADD kunnen erg
kans dat je ongelukkig bent. De diagnose kan grip geven op het leven
associatief denken en zijn vaak heel creatief. Als je een beroep hebt
en leiden tot meer acceptatie van het probleem.”
dat daar bij past hoeft het geen aandoening meer te zijn.”
IS ER EEN ANDERE BEHANDELING BIJ ADD DAN VOOR ADHD?
IS MEDICATIE NODIG?
“Er zit weinig verschil in behandeling. Bij ADHD zit impulsiviteit in de
“Als het werkt, dan kun je er heel veel aan hebben. Ik denk alleen niet
weg. ADD’ers piekeren meer. Ze balen er echt van dat dingen steeds
dat medicatie het enige is. Het accepteren en ermee om kunnen
weer niet lukken. Bij ADD’ers richt de behandeling zich meer op het
gaan, dat is de basis. Ik adviseer wel altijd: als je ADD hebt, probeer
denken en bij ADHD is er een meer praktische behandeling. Maar de
het. Ik ken wel een aantal volwassenen dat echt niet meer zonder zou
grote lijnen zijn hetzelfde.”
kunnen, maar er zijn ook mensen die er geen toegevoegde waarde
‘ADHD’ers zijn Ferrari’s,
ADD’ers Ferrari’s met een dieselmotor’ WAT TE DOEN MET STUDEREN?
aan hechten. Het is de moeite waard het te proberen als je echt vast-
“Mensen met ADD hebben een lager werktempo. Maar als je
loopt. Als je niet hoeft te leren kan ADD een voordeel zijn. Op vakantie
eenmaal in een hyperfocus zit, dan kun je net zo hard. ADHD’ers zijn
kun je bijvoorbeeld optimaal genieten zonder medicatie omdat je alles
Ferrari’s, ADD’ers Ferrari’s met een dieselmotor; het opstartpro-
om je heen meekrijgt.”
bleem is groot. Het gebruik van medicatie kan je helpen bij deze problemen. Ook heb je met ADD meer uitdaging of beloning nodig om aan de slag te gaan. Als je iets leuk vindt is die uitdaging er, maar als iets echt moet, dan is die uitdaging er ook. Ga daarom een opleiding doen die je echt leuk
Riemer Witteveen is 22 jaar en studeert Journalistiek aan de RIjksuniversiteit Groningen. Op 19 jarige leeftijd werd bij hem ADD geconstateerd en dat heeft hem de ogen enorm geopend. Veel dingen vielen daardoor op zijn plaats. In zijn vrije tijd speelt hij gitaar, zeilt hij en rijdt hij motor.
vindt, dan heb je het minst last van je ADD. Van zo’n hyperfocus kun je overigens erg gelukkig worden omdat je dan wel dingen voor elkaar krijgt.”
TEKST RIEMER WITTEVEEN FOTO LOUISE VAN SCHAGEN 143
NHB-PSY hersenweefsel voor onderzoek EVEN VOORSTELLEN SASKIA PALMEN is Kinder- en Jeugdpsychiater in het UMC Utrecht Hersencentrum en de klinisch coördinator van NHB-Psy. Saskia is verantwoordelijk voor alles rondom donorwerving. HELENA COUSIJN is de onderzoekscoördinator van NHB-Psy. Zij is er verantwoordelijk voor dat het gedoneerde hersenweefsel goed wordt verwerkt en beschikbaar is voor onderzoekers overal ter wereld. YVONNE KRAS is onderzoeksassistent bij NHB-Psy en het aanspreekpunt voor mensen met ADHD en Autisme, hun familieleden en betrokkenen voor alle vragen rondom hersendonatie.
DE NEDERLANDSE HERSENBANK VOOR PSYCHIATRIE
Er staan op dit moment slechts 18 mensen
Psychiatrische ziekten, zoals schizofrenie, bipolaire stoornis maar ook ADHD, veroorzaken
met ADHD geregistreerd als hersendonor
veel leed, niet alleen voor de patiënten zelf, maar ook voor hun naasten. Ongeveer 2-6% van
en er is nog geen hersenweefsel van overle-
1
alle Nederlanders krijgt gedurende zijn leven de diagnose ADHD . Vaak kunnen mensen met
den mensen met ADHD en hun familieleden
ADHD niet (geheel) het leven leiden zoals ze zouden willen.
beschikbaar voor onderzoek. Om hier in de toekomst verandering in te brengen is het
Wij vinden het belangrijk om bij te dragen aan het vinden van de oorzaken van ADHD, zodat er
dus van groot belang om het aantal hersen-
betere behandelingen kunnen worden ontwikkeld. Daarom willen wij landelijk meer bekendheid
donoren aanzienlijk te vergroten.
geven aan het bestaan van de hersenbank voor psychiatrie (NHB-Psy) en de mogelijkheid tot postmortem hersenonderzoek (= onderzoek met hersenen van overleden mensen) naar
NHB-Psy hecht er veel belang aan dat men-
ADHD.
sen goed geïnformeerd een besluit nemen om al dan niet hersendonor te worden. Door
NHB-Psy is onderdeel van de Nederlandse Hersenbank (NHB). De NHB is opgericht in 1985
mensen te informeren over de procedures
en wordt wereldwijd beschouwd als een uitstekende hersenbank, die op topniveau werkt, met
van hersendonatie en het belangrijke onder-
snelle hersenobducties (= uitname van de hersenen) van donoren die schriftelijk toestem-
zoek dat ermee kan worden verricht, hopen
ming hebben gegeven voor het gebruik van hun medische gegevens en hun hersenen voor
we dat het aantal mensen met ADHD dat
onderzoek (www.hersenbank.nl).
zich registreert als hersendonor stijgt, waar-
1.Gezondheidsraad. Diagnostiek en behandeling van ADHD. Den Haag: Gezondheidsraad, 2000; publicatienr. 2000/24
144
VERDIEPING
‘wij vinden het belangrijk om bij te dragen aan het vinden van de oorzaken van adhd’ door te verwachten is dat er in de nabije toekomst een grotere hoeveelheid hersenweefsel
vraag hoe het komt dat het ene familielid
beschikbaar is voor wereldwijd onderzoek naar ADHD. Hoe meer hersenweefsel er beschik-
ADHD ontwikkelt en het andere familielid,
baar is, hoe groter de kans is dat we ontdekkingen kunnen doen die leiden tot betere behande-
ondanks overlappende genen en omgeving,
lingen en dus tot verbetering van de levenskwaliteit van mensen met ADHD en hun naasten.
niet. Controledonoren, dus donoren zonder hersenziekte, zijn belangrijk omdat de
ONDERZOEK
persoon met ADHD met hen noch genen
Er is al aardig wat bekend over ADHD. Echter, we weten nog steeds niet wat er anders gaat
noch omgeving deelt. Onderzoekers willen
in de hersenen van mensen met ADHD. De menselijke hersenen zijn zo complex, dat we ze
graag de hersenen van mensen met ADHD
niet goed in dieren kunnen nabootsen. Door middel van beeldvorming (MRI) kunnen we heel
vergelijken met die van hun familieleden en
goed veranderingen in vorm, volume en activiteit van hersengebieden meten. Dit onderzoek
die van controledonoren.
geeft ons informatie over de hersengebieden waar veranderingen te zien zijn. Echter, een MRI scanner is geen microscoop, dus daarmee zijn we niet in staat om op het kleinste cellulaire- en moleculaire niveau te onderzoeken wat er precies mis gaat. Onderzoek met de hersenen van overleden mensen is daarom essentieel om verder te komen in het onderzoek naar mogelijke oorzaken van ADHD en de ontwikkeling van meer effectieve behandelingen. Om er achter te komen waarom de ene persoon wel en de andere persoon geen ADHD krijgt zijn de hersenen van familieleden en controledonoren ook heel belangrijk. Familieleden zijn belangrijk omdat je met hen bepaalde genen en vaak ook deels de omgeving deelt. Onderzoek richt zich op de
135
145
Met de nieuwste technieken kan er op heel veel manieren onderzoek met het hersenweefsel gedaan worden. Zo kun je bijvoorbeeld hele dunne plakjes van het hersenweefsel snijden en verschillende soorten cellen kleuren, die je vervolgens onder de microscoop kunt bekijken (zie foto’s). Er kan ook DNA of eiwit uit het hersenweefsel worden gehaald. Op die manier kunnen we gaan bekijken wat risicogenen voor ADHD precies doen in de hersenen. Wat ook nieuw en uniek is aan dit project is dat we direct na de hersenobductie specifieke cellen uit het hersenweefsel halen. Deze cellen gedragen zich dan nog precies zoals ze dat deden in de hersenen van de donor. Daardoor hopen we veel te kunnen leren over de rol van de verschillende typen cellen in ADHD. HERSENDONOR WORDEN Wanneer je besluit om je te registreren als hersendonor vul je het registratieformulier in waarmee je toestemming geeft voor het verrichten van de hersenobductie en de uitgifte van het hersenmateriaal voor wetenschappelijk onderzoek. Ook een naaste tekent dit formulier, zodat de NHB weet dat de beslissing is besproken met iemand uit de directe omgeving van de donor. Daarnaast wordt u verzocht een korte medische vragenlijst in te vullen, waarin onder andere gevraagd wordt naar de behandelend artsen en de ziektegeschiedenis. Op
VERKLARENDE WOORDENLIJST
het moment dat het registratieformulier bij de NHB binnenkomt, wordt, indien er sprake is van ADHD, ter bevestiging de DSM-diagnose opgevraagd bij de huisarts. Tevens wordt de
CHROMOSOMEN
hersendonor gevraagd om eenmalig mee te werken aan de afname van een gestructureerde
Chromosomen zijn voor te stellen als lange
vragenlijst waarbij psychische symptomen in kaart worden gebracht (‘MINI-plus’).
strengen. Ze bestaan uit een stof die we
De NHB hanteert het beleid dat mensen zich pas kunnen registreren vanaf de leeftijd van 18
(desoxyribonucleïnezuur) noemen
jaar. Indien een kind nog niet de leeftijd van 18 jaar heeft bereikt, kunnen ouders, indien zij dat willen, een intentieverklaring tekenen voor hun kind. Tot daadwerkelijke registratie als hersen-
DNA
donor wordt pas overgegaan op het moment dat het kind de leeftijd van 18 jaar bereikt en
In het DNA zit de code waarin al onze erfelij-
dan zelf besluit hersendonor te worden. Meer informatie hierover vindt u op de website, www.
ke eigenschappen zijn vastgelegd.
nhb-psy.nl. GEN FILM
Een gen is een stukje afgebakend DNA dat
De film van NHB-Psy is te bekijken op onze website www.nhb-psy.nl. We horen graag wat u
de informatie bevat voor de vorming van een
ervan vindt! Als u vragen heeft, kunt u daarvoor terecht op onze website, of bij Yvonne Kras.
bepaald eiwit
Via e-mail (Y.Kras@nhb-psy.nl) of telefoon (06-216 180 56). EIWIT SAMENWERKING EN MISSIE
Eiwitten zijn de bouwstenen van ons lichaam.
NHB-Psy werkt samen met patiënt- en familie verenigingen zoals Impuls en Balans, met poli-
Zij zorgen voor de stevigheid van een cel en
klinieken zoals PsyQ en met bestaande onderzoekscohorten. Een voorbeeld van zo’n cohort is
bepalen of de cel een zenuwcel, spiercel,
IMpACt, een internationaal onderzoeksproject waarbij met MRI gekeken wordt naar de herse-
haarcel wordt, of een andere taak krijgt
nen van volwassenen met ADHD. Door samenwerking hopen we zoveel mogelijk mensen met ADHD en hun naasten te informeren over de mogelijkheid om hersendonor te worden.
DSM
Tot slot nog een keer onze missie: Wij willen de hoeveelheid menselijk hersenweefsel voor
Handboek voor psychiatrische diagnostiek
onderzoek naar de oorzaken van ADHD vergroten. Onderzoek in de hersenen is essentieel om de onderliggende oorzaken van ADHD te begrijpen en te komen tot de ontwikkeling van
HERSENOBDUCTIE
betere behandelingen die de kwaliteit van leven verbeteren voor zowel mensen met ADHD als
Het uitnemen van hersenweefsel na
hun naasten.
overlijden
TEKST & FOTO SASKIA PALMEN & HELENA COUSIJN & YVONNE KRAS 146
Uitstellen
&
vergeten bij
ADHD
“Maar als hij helemaal niet aan mij denkt, dan houdt hij toch niet echt
saaie klussen: dat is al gauw een ander verhaal. Heeft iemand met
van me?” De vrouw was vertwijfeld. “Ik vraag hem om nog even een
ADHD dan misschien vooral een probleem om zijn aandacht te hou-
boodschap te doen voor het eten en hij komt pas úren later thuis. En
den bij dingen die niet direct leuk of belangrijk zijn? Want die kosten
dat gebeurt keer op keer.” Steeds beloofde haar man beterschap en
ons allemaal wilskracht.
prompt ging het weer mis. Het volgende voorval deed me daaraan twijfelen. Een meisje kreeg De man zat er schuldbewust bij. Hij vond het oprecht naar dat hij zijn
van haar ouders een reis cadeau voor haar eindexamen. Dat eindex-
vrouw verdriet deed. Maar hij vergat de dingen die hij moest doen
amen had ze met hangen en wurgen gehaald, want huiswerk maken
domweg. Dat speelde zijn hele leven al en het gaf niet alleen proble-
was altijd een ramp. Het enige wat ze voor die reis zelf moest doen
men in zijn huwelijk, maar in al zijn relaties.
was een handtekening zetten onder een visumaanvraag. Maar wat er ook gebeurde, de ouders kregen het formulier met de handtekening
Een jongen, die ook altijd alles vergat, zei tegen mij: “Als ik het huis
maar niet terug. Wat nu?
verlaat dan lukt het me met geen mogelijkheid om er aan te denken dat ik de sleutel mee moet nemen. Die heb ik dan niet nodig.”
“Als ze nog te beroerd is om die handtekening te zetten, moet ze de gevolgen dan maar niet eens voelen? Dus geen reis?” vroeg de va-
Weer een andere jongen, die zich nooit tot de studie of opruimen
der. We bespraken, dat het toch wel wonderlijk was. Het zetten van
kon zetten, en die altijd pas boodschappen deed als hij honger kreeg,
een handtekening is zo’n kleine moeite, zeker in verhouding tot wat
vroeg me: “Zeg eens eerlijk: heb ik nou een concentratiestoornis of
het haar opleverde, dat ‘er te beroerd voor zijn’ geen goede verkla-
ben ik gewoon een slappeling?”
ring bood. Kennelijk kon een toekomstig voordeel haar niet aanzetten tot actie. In gewoon Nederlands: ze keek totaal niet verder dan haar
‘GAMEN KAN HIJ WEL UREN VOLHOUDEN’
neus lang is.
Concentratiegebrek. Dat zien veel mensen als het grootste probleem bij ADHD. Maar voor de omgeving lijkt het soms moeilijk te geloven:
PORTEMONNEE VERLOREN
“Daar heeft mijn zoon anders geen last van als hij aan het gamen is.
Een man vertelde me: “Ik ben blij als de deurwaarder komt, want dan
Dat kan hij úren volhouden”, hoor ik vaak van ouders.
lukt het me eindelijk om de rekening te betalen. Tot die tijd speelt het voortdurend door mijn hoofd, en toch komt het er niet van. Het lijkt
En dat klopt. Je aandacht houden bij dingen die je leuk vindt, dat lukt
wel alsof er een soort verbinding mist in mijn brein.”
iedereen, óók mensen met ADHD. Maar huiswerk, of opruimen, of
Dezelfde man verloor zijn portemonnee met een flink bedrag erin,
147
eens te laat. Het besef, dat mensen met ADHD dingen buiten de ei-
monnee. En die stopte hij - je raadt het al- gewoon weer in diezelfde
gen belevingswereld van het hier en nu misschien wel anders voelen,
tas. Hoe bestaat zoiets? Kennelijk was zelfs de concrete ervaring
heeft mij geholpen om het uitstelgedrag beter te begrijpen. Concen-
van het verliezen van een groot bedrag voor hem niet genoeg om tot
tratieproblemen en ook motivatieproblemen zijn het gevolg van een
gedragsverandering te leiden.
probleem in het beleven van informatie uit de wereld buiten zichzelf. Als de man die om een boodschap moest de voordeur achter zich
‘Een werkstuk inleveren? Daar komt mijn zoon pas de avond tevoren mee aan’
dicht trok, stond zijn vrouw niet meer op zijn netvlies. Zijn gedrag werd bepaald door wat er vervolgens op zijn pad kwam. Het idee, dat zijn vrouw straks teleurgesteld zou zijn leefde niet voor hem. Ondanks dat dat al meerdere keren tot grote teleurstelling had geleid. Een jongen voelde zich schuldig, omdat hij zijn moeder verdriet had gedaan door iets steeds maar weer uit te stellen. Ik vroeg: “Hoe lang zul je daar nu van onder de indruk zijn?” Zijn antwoord was heel
WAAROM LUKKEN VOORNEMENS NIET?
eerlijk: “Ja, dat is bij mij altijd snel weer weg.”
Een voornemen is een wens, maar nog geen wil. Een voornemen is weten dat je het wil, maar nog niet voelen dat je het wil. Weten zet
Bij de jongen die altijd zijn sleutel vergat leidde het idee, dat hij hem
ons pas in beweging als we er iets bij voelen. Bijvoorbeeld: het is half
straks nodig zou hebben, maar niet een concrete beleving. Het
twaalf. We weten dat we ons morgen prettiger voelen als we nu naar
meisje van de reis had geen enkele aandrang om de handtekening te
bed gaan, maar we voelen nu het plezier van nog even op te blijven.
zetten, omdat ze er geen enkele beleving bij had. Ze voelde het niet
Pas als we iets gaan voelen bij hoe het is om morgen niet uitgeslapen
als de voorwaarde voor een mooie reis.
te zijn, leidt dat tot handelen. Emoties zorgen dat je iets onthoudt Een meisje verzuchtte: “Ik wou wel, dat ik mijn tanden elke dag kon
“Leuke dingen vergeet je ook niet”, sprak
poetsen.” Ze gaf daarmee aan hoeveel moeite ze had om een wens
mijn vader vroeger beschuldigend als ik
om te zetten in een daad. Ook haar kamer opruimen lukte haar nooit,
een opdracht was vergeten. Nou was het
hoewel ze er wel last van had dat het zo’n rotzooi was. Op een ge-
verder een hele goede vader, maar dat
geven moment vertelde ze me: “Heel raar. Als ik stimulantia gebruik
vond ik oneerlijk. Het was wel waar, maar
dan krijg ik opeens zin in het opruimen van mijn kamer, en dan doe
wat voor schuld heb je daar nou echt aan?
ik het ook.”De wens werd op deze manier zin en wilskracht. Kennelijk
Dingen die je krachtig beleeft - of dat nu
geeft stimulantia energie om voornemens ten uitvoer te brengen.
positief is of negatief - onthoud je, en die bepalen je gedrag. Dingen waar je weinig bij
DUS TOCH WEINIG WILSKRACHT?
voelt vergeet je gemakkelijk. Dat geldt voor
Hebben de mensen uit dit artikel nu een gebrek aan wilskracht?
mensen met én zonder ADHD.
Zijn het slappelingen, zoals de jongen vroeg die pas boodschappen ging doen als hij honger kreeg? Ik zou liever zeggen dat voornemens
Menno Oosterhoff is getrouwd en heeft drie kin-
bij mensen met ADHD soms moeilijker tot wilskracht uitgevoerd
deren; een meisje van 13, een pleegzoontje van
worden. In onze maatschappij wordt veel gevraagd van ons vermogen om iets te voelen bij abstracties in de toekomst, zoals afspraken, deadlines, diploma’s, studieleningen, hypotheken. Hoe verder weg iets is, hoe moeilijker dat lukt.
12 en een zoontje van 8. Hij is bijna 25 jaar kinderpsychiater, waarvan hij 20 jaar heeft gewerkt op de polikliniek van Accare, een grote kinderpsychiatrische instelling in Noord-Nederland. Hij is hoofd geweest van de afdeling Groningen en plaatsvervangend opleider. Sinds vier jaar is
“Pas de avond ervoor begint hij over een werkstuk, dat hij morgen al moet inleveren” is een veelgehoorde verzuchting van ouders van kinderen met ADHD. “Altijd op het laatste moment.” Ja, want pas dán komt het echt in het gezichtsveld (belevingsveld). Maar dat is nogal
148
hij hoofd van het autismecluster bij Lentis, waar hij zich nu ook weer op volwassenen richt. Het syndroom van Gilles de la Tourette, dwangstoornissen, en ook levensloopbegeleiding hebben zijn specifieke interesse.
TEKST MENNO OOSTERHOFF FOTO SHUTTERSTOCK
omdat er een gapend gat in zijn tas zat. Hij kocht een nieuwe porte-
VERDIEPING
149
van
naar
chaos
focus
Op een koude ochtend reizen we vanuit het hoge noorden af naar
intake en een psychiatrisch onderzoek plaats. Gedurende de dag
Nieuwegein. We brengen een bezoek aan ADHDcentraal, een cen-
worden alle gegevens meteen verwerkt opdat dit aan het eind van de
trum voor diagnostiek en behandeling van ADHD bij volwassenen en
dag besproken kan worden met een psychiater.
adolescenten. We zijn vooral heel benieuwd naar de gebruikte QbTest. Deze objecHans Kroesen, physician assistant, heet ons een warm welkom met
tieve ADHD test meet drie kenmerken van ADHD: aandachtstekort,
een bak lekkere koffie. We zijn geïnteresseerd in de manier van diag-
hyperactiviteit en impulsiviteit. De scores van de cliënten worden
nose stellen in dit centrum. In één dag is de diagnose ADHD namelijk
vergeleken met die van mensen van hetzelfde geslacht en dezelfde
bekend. De diagnostiek gebeurt zorgvuldig en snel. Alle onderzoeken
leeftijd. Deze test duurt 20 minuten en geeft extra informatie ten
vinden op één dag plaats en de resultaten worden aan het eind van
behoeve van de diagnostiek.
de dag besproken.
De test heeft een hoge klinische validiteit. Alle onderzoeksresultaten worden samen met een psychiater besproken en de diagnose wordt Hans Kroesen is een gedreven,
al dan niet gesteld. Wijzen de resultaten niet in de richting van ADHD
bevlogen en vakkundig hulpver-
dan volgt een verwijzing terug naar de huisarts met adviezen voor
lener en vertelt ons graag hoe
een ander te volgen traject.
de diagnose tot stand komt. Met
142
behulp van valide vragenlijsten
Wij zijn benieuwd of je op deze manier geen overdiagnostiek in de
zoals vooraf de ASRS en de
hand werkt. Hans vertelt dat juist door deze manier geen overdi-
CAARS, zelf ingevuld en door de
agnostiek plaatsvindt. “Op klachtenniveau zou je ADHD kunnen
ouder of partner van iemand
vermoeden, maar juist door de metingen zien wij soms dat men zich
met het vermoeden van ADHD,
wel goed kan concentreren of helemaal niet hyperactief is .
en de DIVA tijdens de diagnos-
Met de QbTest heb je nu eindelijk harde data. De mensen vinden het
tisering, wordt het onderzoek
ook prettig gewoon te kunnen zien hoe goed of slecht ze zich kunnen
gestart. Er vindt een uitgebreide
concentreren en hoe beweeglijk ze zijn.”
INTERVIEW
Daarnaast worden er natuurlijk rustmomenten ingelast en ook voor de inwendige mens wordt goed gezorgd”. (dat hebben wij aan den lijve ondervonden) En na de diagnose? De cliënt kan kiezen voor traject 1; een puur diagnostisch traject zonder behandeling of traject 2; diagnostiek en behandeling. Na de proefbehandeling volgen sowieso nog minimaal vier afspraken om de medicatie zo goed mogelijk in te stellen. De juiste Wat houdt de QbTest nu concreet in? De beste methode is om dit lijfelijk te ondervinden en Hans demonstreert deze test. De cliënt heeft een reflector op het hoofd die gevolgd wordt door een infraroodcamera. Gedurende twintig minuten wordt een aandachtstest op de computer gemaakt en in die tijd registreert de camera elke beweging van de cliënt. Via een uitdraai kunnen we deze objectieve meting interpreteren. Bijzonder detail is dat de QbTest ook minimale bewegingen registreert en er meer hyperactiviteit wordt gemeten dan je op grond van de vragenlijsten alleen zou veronderstellen. De diagnose en wat nu? Als de diagnose ADHD gesteld wordt, volgt een behandelaanbod. ADHDcentraal focust op een specifieke doel-
‘van iemand met ADHD zou je dit misschien niet verwachten’ groep en het behandelaanbod is afgestemd op de behandeling van ADHD en ADD met eventueel milde bijkomende problematiek. ADHD en ADD met klachten van ernstig psychiatrische aard kunnen niet in behandeling worden genomen, maar in overleg met de cliënt en de huisarts wordt geadviseerd over een passend vervolgtraject. Hoe denken jullie bij ADHDcentraal over medicatie? De eerste keus
instelling van medicatie vraagt namelijk tijd en aandacht. Bij dit traject hoort ook een individueel programma voor cognitieve gedragstherapie en de cursus ‘Leren omgaan met AD(H)D’. Deze cursus is niet verplicht maar het contact met lotgenoten wordt doorgaans als erg prettig en stimulerend ervaren. In groepsverband volgt de cliënt acht wekelijkse bijeenkomsten van twee uur. Er wordt voorlichting gegeven en er worden handvatten geboden hoe om te gaan met AD(H)D. De wachttijden zullen wel enorm zijn? “Die vallen reuze mee”, zegt Hans. “Er geldt een wachttijd van maximaal twee weken. Het centrum beschikt over een team met goed geschoold en hoogwaardig gekwalificeerd personeel dat desgewenst extra dagen werkt. Het centrum beschikt over vele ruime behandelkamers en een ‘woonkamer’ waar tussen de onderzoeken door even een rustmoment ingelast kan worden”. Na vele indrukken en de informatie van een enthousiaste Hans is het voor ons ook tijd om de rust even te zoeken. Hans kan uren vertellen over deze snelle, klantvriendelijke diagnostiek en ook wij luisteren graag naar hem, maar er wacht ons nog een lange reis naar de andere kant van het land. Qb test De QbTest is goed onderzocht, veel gebruikt in Scandinavië en Duitsland en erkend door gezaghebbende autoriteiten, zoals de Zweedse Medical Product Agency (MPA) en de Amerikaanse Food and Drug Administration (FDA).
behandeling is medicatie. Het is zelfs zo dat de cliënt de kans krijgt direct na de diagnose te ervaren wat medicatie voor hem of haar
J.C. (Hans) Kroesen, geboren 24-05-1960, is gehuwd met Marianne en
kan betekenen. Na een gestandaardiseerde dosis medicatie wordt
vader van een dochter: Arda. Toen hij in 1999 als psychiatrisch verplee-
anderhalf uur later opnieuw de QbTest gemaakt. Het verschil in sco-
gkundige op de PAAZ van het Meander Medisch Centrum te Amers-
res kan dan gewoon worden gezien. Men vindt het overigens ook een
foort ging werken, werd zijn interesse in ADHD bij volwassenen gewekt
veilig gevoel dat de eerste dosis medicatie onder medisch toezicht
en in toenemende mate een speerpunt. Hij ontwikkelde een poli voor
wordt ingenomen. Maar een dag alleen maar onderzoeken, houdt
deze patiëntengroep, gaf cursussen en verzorgde nascholingen. In
een ADHD’er dit vol? Hans lacht en zegt: “Van iemand met ADHD
2008 ging hij de opleiding tot Physician Assistant doen en in 2011 heeft
zou je dit misschien niet verwachten, maar iemand die hier komt is
hij zijn Master gehaald. In 2013 heeft hij samen en met zijn opleider:
juist enorm gemotiveerd en wil graag weten wat er aan de hand is.
K.R.M. (Karl) Wettstein ADHDcentraal opgericht.
TEKST WEMMIE WOLF & SUZAN OTTEN-PABLOS FOTO DIRK VERWOERD & SUZAN OTTEN-PABLOS 151
TEKST ROB PEREIRA
ADHD ZWANGERSCHAP &BORSTVOEDING
STEL JE VOOR JE HEBT ADHD EN JE RAAKT ZWANGER. MOET JE
de introductie van het medicijn de veiligheid niet kan garanderen. Zij
DAN SPECIALE MAATREGELEN NEMEN EN JE LIFESTYLE AAN-
hebben natuurlijk niet allerlei vrouwen in hun zwangerschap kunnen
PASSEN? MOET JE STOPPEN MET DE MEDICATIE DIE JE ZO GOED
blootstellen aan hoge doseringen medicijnen om te zien hoeveel
HELPT? DIT ZIJN EEN AANTAL NORMALE VRAGEN VOOR ELKE
beschadigde kinderen zouden worden geboren ten opzichte van een
AANSTAANDE MOEDER MET ADHD.
groep die een placebo kreeg (een onwerkzame stof). Er zijn wel dierproeven gedaan, en er zijn ook gegevens bekend over kinderen die
WAT ZIJN DE RISICO’S VAN VROUWEN MET ADHD?
zijn geboren na een zwangerschap waarin medicatie werd gegeven.
Meisjes met ADHD lopen een aantal bekende risico’s, maar natuurlijk (en gelukkig maar) heeft lang niet iedereen hier ‘last’ van. Het begint
WAT IS ER BEKEND OVER DIERPROEVEN?
al met het risico dat meisjes (vroeg) beginnen met roken, of erger
Mensen lijken op muizen en ratten, in sommige opzichten dan. Hoge
nog, met drugs, zoals GHB, cannabis, cocaïne of amfetamine. Dat is
doseringen die werden toegediend aan proefdieren bleken geen
niet goed voor henzelf, maar vanzelfsprekend ook niet voor hun kind
effect te hebben op de groei en ontwikkeling van de proefdierenbaby.
in ontwikkeling in de baarmoeder. Omdat meisjes met ADHD door
Er werden ook geen aangeboren afwijkingen gevonden en geen effect
onoplettendheid en impulsief gedrag een groter risico lopen om als
op de vruchtbaarheid later. Maar omdat dieren geen mensen zijn
teenager een SOA te krijgen of zwanger te raken, is het van groot
kun je nooit zeggen dat medicijnen ook bij zwangerschap bij de mens
belang hen hier goed over te informeren.
dus veilig zijn. Wel worden de proeven zo gedaan dat er niet wordt gewerkt met gewone doseringen, maar met extra hoge die wij nooit
MOET IK DE MEDICATIE STOPPEN?
aan een mens zouden geven.
Als je onverwacht zwanger bent terwijl je medicatie neemt, wat voor
152
soort het ook is, krijg je van allerlei kanten ‘goed advies’ over je medi-
WAT IS ER BEKEND BIJ MENSEN DIE IN DE ZWANGERSCHAP HUN
cijninname. Maar is er ook iets bekend in de medische literatuur over
MEDICIJNEN ZIJN BLIJVEN INNEMEN?
eventuele schadelijke gevolgen? In de bijsluiter van je medicijn zal je
In de literatuur kom je allerlei beschrijvingen tegen van vrouwen die
waarschijnlijk niets anders hierover vinden dan: ‘neem het niet want
zo iets is overkomen. Zowel bij stimulantia als bij niet-stimulantia. Ook
je weet maar nooit’. Dit komt omdat de farmaceutische industrie bij
hier zijn de ‘resultaten’ niet verontrustend. Betekent dit dan dat je
VERDIEPING gewoon kan doorgaan met slikken van de pillen? Nee, natuurlijk moet
weer met goed effect startte met haar stimulantia. Met het kind ging
je in principe altijd afwegen wat de voordelen ten opzichte van de na-
het ook bij de nacontrole prima. Hier was de balans van het stoppen
delen zijn van alle soorten medicijnen. Er zijn medicijnen die je zeker
met medicijnen duidelijk negatief.
niet moet slikken. (zoals later bleek bij Softenon en DES). Er zijn er ook
In ‘noodgevallen’ kun je altijd nog zonder problemen overschakelen op
die je juist wel moet blijven nemen (bijvoorbeeld insuline) Maar er zijn
flesvoeding. Voor de doordenkers: je weet dat ADHD erfelijk is en dat
ook medicijnen waar je goed over moet nadenken en in overleg met
het kind, als het bijvoorbeeld twee ADHD-ouders heeft, ook belast kan
je arts moet besluiten of het verstandig is om door te gaan of een
zijn. Is het dan niet goed om stimulantia in de moedermelk te heb-
ander middel te kiezen (bijvoorbeeld bij medicijnen tegen epilepsie of
ben? Beschermt dat een beetje? Het antwoord is nee. Of eigenlijk:
depressie).
Dit is niet bekend. Maar je kunt natuurlijk wel een aantal maatregelen nemen om je kind zo gestructureerd mogelijk op te voeden vanaf het
En dan zijn er de middelen die bij ADHD worden gebruikt. Natuurlijk is
allereerste begin. Dat is goed voor alle kinderen.
de standaard: als je zonder kan dan moet je dat ook doen. Maar veel ADHD-ers met veel klachten kunnen eigenlijk niet goed zonder. Voor
OM TE ONTHOUDEN
hen geldt: hoe minder hoe beter. Echter, als de risico’s op ernstige
Er zijn geen aanwijzingen voor schadelijke bijwerkingen van medicij-
problemen in de relationele sfeer of in het verkeer groter zijn dan het
nen die gebruikt worden bij ADHD op de groei en ontwikkeling van het
risico op het krijgen van een kind met een aangeboren afwijking (een
kind tijdens de zwangerschap en tijdens borstvoeding.
minimaal risico dus) dan kun je beter doorgaan met je medicatie.
Er is wel een aantal regels:
Overigens lijkt het er op dat sommige vrouwen door de verandering
•
hoe minder medicatie hoe beter
in hormonen in de zwangerschap tijdelijk minder of geen medicatie
•
let op lifestyle adviezen: niet roken, niet drinken, geen drugs
meer nodig hebben! Hierover is niet veel in de medische literatuur te
•
word niet ongewenst en ongepland zwanger, zorg voor extra
vinden.
foliumzuur enkele weken voor de conceptie •
als je baby een hoger risico heeft op het krijgen van ADHD
Het is voor iedereen natuurlijk van belang te letten op het nemen van
(erfelijkheid) zorg dan voor een extra gestructureerde
algemene maatregelen om de gezondheid van het kind in wording te
opvoeding.
verbeteren, zoals gezond eten, de inname van foliumzuur een aantal maanden voor de conceptie en niet drinken en roken. In de jaren 70 vond men 5 sigaretten en 2 glazen wijn nog acceptabel in de zwangerschap. Wij hadden in die tijd zelfs een rookkamer op de afdeling Verloskunde! Maar nu is het beleid: niet roken en drinken, ook niet sociaal. BORSTVOEDING EN MEDICATIE Ook bij borstvoeding zijn er geen grote dubbelblinde studies gedaan met (niet-)stimulantia. Ook hier geldt: als het niet nodig is liever geen medicatie nemen. Er zijn wel wat beschrijvingen in de literatuur, maar ook hier lijkt alles veilig. Er komt slechts 0,2% van de medicatie van de moeder in de borstvoeding, en in het bloed van het kind is het te laag om te meten. Als je toch je medicatie nodig hebt kun je wel proberen rekening te houden met de voedingstijden: als je vlak voor je de medicatie inneemt voeding geeft dan zit er nog maar weinig medicijn in de moedermelk. Als je een keer ’s avonds extra af zou kolven dan kun je dat bewaren voor overdag. Er wordt echter ook een moeder beschreven die in overleg met haar behandelaar de medicatie minderde en de periode voor en na de bevalling stopte. Hierdoor kwam zij in de eerste weken na de geboorte in grote moeilijkheden (relatie met partner en met kind) waarna zij
Rob Rodrigues Pereira, kinderarts sinds 1978, opgeleid in Amsterdam (GU). Hierna chef de clinique in Maastricht tot 1980. Vervolgens tot 2012 kinderarts in het Clara, Zuider en Maasstadziekenhuis in Rotterdam. Vanaf 1981 gewerkt op verschillende Riaggs en GGZ instellingen in de regio Rijnmond, ook 7 jaar bij de BoumanGGZ verslavingszorg. Van mei 2012 gedurende 1 jaar bij de Bleypraktijken (2e lijns jeugdGGZ in Rotterdam). Vanaf mei 2013 ZZP’er. Sinds 10 jaar voorzitter/ vice voorzitter van het "Kinderartsen ADHD netwerk", later na de fusie met het volwassenen ADHD Netwerk van het ADHD Netwerk.
153
DAT DRUKKE
APPELTJE HEEFT HET VAST
VAN DE BOOM!
Ouders en kinderen aan het woord
die allebei ADHD hebben
Ellen & Isa Ellen de Groot (48) werkt in de zorg met verstandelijk gehandicap-
ADHD vroeger en nu. Ellen, wat is er tegenwoordig beter geregeld
ten. Ze is moeder van de elfjarige Isa. Sinds twee jaar weet Isa dat
voor kinderen met ADHD? “Vroeger was ADHD (nog) niet bekend.
ze ADHD heeft. Ellen vermoedde al langer dat zij ook AD(H)D heeft,
De structuur die toen heerste hield mij op de been. Gelukkig is er
maar de diagnose bij Isa was de aanzet om zichzelf te laten testen.
tegenwoordig veel meer bekend over ADHD, maar de klassen zijn
De test wees ADD uit.
groot en ook het onderwijs is veranderd. Kinderen moeten veel zelfstandiger hun werkzaamheden plannen en organiseren. Vroeger
Wat zie je van jezelf terug in Isa? Ellen: “Veel. De manier waarop
bood de leerkracht hier meer structuur in. Voor kinderen met
haar gedachtegang heel rare kronkels kan maken bijvoorbeeld. Ook
ADHD is dit lastig, ze worden sneller afgeleid en hebben vaker hun
de manier waarop zij op dingen reageert en haar ‘volle’ hoofd is
werk niet af.”
ook iets dat herkenbaar voor mij is.” Ellen legt uit dat hun hoofden vol zitten met creatieve ideeën, maar dat de uitvoering ervan vaak
Hebben jullie een held of rolmodel van iemand met ADHD? Ellen:
achterwege blijft. “Dat schakelen tussen idee en doen blijft lastig
“Jochem Meijer. Hij heeft er zijn kracht van gemaakt!” Isa: “Mijn
voor ons.”
moeder is mijn voorbeeld.”
Isa is heel creatief en vindt het leuk om spelletjes te bedenken.”Dat mijn moeder ADD heeft, maakt niets uit. Ze is net zoals de andere moeders. Ze begrijpt mij en is lief”, zegt Isa. “Maar het is wel handig dat ze het heeft, want omdat ze mij zo goed snapt, moppert ze niet op mij.” Isa vindt het heerlijk om samen met haar moeder een film te kijken of samen met haar met de hond te spelen. Ze hebben veel plezier. Ze kunnen goed met elkaar praten. Leuke gesprekjes, maar ook de lastige onderwerpen worden besproken. “Ik bewonder haar blijheid”, zegt Ellen. “Ook de dingen die ze niet leuk vindt om te doen, doet ze zo vrolijk mogelijk. Ze is altijd opgewekt en zingt de hele dag. Isa heeft veel humor!” 154
INTERVIEW
“Mijn moeder is wel anders, maar hoe precies dat weet ik niet”, zegt Jasper als ik hem vraag wat er zo leuk is aan zijn moeder. “Ze is enthousiast en vrolijk, ik kan goed met haar praten en ze heeft best wel leuke humor. Ik wil alles voor haar doen!” Sandra bewondert de mate van betrokkenheid van haar zoon. “De manier waarop hij de zorg voor anderen als vanzelfsprekend op zich neemt, is bijzonder. Hij gaat echt naast degene staan die hulp nodig heeft.” Sandra vertelt mij dat dit ook weleens tegen hem werkt. “Als hij mensen helpt die gepest worden of ruzie hebben, wordt hem dat niet altijd in dank afgenomen.” Jasper vindt het handig dat zijn moeder hem kan uitleggen hoe alles werkt met ADHD. Dat ze hem snapt. Sandra vertelt dat dit begrip twee kanten op werkt: “Het is fijn dat ik snap waarom Jasper soms op een bepaalde manier reageert, maar hij snapt dat ook van mij.” Onhandig is het volgens Jasper soms ook: “Soms komen we er samen niet uit als we huiswerk doen. Dan roepen we papa erbij.” Vader en zus Isa kunnen prima omgaan met de ADHD van Jasper en Sandra. “Wat ze weleens jammer vinden is dat ik slecht tegen de spontane ideeën kan die zij bedenken”, zegt Sandra. “Het plotseling wegvallen van de structuur maakt mij onrustig. En soms moeten
Sandra & Jasper
ze mijn gemopper aanhoren wanneer ik zeg dat ik alles alleen moet
Moeder Sandra Puister (46) werkt als planner bij het contactcenter
ADHD vroeger en nu. Waar liep jij tegenaan Sandra, en wat is nu
van het ministerie van Economische Zaken. Zoon Jasper (12) volgt
beter geregeld voor kinderen met ADHD? “Ik had vroeger moeite
Havo. Hij twijfelt nog of hij professioneel basketballer wordt of game
met vriendschappen sluiten. Ik kon toen ook al niet tegen ‘sponta-
developer.
ne acties’ en ik zie nu dat dit mij vaak in de weg heeft gestaan. De
doen. Maar als ik eerlijk ben geef ik ze ook niet echt de tijd om iets te doen. Ik heb het zelf al gedaan voordat ik er erg in heb.”
begeleiding van kinderen en ouders met ADHD is tegenwoordig een Als achtjarige kwam Jasper erachter dat hij ADHD heeft. Hij zat
voordeel. Hierdoor komt er meer begrip en krijg je als ouder hand-
toen in groep vier, dat een combiklas betrof. Hij vertelde thuis dat
vatten hoe je er, samen met je kind, mee om kan gaan. Ook is er nu
hij het moeilijk vond om zich te concentreren als de andere groep
meer oog voor het feit dat een goede structuur rust geeft.” Toch
uitleg kreeg van de juf, terwijl hij geacht werd door te werken: “De juf
heeft Sandra profijt van haar ADHD: “Ik herken sneller wanneer een
is dan een soort TV scherm voor mij, ik móet kijken.” Sinds twee jaar
ander het lastig heeft en heb sneller begrip voor hen.”
zit hij niet meer in een combiklas, dat bevalt hem een stuk beter. Sandra weet het nog maar sinds één jaar. Ze had dankzij Jasper in-
Hebben jullie een held of rolmodel van iemand met ADHD? Jasper
middels jarenlang ervaring met ADHD. De patronen waar zij steeds
denkt hard na. Er zijn geen mensen die hij bijzonder vindt omdat ze
tegenaan liep waren, samen met de opmerkingen van anderen dat
ADHD hebben en eigenlijk ook niet omdat ze het niet hebben. De
Jasper ‘het niet van een vreemde had’, reden om zich te laten tes-
muziek van Gers Pardoel kan hij wel waarderen. Sandra: “Nee, ik
ten. Jasper vindt dat ze uiterlijk best op elkaar lijken. Sandra erkent
heb geen helden. Wat ik heel belangrijk vind is of ik een positieve klik
dat, maar ziet nog meer overeenkomsten. “Wij hebben maar een
heb met mensen, ik hou van mensen die snel schakelen. Daar voel ik
half woord nodig om elkaar te begrijpen. We bedenken allebei out of
mij prettig bij. Achteraf blijkt vaak dat de mensen bij wie ik mij goed
the box oplossingen.”
voel, ook ADHD hebben.” 155
Esther & Noa Esther Rama (43) werkt in het familiebedrijf en is moeder van de
ADHD vroeger en nu; wat is er tegenwoordig beter geregeld voor
elfjarige Noa. Noa zit in groep 8 en heeft ADHD en is hoogbegaafd.
kinderen met ADHD? “Ik had het voordeel dat ik een leraar had die
Ze twijfelt of ze later advocaat, journalist of voetballer wordt.
mij goed kende en zag dat ik meer behoefte had aan beweging. Dan liet hij mij kleine klusjes doen, zodat ik even iets anders kon doen.
Esther weet sinds tien jaar officieel dat ze ADHD heeft. Haar zus
Was dat niet het geval geweest, dan hadden ze mij misschien wel
is psychiater met een specialisatie in ADHD en had haar er al een
als ‘onhandelbaar’ bestempeld. Het schoolsysteem is nu beter inge-
aantal keren op gewezen dat een test weleens handig kon zijn.
richt op kinderen met ADHD.”
Inmiddels heeft ze, met behulp van medicatie, haar leven en huishouden goed op de rails. Ook al gaat het niet altijd vlekkeloos. Ook
Hebben jullie een held of rolmodel van iemand met ADHD? Esther:
bij Noa was er al eerder het vermoeden van ADHD. Sinds haar 5e
“Ik ben niet zo van de helden. Ik vind mensen met ADHD sowieso leu-
is dat ook bevestigd. Ik vraag Esther waarin ze op elkaar lijken. Ze
ker, ze zijn creatiever en minder saai. Dolf Jansen bijvoorbeeld. Het
schieten allebei in de lach. Esther antwoordt: “Het stuiterballerige.
is geweldig hoe hij zijn ADHD inzet.” Noa: “Mijn nicht Julia. Ze heeft
We komen over als rustige types, maar zijn het niet. We praten
officieel (nog) geen ADHD, maar wij denken dat zij dat wel heeft.
allebei heel snel en we zijn warhoofden. Je ziet het direct terug
Wij zijn allebei best klein van stuk en hier wel eens mee ‘gepest’.
in ons huis als Noa en ik chaos in ons hoofd hebben. We hebben
We houden allebei van zingen en willen hier echt iets in bereiken,
allebei duidelijk behoefte aan structuur.” Noa vindt het niet bijzonder
eigenlijk zijn we podiumbeesten. Zoals Julia alles naast zich neerlegt
dat haar moeder ADHD heeft. “Maar speciaal is ze wel”, zegt ze.
en doet wat ze wil, daar heb ik bewondering voor!”
“We zijn een deel van elkaar.” Als ik haar vraag waar haar moeder goed in is, denkt ze even na: “Nou, eigenlijk doet ze niet zoveel. Ze heeft geen hobby’s of zo. Maar wat ze doet, doet ze goed. Alleen wel op haar eigen manier. Oh ja, ze kan wel aardig zingen. Als persoon is ze perfect.” Het is handig als je moeder ADHD heeft. Esther zegt impulsief ‘ja’ op de vragen van Noa, waardoor spontane logeerpartijtjes met zes vriendinnen tegelijk zomaar kunnen en als Noa met haar vriendinnen de keuken overneemt om te gaan bakken, is dat ook geen probleem. Onhandig is het soms ook: “Het huishouden verloopt soms chaotisch”, zegt Noa. “Dan zijn alle schone kleren op bijvoorbeeld. Maar ik ben niet anders gewend, ik groei op in deze situatie.“ Noa is een multi-talent. Esther: “Het is bijna eng, maar Noa is overal goed in. Ze gaat op karate en wint alle bekers, ze voetbalt een paar maanden en wordt gescout. Ook op muzikaal gebied is ze bijzonder. “Ze heeft zichzelf het piano spelen aangeleerd, speelt gitaar en kan goed zingen. Daarnaast is ze lief, sociaal, eerlijk, leergierig en super creatief.” Ook de manier waarop Noa haar mening vormt, verkondigt en ervoor durft te staan wekt bewondering. “Ze weet waar ze voor staat en staat open voor debat.” Esther en Noa leven samen en hebben dus niemand in huis die dol wordt van deze twee dames. “Maar we worden soms gek van elkaar”, zegt Esther. “De volwassene in dit huis, is net zo impulsief als het kind en dat geeft weleens wat problemen.”
156
Ronald & Tycho Vader Ronald Snieder (45), inkoper bij een distributiebedrijf en zoon
neer hij fout zit heeft hij geen moeite met het erkennen ervan. Soms
Tycho (17), havo student, hebben meer met elkaar gemeen dan
is het onhandig als je vader ook ADHD heeft: “Als het botst omdat
ADHD. Ze vinden elkaar in hun interesses in muziek, gadgets en
we hetzelfde zijn bijvoorbeeld”, zegt Tycho. “Maar handig is het ook,
elektronica. Ook wintersport staat hoog op hun ‘like-to-do’ lijstje.
hij weet precies hoe mijn hoofd werkt en ziet het daarom direct wanneer ik niet lekker in mijn vel zit.”
Tycho weet sinds zijn zevende jaar dat hij ADHD heeft. School had opgemerkt dat hij een grote bewegingsdrang had en nauwelijks het
ADHD vroeger en nu, wat is er tegenwoordig beter geregeld voor
vermogen had om zich te concentreren. Een test gaf duidelijkheid.
kinderen met ADHD Ronald?
Medicatie helpt hem door zijn schoolperiode heen: “Anders had ik
“Ik liep vroeger tegen onbegrip aan. ADHD was nog niet bekend, dus
nu geen havo opleiding kunnen doen.” Ronald weet het ‘pas’ sinds
werd ik als een druk en lastig kind gezien. Het onbegrip voor mijn
2006. Tycho’s test had veel herkenningspunten voor Ronald, maar
gedrag zag je terug in de schoolprestaties. De lagere- en middel-
een burn-out gaf het laatste zetje om zichzelf ook te laten testen.
bare schooljaren verliepen moeizaam, net zoals het begin van mijn
Volgens Ronald lijken hij en Tycho veel op elkaar. “Zo vaak als ik
werkcarrière. Als toen duidelijk was geweest wat er aan de hand
vergeet dat wij hetzelfde zijn, zo vaak herken ik mijzelf in hem. We
was, had mijn leven er met behulp van begrip en medicatie er heel
hebben oog voor details die anderen ontgaan. We zijn allebei explo-
anders uitgezien.” Toch zou Ronald zijn ADHD niet willen missen.
sief en een tikje koppig na een ruzie.”
Worden de andere gezinsleden weleens dol van jullie? “Mijn broertje heeft ook ADHD, maar gelukkig krijgen wij mijn moeder niet gauw
Welke eigenschappen bewonderen ze in elkaar? Tycho: “Mijn vader
gek. Ze is niet snel boos, ze houdt niet van ruzies. En als ze boos is,
is erg creatief en weet overal een oplossing voor. Hij helpt altijd, ook
dan houdt ze het binnen. Ze heeft een groot aanpassingsvermogen
als ik het eigenlijk niet wil.” Ronald: “Tycho heeft een groot rechtvaar-
en bespreekt zaken die fout gaan op een later en rustiger moment.”
digheidsgevoel en is heel sociaal. Hij staat altijd klaar voor anderen als er ergens ruzie is, als een mediator brengt hij anderen weer
Hebben jullie een held of rolmodel van iemand met ADHD? Beiden:
tot elkaar. Hij kan dat!” Als zijn vader iets goed kan is het wel het
“Jochem Meijer!. We zien hem niet als voorbeeld, maar we zijn
creëren van een gezellige sfeer. “Hij komt altijd met originele ideeën
absoluut fan”. Ronald: “We hebben veel moeite gedaan om kaartjes
en als we op vakantie zijn, verzint hij de leukste plannen”.
te krijgen voor de show, maar die waren helaas te snel uitverkocht”.
Volgens Ronald kan Tycho de dingen dragen als een man. Ook wan-
(Dus Jochem, als je dit leest ... )
15
157
Diana & Joek Diana Krol (43) is begeleider in de psychiatrie, studente HBO Maat-
meegemaakt op school. Maar hij probeert het gewoon opnieuw als
schappelijk Werk en Dienstverlening en moeder van de dertienja-
iets niet direct lukt. We zijn erg trots op hem.” Joek bewondert zijn
rige Joek. Joek wil later professioneel stuntstepper, of drummer
moeders creativiteit en haar kookkunsten.
worden. YOLO (you only live ones) is hun lijfspreuk. ADHD vroeger en nu, wat is er tegenwoordig beter geregeld voor Joek weet sinds vierenhalf jaar dat ADHD de reden is van zijn druk-
kinderen met ADHD Diana?
ke gedrag en minder goede schoolprestaties. Voor de diagnose had
“Als ik vroeger medicatie had gehad, dan had ik eerder mijn HBO
hij regelmatig last van woede-aanvallen en ruzie met zijn moeder. Na
studie afgemaakt, nu studeer ik af op mijn 45e. Desondanks besef
de diagnose gaat het met behulp van medicijnen en een individueel
ik dat medicatie niet per definitie geluksverhogend is. Het maakt
psycho-educatie traject een stuk beter met Joek en zijn schoolpres-
het leven een stuk vlakker.” Ze kijkt dan ook met veel plezier terug
taties.
op haar eigen jeugd: “Ik ben in zeven sloten tegelijk gelopen en er ook weer uit gekomen. Ik heb daardoor ook veel leuke dingen
De diagnose van Joek zette Diana aan het denken. “Joek is als
meegemaakt.” Joek is blij dat de medicijnen hem door zijn school-
een spiegel, we lijken enorm veel op elkaar”, zegt Diana. Nadat ze
periode heen helpen, maar wil beter leren omgaan met zijn ADHD.
stiekem een pilletje van Joek had ingenomen, ervoer ze zoveel rust
“Ik wil het liefst een toekomst zonder medicijnen. In de weekenden
dat ze besloot een diagnostisch traject voor haarzelf aan te vragen.
en schoolvakanties gebruik ik geen medicijnen en dan gaat het
Ze vroeg familie en vrienden om ook vragenlijsten in te vullen. De uit-
hartstikke goed met me.” Joek heeft twee moeders en groeit op in
komst was onmiskenbaar: ADD. Deze enthousiaste moeder en zoon
een twee-vrouwengezin. Hij ervaart dit als een voordeel. Zijn andere
hebben allebei een passie voor drummen en muziek. Diana: “We zijn
moeder heeft geen ADHD.
snelle denkers en heel open. Dat is voor ons beiden een kwaliteit
Op mijn vraag of de anderen weleens dol worden van hen als dyna-
en valkuil tegelijk. Ook nemen we alle twee de dingen heel letterlijk.
misch ADHD-duo, antwoorden ze: “Als combinatie zijn we weleens
Ik zie het direct wanneer Joek overprikkeld is. We hebben echt tijd
‘too much’, maar gelukkig is dit altijd goed bespreekbaar. We hou-
nodig om alle prikkels weer te neutraliseren. De omgeving ziet dat
den van leuke grapjes en Joek heeft soms nog moeite met grenzen.”
weleens, ten onrechte, aan voor lui.”
Joek: “Mijn andere moeder staat er ook voor open, is nieuwsgierig. Ik kan goed met haar praten, ze laat mij zelf nadenken en met een
Joek vindt het handig dat zijn moeder ADD heeft. “Ze begrijpt mij
oplossing voor iets komen. Of een excuus indien nodig.”
en we denken vaak dezelfde dingen, dat is fijn. Ze is gewoon anders
158
dan andere ouders, heel spontaan. Nee, dat mijn moeder ADD
Hebben jullie een held of rolmodel van iemand met ADHD? Beiden:
heeft kent eigenlijk geen nadelen.” Diana bewondert Joek’s spon-
“Jochem Meijer is zo herkenbaar voor ons. Hij maakt gebruik van
taniteit, hartelijkheid en doorzettingsvermogen. “Hij heeft best veel
zijn ADHD en draagt bij aan de positieve beeldvorming ervan.”
Lisa & Luca Lisa Jansen (40) werkt als Civiele Beschermingsbewindvoerder en
er veel onbegrip. “Kinderen die in mijn jeugd werden aangezien
is moeder van de twaalfjarige Luca. Luca zit in groep 8 en heeft het
voor ‘rotkinderen’, hadden nu misschien een diagnose gehad. Als
naar zijn zin op school, voetbalt graag en heeft veel vrienden. Koken
er iets gebeurd was ging iedereen er vanuit dat ik het wel gedaan
is zijn passie, hij wil dan ook graag kok worden.
zou hebben. Vaak onterecht. Dat is ook de reden dat ik de neiging heb om Luca meer in bescherming te nemen.” Toen Luca nog geen
Luca heeft sinds zijn zesde de diagnose ADHD. De diagnose bij Lisa
officiële diagnose had liep zij ook tegen dit onbegrip aan. “Mensen
is niet officieel, maar dat hoeft ook niet zegt ze: “alle symptomen zijn
zagen zijn impulsiviteit aan voor stout gedrag. Ze dachten dat hij
aanwezig.” Op verzoek van school heeft Luca medicijnen, maar Lisa
het erom deed en de boel manipuleerde.” Gaandeweg is Lisa er wel
maakt zich wel bezorgd over wat hiervan de effecten zijn op de lange
achter dat ze geen tijd meer wil investeren in mensen die het maar
termijn. “In de weekenden en vakanties krijgt Luca daarom geen
niet willen snappen.
medicatie”, vertelt Lisa. “We zorgen dan zelf voor voldoende overzicht en structuur, zo weet hij precies waar hij aan toe is.” Vlug somt
Hebben jullie een held of rolmodel van iemand met ADHD? Lisa:
Luca de structuur van de week op, inclusief de vaste menu’s. Als ik
“Iedereen is heel uniek. Ook kinderen met een diagnose zijn stuk
vraag of hij het lastig vindt als het menurooster wordt omgegooid
voor stuk uniek. Ik vind het heel krachtig hoe kinderen en ouders
zegt hij: “Op maandag geeft het niet, dan is het bloemkooldag, maar
daarmee om weten te gaan.” Luca: “Mezelf!” Als ik hem vraag waar-
op vrijdag (patatdag), is het wel een probleem!”
om, zegt hij: “Omdat ik lief ben. Maar soms ook stout hoor, dat zeg ik eerlijk.” Als we het gesprek gaan afronden bedenkt hij zich dat hij
Lisa herkent veel van zichzelf in Luca. “We doen eerst en denken
topkok Pierre Wind ook fantastisch vindt.
daarna. Ook hechten we allebei veel waarde aan vriendschappen. En de bewegingsdrang, wij zijn altijd in voor actie!” Ze bewondert zijn blijheid en enthousiasme. “Die uit hij naar iedereen. Hij heeft zelfs de postbode weleens binnen gevraagd voor koffie.” En hij heeft een bijzonder coördinatievermogen: “Ja, ik heb een TomTom in mijn hoofd”, zegt Luca. Luca is blij met zijn moeder. Hij vindt het fijn om met haar op pad te gaan, naar het vliegtuigmuseum bijvoorbeeld. Maar samen in de keuken iets lekkers bereiden, vindt hij het allerleukste om te doen. Ook alleen weet hij zich prima te redden in de keuken: “Ik volg al heel lang kookles in het autismecafé.” Als ik aan hem vraag waar zijn moeder heel goed in is, antwoordt hij: “In lief zijn. Ik mocht pas geleden speelgoed van mijn zakgeld kopen.” Lisa vertelt dat hij soms inderdaad meer gedaan krijgt bij haar dan bij zijn vader. De andere gezinsleden, broer Tycho en vader, worden wel eens dol van dit duo, maar eigenlijk weten ze al niet meer beter. De voortdurende bewegingsonrust is iets dat Tycho weleens stoort. Hond Timmy heeft volgens Luca ook ADHD: “Hij blaft heel vaak zonder reden en heeft ook heel veel energie.” ADHD vroeger en nu. Waar liep jij tegenaan Lisa en wat is nu beter geregeld voor kinderen met ADHD? “Het speciaal onderwijs is absoluut een voordeel. Luca verzoop in het reguliere onderwijs. 30 kinderen in een klas zorgde ervoor dat hij meer op de gang stond dan in de klas zat. Hij zat daar niet op zijn plek.” In haar jeugd was 17 159
Penny & Lucas Penny Holloway (42) is oprichter van het Autisme Centrum 2Play
weggestopt en normaliseren lijkt prioriteit te zijn. Tegenwoordig is
in Alphen aan de Rijn en moeder van de achtjarige Lucas en Alex
de uitspraak ‘meten is weten’ en daarmee luisteren we niet meer
Brons (11).
naar elkaar of ons gevoel.” Lucas bevestigt dat zijn moeder gebruikt maakt van haar moederlijke voelsprieten. “Ze is heel goed in gevoe-
Lucas weet sinds zijn zevende dat hij ADHD heeft. Ondanks dat hij
lens voelen”, zegt hij. “En in werken!”. Hij vindt het handig dat zijn
heel slim is, waren zijn schoolprestaties disharmonisch met zijn IQ.
moeder en broer ook ADHD hebben. “Nu leer ik snel hoe ik ermee
Hij zat niet goed in zijn vel, had veel hoofdpijn, buikpijn en ook met
om moet gaan. Zij weten het al. Ik leer veel van mijn broer.”
vriendschappen sluiten ging het mis. Dit alles was de aanleiding om naar een ‘speciale dokter’ te gaan. Er is veel ten goede veranderd
Wordt jullie vader weleens dol van jullie? “Ja, want wij zijn alle drie
sinds de diagnose. “Veel overleg met school heeft er voor gezorgd
druk”, zegt Lucas. “Alex en ik noemen papa weleens lui omdat hij na
dat hij meer 1 op 1 kan werken in plaats van met de hele groep”,
een activiteit even wil relaxen of iets voor zichzelf wil doen, terwijl wij
zegt Penny. “Zijn laatste toetsscores waren heel goed!”
nog energie voor tien hebben.” Hebben jullie een held of rolmodel van iemand met ADHD? Penny: “Ik hou van mensen die outside the
Penny heeft geen diagnostisch traject nodig om te bevestigen dat zij
box denken, creatieve mensen. Helden heb ik niet, maar het respect
ADHD heeft. “Ik herken zoveel van mijzelf in Lucas, het is mij wel dui-
dat ik heb voor ouders die noodgedwongen over hun eigen grenzen
delijk”. Waarin lijken jullie dan zo op elkaar? Penny: “De bewegings-
heen stappen om hun kind te helpen, is onwijs groot. Zoals moeders
onrust, het willen ontdekken en doen. Niet willen zitten. Herkenbaar
dat doen die kinderen met een diagnose hebben bijvoorbeeld. Het
is ook de eenzaamheid; waarom de rest jou niet snapt en jij de rest
beschermen en begeleiden van hun kinderen gaat vaak ten koste
niet. Ik begrijp heel goed wat zijn probleem is. Toch zijn we altijd vro-
van zichzelf. Ze leggen wat andere mensen ervan denken naast
lijk en goedgehumeurd!” “Mijn moeder begrijpt mij altijd. Ze weet dat
hun neer en gaan voor het welzijn van hun kinderen. Dat is bewon-
ik veel energie heb. Als ik druk ben vraagt ze waarom en of ze kan
derenswaardig!” Lucas: “Mijn broer is mijn held. Hij kan zo goed
helpen. Ze laat mij buiten steppen of bedenkt creatieve plannetjes.
omgaan met zijn ADHD, dat het soms lijkt alsof hij zijn ADHD aan mij
Zo bouwden we vroeger tenten met paraplu’s, maar nu vind ik com-
heeft gegeven.”
puteren ook heel leuk.” antwoordt Lucas als ik hem vraag wat het leukste is aan zijn moeder. Penny bewondert eigenlijk alles in hem: “Zijn blije geest en doorzettingsvermogen. De manier waarop hij de dingen ‘anders’ ziet. Hij is ontzettend slim. Het is prachtig om te zien hoe hij zichzelf blijft terwijl school hem probeert te ‘normaliseren’.” ADHD vroeger en nu. Waar liep jij vroeger tegenaan Penny en wat is nu beter geregeld? “Nou, of het nu zoveel beter geregeld is, vraag ik mij af”, zegt Penny. “Vroeger was er meer bewegingsruimte voor kinderen. De kinderen moeten tegenwoordig aan zoveel verwachtingen voldoen. Het huidige schoolsysteem werkt beperkend voor de creativiteit, ADHD-ers denken het best als ze in beweging zijn, daar wordt geen rekening mee gehouden. De druk op school is hoog en als je kind anders is, verzuipt het. Mijn concentratie was op school ook minder, toch werkte dat niet beperkend voor mij. Ondanks de magere zesjes op mijn rapport, kreeg ik een Atheneum advies. Dat is nu ondenkbaar. Hierdoor heb ik wel Biologie kunnen studeren en ben ik zelfs gepromoveerd.” Penny pleit ervoor dat we terug gaan naar het tijdperk dat we meer luisteren naar ons gevoel in plaats van dat er gekeken wordt naar het resultaat op papier. “Onze voelsprieten zijn 160
René & Jesse René Hendriks (35) is vader van de tienjarige Jesse. Jesse heeft
hele lijf. Ook kunnen we beiden niet tegen drukke ruimtes. Verjaar-
naast ADHD ook ASS. Zoon en broertje Levi (6) heeft geen ADHD
dagen en dagjes weg zijn soms heel moeilijk.” René bewondert zijn Jesse: “Hij heeft een ontzettend goed hart, hij kan niet tegen
Op vijfjarige leeftijd werd bij Jesse geconstateerd dat hij ADHD
onrecht. Ook kan hij urenlang zelfstandig spelen.” Jesse vindt het fijn
heeft. Hij was erg druk, had moeite met luisteren en op school ging
dat zijn vader meer tijd voor hem heeft dan de vaders van sommige
het niet zo goed. Inmiddels lukt het met luisteren op school al veel
vriendjes. “Dan kunnen we af en toe samen wat doen”. Maar hij
beter. Medicatie ondersteunt hem. Zijn vader René herkende zich-
speelt ook graag met zijn broertje Levi. Jesse ziet wel voordelen in
zelf wel in zijn zoon en heeft, op aandringen van zijn vrouw, zich vorig
het feit dat zijn vader ADHD heeft. Soms vindt hij het onhandig: “Als
jaar ook laten testen. De uitkomst was eerder bevestigend dan ver-
hij boos is, kan hij behoorlijk hard schreeuwen.” De mannen moeten
rassend. René gebruikt geen medicatie. Hij heeft het geprobeerd,
wel een beetje lachen als ik vraag of moeder wel eens dol wordt van
maar stopte er mee omdat hij veel last had van de bijwerkingen. Hij
haar drukke mannen. “Ja, dat wordt mama weleens. Zeker wanneer
probeert nu zelf structuur en overzicht aan te brengen in zijn leven.
papa en ik allebei overprikkeld zijn. Dan kunnen we flink botsen.
René en Jesse zijn allebei het liefst bezig met bouwen. Jesse ge-
Springen op de trampoline helpt mij dan om weer rustig te worden.
bruikt graag zijn fantasie als hij met lego bouwt en ook op de tablet
Papa gaat dan even iets voor zichzelf doen”, zegt Jesse. Moeder
is hij het liefst bezig met bouwspelletjes. René heeft er zelfs zijn werk
vult aan: “Als het mij even teveel wordt ga ik graag het bos in met de
van gemaakt. Als loodgieter en verwarmingsmonteur bouwt hij de
hond. Even tot mijzelf komen.”
hele dag door. Ze vinden het leuk om samen hutten te timmeren. ADHD vroeger en nu, wat is er tegenwoordig beter geregeld voor “Mijn vader is daar de beste in”, zegt Jesse. Zelf wil hij het liefst uit-
kinderen met ADHD? “De mogelijkheid op een vroege diagnose”,
vinder worden: “Dan maak ik een machine voor het kinderdagverblijf
zegt René. “Er wordt door sommige mensen net gedaan alsof er
waar mama werkt. Die machine geeft aan wanneer een kindje ziek
met de diagnose ADHD rondgestrooid wordt, maar dat is niet waar.
is en wat het dan precies heeft, zodat het dan weer naar huis kan
Er wordt secuur gekeken en getest, zodat ze meer begeleiding
met zijn mama. Want kleine kinderen kunnen dat zelf niet zeggen.”
kunnen krijgen binnen de lessen.” René vermoedt dat zijn schoolcar-
Hij kreeg dit idee toen er op het werk van zijn moeder veel kindjes
rière er anders uit had gezien als het in zijn jeugd onderkend was.
ziek waren en hij het zo zielig voor haar vond dat ze zoveel spuug op moest ruimen.
Hebben jullie een held of rolmodel van iemand met ADHD? Jesse: “Mijn klasgenootje Thomas, hij doet ook vaak druk maar
Volgens Jesse zijn de overeenkomsten tussen hem en zijn papa
hij kan zich wel goed concentreren op zijn werk. Dat is heel knap.”
overduidelijk: “We zijn allebei jongens, hebben allebei ADHD, hij zat
René: “Ik heb bewondering voor een aantal vrienden van mij. Zij heb-
vroeger op judo en ik nu!” René ziet ook overeenkomsten: “We zijn
ben ook ADHD en kunnen er zonder medicatie prima mee omgaan.
allebei wel luidruchtige types en als we praten, doen we dat met ons
Die kant wil ik ook op.” 161
KOPPIE ONDER MET DE DOLFIJNEN
22
‘De intensieve weken hebben Levi en ons zoveel gebracht’
23
‘Levi wordt per keer zoveel vrijer en heeft er steeds meer lol in’
Levi mag met een bal spelen, hier reageren de dolfijnen op. Ze willen de bal vangen, prachtig om te zien. Levi mag samen met Tanja en zijn vader het gekkenbekken kwartet spelen. Tijdens de volgende sessies zullen er nog veel meer spelletjes gedaan worden. Er wordt gebruik gemaakt van emotiekaartjes en picto’s. Er wordt diepe druk gegeven. Levi mag op een grote bal zitten. Er worden kwaliteitenlijsten gemaakt. Levi leert zijn kwaliteiten in te zetten bij moeilijke momenten. Zoals; in plaats van angst zet hij zijn nieuwsgierigheid in. Op
De SUZAN!¡ heeft mij gevraagd of ik een stukje wil schrijven over
deze manier zal Levi tijdens zijn volgende sessies heel veel stappen
de dolfijntherapie van Levi. Daar wil ik zeker aan meewerken
gaan zetten en heel veel grenzen over gaan.
gezien onze fantastische ervaringen. Als het eerste deel is afgelopen gaat Levi met Tanja en Loes naar Dag 1. Spannend, spannend ... Wat staat ons allemaal te wachten,
de vlonder. Daar staat een dolfijnenverzorger ze al op te wachten.
wat gaat er allemaal gebeuren? Levi mag voor de eerste keer naar
Er wordt een dolfijn bij geroepen die bij dit onderdeel met Levi
het Dolfinarium in Harderwijk om mee te doen aan Dolfijntherapie
gaat werken. Bij dit deel zal Levi gaan leren hoe hij een dolfijn een
bij Stichting SAM. Levi is dan 9 jaar, heeft PDD-NOS en ADHD. De
opdracht kan geven. Dat betekent leren om goed oogcontact te
therapie bestaat uit zeven sessies, zeven weken achter elkaar op
maken, in plaats van heel vluchtig. De bewegingen van de instructie
dinsdagochtend en een paar weken later volgt de nog een keer.
moet heel rustig, ook dat gaat Levi leren, hij houdt zelf vooral van
Die sessie is bedoeld om te kijken hoe het gaat, met Levi en de
snel!! En natuurlijk niet vergeten de dolfijn te belonen met applaus,
ouders en wat de ontwikkelingen op dat moment zijn. Bij de ingang
aandacht, een speeltje of een visje. Levi leert als een echte trainer
worden we opgehaald door de gastvrouwen van Stichting SAM. Ze
de dolfijn instructies te geven. Dit kan zijn; de dolfijn te laten toete-
nemen ons mee naar Tanja, de therapeut en Loes, de observant.
ren, zingen, staart zwaaien, noem maar op. Maar Levi zijn favoriet is
Na de kennismaking mag Levi zich gaan omkleden, handen wassen,
de dolfijn te laten springen. Hoe cool, daar sta je dan als 9 jarige en
handen afdrogen mag hier gewoon aan je shirt! Daarna worden
je laat gewoon de dolfijn een paar meter de lucht in springen. Daar
wat spullen verzameld en meegenomen om deze te gebruiken bij de
gaat je zelfvertrouwen wel van omhoog. Super trots zijn we om dit te
glaswand. Levi gaat met Tanja en Loes naar de glaswand en wij als
zien gebeuren. De eerste sessie wist Levi heel zeker dat hij in ieder
ouders mogen plaatsnemen en kunnen alles zo heel goed volgen.
geval de dolfijn geen kus zou geven en hij wilde er ook zeker niet een
De dolfijnen zijn erg nieuwsgierig en komen al snel een kijkje nemen.
krijgen, brrrrr. Nee, daar begon hij echt niet aan.
DAGBOEK
Samen met andere kinderen spelen en zo aan je weerbaarheid te werken. Heel spannend snorkelen, maar Levi probeert het gewoon. Hij krijgt het voor elkaar dat hij de zesde en zevende sessie met Loes mee mag snorkelen, zo is het veel minder eng. Samen naar de dolfijnen kijken. En ja Tanja en Loes in het water, dat vraagt om een watergevecht, wat eindigt met ijsblokjes in de pakken, brrrrr koud. De laatste keren gaat Levi zelfs koppie onder en komt het zeewier uit zijn oren en heeft hij kletsnatte haren. Wie had dat tijdens de eerste sessie gedacht? Het watergedeelte eindigt met een knuffel met papa en mama met een kletsnat pak. Tijd om te douchen en wat drinken. De ochtenden worden besproken, nieuwe doelen worden ingezet, tips en oefeningen voor thuis. Dit alles brengt dat Levi iedere week een stapje verder gaat. Maar wat gebeurt er bij sessie 3, ja hoor, een dikke kus van Skinny,
De intensieve weken hebben Levi en ons zoveel gebracht. Levi begon
de toen 50 jarige oudste dolfijn van Europa! Een jaloerse mama aan
als een angstig, kwetsbaar mannetje met heel veel tics en span-
de kant, ik zou ook wel een kus van Skinny willen ... Wat een stap
ning. Tijdens de sessies waren er geen tics te zien, ook de spanning
heeft Levi daar even gezet. Hoe leuk is het om een dolfijn Loes nat te
verdween. Wat we zagen was een totaal ontspannen kind. De tics
laten spetteren, gelukkig werkt de dolfijn goed mee. En ja hoor, Loes
zijn later zo goed als verdwenen. Soms komen ze bij stresssituaties
heeft een nat pak, hier wordt nog heel lang over gesproken. Levi
terug, maar zijn ze van korte duur. Levi heeft veel meer zelfvertrou-
wordt per keer zoveel vrijer en heeft er steeds meer lol in.
wen gekregen en zit goed in zijn vel.
dolfijnen ook rond zwemmen. Dat is dus echt heel dichtbij! De eerste
Tja, dan is daar echt het moment van afscheid ... Levi is stil en
keer in het water is zo spannend. Levi is geen waterrat en wil al
heeft het er moeilijk mee, slik, ook ik vind het zwaar om afscheid te
helemaal niet dat zijn haar nat wordt, laat staan koppie onder. De
nemen. Je hebt in die weken zoveel opgebouwd, zoveel meegemaakt
eerste keer heeft Levi bij Tanja water over haar hoofd gegoten, of
en vooral zoveel bereikt. Het is dan ook een super mooie, waardevol-
dat bij Levi ook mag ... NEE, zeker niet. Nou vooruit dan maar een
le ervaring, ĂŠĂŠn om nooit te vergeten! Wij zijn alle lieve mensen van
beetje over zijn handen dan. Wie durft er hier te denken dat Levi
Stichting SAM, de dolfijnenverzorgers en de superdolfijnen ontzet-
hier over zijn angsten heen komt? Al de eerste avond thuis, heeft hij
tend dankbaar. Het is zoveel waard om een totaal ontspannen kind
voor de eerste keer zelf en zonder angst zijn haren gewassen. En
mee te maken, hij heeft genoten. Ik hoop dat er nog vele kinderen
dat ook nog eens helemaal uit zichzelf!
volgen die ook zo iets moois mee mogen maken en ook zoveel kunnen bereiken.
TEKST & FOTO JOSE WORTMAN
Het derde deel van de ochtend vindt plaats in het water, waar de
Tijdens de derde sessie durft hij te drijven in het water. Wat heeft hij een vertrouwen in Tanja. De volgende keer dat hij het doet gaan zelfs zijn oren onder water en kan hij de dolfijnen horen. Wat een totale ontspanning, WAUW. Zo fijn om te kunnen genieten in het water. Ballen naar de dolfijnen te gooien die ze ook weer terug gooien.
Stichting SAM Stichting SAM verzorgt een dolfijntherapie programma in samenwerking met het Dolfinarium te Harderwijk. De doelgroepen zijn kinderen met het Downsyndroom, autistische stoornissen en aanverwante syndromen, mogelijk in combinatie met spraak- en taalstoornissen. De dolfijntherapie is een aangepaste vorm van gedragstherapie waarbij de dolfijn zowel coach als beloning is. Kijk voor meer informatie op www.stichtingsam.nl 165
zeldzaam
verstandelijke plus
beperking plus
ADHD is
gestapelde handicaps 46
VERDIEPING
YOERI1
Ondertussen, vanaf ongeveer het derde levensjaar, werden de pro-
Een gewone middag op de polikliniek kindergeneeskunde. Het is een
blemen in het dagelijks leven, druk en impulsief gedrag en slaappro-
gezellige drukte in de grote wachtkamer, maar het geroezemoes
blemen, steeds moeilijker hanteerbaar.
dringt nauwelijks door tot in de spreekkamer waar ik me probeer te concentreren op het bijhouden van het elektronisch dossier van het
Lange onderzoek- en observatietrajecten volgden door orthope-
vorige patiëntje.
dagogen, psychologen en kinderpsychiaters. Er waren duidelijke kenmerken van ADHD en een autismespectrumstoornis. Gezien
Plots gekrijs en gescheld vanuit de wachtkamer.
de jonge leeftijd was er echter terughoudendheid om de diagnose formeel te stellen en werden vooral gezinsfactoren verantwoordelijk
Gebonk, gestamp en geschreeuw en daardoorheen de gebiedende
gemaakt voor de gedragsproblemen. Moeder was ten einde raad
stem van een moeder die wanhopig achter haar 8 jaar oude zoon
en verscheurd door emoties en tegenstrijdige gevoelens: het gevoel
aanrennend probeert om hem tot bedaren te brengen. Aan haar
te falen als moeder en enerzijds de wens om er met medicijnen iets
stem herken ik de moeder van Yoeri en Sanne. Ze staan als volgen-
aan te doen en anderzijds het gevoel dat je je kinderen toch niet
de op mijn lijst deze middag.
moet ‘volproppen met vergif’.
Ik ga polshoogte nemen in de wachtkamer. Andere ouders kijken
Uiteindelijk hebben we na vele gesprekken over de voor- en nadelen
ontdaan en deels met veroordelende blikken naar dit tafereel.
van medicijnen besloten om voorzichtig een behandeling te starten
Moeder was er ondertussen in geslaagd om Yoeri stevig en niet
gericht op de symptomen van impulsiviteit en druk gedrag. Het
bepaald zachtzinnig in de houdgreep te nemen. Op mijn stilzwijgen-
middel van eerste keus was een kortwerkend stimulantium, niet in
de gebaren duwde ze Yoeri mijn spreekkamer in met achter haar
de laatste plaats omdat meestal snel duidelijk is of het middel nuttig
aan Yoeri’s jengelend tweelingzusje Sanne. Ik hoorde later van de
is of niet. Bij Yoeri, en later ook bij zijn zusje, bleek vrij snel dat het
poli-assistente dat een ouder in de wachtkamer informeerde of we
middel een gunstig effect had. Het was echter nog een hele klus
aangifte zouden doen vanwege kindermishandeling.
met veel gepuzzel om de optimale dosis, en een geschikt schema te vinden, waardoor er zo min mogelijk reboundeffecten en slaappro-
Hè, hè - geleidelijk komt Yoeri tot rust, meer door uitputting dan
blemen optraden.
door iets anders. Wat was er aan de hand? Yoeri is een bijzondere jongen met een zeldzaam syndroom, autisme, lichte verstandelijke
Terug naar de scènes in de wachtkamer. Wat was er aan de hand?
beperking en kenmerken van ADHD en agressieve buien.
Yoeri was lange tijd goed ingesteld op een van de langwerkende stimulantia die door een Nederlandse apotheek ‘op maat’ werden
Zijn zusje lijkt op hem, al is zij in sommige opzichten wat makkelij-
gemaakt en door de ziektekostenverzekering in het basispakket
ker, in andere opzichten juist ingewikkelder door een hardnekkige
werden vergoed. De ziektekostenverzekeraar had nu besloten om
eetstoornis. Ik kende Yoeri en Sanne vanaf de eerste levensmaan-
de medicatie niet meer te vergoeden, want andere langwerkende
den vanwege een geleidelijk duidelijker wordende achterstand in de
stimulantia zaten ook niet in het basispakket. Helaas was een dure
ontwikkeling, voedings- , slaap- en gedragsproblemen.
aanvullende polis, waarin deze middelen wel vergoed worden, voor deze alleenstaande moeder niet te betalen. Hetzelfde verhaal gold
‘SYNDROMALE’ KINDEREN
voor zijn zusje Sanne die ook veel baat had bij deze medicatie. In één
De vraag ‘wat is er mis met mijn kinderen?’ stond in de eerste le-
klap was dit kwetsbare eenoudergezin terug bij af, want beide kin-
vensjaren op de voorgrond in de spreekkamer. Beide kinderen wer-
deren hadden veel last van rebound als de kortwerkende medicatie
den uitgebreid onderzocht door verschillende specialisten in twee
na 3-4 uur uitgewerkt was. En hoewel moeder haar uiterste best
academische ziekenhuizen. Er werd geen verklaring gevonden, maar
deed om de medicatie nauwgezet iedere 3 uur te geven, kun je je
alle specialisten spraken over ‘syndromale’ kinderen. Misschien
voorstellen dat dat met twee kinderen geen sinecure is.
lukt het in de nabije toekomst toch nog om met nieuwe genetische technieken de oorzaak te achterhalen.
Het verhaal van Yoeri en zijn zusje Sanne is niet uniek. Het is het
1 naam en enkele details zijn gewijzigd om privacy te waarborgen.
TEKST CARSTEN LINCKE FOTO FRITS WILBRINK
167
verhaal van vele kinderen met genetisch bepaalde of aangeboren syndromen, met of zonder vastgestelde oorzaak, waarbij een veelheid aan factoren het functioneren in het dagelijks leven bepaalt. Een kind met ADHD met een normale intelligentie, goed functionerende zintuigen en zonder lichamelijke stoornissen is meestal niet ingewikkeld om goed te begeleiden en te behandelen, zeker als het wat betreft stabiliteit van het gezin en kwaliteit van de leerkrachten op school enigszins meevalt. Als ouders daarnaast ook nog voldoende financiële ruimte hebben voor bijvoorbeeld extra huiswerkbegeleiding en, als dat nuttig gebleken is, langwerkende ADHD-medicijnen, dan is ADHD nog steeds een handicap, maar wel één waarmee goed valt te leven. GESTAPELDE HANDICAPS! Iedere bijkomende beperking, of die nou zijn oorzaak vindt in omgevingsfactoren (stress in het gezin, financiële zorgen) of in lichamelijke problemen, maakt de totale handicap groter en lastiger te
past onderwijs en ondersteuning en het wegnemen van beperkingen
behandelen. Als je ADHD hebt en je bent een beetje slim, dan kun je
voor zover dat mogelijk is. Iedereen begrijpt dat we moeten zorgen
daarmee een hoop nadelen van ADHD compenseren. Mensen met
voor een goede bril of hoortoestellen, als die nodig zijn. Dat zou ook
een verstandelijke beperking lukt dat vaak niet. Dat geldt zowel voor
moeten gelden voor behandelbare ADHD-symptomen. Het pro-
de aandachts- en leerproblemen als ook voor de impulscontrole.
bleem wordt vaak niet onderkend en er is terughoudendheid om de
ADHD en verstandelijke beperking versterken elkaar dus wederzijds.
diagnose te stellen vanwege allerlei vertroebelende factoren. Vaak
Gestapelde handicaps! Als er dan ook nog sprake is van een vermin-
zijn er ongenuanceerde vooroordelen tegen het gebruik van medicij-
derd gehoor of gezichtsvermogen wordt de stapel nog hoger.
nen, zowel bij hulpverleners als ook bij ouders. Het zijn beslist geen wondermiddelen en er is helaas ook niet voor iedereen een goede
Terug naar de genetisch bepaalde of aangeboren syndromen.
oplossing. Het gebruik bij deze kinderen vereist geduld, ervaring
Voorbeelden van genetisch bepaalde, vaak erfelijke syndromen, zijn
en intensieve begeleiding, zij reageren vaak heftiger op een lagere
het fragiele X-syndroom en neurofibromatose type 1. Van deze twee
dosis (of ze hebben juist een hogere dosis nodig). Soms moeten
syndromen en van een aantal andere, minder vaak voorkomende
twee middelen gecombineerd worden. Ouders moeten de dokter
syndromen is goed bekend dat zij vaak gepaard gaan met ADHD
gemakkelijk kunnen benaderen voor telefonisch overleg of per e-mail
en ook met autistische kenmerken. Dit krijgt dus, als het goed is,
en periodieke evaluatie van het effect en de bijwerkingen is nodig.
aandacht bij de individuele begeleiding van deze kinderen.
Dit is geen pleidooi voor laagdrempelig strooien met medicijnen om
Omgevingsfactoren kunnen ook leiden tot aangeboren syndromen
moeilijke kinderen rustig te houden, verre van dat. Een voorbeeld
met verstandelijke beperking en een sterk verhoogde kans op
hoe lastig de praktijk kan zijn, heb ik beschreven in een blog ‘Rituelen
ADHD, meestal door blootstelling van de vrucht tijdens de zwanger-
bij mensen met autisme -misbruik ze niet’1. Onderdiagnostiek en
schap aan giftige stoffen of sommige geneesmiddelen, bijvoorbeeld
onderbehandeling zijn even verwerpelijk als overbehandeling of ver-
alcohol en sommige medicijnen tegen epilepsie.
keerde behandeling zonder goede follow-up. Als de medicijnen effect hebben en goed worden verdragen, dan kan de winst in het dagelijks
Bij de meeste kinderen met een verstandelijk beperking is het niet
leven enorm zijn. Yoeri is daarvan een voorbeeld.
gelukt om een diagnose te stellen. Artsen spreken dan vaak van een verstandelijke beperking e.c.i. (e causa ignota, Latijn voor ‘van onbekende oorzaak’) of, als er opvallende uiterlijke kenmerken of lichamelijke afwijkingen zijn, van een syndroom e.c.i. Voor vrijwel alle kinderen met een verstandelijke beperking geldt dat je aan de verstandelijke beperking, met of zonder herkenbaar syndroom, zelf niet veel kunt doen, behalve natuurlijk optimaal aange-
168
Dr. C.R. (Carsten) Lincke is kinderarts in het Erasmus MC Sophia en Maasstad Ziekenhuis te Rotterdam. Hij is gespecialiseerd in erfelijke en aangeboren aandoeningen en heeft een bijzondere belangstelling voor ontwikkelingsstoornissen en verstandelijke beperkingen. Mail carstenlincke@gmail.com voor meer informatie. 1 http://crlincke.wordpress.com/2013/04/02/rituelen-bij-mensen-metautisme-misbruik-ze-niet/
ACHTERGROND TEKST GREGOR STAM FOTO SHUTTERSTOCK
ZEER EFFECTIEF BIJ JONGEREN MET ADHD, ADD OF ANGSTAANVALLEN
RUNNINGTHERAPIE 169 55
Runningtherapie voor kinderen en jongeren
ast vertelt hij: “Ik heb met een jongen met
neigen steeds meer tot het vergoeden van
met ADHD, ADD en angstaanvallen is zeer
ADHD, angst had voor mensenmenigten en
deze therapievorm. Niet alleen omdat die
effectief. Met hardlopen maken ze de ont-
medicijnen gebruikte uiteindelijk een mara-
goedkoper is, maar ook het een effectieve
brekende endorfine aan, daalt de hartslag
thon gelopen en het is zeker niet zijn laatste.
aanpak is van de gevolgen en niet alleen van
fors en wordt de ademhaling rustig. De
Het is tegenwoordig een zelfverzekerde en
de symptomen.
kinderen voelen zich veel beter, gebruiken
rustige jongeman die trots is op wat hij zelf
minder of zelfs geen medicijnen meer
bereikt heeft. Daar kan ik zo van vreselijk
MAATWERK
en worden veel gezonder. Gediplomeerd
van genieten.”
Ieder mens is anders en dat betekent dat de aanpak per individu verschilt. De
runningtherapeut en voormalig topatleet Gregor Stam test en begeleidt al jaren jon-
RUNNINGTHERAPIE
runningtherapeut en de methoden zijn
geren met ADHD en verwante aandoenin-
Runningtherapie is hardlopen met thera-
ondergeschikt aan de belangen van de per-
gen. Maatwerk, wetenschappelijke aanpak
peutische doelstellingen. Wetenschappelijk
soon. Gregor Stam: “Dat betekent dat je je
en plezier zijn de pijlers van het succes,
onderzoek onderschrijft de effectiviteit van
oprecht moet verdiepen in de persoon. Wat
want als het goed is verandert iemands
lopen bij mensen met psychische klachten
wil de cliënt? Hoe zit hij of zij in elkaar? Wat
leven definitief.
en aandoeningen. Het gaat er niet om dat
is zijn of haar lichamelijke conditie? Wat zijn haar of zijn mogelijkheden en hoe weet je de juiste snaar te raken zodat de jongere zijn levensstijl voorgoed en gezond verandert? En dat moet je begrijpelijk voor kinderen en jongeren optuigen. Er is geen blauwdruk, maar een individuele behandeling die fijnzinnig moet worden samengesteld. Dat vergt vooral ook psychologisch inzicht. Naast de sportieve know-how.” OVERLEG Voordat een runningtherapie start overlegt Stam met de cliënt, zijn of haar ouders en
170
Stam: “Het is geweldig als je jongeren met
iemand zich richt op een bepaalde afstand,
als ze dat wensen met de behandelend arts.
ADHD, ADD en angststoornissen ziet ver-
een snelle tijd of wint van anderen. Compe-
Daarin kunnen ze vragen stellen over de
anderen naarmate je verder in het traject
titie en prestatie zijn niet van belang. Het
therapie, de verwachte effecten bespreken
komt. Natuurlijk moet je ze soms achter de
doel is zich op korte termijn beter te voelen
en uitleggen wat de wensen zijn. Op basis
broek zitten, want discipline is belangrijk.
en op langere termijn een levensstijl op te
van deze gesprekken brengt Stam de
Juist daardoor zie je vaak het plezier toene-
bouwen waardoor psychische klachten wor-
achtergrond van de jongere in kaart. Dit is
men. Ze voelen zich rustiger, veel meer in
den teruggedrongen en zelfs verdwijnen.
zowel belangrijk voor de te stellen gezond-
balans en zien dat ze met doorzettingsver-
Een gezonde geest in een gezond lichaam,
heidsdoelen, de mogelijkheden wat betreft
mogen doelen kunnen bereiken.” Enthousi-
gericht op ieder niveau. Zorgverzekeraars
planning en wensen als het plezier voor de
jongere. Dat laatste is een essentiële factor.
mensen die het niet hebben. Daarbij hoort
leert dat de groep jongeren waarover we
“Iedereen heeft op zijn tijd motivatie nodig
vaak een ademhaling die soms wel drie keer
het hebben een zeer hoog hartritme heeft.
en ik weet als topsporter hoe belangrijk
hoger is dan bij een ander. “Stel je eens
Vaak boven de honderd of meer, terwijl
doorzettingsvermogen en plezier is. Mijn
voor dat je in rust een hartritme hebt van
tussen vijftig en 65 normaal is. Mijn cliënten
ervaring gebruik ik dan ook om dat zoveel
105 en twintig tot dertig keer per minuut
trainen met een hartslagmeter, want die
mogelijk over te brengen.”
ademhaalt, dan ben je zonder te sporten al
legt deze essentiële waarden vast. Ze
na een paar uur bekaf. Als je dit vergelijkt
hebben vrijwel nooit specifiek op hartritme
METEN
met iemand die een therapie bij me volgt en
getraind en dat loopt dan snel op. Ik hou
Een mens is niet alleen psychologisch uniek,
soms een Hr van 55 heeft en een adem-
dat goed in de gaten en als een bepaalde
ook lichamelijk verschilt ieder persoon.
haling van tien tot twaalf keer per minuut,
hartslag is bereikt houden we rust tot we op
Daarom krijgt iedere cliënt na het gesprek
dan begrijpt ieder mens dat gericht sporten
de gewenste lage hartslag zijn. Dan gaan we
een uitgebreide inspanningstest. Met
heel effectief en gezond is. Zeker voor men-
weer verder.”
geavanceerde meetapparatuur brengt
sen met ADHD, ADD of angststoornissen.
Stam de huidige conditie in beeld en bekijkt
En dat zonder gebruik van medicijnen.”
Daarnaast doet Stam onder het lopen oefeningen om de ademhaling te contro-
hij de mogelijkheden. Het rapport dat hij op basis van de test maakt bespreekt hij
TEST
leren. Dit leidt snel tot merkbare effecten.
met de jongere, zijn ouders en eventueel
Cliënten van Gregor Stam Sport & Therapie
“Hoewel bijna iedere loper die bij mij in
‘ik weet als topsporter hoe belangrijk doorzettingsvermogen en plezier is’
krijgen vaak een aantal testen
therapie is, uiteindelijk de euforie van een
om te kijken wat ze aan kunnen
georganiseerde loop wil meemaken is dat
en om de voortgang met cijfers
zeker in het begin niet van belang. Het eer-
te onderbouwen. Deze bestaat
ste doel is een vertrouwensband met elkaar
uit een Flow Volume Test voor
op te bouwen. De jongere en zijn ouders
de longinhoud, de Rustmeting,
moeten geloven in mijn aanpak en ik moet
waarin de hartslagvariatie
erop vertrouwen dat ze zich eraan houden.
(HRV-test) wordt gemeten en de
Als het nodig is wijs ik ze op de noodzakelijke
Inspanningstest, waarin het ver-
discipline, motiveer ze en stel alles in het
zuringspunt wordt vastgelegd.
werk het plezier in het traject te houden.
Stam combineert de resulta-
Het is mooi dat iemand na een vastgestelde
ten met elkaar. Niet alleen de
periode zijn klachten kan verminderen, maar
de arts. Uit de inspanningstest komt naar
hartslag en hartritmevariatie, maar ook de
mijn ultieme doel is dat iemand de rest
voren hoe gezond iemands lichaam is en
ademfrequentie, teugvolume (zuurstof-
van zijn leven blijft hardlopen, zo zijn eigen
dat heeft uiteraard invloed op de psychische
inname bij inspanning) en de vent (aantal
medicijn produceert, zijn klachten tot het
gesteldheid. Daarnaast zorgt een goed
liters lucht dat per minuut door de longen
verleden behoren en uiteindelijk een veel
onderbouwd overzicht van de lichamelijke
gaat) zijn van groot belang. “Ademfrequen-
gezonder en gelukkiger mens wordt.”
mogelijkheden van de jongere dat deze bles-
tie en rustmeting leveren heel belangrijke
surevrij en effectief naar de gestelde doelen
waardes voor mensen met ADHD, ADD en
kan werken.
depressies. Daar wordt vaak te weinig rekening mee gehouden, terwijl ik juist daarmee
BELANGRIJKE WAARDEN
bij deze groep uitstekende resultaten boek,”
Met moderne apparatuur meet Gregor
aldus Stam. Gregor Stam is sinds 2008 gecertificeerd run-
Stam onder andere de longinhoud, het hartritme, de hartslagvariatie, de adem-
DE PRAKTIJK: GEEN TWEEDE KANS
ningtherapeut, heeft 35 jaar (top-)sportervaring en
haling en het verzuringspunt. Voor ieder
Een runningtherapeut moet zich goed
is een expert op het gebied van sport en therapie.
mens is dit anders, maar het heeft veel
realiseren dat er geen tweede kans komt,
Winnaar van de Holland Triathlon in 1981 en 1982
invloed op hoe iemand zich voelt. Bij veel
het moet in één keer goed. De gedachte ‘we
en Europees kampioen triatlon in 1985. Hij is
mensen met ADHD ligt in rust het hartrit-
gaan even met een schema uit de boeken
eigenaar van Gregor Stam Sport & Therapie. Voor
me (Hr) soms wel twee keer zo hoog als bij
lopen’ is veel te gemakkelijk. Stam: “Ervaring
meer informatie: www.gregorstam.nl 171
MENTALE VEERKRACHT DOOR HARTFOCUS
interview met Kees Blase 172
ACHTERGROND
HartFocus is de regelmatige, gebalanceerde afwisseling van versnelling en vertraging van de hartslag. Hartfocus is gebaseerd op hartritmevariabiliteit (HRV), de maat voor het interval tussen hartslagen. Bij een goede hartfocus is er sprake van een gelijkmatig, 'sinus'-golfachtig patroon in de hartritmevariabiliteit (HRV). De activerende en herstellende activiteit van het autonome, dat betekent zichzelf sturende zenuwstelsel, zijn dan in balans. HartFocus wordt gekenmerkt door helder denken, een gevoel van alertheid en harmonie. Het is de staat van het lichaam, waarin de verschillende processen in het lichaam op elkaar zijn afgestemd en optimaal functioneren. Door te ademen in de frequentie van 6 ademhalingen per minuut komen de meeste mensen in hartcoherentie en in hun eigen hartfocus.
en waarnemen tijdens of na stressvolle situaties. De adem is de sleutel om het lichaam in de veilige modus te zetten Als je uitademt neemt het hartritme af, als je inademt neemt het hartritme toe. Zowel de adem als het hartritme golven continu, maar meestal in een verschillend tempo. Als we die twee ritmes op elkaar afstemmen gebeurt er iets interessants in ons autonome zenuwstelsel: we krijgen het signaal van de veilige modus onder invloed van de Nervus Vagus. (het deel van ons zenuwstelsel, dat ons weer in rust terugbrengt). Iedereen heeft een eigen resonantiefrequentie, het ademritme dat voor jou het beste is en samengolft met het hartritme, waardoor het ademritme optimaal resoneert met het hartritme. Die resonantiefrequentie kan variëren tussen 0,07 Hz en 0,12 Hz, oftewel tussen de 4 en 7 ademhalingen per minuut, ook wel slow breathing genoemd.
ZINGEN EN ADEMEN KUNNEN WE ALLEMAAL
Door een meetapparaatje aan je vinger te doen en deze aan te slui-
Sinds mensenheugenis troosten ouders hun kleine kinderen met wiegeliedjes. Ook in de GGZ wordt muziek gebruikt om heftige emoties te reguleren. Een gesprek over muziek, adem en hartfocus met medisch fysicus en andragoloog Kees Blase.
ten op een computer, kun je met behulp van biofeedback software je hartritmevariabiliteit of je hartritmepatroon zichtbaar maken. We hebben het niet over het gewone hartritme, maar over de tijdspanne tussen de hartslagen. Bij bijvoorbeeld 60 slagen per minuut slaat je hart niet precies elke seconde. Het tempo versnelt en vertraagt,
Lichaam en geest werken samen, en door lichaamsgericht te wer-
wat normaal is. Dit tempo kan sterk wisselend en chaotisch zijn als
ken kunnen psychische problemen gemakkelijker opgelost worden.
een hortende, stotende auto in de file of geleidelijk en vloeiend als
Het autonome zenuwstelsel kan in de veilige modus staan, of in de
een mooie sinusgolf.
stand van fight and flight. Met muziek kunnen we dat voor een deel zelf in de hand krijgen en reguleren. Dat kan doordat je ademt of
In dit laatste geval spreken we van hartfocus. Onze hartslag,
zingt. De adem is een sleutelfunctie om het lichaam in de veilige mo-
hersengolven en ademhaling hebben allemaal een bepaald ritme.
dus te zetten. Dat kun je doen door in een bepaald ritme te ademen,
Bij hoge hartcoherentie, een sterke hartfocus, gaan deze ritmes
wat we hartfocus noemen, maar dat kan je ook doen, door muziek
resoneren. In dat geval communiceren ons brein, hart, zenuwstelsel
te maken met anderen, waardoor je in een soort sociale binding
en hormoonsysteem optimaal.(dat is althans de theorie, ik ken geen
met elkaar komt. Dan kom je in die veilige modus, zoals psychiater
onderzoek met hormoonsysteem wat dan ook moge zijn …) Het
Stephen Porges beschrijft in zijn Polyvagal Theory.
lichaam verbruikt efficiënt zijn energie. Je voelt je prettig en kunt helder denken.
De meeste mensen denken dat onze hersenen en onze andere delen van het lichaam niet veel met elkaar te maken hebben. Ook
TRAIN MET BIOFEEDBACKAPPARATUUR JE HARTFOCUS
in de geneeskunde lijkt het soms zo: voor iets met de organen gaat
Hartfocus ontstaat dus bij resonantie van het ademritme en hartrit-
men naar de internist, voor iets met de botten naar de orthopeed
me in de resonantiefrequentie. Iedereen kan zijn eigen resonan-
en voor iets met de psyche naar de psychiater. Het probleem van
tiefrequentie vinden en trainen voor een optimale hartfocus.
deze specialistische aanpak is dat het de verbinding mist tussen
Met de mobiele StressEraser zie je op het scherm het hartritme.
de onderliggende neurobiologische regulatie van onze organen en
Als het hartritme een gelijkmatige versnelling en vertraging heeft, is
onze hoger liggende functies van het zenuwstelsel. Met het nieuwe
er hartcoherentie en wordt via het zenuwstelsel in de hersenen het
begrip neuroceptie van professor Stephen Porges wordt begrijpelijk
signaal ‘veilig’ gegeven.
gemaakt, dat wij zelf invloed kunnen hebben op de manier waarop
Door 6 weken training met StressEraser, Balance Manager, Respi-
ons autonome zenuwstelsel functioneert, en dus hoe wij reageren
roguide Pro of andere HRV-biofeedbackapparatuur trainen we 173
onze veerkracht in stresssituaties, bij podiumangst en spannende
HARTFOCUS EN ADHD
of panieksituaties. We trainen onze zogenaamde baroreceptoren.
Alle onderzochte HRV biofeedback onderzoeken leiden tot significan-
Baroreceptoren zijn bloeddrukmetertjes, die in onze slagaderen
te verbeteringen bij PTSS, angststoornis en depressie.
zitten om de bloedvaten en ons hart het signaal af te geven of er
Bij alle onderzoeken worden na 4 weken flinke verbeteringen geme-
verwijding of versmalling van de bloedvaten moet optreden bij iedere
ten, maar na 6 weken of 8 weken nog een beduidende verdere ver-
hartslag. Met het trainen door te ademen in de resonantiefrequen-
betering. Dat pleit ervoor dat HRV-biofeedback minimaal 6 weken
tie kunnen we dus meer flexibiliteit in de bloedvatwanden krijgen.
dagelijks wordt beoefend. Met de StressEraser driemaal daags 30
Gezond en handig in stresssituaties, maar ook bij slaapproblemen,
punten (circa 8 minuten in totaal 20-30 minuten).
betere concentratie en zelfs bij autisme, ADHD en depressie zijn
Wat betreft behandeling van ADHD met HRV-biofeedback is er een
positieve effecten gemeten.
randomized controlled studie in Engeland uitgevoerd met 38 proefpersonen van 9-13 jaar, (Lloyd, 2007) waarbij de uit een geheugen-
174
ADEM IN JE HARTFOCUS
test bleek, dat deze ‘verbal episode memory’ index significant met
“Hartfocus kun je verkrijgen door te ademen in resonans met je
31% toenam (p<0,0001) en bij de controlegroep 11% .
hartritme. Dus moeiteloos ademen in je eigen resonantiefrequentie.
In de praktijk wordt de gemakkelijke app Respiroguide Pro in de be-
Als je mee gaat ademen met je hartritme, krijg je een resonans.
handeling van ADHD vaak aanbevolen en gebruikt en helpt kinderen,
Iedereen heeft zijn eigen resonantiefrequentie; vier, vijf, zes adem-
jongeren en volwassenen door een bewuste ademhaling een sterke
halingen per minuut”, vertelt Blase. “Die kun jezelf ontdekken. We
hartfocus te bereiken.
hebben hiervoor een app Respiroguide Pro ontwikkeld. Deze adem-
Om deze waardevolle hartfocus methode een vaste plekte geven in
begeleider helpt de gebruiker in een simpele vorm van meditatie,
de behandeling van ADHD hopen we op meer onderzoek in
vergelijkbaar met Mindfulness.” www.lcsvitaal.nl
Nederland.
OPLEIDINGSCENTRUM HARTFOCUS
En hoe kan het concreet worden toegepast voor
In opleidingscentrum HartFocus - www.hartfocus.nl - worden coa-
leerlingen?
ches, zangpedagogen, psychologen, artsen en psychiaters opgeleid
Kees: “We hebben het op scholen in het speciaal onderwijs veel
en leren de resonantiefrequentie te vinden, de blokkades bij de
gebruikt. Een voorbeeld om te noemen: daar vroeg ik dan wie van
middenrif weg te halen en methoden om faalangst, podiumangst,
hun weleens iets heel goed geleerd had en het dan, als de juf het
ADHD en autisme te behandelen. In de driedaagse opleiding wordt
vroeg, het niet meer wist. Nou, dan gingen bijna alle vingers omhoog
ook geleerd hoe je op het computerscherm kunt lezen wat de stand
en daarbij kunnen we met HartFocus zo goed helpen. Het is eigenlijk
is van het autonome zenuwstelsel.
een soort mentale veerkracht die je geeft aan kinderen die vaak onder stress zitten. Hoe kan ik rustig worden, als ik moet presteren
Opleider, medisch fysicus en andragoloog Kees Blase ontvangt me
en hoe kan ik mezelf rustig krijgen. “
met veel enthousiasme. Even in het begin een belangrijke vraag. Waarom gebruik je het woord ‘hartcoherentie’ niet meer zoveel, maar zeg je liever resonantie of hartfocus? Kees: “Om het zenuwstelsel in balans te houden gebruiken we resonantie tussen hart en adem. Resonantie dus tussen die twee. Het gaat niet alleen om het hart, maar ook om adem, ademritme en het hartritme. En die twee ritmes die willen we met elkaar laten resoneren, samen laten golven. Met HartFocus train je dat resonerende golfpatroon. Het woord hartcoherentie wordt vaak geassocieerd met positieve emoties, alsof het bij het hart alleen maar om blijheid gaat. Het is niet allemaal
‘Als ik ademhaal en het balletje volg, dan wordt het warm in mij en ik voel me heel rustig worden’ Tim, 11 jaar
positief en leuk, daar wordt je niet coherent van, nee, het gaat erom dat jij contact maakt met je eigen ademritme, waardoor je in balans komt en daardoor in contact
En hoe leer je hen dat?
met de emoties zoals ze er zijn.”
Kees: “We doen het met de hele klas. Ik leg het kort uit, en dan gaan ze in tweetallen aan de hartcomputer oefenen. De kinderen
Wanneer ben je eigenlijk in aanraking gekomen met dit onderwerp
zien op de computer hun eigen hartritme, ze zien dat het hartritme
en hoe komt het dat je je er zo in hebt verdiept en nu zo een prach-
steeds versnelt of vertraagt. En als ze dan mee ademen met hun
tig instituut hebt opgebouwd?
eigen hartritme dan wordt het op gegeven moment vloeiend en
Kees: “Toen ik leiding gaf aan het Landelijke Centrum Stressma-
een golf, als een berg en dal. De kinderen vinden dat leuk, het is
nagement kwamen daar veel overspannen leerkrachten en die
namelijk van hun zelf en als ze op gegeven moment toch kuchen of
konden wij in 12 sessies uit hun burn-out halen en weer voor de klas
schreeuwen dan gaat het alle kanten op. Na een paar minuten mee
krijgen. Met deze methode konden we mensen twee keer sneller
ademen voelen ze zich rustig worden en voelen ze hun concentratie
helpen en dat was zo fantastisch om te merken dat ik mij in 2000
verbeterd. En als ze dat een paar weken doen, dan merken ze dat
de HartFocus-methodiek helemaal eigen ben gaan maken en het
de cijfers vooruitgaan. Sommigen gaan echt van een 4 naar een 9,
heb geïntegreerd in het Landelijke Centrum Stressmanagement. En
met name ADHD leerlingen. Een jongen vertelde mij: Meester ik ga
toen dacht ik wat goed is voor docenten en leerkrachten is ook goed
nog weleens uit mijn dak, maar nu ga ik naar de hartcomputer, daar
voor leerlingen.”
wordt ik weer rustig, ik vindt het zo fijn dat ik dat nu kan.” 175
‘Soms ben ik bang voor een proefwerk, en dan ga ik zitten en rustig adem halen. Dat helpt me om me te concentreren en mijn angst wordt minder’ Rosa, 15 jaar En hoe vaak trainen ze dat dan?
ook direct in het brein opgeslagen. Wanneer zij stil moeten zitten en
Kees: “We gebruiken nu veel de StressEraser, dat is een klein ap-
op een ding concentreren is deze actieve concentratie, deze reso-
paraatje, die kunnen we uitlenen en kunnen kinderen mee naar huis
nantie er niet. Vandaar dat HartFocus en de HartFocus bewegings-
nemen. Het mooiste is 2 keer 15 minuten of 3 keer 10 minuten
oefeningen zo’n positief effect hebben op ADHD’ers.”
oefenen en na 6 weken training zie je dat concentratie toeneemt, slaapproblemen verbeteren en ook autistische kinderen beter
Dat is interessant. Kan jij over de HartFocus bewegingsoefeningen
contact maken.”
nog meer vertellen? Kees: “Ja, we hebben dus ook een onderzoek gedaan, één klas deed
Wat is jouw ervaring bij kinderen met ADHD?
het alleen met de hartcomputer, een tweede klas met bewegings-
Kees: “We hebben ontdekt, dat kinderen met ADHD heel makke-
oefeningen en de derde klas met allebei. De combinatie had het
lijk in resonantie kunnen komen, veel makkelijker dan mensen die
meeste succes. De leerlingen vragen soms aan de leerkracht voor
ontzettend ‘in hun hoofd zitten’. En dat is heel fijn, omdat ze dan heel
een toets: ‘Kunnen we even HartFocus bewegingen doen?’ De
snel succes boeken, de andere kant is weer, even snel schieten ze
oefeningen zijn bedacht door een heel team. Sommige oefeningen
er weer uit. Maar daar worden ze al hun hele leven op aangespro-
komen uit het oosten , uit de Thai- Chi, sommige uit de fysiotherapie,
ken. Maar nu spreken wij ze juist aan op wat ze goed kunnen, snel
sommige van het conservatorium, waar ik zelf zangles heb gevolgd.
resonant worden; ook al kom je er weer snel uit, je kan er altijd snel
De oefeningen laten de adem stromen, en zorgen dat het borst-hart
weer in komen. Door het trainen kunnen kinderen een veel langere
gebied wordt geactiveerd.”
concentratieboog krijgen.” Wat is het verschil met ontspanningsoefeningen en meditatie?
176
En heb jij een verklaring hoe dat komt dat kinderen met ADHD zo
Kees: “Bij ontspanningsoefeningen en in slaap kom je vooral bij het
snel resonant kunnen worden?
parasympatische stelsel. Het parasympathische zenuwstelsel is
Kees: “Wat ik als verklaring zou kunnen hebben, maar dat is nog
het deel van het autonoom zenuwstelsel dat de organen zodanig
niet bewezen, is dat ze makkelijk contact maken met hun lichaam en
beïnvloedt dat het lichaam in een toestand van rust en herstel kan
dat is goed, dat je dus niet alleen maar in je hoofd zit, maar ook in je
komen. Bij HartFocus gaat het om een goede balans tussen deze
lijf. En het gaat hier over adem, doordat ze contact maken met hun
rust en activiteit, dat levert dus concentratie, rustige focus tijdens
lichaam kunnen ze in één keer de verbinding maken. Zo werken we
actie, tijdens examen, toetsen, leerprocessen, of wedstrijden. Dan
ook met HartFocus bewegingsoefeningen. Juist ADHD’ers met een
ga je geen ontspanningsoefeningen doen. Resonant worden door je
grote gevoeligheid krijgen veel informatie binnen, en wanneer zij in
ademhaling kan je ook op de fiets of in de auto, met deze methode
resonantie en dus in actieve concentratie zijn wordt deze informatie
kom je in je beste concentratie en alertheid.”
Is er een verschil met mindfulness?
september een nieuwe app, de Rescalm. Resonantie en kalmte
Kees: “Er zit een aantal overeenkomsten, want met mindfulness heb
gecombineerd. Je kunt mee ademen met het balletje en vervolgens
je ook een aantal ademhalingsoefeningen. We hebben gekeken hoe
zie je of het je lukt in de resonantie te komen. Er zijn drie kleuren, je
het hartritme verandert bij mindfulness oefeningen, en dan zie je dat
kunt in het actieve stuk zitten of je zit in het parasympatische stuk,
sommige kinderen de instructies goed oppakken en rustig worden
waarbij je bijna in slaap valt, of dat je juist zit in de balans, precies in
en andere zie je in hun hoofd gaan zitten en dat kunnen we nu
het midden. Het gaat niet om goed of fout, het wordt zichtbaar op
registreren. Eigenlijk kunnen we met HartFocus de mindfulness hel-
het scherm hoe jouw autonome zenuwstelsel werkt.”
derder en simpeler maken. Daarom werk ik graag met mindfulness collega’s samen. En ook met andere biofeedback mechanismen
En nog een afsluitende vraag: Als iedereen hartresonant zou zijn, in
en EEG-metingen (een soort hersenscan, waarbij je de elektrische
zijn eigen hartfocus was, hoe zou de wereld dan uit zien?
activiteit van de hersenen meet red.) worden interessante onder-
Kees: “Als iedereen getraind zou zijn in de hartresonantie dan is
zoeken gedaan. Ik kies voor: Sense and Simplicity en daarom voor de
er veel meer veerkracht. Dus je kunt veel makkelijker bij je emoties
hartfocus.”
komen en emoties toelaten. Dus er zullen misschien wel meer tegenstellingen bespreekbaar en voelbaar kunnen worden. Nemen
Ja inderdaad. daarom ook de app Respiroguide Pro:
de conflicten dan toe? De oplossingen nemen vooral toe. Misschien
Kees: “Ja wij willen hen graag een tool geven om met hun eigen
wordt er dan niet meer zoveel weggestopt. Het kan best dat de
gevoeligheid om te gaan. Nu is er, zowel in de App Store als voor
wereld dan vrolijker en levendiger wordt. We hebben dan meer
smartphones in de Google store de Respiroguide Pro. Er komt in
oplossingen en meer levendigheid; het wordt minder stil en stiller.”
TEKST KEES BLASE & MICHAELA PRONK FOTO PASCAL BOSMANN
69
Corinne van de Ven
IN GESPREK MET... 72
Corinne van de Ven is werkzaam als medisch directeur bij farmaceutisch bedrijf Shire.
WAT DENKT U ZELF OVER ADHD? Toevallig hebben een aantal collega’s bij Shire ook kinderen met ADHD. Dan kijk je toch op een andere manier naar ADHD en welke impact het heeft op gezinnen. Regelmatig ontdekken zij, doordat ze dieper in het onderwerp zitten, aspecten die bij het ziektebeeld horen en die ze vervolgens beter kunnen plaatsen in de thuissituatie. Bij de zoon van één collega werd de diagnose pas na een zoektocht van jaren gesteld. Een eerdere diagnose had bij hen veel ellende, frustratie en teleurstellingen kunnen voorkomen. Een goede en snelle diagnosestelling is cruciaal. WAT WEET U ERVAN? ADHD is best een complexe aandoening en de diagnose is niet eenvoudig te stellen. De bekende symptomen van hyperactiviteit, aandachtstekort en impulsiviteit kent iedereen wel, maar ADHD is meer dan dat. Kinderen en volwassenen met ADHD kunnen tegen veel beperkingen aanlopen op school, thuis, op het werk en in relaties met anderen. Ook het plannen en organiseren is vaak lastig. Graag zou ik willen pleiten om meer de nadruk te leggen op de positieve kenmerken van ADHD, zoals de spontaniteit, creativiteit en onbevangenheid die deze mensen vaak typeert. Wat ik opvallend vind is dat bijna iedereen veelal een uitgesproken (negatieve) mening over ADHD heeft. Het is belangrijk om deze negatieve vooroordelen bespreekbaar te maken en stigma rondom ADHD weg te nemen, zodat we vooruit kunnen met elkaar. HOE HOUDT U UW KENNIS BIJ OVER ADHD? Vanuit onze internationale organisatie wordt er veel gedaan aan kennisdelen, vanuit de internationale ADHD experts en centra. Ook in Nederland is veel kennis op het gebied van ADHD, zoals het ADHD Netwerk, het Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie en de Oudervereniging Balans. Op de websites van deze organisaties is veel informatie over ADHD te vinden. Daarnaast lees ik natuurlijk de vakliteratuur. HEEFT U ZELF EEN BAND MET ADHD? IN DE FAMILIE? Ik persoonlijk niet, maar zoals gezegd heb ik wel een aantal collega´s die kinderen met ADHD hebben. MEDICIJNEN SPELEN VAAK IN ROL BIJ ADHD, WAT IS UW ROL ALS INDUSTRIE: PROBEERT U ALLE PATIËNTEN AAN DE MEDICIJNEN TE KRIJGEN? Nee, wij proberen niet alle patiënten aan de medicijnen te krijgen. Dat klinkt misschien vreemd als een geneesmiddelenfabrikant dit zegt. Maar bij Shire hechten wij veel belang aan een juiste diagnose en vervolgens de juiste behandeling bij de juiste patiënt. Het is vooral belangrijk dat de gespecialiseerde arts (op het gebied van gedragsstoornissen bij kinderen) kiest, in samenspraak met de ouders, voor een behandeling die past bij het kind en de kernsymptomen waar hij/zij last van heeft.
179
Een behandeling bestaat niet alleen uit medicijnen, de medicijnen zijn een onderdeel van een uitgebreid behandelprogramma. Van belang is ook therapie, educatie, gericht op begrip over de aandoening en vaardigheden in het leren omgaan met ADHD, thuis en op school, door de kinderen maar ook de ouders, verzorgers, broers/zussen, vriendjes en leerkrachten. Laten we duidelijk zijn: medicijnen moeten slikken is niet fijn, wel kan het voor kinderen met ADHD een enorm verschil maken in hun dagelijks functioneren. Overleg met de behandelde arts is zeer belangrijk om uiteindelijk te komen tot een optimale behandeling die is afgestemd op het individuele kind. WAT ZOU ER VOLGENS U GEBEUREN ALS IEDEREEN MET ADHD AAN DE MEDICATIE ZAT? Dit zou leiden tot overbehandeling van de aandoening, wat vervolgens een negatief effect zou hebben op wat we willen bereiken. Het kind, de ouders en de behandelaar zouden niet tevreden zijn, wat vervolgens een negatief beeld zou geven van het effect van de behandeling. BENT U BEZORGD OVER MISBRUIK VAN MEDICIJNEN? Geneesmiddelen dienen alleen door artsen die bekwaam zijn op het desbetreffende indicatiegebied te worden voorgeschreven. Deze artsen kunnen bepalen of iemand wel of niet aan een aandoening lijdt en zij zijn goed op de hoogte van de werking en eventuele bijwerkingen van de geneesmiddelen die mogelijk gebruikt kunnen worden. Als geneesmiddelen niet goed gebruikt worden of door mensen waarvoor deze middelen niet bedoeld zijn kan dit tot ongewenste bijwerkingen leiden. Dat laatste baart mij wel zorgen. DENKT U DAT ER SPRAKE IS VAN OVERBEHANDELING OF VAN ONDERBEHANDELING? Momenteel is er in de media en politiek heel veel te doen rond dit onderwerp. Het is ook best een lastige vraag omdat we eigenlijk niet precies weten of er ook sprake is van overdiagnostiek of onderdiagnostiek van ADHD. Waarschijnlijk is er sprake van beiden, want in sommige situaties wordt de diagnose veel te gemakkelijk gesteld en wordt veel te snel voor medicatie gekozen, wat kan leiden tot overbehandeling. Daarnaast zijn er echter ook kinderen en volwassenen met ADHD die nog nooit bij een arts geweest zijn en heel veel problemen ondervinden om hun leven goed op de rit te houden, zonder diagnose en zonder adequate behandeling (=onderbehandeling). ALS UW KIND ADHD ZOU HEBBEN ZOU U HEM DAN MEDICATIE GEVEN? Waarschijnlijk is dit voor de meeste ouders een lastige en moeilijke beslissing. De keuze voor wel of geen ADHD medicatie hangt, denk ik, sterk af van wat de impact van ADHD is op het functioneren van het kind en het gezin. Het zal een beslissing zijn die weloverwogen genomen dient te worden zowel in overleg met het kind, de ouders als met de arts. Persoonlijk zou ik het zeker serieus overwegen, indien de arts ons dit zou adviseren. Natuurlijk zou ik het effect goed monitoren bij mijn kind en eventueel bijsturen, indien nodig. HOE WORDEN MEDICIJNEN VOOR ADHD GETEST OP KINDEREN? De geneesmiddelen die beschikbaar zijn voor de behandeling van ADHD zijn uitgebreid bij kinderen met ADHD in klinisch onderzoek onderzocht. Dergelijk onderzoek is noodzakelijk om een goed beeld van de werking, effectiviteit en veiligheidsprofiel te krijgen. In de studies die gedaan zijn werd gekeken naar het effect van medicatie, soms in vergelijking met placebo, een ´neppil´. Het effect van medicatie of placebo werd beoordeeld door ouders, leerkrachten of artsen, vaak aan de hand van vragenlijsten waarbij soms een situatie als in een klaslokaal werd nagebootst (‘een soort laboratorium klas`). Hierbij werd onder andere bepaald welk effect medicatie heeft op het gedrag, de concentratie, rekentesten en kwaliteit van leven. Maar ook de bijwerkingen werden hierbij nauwkeurig onderzocht. De resultaten van deze studies zijn door de autoriteiten beoordeeld, waarna de geneesmiddelen tot de Nederlandse markt zijn toegelaten HEEFT U EEN ZELFDE KIJK OP VOLWASSENEN ALS OP KINDEREN ALS HET OM MEDICATIE GAAT? Bij het ontwikkelen van medicatie zijn effectiviteit en veiligheid cruciaal en dit is voor iedereen van belang, voor zowel jong als oud. 180
INTERVIEW
WAT ZIJN DE UITGANGSPUNTEN OM EEN GOEDE WERKING VAN MEDICATIE TE BEPALEN? Er zijn veel aspecten die een rol spelen. Allereerst natuurlijk veiligheid en effectiviteit. Dat moet uitgebreid onderzocht zijn. Bij ADHD is het daarbij niet alleen van belang dat de medicatie werkt op de symptomen, maar ook een verbetering geeft op de beperkingen die ADHD kan veroorzaken. Uiteindelijk gaat het om een verbetering van de kwaliteit van leven. WELKE GEDACHTES ZIJN ER BIJ DE ONTWIKKELING VOOR MEDICATIE ALS HET GAAT OM DE TOEKOMST? Het is belangrijk dat er behandelingen, waaronder geneesmiddelen, beschikbaar komen voor aandoeningen waarvoor nu nog geen of geen afdoende behandeling beschikbaar is. Daarbij is het belangrijk dat dergelijke behandelingen effectief, goed toepasbaar zijn en zo min mogelijk bijwerkingen kennen. WAAROM WORDEN LANGWERKENDE PILLEN STEEDS MINDER VERGOED? Dit is niet helemaal waar en geldt zeker ook niet voor alle EU landen. De vergoeding voor kortwerkende stimulantia en langwerkende stimulantia varieert tussen de verschillende EU landen. In België bijvoorbeeld is de kortwerkende stimulantia vergoed vanuit de 1e lijns zorg, echter in Nederland en Frankrijk volgt alleen vergoeding na voorschrift uit de 2e lijnszorg (specialist). Verder is het in Nederland zo, dat de overheid heeft bepaald dat de langwerkende stimulantia, in hetzelfde vergoedingscluster vallen als het kortwerkende stimulantia. Dit betekent, dat de maximumvergoeding van de langwerkende stimulantia wordt bepaald door de veel lagere prijs van deze oudere kortwerkende medicatie. HET BASISPAKKET WORDT UITGEKLEED: HOE VINDT U HET DAT DE VERZEKERAARS MENSEN MET EEN LAGER INKOMEN DIE ERNSTIGE ADHD HEBBEN NIET DE LANGWERKENDE MEDICIJNEN VERGOEDEN? HET LIJKT OP EEN TWEEDELING IN DE ZORG. Dat is natuurlijk helemaal geen goede ontwikkeling, als dit inderdaad zo is. HOE KOMT HET DAT IN ANDERE LANDEN DE MEDICIJNEN WEL OF NIET WORDEN VERGOED? In de Europese Unie bepaalt elk land afzonderlijk het geneesmiddelenbeleid en dit is sterk afhankelijk van de prioriteiten en het beleid van het land. Denk hierbij bijvoorbeeld aan het wel/niet stimuleren van innovatie, wel/geen ondersteuning aan eigen (generiek of innovatieve) industrie en werkgelegenheid, wel/niet verbeteren van toegang tot geneesmiddelen, de financiering- en gezondheidszorgstructuur, overheidsuitgaven die meer of minder onder druk staan. De vergoeding voor een geneesmiddel wordt in de meeste landen bepaald op basis van clusters met geneesmiddelen met dezelfde werkzame stof. In een paar landen, waaronder Nederland en Duitsland, is de vergoeding op basis van therapeutische meerwaarde. Daarnaast spelen er ook vaak nog andere aspecten een rol bij de hoogte van de vergoeding, zoals het wel of niet toepassen van een preferentiebeleid, wat in Nederland het geval is. De zorgverzekeraars spelen hierin ook een belangrijke rol. Zij verschillen van elkaar, ook waar het gaat om het vergoeden van geneesmiddelen. Soms worden medicijnen helemaal, soms gedeeltelijk en soms helemaal niet vergoed. Er zijn verzekeraars die alleen het middel van één fabrikant vergoeden, of afspraken maken met artsen over het voorschrijven. WAAROM ZIJN DE PILLEN ZO DUUR EN WIE BEPAALT DAT? Voor ADHD medicatie zijn de kosten gelimiteerd. Het niet behandelen van ADHD zal aanzienlijk meer kosten met zich meebrengen voor de patiënt, de familie en de maatschappij. Heel recent zijn hier ook studies naar gedaan. Het blijkt, dat de maatschappelijke kosten aanzienlijk zijn, op diverse gebieden, denk hierbij aan uitval in onderwijs, productieverlies in arbeid, relaties die stuk lopen, et cetera. In Engeland is door de NICE (National Institute for Health and Care Execellence red.) berekent, dat de kosten voor behandeling met stimulantia met een gemiddelde dagdosering van 30 mg per kind, en inclusief aanvullende therapieën, gemiddeld £500 – £1.000 per jaar kost. De kosten voor niet behandelen zou liggen tussen de £10.000- £15.000 per QUALY (quality adjusted life year). 181
Op grond van de Wet geneesmiddelenprijzen (WGP) kan de minister van VWS maximumprijzen voor geneesmiddelen vaststellen. Dit is de prijs die een leverancier maximaal voor een geneesmiddel mag vragen. Deze maximumprijs is gebaseerd op de gemiddelde prijs van het betreffende geneesmiddel in België, Duitsland, Frankrijk en Engeland. Tweemaal per jaar stelt de overheid deze maximumprijzen vast. De uiteindelijke prijs van een geneesmiddel wordt bepaald door de fabrikant. WAT DOET U AAN VOORLICHTING VOOR PATIËNTEN? Ondersteuning voor patiënten en hun omgeving met ADHD vindt Shire heel belangrijk. Via de website www.ADHDenjij.nl zijn boekjes, presentaties en andere concrete materialen te vinden die door ouders, verzorgers en leerkrachten gebruikt kunnen worden. Deze materialen zijn ontwikkeld in samenwerking met ADHD experts. De materialen hebben als doel te helpen om het dagelijkse leven thuis en op school voor kinderen met ADHD wat makkelijker te maken en vooral gericht op vaardigheden. Het loont de moeite om eens een kijkje te nemen op deze website, die per 1 mei helemaal vernieuwd is. Ook zijn we gestart met het project ´alle aandacht voor support´. Hiermee proberen we artsen te stimuleren om patiënten, ouders, verzorgers en leerkrachten te wijzen op beschikbare informatie, boeken, trainingen en zelfs theatervoorstellingen over ADHD in Nederland, in samenwerking met diverse andere organisaties. DOET UW FIRMA OOK AAN LIEFDADIGHEID? Wij ervaren een grote maatschappelijke betrokkenheid bij het werk dat we doen. Onze patiënten zijn onze hoogste prioriteit en zij zullen dat altijd blijven. Daarnaast heeft Shire ook nog verantwoordelijkheden ten opzichte van de specialisten die onze producten voorschrijven, autoriteiten en de beleidsmakers die het reglementaire kader uitzetten, waarbinnen wij handelen. Al deze partners verwachten van ons de hoogste standaarden op gebied van integriteit en ethiek. Daarom is ‘maatschappelijke betrokkenheid’ altijd de basis geweest van wat Shire is en doet. Het raakt elk aspect van ons werk, van de manier waarop we onze producten ontwikkelen en op de markt brengen, tot onze relaties met alle partners in de zorg en de manier waarop we met onze eigen mensen omgaan. Er zijn tal van voorbeelden te bedenken van mooie initiatieven van maatschappelijke betrokkenheid. Een voorbeeld wil ik graag uitlichten: Sinds een paar jaar is Shire (Rare Diseases) sponsor van een bijzondere fietstour. Het begon als de Metatour van Metakids en is inmiddels omgedoopt tot de Stofwisseltour georganiseerd door de Stichting Stofwisselkracht. Zij verzamelen geld in voor onderzoek naar stofwisselingsziekten bij kinderen. Hard nodig want helaas sterven er meer kinderen aan metabole ziekten dan aan kanker. Shire collega’s fietsen elk jaar weer mee. BIEDT U SNOEPREISJES AAN ALS U PRAAT MET HUISARTSEN OF SPECIALISTEN? Shire biedt geen snoepreisjes aan. WAT VINDT U VAN DE BEELDVORMING ROND DE FARMACEUTISCHE INDUSTRIE? Farmaceutische bedrijven hebben een meerwaarde voor de gezondheidszorg in ons land. Helaas wordt dit niet altijd zo gepercipieerd. Met de hulp van geneesmiddelen gaan we de strijd aan tegen veel ziekten. En dat lukt steeds beter. Soms genezen mensen helemaal. Helaas geldt dat niet voor alle aandoeningen. Maar patiënten blijven vaak wel leven, in veel gevallen ook met een aanvaardbare kwaliteit. WAT VINDT U VAN ONZE GLOSSY? Het is een prachtige Glossy, waarin alle aspecten van ADHD aan de orde komen! Veel verhalen zijn herkenbaar en steunen lotgenoten. Het zou goed zijn als dit tijdschrift ook onder de aandacht komt van betrokkenen zoals overheid, verzekeraars, huisartsen en, in het kader van de transitie van de jeugdzorg, de gemeenten. Het is een informatief blad en aantrekkelijk om te lezen. Deze Glossy SUZAN!¡ vind ik hét voorbeeld van een super geslaagde burgerparticipatie. Wat één bericht op Twitter kan doen, geweldig! TEKST & FOTO CORINNE VAN DE VEN
182
De onzichtbaarheid van LVB en ADHD
met je neus op de feiten
Droomden we vroeger niet allemaal van onzichtbaar kunnen zijn?
geven vaak sociaal wenselijke antwoorden. Ze geven het antwoord
Met één druk op je navel, net als in die jeugdserie van vroeger,
dat je wilt horen uit onzekerheid. Of ze begrijpen je niet en zullen
verdween je en kon je heerlijk mensen bespieden. Of als je wilde
daarom vaker zaken, die ze eerder hebben gehoord, vertellen, terwijl
ontsnappen aan een vervelende situatie kwam die bovennatuurlijke
ze zelf niet zo goed snappen wat ze zeggen. Concreet betekent dit
kracht uitermate goed van pas. Plop, en weg was je. Die droomwe-
dat, omdat je het niet ziet, overschatting op de loer ligt. Wanneer dit
reld is voor sommige mensen werkelijkheid. Zij dromen er juist van
langere tijd aanhoudt, is er sprake van stress.
om zichtbaar te zijn voor anderen. Zij voelen zich onzichtbaar door hun beperking. Maar niet omdat ze dat zelf willen.
Hoewel er weinig bekend is over de combinatie LVB en ADHD, is duidelijk dat er sprake is van meer gedragsproblemen, zoals agres-
Je kunt niet aan iemands neus zien dat iemand een beperking heeft.
sie, maar ook meer kans op angst en depressie. Beide beperkingen
Laat staan twee beperkingen. Ik heb het over een licht verstandelijke
kunnen gepaard gaan met minder zelfvertrouwen. Het aanleren van
beperking (LVB) en ADHD, twee ontwikkelingsstoornissen die vaker
vaardigheden verloopt eveneens trager. Daarbij wordt dit beperkt
naast elkaar voorkomen. Dat wil zeggen; wanneer iemand een LVB
door verminderde concentratie en impulsiviteit. Sociale inschatting
heeft ontwikkeld, heeft hij of zij drie keer meer kans op ADHD . Een
en vaardigheden zijn voor beide beperkingen in verminderde mate
combinatie die ik regelmatig tegenkom in mijn werk met jongeren
aanwezig. Soms is niet eens duidelijk wat nu bij welke beperking
met een LVB.
hoort. Men schat dat er 450.000 jongeren met LVB rondlopen in
1
Nederland. Een aanzienlijk deel kampt met ADHD of andere probleMeer dan een getal
matiek.
Achter LVB schuilt meer dan enkel een getal dat het IQ weergeeft. Naast een IQ van 50 tot 69 punten is er altijd sprake van proble-
Niet zichtbaar of vergeten?
men in sociale interacties. LVBers kunnen zich mede hierdoor
Mij werd gevraagd iets te schrijven over LVB en ADHD als reactie
minder goed staande houden in de maatschappij. Ook de emotione-
op een noodkreet van ouders. De groep LVB’ers met ADHD werd
le ontwikkeling loopt achter. De categorie zwakbegaafden met een
een vergeten groep genoemd. Maar betekent niet zichtbaar dat zij
IQ tussen 70 en 85 behoort tot de LVB wanneer er bijkomende
vergeten worden? Als hulpverlener denk ik van niet. Vanuit verschil-
problemen zijn. De context is hierbij van belang. Mensen met LVB
lende hoeken is er een groeiende aandacht voor deze groep
1 www.kenniscentrum-kjp.nl/Professionals/Verstandelijk-beperkten/ Inleiding-15/Klinisch-beeld/LVB-en-ADHD-1#.Uzfv7Pl_seh
183
90
VERDIEPING
mensen. Het besef dat er meer aan de hand is, omdat bijvoor-
jongeman die wist wat hij wilde. Ondanks de tegenslagen in zijn leven
beeld de groep LVB’ers oververtegenwoordigd lijkt in het justitieel
kwam hij er wel. Wie ben ik om hem te wijzen op zijn beperkingen?
systeem, groeit. Wat overigens ook geldt voor ADHD’ers. Dat er angst bestaat dat deze groep vergeten wordt, terwijl we de transitie
Betutteling of onverschilligheid?
maken richting de WMO, snap ik, aangezien een groot deel letterlijk
Het mag duidelijk zijn dat deze jongeren tegen problemen aanlo-
niet gezien wordt en pas aanklopt bij hulpverlening wanneer het al
pen waar jij of ik vaak geen voorstelling van kunnen maken. Een
veel te laat is. Ook de gevolgen van de problematiek worden niet
vervelend verleden door teleurstellingen, vastlopen in school, werk
altijd naar waarde geschat. Alleen het IQ zegt namelijk niets. Daar
en relaties, criminaliteit, verslaving en misbruik. Met een onzekere
komt bij dat de LVB’ ers zelf soms niet her- of erkennen dat er
toekomst, omdat ze altijd een vorm van ondersteuning nodig blijven
problemen zijn. Dat baart zorgen. Maar volgens mij hebben we hier
hebben. Ieder met een eigen verhaal, dat de moeite waard is om
te maken met een fundamenteler probleem. Een kwestie die verder
naar te luisteren. Ze zijn niet voor niets uit huis geplaatst. Ze kunnen
reikt dan enkel de zorg en die zijn tentakels rechtstreeks uitstrekt
niet voor niets geen stage vinden. Ze zijn niet voor niets boos. Maar
de maatschappij in. Het probleem van niet verder kijken dan je neus
rechtvaardigt dat betutteling of onverschilligheid?
lang is. De basis van de WMO is, dat iedereen welkom is in deze maatEen paar voorbeelden uit mijn eigen praktijk herinnerden me hier
schappij. En iedereen draagt zijn steentje bij, hoe beperkt je ook
aan. Ook als hulpverlener maak ik me namelijk schuldig aan niet
bent. Moonen1 getuigt dat het VN-verdrag van de rechten van de
verder kijken. Dagelijks zie ik die boze koppies voorbij schuifelen en
mens, waarin omschreven staat dat mensen met een verstandelijke
lees ik de kwetsbaarheid, onmacht en het niet begrepen voelen in de
beperking recht hebben op participatie en inclusie in de maatschap-
ogen van de jongeren. Ik zie het onrecht dat hen is aangedaan, om-
pij, nog steeds niet geratificeerd is door de Nederlandse overheid.
dat zij niet in vrijheid mogen leven, afhankelijk zijn van ondersteuning
Hij betoogt verder dat voor succesvolle participatie een positief
van anderen en de teleurstelling moeten slikken omdat er weer iets
maatschappelijk klimaat nodig is. Maar de overheid bezit geen be-
mislukt is. Het dilemma van onderschatting versus overschatting
leidsinstrumenten om deze omslag mogelijk te maken bij de burger.
kom ik iedere dag tegen. Oh nee, ze hebben hulp nodig want ze heb-
Dat moeten we zelf doen. Als hulpverlener weet ik dat er altijd een
ben LVB en gedragsproblemen! Als hulpverlener kan ik namelijk niet
spanningsveld tussen experimenteerruimte en beschermen tegen
op mijn handen blijven zitten en gun ze graag hun successen. Terwijl
gevaren zal blijven bestaan. Voor sommige jongeren zal meedoen
ik dacht de ideale stageplek gevonden te hebben voor een jongere,
ondanks hun beperking nooit helemaal haalbaar zijn. En zelfs niet
hier werd namelijk alle ondersteuning geboden waarvan ik vond dat
wenselijk. Maar wat belangrijker is: dat zij wensen als volwaardig
het nodig was, trof de jonge vrouw om wie het ging mij na de kennis-
gezien te worden, een mens met een verhaal. En dat wij, de burger,
making diep. Zij had het gevoel dat ze geen stage kon lopen als ieder
hulpverlener en ambtenaar, hun wens moeten respecteren.
ander, maar dat hier de zoveelste hulpverleners rondliepen. En daar had ze geen behoefte aan, ze had er immers al veel om zich heen.
Als we allemaal eens verder zouden kijken dan onze neus lang is. Als we kijken naar de mens en zijn of haar verhaal in plaats van de
Dat gold ook voor die jongen van een voetbalteam, die ik vroeg wat
diagnoses die iemand opgeplakt heeft gekregen. Dan denk ik dat
een beperking voor hem betekent. LVB noemde hij niet, alleen maar
we deze groep mensen met LVB en ADHD en al die anderen de
ADHD. Schaamte of het niet willen vertellen? Of misschien begreep
dromen gunnen om ook eens onzichtbaar te worden voor de lol
hij de vraag niet? Zijn verhaal was duidelijk. Het maakt niet uit dat ik
in plaats van altijd onzichtbaar zijn omdat hun diagnoses dit zowel
een beperking heb, ik heb mijn leven eindelijk een beetje voor elkaar.
letterlijk als figuurlijk belemmeren. Ik nodig iedereen hierbij uit om
Een passende sportopleiding waarin hij zijn overdadige energie
de eerstvolgende persoon, die je tegenkomt uit te nodigen voor een
kwijt kan. Altijd bezig met school, hobby’s of vrienden. Hier zat een
gesprek waarin je iemand echt leert kennen. 1 Bruijn, J. de, Buntinx, W., Twint, B. (2014). Verstandelijke beperking; definitie en context. Amsterdam: SWP
TEKST ZAFANJA HARTOG ILLUSTRATIE EVELIEN STOUGIE - WWW.MONSIEDESIGN.NL
185
INTERVIEW
NEVER A DULL MOMENT Mensen met AD(H)D hebben het niet altijd gemakkelijk. Maar laten we de partners van mensen met AD(H)D ook niet vergeten. Hoe is het om samen te leven met een partner die alle kanten op stuitert, vaak in combinatie met ĂŠĂŠn of meer kinderen die de diagnose AD(H)D ook hebben? Is het dodelijk vermoeiend of houden ze gewoon van hun niet saaie leven en willen ze voor geen goud met iemand anders ruilen?
78
‘DE IDEALE GEBRUIKSAANWIJZING HEB IK NOG NIET GEVONDEN’ Brigitte (46) is de partner van Jan (60 en ADHD).
komt natuurlijk ook doordat onze kinderen
nog iedere dag. Zowel positief als negatief. Ik
Ze zijn 21 jaar samen en hebben drie kinderen;
in de pubertijd zitten. Pubers zijn egoïstisch
moet niet te spontaan tegen Jan zijn, tenzij
Tara, Tom en Kim. Brigitte werkt als trainer bij de
en verzetten zich extra. Bij mij heeft Jan er
hij iets heel leuk vindt. Verder fietst Jan het
KLM en Jan is manager sportstimulering.
minder last van, omdat ik me makkelijker
liefst. Achter het stuur van de auto wordt
aanpas. Jan kan soms onverwacht boos
hij boos en moppert hij op alles en iedereen.
Wanneer en hoe is er ADHD bij je partner
reageren, maar soms ook dagen of weken
Gelukkig zijn we allebei gehecht aan onze
vastgesteld?
niet. Nieuwe situaties zijn ook lastig, dan
vrijheid, en laten we elkaar ook wel gaan.
De diagnose van Jan kwam aan het licht
komen er soms angsten boven. Weg van
nadat bij onze dochter van 12 de diagnose
de regelmaat is ook lastig. Jan is namelijk
Heb je nog tips voor lezers?
ADHD was gesteld. De gedachte kwam op
overdreven precies wat betreft tijd.
Tips kan ik zelf nog wel gebruiken, dus wie ze voor me heeft ... (lacht). Het is belangrijk
dat het wel eens erfelijk zou kunnen zijn. Jan heeft zich eigenlijk altijd best redelijk staan-
Heeft je partner een gebruiksaanwijzing?
om rekening te houden met elkaar. En met
de gehouden, al had hij wel zijn hele leven
De ideale gebruiksaanwijzing heb ik helaas
elkaar te blijven praten. Door dingen aan
al last van onrust. Onrust op zijn werk en
nog niet gevonden. Jan verrast me met zijn
elkaar uit te blijven leggen kun je elkaar ook
onrust in zijn relaties. Maar pas de laatste
acties en reacties, met of zonder medicatie,
blijven begrijpen.
jaren bloedde hij leeg. Onze zorgintensieve kinderen eisten hun tol, Jan was regelmatig moe. Via de groep ‘samen met ouders’ kwam Jan terecht bij PsyQ in Amsterdam. Hier werd een half jaar later de diagnose ADHD gesteld. Nog een half jaar later kreeg Tom ook de diagnose ADHD en bij Kim werd twee jaar later de diagnose ADD gesteld. Wat zijn de positieve kanten van de diagnose binnen jullie relatie? Jan heeft of vindt altijd overal een oplossing voor. Ik begrijp soms echt niet hoe. Het leuke aan hem is zijn humor en zijn creativiteit. Jan is altijd bezig, is heel actief en maakt altijd grapjes. Toch was ik de Jan die ik had leren kennen, in de jaren voor de diagnose, wel een beetje kwijt. Gelukkig is hij dankzij de medicatie weer tien jaar jonger geworden Zelf heb ik van de diagnose van Jan, en die van de kinderen, ook veel geleerd. Ik oordeel niet meer zo snel en heb minder snel mijn mening klaar. En wat de nadelen? De rode draad in ons gezin zijn de stemmingswisselingen. Zonder medicatie zou het bijna een onmogelijke opgave zijn. Jan kan soms gewoon veel minder hebben. Dat 187 79
erg leuk. Bij ons is nooit iets standaard of gewoon en dat maakt een relatie spannend en levendig. En wat de nadelen? Nadelen van zijn ADD vind ik persoonlijk de stemmingswisselingen. Het is niet altijd even makkelijk om hier mee om te gaan. Remco kan het ene moment super enthousiast zijn en het andere moment intens neerslachtig. Van blij naar droevig gaat in één tel, maar omgekeerd helaas niet. Hij kan een hele lange periode in een depressieve bui blijven hangen en dan is niets meer leuk, goed, aardig of positief. Ik begrijp het wel en weet
‘DE PUZZELSTUKJES VIELEN OP ZIJN PLAATS’
waar het vandaan komt, maar het is niet altijd even makkelijk.
Sterre (39) en Remco (40) zijn 14 jaar getrouwd
lezen, las hij dit in twee dagen helemaal uit.
en hebben samen drie kinderen. Victor (11, het
Het was één en al herkenning. Vanaf dat
Heeft je partner een gebruiksaanwijzing?
syndroom van Asperger) Hugo (9, ADD) en Sam
moment wisten we het allebei eigenlijk al,
Ja. Remco heeft zeker een gebruiksaanwij-
(4). Remco heeft een eigen bedrijf in communica-
maar voor de zekerheid heeft Remco zich
zing, maar hebben we dat niet allemaal? Ik
tiediensten. Sterre werkt overdag als gastouder
aangemeld bij een psycholoog, die vervol-
heb geen ADD en ook mijn eigenschappen.
en ‘s avonds zoekt ze haar rust in het schrijven
gens de nodige testen heeft afgenomen. De
Ik ben er van overtuigd dat iedereen een
van verhalen. Haar nieuwe roman werd in april
diagnose was zoals we verwachtten: ADD.
handleiding heeft. In een relatie is het de
gelanceerd.
Dit is inmiddels drie jaar geleden.
kunst om elkaar zo goed mogelijk te begrij-
Wanneer en hoe is er ADD bij je partner
Wat zijn de positieve kanten van de diag-
dat doen wij perfect. Ik help Remco bij het
vastgesteld?
nose binnen jullie relatie?
ordenen van zijn chaos en hij helpt mij bij
Nadat bij onze (middelste) zoon Hugo ADD
De diagnose heeft niet zo veel veranderd.
het beter verwoorden van gevoelens. Je zult
was vastgesteld, ben ik hierover gaan lezen.
Het gaat meer om het besef dat je partner
altijd samen moeten werken aan een relatie,
Ik had nog nooit van ADD gehoord en wilde
‘anders’ is. Voordat we wisten dat hij ADD
ongeacht een diagnose of aandoening.
weten wat het precies inhoudt. Tijdens het
heeft, ergerde ik mij ontzettend aan de
lezen vielen alle puzzelstukjes - wat betreft
rommel en chaos die Remco kan creëren.
Heb je nog tips voor lezers?
Hugo - op zijn plaats en gaandeweg zag ik
Overal ligt wel iets. Sleutels slingeren altijd
Ik heb heel veel gesprekken met Remco en
ook steeds meer eigenschappen van Remco
rond, zijn mobiele telefoon is standaard kwijt
Hugo gevoerd om beter te begrijpen wat
hierin terug. Ik kreeg steeds meer de indruk
en post en papieren zijn gewoon onvindbaar.
ADD met hun doet. Hoe ze zich erbij voelen,
dat ook Remco ADD heeft, maar hoe vertel
Nu weet ik dat hij dit niet expres doet en dat
wat ze moeilijk vinden of wat ze juist mak-
je zoiets aan je partner? Op een middag
het onderdeel uitmaakt van zijn aandoening.
kelijk vinden. Want alleen door met elkaar
heb ik de stoute schoenen aangetrokken en
Ook begrijp ik beter dat het dromerige en
te praten en je gedachten te delen, kun je
ben ik er over begonnen. Voorzichtig heb ik
afwezige gedrag niets te maken heeft met
elkaar beter begrijpen. Al onze verhalen heb
hem gezegd dat ik veel van zijn karakterei-
mij, maar gewoon in zijn aard zit. En dat zijn
ik gebundeld in mijn boek ‘Leven met ADD’.
genschappen terug zag komen in het boek.
overdreven aandacht voor zijn werk niets te
Naast onze persoonlijke verhalen, staan er
Gelukkig stond hij hier voor open en hij is
maken heeft met een gemis in onze relatie,
tal van tips in, zowel door ouders als part-
direct aan het betreffende boek begonnen.
maar gewoon met zijn hyperfocus is. Het
ners. Ik stel twee exemplaren van mijn boek
Ondanks dat hij heel veel moeite heeft met
spontane, impulsieve vind ik persoonlijk
beschikbaar om te verloten onder de lezers!
pen, te ondersteunen en aan te vullen. En
188
â&#x20AC;&#x2DC;IK BEN DOOR ZIJN DIAGNOSE EEN BETER MENS GEWORDENâ&#x20AC;&#x2122; Barbara (47) en Pieter (44) zijn al 23 jaar samen,
lieten onderzoeken. Het was duidelijk: hij had
in elkaar. Ik kreeg een veel beter begrip
waarvan 18 jaar getrouwd. Samen hebben ze
ADHD. Toen we ons gingen verdiepen in
van hoe hij in elkaar zat en waarom dingen
twee zoons; Tijmen (13) en Marijn (10).
het onderwerp en een oudercursus gingen
gingen zoals ze gingen. Ik snapte ineens hoe
Barbara coacht gezinnen waar ADHD voorkomt
doen, herkende mijn man zich zozeer in de
het kwam dat hij nooit iets afmaakte, dat
en Pieter is applicatiespecialist voor
typische kenmerken, dat hij ervan overtuigd
hij, overal waar hij was geweest, een spoor
laboratorium-apparatuur.
raakte dat hij ook ADHD had. In eerste
van chaos achterliet, dat hij niet lang kon
instantie vond hij een diagnose niet nodig.
stilzitten, vergeetachtig was en waarom hij
Wanneer en hoe is er ADHD bij je partner
Hij had het tot nu toe toch ook gered zonder
tijdens een gesprek zo vaak afgeleid was.
vastgesteld?
diagnose. Had een goede baan, een stabiele
Kortom, ik kreeg inzicht in mijn man en
Er werd op ons werk vaak gekscherend
relatie met de kinderen, vrienden, etcetera.
besefte dat het geen onwil was, maar
gezegd dat mijn man, Pieter, een typische
Wat zou een diagnose nog toevoegen, vond
onmacht.Mijn ergernissen werden minder
ADHD-er was. Dat kwam door zijn manier
hij. Toch heeft hij het uiteindelijk wel gedaan.
en ik begon in mogelijkheden te denken in
van praten, zijn enthousiasme, zijn passie
Uit nieuwsgierigheid en ook omdat hij wilde
plaats van in onmogelijkheden. Ik werd cre-
voor zijn werk, maar ook door zijn soms zeer
uittesten wat medicatie voor hem zou doen.
atief in het bedenken van oplossingen voor
ongenuanceerde uitspraken. Hij had snel
Twee jaar na de diagnose van onze zoon
de problemen waar we tegenaan liepen. Na-
zijn mening klaar waar niet altijd even goed
kreeg ook Pieter te horen dat hij ADHD
tuurlijk ging dat allemaal niet vanzelf. Ook ik
over was nagedacht. Een zwart-wit denker
heeft.
heb een lange weg bewandeld om te komen waar we nu zijn. Ik heb mijn perfectionisme
en een flapuit. Toch kwam het nooit in ons op dat het echt
Wat zijn de positieve kanten van de diag-
losgelaten. De hoge verwachtingen die ik
wel eens ADHD zou kunnen zijn. Totdat we
nose binnen jullie relatie?
had van ons leven samen heb ik bijgesteld. Ik
onze oudste zoon, vanwege zijn gedrags-
Toen de diagnose eenmaal daar was, vielen
heb geleerd om mijn eigen grenzen beter te
problemen en slechte concentratie, eens
voor ons allebei een heleboel puzzelstukjes
bewaken en mijn zelfvertrouwen is gegroeid.
189
Heeft je partner een gebruiksaanwijzing? Mijn man kan soms nogal licht ontvlambaar
‘mijn man kan soms nogal licht ontvlambaar zijn. Vooral op stressmomenten is het handig dat ik me een beetje op de achtergrond houd’
zijn. Vooral op stress-momenten is het handig dat ik me een beetje op de achtergrond houd. Soms is het beter om even een stapje terug te doen en later, op een geschikter moment, met hem te bespreken hoe zijn gedrag de sfeer in huis soms beïnvloedt. Hij neemt snel te veel hooi op zijn vork en had vroeger, aan het einde van een weekend, vaak het onbevredigende gevoel niets gedaan te hebben. Een duidelijke structuur tijdens de weekenden helpt hem om taken en klussen die hij wil doen af te krijgen. Elke vrijdagavond maken we een planning voor het weekend en maken we afvinklijstjes. Die hangen we centraal in de keuken op. Elke
190
Ik ben door de diagnose bij mijn man een
ADHD-ers, heeft hij helemaal geen moeite
keer als er weer een taak van het lijstje
beter mens geworden. Ik doe de dingen die
om zijn baan te behouden.
afgevinkt wordt, geeft dat een goed gevoel.
bij me passen en daardoor blijf ik dichter
Toch is hij niet open over zijn diagnose. Hij
Het geven van complimenten zorgt ervoor
bij mezelf. Onze relatie is door de diagnose
merkt dat veel mensen bevooroordeeld zijn
dat hij gemotiveerd blijft om ook de andere
sterker en gelijkwaardiger geworden. Ik ben
door onder andere de media. Ook ik heb
taken af te ronden.
niet meer de aanklager, mijn man is geen
daar last van. Als ik al eens vertel van zijn
slachtoffer. We begrijpen elkaar beter. Door
diagnose, of die van mijn kinderen, dan merk
Heb je nog tips voor lezers?
veel met elkaar te praten hebben we een
ik toch dat ik in de verdediging schiet op het
Kijk verder dan alleen naar ADHD. Je
manier gevonden om als gezin positief om
moment dat mensen beginnen met: ‘Wist
partner heeft ADHD, maar is geen ADHD.
te gaan met zowel de negatieve als de posi-
je dat de bedenker van ADHD zelf zegt dat
ADHD is slechts een verzamelnaam van de
tieve symptomen van ADHD. Ik houd meer
ADHD helemaal niet bestaat?’ of: ‘ADHD is
kenmerkende eigenschappen. Daarnaast
rekening met zijn eigenaardigheden en hij
toch een door de farmaceutische indus-
heeft je partner nog een heleboel andere
doet meer zijn best om zich aan die van mij
trie verzonnen hype!’. Ik ga daar steevast
karaktereigenschappen waar je ooit verliefd
aan te passen.
tegenin. Probeer uit te leggen dat ADHD
op bent geworden.
veel meer is dan ‘Alle dagen heel druk’. Dat
Als er problemen zijn in de relatie, dan kun
En wat de nadelen?
ADHD een heus probleem vormt binnen
je daar niet zonder meer ADHD de schuld
De diagnose heeft mijn man als persoon
gezinnen, op school, op het werk en in het
van geven. Je zit samen in de relatie en je
niet veranderd. Hij is nog steeds een lieve,
sociale leven. Ik geef daar voorbeelden
hebt samen de verantwoordelijkheid om die
zorgzame vader en echtgenoot die ons
van, maar bevooroordeelde mensen zijn
te laten slagen. Als niet-ADHD-partner is
enorm verwent en alles voor ons over heeft.
moeilijk van hun mening af te brengen. Ook
het belangrijk om ook goed te kijken naar je
Hij is nog steeds enorm creatief als het
in onze familie wordt ADHD niet erg serieus
eigen rol in de relatie. Soms is het nodig om
gaat om het bedenken van oplossingen,
genomen. ‘Ach, vroeger bestond dat toch al-
oude dingen los te laten en nieuwe vaardig-
zowel thuis als op zijn werk. Zijn hyperfocus
lemaal niet’, krijgen wij regelmatig te horen.
heden aan te leren. Lukt dat niet alleen, dan
richt zich op zijn werk. Hij vindt zijn baan de
We hebben het opgegeven om er tegen in
is het goed daar professionele hulp bij te
leukste ter wereld. Anders dan veel andere
te gaan.
zoeken.
Michel Bouwmeester (34) is getrouwd met
En wat de nadelen?
een probleem zijn. De was uit de machine
Jessica Bouwmeester-Gerritsen (34).
Jessica ziet alles wat er om haar heen
halen en te drogen hangen is één, maar
Michel is accountmanager, Jessica is momenteel
gebeurt. Dat kan heel handig zijn, maar
deze moet vervolgens ook worden opgevou-
werkeloos en op zoek naar een baan. Samen
het zorgt er tevens voor dat ze daar weer
wen. Dat gebeurt dan nog wel, maar dan ligt
zorgen ze voor Damian (13), de zoon van Jessica
heel onrustig van wordt en snel afgeleid is.
het een paar dagen op het logeerbed en dit
uit een eerdere relatie.
Vervolgens springt ze dan in een verhaal
wordt dan pas na een paar dagen in de kast
van de hak op de tak en is het voor degene
gelegd waar het thuishoort. Ik zie dit gebeu-
Wanneer en hoe is er ADHD bij je partner
die luistert soms lastig te volgen. Ik ken dan
ren, begrijp er niets van dat dat niet even
vastgesteld?
vaak het verhaal al wel, maar iemand die het
wordt afgemaakt, maar ik zeg daar lang
In 2009 is de diagnose gesteld door PsyQ.
voor het eerst hoort moet zijn best doen om
niet altijd wat van om de vrede een beetje
Damian had wat problemen en Jessica had
er dan een logisch verhaal van te maken.
te bewaren. Het is soms een beetje alsof
contact gezocht met een kinderpsycholoog.
Jessica kan slecht prioriteiten stellen en
je tegen een kind moet zeggen dat hij iets
Deze wilde eerst een intake met haar voor-
ziet er als een berg tegenop als er die dag
moet afmaken waaraan hij begonnen is.
dat hij met Damian in gesprek zou gaan. Na
meerdere activiteiten gepland staan voor
het eerste gesprek gaf hij aan een tweede
bijvoorbeeld het huishouden. Dan doet ze
Heeft je partner een gebruiksaanwijzing?
gesprek alleen met haar te willen, dit von-
eerst de ‘leuke’ dingen als paardrijden en la-
Jessica is een gevoelige dame. Enige vorm
den wij een beetje vreemd. Na dit tweede
ter op de dag krijgt ze steeds minder zin om
van kritiek van mijn kant aan haar, wordt
gesprek vertelde hij dat hij vermoedde dat
nog iets anders te gaan doen als stofzuigen,
slecht ontvangen. Als ik vraag waarom er
Jessica ADHD had door de dingen die zij
dweilen en de was doen. Vervolgens is het
een klusje nog niet gedaan is, trekt ze een
verteld had over haar verleden. Hij gaf haar
zo laat dat er met de voorbereidingen van
zuur gezicht en volgt er een soortgelijk
een aantal vragenlijsten en dit was één en al
het eten begonnen moet worden en stelt ze
antwoord.
herkenning. Alle puzzelstukjes vielen op hun
de klusjes rustig uit tot de volgende dag. Dat
Heb je nog tips voor lezers?
plek. Hij heeft haar toen doorverwezen naar
leidt vervolgens weer tot de nodige irritatie
Maak naar elkaar als partner duidelijk hoe
PsyQ waar na onderzoeken de diagnose
aan mijn kant, omdat ik redelijk netjes ben
jij tegen een bepaalde situatie aankijkt.
gesteld is.
van mezelf en een hekel heb aan rotzooi in
Bespreek dat met elkaar. Ik ben erachter
huis. Het moet voor mij gewoon aan kant
gekomen dat je er niet zomaar vanuit kan
Wat zijn de positieve kanten van de diag-
zijn. Jessica kijkt daar wat anders naar en
gaan dat iets vanzelfsprekend is, wat voor
nose binnen jullie relatie?
dat geeft wel eens wat frictie.
mij wel zo lijkt. Daar denkt een ander soms
Jessica is spontaan en erg openhartig. Als
Een activiteit afmaken wil ook nog wel eens
heel anders over.
TEKST SUZAN OTTEN-PABLOS FOTO JOERI RIJKENBERG & ESTER GEBUIS & ENTWINED.NL
‘ALS ZE EENMAAL AAN HET VERTELLEN GAAT WEET ZE VAN GEEN OPHOUDEN’
ze eenmaal aan het vertellen gaat weet ze van geen ophouden. Dat is erg gezellig, alleen soms zou ik willen dat er wat minder uitgeflapt wordt. Ze vertelt erg makkelijk over persoonlijke onderwerpen en financiën aan mensen waaraan ik dat zelf niet kwijt zou willen. Ze is impulsief; als er nu in haar hoofd opkomt om plantjes te kopen voor in de tuin dan moet dat ook meteen nu gebeuren. Dan wordt de auto gepakt en rijdt ze direct naar het dichtstbijzijnde tuincentrum. Ze zit nu tijdelijk zonder werk (mede te wijten aan de ADHD). Daardoor heeft ze veel tijd overdag. Ze is dan erg behulpzaam richting buren om even op de kinderen te passen indien nodig. 83
191
Verslavingsreclassering en ADHD, heeft straffen dan wel zin? TEKST ALEX VAN DER HORST FOTO SHUTTERSTOCK
Elektronische controlemiddelen, meldplicht, urinecontrole, gevangenisstraf ... het zijn slechts een aantal straffen die door de rechtbank worden uitgesproken of door bijvoorbeeld het Openbaar Ministerie worden afgedaan, als iemand een strafbaar feit heeft gepleegd. Als veroordeelde sta je bij de rechtbank en wordt er een straf uitgesproken, hoe gaat zoiets verder in zijn werk? Karin Klaassen en Jubella Pattikawa werken beiden bij de Stichting Verslavingsreclassering GGZ (SVG). De SVG begeleidt gedetineerden die verslaafd zijn, zowel tijdens als na hun straf. Jaarlijks verwijst justitie ongeveer 17.750 personen naar de verslavingsreclassering. De gemiddelde leeftijd van deze doelgroep is 35 jaar en mannelijk. Een cliënt wordt toebedeeld aan de SVG als er sprake is van problematisch gedrag in relatie tot de verslaving en als er een relatie is tussen het delict en de verslaving. Anders biedt één van de andere reclasseringsorganisaties uitkomst. De rol van de reclassering is controleren en motiveren en eventueel terugmelden als de voorwaarden niet gehanteerd worden, ook wel het hybride werken genoemd. Vanuit de reclassering zelf wordt er dus niet behandeld.
192
reclasseringswerker. Beiden geven ze aan
er werd uitgesproken. Dit was niet alleen
dat het werken met deze doelgroep leuk en
specifiek op de cliënt gericht, maar het had
Karin, voorheen werkzaam bij Palier, forensi-
uitdagend is. Geen cliënt is hetzelfde en je
vaak ook een maatschappelijk belang. Straf-
sche en intensieve zorg en ggz-reclassering
moet altijd weer afwachten hoe een traject
fen is namelijk in het oog van de maatschap-
en in de forensische psychiatrie, is werk-
mogelijk zal verlopen. Voorheen werd er
pij nog steeds een erg belangrijk doel bij het
zaam als beleidsmedewerker en Jubella als
vaak alleen gekeken naar de soort straf die
plegen van een delict.
VERDIEPING
Tegenwoordig wordt er juist meer gebruik
stoornis in het autistisch spectrum. Juist
medicatie is dan ook nihil. Over het alge-
gemaakt van het inzetten van de zogenoem-
door het stellen van een goede diagnose en
meen is er ooit wel ADHD gediagnostiseerd,
de verdiepingsdiagnostiek. Er wordt gekeken
de inzet van een gerichte behandeling, medi-
echter is dit niet of nauwelijks begeleid
naar de criminogene factoren; hoe wordt
catie en steun van de omgeving en het net-
geweest. Hierdoor is het grijpen naar zelf-
hierop gescoord? Deze manier van diagnos-
werk, wordt een mogelijke terugval in ‘oud’
medicatie het meest voor de hand liggende,
ticeren zorgt ervoor dat iemand niet alleen
gedrag voorkomen. Daarbij is het belangrijk
omdat de meeste cliënten vaak zorgmij-
veroordeeld wordt op zijn of haar daad,
dat de reclassering er bovenop blijft zitten
dend zijn. Steeds vaker zie je dat ADHD
maar juist dat er ook wordt bekeken wat
zodat recidive voorkomen kan worden.
bij deze doelgroep voorkomt. Hier zijn nog
er eventueel aan ten grondslag ligt. Welke
geen harde cijfers van omdat er nog geen
achtergrond heeft een cliënt, welk gedrag
Een gedragsinterventie is bijvoorbeeld de
onderzoek naar gedaan is. Dit is echter wel
is er waarneembaar en welke mogelijke ver-
leefstijltraining. Deze leert de cliënt hoe je
bij VNN, zij verwijzen eventueel door naar
slaving is er aanwezig? Allerlei factoren die
weer controle krijgt op je leven en hoe je
ketenpartners.
dus belangrijk zijn om recidive te voorkomen
kan voorkomen dat het middelengebruik
en een rol spelen in het gericht begeleiden
doorgaat. Dit is een training die vaak een
Kortom: het begeleiden, het juist inzetten
van een cliënt.
grote bijdrage levert. Waar ervaart de cliënt
van een gepaste straf en het stellen van
problemen waardoor hij of zij uit balans
een goede diagnose, is belangrijk als het
Het begeleiden en motiveren om te laten
raakt en terug grijpt naar het gebruik van
gaat om het voorkomen van recidieven.
behandelen gaat niet altijd vanzelf. Jubel-
middelen? De gedachte dat er in een eerder
Zowel Karin als Jubella zien dit al jaren en
la vertelt dat in eerste instantie wel de
stadium al genoeg behandeld is klopt dan
benoemen dan ook beiden dat alleen straf-
consequenties, die aan een toezicht kleven,
ook niet altijd. Vaak is er wel behandeld
fen niet voldoende is. Als tijdens het toezicht
worden besproken maar dat er daarnaast
maar er is niet ‘gericht’ behandeld. Het
en behandeltraject blijkt dat het inzetten
vooral wordt gekeken vanuit de motivering.
stellen van een diagnose is uitgebleven of is
van een straf toch nodig is dan kan dit ook
Als iemand bij de reclassering komt is
door andere factoren eerder afgebroken.
ingezet worden. Eventueel na de straf wordt
meestal de ‘eigen’ motivatie niet genoeg
het traject, indien mogelijk, weer opnieuw
gebleken. Er is dus gericht toezicht, gerichte
De doelgroep die veroordeeld wordt en
opgepakt. Dit is afhankelijk van het kader
interventies en er is zeker ook een advise-
daarbij steeds jonger lijkt te worden, zet het
waarin de straf en begeleiding zich op dat
rende kant richting de cliënt.
gebruik van verslavende middelen, steeds
moment bevinden.
meer in als zelfmedicatie. Cliënten hebben Het grootste deel van de cliënten kampt
hier vaak zelf veel baat bij omdat ze dan
met comorbiditeit, de meeste cliënten heb-
rustig worden. In de meeste gevallen is nog
ben niet alleen een verslaving maar juist ook
niet eens bekend of ze ADHD hebben of een
een achtergrond met bijvoorbeeld ADHD.
mogelijke andere stoornis. Het overgrote
Vaak is dit ook nog gecombineerd met een
deel van de cliënten dat binnenkomt met
Op de website van het SVG is meer informatie te vinden over de reclassering en zijn er tevens ervaringsverhalen te lezen. http://www.svg.nl/ wat_doen_wij/interviews_en_ervaringsverhalen/ interview_archief.html 93
193
‘Geef Rex een stuur in zijn handen’
102
transformeren met hulp van Samen1Plan.nl
103
“Het zag er even niet zo goed uit”, vertelt
professionals, die niet afwachten, maar op
lijk iedereen, al heeft Rex zelf er uiteindelijk
Nynke Aukes. “Toen Rex bij Molendrift werd
tijd hun verantwoordelijkheid nemen. Rex
het meeste last van. Hij krijgt op zijn kop, kan
aangemeld, had hij net zijn eerste wiet
kan nu verder met zijn toekomst, hij heeft
zijn draai niet vinden, zit zichzelf in de weg.
verhandeld. Twaalf jaar was Rex en op het
zijn stuur weer goed vast.”
Rex wil zelf de dingen bepalen, maar waar is
moment dat hij zijn CITO nog moest maken,
104
de weg, zijn weg en waar zit het stuur?
stonden de wijkagent en de leerplicht-
Rex Rambo
ambtenaar al op de stoep.” Uit het dossier
Rex zit in een lastige situatie. Hij zit thuis,
Rex woont bij zijn moeder, samen met een
blijkt dat Rex een ADHD-diagnose heeft,
bang om de deur uit te gaan, zelfs bang om
oudere zus en een jonger broertje. Zijn
vastgesteld op zijn tiende jaar. ADHD is
naar school te fietsen. Er hangt hem een
ouders zijn zes jaar geleden gescheiden.
een risicofactor voor ontsporing, dat is
straf boven het hoofd vanwege het dealen
Zijn vader wil al twee jaar niets meer met
bekend. Rex dreigde ook af te glijden. Er
en binnenkort komt de leerplichtambtenaar
zijn kinderen te maken hebben. De kinderen
was niemand in zijn buurt die controle over
op huisbezoek. Te vaak gespijbeld. De ADHD
willen ook niet meer naar hem toe. “Je mag
hem had. En van Rex kon je het niet eisen.
heeft hem in de greep, wat resulteert in
er alleen stil op de bank zitten en naar de te-
Nynke: “We hebben iedereen bij elkaar
woedeaanvallen, thuis en op school. Rex is
levisie koekeloeren”, zegt Rex daar over, “zo
geroepen en zijn zonder uitstel aan de slag
hyperactief en kan zijn impulsen maar moei-
lang hij maar rustig kan computeren.” Rex’
gegaan. Je hoeft niet op een convenant
lijk controleren. Hij heeft moeite om taken af
vader heeft geen ouderlijk gezag, betaalt zijn
van de directies te wachten om samen te
te maken. Hij poetst zijn tanden al rokend in
alimentatie sinds vier jaar niet meer en wil
werken. Molendrift, waar ik als manager en
bed, zeg maar. School gaat moeizaam; op-
onder geen beding contact met hulpverle-
hulpverlener werk, gebruikt Samen1Plan.nl
drachten worden zelden op tijd afgemaakt.
ners. Nadja, de moeder van Rex, werkt zes
om tot gezamenlijke actie te komen. Daar
Stilzitten is een kunst op zich, een gedachte
dagen per week om rond te kunnen komen,
is geen zorgtransitie voor nodig. Alleen wat
niet uitspreken ook. Tot ergernis van eigen-
een situatie die haar uitput.
REPORTAGE
Nynke besluit om op huisbezoek te gaan
voor een snelle auto. Hij is gek op sportwa-
De wijkagent plukt hem daar weg, als hij er
om iedereen beter te leren kennen en de
gens, scheuren met een open dak. Nynke:
toch zit. Dat is de afspraak. Per toeval wordt
situatie goed in te kunnen schatten. Wat
“Rex heeft uitgesproken toekomstdromen.
de dealer enkele weken later op heterdaad
kan het gezin met elkaar? “Ik trof een kale
Hij kan er met enthousiasme over vertellen. Samen 1 Plan
betrapt bij een diefstal. De acute dreiging is
huiskamer aan. Een tafel met vier stoelen
Dat gaf ons een uitgangspunt. We zeiden
daarmee weg, tot grote opluchting van Rex.
Samen1Plan.nl is een online communicatiemiddel waarin alle betrokkenen bij een hulpverleningstraject hun gezamenlijke afspraken Samen 1 Plan.nl
vastleggen en de voortgang daarvan volgen. Eenvoud, snelheid en toegankelijkheid bepalen de kracht. Vanuit de gezamenlijke aanpak stelt het gezin in overleg met de behandelaars haar doelen vast. De acties die daaruit voortvloeien worden ook vastgelegd in het
Samen 1 Plan.nl
systeem, de agenda: wie doet wat en wanneer? Wat is daarvan het resultaat? Behaalde doelen worden afgerond. Alle betrokkenen hebben toegang tot het streng beveiligde cliëntdossier en werken maximaal samen. Het systeem dwingt zo tot handelen en zorgt voor overzicht. Alle betrokkenen weten van elkaar wat ze doen en berichten elkaar over de resultaten, voortgang en eventuele incidenten. Bijzonderheid: de cliënt zelf heeft de mogelijkheid ongewenste formuleringen en rapportages te wissen. Hij blijft de eigenaar van zijn eigen hulpverleningstraject.
1gezin1plan.nl heet vanaf 1 juni 2014 Samen1plan.nl
en drie kinderen verdiept in hun apparaten
tegen hem: Rex, die toekomst van jou ligt in
Moeder, die hem in overleg met de leer-
op de bank. De gordijnen waren dicht. Geen
je eigen hand. Die kun jij een stuk dichterbij
plichtambtenaar naar school bracht, heeft
plek waar je vrolijker van wordt. De kinde-
brengen, daar heb je de hersens voor. En wij
hiermee ook de handen weer vrij.
ren vitten op elkaar en nog meer op hun
gaan je daarbij helpen, iedereen. Rex was
moeder. Rex wordt boos als hij niet snapt
getriggerd en begon te vertellen. Hij beleeft
Samen met het gezin zoeken Rex en Nynke
waarom hij ‘opeens’ boodschappen moet
zijn problemen vooral als gevolg van verveling.
een mannelijke coach, die Rex, betaald uit
doen. Zo’n uitbarsting komt vaker voor.
Rex wil er graag bij horen, maar zegt dat dit
een Persoons Gebonden Budget (PGB),
Drie tot vijf keer per week, vertelt Nadja mij.
hem niet lukt in zijn eentje. Hij weet in veel
thuis kan begeleiden. Het klikt tussen Jack
Thuis en op school. Hij scheldt, schopt en
situaties niet hoe hij zich moet gedragen, wat
en Rex, die regelmatig in het gezin bivak-
slaat. Onverwacht en soms voor de lol. Nou
er van hem wordt verwacht. Zijn beleving, de
keert. Jack brengt een mannelijke compo-
ja, lol, je wilt op de een of andere manier
manier waarop hij het verwoordt, blijft het
nent in, die Rex lijkt te missen. Jack leert
aandacht of contact, natuurlijk.” Nadja weet
uitgangspunt van ons actieplan.”
Rex zijn woede en frustratie te herkennen en om te buigen. Nynke houdt nauw contact
niet wat ze met Rex aan moet. Rex zelf lijkt het niet te kunnen schelen. “Op school noe-
En zo bereik je wat je wil
met de coach. Samen met Rex stellen
men ze me Rambo, nou dan kun je dus een
Nynke Aukes: “Allereerst was er het
ze steeds opnieuw concrete en haalbare
klap verwachten.”
akkefietje met de wiet. Rex heeft de wiet
doelen. Nynke: “Rex wil graag geaccepteerd
gestolen en wordt nu bedreigd door de man
worden. Met de stoplichtmethode leert hij
Wat Rex wel wil
bij wie hij de wiet uit de tuin heeft gejat. Het
zijn eigen woede te herkennen en beheer-
Op doorvragen blijkt Rex niet zo blij met zijn
dorp waar Rex woont is klein. Hij durft in het
sen. Met de overgang na de zomer, gaat hij
bijnaam. Hij ervaart het meer als pesten,
dorp de deur niet meer uit, erger nog, hij
naar een nieuwe school in de stad. Daar lig-
maar weet niet zo goed hoe hij anders kan
durft ook niet meer naar school, een acuut
gen kansen. De school heeft kleine groepen
reageren. Als hij boos is geweest, heeft hij
probleem.” In overleg met moeder wordt
en is sterk in de individuele begeleiding. Rex
altijd spijt. Rex is een slimme jongen, die weet
de wijkagent ingelicht over de plekken waar
krijgt nieuwe vakken en leert er ook gitaar
wat hij wil: naar een goede school om later
wordt gedeald. Rex mag niet meer naar het
spelen en koken. Twee dingen waar hij veel
een huis te kopen en genoeg geld te hebben
jeugdhonk, waar fanatiek wordt geblowd.
lol in heeft en die Jack thuis met hem oppikt. 197
198
De sfeer verbetert en alle positieve ervarin-
thuis mee helpen.
Op de weg blijven
gen tellen op. Ze werken als een vliegwiel,
Na een paar maanden is Rex flauw van
Nynke: “Het gaat goed op school en Rex
waardoor Rex weer vertrouwen krijgt in
de fitnessschool, waar hij twee keer in de
gelooft weer in zijn eigen toekomst. De rust
zichzelf en zijn omgeving. Hoezo, verveling.
week heengaat. Hij besluit samen met Jack
thuis terugkrijgen was de eerste stap. Daar-
De wereld begint zich te openen …”
een andere sport uit te kiezen. Rex heeft
om moest Rex uit het blowcircuit worden
lol gekregen in het trainen. Hij kan er zijn
gevist. De overgang naar een nieuwe school
Leren uitblinken
energie in kwijt, maar meer nog verlangt hij
was de volgende stap. Ik heb met Rex en zijn
School, Molendrift, coach, Rex en zijn familie
naar een club, om er bij te horen. Het wordt
moeder de doelen opgesteld. Vervolgens
vormen een team. Thuis worden er samen
de atletiekclub in de stad, vlakbij de school.
hebben we de andere partijen ook binnen
huisregels opgesteld, die moeder op uitdruk-
Hardlopen, verspringen en hoogspringen,
Samen1Plan.nl betrokken. Alle doelen en
kelijk verzoek van Rex leert handhaven. Niet
je kan er alles uitproberen in een introduc-
acties stonden er in, één gezamenlijke agen-
meer blowen, op tijd aan tafel, samen afwas-
tieprogramma. “Mooi toch”, zegt Rex, “je
da, waarbij iedereen van elkaar kon zien hoe
sen. Rex zegt “je moet me bij de les houden.
weet immers nooit waar je straks in uit zult
ver hij was. Het systeem bespaart veel tijd,
Ik vind het fijn als ik de dingen achter elkaar
blinken.” Door een speciale regeling is de
door snelle communicatie, korte lijnen, en
kan doen, in plaats van alles tegelijk en door
sport ook betaalbaar voor Rex’ moeder. Die
dwingt tot actie. Jouw naam staat erbij, met
elkaar. Ik voel mij dan fijner en rustiger.” Op
werkt inmiddels ook weer op normale uren
een datum. Ook als je niets doet, valt dat op.
school zijn er ook strakke regels. Rex gedijt
en tijden. Via het maatschappelijk werk zijn
Die basale afspraken garanderen dynamiek
daar goed bij. Zijn mentor helpt hem taken
alle inkomsten en uitgaven op een rij gezet.
en voortgang in de hulp. Met een duidelijk
en huiswerk op te delen, zodat Rex overzicht
Door inkomstenondersteuning kan zij haar
einde: als de doelen zijn gehaald, kan de hulp
houdt over het werk dat hij moet verzetten.
extra bijbaan opzeggen en volstaan de 36
worden gestopt.”
Jack is ook op de hoogte en kan Rex daar
uur die zij in de winkel werkt.
“Rex komt nog één keer in de twee maanden bij Molendrift. Jack komt nog steeds één keer per week bij Rex thuis. De wijkagent, juf, mentor, maatschappelijk werker en de leerplichtambtenaar zijn al lang uitgelogd, als ik dat zo kan zeggen. Binnenkort zal ik Rex’ moeder voorstellen het digitale samenwerkingsdossier te sluiten en te vernietigen. We redden het zo langzamerhand wel weer zonder ondersteunend computersysteem. Rex heeft zijn eigen stuur goed vast, al gaat zijn auto snel, hij zal niet meer zo snel van de weg raken. De weg is waar Rex zelf heen wil én kan, zegt hij en dat klopt.” Rex & Nadja zijn gefingeerde namen. Het verhaal is omwille van de herkenbaarheid geanonimiseerd.
TEKST FRANS KERVER FOTO HEIN HARDHOLT ILLUSTRATIE ARWEN RONNER 107
ADHD& en chronische ziekten KOMT ADHD OOK VOOR BIJ ANDERE CHRONISCHE AANDOENINGEN? ADHD komt bij ongeveer drie procent van de kinderen en de volwassenen voor. Het komt dus ook gemiddeld bij drie procent van de patiënten met andere ziekten voor. Maar omdat patiënten die al een ernstige ziekte hebben vaak intensief behandeld worden en al genoeg aan hun hoofd hebben wordt een ‘tweede diagnose’ niet altijd overwogen. Omdat ADHD goed behandelbaar is en niet behandelen kan leiden tot meer of langere disfunctie is het goed om als hulpverlener in elk geval gedácht te hebben aan de mogelijkheid van verdere diagnostiek en advies of behandeling (die overigens niet altijd medicamenteus hoeft te zijn). Dit advies geldt ook voor jeugdartsen die vrijwel alle kinderen regelmatig zien, een deel van dit verhaal is via ‘zelfplagiaat’ uit het tijdschrift Ja! tot stand gekomen. VOORBEELD Er zijn vijf groepen aandoeningen die de revue zullen passeren, met enkele voorbeelden:
Mireille, dochter van een advocaten-
- Een chronische ziekte in combinatie met ADHD
echtpaar, kreeg in de vijfde klas van
- Een ‘psychiatrisch diagnose’ met ADHD als comorbiditeit
het gymnasium CVS; zij ging door
- Een syndroom of ziekte waar ADHD een onderdeel van is
een uitgebreide medische molen in
- ADHD als complicatie van een behandeling
het academisch ziekenhuis. Zij moest
- ADHD als gevolg van een trauma
stoppen met hockey en kon niet meer naar school, zij kreeg al maan-
EEN CHRONISCHE ZIEKTE IN COMBINATIE MET ADHD
den thuisonderwijs. Uit de anamnese
Jaarlijks worden ongeveer vijfhonderd kinderen geboren die later diabetes type 1 krijgen, maar elk
bleek dat zij zeer slim was en op haar
jaar worden ongeveer tien keer zoveel kinderen geboren die last krijgen van ADHD. Dat betekent dat
ruggenmerg de lagere school gedaan
tien tot vijftien kinderen per jaar last hebben of krijgen van de combinatie! In de praktijk blijken veel
had. Op de middelbare school liep zij
minder kinderen met de combinatie te worden gediagnosticeerd omdat een deel van de problemen
geleidelijk tegen haar beperkingen
wordt geschoven op het conto van de diabetes. Dit kan leiden tot onnodige rommeligheid, non-com-
aan, kreeg een vriendje, en stortte
pliance, gedragsproblemen, schooluitval en slechtere prognose bij een groep kinderen die toch al
aan het einde van de vierde klas in.
belast is met veel sociale en medische problematiek.
Gezien de lange duur van de niet verbeterende klachten kreeg zij op ver-
Meestal is CVS (chronisch vermoeidheidssyndroom) het resultaat van een combinatie van (vaak
denking van ADD als comorbiditeit
onbekende) factoren: kwetsbaarheid, snelle groei in de puberteit, ‘kissing disease’ (Pfeiffer) of een
medicatie. Vrijwel direct voelde zij
andere virale infectie of mogelijk sociale factoren. Oriënterend laboratoriumonderzoek levert meestal
dat dit goed aansloeg, zij kon gewoon
geen duidelijke pathologie op. Er bestaan behandelprogramma’s die effectief zijn. Soms is het echter
eindexamen doen. Hierna stopte zij
bij het uitvragen van de anamnese duidelijk dat er in de familie ADHD voorkomt en dat de klachten bij
met de medicatie om te zien of het
nader inzien al begonnen zijn in groep 3: denk dan ten minste ook aan ADD.
met haar buitenlandse stage zou lukken. Zonder medicatie strandde zij al
200
Vanzelfsprekend kan de combinatie ook voorkomen bij andere chronische aandoeningen zoals ast-
snel en startte zij weer met medica-
ma, reuma, en hypertensie. Ook bij obesitas wordt regelmatig ADHD gevonden. Het blijkt dat ADHD
tie waar zij overigens geen bijwerkin-
leidt tot obesitas mogelijk door binge eating, circadiane ritmeproblemen (onder andere laat inslapen)
gen van ondervond. Na afloop van de
en onregelmatig eten.
stage begon zij haar studie rechten,
In de literatuur wordt regelmatig melding gemaakt van het verdwijnen van concentratiestoornissen
wederom met stoppen en herstarten
(die lijken op ADD) na behandeling voor OSAS. Het is dus zaak goed te letten op oververmoeidheid
van medicatie. Zij is er van overtuigd
bij kinderen met grote amandelen, snurken en schoolproblemen. Amandelen knippen kan dan de
dat zij in elk geval tijdens haar studie
ADDsymptomen laten verdwijnen.
doorgaat met medicatie.
VERDIEPING
VOORBEELD
EEN PSYCHIATRISCHE DIAGNOSE MET ADHD ALS COMORBIDITEIT
Wouter werd in groep 8 voor zijn
Bij het stellen van de diagnose ADHD is sinds jaren bekend dat ADHD alléén slechts in dertig pro-
huis aangereden, hij was altijd een
cent voorkomt. In zeventig procent van de kinderen met deze diagnose is er een comorbide ‘psy-
van de besten van de klas. Na dit
chiatrische diagnose’, dat wil zeggen een diagnose volgens de DSM-systematiek. In ongeveer vijftig
trauma hield hij whiplashachtige
procent kunnen twee diagnoses worden overwogen en in dertig procent drie of meer diagnoses
klachten over zoals hoofdpijn, licht-
die overlappen met het ADHD-beeld. Bij kinderen zijn dat ondermeer: oppositioneel gedrag, motori-
gevoeligheid, verstoord dag en nacht
sche onhandigheid, gedragsstoornissen, obsessief compulsieve stoornis, ticstoornis, angststoornis,
ritme
leerstoornis (dyslexie, hoogbegaafdheid) en hechtingsstoornis. Bij volwassenen ook nog bipolaire
en
concentratieproblemen
in een drukke klas. Hoewel hij werd
stoornis, depressie/ burn-out, borderline persoonlijkheidsstoornis en restless legs syndroom. Dit be-
beoordeeld als een typische gymna-
tekent dus dat naast een grondige anamnese ook gekeken moet worden naar (een van de) ouders.
siast kon hij in de eerste klas maar
De behandeling van een kind in een gezin met een ouder met een psychiatrische stoornis is minder
net meekomen: hij verzuimde vaak,
zinvol als ook niet tegelijkertijd de ouder wordt meebehandeld!
sliep slecht, was moe en ongeconcentreerd en had een te laag tempo.
EEN SYNDROOM IN COMBINATIE MET ADHD
Hij ging voorwaardelijk over naar de
Er zijn enkele syndromen die gepaard gaan met ADHD. Zie hiervoor het artikel van Carsten Lincke op
tweede klas en ging door met inten-
pagina 46 van deze glossy.
sieve begeleiding in de vorm van fysiotherapie, adviezen over verdelen
‘ADHD’ als complicatie van een behandeling, symptomatische behandeling met stimulantia
van de aanwezige energie en huis-
Het is bekend dat inhalatie corticosteroïden en andere anti-astma middelen kunnen leiden tot
werkbegeleiding. In de familie kwam
‘hyper’gedrag en tot gedragsproblemen. Chemotherapie leidt soms tot concentratiestoornissen
geen ADHD voor. Gezien de langdu-
die ondanks behandeling niet altijd verdwijnen. Ook moeheid na een operatie, chemotherapie of bij
rig aanwezige klachten die leken op
sarcoïdose blijft nog al eens bestaan ondanks structureren van de omgeving en verdelen van de
de symptomen van ADHD kreeg hij
beschikbare energie. Er is dan geen sprake van ADHD in engere zin maar er zijn aanwijzingen in de
een proefbehandeling met medicatie:
literatuur dat symptomatische behandeling met stimulantia (bij volwassenen) zinvol kan zijn.
eerst melatonine dat goed aansloeg, hierna werd hij ingesteld op kort-
ADHD ALS GEVOLG VAN EEN TRAUMA
werkende stimulantia, later op een
Beschadiging van het brein kan ook ADHD-symptomen veroorzaken. Hier wil ik graag twee groepen
van de langwerkende middelen. Hij
onderscheiden:
knapte hier sterk van op: zijn concen-
- Kinderen met schade door verwaarlozing of FAS (zie artikel van Rudi Kohl), door emotionele stress
tratie normaliseerde, hij sliep beter
zoals bij seksueel misbruik of bij een hechtingsstoornis kunnen lijken op ADHD kinderen. Het is
en hij had vele malen meer energie.
bekend dat moeders met sociale problemen, die mede veroorzaakt kunnen zijn door ADHD, meer
Zijn hoofdpijn en lichtgevoeligheid
drinken (ook in de zwangerschap) en meer geweld in het gezin moeten doormaken. In ADHD gezin-
verbeterden licht. In de acht jaar dat
nen vindt ook meer seksueel misbruik plaats. Volgens prof Adriaenssens kan dit leiden tot ADHD
hij nu tot volle tevredenheid medica-
symptomen(voordracht 2010 ADHD Netwerk). Er zijn dan ook therapeuten die bij verdenking op
tie gebruikt is zijn hoofdpijn ook ver-
traumatische ervaringen die zich uiten in ADHD gedrag ook EMDR aanbevelen. De werkzaamheid is
minderd. Hij studeert met succes in
echter wetenschappelijk nog niet aangetoond.
Delft. - Directe schade aan de hersenen zoals bij een ernstige hersenschudding of bij hersenvliesontsteking kan niet allen leiden tot motorische problemen, maar ook tot cognitieve problemen of concentratiestoornissen. CONCLUSIE Gezien het relatief vaak voorkomen van ADHD in onze maatschappij is het zinvol bij niet goed functionerende kinderen met een chronische aandoening, bij kinderen met langdurige vermoeidheid na een trauma of na chemotherapie en bij ADHD in de familie ook te denken aan de mogelijkheid van de diagnose ADHD en/of aan een proefbehandeling met stimulantia. TEKST ROB PEREIRA FOTO SHUTTERSTOCK
201
als je medicatie nodig hebt
VERDIEPING
maar stimulantia werken niet ...
Stel: je hebt ADHD en je hebt alles geprobeerd voordat je vond dat je medicatie moest gaan nemen. Dus eerst een fase van diagnostiek, hierna uitgebreide uitleg over de aandoening, adviezen over aanpak, structuur, planning en het doornemen van de mogelijke behandelingen. Dat heb je allemaal braaf gedaan en het hielp! Maar helaas niet voldoende.
Zoals ieder normaal mens zie je op tegen de ‘laatste optie’ namelijk; medicijnen. Je kan er heel veel over lezen op internet en in de krant maar dat maakt je meestal niet veel vrolijker. Je kan ook ‘Suzan no 1’ lezen en goed nadenken over alle artikelen met voor en nadelen van medicatie. Op een gegeven moment besluit je een proefmedicatie te nemen. Stimulantia, zoals methylfenidaat zijn dan meestal de eerste keus, de tweede keus stimulantia zijn de kort of langwerkende dexamfetamines. Maar weer helaas: ze werken bij jou niet! Heb jíj weer. Bij anderen hoor je hoe ze wel aanslaan, maar jij bent natuurlijk net weer iets anders van binnen... Dat medicatie niet bij iedereen aanslaat heeft te maken met het woordje ADHD. Dit is maar een woord en niet een ziekte. Er zijn heel veel soorten ADHD die allemaal iets van elkaar verschillen. Dit komt omdat niet iedereen even veel heeft meegemaakt, verschilt in
120
204
Wat nu? Er zijn nog veel mogelijkheden die ik voor het gemak in vijf soorten opsplits: • de medicijnen die ADHD als indicatie hebben • de medicijnen die worden gebruikt bij bijwerkingen of bij comorbiditeiten • de medicijnen die wel effect hebben maar niet vaak gebruikt worden bij ADHD • de medicijnen of producten die mogelijk wel iets doen • de ‘medicijnen’ die niet werken De medicijnen die ADHD als indicatie hebben, al dan niet geregistreerd voor kinderen en/ of volwassenen De belangrijkste zijn de niet-stimulantia zoals noradrenaline-receptorblokkers, de ‘alfa-2agonisten’ en de anti-depressiva die vaker bij volwassenen worden gegeven. Deze worden ingezet als 2e of 3e keus bij een bepaalde ‘kleur’ van de ADHD symptomen. Bijvoorbeeld als er aanwijzingen zijn voor comorbiditeit of er een onacceptabele bijwerking optreedt door stimulantia. Ook is de keus afhankelijk van de ‘patiënt-arts onderhandeling’ over het te voeren beleid. Antipsychotica horen niet in dit rijtje thuis.
intelligentie en in bijkomende aandoeningen en niet dezelfde erfelijke factoren heeft. Er zijn honderden kleine afwijkingen gevonden op de chromosomen die in wisselende combinaties optreden. Afhankelijk van de situatie waarin je je bevindt kan je last hebben van deze combinatie van kleine afwijkingen. Zoals de Engelsen zo mooi zeggen: “genes load the gun, the environment pulls the trigger”. (genen laden het geweer, de omgeving haalt de trekker over). Dit betekent in de praktijk dat 10-20 % van de mensen met ADHD niet optimaal zal reageren op de 1e keuze medicijnen: de stimulantia.
De medicijnen die worden gebruikt bij bijwerkingen of bij comorbiditeiten Hierbij moet je denken aan antidepressiva bij een patiënt met een depressie als comorbiditeit of uitgelokt door ADHD. (Niet bij somberheid als bijwerking van stimulantia, dan moet er andere medicatie worden ingezet). De regel is: eerst de meest storende disfunctie behandelen, hierna de comorbiditeit. Ook dit is afhankelijk van het overleg tussen patiënt en arts. Soms worden bij rebound bij stimulantiagebruik antipsychotica ingezet maar naar mijn smaak zijn de meeste rebounds te wijten aan onvoldoende finetuning. Zoals ook uit het artikel van Martijn Arns blijkt, kunnen slaapproblemen optreden; hierbij kan melatonine (of eventueel langwerkende melatonine) nuttig zijn in een dosis die ligt tussen 0,1 en 5 mg. De tijd van innemen hangt af van de problematiek.
TEKST ROB PEREIRA & SUZAN OTTEN-PABLOS FOTO SHUTTERSTOCK
Bijwerkingen van stimulantia zoals een snel hartritme of last van hartkloppingen kan
vaak goed verholpen worden met bètablokkers. Als effect op de ADHD symptomen bevalt kan dit een goede keuze zijn (in plaats van stoppen met een effectief middel). Bij mensen met een ticstoornis kunnen stimulantia zowel de tics verergeren als verminderen! Als de tics zeer hinderlijk zijn en niet reageren op andere maatregelen dan zijn soms alfa-2-agonisten of antipsychotica zinvol. Bij heftige gedragsproblemen komen anti-psychotica in aanmerking. Medicijnen die wel effect hebben maar niet vaak gebruikt worden bij ADHD Onder deze categorie vallen bijvoorbeeld de bètablokkers, stabilisatoren zoals bepaalde anti-epileptica en neuroleptica. Medicijnen of producten die mogelijk wel iets doen in sommige onderzoeken, maar die nog te weinig onderzocht zijn om ze al aan te bevelen. De tijd zal leren bij welke ADHD’ers het nuttig zou kunnen zijn om ze te geven. Dit zijn stoffen zoals zink, ijzer, magnesium, vitamines, visolie. De ‘medicijnen’ die niet werken Dit is een hele reeks ‘medicijnen’ die ongetwij-feld bij sommige mensen wel iets zullen doen, net als placebo’s. Maar geen van allen zijn zij wetenschappelijk getest. Bovendien is het onwaarschijnlijk dat zij zullen werken gezien de dosis aanwezige ‘werkzame stoffen’. Natuurlijk mag je deze medicatie proberen, maar niet te lang als het niets doet. Dit geldt bijvoorbeeld voor homeopathie of kruiden-mengsels. En dan heb je nog de medicijnen in de pijplijn, wie weet wanneer die te krijgen zijn en hoe die zullen werken. Wel wordt de laatste jaren minder onderzoek gedaan naar nieuw soorten medicijnen. Kortom: weet wat er ‘te koop is op de markt’ en overleg met je arts wat het beste bij je past, zeker bij niet effectieve medicatie of bij bijwerkingen. Doe jezelf niet te kort door te denken dat er maar één weg naar Rome is!
Karin:
Ida:
Mijn zoon Milan van 9 jaar is al bekend met
Ik leef al zolang ik me kan herinneren met
len, dan als ik me klote voel. Helaas werd ik
ADHD vanaf zijn 4e jaar. Hij had een erg
vlagen van enorme onrust in mijn hoofd.
hier kotsmisselijk van en ik had geen zin om
moeilijke start op de basisschool. Een grote
Vanaf m’n 15e deed ik vooral aan zelfmedi-
een paar weken te moeten wennen aan dit
groep en een drukke juf. Bingo, na twee we-
catie in de vorm van alcohol en (soft)drugs.
medicijn. Bovendien: ik ben niet depressief.
ken stond de school al bij ons op de stoep.
Mijn dochter (nu 16) kreeg drie jaar geleden
Ik herinnerde me dat ik ooit na een operatie
Maar door veel praten en medicijnen, eerst
de diagnose ADHD en ik (nu 49) vervolgens
als pijnstiller paracetamol met codeïne had
kortwerkende en daarna langwerkende
ook. We gingen allebei aan de kortwerkende
gekregen en me daar heel goed bij voelde. Ik
stimulantia, kon Milan toch op deze school
en daarna aan de langwerkende stimulan-
nam hiervan ook weleens wat doosjes mee
blijven.
tia in verband met vergeetachtigheid. Mijn
uit landen waar je dit zonder recept kunt
dochter vaart er wel bij (ik hoop dan ook dat
krijgen. Ik vertelde dit aan de psychiater,
Het ging een tijd goed met Milan, maar in
zij zo’n vrij extreme periode van zelfmedica-
maar hij wilde me dit niet voorschrijven. Hij
groep 5 gingen er toch groepjes ontstaan in
tie, zoals ik die had, kan overslaan), maar ik
kwam met een ander antidepressivum dat
de klas. Milan werd buitengesloten, gepest
niet.
ook wordt voorgeschreven bij mensen die willen stoppen met roken. Ik googelde thuis
en niet meer gevraagd om te spelen. Voor feestjes werd hij niet meer uitgenodigd. Wat
Met de kortwerkende stimulantia kreeg
en zag tot m’n verbazing dat dit ik hetzelfde
een verdriet. In onze kinderarts had ik geen
ik na anderhalf uur al last van reboundver-
middel tien jaar geleden heb gebruikt om -
vertrouwen meer en daarom heb ik alles in
schijnselen, met de langwerkende na drie
succesvol! - te stoppen met roken.
werking gezet om een second opinion te krij-
uur. Volgens de apotheek kon dat niet. Mijn
gen. Dat lukte en deze arts stelde voor om
psychiater kon het niet anders verklaren
Ik ben deze antidepressiva gaan gebruiken
Milan, naast de stimulantia, een antipsycho-
dan dat ik, mogelijk, een snelle stofwisseling
en heb het idee dat mijn humeur stabieler
ticum voor te schrijven, twee maal daags
heb. De hele dag door langwerkende stimu-
is. Maar omdat ik nog wel de concentratie
een half pilletje. Een bijwerking kan zijn dat
lantia slikken vond ik geen goed plan. Ik heb
miste, moeite bleef houden met opstarten
Milan aankomt in gewicht en dat willen we
daarom verschillende middelen geprobeerd,
en dingen afmaken, ben ik er ook weer
echt niet. Gelukkig traint Milan twee keer in
want het blijft immers een kwestie van trial
codeïne bij gaan gebruiken. Ik heb inmiddels
de week voor de voetbal. We houden hem
& error. Allereerst kreeg ik een middel
gelukkig een andere psychiater die me wel
goed in de gaten.
dat eigenlijk is bedoeld voor mensen met
codeïne wil voorschrijven om de ergste
narcolepsie.
aanvallen van innerlijke onrust te bestrijden. Verder ziet hij niet zo veel (betaalbare)
Sinds Milan dit medicijn gebruikt is hij minder boos. Hij is beter aanspreekbaar en
Dit vond ik de eerste weken geweldig. Er ging
mogelijkheden meer op het gebied van
reageert als we iets tegen hem zeggen. Hij
een wereld voor me open; ik was scherp,
medicatie.
kan zich beter over iets heen zetten en, wat
helder en kon me concentreren zonder hy-
ik zelf zo prettig vind, hij komt ‘s morgens
perfocus. Helaas deed dit middel na verloop
De combi van antidepressiva en codeïne hel-
zelf zijn bed uit en kleed zich zelf aan. Na een
van tijd niet meer zo veel en was ik weer
pen me wel, maar voor mijn gevoel moet het
jarenlange strijd doet hij dat nu ineens zelf.
redelijk terug bij af.
beter kunnen. Nu begin ik zo langzamerhand in de overgang te raken - vrouwen met
Wat een heerlijkheid. We zijn nu ruim drie weken met dit medicijn bezig en we hopen
Omdat ik ook last heb van vrij extreme
ADHD in de overgang: leuk artikel?! - en wat
dat het positief blijft. Misschien kan Milan
stemmingswisselingen, kreeg ik een antide-
ik daarover lees, lijkt die overgang wel een
door deze medicijnen op school blijven. Hij
pressivum. Want als ik me goed voel, kan ik
soort ADHD in het kwadraat. We hannesen
speelt nu zelfs weer met twee vriendjes!
beter omgaan met mijn ADHD verschijnse-
dus nog maar even voort.
121
205
Jacqueline: Bij mijn oudste zoon werd op 3 jarige leeftijd
JGGZ. Twaalf weken lang zaten we daar, om
dicatie, maar dat moet dan wel verantwoord
ADHD vastgesteld. Het eerste jaar kreeg
de week, een hele dag voor onderzoeken.
zijn. Ondertussen speelt ODD steeds meer
hij hiervoor geen medicatie, totdat hij naar
Ondertussen volgde ik de ontwikkelingen van
op. Hij slikt anti-psychotica om zijn agressie
groep 1 ging. Hij had een geweldige juf
een nieuw medicijn in Australië en Amerika,
te onderdrukken. Twee jaar geleden hebben
die rekening hield met hem. Als hij aangaf
een noradrenaline transporter blokker. Een
we een periode door moeten maken dat zijn
druk te zijn ging er iemand met hem naar
medicijn dat niet zo heftig werkt als stimu-
OCD enorm aanwezig was. Dat is iets wat je
buiten zodat hij rondjes om het schoolplein
lantia, geen reboundeffect heeft, minder
niemand gunt. Zijn armen waren tot aan zijn
kon rennen. Maar in groep 1/2 kwamen
sufheid veroorzaakt en 24 uur lang werkt,
ellebogen beschadigd door het vele wassen,
er het hele jaar kindjes bij in de klas. Dit gaf
dus één keer per dag wordt ingenomen.
er zat geen huidvet meer op. Hij stond
voor hem heel veel verwarring en onrust en
meerdere keren per dag onder de douche,
uit onmacht ging hij met stoelen door klas
De uitslagen van de onderzoeken logen
hij liep winkels in en uit als een robot, en
gooien.
er niet om: Syndroom van Asperger en in
als het druk was liep hij soms vijf keer naar
lichtere mate ODD, OCD en NLD, dit zal op
binnen en naar buiten voordat hij echt
Dus toch aan de medicatie; stimulantia. Het
latere leeftijd nog eens goed onderzocht
winkel inging. Hij kreeg hiervoor antidepres-
leek een wondermiddel, hij was rustig, ei-
worden. Terug bij de psychiater hebben we
siva, maar ook dit gaf heftige bijwerkingen,
genlijk zelfs versuft. De in- en uitwerking van
de mogelijkheid besproken voor het nieuwe
hij werd zelfs suïcidaal. Ja, dat was echt een
deze medicatie was duidelijk zichtbaar, dan
medicijn. Na lichamelijke controle kregen we
vreselijke periode.
leek hij net een Tasmanian Devil, hij vloog
groen licht. Wel moest er regelmatig een
schreeuwend alle kanten op.Hij ontwikkel-
controle plaatsvinden omdat het medicijn in
de zich snel. Hij mocht groep 2 overslaan.
Nederland nog in de testfase zat.
Goh, wat waren we trots op dit mannetje, even niet realiserend dat dit zo’n impact op
Het kostte ons 100 euro per maand, wat
hem zou hebben. In groep 3 ging het voor
niet vergoed werd door de zorgverzekeraar.
het eerst helemaal mis. Er was een jonge
Het duurde een tijd voordat het effect van
lerares met weinig overwicht. Er was geen
het medicijn zichtbaar werd, zeker tien
structuur en geen duidelijkheid. Hij kroop,
weken. Het eerste halfjaar moesten we een
uit pure onmacht, over de grond, stond
dagboekje bijhouden voor de arts, onze zoon
op en zat onder zijn tafel. Helemaal tijdens
was voor hem de eerste patiënt die het
reboundeffecten, als hij de energie niet op
medicijn kreeg. In het begin had mijn zoon
een andere manier kwijt kon.
last van hoofdpijn, dit was waarschijnlijk een bijwerking van het medicijn, want na een
Ik zag hem helemaal veranderen. Hij voelde
aantal weken verdween dit.
zich te min voor deze wereld, wilde uit het
206
raam springen en stak de drukke straat
We vonden gelukkig een verzekering die,
over zonder te kijken. Het maakte hem ook
vanuit de aanvullende verzekering, het
niet zoveel uit als er wat zou gebeuren,
medicijn wel vergoedde. We zijn nu acht jaar
misschien zou dat ook beter zijn, zei hij. De
verder en hij slikt dit medicijn nog steeds.
psychiater zette meteen de medicatie stop.
We gaan deze zomer, mits hij in een rustige
Ook had hij het vermoeden dat er meer
periode zit, proberen om de dosering af te
aan de hand was en verwees ons naar de
bouwen. Hij wil het liefst helemaal geen me-
Mariska: Medicaliseren. De term waar we als ouders
dicatie had nooit invloed gehad op zijn angst
echt alles aan hem bewoog. Zijn handen
mee geconfronteerd worden. Stop er
of woede. Zijn onhandigheid nam wel af. Hij
en voeten wiebelden. Hij hield een emmer
een pilletje in en je kind is rustig. Was het
werd beter bereikbaar. We ondersteunden
vast voor het spugen, maar zelfs de emmer
maar zo makkelijk. Mijn zoon was 4 toen hij
hem met valeriaan. Dit haalde de scherpe
wiebelde. Een week hebben we het gepro-
begon op het regulier onderwijs. Een week
randjes een beetje van zijn stoornis af. En
beerd, maar hij was vreselijk onrustig en
daarvoor hoorden we de uitslag van zijn
omdat hij door zijn stoornis eenzijdig eet
moest elke dag spugen. Na overleg met de
onderzoeken. ASS problematiek. Later werd
gaven we hem ook een goede multivitamine.
huisartsenpost zijn we gestopt.
dit specifieker type MCDD. Toen hij negen was ging het opnieuw mis.
We proberen hem nu zo goed mogelijk te
School was niet te doen, maar het ging pas
Onrust in huis maakte zijn wereld instabiel.
begeleiden door voorspelbaar te zijn en hem
mis in de eerste vakantie. Twee weken lang
Medicijnen waren nodig voor zijn eigen
te ondersteunen. Maar vooral door heel
lag hij op de bank. Van ‘s morgens vroeg tot
veiligheid. Hij haalde fantasie en werkelijk-
veel geduld hebben. Er is wel eens gespro-
‘s avonds laat. Hij gilde, huilde en trok aan
heid door elkaar. We probeerden een nieuw
ken over Tourette bij mijn zoon. Hij heeft
zijn haren. Hij zei: “Mama, ik ben zo boos in
soort antipsychotica die minder bijwerkin-
ook echt periodes met tics. Misschien ging
mijn hoofd, haal het boos uit mijn hoofd.”
gen zou hebben. Zijn woede ging inderdaad
het daar wel fout met die bètablokker. In
weg, maar de angst eronder was enorm. Hij
de bijwerkingen stond namelijk dat het niet
“We begonnen met een antipsychotica.
raakte compleet in paniek wanneer hij zijn
bedoeld is voor kinderen met ADHD en dat
Het is een medicijn bedoelt voor demente
tandenborstel niet kon vinden. En ondanks
het in combinatie met andere medicijnen
mensen, psychotische mensen en kinderen
dat er veel minder behoefte aan eten was
de dood tot gevolg kan hebben. De juiste
met autisme. Het beïnvloedt de hormonen
kwam hij in een half jaar 10 kilo aan, waar-
mix aan medicijnen hebben we helaas niet
zodanig dat puberjongens er borstgroei van
door we ook met deze medicijnen moesten
gevonden. Het is misschien harder werken,
kunnen krijgen. Geen arts die mij hier ooit op
stoppen.
maar ik ben toch blij dat we het zonder
heeft gewezen.
medicatie redden. De onderdrukte woede was terug. Wat we
Rond zijn zevende wilde ik hem weer eens
nog konden proberen was de ADHD-kant
zonder medicatie zien. Opnieuw beoordelen
van zijn stoornis te behandelen met medica-
wie dit kind was en wat hij nodig had. Afbou-
tie. Maar omdat veel medicijnen zijn angst
wen ging zo: één druppel per twee weken.
versterken, was de keus beperkt. Hij kreeg
Week voor week kreeg ik mijn kind meer
een bètablokker. Ik heb hem de eerste dag
terug. Ik zag weer glans in zijn ogen. Zijn
gefilmd. Hij had goed en rustig geslapen,
woede nam niet toe en niet af, want de me-
maar hij begon de dag met overgeven. En
207
SEKSUEEL OVERDRAAGBARE AANDOENINGEN
&
ONGEWENSTE TIENERZWANGERSCHAP (ADHD) 128
VERDIEPING
Stel je eens voor. Je bent 13 jaar en de hormonen gieren door je
hebben, zien we in de dagelijkse praktijk vaak het tegenovergestel-
lijf. Een lichaam dat totaal onherkenbaar voor je is geworden en
de. Tieners kunnen in de pubertijd aan de diagnose: ‘ADHD’ gaan
steeds meer op dat van een
twijfelen, omdat de zichtbare kenmerken van hyperactiviteit in deze
volwassene begint te lijken. De barbies gaan de prullenbak in en
levensfase kunnen verminderen. De pubers stoppen dan vaak met
je interesse in alles wat met seks te maken heeft begint te groei-
de medicatie en behandeling. De begeleiding van deze jongeren
en. De communicatie met leeftijdsgenoten verloopt stroef. Met
wordt hierdoor steeds moeilijker en de kans op risicozoekend
je ouders kan je al helemaal niet praten, want die lijken je niet
gedrag neemt toe. Kunnen we hieruit concluderen dat ADHD een
te begrijpen. Je wilt het liefst zo min mogelijk met ze te maken
grotere kans geeft op soa’s en ongewenste tienerzwangerschappen
hebben. Welkom in de pubertijd! “De tijd dat je ouders vervelend
of zijn er nog andere verbanden?
beginnen te doen”. En alsof deze periode in je leven nog niet lastig genoeg is, heb je ook nog eens ADHD.
Risicovolle seks Het is gemakkelijk om te zeggen dat ADHD er voor zorgt dat pubers onveilig vrijen en meerdere bedpartners hebben, maar buiten het hebben van ADHD zijn er ook andere factoren die hierbij een rol
ADHD wordt meestal tijdens de kinderleeftijd vastgesteld en kan
spelen. Zo kunnen, net als bij pubers zonder ADHD, erfelijke-, socia-
gedurende het hele leven een grote rol blijven spelen. Het heeft
le- en omgevingsrisicofactoren invloed hebben op het bedrijven van
verschillende kenmerken in de opeenvolgende levensfasen. De
risicovolle seks. Gezien de risico’s die onveilige seks met zich mee
symptomen van ADHD kunnen bij jonge kinderen meestal redelijk
kan brengen, is het belangrijk te weten welke factoren dit zijn.
onder controle worden gehouden, omdat kinderen constant ondersteuning en begeleiding krijgen van hun omgeving. De therapietrouw
1. Sociale contacten met leeftijdsgenoten zijn tijdens de pubertijd
is hierdoor vaak ook groter. Jonge kinderen worden in hun dagelijk-
belangrijk. Door verminderde sociale vaardigheden, vallen tieners
se behoeften voorzien. Ook op sociaal vlak wordt er nog niet heel
met ADHD vaak buiten de gangbare groep van leeftijdsgenoten.
veel van ze verwacht. Naarmate kinderen ouder worden en in de
Omdat het juist tijdens de adolescentie zo belangrijk is om tot een
pubertijd komen, zal er zowel op sociaal als op cognitief vlak, steeds
groep te behoren, zullen ze zich eerder aangetrokken voelen tot een
meer van hen worden verwacht. De adolescent wordt in steeds
groep met meer onconventionele activiteiten en groeperingen die
grotere mate zelfstandig.
vaker risicozoekend gedrag vertonen. Hierdoor neemt de kans op het gebruik van verdovende middelen en riskant seksueel gedrag
Puberteit en adolescentie
toe.
Tijdens de adolescentie treden er grote lichamelijke en geestelijke veranderingen op en vindt de seksuele rijping plaats. Typische
2. De seksuele voorlichting door ouders speelt een cruciale rol
problemen die zich in deze periode voordoen zijn: stemmingswisse-
in het voorkomen van soa’s en ongewenste zwangerschappen bij
lingen, experimenteren met alcohol, nicotine en drugs, opstandig ge-
adolescenten. Jongeren met ADHD hebben vaker conflicten met
drag en het zich losmaken van het gezin. Deze specifieke problemen
hun ouders. De communicatie tussen ouders en kind kan hierdoor
kunnen door ADHD versterkt worden. Kinderen met ADHD hebben
moeizaam verlopen. Het kind kan zo meer probleemgedrag gaan
hierdoor een grotere kans op problemen tijdens de puberteit. Uit
vertonen.
onderzoek blijkt dat veel adolescenten met ADHD riskant seksueel gedrag vertonen, zoals onbeschermde seks en seks met meerdere
3. Het is bekend dat jongeren met ADHD constant op zoek zijn naar
partners. Vooral de tieners die geen medicatie gebruiken voor hun
externe stimuli om hun behoeftes te bevredigen. Het gaat dan vaak
ADHD lopen een hoger risico. Zij zullen ook vaker verdovende midde-
om de prikkeling van gevoelige gebieden op de huid zoals de mond,
len gebruiken, die vervolgens ook weer tot riskant seksueel gedrag
vingers en de uitwendige geslachtsorganen. Deze jongeren zijn ook
kunnen leiden. Naarmate je vaker onbeschermde seks
steeds op zoek naar nieuwe uitdagingen (‘thrill seekers’). Dit zorgt
en/of meerdere bedpartners hebt, zal de kans op een seksueel
beide voor een verhoging van dopamine in de hersenen, wat een
overdraagbare aandoening en/of een ongewenste tienerzwanger-
goed gevoel geeft (beloning). Ook het impulsieve gedrag dat zo ken-
schap groter worden.
merkend voor ADHD is, zien we op seksueel gebied terug. Dit kan
Ondanks het feit dat pubers met ADHD tijdens deze kwetsbare
zich uiten in het achterwegen laten van voorbehoedsmiddelen en/of
periode in hun leven extra begeleiding van een professional nodig
het hebben van meerdere partners.
209
1. Uit onderzoek blijkt dat het hebben van een andere psychische
ment raken en stoppen vaak voortijdig hun opleiding. Dit heeft weer
stoornis (zoals een persoonlijkheidsstoornis) naast ADHD, de
tot gevolg dat zij later in het leven een minder goede baan krijgen of
kans op onveilig vrijen en het hebben van meerdere bedpartners
werkeloos blijven.
vergroot. Ongeveer 62% van alle zwangere tieners kiest voor een abortus. 2. Het behoren tot een lagere sociaaleconomische klasse wordt
In Nederland werden er bijvoorbeeld in 2011, 4375 abortussen
ook in verband gebracht met meer probleem gedrag in de puber-
bij tieners uitgevoerd. Dit is 14% van het totaal aantal abortussen
teit. Dit zou verklaard kunnen worden door het feit dat het hebben
in Nederland. Er werden in dat jaar 131 afbrekingen bij meisjes
van een laag inkomen, met alle negatieve gevolgen van dien, meer
onder de 15 jaar verricht. Gelukkig neemt het aantal abortussen bij
stress veroorzaakt.
tieners langzaam af. Het abortuscijfer bij meisjes jonger dan 15 jaar neemt echter toe. Een abortus wordt voor inwoners van Nederland
3. Het is bekend dat meer jongens dan meisjes de diagnose ADHD
altijd vergoed.
krijgen. De ADHD symptomen worden echter bij meisjes vaak niet herkend en veel meisjes worden hierdoor niet of onvoldoende
Op www.abortus.nl staan alle abortusklinieken in Nederland. Op
behandeld. Zoals eerder al werd besproken neemt de kans op
www.fiom.nl staat informatie over hulp en begeleiding bij ongewens-
probleemgedrag in de pubertijd toe indien de ADHD niet behandeld
te zwangerschappen en de verwerking van een abortus.
wordt. Seksueel overdraagbare aandoeningen kunnen ernstige gevolgen 4. De band tussen ouder en kind en vooral die tussen moeder en
hebben. Zo kan een infectie met Chlamydia tot verminderde vrucht-
kind, is een belangrijke factor in hoe het kind zich op sociaal en emo-
baarheid leiden. Syfilis en gonorroe kunnen tijdens de zwangerschap
tioneel gebied ontwikkelt. Omdat ADHD voor een groot deel erfelijk
ernstige gevolgen voor het kind veroorzaken. Andere infecties zoals
is, hebben kinderen met ADHD vaak ook ouders met ADHD. Deze
HPV kunnen de kans op baarmoederhalskanker vergroten en HIV
ouders zijn gedurende hun leven dezelfde problemen tegengekomen
kan zelfs tot de dood leiden.
als hun kinderen. In deze gezinnen zie je dan ook vaker (seksueel) misbruik, huiselijk geweld, ruzie, criminaliteit, het gebruik van ver-
In 2012 kregen in Nederland 14.721 mensen de diagnose
dovende middelen, huwelijksproblemen, alleenstaande ouders en
chlamydia. Dit getal is eigenlijk nog hoger, omdat veel jongere zich
plaatsing in pleeggezinnen.
niet laten testen en behandelen. Chlamydia is hiermee is de meest voorkomende bacteriële soa. Chlamydia komt relatief vaak voor op
Onveilige seks verhoogt de kans op een seksueel overdraagbare
jongere leeftijd.
aandoening en kan tot een ongewenste zwangerschap leiden. Een tienerzwangerschap kan tot een tienermoeder leiden, met alle
Het humaan papillomavirus (HPV) is het meest voorkomende seksu-
financiële en emotionele gevolgen van dien. Ongeveer 38% van de
eel overdraagbare virus. Het is geassocieerd met baarmoederhals-
zwangere meisjes kiest er voor de zwangerschap uit te dragen. In
kanker. Er wordt geschat dat 70% van de seksueel actieve bevolking
2012 bevielen er 2.200 tienermoeders in ons land. Dit is minder
gedurende het leven geïnfecteerd zal raken met HPV. Uit onderzoek
dan 1,5% van alle geboorten. Het aantal tienerzwangerschappen
blijkt dat het virus het meest voorkomt bij personen onder de 25
in Nederland is gelukkig al een aantal jaar sterk dalend en is vele
jaar. Het virus kan echter gedurende langere tijd onopgemerkt
malen lager dan in Verenigde Staten.
blijven en pas 10 tot 20 jaar later klachten geven. In Nederland is in 2010 een nationale vaccinatie tegen HPV van start gegaan.
Ingrijpende gevolgen
Meisjes van 12 jaar kunnen dit vaccin krijgen en het bestaat uit 3
Tieners hebben tijdens de zwangerschap vaker complicaties, omdat
prikken. Het HPV-vaccin beschermt tegen twee varianten die samen
hun lichaam nog niet klaar is voor het dragen van een kind. Het
70% van alle gevallen van baarmoederhalskanker veroorzaken.
grootste gevaar van een tienerzwangerschap is vroeggeboorte
210
en groeivertraging. Hoe jonger de tiener, hoe groter het risico. De
De meeste soa’s kunnen eenvoudig door de huisarts behandeld
gevolgen op langere termijn voor de sociale positie van moeder en
worden. Niet iedereen wil echter naar de huisarts gaan bij ver-
kind zijn meestal ingrijpend. De meisjes kunnen in een sociaal isole-
denking op een geslachtsziekte. Voor jongeren onder de 24 is het
mogelijk om naar een centrum voor seksuele gezondheid van de
Brenda Dreischor is fertiliteitsarts en gespecialiseerd in fertiliteit en
GGD in de buurt te gaan. Hier kunnen risicogroepen zich zonder
verloskunde. Arie Verhoeff is fertiliteitsarts en gespecialiseerd in
verwijzing van de huisarts gratis en anoniem laten testen. Het is
voortplantingsgeneeskunde, endocrinologie, HRT/menopauzeproblematiek
belangrijk dat bij een besmetting, alle bedpartners op de hoogte
en SOA. Beiden zijn ze werkzaam in het Maasstad Ziekenhuis in Rotterdam.
worden gesteld, zodat zij zich ook kunnen laten behandelen. Maar voorkomen, door het gebruik van condooms of onthouding, is natuurlijk altijd beter dan genezen. Informatie Op de website van SOAIDS (http://www.soaaids.nl) is meer infor-
volledige gezin moet hierbij betrokken worden, om op deze manier
matie over dit onderwerp te vinden. Om seksueel overdraagbare
voor betere ondersteuning te zorgen. Medicamenteuze en gedrags-
aandoeningen en ongewenste tienerzwangerschappen bij tieners
therapie zijn hierbij ook van groot belang. Zo kan de toch al moei-
met ADHD te voorkomen is tijdig ingrijpen absoluut noodzakelijk.
zame overgang van kind naar volwassene iets minder stormachtig
De oplossing van de problemen lijkt zo eenvoudig: â&#x20AC;&#x2DC;interventie door
verlopen.
middel van voorlichting en therapieâ&#x20AC;&#x2122;. Voor alle tieners geldt dat educatie een goede aanpak is, maar bij pubers met ADHD is een multidisciplinaire aanpak noodzakelijk. Het
TEKST BRENDA DREISCHOR & ARIE VERHOEFF FOTO PAUL DOUW VAN DER KRAP
211
ADHD& de rijbewijskeuring DE AANHOUDER WINT!
Als in in dede wereld vanvan ADHD verkeert, vergeet je somsjedat nogdat zo veel idee Als jejewat watlanger langer wereld ADHD verkeert, vergeet soms nogmensen zo veel geen mensen hebben. Vanhebben. wat ADHD precies is, en dat ook volwassenen hebben. het Laatkunnen staan dat ze ooit geen idee Van wat ADHD precies is, en dat het ookkunnen volwassenen hebben. hebben gehoord voor ADHD. Regelmatig heb ik danvoor ook dit soort gesprekjes op Laat staan datvan ze een ooitrijbewijskeuring hebben gehoord van een rijbewijskeuring ADHD. Regelmatig feestjes: “Watook doedit jij voor “Ik werkopvoor Vereniging Impuls voor met heb ik dan soortwerk?” gesprekjes feestjes: “Wat doe &jij Woortblind, voor werk?” “Ikmensen werk voor o.a. ADHD. Leuk, belangrijk werk. Zo voor hebben we voor elkaar dat mensen met werk. ADHD Zo die Vereniging Impuls & Woortblind, mensen met o.a.gekregen ADHD. Leuk, belangrijk goedgekeurd worden, niet meer elke drie opnieuwmet gekeurd hoeven te worden voorworden, hun rijbewijs.” hebben we voor elkaar gekregen datjaar mensen ADHD die goedgekeurd niet meer elke drie opnieuw gekeurd hoeven te worden voor van De mond van de jaar gesprekspartner valt steevast open. “Oh, moest dathun danrijbewijs.” eerst wel De elkemond drie jaar? de gesprekspartner valt steevast open. “Oh, moest dat dan eerst wel elke drie jaar? Hoezo Hoezo dat?” dat?” Dat heb ik mij ook altijd afgevraagd. Maar die keuring kwam er. Eerst alleen voor de medicatie. Er Dat heb vanaf ik mijongeveer ook altijd afgevraagd. Maar meer die keuring kwam er. Eerst alleenmet voor de mekwa-men 2000 namelijk steeds rijbewijsaanvragen van mensen ADHD, die dicatie. Ergebruikten. kwamen De vanaf ongeveer 2000 namelijk meer rijbewijsaanvragen van medi-catie meeste ADHD medicatie valt ondersteeds de zogenaamde stimulantia en daarmee onder de Wet verdovende middelen. Geen rijbewijs, was het resultaat!
142
‘OH, MOEST DAT MOEST DAT DAN EERST EERST WEL ELKE WEL ELKE DRIE JAAR? JAAR? HOEZO DAT?’
ACHTERGROND ACHTERGROND
mensen met ADHD, die medicatie gebruikten. De meeste ADHD medicatie valt onder de Dat kon ook niet de bedoeling In 2003onder boog een onder leiding van ADHD-specialist zogenaamde stimulantia enzijn. daarmee de commissie Wet verdovende middelen. Geen rijbewijs, Jan Buitelaar zich over dit onderwerp. Conclusies van dit eerste onderzoek: mensen met ADHD rijden was het resultaat! vermoedelijk alleen maar beter met medicatie. Daarnaast leek het erop dat ADHD die níet met medicatiekon behandeld werd, een hoger risico vormde voor decommissie verkeersveiligheid. Dat ook niet dewellicht bedoeling zijn. In 2003 boog een onderVoorstel leiding van vandeze ADCommissie Buitelaar: 1) stel een keuring in voor ADHD’ersvan die dit medicatie HD-specialist Jan Buitelaar zich over en ditherkeuring onderwerp. Conclusies eerstegebruiken, onderzoek: waarna het rijbewijs verkregen kan worden. 2) Er moet meer onderzoek komen naarDaarnaast het exacte risico mensen met ADHD rijden vermoedelijk alleen maar beter met medicatie. leek dat ADHD kandie vormen in hetmedicatie verkeer. behandeld werd, wellicht een hoger risico het erop op datzichzelf ADHD níet met vormde voor de verkeersveiligheid. Voorstel van deze Commissie Buitelaar: 1) stel een KEUVELGESPREKJE keuring en herkeuring in voor ADHD’ers die medicatie gebruiken, waarna het rijbewijs verkregen kan worden. 2)een Er feit. moet onderzoek komen naar advies het exacte dat Keuring en herkeuring waren Hetmeer CBR nam daarbij ook het tweede van de risico commissie ADHD openzichzelf kan2008, vormen in het verkeer. ter harte ging vanaf zónder dit nieuwe onderzoek af te wachten, over tot het keuren van álle mensen met ADHD. Wel of geen medicatie. Dat werd dus een snel groeiende groep. Steeds meer KEUVELGESPREKJE mensen klopten aan bij (toen nog) Impuls en ook bij Balans. Dit kon toch niet? Waarom ‘gepakt’ worden Keuring en herkeuring waren eenwildvreemde feit. Het CBR nam daarbij ook het tweede advies op je diagnose, om vervolgens bij een psychiater een keuvelgesprekje te hebben van van 10 de commissie gingweer vanaf 2008, zónder af praktijk te wachten, minuten, waarnater je €harte 240,-en lichter buiten staat? Wantdit datnieuwe bleek deonderzoek keuring in de te zijn. over tot het keuren van álle mensen met ADHD. Wel of geen medicatie. Dat werd dus En dat elke drie jaar, zonder enig bewijs van het nut van deze exercitie? Terwijl mensen met een snel groeiende groep. Steeds bijvoorbeeld alcoholproblemen gewoon meer mogenmensen rijden? klopten aan bij (toen nog) Impuls en ook bij Balans. Dit kon toch niet? Waarom ‘gepakt’ worden op je diagnose, om vervolgens bij psychiater een keuvelgesprekje teaan hebben vanvan 10verkeer, minuten, waarna Tijdeen voorwildvreemde actie. Begin 2010 sturen Impuls en Balans een brief minister Camiel Eurje € 240,lichter weer buiten staat? Want dat bleek de keuring in de praktijk te zijn. lings waarin voor afschaffing wordt gepleit. Geen reactie. Maar Impuls laat het er niet bij zitten. WeEn dat elke drie jaar, zonder enig bewijs van het nut van dezevan exercitie? Terwijlpubliceren. mensen met blijven over de onrechtvaardigheid en niet onderbouwde willekeur deze keuringen In bijvoorbeeld alcoholproblemen mogen rijden? april 2011 worden we beloond voorgewoon onze vasthoudendheid met een eerste tv-reportage: vrachtwagenchauffeur Marcel van Poppelen vertelt zijn verhaal in VARA’s Altijd wat! Vanwege uitmuntend rijgedrag Tijd actie. Begin 2010 sturen Impuls en Balans eenvan brief aan minister van verkeer, is hij voor door zijn verzekeringsmaatschappij uitgeroepen tot Ridder de Weg. Maar hij moet wel elk jaar Camiel Eurlings waarin voor afschaffing wordt gepleit. Geen reactie. Maar Impuls laat het opnieuw gekeurd worden vanwege zijn ADHD. er niet bij zitten. We blijven over de onrechtvaardigheid en niet onderbouwde willekeur van deze keuringen HET BLIJFT STIL publiceren. In april 2011 worden we beloond voor onze vasthoudendheid met een eerste tv-reportage: vrachtwagenchauffeur Marcelminister van Poppelen vertelt zijn We sturen de reportage op 8 juni mee met een brief naar de nieuwe van verkeer, Melanie verhaal in Haegen VARA’s en Altijd Vanwege uitmuntend rijgedrag hij door zijn verzekeringsSchultz van aan wat! alle Kamerleden met infrastructuur in hunisportefeuille. maatschappij uitgeroepen tot Ridder van de Weg. Maar hij moet elkons jaar opnieuw Inmiddels hebben we ook de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP) wel achter standpunt
gekeurd worden vanwege zijn ADHD. staan. Trots citeren we in de brief uit de Concept richtlijn voor Rijgeschiktheid bij ADHD, opgesteld door de NVvP: “Een verplichte standaardkeuring voor rijgeschiktheid bij alle volwassenen met ADHD is niet HET BLIJFT STIL zinvol.” Dit keer gebaseerd op veel meer onderzoek. Nu kúnnen we niet meer genegeerd worden, is We de reportage op stil. 8 juni mee met een brief naar de nieuwe minister van veronzesturen overtuiging. Maar het blijft keer, Melanie Schultz van Haegen en aan alle Kamerleden met infrastructuur in hun portefeuille. Inmiddels hebben we ook de Nederlandse Vereniging voor Psychiatrie (NVvP) De minister wil wachten op het advies van de Ge-zondheidsraad, die weer wacht op het definitieve achter ons standpunt staan. Trots citeren we in de brief uit de Concept richtlijn voor Rijrapport van de NVvP. Tot die tijd doet de minister helemaal niks. geschiktheid bij ADHD, opgesteld door de NVvP: “Een verplichte standaardkeuring voor rijgeschiktheid bij alle volwassenen met ADHD is niet zinvol.” Dit keer gebaseerd op veel meer onderzoek. Nu kúnnen we niet meer genegeerd worden, is onze overtuiging. Maar het blijft stil. De minister wil wachten op het advies van de Gezondheidsraad, die weer wacht op het definitieve rapport van de NVvP. Tot die tijd doet de minister helemaal niks.
‘WIE VANAF ‘WIE VANAF 1 JUNI 2013 1 JUNI 2013 GOEDGOEDGEKEURD GEKEURD WORDT, WORDT, KRIJGT ZIJN KRIJGT ZIJN RIJBEWIJS RIJBEWIJS GEWOON GEWOON VOOR 10 VOOR 10 JAAR’ JAAR’ 213
ADHD-BOETE De schrijnende gevallen stromen ondertussen in steeds grotere hoeveelheden binnen bij Impuls. Van mensen die hun rijbewijzen kwijtraken, jongeren die hun rijbewijs moeten halen, al jaren geen medicatie meer gebruiken en toch vanwege de ADHD gekeurd moeten worden. Want het is een levenslange stoornis, zo zeggen ze bij het CBR. Wat nu? We moeten iets doen voor al deze mensen. Gelukkig reageert het tv-programma Vara’s Ombudsman, met Pieter Hilhorst, positief op een wanhopige mail van mij: ‘Hoe lang moeten mensen met ADHD nog op eigen kosten deze totaal niet onderbouwde keuringen ondergaan?’ Eind januari 2012 leidt ons contact tot een reportage, waarin een jonge vrouw inderdaad binnen een kwartier weer buiten staat na een keuring en een perfect functionerende jongen met ADHD in remissie, aldus de keuringspsychiater, doodleuk over 3 jaar weer opnieuw gekeurd moet worden. Ik vertel namens Impuls over het totale gebrek aan onderbouwing van het beleid. Het CBR heeft namelijk geen cijfers van de effectiviteit. Hoeveel wegpiraten er door deze keuringen van de weg worden gehaald? Niemand die het weet … De rijbewijskeuring is een compleet zinloze ‘ADHD-boete’, concludeert de Ombudsman. SP EIST AFSCHAFFING Nu gaat het balletje rollen! GGZ-instelling The Busy People wil met ons mee strijden. Ze ontwerpen een online enquête over de rijbewijskeuring waar ruim 1000 mensen op reageren. Uitslag: 1 rijbewijsonttrekking, 30 % geeft aan de ADHD te verzwijgen bij de rijbewijsaanvraag vanwege de keuringen. RTL Nieuws pikt het verhaal op, en dwingt de NVvP tot een reactie. Die luidt: “de verplichte HERkeuring voor mensen die behandeld worden met medicatie is zinloos”. SP-kamerlid Farshad Barshir dient, met deze uitspraak als onderbouwing, een motie in waarin hij eist dat de herkeuring voor mensen die onder behandeling zijn, wordt afgeschaft. Er volgt een halfbakken ‘tijdelijk experiment’ dat we hier niets eens verder uitleggen.
DE RIJBEWIJSKEURING IS EEN COMPLEET ZINLOZE ‘ADHD-BOETE’
ADHD-BOETE EINDE HERKEURING NA GOEDKEURING heeft de redactie van TROS Radar lucht gekregen van de binnen keuringen-soap. DeInmiddels schrijnende gevallen stromen ondertussen in steeds grotere hoeveelheden bij Impuls. Van Eind januari kijktkwijtraken, ruim eenjongeren miljoendie mensen naar moeten een ontluisterende mensen die hun 2013 rijbewijzen hun rijbewijs halen, al jaren reportage, geen medicatie waarin ook Impuls de SPde uitgebreid aan het woord komen. Schokkende conclusie: meer gebruiken en tochen vanwege ADHD gekeurd moeten worden. Want het is een levenslange er is nog steeds Maar de politiek is nu definitief wakker geschud! stoornis, zo zeggen ze niets bij het veranderd. CBR. In maart komt de Gezondheidsraad eindelijk met haar advies, waarin zij veel verder gaat NVvP haarvoor conceptrapport: een stabiele aandoening. Er Omis Wat nu?dan We de moeten ietsindoen al deze mensen. ADHD Gelukkigisreageert het tv-programma Vara’s dus geen reden mensen te herkeuren die bij een eerste keuring goedgekeurd worden. budsman, met Pieter Hilhorst, positief op een wanhopige mail van mij: ‘Hoe lang moeten mensen met ADHD nog op eigen kosten deze totaal niet onderbouwde keuringen ondergaan?’ Eind januari 2012 Opons 1 juni 2013 de nieuwe regeling in. Wie vanaf die datum wordt, leidt contact tot gaat een reportage, waarin een jonge vrouw inderdaad binnengoedgekeurd een kwartier weer krijgtstaat zijn na rijbewijs gewoon voor 10 jaar. Deze slagjongen hebben gewonnen! buiten een keuring en een perfect functionerende metwe ADHD in remissie, aldus de keuringspsychiater, doodleuk over 3 jaar weer opnieuw gekeurd moet worden. Ik vertel namens Impuls GEEN ADHD MEER? GEEN KEURING! over het totale gebrek aan onderbouwing van het beleid. Het CBR heeft namelijk geen cijfers van de Het lijkt even watwegpiraten rustiger op het front maar al snel dient een gehaald? volgendeNiemand ronde aan. effectiviteit. Hoeveel er door deze keuringen van de wegzich worden die het Steeds meer gefrustreerde jongeren (en ouders van jongeren) melden zich bij ons: weet … De rijbewijskeuring is een compleet zinloze ‘ADHD-boete’, concludeert de Ombudsman. ‘Ik kreeg als kind de diagnose ADHD maar heb er al jaren geen last meer van. Nu vul ik dat AFSCHAFFING ik ADHD heb op zo’n CBR-verklaring en dan moet ik opeens gekeurd worden!’ SPinEIST ADHD in balletje remissie heet dat officieel. hebPeople inmiddels contact met medischeen Nu gaat het rollen! GGZ-instelling TheIkBusy wil metgoed ons mee strijden. Zede ontwerpen adviseur bij over het CBR en die ziet ook in ruim dat er ietsmensen moet gebeuren. zijn echt onnodionline enquête de rijbewijskeuring waar 1000 op reageren.Dit Uitslag: 1 rijbewijsontge keuringen. Na een paar gesprekken tussen het CBR en Impuls & Woortblind trekking, 30 % geeft aan de ADHD te verzwijgen bij de rijbewijsaanvraag vanwege de keuringen.volgt RTL
Julie hoofdredacteur van JulieHouben Houbenis is hoofdredacteur Impuls & Woortblind Magazine. van het Impuls Magazine. Het Meer over voor ADHD(jong) en rijbewijs en wat tijdschrift volwassenen Impuls & Woortblind doet op dit met ADD-ADHD van patientengebied: vereninging Impuls. https://www.impulsenwoortblind.nl/ adhd/adhd-en-rijbewijs/ Kijk voor meer informatie op: http://www.impulsdigitaal.nl/ over-impuls/belangenbehartiging/ TEKST JULIE HOUBEN adhd-en-rijbewijs FOTO PASCAL BOSMANN
een oplossing: wie bij rijbewijsaanvraag voor zijn 16e is gestopt met de ADHD-beNieuws pikt het verhaal op,een en dwingt de NVvP tot een reactie. Die luidt: “de verplichte HERkeuring handeling en klachtenvrij is, mag NEE invullen op de vraag ‘Heb je ADHD’. Er volgt dan voor mensen die behandeld worden met medicatie is zinloos”. SP-kamerlid Farshad Barshir dient, met
geen keuring. Dit ging een stuk soepeler dan ronde. voor Het mensen CBR ziet deze uitspraak als Yes! onderbouwing, een motie in waarin hij eistde datvorige de herkeuring dieons onder ondertussen ook als een serieuze partij op het gebied van autorijden en ADHD. behandeling zijn, wordt afgeschaft.
wegzetten. En dat terwijl ze volgens onderzoeken en de CBR-keuringsrichtlijnen juist EINDE HERKEURING NA GOEDKEURING BETER rijden met medicatie. Ook met dexamfetamine. Het is een taai probleem dat Inmiddels heeft de redactie van TROS Radar lucht gekregen van de keuringen-soap. als een hete aardappel tussen twee ministeries op en neer wordt geschoven. Maar Eind januari 2013 kijkt ruim een miljoen mensen naar een ontluisterende reportage, waarin ook Impuls wij blijven er bovenop zitten. En garde! en de SP uitgebreid aan het woord komen. Schokkende conclusie: er is nog steeds niets veranderd. Maar de politiek is nu definitief wakker geschud! In maart komt de Gezondheidsraad eindelijk met haar advies, waarin zij veel verder gaat dan de NVvP in haar conceptrapport: ADHD is een stabiele aandoening. Er is dus geen reden mensen te herkeuren die bij een eerste keuring goedgekeurd worden. Yes! Op 1 juni 2013 gaat de nieuwe regeling in. Wie vanaf die datum goedgekeurd wordt, krijgt zijn rijbewijs gewoon voor 10 jaar. De vlag kan uit. Nou, bijna dan. Want hoewel het nieuwe keuringstarief per januari 2014 op nog geen € 100,- gesteld is door de Nederlandse Zorg Autoriteit (NZA), gebaseerd op dat gesprek van een kwartier, vragen de meeste keuringsartsen doodleuk €188,-. Voor 3 kwartier. Zo gemakkelijk geven zij hun melkkoe niet op. En garde, zegt Impuls!
144
TEKST JULIE HOUBEN FOTO PASCAL BOSMANN
DE SPEEKSELTEST EN DEXAMFETAMINE De minister voelt zich nu genoodzaakt iets te ondernemen. Er komt een tijdelijk experiment, najaar Never a dull moment als het gaat om ADHD en autorijden…Al sinds de invoering in juli 2012. Een soort herkeuring ‘light’, alleen bedoeld voor ADHD’ers die medicatie gebruiken én al een 2017 van de speekseltest voor ‘drugsdetectie’ bij bestuurders, zijn wij aan het lobbyen keer gekeurd zijn. Ook zij krijgen daarna slechts voor 3 jaar hun rijbewijs. Verwarring en teleurstelling voor meer maatwerk voor mensen met ADHD. Gebruiken zij namelijk dexamfetamine alom. Dít is geen uitvoering van de motie van Bashir! voor hun ADHD, dan kan de test hen zomaar als druggebruiker en dus strafbaar
&
ADHD FASD
FASD wordt veroorzaakt door het gebruik van alcohol gedurende de zwangerschap. Dit geeft niet alleen schade aan een aantal organen, met soms typerende uiterlijke kenmerken als gevolg, maar vooral de schade aan de hersenen, met daaraan gekoppelde gedragsafwijkingen, staan voorop. (www.fasstichting.nl en www.fasdpn.org).
Mijn recente vakantie begon in Kaapstad. Kaapstad is de moederstad van Zuid-Afrika met een bevolkingsaantal van
Hoe vaak FASD in Nederland voorkomt is onbekend. Het is een heel
ruim drie miljoen. Daar bezocht ik de reizende tentoonstelling
gevoelig onderwerp en vooral uit het medisch perspectief wordt
‘Da Vinci - The Genius’ welke ik in Rotterdam gemist had.
veel aandacht besteed aan de schuldgevoelens die een diagnose van FASD bij de biologische moeder zou kunnen veroorzaken. Ik ken
Leonardo da Vinci is voor mij de ultieme ADHD’er met zijn
echter geen moeder die haar kindje doelbewust wil beschadigen. In
energieke, anders denkende vermogen en vooral zijn crea-
deze moderne tijd is het echter bijna niet meer denkbaar dat men
tiviteit. Iets wat ik in al mijn ADHD-patiënten terug zie. Dat
niet op de hoogte is van de risico’s van het gebruik van diverse sub-
maakt dat ik mij realiseer dat zonder ADHD’ers de wereld
stanties gedurende de zwangerschap. Wij zijn toch geen bevolking
zou stagneren, omdat niemand zich dan zou afvragen of iets
van analfabeten? De schuldgevoelens zijn aanwezig, zonder of met
ook niet op een andere manier kan. Voor mij is ADHD dan ook
de diagnose. Een duidelijke diagnose waarbij de biologische moeder
geen ziekte, maar een aanwinst, welke met de juiste begelei-
betrokken kan worden in de verdere begeleiding is juist
ding tot zijn volle ontplooiing kan komen tot ons aller voordeel.
therapeutisch.
Het probleem ligt voor mij dan ook niet in ADHD, maar in de vaak hieraan gekoppelde mede- diagnoses (comorbiditeiten)
In onze ‘kind-onvriendelijke’ westerse samenleving zou ik als kin-
of andere diagnoses die zich ook kunnen presenteren met
derarts echter graag meer aandacht voor het kind willen hebben
ADHD-kenmerken (bijvoorbeeld angststoornissen, autisme en
en me geen zorgen over de biologische moeder willen maken. Op
FASD).
de FASD-poli zien wij echter relatief weinig biologische moeders omdat ongeveer 70% van de kinderen met FASD in Nederland in de
200 kilometer ten noorden van Kaapstad licht het gehucht-
146
pleegzorg zit.
je Aurora. 70% van de bevolking is van gekleurde afkomst,
Wel is de voorlichting door medici en verloskundigen vaak onvol-
meestal ongeschoold en feitelijk allemaal alcoholist. Bij een
doende of onjuist door bijvoorbeeld kleinere hoeveelheden van alco-
recente bijscholing werd het benoemd tot de plaats met het
hol gedurende de zwangerschap niet af te raden en soms zelfs aan
hoogst voorkomende cijfer van FASD (Foetal Alcohol Spec-
te bevelen. De Gezondheidsraad was echter duidelijk in zijn uitspraak
trum Disorders) in de wereld met maar liefs 180 per 1000
hierover - er is geen veilige ondergrens (Gezondheidsraad - Risico’s
(Farrsa - foundation for alcohol related research
van alcoholgebruik bij conceptie, zwangerschap en borstvoeding.
South Africa).
Publicatie 2004/22). Aan hun pleidooi voor eenvormig advies wordt
TEKST RUDI KOHL FOTO HEIN HARDHOLT
VERDIEPING
Rudi Kohl is kinderarts, GGZ arts en FASD-deskundige, werkzaam bij Inter-Psy te Groningen. Hij is opgegroeid in Zuid-Afrika en werkt nu al ruim 18 jaar in Nederland. In 2009 werd hij Ridder in de Orde van Oranje-Nassau, mede in verband met zijn werkzaamheden voor de FAS-kinderen.
weinig gehoor gegeven (terwijl alcohol de meest algemene oorzaak
kenmerken kunnen hebben (dunne bovenlip, gladde philtrum, smalle
van aangeboren hersenschade, en FASD geheel te voorkomen is!).
oogspleet) dient dat op de juiste manier, met de juiste apparatuur en techniek gemeten en beoordeeld te worden. Patiënten worden
Er zijn weinig argumenten in te brengen tegen het feit dat hoe meer
echter niet voor hun uiterlijke kenmerken verwezen, maar voor hun
en hoe langer alcohol (vooral ‘binge’ drinken) gebruikt wordt tijdens
gedragsproblematiek, welke een indicatie geef van de onderliggende
de zwangerschap, hoe meer het risico voor FASD toeneemt. Dat zou
hersenschade. Meestal worden deze patiënten hiervoor al in de
veronderstellen dat iedere zwangere alcoholist een baby met FASD
GGZ begeleid en zijn de patiënten dus ook daar te vinden.
zou moeten krijgen. Zelfs in het ergste scenario is dat hoogstens 180/1000. Vele andere factoren spelen ook een rol, zoals; voeding,
De richtlijn voor psychologen is de volgende. Een patiënt die onder-
andere medicamenten en substanties, stress en een aantal geneti-
zocht wordt op ADHD- en/of autisme kenmerken, waarbij vooral
sche factoren. Hiervan zijn een aantal al bekend. Een aantal geneti-
problemen in de executieve functies maar ook problemen in de
sche factoren wordt nog onderzocht. Een enkel simpel DNA-model
gewetensvorming bestaan, met (het vermoeden van) blootstelling
als oorzaak van FASD lijkt mij, zoals bijvoorbeeld ook bij astma is
aan alcohol gedurende de zwangerschap (ongeacht de hoeveelheid)
gebleken, zeer onwaarschijnlijk.
dient differentiaal diagnostisch aan FASD gedacht te worden. Een zo snel mogelijk juiste diagnosestelling en de benodigde lange termijn
De diagnose FASD stellen is complex. Het onderzoek dient tenmin-
begeleiding is van groot belang.
ste multidisciplinair te zijn en liefst verricht te worden bij één van de inmiddels drie ‘dedicated’ FASD-poliklinieken die sinds 2004 in
Terug in Kaapstad, terwijl ik mij stond te verdiepen in de geheimzin-
Nederland zijn opgericht, zoals bij de meest recente, in 2013 opge-
nige glimlach van de Mona Lisa van Leonardo da Vinci, dacht ik aan
zette FASD-Poli bij Inter-Psy in Groningen. De originele doelstelling is
zijn moeder. Had zij misschien ook het Bijbelse verhaal over de ge-
diagnostiek, maar dit wordt langzamerhand uitgebreid met verdere
boorte van Samson gehoord: “zie, gij zult zwanger worden, en een zoon
begeleiding en onderzoek.
baren; zo drink nu geen wijn noch sterken drank “ (Richteren 13:7) en daarmee haar ongeboren baby beschermd heeft en ons een
Hoewel de kinderen met FASD vaak een aantal typische gezichts-
geniale ADHD-er heeft geschonken?
2 1147 7
Een ander licht op ADHD?
TEKST MARTIJN ARNS
In de klas heerst nog steeds de gedachte dat ‘dat makkelijk afleidbare kind’ maar beter niet te dicht bij het raam moet zitten, aangezien het dan eerder afgeleid raakt door wat er buiten gebeurt. Of zoals het Nederlands Jeugd Instituut adviseert: “Zorg voor een afgeschermde werkplek… (niet bij raam of deur)”. Ook wordt ADHD nog vaak in verband gebracht met problemen in de executieve functies en aandacht. Echter, is dit onderdeel van de kern van het probleem bij ADHD, of kan het zijn dat er (in sommige gevallen) sprake is van een andere oorzaak van deze problemen? In dit stuk zal ik hier verder op ingaan en zal blijken dat sommige ‘makkelijk afleidbare kinderen’ juist wel vaker bij het raam moeten zitten.
Het ene kind is het andere niet, zullen de meesten van ons beamen.
van ronduit spirituele, niet onderzochte methoden (laten we dit voor
Dit geldt ook voor kinderen met ADHD: geen enkel kind met ADHD is
de gelegenheid ‘homeopathische’ neurofeedback noemen aangezien
als het andere, ook al wordt vaak wel dezelfde ‘diagnose’ van ADHD
het hoofdeffect dusdanig ‘verdund’ is dat die aanpak geen effect kan
gesteld. Deze boeren-wijsheid begint helaas pas de laatste jaren ook
hebben) tot goed onderzochte toepassingen van neurofeedback,
door te dringen tot de psychiatrie. In de psychiatrie wordt de laatste
waarvan inmiddels duidelijk is dat deze een effectieve behandeling
jaren pijnlijk duidelijk dat behandeling middels bijvoorbeeld stimulan-
bij ADHD kan zijn. Bij de toepassing van neurofeedback bij ADHD viel
tia slechts bij 30-40% van de patiënten tot een lange termijn effect
het ons jarenlang op dat de meest gerapporteerde ‘bijwerking’ is
voorbij de duur van twee jaar leidt. Door dit soort resultaten wordt
dat patiënten beter slapen, ook al was er geen sprake van slaap-
bovendien duidelijk dat we dus moeten aannemen dat er verschillen-
problemen. Op basis van dit gegeven en enkele wetenschappelijke
de oorzaken van ADHD kunnen zijn, en dat dit dus leidt tot heel veel
onderzoeken die dit ‘slaapverbeterende effect’ van neurofeedback
‘soorten’ ADHD die individuele behandeling vereisen. Deze recente
verklaren, hebben we onlangs een model gepubliceerd, waarbij
ontwikkeling wordt ook wel Personalized Medicine of Precision Medi-
slaapproblemen in verband worden gebracht met klachten die ook
cine genaamd, waarbij we juist uitgaan van het verschil in mogelijke
tot het ADHD spectrum gerekend worden, zoals concentratiepro-
oorzaken die ‘ADHD gedrag’ kunnen verklaren. De behandelaanpak
blemen, impulsiviteit enzovoorts.
zal daarmee ook variëren, afhankelijk van de oorzaak van de klach-
218
ten.
Hoe ligt nu die relatie tussen slaapproblemen en ‘ADHD klachten’?
In de laatste 10 jaar hebben we binnen onderzoeksinstituut
Hiervoor is het van belang een duidelijk onderscheid te maken tus-
Brainclinics verschillende onderzoeken gedaan naar dit soort
sen ‘slaapdeprivatie’ ofwel een nacht niet slapen, waarvan we weten
subgroepen bij ADHD. Uit deze onderzoeken komt naar voren dat
dat dit het dagelijkse functioneren danig beïnvloedt, en slaaprestric-
er een duidelijke subgroep is van kinderen met ADHD, waarbij de
tie. Slaaprestrictie komt neer op het elke nacht een half uur of uur
hersenactiviteit duidelijke tekenen vertoont van vermoeidheid. Deze
te weinig slapen. Hiervan is bekend dat dit op de lange termijn tot
subgroep van patiënten met ADHD en tekenen van vermoeidheid (of
een verslechterde aandachtsfunctie leidt en tot de kenmerkende
drowsiness) blijkt goed te reageren op medicatie zoals stimulantia
‘slaperige’ hersenactiviteit zoals hierboven omschreven. Indien een
en op neurofeedback. Neurofeedback kent vele verschijningsvormen
volwassene voor twee weken gevraagd wordt 6 in plaats van 8
VERDIEPING
uur per nacht te slapen, dan zal diens aandacht elke dag achteruit
van onze biologische klok. Blauw licht in de ochtend – in lijn met het
gaan. Vraag deze persoon hoe hij na twee weken slaaprestrictie
moment dat de zon op zijn sterkst is – is waar onze biologische klok
functioneert, dan zal hij zeggen dat er niks aan de hand is, echter
evolutionair op ingesteld is geraakt. Echter, overmatige blootstel-
als de aandachtsfunctie gemeten wordt, dan zal deze persoon op
ling aan blauw licht in de avond leidt tot een onderdrukking van het
eenzelfde niveau functioneren als na twee nachten volledige slaap-
slaaphormoon melatonine, waardoor je je ook pas later vermoeid
deprivatie! Het venijn van slaaprestrictie ten opzichte van slaapde-
zult voelen en waardoor je dus later in slaap zult vallen. De ouder-
privatie echter, zit hem in het feit dat deze persoon eenzelfde aantal
wetse gloeilamp was zo slecht nog niet, aangezien deze met name
nachten van ‘normale 8 uur slaap’ nodig heeft voordat hij weer
licht in het rode spectrum uitzendt en niet in het blauwe spectrum
functioneert op het niveau van voor de slaaprestrictie. Kortom, het
(vandaar dat deze ouderwetse gloeilampen zo energie-inefficiënt zijn,
uitslapen in het weekend is simpelweg niet afdoende om weer bij
aangezien de meeste energie in infrarood – dus warmte – wordt
te komen van gemiste slaap gedurende de werkweek. Grootschalig
omgezet). Echter, moderne LED lampen en spaarlampen, maar ook
onderzoek laat verder zien dat bij gezonde kinderen, slaapduur een
tablets, computerschermen en mobiele telefoons bevatten wel veel
duidelijk positief verband houdt met executieve functies en het func-
blauw licht (kijk maar eens naar iemand die in het schemerlicht ach-
tioneren op school, alsmede een negatief verband met externalise-
ter een smartphone of iPad zit en de ‘blauwe’ weerspiegeling in zijn
rend gedrag (storend gedrag, ongehoorzaamheid, druk en impulsief
gezicht). Blootstelling aan deze bronnen op het ‘verkeerde moment
gedrag etc.). Ook hebben verschillende onderzoeken laten zien dat
van de dag’, in de avond dus, kan onze biologische klok verstoren
indien gezonde kinderen worden blootgesteld aan slaaprestrictie, ze
waardoor we later in slaap vallen en bovengenoemde slaap-res-
meer ‘ADHD klachten’ vertonen.
trictie dus in werking treedt. Interessant hierbij is wel dat dit effect teniet gedaan kan worden door juist meer blootstelling aan blauw
Wetende dat kinderen tegenwoordig gemiddeld 1 uur en 15
licht in de ochtend.
minuten minder slapen dan 100 jaar geleden en dat over de laatste 10 jaar ook objectief de hersenactiviteit van gezonde kinderen
Op basis hiervan zou je je dus kunnen veronderstellen dat er een
meer tekenen van slaperigheid vertoont, begint duidelijk te worden
relatie is tussen de blootstelling aan zonlicht en het voorkomen
dat dit wel eens een probleem kan vormen. Mogelijk dat dit bij een
van ADHD. Vorig jaar publiceerden we een onderzoek waarin dit
subgroep van patiënten klachten zoals concentratieproblemen en
duidelijk werd, zie ook de figuur hieronder. Deze figuur laat links het
impulsiviteit kan verklaren. Bij ADHD is ook bekend dat verschillende
voorkomen van ADHD in de verschillende staten van de VS zien,
slaapstoornissen vaker voorkomen zoals onrustige benen (RLS =
en rechts de jaarlijkse intensiteit van zonlicht. Hieruit wordt dus
restless legs syndroom) en slaap-ademhalingsproblemen (zich mani-
duidelijk dat een hoge intensiteit van zonlicht samenhangt met een
festerend door snurken en het stokken van de adem tijdens slaap).
lager voorkomen van ADHD. Inmiddels hebben we ditzelfde verband
Interessant hierbij is op te merken dat verschillende onderzoeken
in vijf verschillende onderzoeken bevestigd, inclusief een onderzoek
laten zien dat indien deze slaapproblemen zoals RLS en slaapapneu
met Europese landen waaronder Nederland. Dit verband verklaart
worden behandeld, er ook een verbetering in ADHD-gedrag merk-
34-57% van het voorkomen van ADHD in de VS en andere landen.
baar is. Echter, de meest interessante subtiele slaapstoornis die bij 70-80% van de kinderen en volwassenen met ADHD voorkomt is ‘sleep-onset insomnia’ ofwel het moeite hebben met het in slaap vallen op de bedtijd die bij je leeftijd past. Dit is niet alleen een subjectieve klacht maar kan ook objectief worden vastgesteld door het meten van de melatonine-afgifte (slaaphormoon) in de avond, blijkt uit Nederlands onderzoek van onder andere Kristiaan van der Heijden, Sandra Kooij en Eus van Someren. Waar wordt dit nu door veroorzaakt? In onze ogen hebben we naast staafjes en kegeltjes, die verantwoordelijk zijn voor het verwerken van visuele informatie, ook een derde receptor, de melanopsine receptor. Deze receptor is alleen gevoelig voor blauw licht, en is verantwoordelijk voor de regulatie 219
Bron: http://www.cdc.gov/mmwr/preview/mmwrhtml/mm5944a3.htm
Dus nu moet ik mijn kind verbieden ’s avonds nog op de iPad te
mogelijk een afname van concentratieproblemen. Echter, tot die tijd
gaan? Nee, ons onderzoek laat zien dat voldoende blootstelling
zijn simpele adviezen, zoals het fietsend of lopend naar school gaan,
aan zonlicht overdag mogelijk een preventief effect kan hebben bij
het uitlaten van de hond ’s ochtends over te laten aan zoon/doch-
ADHD. Het is onze interpretatie dat dit veroorzaakt wordt door een
terlief, en zoals eerder betoogd dat makkelijk afleidbare kind juist
overmatige blootstelling aan blauw licht in de avond. Maar zoals we
een plek bij het raam geven, een goed begin.
allemaal wel weten, heeft het verbieden van bepaalde zaken (zoals gebruik van iPad en smartphones in de avond) geen zin. Wel is er
220
gratis software beschikbaar (zoals F.lux) die afhankelijk van het
Martijn Arns is directeur van Onderzoeksinstituut Brainclinics en Psycho-
moment op de dag, de kleurinstelling van je PC, Mac of iPad scherm
logenpraktijk Brainclinics, verbonden aan de Universiteit Utrecht, afdeling
aanpast en dat kan zeker geen kwaad. Een simpel advies zou juist
experimentele psychologie, en was oprichter van Brainquiry tot juli 2007.
zijn om overdag meer blootstelling aan licht te realiseren. Een
Daarnaast heeft Martijn Arns zitting in het bestuur van de International
project waar ik van droom, is om op scholen in Nederland letterlijk
Pharmaco-EEG Society en is lid van diverse beroepsorganisaties zoals het
‘het dak eraf’ te halen, en middels dakramen scholen van natuurlijk
NIP (Nederlands Instituut voor Psychologen), SOBP, ECNS, SAN, NSWO en
licht te voorzien. De enige ‘bijwerkingen’ van zo’n ingreep zijn een
fellow van de ISAD en ISNR.
substantiële besparing op de energiekosten en dus vergroening, en
Kijk voor meer informatie op: www.brainclinics.com
Voor wie dit leest (Leo Vroman 1915 - 2014)
ALS STRAKS DE DAGEN WEER KORTER WORDEN EN DE KACHEL HOGER OPGESTOOKT WORDT IS HET FIJN OM WEER LEKKER EEN BOEK TE KUNNEN LEZEN. DIT KAN INFORMATIEF ZIJN MAAR EEN BOEK WAAR JE HEERLIJK IN WEG KUNT DUIKEN IS OOK NIET MIS. ONDERSTAAND WEER EEN AANTAL TITELS DIE IK PERSOONLIJK GELEZEN HEB EN VAN HARTE KAN AANBEVELEN.
GEDRAGSPROBLEMEN IN DE KLAS, EEN PRAKTISCH HANDBOEK
WERKBOEK ADHD AUTEUR LAWRENCE SHAPIRO ISBN 9789079729296
MINDFUL LEVEN BIJ TEGENSLAG
AUTEURS ANTON HOREWEG
laat crisisdenken los en ga
Anton Horeweg, werkzaam
vaardigheden aan te leren op het gebied van de
voor een waardevol leven
in het basisonderwijs, kent
emotionele intelligentie. Dit betreft vier belangrij-
AUTEUR JAAP SPAANS
de onderwijspraktijk als geen
ke gebieden: jezelf leren beheersen, problemen
ISBN 9789401414760
ander, hij staat al bijna dertig
op school de baas worden, vrienden maken en
In een beknopt, maar daardoor
jaar voor de klas. Daarnaast
een zeer leesbaar zelfhulpboek
heeft hij de opleiding Master
schetst Jaap Spaans hoe om
SEN gedaan.
te gaan met tegenslag in je
Een verfrissend boek met dui-
kinderen met ADHD, ieder kind heeft zijn unieke
leven. Zijn boek is gebaseerd
delijk hart voor het kind. Als je
behoeften.
op de ‘Acceptant en Com-
soms out of the box denkt, het
mitment Therapy’ (ACT) van
kind centraal stelt en ook daad-
de Amerikaanse psycholoog
werkelijk aandacht hebt voor
Steven Hayer. In het boek
het kind blijkt dat een kleine
wordt er veel met metaforen
aanpassing grote gevolgen kan
gewerkt, er staan ademha-
hebben. Enorm praktisch en
AUTEUR MIRIAM BRUIJSTENS
lingsoefeningen in en oefenin-
direct toepasbaar. Voor elke
geschikt voor 3 jaar en ouder
gen om je bewust te worden
leerkracht en diegene die de
van je gedachten en je zijn. De
opleiding volgt een onmisbaar
oefeningen zijn kort en uiterst
boek in de onderwijspraktijk.
AD(H)D heeft. Zonder te praten over stempels
toepasbaar. Zeer toegankelijk
Voor ouders een verademing
leert een kind accepteren dat het mag zijn zoals
in prettig leesbare woorden
te ontdekken dat onderwijs ook
opgeschreven. Een aanrader!
leuk voor je kind kan zijn.
STERREN: ****
STERREN: ****
ISBN 9789401417938
Dit werkboek met 44 oefeningen is geschreven door Shapiro om een kind met ADHD nieuwe
houden en je goed over jezelf voelen. Shapiro pretendeert niet dat dit boek de oplossing is omdat er geen pasklare antwoorden zijn voor
STERREN: ****
VLINDER
ISBN 9789077671740 Een prachtig herkenbaar boek voor een kind die
hij of zij is. Het boek draagt zonder meer bij tot een betere beeldvorming. STERREN: **** TEKST WEMMIE WOLF 153
basisschool van de
naar het
voortgezet onderwijs
TEKST JANINE SCHERPENBERG ILLUSTRATIE TIJL DAMEN
Van de basisschool naar het voortgezet onderwijs. Eerst de bepaling
we ook heel positieve verhalen. Met het advies voor het leerniveau
van het advies in groep acht. Wordt het VMBO, HAVO of VWO?
wordt ook soms voorzichtig omgegaan. Kan een kind met ADHD wel
Voor de meeste kinderen is dit een heel spannende stap. Voor
HAVO doen? Of is het dan beter om MAVO te gaan doen? Heeft het
kinderen met ADHD en hun ouders misschien nog net iets spannen-
op de HAVO steun nodig? Ouders letten daar zelf ook goed op, maar
der. Er wordt immers ook gekeken naar de school waar ze de juiste
vinden niet altijd gehoor op hun mening. Ook de begeleiding die
begeleiding en zorg kunnen bieden en waar ze begrip voor het kind
kinderen op het voortgezet onderwijs krijgen is divers. Krijgt de een
hebben. Hoe is dat nou voor hen, die overstap? Is het moeilijk om de
veel en goede zorg, de ander moet het doen met weinig of niets. De
veilige basisschool te verlaten of wordt het juist als een bevrijding
organisatie van zorg op scholen voor voortgezet onderwijs varieert
ervaren? Waar letten de kinderen en hun ouders op als zij hun
wel, volgens de ervaring van deze kinderen en hun ouders.
zoektocht maken naar de goede school voor voortgezet onderwijs? Hoe hebben ze de basisschool ervaren en als ze eenmaal op de
Bart, Bram, Silke, Vincent en Wouter en hun moeders vertelden
middelbare school zijn, is het daar dan wat ze er van verwachtten?
aan SUZAN!ยก over hun ervaringen. Hoe kijken ze terug aan het eind van groep acht, in het eerste leerjaar en in het tweede leerjaar?
Elk kind heeft natuurlijk een eigen verhaal en heel andere ervarin-
222
gen. Niet alleen de kinderen verschillen. Ook de scholen gaan heel
SUZAN!ยก wenst alle kinderen nog heel veel succes en leerplezier
divers om met de problematiek van een kind met ADHD. Vaak wor-
voor de komende jaren. En dus ook veel begrip en de juiste steun
den kinderen op de basisschool moeilijk begrepen. Gelukkig hoorden
om dat mogelijk te maken.
INTERVIEW
Bart en moeder Jolanda:
in te zetten en een lager niveau te kiezen. Maar daar gaan we niet voor. Het zou niet eerlijk zijn. We weten wat hij kan en dat is HAVO.
‘een school die past’
Bart: Op deze school is er een speciale steunklas voor kinderen die wat extra hulp kunnen gebruiken. Als er bijvoorbeeld te veel prikkels zijn of ik vind iets anders moeilijk, kan ik hier terecht. Eigenlijk een soort extra mentoren. De huiswerkklas zal meer zijn dan een plaats
Bart: Mijn meester maakt vaak grapjes, net als ik. Ik ga hem wel
met toezicht. Het is de bedoeling dat ik er ook goede begeleiding
missen als ik hier weg ga. Ook mijn vrienden ga ik missen. Ik heb
krijg bij bijvoorbeeld planning en op de vakken zelf. Ik ga er voor zor-
hier veel vrienden. Op mijn vorige school was het niet fijn. Daar werd
gen dat ik mijn huiswerk goed en bijtijds klaar heb zodat ik daarna
ik maar lastig gevonden en ik kreeg er vaak de schuld als iets ver-
genoeg tijd heb om te gamen of om andere leuke dingen te doen.
keerd ging. Ik voelde me er gepest. De school deed weinig voor me. Ik heb ook dyslexie. Maar ik kreeg geen steun op spelling. Op deze school ben ik niet steeds boos. Ze helpen me veel beter en luisteren ook echt naar mij. Op deze vrije school kan ik heerlijk veel aan creativiteit doen. Daar houd ik heel veel van. Ik houd ook van muziek en ik zit op drumles. Die lessen zijn echt heel leuk. Jolanda: Op deze school begrijpen ze hem echt goed. Op de eerste school kreeg hij voor spelling geen hulp, ook niet na de dyslexie-
Tip voor andere kinderen:
‘kies niet zomaar een school omdat je vrienden daar heengaan. Kijk vooral naar een school die bij je past’
verklaring. De onderzoeksverslagen verdwenen in het dossier en daar bleef het bij. Hij gaat nu naar de Vrije school en hij heeft helemaal zijn plek gevonden. Gelukkig. Bart: Het advies wat ik kreeg is HAVO/VWO. Voor mijn dyslexie kreeg ik oefeningen die bij mij pasten tijdens de les zelf. Ik heb ook nog wel een uurtje na schooltijd gewerkt met begeleiding. Thuis heb ik niet heel veel extra hoeven oefenen. Gelukkig. Huiswerk is niet heel leuk. Leren kan wel leuk zijn hoor. Ik heb geleerd om met tien vingers typen. Ik heb een heel leuke school gevonden met leuke keuzelessen die bij mij passen zoals techniek, koken, film, muziek en toneel. In de eerste twee leerjaren, verdeeld in acht termijnen, ga ik die lessen allemaal volgen. Daar kijk ik met veel zin naar uit. Ik wil later acteur of gameontwerper worden. De school waar ik heen ga is ook nog eens redelijk dicht in de buurt. Jolanda: Voor het vinden van een geschikte school heb ik eerst met mijn man scholen bezocht. Drukke scholen vielen al af. Als het ‘vol’ is, zal Bart zich daar beslist niet prettig voelen. Daar waar de kinderen schouder tegen schouder de gang door moeten tussen de lesuren door. (Bart: ja, dan maak ik helemaal vuisten van mijn handen). We spraken ook met de zorgcoördinator om zeker te zijn van de juiste steun. Soms geven scholen aan voor een kind met een leer en/of gedragsstoornis niet te hoog 223
Bram en moeder Suzan:
Bram: Deze school is super fijn. Het is vooral heel veel leren door te doen. Ik krijg er zorg, horeca, techniek en meer. Ik weet nu ook dat ik graag in de zorg wil werken. Misschien iets met kinderen. De
‘eindelijk gewaardeerd’
docenten zijn hier aardig en ik voel me gewaardeerd. Ik krijg hier begeleiding op mijn motoriek. Mijn handschrift is al veel beter en ik krijg zwemles. Een zwemdiploma halen is mij nog niet gelukt. De wiskundeleraar geeft zo les dat het makkelijk is om je aandacht erbij
Bram: Het afsluiten van de basisschool betekent voor mij een
te houden. Ik heb ook leuk contact met de andere leerlingen. Ik voel
verlossing, weet ik nu. Ik heb er drie gehad. Bij de eerste school
me eindelijk gewaardeerd. Ik haal super goede cijfers. Mijn huiswerk
werd ik gepest. Een kind bedreigde mij met de dood. Ik vertelde het
maak ik altijd tijdig zodat ik ook nog tijd vind voor gamen. Ik ben zo’n
‘s nachts aan mijn moeder. De school deed niets. De tweede school
beetje twee uur per dag kwijt aan het maken van huiswerk. Het is
was eerst goed. Daar was het eerst leuk, maar de juf van groep 5
leuk om goede cijfers te halen.
was kil. Niets aan mij leek oké. Ik zat dan ook de meeste tijd aan een tafeltje in de gang bij de directeur. Niet als steun, maar als straf. Ik werd er ook gepest en ook hier werd er niets aan gedaan. Het leek of de juf het allemaal heel gewoon vond. Suzan: Kinderen met ADHD zijn vaak ‘leerkrachtgevoelig’. Het valt of staat met de benadering van de juf. Deze juf leek helemaal niet aan te willen voelen wat er aan de hand was. Het liep zo op dat we een klacht indienden bij de klachtencommissie waar we ons gelijk kregen. We moesten duidelijk weer op zoek naar een fijne plek voor Bram. Bram: De nieuwe school voelde als vrij en dat vond ik fijn. Maar de sfeer veranderde toen er een nieuwe directie kwam. Het werd er streng. Ik werd ook hier weer gepest. Maar met de pester werd ik goede vrienden na een gesprek op school. We vertelden elkaar wat we vervelend van elkaars gedrag vonden. Omdat ik toch nooit iets goed leek te kunnen doen ging ik ook wel wat uitdagen. De juf een beetje plagen was dan wel grappig. Misschien had ik het zo dan maar een beetje in de hand. Ik liep achterstand in het rekenen op en heb groep zeven twee keer gedaan. Voor het VO kreeg ik het VMBO-KBL advies. Het moest een school worden waar ik me fijn voelde. Daarom zijn we tijdens schooltijden scholen ingelopen. De school die ik uitkoos vond ik direct fijn toen ik er binnen kwam. Maar de school wees mij af. Ik vind het naar dat de basisschool helemaal niets voor mij heeft gedaan. Suzan: De school gaf aan dat ze Bram niet konden geven wat hij nodig had. Hij zou te veel zorg vragen. Het was een pijnlijke afwijzing die nergens op gebaseerd leek. Zo sprak de geschillencommissie het ook later uit. Tot in de zomervakantie waren we onzeker of Bram naar school kon. Door de afwijzing waren bij de tweede school de alarmbellen gaan rinkelen. Gelukkig namen ze hem uiteindelijk wel aan.
224
Tip voor andere kinderen:
‘houd de aanmelding kort en wees niet te open over jezelf. En maak je huiswerk op tijd zodat je nog andere leuke dingen kan doen zoals gamen’
Silke en moeder Nicole:
welbevinden staan voorop en het contact met de ouders is hierbij belangrijk. Als er iets is dan is er afstemming.
‘toch een kans op HAVO’
Silke: Het leuke van het voortgezet onderwijs is denk ik wel dat je meer docenten hebt. Dan is het wat minder erg als er iemand is die niet leuk is. Want een andere docent kan dan juist weer wel leuk zijn. Het zal ook wel even wennen zijn aan de grote kinderen daar. Som-
Silke: De basisschool ga ik niet missen. School is saai en leren is
migen zijn zelfs al bijna volwassen. Ik zal me wel klein gaan voelen.
saai. De meester praat lang en langzaam en herhaalt veel. Alles wat
Maar in mijn eigen groep natuurlijk niet. Hoe het met het huiswerk
ik al weet, moet ik nog een keer aanhoren.
zal gaan? Het is niet leuk en het geeft veel stress. Ik stel het nog
Daardoor vind ik het zo lastig om mijn aandacht erbij te houden. Ik
wel eens uit. Maar als ik er dan aan begin, ben ik sneller klaar dan ik
word daar gek van. Beter zou het zijn als kinderen het zelf op kun-
dacht en heb ik het toch goed genoeg geleerd.
nen zoeken als ze iets niet weten. Vaak is het ook heel kinderachtig. Bij Engels krijg je dan kinderachtige plaatjes of filmpjes. Ik heb op de basisschool niet veel hulp gehad bij de moeilijke dingen zoals het concentreren en het afkrijgen van
Tip voor andere kinderen:
‘gewoon ... gezellig maken’
taken. Terwijl ik moeilijker wilde, kreeg ik simpelere taken en dan werd het nog saaier en moeilijker om me er toe te zetten. Ik had graag wat hulp gekregen. Minder prikkels was fijn geweest. Ik had het ook fijn gevonden als de meester wat meer met mij samen had gezeten om uit te vinden wat ik echt nodig had bij het leren. Ik vond het oneerlijk dat een jongetje met autisme in mijn klas de speciale hulp wel kreeg. Hij mocht wel apart zitten om zijn toetsen te maken en hij kreeg extra lessen. Nicole: Silke krijgt niet het niveau wat bij haar past. Beter hadden wij eerder actie ondernomen om de leerontwikkeling in de gaten te houden en het zelf beter in de hand te hebben. Om aan te tonen dat Silke meer kan dan de Cito-toetsen uitwijzen, hebben we uiteindelijk haar IQ getest en laten onderzoeken op welke manier zij het beste leert. De uitkomst was voor ons weinig verrassend, maar voor Silke was het fijn om te horen dat ze veel slimmer is dan ze zelf dacht. Ouders kennen hun kind natuurlijk het beste. Wij weten ook goed wat ADHD voor Silke betekent. Het is jammer dat de school zo weinig gebruik maakt van deze kennis en ervaring. Silke: Die creatieve school van mijn keuze was door het MAVOadvies niet mogelijk. Gelukkig heb ik een leuke andere school gevonden. Ik heb er op gelet dat er een leuke sfeer is. Daar kan ik nog een brugklas MAVO doen waar er nog gekeken wordt of HAVO mogelijk is. De groepen zijn klein. Maximaal 24 kinderen. Nicole: Het grote voordeel van deze school vinden wij de aandacht voor het individuele kind. Er wordt ook gekeken naar competenties, talenten en capaciteiten. Veiligheid en
225
Vincent en moeder Sandra:
gaan. De school waar zijn vrienden heen gingen vond hij niets. Hier is het dus goed. We hebben makkelijk en goed contact met zijn mentor.
‘VMBO met veel sport’
Vincent: De andere school was grauw en de leerkrachten keken niet vriendelijk. Hier is het anders. Binnen is het licht. Een lesuur duurt drie kwartier. Ik heb elke dag extra vakken voor sport. We maken
Vincent: De basisschool was best leuk. Ik had het gezellig met de
kennis met heel veel sporten zoals kickboxen, tafeltennis, bounzen
kinderen daar. Zij zijn niet naar dezelfde school gegaan maar ik zie
(trampoline), tafeltennis en fitness. Het hebben van meer leerkrach-
sommige kinderen nog buiten school om.
ten was wennen. Hen allemaal leren kennen en weten wat ik aan ze
Bijvoorbeeld met voetbal. Soms waren leerkrachten niet fijn. Dan be-
heb. Huiswerk maken is wel een lastige. Ik stel het vaak te lang uit.
grepen ze mij niet. In groep vier vond ik het best lastig. Ik kreeg vaak
Vooral als het weinig werk is. Ik heb op deze school ook weer veel
de schuld en ik werd uit de klas gezet. Dan moest ik bij groep zeven
vrienden. Ik wil later iets doen in gehandicaptenzorg.
in de klas zitten. Ik wist toen nog niet dat ik ADHD had. Maar ook zonder dat, was het fijn geweest als de juffen beter hadden gekeken
Tip voor andere kinderen:
om te zien wat moeilijk voor mij was. Ik had geluk met in groep zeven
‘blijf vooral jezelf en loop niet mee met anderen om vrienden te krijgen’
en acht met één aardige leerkracht. Zij leerde mij kennen en ik haar. Maar het is tegelijk ook wel weer een beetje saai. Altijd dezelfde stem en dezelfde manier van uitleg. Het is altijd een beetje dubbel. Alles verveelt zo snel, terwijl het eerst fijn is. Sandra: Hij heeft inderdaad geluk gehad met een inlevende leerkracht. Het valt wel op dat er vaak weinig echte kennis is over ADHD. Als ouder verdiep je je er helemaal in en weet je wat je wel en niet kan verwachten van je kind. En hoe je beter kan begeleiden. Voor Vincent viel het ons op dat hij gedurende het jaar zijn aandacht ging verliezen en zijn inzet dus ook. Het is goed als een leerkracht dat door heeft en daar mee omgaat. En dat ze dat ook van ouders aannemen als zij dit aangeven. Vincent: [wijst naar een kindertekening in de eerste uitgave van SUZAN!¡] Koptelefoons! Ja, die hadden we in de basisschool! Maar niet meer op het Voortgezet. En eigenlijk is er best veel afleiding. Niet alleen met geluid. Sommige lokalen hebben glazen wanden en dat leidt echt af als er dus mensen in de gang lopen. Wat ik vooral mis is het voetballen in de pauze. Hier neem je niet je bal mee. Vaak voetballen we toch, maar dan met een blikje. Ik ben dus naar het VMBO-KBL met LWOO gegaan. De school is fijn. Mijn mentor weet goed wat ik nodig heb en helpt vaak. Ze weet veel over ADHD en ze begrijpt mij. Zo zit ik dicht bij haar als ik les bij haar heb. Sandra: Voor de keuze van de school zijn we vooral op het gevoel afgegaan. Scholen bezoeken en kijken of je je er prettig voelt. Juist omdat de gevoeligheid voor de prikkels zo bepalend zijn of Vincent zich ergens goed genoeg voelt om er te kunnen leren, om mee te
226
Wouter en moeder Janine:
hebben al een paar keer een gesprek gehad om te vragen of ik wat hulp kon krijgen op mijn verstrooidheid en mijn slechte planning. Eerst zijn ze verbaasd: “de cijfers zijn toch goed?” en dan beloven ze
‘survivallen in de HAVO’
wat, maar er komt vervolgens geen actie. Ik heb nu maar besloten om hier te gaan ‘survivallen’. Ik heb weinig aansluiting met klasgenoten. Naar een andere school wil ik niet. Ik ken het hier nu. Huiswerk stel ik uit. Ik begin altijd te laat. Hoe ik mezelf ook voorneem om het
Wouter: Ik mis de kinderen van mijn basisschool. Ik heb dat laatste
eerder te doen. Het lukt maar niet. Gelukkig zijn mijn cijfers nog wel
jaar een superfijne meester gehad. Hij deed zijn best om mij te
goed.
helpen om me op mijn werk te richten. Hij hielp ook bij mijn chaotische manier van werken. Het lukte niet taken af te krijgen omdat ik niet plande. Maar we stemden steeds af zodat ik weer verder kon. Ik vond het fijn dat hij er vertrouwen in had dat ik het goed kon. Daardoor kreeg ik ook meer vertrouwen in mijzelf. Ik kreeg uiteindelijk advies voor HAVO/VWO. De meester, mijn ouders en ikzelf wisten al dat het huiswerk een moeilijkheid zou zijn voor mij. Gewoon ... omdat het stom is. Janine: Er waren helaas wel veel gesprekken nodig om te laten zien wat lastig voor Wouter was. De leerkracht pakte dat goed op
Tip voor andere kinderen:
‘je voelt je op school fijner als je relaxed bent. Maak je maar niet druk om de leerkrachten die vaak denken in strafpunten’
waarna de resultaten ook gelijk opliepen. Het is wel duidelijk dat vaak niet echt goed begrepen wordt wat ADHD echt is. Op school oogt Wouter best rustig. Van binnen heerst er chaos. Wouter: We hebben veel scholen bezocht. Ik koos voor een school waar ze leerlingen vooral veel helpen bij het plannen. Plannen is iets waar ik me niet mee bezig houd en er zo bewust mee bezig zijn leek goed. Daar was het uitgangspunt dat kinderen wel willen leren en je werd er niet als ‘lastig’ gezien. Dat is positief. Het gebouw was heel rustig en dat voelde fijn. We hebben daar eerst met de zorgcoördinator gesproken. Het was dan ook een nachtmerrie dat ik daar werd uitgeloot. Ik zou dat nooit meer doen. Mij inschrijven op een school waar je uitgeloot kan worden. Een school kiezen is geen gok. Ik kon terecht op een heel grote school waarvoor ik 40 minuten moet fietsen. Met de bus wil ik niet. Janine: Heel pijnlijk dat hij niet naar die ene school kon waar hij zich waarschijnlijk heel prettig had gevoeld. Zorgvuldig uitgezocht. Lootsystemen zijn echt naar. Het voelt als een afwijzing. Hij zag zijn wereld instorten. Als ik het kon terugdraaien ... Wouter: Het was voor mij in het begin vooral wel heel veel stress. Zorg om te laat te komen, om niet te weten waar ik heen moet of dat ik spullen vergeet. Maakwerk voor leerwerk want anders krijg je een aantekening. Ik raakte spullen kwijt en het is er druk. Ik miste ook een uitje omdat ik de tijd niet goed door had. Mijn ouders
227
VERDIEPING
‘BLACK LABEL MEDICATIE’ of het recht op vrije medicijn keuze
TEKST HANS VAN DE VELDE FOTO WIM VAN DER SPIEGEL
In plaats van cocaïne kunnen ADHD-ers nu ‘Black Label’ medicatie
tenminste een pil van de apotheek krijgen. Anders rijden we in zeven
gebruiken. Dat maakt het extra spannend en daar houden wij wel
sloten, worden ze op ons werk gek van onze creatieve invallen en
van. Ik heb zelf ADHD en dyslexie. Daarom is bijsluiters lezen niet
raakt alle innovatie subsidie op omdat wij dan echt los gaan.
mijn sterkste kant. Dus ik heb sowieso alles van horen zeggen. Wat wordt mij verteld?
ZIJN DIE PILLEN DAN WEL LEGAAL? Legaal wel, maar … Ik zal uitleggen, wat ik heb gehoord. Voor
Circa 200.000 Nederlanders gebruiken pillen tegen de
kinderen zijn dexamfetamine, methylfenidaat en atomoxetine
AD(H)D symptomen. Dat zijn zo’n 105.000 volwassenen en nog
goedgekeurd door het CBG, het College ter Beoordeling van
eens 95.000 kinderen tot 18 jaar. Onze groep is dus bijvoorbeeld
Geneesmiddelen. Daar zitten de professors en de schrijvers van de
groot genoeg om een burgerinitiatief bij de Tweede Kamer in te die-
bijsluiters; dus daar vertrouwen we dan maar op. Nou ja, moeders
nen. En dan moeten ze naar ons luisteren; dat wordt vast heel leuk,
klagen wel “de lichtjes zijn uit zijn ogen”, volwassenen noemen vaak
voor ons. Discussiëren tot diep in de nacht. We betalen jaarlijks
het zombie gevoel en eten doen sommigen alleen in het weekend als
€ 22 miljoen voor onze pilletjes. Wereldwijd gaat het over miljarden
ze de pilletjes kunnen laten staan. Maar verder is het toch fijn (voor
euro’s; big business. Dus besef vooral dat wij de kopers zijn. Als wij
de juf?) dat kinderen op school zijn te handhaven, bij de les blijven en
gaan staken, heeft de farmacie een probleempje.
diploma’s halen.
Maar goed, dat doen we niet, want velen van ons zijn blij dat we
Voor volwassenen ligt het anders. Het meest gebruikte langwerken-
de methylfenidaat is voorgelegd aan het CBG en die keurt het voor-
ineens te praten met Kamerleden die echt hun best doen om naar
alsnog af voor volwassenen. Ook de Europese Medicijnen Autoriteit
je te luisteren en ook echt antwoord geven.
ziet teveel risico’s in methylfenidaat. Zij vinden dat bij volwassenen
We moesten daarom maar eens gaan nadenken over een
de werking onvoldoende is aangetoond, dat de diagnose ADHD niet
“Burgerinitiatief Black Label ADHD medicatie”. Wij zijn tenslotte de
voldoende scherp is afgebakend en dat er risico bestaat op
eigenaar van deze eigenschap. En wij kunnen zelf wel uitmaken wat
problemen met hart en bloedvaten, en op andere bijwerkingen. Psy-
goed voor ons is. Bevoogding door de dokter, psychiater, apotheek
chiaters kunnen methylfenidaat dus alleen ‘off-label’ voorschrijven.
en het CBG is zwaar uit de tijd. Natuurlijk huren wij deskundigen in om ons voor te lichten. Maar wij voelen zelf aan den lijve de werking
Nu moet je weten, dat grofweg de helft van alle medicijnen zoge-
en de bijwerkingen, dus wij hebben de beslissende stem. We zouden
noemd “off label” wordt voorgeschreven. Dat betekent: gebruik van
de Tweede Kamer kunnen vragen om meer zeggenschap en vrijheid
een door het CBG toegelaten geneesmiddel buiten de registratie-
voor de gebruikers van medicijnen.
tekst. Dat is gebruik voor een andere groep (volwassenen i.p.v. kinderen) of voor een andere aandoening (ADHD i.p.v. depressie),
BLACK LABEL
dan waarvoor ze zijn geregistreerd bij het CBG. Een geaccepteerde
Het CBG heeft al een soort ‘Black Label’. Dat zijn geneesmiddelen
praktijk dus. Met langwerkende methylfenidaat ligt het anders. Dat
met aanvullende monitoring. Alle EU landen gebruiken een zwarte
is eerst toegelaten voor kinderen en daarna aan het CBG voor-
driehoek op de bijsluiter om extra attentie van de gebruiker te
gelegd voor volwassenen en vervolgens door het CBG afgewezen.
vragen en aan te dringen op het melden van bijwerkingen.
Daar is eigenlijk geen apart woord voor. Off label is dan eigenlijk een eufemisme. Daarom introduceer ik de term ‘Black Label’. Omdat het
Het CBG schrijft: “Alle geneesmiddelen die binnen de EU in de han-
associeert met goede whisky, heavy metal, en skateboards.
del zijn gebracht, worden zorgvuldig in de gaten gehouden. Als een geneesmiddel is voorzien van een zwarte driehoek, betekent dit dat
Overigens durf ik zelf die spannende pillen niet te nemen. Ik gebruik
het middel nog intensiever wordt gemonitord dan andere genees-
moclobemide. Dat is eigenlijk (on-label) tegen depressie, maar als je
middelen. Dit gebeurt doorgaans wanneer er minder informatie
de hele dosis in één keer ’s ochtends inneemt, krijgt je noradrena-
over het geneesmiddel beschikbaar is dan over andere genees-
line een boost. En ben je de hele dag alert genoeg om saaie taken
middelen. Het betekent echter niet dat het geneesmiddel onveilig is.”
te doen en je lijstje ‘Things To Do’ af te werken. En deze pil heeft bij mij (en veel van mijn coaching klanten) duidelijk minder bijwerkingen.
Voor onze ADHD pillen zou dit misschien een oplossing zijn. Vrije
Alleen deze heeft weer een ander probleem: nooit op ADHDers
keuze, samen met je psychiater uit alle middelen die kunnen helpen.
getest.
Niet alleen methylfenidaat, maar ook moclobemide, dexamfetamine, atomoxetine, bupropion, modiodal, risperidon, clonidine, guanfacine
RISICO?
e.d. En dan werken wij als verantwoordelijke eigenaren van ADHD
Het probleem zit natuurlijk vooral bij de psychiater die bijvoorbeeld
mee aan intensieve monitoring van de werking en de bijwerkingen.
methylfenidaat voorschrijft. Mocht er ooit echt iets fout gaan met een patiënt, dan hangt ie. Want “Je hebt het geweten!”.
LEVENSLANG
Ik heb inmiddels heel veel gehoord over ADHD medicaties. Hart- en
Een groot deel van ons slikt de medicatie levenslang. Daar staan
bloeddruk problemen is wel een dingetje, maar lijkt niet zo heel veel
veel wetenschappers en dokters niet bij stil. Dat maakt de afweging
voor te komen. En er zijn ook andere bijwerkingen. Niemand ontkent
over bijwerkingen wel anders dan bijvoorbeeld bij een antibiotica
dat overigens. De psychiater hoort samen met jou een afweging
kuur. Daar zijn je darmen hooguit een paar weken door van slag. Als
van voor- en nadelen te maken. En het zou wel fijn zijn als jij met je
het in de toekomst nog wat beter gaat met onderwijs en GGZ, dan
psychiater meer keuze zou krijgen. Vooral middelen die op zich ook
worden kinderen die dat echt nodig hebben (!) rond hun tiende jaar
goed werken, maar minder bijwerkingen hebben.
gediagnosticeerd en krijgen ze het kwaliteitskenmerk ADHD of ADD. Dan zal een groot percentage van zijn tiende tot zijn honderdste jaar
TWEEDE KAMER: VRIJE MEDICIJN KEUZE
dagelijks een pilletje slikken om alert te zijn. Mag dat dan een beetje
Om nog even op die Tweede Kamer terug te komen, uit ervaring kan
kwaliteit zijn?
ik vertellen dat het hartstikke leuk is om daar met een flinke groep naartoe te gaan. Ik ben er al eens op bezoek geweest met een Petitie en een zwartboek over dyslexie. Hartstikke spannend. Sta je
Hans van de Velde is coach en bestuurslid Wetenschap van Impuls & Woortblind.
229
ACHTERGROND
HET VOELT ALS THUISKOMEN Met dit artikel wil ik je een blik geven achter de schermen van het lotgenotencontact en laten zien waarom het belangrijk is. Zelf durfde ik de stap niet te nemen om in contact te komen met lotgenoten. Dit artikel hielp mij hierbij en het voelde als thuiskomen. Ik wil het stokje overdragen aan jou. Misschien krijg jij hierdoor het impuls en helpt het je over de drempel om lotgenoten op te zoeken. ------Impuls & Woortblind is een belangenvereniging voor mensen met ADHD, ADD, dyslexie en dyscalculie en hun verwanten. Zij bevordert en ondersteunt lotgenotencontact. Impuls & Woortblind heeft een samenwerkingsverband met het forum AdhdXtra. Ze staan los van elkaar, behalve bij het maken van reclame. Ze helpen elkaar waar nodig. Impuls & Woortblind ondersteunt lotgenotencontact in de vorm van ADHD-cafĂŠs, de Landelijke Contactdag, Netwerk Volwassenen met Dyslexie en themabijeenkomsten. Meer informatie vind je op www.impulsenwoortblind.nl 030
ADHDXTRA: LOTGENOTENCONTACT VOOR ADHD/ADD/ASS/DYSLEXIE/DYSCALCULIE EN AANVERWANTE
Ineke, of ook wel Ineke007 genoemd op het forum, is één van de be-
Na je aanmelding op het forum is de voorstelronde. Je geeft aan
heerders van adhdXtra en ervaringsdeskundige. Zelf heeft zij ADHD,
wat je relatie is met ADHD/ADD/autisme en aanverwante. Daarna
een zoon met ADHD en familieleden met aanverwante aandoeningen.
krijg je toegang tot de overige forums en de chat.
Nadat bij haar zoon ADHD was gediagnosticeerd, werd zij actief op forums. Hier heeft zij veel geleerd en bereikt met haar eigen ADHD.
Er zitten niet alleen mensen met ADHD en ADD. Ook ouders van kinderen met ADHD en partners van ADHD’ers zitten op het forum. Het
Via een andere website leerde Ineke een vriendin kennen. Beiden
forum voor partners is besloten en wordt begeleid door een collega
baalden ze dat forums openbaar waren en wilden hier verandering
die zelf familie heeft met ADHD. Het is ook afgeschermd voor colle-
in brengen. Met hun eigen ervaring hebben zij een persoonlijk forum
ga’s met ADHD. Zo kan er vrij worden gesproken.
opgericht. Achter een gesloten deur kom je in contact met gelijkgestemden.
Binnen het forum zijn een aantal specialisten en ervaringsdeskundigen werkzaam. Zo is er een psychiater, iemand die professioneel betrokken is bij PGB, een coach en een kinderarts ADHD en aan-
REACTIES INEKE
verwanten. Ervaringsdeskundigen zijn er op de volgende gebieden:
‘Het is fijn om vraagbaak te zijn voor mensen. Hun vragen te beant-
autisme, ASS, ADHD/verslavingen en medicijnen. Daarnaast heb je
woorden, ervaringen te delen en meer mensen te bereiken’
topics over combinaties van stoornissen met ADHD, dyslexie/dyscalculie, voorzieningen, etc.
‘Leuk dat mensen op lotgenotencontactdag naar je toe komen, een knuffel geven of dank je wel zeggen. Het betekent dat je veel goeds
Mijn eigen ervaring met het forum is dat er voor mij een nieuwe we-
doet voor mensen. Dat geeft mij kracht om door te gaan. AdhdXtra
reld open ging. Zoveel mogelijkheden. Door ervaringen van andere
staat voor respect voor elkaar en wil een springplank zijn. Je mag
leden heb ik inzicht gekregen in mijzelf. De meesten hebben ongeveer
er jezelf zijn en het laat zien wat je kan bereiken met je ADHD. Het is
dezelfde dingen meegemaakt. Doordat veel dingen herkenbaar zijn,
een forum waarop veel humor, advies en tips te vinden zijn. Doordat
praat het een stuk makkelijker. Proberen om uit te leggen is niet no-
het forum privé is, kun je alles bespreken’
dig, want je wordt begrepen. De herkenning en positiviteit is fijn. Je wordt geaccepteerd en bent omgeven met mensen net als jij.
Op dit moment telt adhdXtra bijna 700 leden. Regelmatig wordt er gekeken wat er gebeurt en of er wordt gereageerd. Er wordt inge-
REACTIES FORUMLEDEN
grepen wanneer er moeilijkheden zijn en wanneer je langer dan 12
‘De afstand met andere forumleden is veilig, want de kans is klein
maanden niet actief bent geweest wordt je account verwijderd. Je
dat je ze tegenkomt’
mag je altijd opnieuw aanmelden. ‘Wanneer je nog niet op het forum bent geweest wil ik zeggen: zoek het forum op en lees alle topics. Soms heb ik schaterlachend achter REACTIES FORUMLEDEN
de pc gezeten!’
‘Dat ik het forum vond, was een opluchting. Ik las verhalen waarin ik mijzelf herkende. Niet op de manier zoals boeken, maar vanuit de persoon zelf. Het is fijn en geeft een blije roes’ ‘Het forum ervaar ik als een warm bad. Voor het eerst kreeg ik het idee dat ik niet ‘gekke Henkie’ was’ ‘Het is vooral herkennen van de problemen waar we tegen aan lopen. Het delen van vermoeidheid, omdat we altijd “met de rem op ons zelf lopen”. Een vermoeidheid die “normale mensen” niet kennen’ 2031 31
IEDEREEN DIE TE MAKEN HEEFT MET ADHD IS WELKOM IN HET ADHD-CAFÉ
REACTIE INGEBORG
Je moet een ruimte zoeken voor je café. Met vergoedingen kun je een
‘Bij het ADHD-café leer je van elkaar’
ruimte huren, alleen wordt een gratis ruimte door Impuls&Woortblind gestimuleerd. Nadat je een ruimte hebt gevonden, kun je starten met je ADHD-café.
Ingeborg is ervaringsdeskundige. Ze zit zeven jaar in het bestuur van Impuls en is acht jaar vrijwilliger bij ADHD-café Rotterdam. Ingeborg
Iedereen kan zijn eigen draai geven voor promotie van je ADHD-café.
vindt het ADHD-café fijn, omdat er meer mensen zijn die tegen dezelf-
Steek hier wel tijd in, want je zult reclame moeten maken. Je kunt
de dingen aan lopen in het leven.
denken aan folders bij huisartsen, etc. Sommige ADHD-cafés zijn in contact met GGZ instellingen. Sowieso staat je ADHD-café op de site
Het ADHD-café bestaat al heel lang en is vrijer dan praatgroepen.
van Impuls&Woortblind.
Het geeft via een lage drempel de mogelijkheid om gelijkgestemdencontact te ontmoeten. Je kunt ervaringen, informatie en oplossingen uitwisselen.
REACTIE BEZOEKER ADHD-CAFÉ ‘ADHD-café is niet alleen leuk. Het is belangrijk!’
Besproken onderwerpen in het ADHD-café zijn verschillend. Het ADHD-café wil geven waar je op dat moment behoefte aan hebt. Sommige ADHD-cafés organiseren zelf een thema avond.
Voor een impressie ben ik naar het ADHD-café in Assen geweest. zijn waarde gelaten. De fijne gesprekken en openheid die er heerste,
20:00 uur is het café geopend. Iedereen kan komen en gaan wan-
overvielen mij. Het viel me op dat veel verhalen leken op mijn eigen
neer je wilt. Er zit geen verschil tussen mensen met ADHD, ADD,
levensverhaal. Het werd een herkenningsavond wat mij lang is bijge-
partners en ouders. Ook mensen die gewoon informatie willen zijn
bleven. Je leert van elkaar en dat maakt het ADHD-café onmisbaar.
welkom. Door een gezicht te zien wordt de drempel lager. ------REACTIE BEZOEKER ADHD-CAFÉ
Bij mij zijn er veel nieuwe deuren geopend. Niet anders voelen, maar
‘Hopen dat de behoefte nog lang blijft. Zeker voor mensen met een
normaal. Het contact met gelijkgestemden is heel belangrijk. Het
nieuwe diagnose’
helpt je om jezelf te accepteren en je kunt dingen delen. Het zijn mensen die je begrijpen na één woord. Je kunt alles bespreken, want wie kan je beter helpen dan mensen die net zo zijn als jij. Mis-
Mede door de komst van forums is het de vraag hoelang er nog be-
schien dat je door dit artikel het initiatief neemt om een ADHD-café
hoefte is aan ADHD-cafés. Het blijft lastig om mensen te bereiken.
op te starten. Of dat je achter je pc schuift en je aanmeldt op het
Mensen gaan steeds verder in hun proces en verder met hun le-
forum. Wat je keuze ook mag zijn, ik hoop dat je baat bij het artikel
ven. Als er actieve vrijwilligers komen en mensen nieuwe ADHD-cafés
hebt en wens je een succesvolle zoektocht naar je eigen ik.
starten, dan is er toekomst voor het ADHD-café.
REACTIE BEZOEKER ADHD-CAFÉ ‘Bij het ADHD-café ga je op zoek naar je eigen blauwdruk’
Als je een ADHD-café wilt starten, kun je contact opnemen met Impuls&Woortblind. Je ontvangt een handleiding die je kunt lezen. Doordat je een samenwerking met Impuls aangaat, zijn er richtlijnen waar aan gehouden moet worden. 232
TEKST JO-ANNE SIMONS FOTO MELANIE SPREEUWERS
Bij binnenkomst overkwam mij een warm onthaal. Iedereen wordt in Het ADHD-café opent eens per maand haar deuren. Vanaf ongeveer
Laat je niet gek maken
COLUMN VERDIEPING
Ik kwam er achter dat ik ADHD, of ADD (of iets ertussen) had, toen ik met een mattie in Central Park in New York was. Hij keek een beetje wezenloos voor zich uit en ik vroeg “waar denk je aan bro?” Zijn antwoord ‘niets’, ging er bij mij niet in.
GAMEN ADHD
“Wat bedoel je ‘niets’? Ben je een boeddhistische monnik of zo? Hoe kan je nou aan niks denken?”
EN
“Ik kijk gewoon naar het uitzicht ... en ik denk aan niets”
Ik begreep er helemaal niks van en ik was ook een beetje jaloers. Wat een rust. Ik denk nooit aan niets. In m’n hoofd worden constant
associaties gemaakt, links gelegd tussen verschillende inkomende impulsen en oude data. Constant een stroom aan ideeën. Sommigen waardevol, anderen grappig, of alleen maar absurd of irritant. Maar het stopt nooit.
Toen ik onderzoek begon te doen naar dit verschijnsel bleek het vrij vaak voor te komen. Ook bleek
‘mediteren is als
dat ik mezelf onbewust in de loop van mijn leven omringd heb met ADHD’ers. Knotsgekke kunste-
naars. Hoewel het in de westerse wereld wordt gezien als ziektebeeld, vind ik het geen ziekte. Het
heeft voor- en nadelen en ik zou voor geen geld ‘genezen’ willen worden. Met ADHD komt ook een
omgekeerde Red Bull’
bepaalde hyperfocus voor zaken die me wel boeien, en een constante stroom nieuwe verbanden.
De nadelen zijn legio. Ik ben constant mijn sleutels kwijt bijvoorbeeld. Ik ben zo regelmatig laat, je kan je klok erop gelijk zetten. Tijd is elastisch voor mij en inschatten hoe lang iets duurt vaak hocus-pocus. Saaie dingen duren altijd veel
langer dan ik dacht, maar als iets me boeit kan ik er ook uren in opgaan zonder dat ik het gevoel heb dat er ook maar een minuut
verstreken is. Veel te laat in mijn leven kwam ik erachter dat al deze zaken verband houden met elkaar.
Dankzij google heb ik sindsdien een aantal dingen gevonden die je kan doen om de tornado te temmen:
Bacopa Monnieri: Een tropisch waterplantje dat helpt bij ADHD verschijnselen zonder je af te stompen, zoals vaak wel het geval is bij chemische medicijnen voor ADHD. Matcha: De beste kwaliteit groene thee. Matcha bestaat alleen uit de jongste blaadjes van de beste kwaliteit theestruiken, die met opzet in de schaduw gehouden worden. Hierdoor bevat matcha tot wel 5 x zo veel L-theanine als normale groene thee. L-theanine is een aminozuur, dat werkt als een neurotransmitter. Matcha zorgt voor focus, rust en is
toch tegelijkertijd opwekkend. Als het effect van koffie een berg is, met een scherpe piek, dan is matcha een heuvel; Het komt
‘Hij kan de druk uit zijn hoofd laten ontsnappen’ geleidelijker op en houdt langer aan. Tel daarbij op dat het de
meeste antioxidanten per gram bevat van zo’n beetje alles op aarde en je hebt een superieur ochtendritueel.
Mediteren: Mediteren is als omgekeerde Red Bull: Het geeft je teugels.
Het lijkt monnikenwerk, en dat is het ook. Google deze dingen!
Veel succes, en laat je niet gek maken hè?! TEKST VIJAY SOUL SEARCHIN’, MUSIC PRODUCER ILLUSTRATIE TIJL DAMEN 033 027
Een paar blokken TNT en dan ‘Bam!’ Een gapend gat blijft achter
medaille heeft ook een keerzijde. Games kúnnen boos maken en
in de virtuele wereld die hij eerder die avond heeft gecreëerd.
frustreren.
Steef (11 jaar) kijkt opgewonden om zich heen. Hij heeft ADHD, kan zich niet concentreren. Of toch? Hij is wel al ruim een uur
MARJAN, MOEDER VAN BRAM, 8 JAAR
onverstoorbaar bezig met zijn bouwproject in Minecraft.
‘Bram kan niet tegen zijn verlies. Hij begint te schelden met lelijke woorden, waarvan hij er sommige heeft geleerd tijdens gamen. Als
Bijna alle kinderen spelen games, samen of alleen, online en offline,
hij meer dan drie uur speelt, begint hij te gillen en gooit soms met
even tussendoor of uren aan een stuk. Over de impact van games
zijn controller.’
op kinderen wordt veel gezegd en geschreven, deels op basis van onderzoek, deels op basis van overtuigingen, deels op basis van al
Veel kinderen kunnen bovendien moeilijk stoppen met spelen. Dat
dan niet gezond verstand. Veel ouders maken zich zorgen: games
zeggen de bijna vijfhonderd ouders die ik in 2011 met verslavings-
kunnen verslavend zijn, maken kinderen gewelddadig of neerslachtig
deskundige Herm Kisjes via een vragenlijst aan het woord liet
en brengen ze in een sociaal isolement. Anderen zien gamen vooral
over gamen en opvoeden. Voor kinderen met ADHD is het risico
als een onschuldige vorm van ontspanning, die juist sociaal is als
op meer gamen dan goed voor je is extra groot, juist vanwege de
kinderen samen spelen en waar je bovendien ‘en passant’ nog het
bovengenoemde ‘perfecte match’. Als het palet van activiteiten in
een en ander van opsteekt.
de vrije tijd zich steeds meer beperkt tot het gamen is er reden tot zorg. Ontspanning wordt steeds meer ontsnapping: het kind gaat
DE PERFECTE MATCH
vooral gamen als het zich minder goed voelt. Games bieden immers
Kinderen met ADHD vervelen zich sneller. Sterker dan bij andere
afleiding. Ze helpen om even niet te hoeven denken aan je proble-
kinderen wint de directe behoeftebevrediging - de snelle kick - het
men. Maar ‘willen spelen’ wordt daarmee wel steeds meer ‘moeten
altijd van een uitgestelde beloning. Games zijn de perfecte match:
spelen’ om je wat beter te voelen.
ze bieden instant entertainment en zijn gebouwd op basis van een superslimme beloningsstructuur. De speler krijgt haalbare uit-
LISA, MOEDER VAN QUIN, 9 JAAR
dagingen die snel leiden naar een kleine, maar fijne beloning: een
‘Ik houd niet van schietspellen, waarbij het bloed van het scherm
volgend level, een extra leven, een mooiere outfit voor je avatar.
druipt. Maar games waarbij de speler kan bouwen, puzzels moet
Dat games naadloos aansluiten bij de behoeften van kinderen met
oplossen of een rol laat spelen, daar is niets mis mee. We moeten
ADHD zie je terug in de cijfers. Kinderen met ADHD spelen vaker
als ouders de verschillen leren zien in genres van games en er niet
games en besteden er meer tijd aan. Dat geldt vooral voor jongens.
automatisch vanuit gaan dat games slecht voor ze zijn.’
Er zijn meer redenen dat games een grote aantrekkingskracht hebben, juist ook op kinderen met ADHD. Games laten je op een
VERSLAVING?
gemakkelijke, sociaal acceptabele manier stoom afblazen en zijn een
Gamen kan kleine, nog hanteerbare problemen veroorzaken, maar
perfecte, veilige vluchthaven als je je rot voelt of de aansluiting mist
ook leiden tot conflicten in het gezin en klachten bij het kind. Waar
met je leeftijdsgenoten.
ligt de grens tussen problemen met gamen en gameverslaving? Om gameverslaving te definiëren, er criteria voor te formuleren,
JANINE, MOEDER VAN STEEF, 10 JAAR
kunnen we de vergelijking maken met andere verslavingen. Laten
‘Hij neemt alles in zich op, wordt daar soms zo onrustig van dat hij
we daarvoor gamen ‘het middel’ noemen. Bij een verslaving zijn
blokkeert en er hoofdpijn van krijgt. Dan laat ik hem even spelen op
de gedachten van de betrokkene voortdurend bij het middel. Het
de PlayStation. Zo kan hij de druk uit zijn hoofd laten ontsnappen.’
speelt de hoofdrol in het dagelijkse leven, alles is erop gericht weer te kunnen gebruiken. Het middel wordt ingezet om de gemoedstoe-
234
OVERMATIG GAMEN
stand te beïnvloeden. Er is steeds meer van het middel nodig om
Een uitlaatklep en een vluchthaven … dat klinkt positief. Maar de
een effect te hebben.
HENK, VADER VAN CASPER, 14 JAAR
LAURA, MOEDER VAN DIRK, 12 JAAR
‘Wanneer mijn zoon zit te gamen, is hij bijna niet bereikbaar. Hij gaat
‘Sterk beperken of een aantal dagen helemaal geen schermpjes is
zo op in het spel, dat hij de wereld om zich heen compleet vergeet!
af en toe nodig. Dat blijft lastig, want sommige dingen die hij op de
Als ik wil dat hij stopt, dan is dat erg lastig.’
computer doet vind ik erg leuk en leerzaam voor hem (tekenen met Google SketchUp of Unity). Andere dingen vind ik dan weer zinloos
Stoppen of niet kunnen spelen leidt tot ontwenningsverschijnselen,
en geestdodend (YouTube-filmpjes kijken). Soms kan hij wel zeuren
zoals onrust of boosheid. Er is sprake van conflicten in het gezin en
om toch nog even te mogen, en dan is het heel belangrijk om conse-
de omgeving. En tot slot: als de betrokkene zelf wil stoppen of min-
quent te zijn, dat is niet altijd gemakkelijk.’
deren, lukt dat slechts tijdelijk. Al snel is er sprake van een terugval. In Nederland voldoen zo’n 20.000 mensen aan bovengenoemde
EEN EIGEN SERVER
criteria. Ze zijn gameverslaafd. Als ouder red je het dan niet meer
Steef is sinds kort lid van een Minecraft-club. Er zitten twee jongens
je kind zelf te helpen. Er is professionele hulp nodig.
met ADHD bij de club en een jongen met autisme. Onder begeleiding bouwen de jongens hun eigen virtuele werelden. Ze leren hoe ze een
PAK HET OP!
eigen server kunnen inrichten en video-opnames kunnen maken om
Zover hoeft het lang niet altijd te komen. Om gamende kinderen met
op YouTube te zetten. De opdrachten zijn zo gemaakt dat ze móeten
ADHD te laten profiteren van de mogelijkheden van het gamen en
samenwerken. Zo kan de belangstelling voor gamen ook een
ze tegelijkertijd te beschermen tegen het risico op overmatig gamen
kapstok zijn om kinderen verder te brengen in hun ontwikkeling.
luidt het devies: ‘Pak het op als het nog licht is.’ Duidelijke grenzen stellen, afspraken maken, in gesprek gaan over de voor- en nadelen van gamen, oprechte interesse tonen voor waar je kind mee bezig is, achterhalen wat er achter het gamegedrag speelt en proberen het palet van activiteiten te verbreden … het gaat het allemaal gemakkelijker en is effectiever als je er mee begint als het kind nog jong is en de eerste stappen in de wereld van het gamen maakt. Niets is moeilijker dan het terugdraaien van eenmaal gegeven ruimte. Ineens, geforceerd door de omstandigheden, belangstelling tonen? Daar prikken ze zo doorheen. LEO, VADER VAN JULES, 13 JAAR
Erno Mijland is samen met verslavingsdeskundige Herm Kisjes auteur
‘Verbieden heeft geen zin, praat veel en stel duidelijke regels op.
van twee boeken over gamen: ‘It’s all in the games’ en ‘Gamen en
Houd ook spelletjes die te agressief zijn buiten de deur en kijk
autisme’. Ze verzorgen regelmatig ouderavonden en
regelmatig de geschiedenis van de PC door.’
adviseren professionals die met kinderen en jongeren werken
Het allerbelangrijkst: kinderen met ADHD zijn niet alleen kinderen
over dit onderwerp. Meer infor-
met ADHD. Ze zijn jongen of meisje, hebben belangstelling voor mu-
matie op hun werk is te vinden
ziek of meer voor sport, ze kunnen goed over hun gevoelens praten
op www.betergamen.nl. Steef is
of helemaal niet. Ieder kind is anders.
een fictief personage, gebaseerd op bestaande jongeren. De citat-
Ook als het gaat om gamen, zul je als ouders vooral moeten kijken
en zijn afkomstig uit een
naar wat je kind speelt, waarom, hoe je kind ermee omgaat en wat
eigen enquête en van
de mogelijkheden en de risico’s zijn voor jouw kind.
blogs op het internet.
TEKST ERNO MIJLAND FOTO ERNO MIJLAND, NELY VAN DEN OETELAAR & PAWEL KADYSZ
235
VERDIEPING
Behandeling van
ontlastingsincontinentie en obstipatie
bij kinderen met
informatieverwerkingsproblemen Je kind wordt maar niet zindelijk of poept ineens weer in de broek, soms wel 12 keer op een dag. Het hele huis ruikt naar poep, korreltjes ontlasting liggen soms door het huis verspreid. Of je kind zit verstopt en moet wekelijks naar het ziekenhuis om met behulp van klysma’s of rectaal spoelen de ontlasting los te weken.
De volgende uitspraken mogen duidelijk maken dat het gaat om een
De hardnekkigheid van klachten en moeite
serieus probleem, met heftige sociale en psychische gevolgen voor kind en
met succes in de behandeling door collega’s
omgeving.
doet mij bij presentaties regelmatig starten met een volgende introductie:
“Als mijn zoon om een knuffel vraagt, zet ik eerst een stap achteruit omdat hij stinkt. Dat is toch het ergste wat een kind kan overkomen, steeds
“Na een lange periode van tobben zijn
afgewezen worden door je eigen moeder.......”
ouders ‘uitgekakt’, omdat het kind ‘schijt’ heeft aan hun raad en ‘poep’ heeft een de
“Ik ben 8 jaar en mijn zusje van 5 noemt me net als mijn ouders
adviezen van de dokter. ‘Strontziek’ wordt
‘biobak’.......”
ik als hulpverlener van alle ‘shit’, die wordt verwezen door collega’s, die jarenlang
236
“Ik ben 15 jaar en ik heb een eigen stoel in de kamer: een plastic tuinstoel,
kinderen met deze klachten door blijven
omdat ik anders de bank bevuil. Iedereen maakt zogenaamd grappige
behandelen, zonder resultaat te boeken of
opmerkingen, maar ik wil geen ‘eigen poeptroon meer.....”
door te verwijzen.“
043
In samenwerking met de kinderartsen van
Door het jachtige bestaan hebben en/of nemen kinderen geen tijd meer om naar het toilet
het Maasstadziekehuis is een kortdurende
te gaan en kunnen hierdoor onvoldoende ontspannen en los laten, hetgeen ophoudgedrag,
behandelmethodiek ontwikkeld, waarin in 3
verstopping en incontinentie in de hand werkt.
tot 5 behandelingen verstopping en vieze broeken zeer drastisch kunnen verminde-
KIND KENMERKEN
ren.
Iedere behandelaar van kinderen met poepproblemen weet van de jaarlijkse periodes van terugval. Na grote vakantie of einde schooljaar, rond Sint en Kerst, rond verjaardagen of
PREVALENTIE EN OORZAKEN
avondvierdaagse raken kinderen weer verstopt en verliezen weer ontlasting. Dit zou beteke-
Een op de 10 kinderen heeft ooit in zijn
nen, dat alledaagse stress het ‘kunnen loslaten’ of ‘tijd nemen om zich te ontlasten’ negatief
leven last gehad van verstopping en/of
beïnvloedt.
ontlastingsverlies. Ontlastingsverlies komt in
Maar waarom krijgt het ene kind binnen het gezin last van ontlastingsproblemen en het
80 procent van de gevallen door obstipatie.
andere niet? Waarom wordt het ene kind door stress meer gespannen en vasthoudend of
Oorzaken zijn heel verschillend: bijvoorbeeld
beweeglijk en afleidbaar dan het andere? Kindfactoren lijken een rol te spelen. Hierbij kan
door bepaalde ziektebeelden, vezelarme
gedacht worden aan informatieverwerkingsproblemen, zoals autismespectrumstoornissen,
voeding, te weinig vochtinname, problemen
leerstoornissen en/of AD(H)D. Voor kinderen met informatieverwerkingsproblemen wordt
binnen het gezin of stress op school. In de
het in een periode met stress nog moeilijker om de aandrangsensatieprikkel te voelen, om
klinische praktijk blijken vaak ook gedrags-
tijd te nemen om zich goed leeg te poepen of om überhaupt bij de wc aan te komen.
matige factoren en opvoedingsfactoren een rol te spelen. Door het zich geen tijd gunnen,
In de praktijk herkennen ouders hun kinderen vaak in een van de volgende 4 typen kinderen:
door toiletgang/ het produceren van ont-
GEDRAG
lasting uit te stellen of gevoel van aandrang
TYPE KIND
te negeren poept het kind zich niet goed
druk gedrag, de hele dag
leeg. Het gevolg is pijnlijke harde ontlasting
door praten, veel bewe-
te snel en poept zich daar-
of een overvolle darm met overloopdiarree,
gingsonrust, impulsief zijn,
door vaak niet goed leeg.
waardoor ontlasting wordt verloren in het
direct na het wakker worden
ondergoed. Deze klachten versterken weer
al actief.
het proces van angst voor en uitstellen of
dromerig, afleidbaar, uitstel-
verdringen van toiletgang.
len, vergeetachtig, dingen
stelt toiletgang uit, zelfs als
kwijt zijn, chaotisch zijn,
het kind er aan denkt wordt
moeilijk uit bed komen.
het onderweg toch nog
In de huidige beeldschermcultuur wordt
ADHD type
POEP PROBLEEM
ADD type
minder bewogen, met zappen vanuit de
neemt geen tijd, doet alles
vergeet naar de wc te gaan,
afgeleid.
stoel en communiceren middels mobiel Autisme type
moeite met ontspannen
bellen, mail, SMS, APP, Instagram, Face-
moeizaam in contacten leg-
book en Twitter In de huidige maatschappij
gen, weinig vriendjes, matig
en dus met loslaten, vaak
krijgen kinderen steeds meer informatie en
invoelend vermogen, wat
vanuit zwart-wit-denken
prikkels te verwerken. Overvolle agenda’s
dwangmatig, star, moeite
komt het kind ook moeilijk
van werkende ouders, te veel sociale acti-
met veranderingen, kan
tot een ander voedings- en
viteiten, sporten en hobby’s, overblijven en
moeilijk ontspannen
vochtinname, maar ook poeppatroon.
voor- en naschoolse opvang geeft kinderen minder tijd of mogelijkheid om te ont-
sociaal, slim, geïnteres-
spannen of om naar de wc te gaan om te
seerd, soms streberig,
perfectionisme en faalangst,
poepen. In het onderwijssysteem met volle
perfectionistisch, neiging te
ontkent de problemen.
klassen, duobanen, wisselende leerkrachten,
veel tegelijk te doen
Perfectionistisch type
vermijdt toiletgang vanuit
overprikkelend lesmateriaal en groeps- of
238
projectgericht werken, krijgen kinderen veel
Complicerende kind-, omgevings- of gezinsfactoren kunnen, indien niet onderkend of mee
indrukken te verwerken, waardoor ze min-
behandeld, de kans op succes verminderen. Samenwerking tussen meerdere disciplines,
der op signalen van hun buik kunnen letten.
zoals een arts met gedragsdeskundige is gewenst. Bij secundaire klachten (ooit zindelijk
VERDIEPING
geweest, maar op latere leeftijd terugval)
len, zodat de ontlasting er makkelijker uitgeduwd/ uitgeperst kan worden. Rectale laxantia
of bij terugval dient altijd een psycholoog of
worden gebruikt als oraal laxeren onvoldoende werkt. Hierbij komt de ontlasting vaak direct
pedagoog te worden geconsulteerd. Steeds
(met 10-60 minuten).
meer worden hiervoor multidisciplinaire teams in ziekenhuizen opgestart.
Medicatie dient altijd in overleg met de behandelaar (kinderarts, continentietherapeute of psycholoog) worden afgebouwd. Van belang is om te weten dat er nooit is aangetoond, dat
BEHANDELING VAN OBSTIPATIE EN/OF
laxantia darmen lui maken, wel dat chronische obstipatie tot traag werkende darmen leidt.
ONTLASTINGSINCONTINENTIE
Beter met medicatie goed, dan zonder medicatie mis! Afbouwen in spanningsvolle periodes
(POEP IN DE BROEK)
(verjaardag, eind of begin schooljaar, Sint/kerst, scheiding of verhuizing, CITO toetsen)
Van belang is een inschatting te maken of
wordt afgeraden.
de problemen worden veroorzaakt door niet behandelde obstipatie of niet behandeld ge-
BEHANDELING GEDRAGSDESKUNDIGE
drag: een beoordeling of het probleem zich
Als er sprake is van niet willen, dient de aandacht in de behandeling meer te liggen op het
bevindt ‘tussen de billen’ of ‘tussen de oren’.
gebied van gedrag, het vakgebied van de orthopedagoog, psycholoog of pedagogisch mede-
Is er sprake van niet kunnen of niet willen?
werker. Tijdens deze behandeling dient echter nog steeds in de gaten te worden gehouden of het niet willen niet op basis is van niet kunnen en er dus een arts geconsulteerd moet
BEHANDELING ARTS
worden. De standaard behandeling van de gedragsdeskundige bestaat uit:
In geval van niet kunnen dient een arts te
- Psycho- educatie:
worden ingeschakeld. Ernstige verstopping
uitleg over de relatie obstipatie, ontlastingsverlies, stress en kindfactoren, werking en
vermindert gevoel van aandrang. Het is
noodzaak van medicatie; voeding en vochtinname, de relatie tussen ingenomen hoeveelheid
raadzaam het kind altijd eenmaal door een
vezels en te produceren ontlasting;
arts te laten beoordelen en bij voortduren
- Toilettraining:
van klachten (maximaal 6 weken) door een
twee, maximaal 3 maal per dag toilettraining na een maaltijd, in ieder geval in de middag na
kinderarts. Tekenen van verstopping zijn:
school. Immers de ontlasting wordt meestal in de middag verloren, hetgeen voorkomen kan
terugval in onzindelijkheid voor ontlasting,
worden als het kind zich voor die tijd leeg poept;
ontlastingsverlies meerdere malen per
- Poepdagboek:
week, op school en/of ’s nachts, maar ook
het is van belang om bij te houden hoeveel het kind poept, zowel op de wc als in de broek.
bij plotseling terugval in zindelijkheid voor het
Een poepdagboek helpt om verstopping inzichtelijk te maken. Het maakt visueel dat als het
plassen.
kind minder poept op de wc, er meer in de broek komt. Elke avond na het avondeten wordt door ouders met het kind de geproduceerde hoeveelheid ontlasting besproken;
De arts zal de obstipatie beoordelen en vaak
- Gedragsregulatie:
laxerende medicatie voorschrijven, informa-
als poepen pijn doet of niet lukt, gaan kinderen aandrang verdringen, uitstellen of negeren.
tie geven over de relatie tussen obstipatie
Het kind moet leren in plaats van aandacht te geven aan ophoud/ knijpgedrag (wat ze doen
en ontlastingsverlies, uitleg over inname
uit angst voor pijn of om geen vieze broek te krijgen), aandacht te geven aan het gewenst
van voldoende vezels en vocht. Kinderen
gedrag, nl zich leeg poepen. Het is van belang ouders te leren direct positieve consequen-
ontbijten soms niet of weigeren groente
ties te verbinden aan dit gedrag.
te eten. Zij drinken vaak minder dan een liter vocht of drinken eenzijdig, bijvoorbeeld
BELANGRIJKSTE DOEL VAN DE BEHANDELING:
veel melkproducten of prik. De arts geeft
HET KIND MOET LEREN ZICH LEEG TE POEPEN.
adviezen over toilettraining en het bijhouden
Hoe meer het kind poept op de wc, des te schoner de broeken! De behandelaar zal aan de
van een poepdagboekje. Als laxantia worden
hand van de gegeten hoeveelheid vezels, de hoeveelheid te produceren ontlasting berekenen.
bijvoorbeeld voorgeschreven: macrogolen die de ontlasting zacht houden, waarbij
Twee boterhammen, 1 koek, 1 stuk fruit en beetje avondeten per dag geeft de hoeveelheid
voldoende gedronken moet worden, anders
vaste ontlasting van 1 kroket of hoeveelheid zachte ontlasting van 1 bekertje. Eet een kind
werkt medicatie averechts. Maar ook stimu-
het meervoud hiervan dan zal het evenredig meer moeten produceren.
lerende medicatie in de vorm van druppels of tabletten die de darm wat meer prikke-
Lukt het een dag niet om leeg te poepen, dan moet het kind de volgende dag de hoeveelheid 239
ontlasting er alsnog uitpoepen. Elke 3e dag
mogelijk sprake zijn van dezelfde wijze van informatie verwerken. Hierdoor kan het ook voor
moet het kind zich volledig leegpoepen.
hen moeilijk zijn om opdrachten te begrijpen, te onthouden, uit te voeren of er is weerstand om patronen te veranderen.
Van belang is dat als het kind geen last van zijn probleem ervaart, het zijn/haar gedrag
Daarnaast zijn deze kinderen gevoeliger voor terugval als gevolg van stress. Onderzoek
niet gaat veranderen. Gedrag zal veran-
heeft aangetoond dat meer dan de helft na succesvolle behandeling terugvalt. Dit risico
deren, als er consequenties aan gedrag
op terugval of mislukken van de behandeling werkt demotiverend bij zowel ouders, kind als
worden verbonden. Een positieve voor zich
hulpverlener, met mogelijk voortijdig beëindigen en veranderen van hulpverlener als gevolg.
leegpoepen (iets wat het echt heel erg
Het is daarom van belang ouders intensief bij de behandeling te betrekken, de behandelings-
graag altijd heeft willen doen, een negatieve
adviezen veelvuldig te herhalen, concreet en visueel inzichtelijk te maken, voorbereiden op
voor in de broek poepen (zelf broek schoon
terugval en vooral met zijn allen geduld te bewaren.
maken, 1 dag geen beeldscherm). In de behandeling komt regelmatig een verschil in opvoeding tussen ouders voor. Een verBEHANDELING VAN OBSTIPATIE EN ONT-
wennende houding bij de ene ouder, in combinatie met een te strenge bij de ander. Ouders
LASTINGSVERLIES IN COMBINATIE MET
willen hun kind beschermen: voor vieze broeken uit spoelen, geplaagd worden op school of
INFORMATIEVERWERKINGSPROBLEMEN
innemen van (vieze) medicatie. Hierdoor is de kans aanwezig, dat de draaglast vooral bij de
Het doel in de behandeling is bij ieder
ouder komt en niet bij het kind. De noodzaak bij het kind om gedrag te veranderen wordt
type hetzelfde, namelijk aandacht voor de
hierdoor minder. Het is van belang de autonomie (zelf bepalen) van het kind te respecteren
hoeveelheid ontlasting die geproduceerd
en het kind de keuze te geven: “Als je geen zin hebben om van het buitenspelen naar binnen
moet worden om zich leeg te poepen en
te komen om te poepen, is het dan eerlijk dat je moeder je broek schoon maakt? Wat is
om uiteindelijk schoon te blijven. Echter in
vervelender of duurt langer: op de wc je leegpoepen of blijven computeren en dan je broek
de behandeling van zindelijkheidsproblemen
moeten schoonmaken, douchen en verschonen?”
in combinatie met informatieverwerkingsproblemen zal er ook veel ondersteuning
Vaak zien we dat een beschermende opvoeding, met alle beste bedoelingen, het gedrag
nodig zijn vanuit ouders, met name in de
van vermijden, ophouden en knijpen in stand houdt. Anderzijds kan een te overcorrigerende
zin van een hele duidelijk opvoeding met
opvoeding het vermijden, het liegen over voelen van aandrang of vieze broeken versterken.
goede afspraken. Een kind met AD(H)D heeft moeite om zich aan afspraken rondom
AANBEVELINGEN
inname van medicatie of toilettraining te
Multidisciplinaire behandeling bij kinderen met zogenaamde comorbiditeit (extra kind- ouder-
houden. Het heeft vaak moeite om opdrach-
of omgevingsfactoren) wordt geadviseerd. De arts dient samen te werken met een gedrags-
ten te onthouden en heeft behoefte aan
deskundige, de gedragsdeskundige dient ook altijd de obstipatie in de gaten te houden.
visuele ondersteuning en veel herhaling. Een kind met autisme heeft weerstand om
AANBEVOLEN LITERATUUR:
te veranderen of heeft moeite met de wijze
1. Incontinentie bij kinderen. E. van Everdingen, M, Vijverberg, M. Groeneweg, H van der Deure. Prelum uitgevers,
waarop gecommuniceerd wordt. Een grillig
Houten 2012. ISBN 978 90 8562-110-2; 324 blz.
intelligentieprofiel of leerprobleem wat niet
2. Als poepen niet gewoon gaat. E. van Everdingen. M. Groeneweg. Mension medical refresher, Badhoevedorp 2005.
wordt onderkend of behandeld geeft chro-
ISBN 90 77322-20-5 NUR 871; 160 blz.
nische stress. Aandrang voelen, tijd nemen
WEBSITES:
voor toiletgang, ontspannen om ontlasting
www.maasstadziekenhuis.nl - www.poeppoliamsterdam.nl - www.superpoeper.nl - www.elsvaneverdingen.nl
los te laten wordt hierdoor bemoeilijkt. Deze kinderen zijn sterk afhankelijk van de
Els van Everdingen, GZ Psycholoog/ orthopedagoog heeft zich sinds 1990 gespecialiseerd in de
structuur die de volwassenen om hem of
behandeling van ontlastingsincontinentie en/of obstipatie bij kinderen waarbij sprake is van
haar heen bieden. Soms is er sprake van
co-morbiditeit, zoals AD(H)D, Autismespectrumstoornissen, grillig intelligentie profiel en/of
erfelijkheid. Bij kinderen met beperkte inner-
leerstoornissen. Zij werkt samen met de kinderartsen van het o.a. Maasstadziekenhuis, heeft in
lijke structuur, automatiseringsproblemen,
2007 haar eigen specialistische praktijk van Everdingen opgestart en is sinds 2014 werkzaam
gebrek aan ruimtelijk inzicht of moeite met
voor Virenze Rotterdam, GGZ voor Kind en Jeugd.
abstract communiceren, kan bij de ouder 240
TEKST ELS VAN EVERDINGEN FOTO WIM VAN DER SPIEGEL
COLUMN
TEKST MENNO OOSTERHOFF ILLUSTRATIE FRANCIEN DE JONG
Wat heb je als je ADHD hebt? “Vroeger dacht ik, dat ik een mislukkeling was, maar nu weet ik dat ik ADHD heb.” Bovenstaande zin las ik ooit in de krant. Het
ket is een classificatie of een classificerende
een zorgvuldige afweging maken. Een groot
eerste deel van de zin is wel duidelijk. Deze
diagnose.
probleem daarbij is, dat het niet eenvoudig is waar je de grens moet trekken. ADHD is niet
man had op allerlei gebieden grote problemen. Hij had vele opleidingen gedaan, maar
Maar als we zeggen dat iemand ADHD heeft,
een alles of niets gebeuren.. De bevindingen
er niet één afgemaakt. Pogingen om tot een
bedoelen we natuurlijk meer dan een consta-
omtrent oorzaken en betrokken hersenfunc-
betaalde baan te komen waren ondanks on-
tering van de aanwezigheid van verschijnse-
ties geven ons ook (nog) niet het houvast wat
dersteuning niet gelukt. Zijn huis was een
len. We geven ook aan die verschijnselen te
we zo graag zouden hebben. Heb je het nou
puinhoop, hij vergat altijd van alles en nog
zien als een psychische aandoening met een
of heb je het niet?
wat en hij was altijd van alles kwijt. Kortom:
bepaalde oorzaak die bepaalde hersenfunc-
heel veel in zijn leven was mislukt.
ties beïnvloedt, ook al weten we daar het fijne
Ook de grootste criticus zal niet ontkennen
nog niet van.
dat er mensen zijn met zodanige uitgesproken verschijnselen dat het duidelijk is , dat
En dus dacht hij: ik ben een mislukkeling. Tot hij bij een hulpverlener terecht kwam, die
Het mes snijdt daarbij aan twee kanten. De
je ze tekort zou doen als je het niet als een
(wel) verstand had van ADHD bij volwasse-
voordelen zijn de erkenning van de extra
aandoening (ADHD) benoemt. Maar zelfs
nen. Die stelde vast dat er sprake was van
moeite, het niet ten onrechte veroordelen
de grootste pleitbezorger van ADHD zal er-
ADHD en sindsdien wist hij: ik ben geen loser,
en de juiste aanpak bieden. De nadelen zijn
kennen, dat er reden is om bezorgd te zijn
maar ik heb ADHD. Dat is nogal een verschil.
dat een diagnose kan voelen als vonnis, dat
of de diagnose niet te snel gesteld wordt. In
Wat hij het eerst zag als persoonlijk tekort
mensen (ook de omgeving) zich gaan gedra-
Amerika in sommige steden al bij 10% van
schieten, zag hij nu als het gevolg van ADHD.
gen naar de (negatieve) verwachting en dat
de kinderen.
eigenschappen, waar op zich niks mis mee Klopt dat? Zijn zijn problemen veroorzaakt
is en die alleen problemen geven in deze
Het beste is een dimensionele benadering.
door de ADHD of is het alleen een andere be-
maatschappij als een beperking worden be-
Kijken naar de verschijnselen en welke pro-
naming ervan? Wat houdt het in om ADHD
schouwd. Op zich zou een classificatie als
blemen er zijn, kijken of die verschijnselen
te “hebben”? Formeel gesproken betekent
aandoening geen waardeoordeel moeten
beter te begrijpen zijn als je ze bekijkt met
het dat een bepaald aantal specifieke ver-
inhouden over de verschijnselen zelf, maar
kennis van ADHD en veel meer spreken in
schijnselen (gedrag en beleving) voorkomt
zo gaat het natuurlijk wel. Je kunt van classifi-
termen van ernst dan in termen van wel of
en dat er problemen zijn. In plaats van alle
ceren/diagnosticeren dus niet zeggen: Baat
niet. Diagnosticeren naar de geest en niet
verschijnselen en de problemen op te noe-
het niet dan schaadt het niet.
naar de letter. Niet eenvoudig in een tijd waarin er zo veel
men, vatten we het samen. Je zou dat een etiket kunnen noemen. Op een etiket staat
Iets als een psychische aandoening benoe-
opgehangen wordt aan de vraag of je het wel
wat ergens in zit. Een netjes woord voor eti-
men heeft voor- en nadelen. Dus je moet
of niet hebt.
047
ons natuurlijk ook! Ook de reactie van een
In 2012 ging de theatervoorstelling OFF ROAD van theatergroep Bint in première. Een voor-
tijdens de voorstelling vonden we bijzonder.
stelling over de impact van ADHD op je leven. Deze voorstelling heeft al door het hele land
‘Ik schrok gewoon, toen ik zag wat het effect
gespeeld bij instellingen, op scholen, congressen, in theaters en voor ADHD-cafés en is nog
was op het kind, bij die continue stroom
steeds te zien. De voorstelling wordt gespeeld door Bas Moser, Hetty Willems en Bartelijn
aan oordelen en adviezen’. Mensen vinden
Ouweltjes. De dames hebben theatergroep Bint opgericht in 2010 en maken sindsdien
de voorstelling herkenbaar, informatief en
pakkende voorstellingen die onderwerpen bespreekbaar maken. SUZAN!¡ gaat in gesprek
ook gewoon vermakelijk. Onze voorstelling
met de twee oprichtsters van Bint.
maakt vaak heel veel los bij mensen. En
docent die naar ons toekwam en zei dat ze een spiegel voorgehouden had gekregen
mensen nemen de moeite om ons aan te JULLIE SPELEN DEZE VOORSTELLING NU AL 3 JAAR, HOE IS DAT OM TE DOEN?
spreken of later nog een mail te sturen met
“Het blijft een feest om deze voorstelling te mogen spelen. Het is voor ons alle drie een hele
hun verhaal. Dat blijft heel bijzonder, dat
persoonlijke voorstelling geworden, omdat we alle drie in ons dagelijks leven ook te maken
mensen hun eigen persoonlijke ervaringen
hebben met ADHD. Het leuke is ook, dat elke voorstelling toch ook net weer anders is door
met ons delen. Door de vele reacties en
de reacties van het publiek.” “Het onderwerp blijft ook actueel. Er blijft helaas verdeeldheid
vragen, blijven wij nadenken wat wij als
over ADHD. Zo zie ik regelmatig op facebook posts voorbij komen die het bestaan van
theatergroep nog meer kunnen doen om dit
ADHD in twijfel trekken. Bijvoorbeeld dat verhaal dat een psychiater op zijn sterfbed heeft
onderwerp onder de aandacht te houden.”
gezegd dat ADHD verzonnen is door de farmaceutische industrie om medicijnen te verkopen. En dat die berichten dan ook nog ‘geliked’ worden. Daar kan ik me zo over opwinden!
WAT WILDEN JULLIE EI-
Dan ben ik blij dat wij met onze voorstelling nog steeds door het hele land kunnen laten zien
GENLIJK BEREIKEN
hoe groot de impact van ADHD is op je leven.”
MET DE VOORSTELLING? “We wilden
HOE ZIJN DE REACTIES OP DE VOORSTELLING? “Een hele mooie reactie die ons bij is gebleven is van een moeder die na afloop van de voorstelling in tranen naar ons toe kwam en ons bedankte. Ze zei ‘Dank je wel, dankzij jullie zie ik weer een ingang om in gesprek te gaan met mijn zoon met ADHD. Ik begrijp ineens veel meer.’ Ja, dat raakt
voelbaar maken wat de impact van ADHD is
TEKST THEATERGROEP BINT FOTO BEN NIENHUIS
OFF ROAD Een theatervoorstelling over het zoeken en vinden van de weg in een leven met ADHD
ACHTERGROND
op je leven, voor zowel mensen met ADHD
Heel vaak hoorden we namelijk na afloop
om hier ook aandacht aan te besteden. Het
als de omgeving. We willen geen oordeel
van de voorstelling ‘Oh wat jammer dat mijn
gaat natuurlijk gelukkig ook vaak goed, maar
geven, en ook niet vertellen ‘hoe het moet’,
partner of mijn ouders de voorstelling niet
helaas is dit niet overal zo. Deze voorstel-
maar juist laten zien ‘hoe het is’. Vervolgens
gezien hebben!’ Dankzij de financiële steun
ling spelen we op scholen, voor ouders en
gaan mensen met elkaar in gesprek om
van Stichting Koningsheide, is dat nu gelukt.
docenten.”
hun eigen ervaringen uit te wisselen. Er is
De DVD geeft de mogelijkheid om thuis, in
zoveel levenservaring bij iedereen aanwezig,
een intiemere sfeer met elkaar nog eens
EN HEBBEN JULLIE NOG DROMEN?
maar hoe vaak gebeurt het nou dat je de
naar de voorstelling te kijken, en vervolgens
“Natuurlijk! Er zijn nog veel onderwerpen
ruimte krijgt om dat uit te wisselen? Dat
met elkaar in gesprek te gaan. We hebben
waar we voorstellingen over willen gaan
uitwisselen doet het publiek door middel van
in opdracht van het ADHD netwerk ook kor-
maken. Op het gebied van ADHD zouden
het door ons gemaakte Off Road spel. Dit
te filmpjes gemaakt over ADHD, ‘Jaspers
we het heel tof vinden om filmpjes te maken
werkt als een simpel ganzenbordspel mét
Real Life’. Jasper maakt daarin zijn eigen
speciaal voor kinderen, die op speelse wijze
vragen en opdrachten, allemaal over ADHD.
real life soap over zijn leven met ADHD.
uitleg geven over ADHD. En we zijn in ge-
Een voorbeeld is de opdracht om iets over
Deze filmpjes worden gebruikt door GGZ
sprek om te kijken of we voorstellingen over
je hobby vertellen terwijl er vanaf beide
instellingen en zijn vorig jaar getoond op een
ADHD op de werkvloer kunnen gaan maken.
kanten woorden in je oor getoeterd worden.
groot ADHD congres in Tel Aviv.
We merken dat we steeds meer gevon-
Na zo’n ervaring ontstaat er gemakkelijk
den worden door organisaties die ‘iets’
een gesprek over hoe het voor iemand met
Ons nieuwste project is de theatervoorstel-
willen met ADHD, maar dan op een andere
ADHD is om een verhaal te vertellen terwijl
ling ‘Indiaan in de klas’ over passend onder-
manier. Geen powerpoint presentatie, geen
hij steeds afgeleid raakt.”
wijs. Deze voorstelling gaat over bijzondere
saaie boekjes, maar iets anders. Daar zijn
kinderen in de klas, zoals bijvoorbeeld
we heel blij mee!”
JULLIE VERTELDEN NET DAT JULLIE HET
kinderen met ADHD. Tijdens het spelen van
ONDERWERP ADHD ONDER DE AAN-
Off Road op scholen, hoorden we zo vaak
Nu op DVD verkrijgbaar!
DACHT WILLEN BLIJVEN HOUDEN.
schrijnende verhalen over passend onder-
OFF ROAD
HOE DOEN JULLIE DAT? “We blijven sowieso de voorstelling Off Road voorlopig nog spelen. Er zijn nog
wijs, en wat daar nog niet goed in gaat.
Een theatervoorstelling over het zoeken en vinden van de weg in een leven met ADHD
Het leek ons belangrijk
OFF ROAD is een dynamische en herkenbare
steeds veel scholen en
multimedia voorstelling die de belevingswereld
instellingen waar we nog
van mensen met ADHD zichtbaar maakt. Hoe
niet geweest zijn, dus daar
is het als je leven niet over de gebaande paden
willen we heen. De voor-
gaat? Als de weg ruig is, vol hobbels met teveel
stelling is heel geschikt
zijwegen? De voorstelling is gemaakt op basis
voor bijvoorbeeld een
van interviews met volwassenen met ADHD en
studiedag voor docenten,
wordt gespeeld door drie betrokken theatermak-
voor een ouderavond.
ers die allemaal een persoonlijke link met het
Maar we spelen ook re-
onderwerp hebben.
gelmatig op MBO of HBO opleidingen voor studen-
‘Mensen zien niet dat ik druk ben. Maar in
ten. Daarnaast hebben we
mijn hoofd daar wordt een marathon gelopen.
de voorstelling inmiddels
En soms wel 5 tegelijk. Ik denk wel aan mijn
ook op DVD uitgebracht.
huissleutels - vaak genoeg - maar niet op het moment dat ik de deur uit ga.’ De DVD is te bestellen via de webshop van theatergroep Bint: www.tgbint.nl/shop en kost €14,50 (exclusief verzendkosten).
243
INTERVIEW
W
Kinderen en hun geweldige leerkracht
Thomas, Natasja en Esther De twaalfjarige Thomas heeft ADHD en PDD-NOS en gaat dit jaar met extra veel plezier naar groep 8 van de reguliere school de Horizon. De reden? Het Gouden Team! Het Gouden Team wordt gevormd door Thomas, juf Esther en IB’er Natasja. Natasja begeleidt Thomas al vanaf zijn kleuterjaren, “Zij is lief, luistert heel goed naar wat ik nodig heb en neemt mij serieus”, zegt Thomas. Maar met een juf die hem extra goed snapt behaalt Thomas – sinds jaren – de ene overwinning na de andere. In de kleuterjaren, toen de diagnose nog niet duidelijk was, was naar school gaan niet zo’n feest. Thomas had veel woedeaanvallen en hij had toen al veel steun aan de rust, het geduld en de scherpe blik voor zijn behoeften die Natasja bood. “Wat heel bijzonder is”, legt Natasja uit, “is dat Thomas heel goed weet wat hij nodig heeft en dat ook durft aan te geven. Hierdoor kan hij meedenken en meebeslissen over de zorg die hij nodig heeft. Eigenlijk hoeven we alleen maar naar hem te luisteren”. Natasja heeft enorm veel ervaring in het onderwijs, maar voelt zich als IB’er als in een vis in het water. “Het is mijn passie om de zorg rondom kinderen goed te regelen en de schakel te zijn tussen ouders, leerlingen, directie, leerkrachten en extern”. “Juf Esther is net zo gek als ik ben. Ze heeft veel humor, houdt van grapjes”, vertelt Thomas. Juf Esther bevestigt dat ze beiden van grapjes houden. “Het toepassen van humor kan probleemoplossend werken.” Esther vindt het een uitdaging om groep 8 klaar te stomen voor de volgende grote stap; het voortgezet onderwijs. “Ieder kind is uniek en heeft talenten, die moet je als leerkracht zien te ontdekken”, laat ze mij weten. “Maar ze kan ook streng zijn als het moet”, zegt Thomas. “Het is de eerste juf die mij iets kan leren”. Wat een groot compliment! Thomas denkt erover om douaneambtenaar te worden, maar zijn moeder en IB’er vinden hem ook geschikt als leraar. Hij kan namelijk heel goed bemiddelen. Voorlopig houdt hij zich vooral bezig met Minecraft. De moeder van Thomas kijkt vol trots terug op de stappen die hij dit jaar gemaakt heeft. “Natasja heeft altijd treffend de vertaalslag gemaakt van de behoeften van Thomas naar de leerkrachten. De school is te prijzen om de ruimte die ze daarvoor geven”. Als ik Thomas vraag wat belangrijk is voor de lezers om te weten roept hij uit: “Ik ben nog single!”
244
W
Kinderen en hun geweldige leerkracht
Jochem en Wendy De negenjarige Jochem Molenaar zit in de structuurklas van de Antoniusschool in Castricum. Hij heeft zijn draai gevonden sinds hij bij juf Wendy in de klas zit. Blij vertelt hij over juf Wendy, juf Fleur (klassenassistent red.) en meester Michael (stagiair red.), “dit jaar is een feestjaar”, zegt Jochem. De Antoniusschool staat in een bos en dat biedt de kinderen een heerlijke plek om buiten te spelen. Iets dat ook veel gedaan wordt op deze school. Jochem is niet altijd met zoveel plezier naar school gegaan. Hij is gediagnosticeerd met ADHD en een angststoornis. Op het reguliere onderwijs werd hij niet begrepen. Hij zat toen vaak voor straf op de gang, maar dat is verleden tijd! Als ik hem vraag wat juf Wendy zo bijzonder maakt vertelt hij: “juf Wendy begrijpt kinderen zoals ik”. ‘Zoals jij?’, vraag ik. “Ja, drukke kinderen”, legt hij uit, “zij kan heel goed dingen uitleggen en lachen om mijn grapjes!”. “Juf Fleur kan heel goed voorlezen en met meester Michael kan ik fijn voetballen in de pauze”. Zowel in de klas als daarbuiten zijn rustige plekjes waar Jochem naar toe mag als hij dat nodig heeft, dat helpt hem om rustig te worden, te ontprikkelen. De ouders van Jochem zijn heel blij met deze school en ze waarderen de school met een dikke tien! De school stimuleert de sociale vaardigheden van de kinderen en de positieve benadering en rust van de juf straalt af op de kinderen. “Het contact tussen de juf en ons verloopt heel goed, ze koppelt – in tegenstelling tot de vorige school – ook de positieve dingen terug”. Juf Wendy is kort na de Pabo op deze school gaan werken. “Ik werkte op een reguliere school toen deze vacature op mijn pad kwam:, zegt ze. Ze is er blij mee! “Het is een uitdaging om ieder kind lekker in zijn vel te krijgen”. Wat Jochem later wil worden weet hij nog niet, nu zijn brandweerman-fase achter de rug is. Wat hij wel weet is dat hij de kunstlessen waarin de kinderen aan de slag gingen met een schilder en een boetseerjuf erg leuk vond. Ik vraag Jochem wat hij graag eens met juf Wendy wil doen, hij zegt: “Met de heel de klas op stap!”. Dit kenmerkt de sociale negenjarige, die nu helemaal tot bloei komt. En hij boft. De klas van juf Wendy heeft een prijsvraag gewonnen. De kinderen mochten meedenken over de school van de toekomst en ze hadden zulke goede ideeën aangedragen dat ze nu met de klas op stap mogen naar Drievliet!
245
INTERVIEW
W
Kinderen en hun geweldige leerkracht
Lea en Cindy De achtjarige Lea gaat dankzij de goede begeleiding van juf Cindy met veel plezier naar school, De Bijenkorf. “Juf Cindy en de schoolvakken zijn heel leuk, vooral schrijven want daar ben ik heel goed in, net als de juf”, vertelt Lea mij. Tijdens het diagnosetraject was juf Cindy ook een fijne steun voor Lea en haar ouders. Ze hielp bij het verzamelen van informatie en dacht actief mee bij het zoeken naar oplossingen. Sinds de diagnose ADHD en autisme duidelijk is en Lea medicatie krijgt, gaat het beter met haar. Wat maakt juf Cindy zo bijzonder? “In plaats van een weektaak mag ik werken met een dagtaak, dan is het voor mij overzichtelijker en hoef ik mij geen zorgen meer te maken of ik alles wel af krijg”, legt Lea mij uit. “En ze luistert naar mij als er iets is, ze begrijpt mij. Wat ook fijn is, is dat ik heel dicht bij haar zit want dat is een rustige plek”. Voor juf Cindy is het onderwijs een plek waar alle kinderen met plezier moeten kunnen leren. De uitdaging is om iedereen zichzelf te laten zijn en het met elkaar leuk te maken, ook de kinderen die nèt iets anders nodig hebben. “De juf is grappig en legt moeilijke dingen goed uit met voorbeelden uit haar eigen leven”, zegt Lea. De juf gaat graag met de kinderen op excursie. Zo gingen de kinderen het afgelopen jaar naar een camping waar de kinderen ook echt konden overnachten. Lea houdt van leuke uitstapjes en als ze een uitstapje mocht kiezen zou ze graag eens alleen met de juf naar de bioscoop gaan. Lea turnt op landelijk niveau en traint hiervoor 12 uur in de week. Na schooltijd blijft er weinig tijd over om speelafspraakjes te maken, maar dat vindt Lea prima, ze is ook graag op zichzelf. “Andere kinderen begrijpen mij niet altijd”, zegt ze. Toch heeft ze gelukkig een paar vriendinnen op school. Ook de ouders van Lea zijn blij met de juf. “De juf is een prettig persoon. Ze koppelt goed terug aan de ouders en laat zich – naast haar gezonde verstand – leiden door haar gevoel. Niet door de boekjes. De vraag: ‘wat heeft het kind nodig’ staat bij haar centraal. Juf Cindy onthoudt van alle kinderen hun interesses en vraagt daar op een later tijdstip geregeld naar”. Juf Cindy heeft bewondering voor het doorzettingsvermogen van Lea. “Ze zet zich altijd voor 200% in, ze is een harde werker”. “Wat maakt de band tussen jou en Lea zo bijzonder?”, vraag ik juf Cindy. “Lea weet dat ik er altijd voor haar en de andere kinderen ben, dat ik het goed wil doen voor haar. Ik wil dat ze plezier heeft”. Nou juf Cindy, dat is gelukt. Dat heeft ze!
246
W
Kinderen en hun geweldige leerkracht
Noah en Anouk Noah Wijnands is 10 jaar en gaat, sinds hij bij de grappige juf Anouk in de klas zit, weer met plezier naar school, SGM de Brouwerij, locatie Ede. Deze school staat in een bos en heeft een eigen voetbalveld en moestuin. Juf Anouk organiseert iedere week een speelgoedmiddag en verzint de leukste spelletjes voor de kinderen. Deze sportieve jongen wil later profvoetballer worden en totdat het zover is kan hij zijn energie kwijt in judo, karate, kickboksen en voetballen natuurlijk. Noah is gediagnosticeerd met ADHD en hechtingsproblematiek. “En daar heb ik maar één handig pilletje voor nodig”, vertelt Noah mij. Na de diagnose is Noah van het reguliere onderwijs naar deze cluster 4 school gegaan. “Wat een opluchting”, laat moeder Alicia weten. “Na jaren onrust, verdriet, boosheid en frustratie is Noah een blije, gelukkige en sociale jongen geworden”. En volgens moeder speelt de juf hier een belangrijke rol in, “ze is zijn troost en toeverlaat en geeft alle kinderen met veel geduld de aandacht die ze nodig hebben”. Volgens Noah: “de juf begrijpt goed waarom ik soms heel druk ben”. Hij krijgt van de juf de ruimte om te tekenen, te lezen of in een kussen te slaan als hij dat nodig heeft. Dat laatste vindt hij een goede tip voor andere kinderen. Op dit moment is ‘Landendag’ een thema op de school van Noah. Zijn klas heeft de landen van het continent Afrika en terwijl hij een echte Masai ketting draagt, laat hij mij trots het Afrikaanse dorp en de slangen zien die de kinderen hebben geknutseld. Ze hebben zelfs stenen omgespoten tot goudstukken. Het lijkt hem geweldig om een keer naar Afrika te gaan en cheeta’s – zijn lievelingsdieren – te spotten. Feilloos benoemt hij bij alle vlaggen de bijbehorende landen van Afrika. Want ook op cognitief gebied heeft hij, sinds hij op deze plek zit, enorme stappen gemaakt. Zijn Cito score is inmiddels heel goed! Hoe heeft juf Anouk dit bereikt? “Door plezier op nummer 1 te zetten”, legt ze uit, “want als kinderen niet met plezier naar school gaan, kun je niets bereiken”. Verder vindt ze het belangrijk om kinderen positief te benaderen en te kijken naar wat het kind wél kan. Juf Anouk bewondert Noah om zijn hulpvaardigheid en enthousiasme. Hij kan heel hard werken. Als ik Noah vraag wat hij graag een keer met de juf zou willen doen, dan geeft hij aan dat hij graag met heel de klas naar Disneyland Parijs wil gaan. “Dan kunnen de papa’s en mama’s even poepen in een oude schoen”.
247
W
Kinderen en hun geweldige leerkracht
Sasza en Erik Deze zestienjarige gamer heet Sasza, heeft ADHD en autisme en volgt met veel plezier het onderwijs op VSO de Veenlanden. Zijn favoriete vakken zijn Engels en gym. Zijn mentor en decaan Erik is de reden dat het extra fijn is om naar school te gaan. “Hij is heel anders dan andere leraren”, zegt Sasza. “Hij gaat heel anders met de leerlingen om. Hij ouwehoert met ze en hij doet zelf weleens dingen die niet mogen. Soms doet hij nog puberaal”. Het plezier en respect waarmee Sasza mij over zijn leraar verteld is duidelijk hoorbaar. “En hij is heel eerlijk. Hij zegt gewoon dat hij mij de helft van de tijd niet begrijpt en geeft mij de ruimte het uit te leggen. Hij geeft het ook toe als hij een fout heeft gemaakt”. Ook de moeder van Sasza is erg te spreken over Erik. “Het contact met school is niet altijd soepel verlopen. Sinds Erik is hierin veel verbeterd. Hij is altijd bereikbaar, zelfs via What’s App”. “Sasza is integer, hulpvaardig, intelligent en heel sociaal. Hij is bereid zich voor 100% in te zetten, hij houdt niet van half werk”, vertelt Erik. Erik heeft bewust gekozen om les te geven op een cluster 4 school. “Ik wil kinderen die een achterstandspositie hebben helpen om een zinvol en bevredigend bestaan op te bouwen. Sasza is mijn beste leerling, hardwerkend Sasza en Erik stuiten op problemen om voor het volgend schooljaar een goed passende vervolgopleiding op zijn (hoge) niveau te vinden. Een erg frustrerende situatie, waar na veel inspanning een lichtpuntje in lijkt te komen. Sasza wil na school een baan vinden in de installatie techniek. Nu werkt hij na schooltijd bij een groothandel die sporttrofeeën maakt. “Hartstikke leuk om te doen, ik werk er al een jaar”. “Sasza is de ideale schoonzoon, een goed mens”, legt Erik uit. “Ik zie veel van mijzelf in hem terug. Ik merk dat ik er veel moeite mee heb dat het vanwege zijn beperking niet vanzelfsprekend is dat hij dezelfde kansen krijg als ik. Als hij de juiste mensen ontmoet – mensen die in hem geloven en zien wat ik zie – kan Sasza heel ver komen in het leven. Aan hem zal het niet liggen. Hij zal zijn kansen grijpen en waarmaken”. Sasza en zijn moeder zijn gehecht geraakt aan deze bijzondere leraar. “We hebben zoveel respect voor hem gekregen, we gaan hem missen!”
248
TEKST ESTER EIJSACKERS-BLANKER FOTO PASCAL BOSMANN, JACQUES JULLENS & EIGEN FOTO’S
en leergierig. Hij verdient een goede toekomst. Toch is dat door zijn stoornissen geen vanzelfsprekendheid”.
Van mavo tot Harvard Schoolgaan was voor mij geen pretje
Als je mij tien jaar geleden had gevraagd wat ik vandaag de dag zou doen in mijn leven, dan
duidelijk iets niet in de haak met mijn psychi-
was de kans klein geweest dat ik ook maar enigszins in de buurt zou komen van mijn huidige
sche gesteldheid. Jarenlange gevoelens van
realiteit: promoveren op het gebied van onderwijstechnologie aan een van de meest vooraan-
eenzaamheid en buitensluiting hadden vol-
staande universiteiten in China. Dit heeft alles te maken met mijn ronduit turbulente onder-
doende hints gegeven om te bevatten dat er
wijsverleden. Eerlijk gezegd had niemand eigenlijk verwacht dat ondergetekende meervoudig
‘iets’ in mij afwijkend was. Dat iets bleek ietsje
schoolverlater - en klinisch ‘debacle’ - uiteindelijk een excellent student zou worden. De rode
meer en mijn dossier bouwde zich al aardig
draad in het school falen en latere studiesucces? De overgang van mijn onbegrip naar begrip
snel op. Op jonge leeftijd was er al een mis-
inzake mijn cognitieve huishouding, en dan vooral één specifiek ingrediënt: ADHD.
match geweest binnen het onderwijs. De late herkenning had ruimte geboden aan de ont-
Schoolgaan was voor mij geen pretje. Stilzitten, luisteren - en je mond houden, ook bij prikkel-
wikkeling van diverse aanverwante stoornis-
de vragen gestuurd uit nieuwsgierigheid - en rigide structuren zonder flexibiliteit gericht op
sen, een ernstige depressie en had tevens
persoonlijke - neuronaal gefundeerde - leervoorkeuren. Dit alles was simpelweg niet aan mij
mijn zelfbeeld verpulverd.
besteed, met als direct gevolg dat ik een flink aandeel van mijn basisschooltijd in de hoek of op de gang stond. Dit verwijderen uit de les liep zo uit de hand dat ik in groep acht nagenoeg
Een belangrijke diagnose, die door verschil-
iedere dag op de gang stond. De meester grapte dat hij mij er een oorkonde voor zou gaan
lende specialisten onafhankelijk van elkaar
geven. Komisch wellicht, echter een onkundige. didactische oplossing daar er klaarblijkelijk
werd vastgesteld, was ADHD. Hier had ik nog
een ‘mismatch was tussen mij en het onderwijs’.
niet eerder van gehoord. Maar hoe meer ik aan uitleg ontving, des te meer mijn leven
Deze obstakels binnen mijn voornamelijk primaire, maar zeker ook secundaire, leertraject(en)
logisch en begrijpelijk werd. Een emotione-
hadden mij als persoon dan ook reeds in een vroeg stadium van mijn leven geestelijk afge-
le confrontatie voor een jongen - inmiddels
stompt. Zodanig dat er uit leren geen vreugde werd gehaald en mijn schoolgang een noodza-
volwassen man van 22, maar nog altijd erg
kelijke dagbesteding was geworden. Echter wel één voorzien van steevaste worstelingen met
kinds van binnen, die zich altijd wel anders
onder meer lesmethoden, sociale interactie en ethiek. Wegens cognitieve obstakels evenals
voelde, maar gewoon niet begreep waarom
een gevoel van eenzaamheid met betrekking tot de leden van mijn sociale groep, waarbij
al die rare dingen in zijn leven nou uitgere-
enkel continue aanpassing saamhorigheid schiep, zocht ik veelvuldig het conflict op met de
kend keer op keer bij hem moesten gebeu-
docent. Plezier bestond voortaan uit kritische vragen en reflectie, ongepaste opmerkingen en
ren.
ethische strijdvaardigheid. Na mijn therapie begon ik met studeren. Een De voortzetting van mijn scholing verliep in eerste instantie niet veel beter. Mijn middelbaar
suggestie van mijn psychiater en mijn toen-
onderwijs en vervolgopleidingen speelden zich zodanig slecht af dat mijn algehele gemoeds-
malige vriendin - die ik inmiddels mijn vrouw
toestand naar een dieptepunt daalde. Een waarin ik als persoon nog nauwelijks aansluiting
mag noemen. Ditmaal ronduit succesvol. Het
vond binnen de maatschappij, kinderdromen allang tot het verleden behoorden en ambities
educatieve traject voor en na mijn opname
überhaupt een utopisch fenomeen leken. De negatieve spiraal waarin ik was beland was
staat dan ook in schril contrast met elkaar.
haast fatalistisch en via een crisisopname belandde ik dan ook in een klinische opname. Een
De schoolverlater was ineens een excellent
traject dat na meervoudige verlenging uiteindelijk een jaar zou duren.
student geworden. Een opzienbarende ontwikkeling. Toch bleken er nog veel overeen-
250
Binnen mijn opname werd ik blootgesteld aan diagnoses rondom de bij mij aanwezige psy-
komsten. Nog altijd was voor mij de passieve
chopathologie. Iets waar ik mij trouwens niet om bekommerde. Diagnoses zijn wat mij betreft
participatie ondraaglijk. Stilzitten en luisteren
uiterst functioneel. Ze verschaffen inzicht in talenten, onvermogen, voorkeuren et cetera,
was simpelweg niet aan mij besteed (en
waardoor je in staat wordt gesteld om doelgerichter je leven op orde te krijgen (hierbij geldt
geloof me ik heb het geprobeerd). Om deze
als kanttekening dat diagnoses een grondig specialistisch traject vergen en niet als snoep-
reden koos ik er dan ook voor om zoveel mo-
jes dienen te worden uitgedeeld, ook ben ik wars van zelfdiagnoses). Maar goed, er was
gelijk colleges te verzuimen en de lesstof au-
ACHTERGROND
todidactisch tot mij te nemen (mijn studie be-
van innovaties binnen het onderwijs, dat vaak immuun lijkt voor verandering. Een proces dat
drijfskunde was ik hooguit vijfmaal in de les).
door dogmatische houdingen, politiek en natuurlijk de knikkers (lees: financiële middelen) veel-
Iets waar ik al sinds kindertijd een voorkeur
al bemoeilijkt wordt. Toch blijkt het moeilijk te verkroppen dat academische inzichten ons al
voor had gehad, zoals binnen mijn diverse
jarenlang tonen dat het onderwijs anders moet. En ook de frequente signalen vanuit de sa-
creatieve uitingen. Mijn afwezigheid was niet
menleving zijn geenszins te bagatelliseren. De luide stem van ouders, professionals, politici en
altijd gewenst en zorgde meer dan eens voor
academici dient gehoord te worden. En zal ook gehoord worden. Een kantelmoment is wat mij
problemen, nog los van de ergernis bij ande-
betreft op handen. Een waarbij technologie in mijn ogen een steeds prominentere rol zal gaan
ren wanneer ik nooit kwam opdagen en wel
spelen, bijvoorbeeld in het aanbieden van gepersonaliseerde leerpaden en individueel adaptief
het hoogste cijfer haalde. Desondanks bleek
onderwijs. Technologie kan worden ingezet als een verlengstuk van de docent. Denk hierbij
dit nu ik volwassen was eenvoudiger dan in
aan intensievere ad hoc monitoring en sturing, aanbod op basis van individuele leerwensen
mijn eerdere pogingen tot schoolgaan.
- bijvoorbeeld inzichtelijk gemaakt door neuronale voorkeuren - en zeker ook via de inzet van big data en learning analytics.
De cruciale ontwikkeling was mijn herijkte motivatie. Nu met de steun van mijn vriendin
Peter Riezebos is auteur van ‘Van mavo tot Harvard’. In dit boek neemt hij je mee op zijn bizarre reis
deed ik het ook voor haar. Het eerdere diepe
van zijn tijd op de basisschool, via een klinische opname, naar studeren op Hxarvard en hoe dit nou
dal fungeerde inmiddels eveneens als kataly-
kon gebeuren.
sator. Hierdoor kwam er weer ruimte voor nieuwsgierigheid, hetgeen ik vertaalde naar een de wens om de wereld te begrijpen. De jarenlange passieve rol zorgde nu voor een absolute honger naar kennis. Nachtenlang worstelde ik dan ook het ene boek na het andere door. Op zoek naar inzichten en algemene kennis, antwoorden op levensvragen of simpelweg het internaliseren van noodzakelijke lesstof voor een van mijn vier studies. Hoe meer ik las, des te groter mijn drang tot lezen en verstaan werd. En informatie werd niet meer simpelweg geaccepteerd, maar eerder kritisch beoordeeld alvorens verenigd met denkbeelden en denkkaders. De transitie in mijn leven is extreem. Van klinisch schoolverlater en klinisch debacle naar excellent student en internationaal en multidisciplinair wetenschapper. Geen enkele leraar op de basisschool had dit voorzien. Toch is het uiterst merkwaardig dat er niet eerder een en ander geconstateerd is. Het had mijn reis wellicht eenvoudiger gemaakt. De eerlijkheid gebied te zeggen dat het dan ook minder rijk had kunnen zijn. Het identificeren van problemen is vaak eenvoudiger dan een passende oplossing ontdekken en aanbieden. Dit heeft niet in de laatste plaats te maken met het laten landen
TEKST & FOTO PETER RIEZEBOS
251
VERDIEPING
HOE
overleef ik de
overgang
met adhd?
Badend in het zweet word ik wakker. De overgang! Dit kan niet waar zijn?! Jawel, dat kan wel degelijk waar zijn. Ik nader de vijftig met rasse schreden. Moet moeite doen om mijn altijd zo slanke figuurtje te bewaren. M’n benen en heupen zijn stijf als ik langer dan pak ‘m beet 15 minuten in dezelfde houding heb gezeten. Nu komt dat niet veel voor bij mij, maar mijn conditie is ook al niet meer wat ‘ie is geweest, dus soms hang ik gewoon als een oud wijf langer op de bank dan goed voor me is en wat tot voor kort ook vrij onmogelijk was voor mij als gecombineerd AD(H)D type. De overgang dus. Na opvliegers bij de kassa van de Ecoplaza en tijdens een werkoverleg in gezelschap van een stel jonge mannen - waarom?! - kan ik er niet meer omheen en ook niet onderuit: ik word oud en aangezien ik een vrouw ben, schijnt daar zo iets als de overgang of menopauze bij te horen. Zucht, zucht, diepe zucht. Internet, boeken! Als iets eenmaal mijn interesse heeft gewekt, duik ik net zolang in zo’n onderwerp tot ik een amateur-deskundige op dat gebied ben. Websites over de overgang: ze zijn er genoeg. Van medisch informatief tot spiritueel zweverig. Ik zoek eigenlijk iets daar tussenin. Gewoon: even helder en feitelijk een en ander op een rijtje, zonder al te veel ingewikkeld- of vaagheden enzo. Nou, dat heb ik geweten. Maak je borst maar nat, vrouw. Alle kenmerken die horen bij de overgang: dat is gewoon ADHD in het kwadraat!!! Vergeetachtigheid: check. What’s new? Chaotisch gedrag: ja duh?! Stemmingswisselingen? Uhm: al sinds m’n 16e! 252
NA OPVLIEGERS BIJ DE KASSA VAN DE ECOPLAZA EN TIJDENS EEN WERKOVERLEG IN GEZELSCHAP VAN EEN STEL JONGE MANNEN - WAAROM?! KAN IK ER NIET MEER OMHEEN EN OOK NIET ONDERUIt: ik word oud en aangezien ik een vrouw ben schijnt daar zo iets als de overgang of menopauze bij te horen. Zucht. zucht.diepe zucht.
Maak je borst maar nat vrouw. Alle kenmerken die horen bij de overgang: dat is gewoon ADHD in het kwadraat!!! Vergeetachtigheid: check. Whats new? Chaotisch gedrag: ja duh?! Alleen die opvlie-gers: die kende ik nog niet, al is koortsachtig gedrag me nooit vreemd
informatie. Hè, da’s nou jammer. Mijn psych
geweest. Fijn! Dus hoe ga ik dit overleven?!
weet er niet zo veel van. Mijn andere psychische ondersteuner wil wel even voor me
ADHD vrouw in de overgang: je kunt de krantenkoppen zó uittekenen. Huis brandt af
googelen. Nou, dat kan ik zelf ook wel. Komt
doordat vrouw gas laat branden. Autosleutels buiten op straat gevonden: ja, die was ik altijd
niets uit. Kortom: help! Graag voor mijn huis
al kwijt. Op mijn werk gaat het ook lekker. Aan een klant moeten vragen of ze haar laatste
in de fik vliegt, iemand op zaterdagavond
mails nog even opnieuw wil versturen, want eh … daar is ‘iets’ mee gebeurd. Hadden wij een
mijn volledige bos sleutels aan de buitenkant
afspraak? Oh ja!
van mijn voordeur ziet hangen en besluit die
Van de hoek van de straat terug naar huis moeten fietsen omdat ik toch nog wat ben
eens mee te nemen in plaats van vriendelijk
vergeten ook al heb ik mijn tas driedubbel gecheckt: dat gebeurt nu zo’n vier keer per week
aan te bellen: mevrouw, weet u dat …
in plaats van drie keer. Ja, ik weet wie je bent, maar sorry, ben even je naam kwijt. Drie keer daags excuus moeten aanbieden aan mijn dochter, want ik heb het echt niet zo bedoeld en
De opvliegers neem ik wel op de koop toe.
ja, mama is soms een beetje extreem boos om eigenlijk niet zo veel, maar je weet toch: als
Met mijn ADHD-flair geef ik daar doorgaans
mama blij is, is mama ook echt heel erg blij!? Ja toch?
een charmante draai aan. Ik zie m’n eerste psych nog zitten tijdens mijn eerste af-
Nu heeft mijn dochter ook ADHD en zit zij daarnaast volop in de puberteit. Dát is nog eens
spraak waarbij de inhoud van mijn tas door
een fijne combinatie in dit tweepersoonshuishouden: de één in de overgang, de ander in de
zijn kamer vloog en ik struikelde over, ja over
puberteit, beiden een stevig ADHD-temperament en bovendien verbaal nogal begaafd, zo
wat eigenlijk. Onhandig maar wel charmant,
niet hoogbegaafd. Arme buren …
was zijn oordeel. En dat wil ik gedurende deze fase van mijn leven graag zo houden
Dit vraagt om hogere informatiekunde. ADHD en de overgang: kom maar op met nuttige
en dan liefst zonder al te grote ongelukken.
Stemmingswisselingen, opvliegers, nachtelijk zweten, slecht slapen, depressies, paniek-
mingswisselingen, zegt Sandra Kooij, één
aanvallen, geen zin in seks, een droge vagina, hartritmestoornissen, gebrek aan concen-
van de eerste psychiaters in Nederland die
tratie, verstrooidheid en vergeetachtigheid. Een mengeling van lichamelijke en psychische
signaleerde dat ADHD ook bij volwassenen
klachten maken het leven er niet leuker op als je in de overgang raakt. “
voorkomt. Hoogstwaarschijnlijk vergroot de overgang de stemmingsproblemen die er al
Je lichaam is één grote communicatiemachine met allerlei verschillende sapjes en stofjes.
waren. Sandra heeft er samen met verpleeg-
Je AD(H)D, je cyclus, je stemming, je serotonine, dopamine en je hormonen: alles heeft met
kundig specialist in opleiding Cassandra
elkaar te maken. Er hoeft maar iets te veranderen in die chemie en alles kan uit balans
Raboen literatuuronderzoek naar gedaan.
raken,” zegt Sandra Kooij. En er verandert nogal wat, als je in de overgang raakt.
“Maar er is niets te vinden over de combinatie van ADHD en de overgang. Alles wat ik
Verschijnselen die wijzen op de overgang, vertonen veel overeenkomsten met kenmerken
erover kan zeggen, is gebaseerd op klinische
van AD(H)D. De grootste overeenkomst tussen AD(H)D en de overgang zijn de stem-
ervaring en niet op keiharde wetenschap.” 253
HOE
overleef ik de
overgang
met adhd?
STEMMINGSWISSELINGEN
zins stabiel blijft en niet ineens inzakt. Grote
“Veranderingen in je hormoonhuishouding hebben invloed op je stemming. De één is daar
hormoonschommelingen geven klachten.
gevoeliger voor dan de ander. Vrouwen met AD(H)D zijn erg gevoelig voor stemmings-
Misschien is het wel zo dat de hormonen
wisselingen, ze hebben daar sowieso al vijf keer per dag last van. In de overgang gaan je
bij vrouwen met AD(H)D heftiger dalen
oestrogenen omlaag. Eerst gaan ze up en down en uiteindelijk helemaal down. Elke vrouw
tijdens de overgang. Dat is nooit gemeten
voelt dat fysiek en mentaal en vrouwen met AD(H)D voelen dat waarschijnlijk dubbelop,”
en waarschijnlijk moeilijk vast te stellen. Het
aldus Sandra. En daar ben je mooi klaar mee, want we hebben het bij de overgang over een
ligt niet aan de absolute hormoonspiegel,
periode die zo’n tien jaar kan duren. Sandra: “Je zit niet in één klap op nul, je hormonen gaan
maar vooral aan je eigen hardware, aan de
eerst een hele tijd op en neer, en uiteindelijk langzaam naar beneden. Eigenlijk is dat heel
receptoren in je hersenen. Hoe gevoelig ben
vriendelijk van de natuur, want als het in één keer zou gebeuren, zou je daar heel erg veel
jij. Dat is niet eenvoudig te meten.”
last van hebben. Omdat het komt en gaat, zou het beter te verdragen moeten zijn. Maar of dat ook zo is, is nog maar de vraag en ook afhankelijk van de aanleg die je hebt.”
Daarnaast denkt de wetenschap dat bij AD(H)D het dopaminegehalte in de herse-
HORMONEN? EEN AFWEGING …
nen relatief te laag is. “ADHD vrouwen heb-
Stel: je hebt AD(H)D en ervaart de overgang als ‘ADHD in het kwadraat’ oftewel een
ben waarschijnlijk een relatief te kort aan
kleine hel op aarde. Wat kun je eraan doen om die periode toch een beetje prettig door te
dopamine, en dat kan een sterke rol spelen
komen? Sandra: “Wat heel goed kan helpen zijn antidepressiva, zo blijkt uit onderzoek. De
bij de klachten. Serotonine is belangrijk voor
stemmingswisselingen door hormoonschommelingen blijken verwant aan depressie. Veel
de stemming. Dopamine, serotonine en
mensen vinden dat een grote stap, maar je zou het kunnen overwegen als je lijdt onder je
oestrogenen, dat zijn chemische stoffen in
stemmingen. Of de pil slikken zonder een stopweek in te lassen.” Het gebruik van hor-
het brein die met elkaar praten. Die hebben
moon-suppletie in de vorm van pleisters of tabletjes is eveneens effectief gebleken bij stem-
geen geheimen voor elkaar en die weten
mingswisselingen in de overgang. “Ook de opvliegers en paniekaanvallen zijn dan minder,”
precies hoe laat het is. Als de dopamine te
zegt Sandra. “Maar het publiek en ook huisartsen reageerden met paniek toen uit onder-
laag is, heeft dat effect op de oestrogenen
zoek bij een paar honderdduizend vrouwen bleek dat vrouwen die hormonen gebruikten in
en omgekeerd. Als een evenwicht te snel
de overgang iets vaker borstkanker kregen. Er was een statistisch significante toename van
wordt verstoord kan alles uit balans raken.”
borstkanker, maar de kans dat je het zou krijgen bleef nog steeds heel klein. Toch moeten ontzettend veel vrouwen die toen nog aan de hormonen waren, gestopt zijn. Dat blijkt uit het
Je kunt in de overgang ervaren dat je AD(H)
feit dat veel hormoon-suppletie pillen niet meer te krijgen zijn in Nederland”.
D toeneemt. Chaotisch gedrag, concentratie- en geheugenproblemen nemen
Hormoonpleisters en hormoonpillen zijn lager gedoseerd dan de anticonceptiepil. “Het gaat
toe. Helaas: er bestaat geen extra sterke
om een voorzichtige dosis,” zegt Sandra. Of je hormonen zou willen gebruiken, hangt van je
medicatie om het toegenomen gebrek aan
klachten af, vindt zij. “Waar heb je precies last van? Hoe ernstig is het? Heb je problemen
concentratie of de extra warrige chaos
waardoor je niet kunt werken? Het kan de moeite waard zijn een afweging te maken, in goed
tijdens de overgang te bestrijden. Wel kan
overleg met je eigen huisarts. Bespreek de risico’s. Komt er borstkanker in de familie voor?
een iets hogere dosis misschien helpen.
Dat kan natuurlijk veel uitmaken voor je eigen risico. Maar als je erg lijdt onder de over-
“Maar de verschijnselen hangen vooral sa-
gangsklachten is dat ook iets om rekening mee te houden.”
men met je stemming,” zegt Sandra. “Wat is dan wat? Dat is moeilijk te onderscheiden.
254
ALLES HANGT SAMEN
Concentratieproblemen, vergeetachtigheid,
Niet alleen stemmingswisselingen zijn een probleem bij de overgang. Ook fysieke klachten
chaotisch gedrag, dat hoort allemaal ook bij
als geen zin in seks, een droge vagina en huid, slechter zien en hartritmestoornissen komen
een stemmingsstoornis. Het zijn kenmerken
voor. Net als ’s nachts zweten, waardoor je niet goed slaapt, of nog slechter dan je toch al
die elkaar behoorlijk overlappen. Bij elke
deed, aangezien slecht slapen ook veel voorkomt bij AD(H)D. Sandra: “Alles hangt duidelijk
vrouw moet de arts bekijken wat bij haar op
met elkaar samen. Als je hormonen gaat gebruiken als je nog niet zo lang in de overgang
de voorgrond staat en haar het beste zou
bent, kunnen veel klachten meteen over zijn. Het gaat erom dat de hormoonspiegel enigs-
kunnen helpen.”
VERDIEPING
ONDERZOEK HARD NODIG!
INGRID WIGGER (57), MEDEWERKER SPECIALE DIENSTVERLENING
“Het vrouwelijke brein moet zich steeds
GETROUWD, DRIE ZOONS
aanpassen aan de cyclus. Mogelijk dat dit bij sommige vrouwen tot problemen leidt.
De overgang begon bij Ingrid redelijk laat. “Zo rond mijn 55ste. Het is nog niet
Tijdens de menopauze is het nog moeilijker
helemaal voorbij, al vind ik dat lastig om te zeggen. Verschijnselen die bij de
omdat de cyclus dan onregelmatig wordt.
overgang horen, lijken sterk op kenmerken van ADD. Over de overgang zeggen
Zowel dalende oestrogeenspiegels als
ze dat je je minder kunt concentreren en warriger bent en dat was ik al. Op mijn
cyclische variaties van oestrogenen en
werk merkte ik dat het meeste. Daarom slik ik af en toe ADHD-medicatie en dat
progestagenen kunnen stemmingsstoor-
scheelt wel, met name om alles georganiseerd te krijgen.”
nissen geven,” zegt huisarts Hedwig Vos. “En na de menopauze moet het brein zich
Ingrid denkt dat ADD en overgang invloed op elkaar hebben. “De verwardheid
weer aanpassen aan de afwezigheid van
is erger geworden, net zoals de onrust in mijn hoofd. Vooral de stemmings-
een cyclus. Er is aardig wat bekend over het
wisselingen zijn heel erg. Ik kan enorm vrolijk zijn en dan van het ene op het
premenstrueel syndroom, stemmings-
andere moment slaat dat om. Dan kan ik niets hebben. Depressief is een groot
problemen rond zwangerschap en de beval-
woord, het is meer zwartgalligheid, neerslachtig zijn. En ik kan ook echt heel erg
ling, en stemmingsveranderingen rond de
chagrijnig zijn. Dat heeft wel invloed op mijn leven. Mensen zeggen: ‘Wat is er
overgang bij vrouwen in het algemeen. Maar
met jou aan de hand, je reageert zo boos’. Zeker manlief vindt dat erg lastig.”
zo ongeveer niets over deze problemen bij ADHD-vrouwen. Het is dus hoog tijd dat er
Op haar werk ging het niet meer. “Ik ben nu thuis wegens overspannenheid of
onderzoek komt naar de invloed van hormo-
burn-out. Het werd te veel. De situatie daar was ook niet helemaal oké. Als ik
nen bij vrouwen met ADHD.”
stabieler was geweest, had ik daar anders op gereageerd. Door de combinatie
Sandra Kooij heeft tijdens het congres AD-
van de overgang, mijn ADD, de werksituatie en het maar door blijven gaan, kon
HDVrouw op 7 maart in de Jaarbeurs een
ik het niet meer aan. Als ik alles keurig op een rijtje heb, dan lukken de dingen
vragenlijst uitgedeeld aan alle aanwezige
prima. Maar als het overzicht weg is, wordt het chaos.”
vrouwen, toegespitst op stemmingsveranderingen tijdens de periode voor je menstru-
Ingrid heeft de overgang wel besproken met de huisarts. “Ze zeggen dat er niet
atie (PMSS), rond de overgang en tijdens
echt iets voor is en ik wil niet aan de hormonen. Waarom weet ik eigenlijk niet.
zwangerschap en bevalling. Afhankelijk van
Er zijn onderzoeken die zeggen dat je een verhoogde kans op kankers hebt en je
de resultaten gaat Sandra door met verder
kunt er ook dikker van worden. Dat wil ik niet, want ik ben de afgelopen jaren al
onderzoek naar hormonen en stemming bij
aangekomen. Dus zolang het nog gaat liever niet.”
vrouwen met ADHD bij PsyQ Haaglanden. Daarvoor is straks wel geld nodig.
Tips van Ingrid: “Laat je niet gek maken. Maak het bespreekbaar. Zorg voor zoveel mogelijk structuur zodat je rust in je hoofd hebt. Niet met te veel dingen
Kijk daarom op www.adhdfund.nl, het eerste
tegelijk bezig zijn. Houd overzicht over wat je doet en heb het erover.”
internationale online crowdfunding platform voor onderzoek naar ADHD op basis van de wensen van mensen met ADHD. Je kunt daar laten weten welke onderzoeksonderwerpen jij als vrouw met ADHD belangrijk vindt. Ook kan je doneren aan onderzoek dat online staat, en oorbellen of kunst kopen voor het goede doel. Op de website ADHDvrouw.nl kun je meer lezen over ADHD bij vrouwen, hormonen en ADHD. 255
HOE
overleef ik de
overgang
met adhd?
ANNE-MARIE SIJPHEER (46), WIJKVERPLEEGKUNDIGE
ESTHER COLET SJOUKE (51)
GEZIN MET TWEE KINDEREN
ADMINISTRATIEF MEDEWERKER GETROUWD 1 DOCHTER, 1 STIEFZOON EN 2 KLEINKINDEREN.
Twee jaar geleden, een jaar nadat zij de diagnose ADHD kreeg, merkte Anne-Marie dat zij onregelmatiger menstrueerde. “Niet
Esther raakte ongeveer vier jaar geleden in de overgang, een
ernstig, wel anders. Ik vond dit een rare gewaarwording. Eind
jaar voordat zij de diagnose ADHD kreeg. “De ergste up’s en
november vorig jaar, na een zeer heftige menstruatie, ging er
down’s heb ik wel gehad, denk ik. Of mijn ADHD hier invloed
iets niet goed in mijn hoofd. Ik reed in de auto en dacht: ‘Als ik
op had, vind ik moeilijk te zeggen. Ik ben wie ik ben, ik weet niet
mijn auto tegen een boom parkeer, dan is het goed.’ Daarna ben
beter.”
ik naar de huisarts gegaan.” Ongesteld wordt Esther niet meer. “Maar ik heb nog steeds mijn “De opvliegers, de onrust, dat ik prikkelbaar ben: heel naar om
cyclus: elke maand krijg ik trek in chocola en ben ik emotioneel,
dagelijks te ervaren. Vooral het onverwachte: dingen overvallen
opstandig, erg moe en soms ook verward en vergeetachtig. Dat
me. Ik vind het een lastige periode. Wéér een nieuwe balans
heb ik altijd al gehad, maar naarmate ik ouder word is dat steeds
moeten zoeken en wéér zoveel mensen met onbegrip.”
erger geworden, zeker de vergeetachtigheid. Ik ben overgegaan op puur eten: geen suiker, brood en melk en nu voel ik mij een
Ziet Anne-Marie een relatie tussen ADHD en de overgang? “Ik
stuk beter. Behalve als ik in mijn cyclus zit, dan heb ik het nog wel
denk dat het één het ander versterkt. De stemmingswisselingen
zwaar.”
die ik door de ADHD al had, zijn er nu nog meer. Je hormoonhuishouding is uit balans, je weet niet meer goed hoe je lichaam
Esther merkte dat zij zich op haar werk moeilijker kon concentre-
reageert. Het maakt mij erg onzeker. En onzeker ben ik al vanwe-
ren. “Ik vergeet ook veel en collega’s begrijpen me niet altijd als
ge mijn ADHD.”
ik iets vertel.” Om aan alle taken toe te komen is Esther een dag per week minder gaan werken. ‘En ik heb iemand die mijn huis
Via de huisarts heeft Anne-Marie een antidepressivum gekre-
schoonmaakt, want daar heb ik echt geen energie meer voor.
gen. “Die gebruik ik in combinatie met stimulantia. Daarmee is
Ook heb ik bijna geen sociale contacten meer. Dat vind ik prima,
het in principe goed te doen, alleen bij drukte en stress blijft het
ik heb het al druk genoeg.”
ondanks de medicatie moeilijk om mijn stemmingen onder con-
Gesprekken met een overgangsconsulente hebben Esther veel
trole te houden. Er is helaas maar weinig info over de combinatie
geholpen. “Het zou makkelijker zijn als ik niet zo vaak moe was,
ADHD en overgang.”
niet steeds ups en downs en cyclussen zou hebben. Ik voel me twee weken per maand goed, de rest van de maand minder. Ik begin dan weer vocht vast te houden en ben dan sneller geïrri-
elke maand krijg ik trek in chocola en ben ik emotioneel opstandig erg moe en soms ook verward en vergeetachtig. naarmate ik ouder word is dat steeds erger geworden 256
teerd en emotioneel. Ik wil graag wat afvallen, maar dat lukt voor geen meter.” Tip van Esther: “Vooral niet druk maken en leven per dag. Plannen gaat niet, je weet nooit hoe je je de volgende dag voelt.” Vraag die ze graag aan een deskundige zou stellen: “Of ze niet één pil hebben voor alles.”
TEKST IDA BROMBERG FOTO JACO KLAMER
ACHTERGROND
Snel leren = leuk leren?! ‘Als je weet hoe je je huiswerk het beste aan kunt pakken, daalt de weerstand en wordt leren inderdaad soms zelfs leuk’ HET ONTSTAAN VAN “SNEL LEREN = LEUK LEREN” Vanaf september 2012 is Annemieke Groeneveld, eigenaar van Time 2 Control, en bedenker van het succesvolle concept “Snel leren = leuk leren” begonnen met het geven van de gelijknamige cursus. Na ruim 22 jaar bij de gemeente te hebben gewerkt, wist Annemieke wat zij wilde gaan doen als zelfstandige: “iets met Time-management”, want regelen, plannen en organiseren waren voor haar natuurlijke eigenschappen, maar het was haar ook duidelijk dat dat niet voor iedereen het geval is. Niet alleen volwassenen wilde zij op weg helpen, ook middelbare scholieren. Zij hielp regelmatig kinderen uit de buurt, meerdere van hen met dyslexie en/of AD(H)D, met hun huiswerk, voornamelijk op het gebied van wiskunde, economie én plannen. Het was overduidelijk dat de hulp vaak niet (alleen) inhoudelijk nodig was, maar dat de leerlingen niet wisten hoe ze zo slim mogelijk hun huiswerk aan konden pakken. Uit nieuwsgierigheid volgde Annemieke een training Snellezen en Mindmappen en toen viel er geen kwartje, maar de volledige jackpot: deze vaardigheden gecombineerd met goed leren plannen en leren leren is wat scholieren en studenten pas echt goed op weg zou helpen. Zij wilde een praktische cursus schrijven, overzichtelijk qua inhoud maar ook qua tijdsinvestering en zo ontstond de 6-wekelijkse cursus “Snel leren = leuk leren”. DE BREDE IMPACT EN WERKING VAN DE CURSUS IS ELKE DAG WEER EEN CADEAUTJE Annemieke vertelt: zodra de website van Time 2 Control live stond, kwamen er vragen uit het hele land van onderwijsondersteuners als bijvoorbeeld Remedial Teachers en zorgcoördinatoren. Welke opleiding ik had gevolgd om deze cursus te geven en of ze bij mij in opleiding konden komen, want wat ik deed, was precies wat zij zochten en ook wilden gaan doen. Vanaf maart 2013 konden belangstellenden zich inschrijven voor de trainersopleiding en dat heeft tot nu toe geleid tot ruim 150 gecertificeerde trainers verspreid over Nederland en een deel van België. Al snel bleek dat het effect en de resultaten van de cursus niet alleen gunstig waren voor leerlingen zonder dyslexie en AD(H)D, maar juist ook voor leerlingen mét dyslexie, AD(H)D en zeker ook hoogbegaafde leerlingen. Natuurlijk wist ik wel dat snellezen ervoor zorgt dat dyslectische leerlingen minder snel letters binnen woorden omdraaien omdat ze niet langer woord voor woord lezen
257
‘mensen met ADHD komen normaal gesproken bijna altijd tijd te kort’
maar in woordgroepen, en dat leerlingen met dyslexie vaak heel visueel zijn ingesteld en dus meestal erg goed zijn in mindmappen. Maar dat het totaalconcept van “Snel leren = leuk leren” zoveel impact heeft op vrijwel elke leerling, is iedere dag weer een
ERVARINGEN AD(H)D-SPECIALISTEN ÉN TEVENS TRAI-
cadeautje.
NERS “SNEL LEREN = LEUK LEREN” AAN HET WOORD
Hoogbegaafde leerlingen krijgen rust door José Smit-Govaert van ADHD-HSP Praktijk uit Vlissingen: “het
de structuur die ze wordt aangeboden.
grote voordeel bij ADHDers bij het gebruik van de mindmap is dat
Meestal hebben ze op de basisschool
allebei de breindelen worden gebruikt en veel ADHDers zijn beeld-
nauwelijks huiswerk omdat zij alles direct
denkers ... dus dubbel effect. Hun kwaliteiten worden hiermee dubbel
kunnen onthouden, en dan wordt het op de
benut. Vooral bij ADDers werkt het plannen perfect omdat ze hier
middelbare school in de derde of vierde klas
veel tijd mee besparen. Zij komen normaal gesproken bijna altijd tijd tekort. Door de goede planning houden ze soms zelfs tijd over. Nou dat is in hun situatie wel een uniek hoor”.
ineens moeilijk om de kern uit een stuk tekst te halen. Voor deze leerlingen is het leren leren, plannen en mindmappen een absolute meerwaarde.
Linda Pasman van Lynn’s Coaching uit Montfoort voegt hier aan toe: “Mindmappen werkt erg goed bij AD(H) Ders omdat door het gebruik van kleuren en
“SNEL LEREN = LEUK LEREN” VOOR LEERLINGEN MET AD(H)D
picto’s de leerstof veel beter opgenomen
Ook voor leerlingen met AD(H)D bleek de
wordt in het hoofd. AD(H)Ders zijn
cursus een enorm positief effect op te
veelal rechter hersenhelft georiënteer-
leveren.
de denkers. Ook het maken van een
Concentratieproblemen worden voor een
aantekenmindmap tijdens de les werkt
flink deel opgevangen door het afwisselen en
voor deze leerlingen zeer efficiënt. Ze
combineren van de verschillende studievaar-
kunnen hierdoor veel beter geconcen-
digheden die ze aanleren tijdens de cursus
treerd luisteren omdat ze bezig zijn. De
“Snel leren = leuk leren”. Door snellezen
gedachten dwalen minder af.
wordt de focus enorm aangescherpt waardoor de concentratie stijgt en kinderen in
Plannen en organiseren van huiswerk is
minder tijd toch redelijk veel kunnen lezen.
lastig voor deze leerlingen en studenten.
Door te werken met korte leerblokken van
Dus het leren plannen en organiseren
maximaal een 20-30 minuten zijn deze
van hun kamer, huiswerkplek en huiswerk is
kinderen beter in staat hun huiswerk te
een vaardigheid die ze zeker verder helpt.
overzien, te maken en te leren.
Ik heb ook aan 2 volwassenen met AD(H)D de
De interactieve manier van mindmappen
cursus gegeven met hele goede resultaten. De een
leidt ook tot het verbeteren van de concen-
moest een opleiding voor zijn werk gaan volgen en de
tratie. Kinderen zijn zowel aan het lezen als
ander wilde het gewoon voor zijn eigen bedrijf leren.
aan het tekenen (en schrijven), dit houden
Beiden waren zeer enthousiast en hebben baat bij de
ze beter en langer vol dan wanneer zij alleen
aangeboden studievaardigheden”.
maar lezen.
‘leren plannen is een wezenlijk onderdeel van deze cursus’ OVERIGE CONCEPTEN TIME 2 CONTROL Omdat er veel vraag van ouders was of hun kind de cursus “Snel leren = leuk leren” al in groep 8 kon volgen, heeft Time 2 Control in januari dit jaar een nieuw concept op de markt gebracht: OP WEG NAAR “Snel leren = leuk leren”, een opstapcursus van 3 lessen van één uur, waarin leerlingen van groep 8 en brugklassers leren hun agenda in te vullen en bijhouden, focuslezen, sleutelwoorden uit tekst leren halen en woordjes en begrippen leren. Waarom een opstapcursus? “De nut en noodzaak om goed te leren plannen is bij leerlingen van groep 8 onvoldoende aanwezig”, aldus Annemieke, “en dat is toch een wezenlijk onderdeel van de cursus “Snel leren = leuk leren” en een zeer belangrijke vaardigheid wil je de middelbare schoolperiode goed doorkomen”. Vanaf september 2014 draait de eerste school met Studielift123, een driejarig mentorprogramma voor de onderbouw VMBO-TL/HAVO/VWO. Het eerste jaar van Studielift123 is gebaseerd op het cursusboek “Snel leren = leuk leren”. Dankzij ons brede netwerk aan professionele trainers “Snel leren = leuk leren” kan dit mentorprogramma goed worden geïmplementeerd en begeleid. Mentoren krijgen een tweedaagse training, vakdocenten een workshop van een dagdeel en ouders een presentatie en de mogelijkheid om bij één van de trainers een workshop snellezen, mindmappen en plannen te volgen, zodat ze thuis samen met hun kind kunnen oefenen. In drie jaar tijd maakt elke leerling een portfolio van zichzelf waaruit in het derde jaar (VMBO-TL tweede jaar) inzicht wordt verkregen in welk profiel en welke studie het best bij de leerling past. We kijken niet alleen naar de vakken waarin een leerling goed is, maar ook naar diens vaardigheden en kwaliteiten. Zowel persoonlijke ontwikkeling als (meta) cognitie spelen naast de studievaardigheden een belangrijke rol in Studielift123. Zeker als je door bijvoorbeeld AD(H)D moeite hebt met leren, is het belangrijk dat je je kwaliteiten en vaardigheden gaat benoemen. Dit speelt een belangrijke rol in het zelfvertrouwen van de leerling, zeker gezien de nadruk op de middelbare school toch op het leren en het halen van goede cijfers ligt. Wat volgt? Annemieke: “Tsja, ook op de werkvloer zijn er nog veel mensen die vrijwel dagelijks bij moeten leren of die zich zelfs om moeten of willen scholen. Een logische vervolgstap is dan ook een training voor het bedrijfsleven, waarbij we ook hier de reeds gecertificeerde trainers “Snel leren = leuk leren” kunnen inzetten. De belangrijkste basis blijft ook hier de efficiënte studievaardigheden die deze trainers reeds bezitten. Elk concept van Time 2 Control bevat in essentie de volgende kernwoorden: praktisch, persoonlijk, effectief, concreet en direct toepasbaar. TEKST ANNEMIEKE GROENEVELD FOTO MONICA STUUROP FOTOGRAFIE
259
Snelle jongens en meisjes ADHD en leren autorijden
G
assen of volop in de remmen. Impulsiviteit is één van de kenmerken van mensen met ADHD. Dit hoeft geen belemmering te zijn bij het autorijden. Integendeel! AD(H)D’ers denken niet eerst na, maar gaan er gewoon voor. Volgens Jacco Schlingmann, eigenaar
van Autorijschool Schlingmann, een handige eigenschap bij het rijden in het dynamische en drukke verkeer van nu. Voordeel van deze groep mensen is het snel reageren. Tja, en het afremmen tijdens de lessen hoort er gewoon bij! Het gaat om het controleerbaar maken van de impulsiviteit.
JACCO SCHLINGMANN
groep. Met mijn kennis en ervaring kan ik me
trouwen in zichzelf. Ook een goede sfeer is
Jarenlang was hij met veel plezier privéchauf-
heel goed inleven in mijn doelgroep. Ik heb
een must. Autorijden kun je alleen maar le-
feur. Na zijn scheiding was het onregelmati-
me in de materie verdiept en mijn manier
ren door te doen. Mijn doelgroep leert het
ge leven met twee kinderen niet meer vol te
van lesgeven aangepast aan (jong)volwas-
beste door het maken van fouten en hen be-
houden. Als chauffeur had hij veel ervaring
senen met ADHD. De ontwikkeling van een
wust te maken van hun eigen veiligheid in de
met autorijden en daar wilde hij dolgraag iets
eigen lesmethode lag daarbij voor de hand!”
auto. Het is heel belangrijk om de motivatie van deze groep vast te houden en dat bereik
mee doen. Als ervaringsdeskundige, Jacco heeft zelf ADHD, ontdekte hij dat er binnen
AFLEIDING EN STRESS
je alleen door goed naar de leerlingen te luis-
de rijschoolwereld weinig is op dit specialis-
Het aanleren van autorijden aan (jong)vol-
teren en situaties humorvol te benaderen.
tische gebied.
wassenen met AD(H)D vindt Jacco een leuke
Niets is gek!
uitdaging. Hij vraagt zijn leerlingen wat zij tij“Er zijn rijscholen die zich specialist in rijles
dens zijn lessen willen leren.
Wat wil je bereiken? Als je de snelweg op wil,
geven aan personen met ASS en ADHD noe-
“In mijn rijlessen staan eigen initiatief, duide-
dan doen we dat. Wil je een bepaalde route
men, maar bij mijn weten is er niemand met
lijkheid en betrokkenheid centraal. Het gaat
rijden, ook dat is mogelijk. Op deze manier
mijn achtergrond. Ik behoor zelf tot mijn doel-
om de samenwerking in de auto en het ver-
voorkom je afleiding en onnodige stress.”
VERDIEPING
BEELDDENKEN
het verlengde. Net zoals het positief bena-
ik wil graag dat andere rijscholen deze me-
“Vanuit mijn eigen ervaring weet ik hoe be-
deren. En dat is iets wat deze leerlingen niet
thode ook gaan gebruiken en de meerwaar-
langrijk het denken in beelden is. Situaties
vaak tegenkomen. Ik heb begrip voor hun ma-
de ervan erkennen.
worden door middel van tekeningetjes uitge-
nier van handelen.
”Communicatie en begrip is voor deze doelgroep belangrijk om tot de gewenste doelen
legd en daardoor veel beter onthouden. Kortom: maatwerk is heel belangrijk, geen De instructiekaarten geven veel duidelijkheid
leerling is hetzelfde. Hieruit blijkt mijn profes-
en houvast. Voor mijn groep leerlingen is be-
sionaliteit.”
te komen. Bij Autorijschool Jacco Schlingmann ben jij verzekerd van een gedegen rij-opleiding met
langrijk dat zij het leren rijden op hun eigen manier in mogen vullen. Situaties vertalen
SPECIALE LESMETHODE
goede slagingskansen en begrip voor jouw
naar eigen beelden, passend bij jouw manier
Jacco heeft een eigen lesmethode uitge-
situatie!
van leren en op die manier een plekje geven.
werkt voor leerlingen met AD(H)D. “Eind
Dit geeft rust in het hoofd en vertrouwen in
2014 heb ik deze lesmethode aangeboden
Voor meer informatie kunt je contact opne-
het eigen handelen. Een ontspannen en be-
aan het Nederlandse Jeugdinstituut voor of-
men met Jacco via info@blikopautisme.nl of
gripvolle manier van lesgeven ligt daarbij in
ficiële erkenning. Ik geloof in mijn methode en
gewoon even bellen 06-58 96 88 82. TEKST VROUGJE FIKKE FOTO GERARD BURGERS
261
INTERVIEW
ADD Crusher™ Ontmoet ADHD coach en klassieke ADDer, Alan Brown.
Alan Brown heeft een programma ontwikkeld om op een snelle en effectieve manier strategieën te leren om beter met de negatieve kanten van ADD om te kunnen gaan. Op het congres ADHDvrouw in maart 2015 heeft Alan Brown een workshop gegeven over zijn programma ADDcrusher en wij waren in de gelegenheid om hem te interviewen. Meer informatie is te vinden op zijn website www.addcrusher.com
HOE KIJKT U TEGEN ADHD AAN? Ik geloof niet dat ADD/ADHD 100% een vloek of ongemak is of 100% een cadeau of gave, maar eerder een mix van beide. Zelfs de meest succesvolle mensen met ADHD moeten elke dag hard werken om hun ADHD aan te kunnen. Ik heb het gevoel dat, op dagelijkse basis, mijn ADHD 90% een gave is en 10% een moeilijkheid of op zijn minst een ongemak, omdat ik krachtige gewoonten heb geleerd en talloze strategieën, die mijn ADHD in een positieve balans houden. Helaas hebben miljoenen ADHD tieners en volwassenen niet de mogelijkheid om dergelijke strategieën te leren, omdat ze zich niet bewust zijn van hun ADHD! In de VS zijn er 9 miljoen volwassenen met ADHD, maar 85% van hen weten het niet. Ik neem aan dat de aantallen in Nederland vergelijkbaar zijn. Dit ervaar ik als grote uitdaging en kans voor ons om in de hele wereld meer bewustzijn te genereren en mee te helpen dat deze miljoenen mensen gediagnosticeerd worden. HOE BENT U OP HET IDEE GEKOMEN OM ADD CRUSHER™ TE ONTWIKKELEN ? Toen ik 36 jaar was kreeg ik de diagnose. Deze verklaarde een groot deel van mijn leven - slechte prestaties op school, drugsverslaving, enz. Daarom was ik erg opgewonden om meer over deze aandoening te leren en coping-strategieën te onderzoeken. Ik kocht een aantal boeken ... en toen herinnerde ik me dat ik lezen helemaal niet leuk vind! Wist je dat 30% van de ADDers dyslectisch zijn, en de meerderheid van de overige 70% moeite hebben met het leren uit boeken? Ik kon niet begrijpen waarom er geen manieren waren om door video, of zelfs audio - of op zijn minst in een leuk grafisch boek over ADHD en ADHD oplossingen te leren.
Dus heb ik ADD Crusher ™ ontwikkeld, een multi-mediaprogramma, een ‘virtuele coach’ die je bewezen strategieën leert, allemaal op een leuke, boeiende manier.
Kunnen we de negatieve kanten van ADD verpletteren?
Hoe kunnen we ADHD in een positieve balans houden?
leuk en grappig kunnen zijn. Ik denk dat het belangrijk is om zowel je negatieve verleden en je positieve ADHD attributen te omarmen. Ze zijn beide belangrijke onderdelen van wie je bent! WAT ZIJN UW BELANGRIJKSTE TIPS
WAT IS DE KRACHT VAN HET ADD
VOOR MENSEN MET ADD?
CRUSHER ™ PROGRAMMA? Ik denk dat het belangrijkste voordeel van het programma de leuke
Het eerste wat ik aan mensen vertel, die onlangs zijn gediagnosti-
video’s zijn. Maar het is ook gebaseerd op de kennis dat, naast de
ceerd, is om ‘in contact’ te komen met hun ADHD – in plaats van
informatie die in interessante visuele en leuke manieren aangebo-
zich te schamen of het te betreuren. Wees dankbaar en blij dat je
den wordt, wij ADDers herhaling nodig hebben. We onthouden iets
nu het bewustzijn over ADHD hebt gekregen, dat is het begin van de
waarschijnlijk niet (of handelen er niet naar) als we iets maar één
weg naar een beter leven.
keer zien of één keer lezen. We moeten iets opnieuw bekijken of nog
Ik wil dat mensen weten, dat ze met ADHD kunnen slagen, als ze
een keer luisteren of opnieuw iets lezen, voordat het een krachtige
bereid zijn om te leren nieuwe dingen te proberen en eraan werken
gewoonte is geworden. Daarom hebben we leuke video’s gemaakt
om nieuwe gewoonten te creëren. Alleen door het creëren van nieu-
en bevat het programma audio onderdelen die vanaf elk apparaat
we gewoonten zal je beginnen te voelen dat je meer mentale focus
- computer, tablet of smartphone gebruikt kunnen worden en waar-
hebt, minder dingen verliest en vergeet, in staat bent om meer werk
door men overal kan oefenen.
te verzetten, enz. Zoals ik eerder al zei, heb ik het gevoel dat mijn ADHD 90% een gave en slechts 10% een ongemak is. Dit is een
OP WELKE MANIER HELPT HET ADD CRUSHER™ PROGRAMMA
geweldige positie en iedereen kan dit bereiken als men het echt wilt.
MENSEN MET ADD? In het programma leren mensen 10 algemene strategieën. Het
DENKT U DAT WIJ IN EUROPA ANDERS NAAR ADHD KIJKEN
duurt maar een paar minuten om de strategieën te leren. Het kost
OF ERMEE OMGAAN DAN IN AMERIKA?
dus niet veel tijd om de nieuwe strategieën te begrijpen en het is ge-
Dat is moeilijk te zeggen. Elk land in Europa is zo verschillend in de
makkelijk om ze te implementeren. We structureren de strategieën
ontwikkeling van het bewustzijn en in het begrip voor ADHD. Het
als soort bouwstenen (ik noem ze ‘ways’) in een bepaalde volgorde;
geldt ook voor de afzonderlijke staten in de VS. Ik denk wel dat we in
dus bijvoorbeeld leer je eerst de juiste voeding en dan een manier
de VS verder zijn in het erkennen van volwassen ADHD als een ern-
om gemotiveerd te raken en te blijven en dan een manier om in je
stige persoonlijke kwestie. In sommige Europese landen is er meer
geest tot rust te komen. Deze eerste drie manieren of bouwstenen
aandacht voor de sociale en economische aspecten van ADHD.
bieden een basis waardoor het gemakkelijker is om alles wat volgt
Ik denk dat we meer samen moeten werken in het creëren van
te leren en te implementeren. De meeste boeken hebben niet een
een bewustzijn voor ADHD en in begrip voor ADHD. Ik wil voorstan-
dergelijke structuur.
ders in Nederland en het Verenigd Koninkrijk en elders in Europa
Als strategieën in een systematische volgorde worden aangeboden
aanmoedigen om samen te werken met groepen in de VS en
en gemakkelijk te leren en uit te voeren zijn, kunnen mensen zeer
Canada. Na mijn afgelopen lezingen en workshops in Europa, hoop
snel positieve resultaten zien.
ik een brug te kunnen slaan van communicatie over ADHD over de Atlantische Oceaan.
WELKE SITUATIES ZIJN U BIJ GEBLEVEN ALS ERG LEUKE OF GRAPPIGE HERINNERING EN ALS NARE HERINNERING MET
Dank je Alan voor je workshop en interview. We willen onze krachten
ADD?
bundelen om mensen met ADHD te helpen in een positieve balans
Nou, mijn alcohol- en drugsgebruik eerder in mijn leven was een mijn
te komen.
ergste tijd en gerelateerd aan mijn ADHD, die pas later werd gediagnosticeerd. Maar ik denk dat een van de belangrijkste dingen over
Het interview is door Michaela Pronk gehouden, zij is arts en
ADHD is, dat we onszelf niet te serieus moeten nemen. Ik ben nog
gezinstherapeut en heeft haar ADHD Praktijk M3 in Amsterdam.
steeds aan het lachen als ik me betrap dat ik “ADD ben “: wanneer mijn geest weg vliegt naar een andere wereld, of wanneer ik besef dat ik eigenlijk heel dom reageer. Dit zijn kenmerken van ADHD die
TEKST MICHAELA PRONK FOTO ALAN BROWN
263
ADHD EN SLAAP Of ik voor SUZAN!¡ een stuk wilde schrijven over de zin en onzin van het geven van melatonine voor inslaapproblemen bij kinderen en volwassenen met ADHD. Ik kan daar als onderzoeker op dat gebied wel wat zinnigs over kwijt. Dat zal zowel over de zin als onzin gaan. Want melatonine helpt, maar er zijn mitsen en maren.
ONDERZOEK
van die radertjes is de biologische klok in de
Met de Nederlandse Vereniging voor Slaap
hersenen. Die zorgt ervoor dat het lichaam
en Waak Onderzoek (NSWO) heb ik regel-
op bepaalde momenten ‘klaar staat’. De
matig enquêtes over slaap onder de Neder-
spijsverteringsorganen lopen alvast warm
landse bevolking uitgevoerd. Bij elk onder-
voor de gebruikelijke lunchtijd. Je wordt
zoek bleken weer verrassend hoge cijfers
alvast slaperig voor de gebruikelijke bedtijd
van slaapproblemen onder Nederlanders:
en wakker rond de gebruikelijke ontwaaktijd.
ruim een kwart (28%) van de Nederlanders
Als die biologische klok niet goed werkt dan
met een betaalde baan ligt regelmatig
kan er een slaapprobleem ontstaan. Je kunt
wakker van het werk (NSWO, 2012). Ruim
het vergelijken met een jetlag zoals na een
een kwart van alle ouders slaapt elke nacht
vakantie in Amerika. Je komt ’s nachts pas
1 uur of meer te weinig sinds ze kinderen
laat in slaap en bent ’s ochtends niet je bed
hebben (NSWO, 2013). 49% van de men-
uit te krijgen. Een ander bekend voorbeeld
sen is niet tevreden met de slaap en 31%
is de overgang van wintertijd naar zomertijd
voelt zich overdag slaperig (NSWO, 2013).
in maart. Veel mensen zijn op de maandag-
Er zijn dus nogal wat mensen die kampen
ochtend na de kloktijdverschuiving erg duf
met slaaptekort. Soms houdt het werk ze
omdat ze moesten opstaan voordat hun
wakker, soms zijn dat hun kinderen, soms
biologische klok actief werd. Dit gaat natuur-
komt het gewoon door onverstandig gedrag
lijk om hele tijdelijke problemen. Gelukkig is
zoals het drinken van cafeïnehoudende dran-
de biologische klok niet zo stipt en rigide als
ken vlak voor bedtijd.
een Zwitsers horloge maar past het zich aan als dat nodig is. Bij sommige mensen
SLAAPSYSTEEM
lukt dat aanpassen van de biologische klok
Of het nou om kinderen, werk, of koffie gaat,
aan het gewenste ritme niet goed. Dan is er
het zijn allemaal ‘externe’ oorzaken. Maar
sprake van een chronische slaapstoornis.
soms is er iets mis met slaapsysteem in het
264
lichaam waardoor mensen niet goed kun-
BIOLOGISCHE KLOK
nen slapen. Dat slaapsysteem is complex en
Een jaar of tien geleden kwamen de eerste
bestaat uit veel verschillende ‘radertjes’. Een
onderzoeksresultaten van mijn onderzoek-
VERDIEPING
‘inslaapproblemen bij personen met ADHD worden vaak veroorzaakt door afwijkingen van de biologische klok’ steam die uitwezen dat bij veel kinderen
u niet ontgaan zijn: veel van deze problemen
met ADHD en slaapproblemen iets mis is
komen vaak voor bij ADHD. Kunnen slaap-
met die biologische klok. In latere binnen- en
problemen bij mensen met ADHD dan die
buitenlandse onderzoeken werd dat beves-
klachten verergeren? Ja, uit recent onder-
tigd. Die afwijkingen zijn er een belangrijke
zoek blijkt van wel, alhoewel er nog niet veel
oorzaak van dat inslaapproblemen zo vaak
onderzoek naar is gedaan. Het is dus als je
voorkomen bij ADHD.
ADHD hebt erg vervelend om ook nog eens
Natuurlijk is dat niet de enige oorzaak. Zoals
slaapproblemen te hebben.
hierboven al vermeld zijn er vaak verschillende oorzaken voor slaapproblemen. Bij ADHD
MELATONINE
is vaak de medicatie die het meest wordt
Dan de hamvraag: wat doe je tegen die
voorgeschreven (stofnaam: methylfenidaat)
inslaapproblemen? Zoals hierboven al
een boosdoener wat betreft slaapproble-
aangegeven, hebben de inslaapproblemen
men.
bij ADHD vaak iets te maken met een verstoorde biologische klok, net zoals een jetlag
SLECHT SLAPEN
maar dan chronisch. Veel zakenmensen
Is dat dan erg, dat patiënten met ADHD
of stewardessen die vaak langeafstands-
vaak slaapproblemen hebben? De meeste
vluchten maken weten hoe je jetlags kunt
mensen hebben wel eens slecht geslapen.
aanpakken: met melatonine.
Vrijwel iedereen weet dat je je dan niet prettig voelt overdag en ook niet goed func-
Melatonine is een hormoon dat je lichaam
tioneert. Maar gedurende een langere tijd
zelf aanmaakt in de hersenen. Die aanmaak
slecht slapen is iets anders. Het leidt vaak
vindt plaats in de avond zodra de biologi-
tot meer negatieve, sombere gevoelens en
sche klok het ‘startsein’ daartoe geeft. Bij
verhoogt de kans op een depressie. Het kan
mensen gaat die aanmaak van melatonine
gevoelens van woede en irritatie versterken.
gepaard met een slaperig gevoel (nachtdie-
En natuurlijk niet te vergeten: slecht concen-
ren worden juist wakkerder). Melatonine
treren, moeilijker dingen kunnen onthouden,
kan worden gebruikt om het ritme van de
snel afgeleid zijn, impulsief reageren. Het zal
biologische klok te veranderen. 265
‘kinderen presteren om half negen in de ochtend veel minder goed op mentale tests dan om tien uur in de ochtend. Voor personen met ADHD geldt dit waarschijnlijk nog meer omdat hun biologische klok ‘s morgens moeizaam op gang komt’ 266
EFFECT
ADHD gewoon een kwestie is van pillen
Belangrijk is dat het moment waarop
slikken. Zoals ik in het begin van dit stuk al
melatonine wordt ingenomen bepaalt wat
aangaf zijn er vaak meerdere oorzaken aan
voor effect het heeft. Als melatonine op
te wijzen voor slaapproblemen. Het is altijd
een verkeerd tijdstip wordt ingenomen
belangrijk om eerst zoveel mogelijk andere
kan het weinig effect hebben of kan het
(mogelijke) oorzaken weg te nemen. Van
zelfs het tegenovergestelde effect heb-
elektronische media zoals tablets, smart-
ben: nog slechter inslapen. Idealiter wordt
phones, laptops en televisies is gebleken
een melatonine pil (0.2 tot 0.5 milligram)
dat het gebruik rondom het slapengaan het
ingenomen ongeveer 3 uur voordat de
inslapen bemoeilijkt en de kwaliteit van de
hersenen zelf melatonine gaan aanmaken.
slaap verminderd. Verder is het voor zowel
Dat komt overeen met ongeveer 4 uur voor
kinderen als volwassenen belangrijk dat er
de gebruikelijke inslaaptijd. Maar zoals ik al
regelmatige bedtijden zijn en een rustgeven-
schreef: melatonine heeft ook een direct
de routine voor het slapengaan.
slaapverwekkend effect. Om gebruik te maken van dat slaapverwekkende effect kan
En natuurlijk zou het goed zijn als er meer
een melatoninepil (1 tot 3 milligram) een
flexibiliteit zou komen in school- en werk-
half uur voor de gebruikelijke inslaaptijd wor-
tijden. Onlangs ontdekten wij met een
den ingenomen. Hoe je melatonine gebruikt
grootschalig onderzoek dat Nederlandse
hangt dus af van wat je wil bereiken.
kinderen flink op gang moeten komen in de ochtend. Kinderen presteren om half negen
En zoals hierboven al duidelijk wordt zijn er
in de ochtend bij lange na niet zo goed op
ook nog verschillen in de ideale dosering.
allerlei mentale tests als later om tien uur
Omdat er nogal wat ‘gebruiksaanwijzingen’
in de ochtend. Bij kinderen en volwassenen
zijn is het daarom eigenlijk het beste dat
met ADHD zal dat waarschijnlijk nog meer
melatonine door een ervaren arts wordt
het geval zijn omdat hun biologische klok
voorgeschreven. De richtlijnen hierboven
’s ochtends moeizaam op gang komt,
zijn gebaseerd op recente aanbevelingen
alhoewel specifiek onderzoek daarnaar
van een groep Europese onderzoekers en
vooralsnog niet is uitgevoerd.
artsen voor melatonine gebruik bij kinderen. Bij de totstandkoming van die aanbevelingen
Terugkomend op de beginvraag: vind ik
ben ik zelf betrokken geweest.
het gebruik van melatonine voor slaapproblemen bij ADHD zinnig of onzinnig? Er is
INSLAAPPROBLEMEN BIJ ADHD
voldoende wetenschappelijk bewijs voor de
Is melatonine ook effectief tegen inslaap-
effectiviteit en veiligheid maar er zijn nogal
problemen bij ADHD? Ja, er zijn verschil-
wat ‘gebruiksaanwijzingen’ waar goed op
lende onderzoeken waaruit dat is gebleken.
gelet moet worden. En bovendien is het
En ook wat betreft de veiligheid bestaat
belangrijk om eerst andere oorzaken aan te
er inmiddels voldoende bewijs. Ook voor
pakken. Dus laat eerst ‘s avonds die cola of
gebruik bij kinderen. Dat betekent niet dat
elektronische media eens staan. Wie weet
het aanpakken van slaapproblemen bij
dat dat al helpt?
TEKST KRISTIAAN VAN DER HEIJDEN - UNIVERSITEIT LEIDEN FOTO SHUTTERSTOCK
VERDIEPING
Diagnose ADD
TEKST STERRE HUNVIE ILLUSTRATIE TIJL DAMEN
Evenals ADHD behoort ADD bij de aandachtstekortstoornissen. Concentratieproblemen, snel afgeleid en chaotisch zijn enkele overeenkomsten, maar er zijn ook tal van verschillen die ADD net iets anders maken dan ADHD. Iemand met ADD is veelal dromerig en afwezig, kan zich helemaal terugtrekken in zijn of haar eigen wereld en blijft graag op de achtergrond. Zij stellen zichzelf vaak op de laatste plaats, kunnen moeilijk ‘nee’ zeggen en hebben een sterk inlevingsvermogen. Voor de buitenwereld lijkt ADD minder invloed te hebben dan ADHD, veelal ook doordat omstanders niet worden beïnvloed door druk gedrag, snel praten of voortdurend op-en-neer wiebelen van handen, armen, voeten of benen. Toch heeft ADD een enorme impact op je leven, want ook al ziet niemand de onrust in je lichaam, het is er absoluut wel. Een voortdurende stroom van gedachten rollen als ongesorteerde knikkers door je hoofd, om je telkens weer te herinneren aan iets dat je nog moet doen, wilt doen, had moeten doen of wenst te doen. Patty, Ingo en Christine hebben alle drie de diagnose ADD. Zij worden dagelijkse herinnerd aan de mogelijk- en onmogelijkheden die deze aandoening met zich meebrengt.
‘ik kan mij ergens echt in verliezen’
Patty Hermkens
Toen ik de diagnose ADD te horen kreeg, voelde dat als een opluch-
Mijn werk heeft er ook flink onder geleden. Vijf jaar lang heb ik niet
ting. Eindelijk wist ik wat er met mij aan de hand was. Ik had altijd al
kunnen werken. Gelukkig voel ik mij nu weer sterk genoeg om een
veel vage klachten die ik niet echt kon benoemen. Zaken afronden is
baan op te pakken. Ik heb de afwisseling en de sociale contacten
haast onmogelijk, uitstellen kan ik als de beste en mijn hoofd loopt
met mensen gewoon nodig. Het mooie is dat als ik iets heel graag
constant vol. Ik liep tegen zo veel dingen aan, zelfs tegen mijzelf. Na
wil, ik er ook echt 100% voor ga. Net zoals deze baan. Vriendinnen
een aantal depressies belandde ik in een burn out. Nu ik weet dat
zijn wel eens jaloers, zij solliciteren wekelijks, zonder resultaat. Ik heb
het samenhangt met mijn ADD heb ik er mee leren omgaan. Som-
één keer gesolliciteerd, ben er volledig voor gegaan en ben direct
mige dingen heb ik geaccepteerd zoals ze zijn en voor andere zaken
aangenomen. Dat voelt heerlijk.
(42 jaar) heeft sinds tien jaar de officiële diagnose ADD
heb ik trucjes verzonnen. In de afgelopen jaren heb ik al heel wat overwonnen. Ik voel veel beter aan wanneer er te veel gebeurt, zich te veel in mijn hoofd opstapelt. Maar met kleine hulpmiddelen zoals notities in mijn telefoon lukt het steeds beter om orde aan te brengen in de constante chaos in mijn hoofd. ADD betekent voor mij dat ik mij echt volledig ergens in kan verliezen. Ik schilder graag en ik kan daar kan ik echt helemaal in opgaan. Mijn katten heb ik tot in het kleinste detail geschilderd en ik moet zeggen dat ik behoorlijk trots ben op het resultaat.
267
Diagnose ADD
‘impulsiviteit hield onze relatie leuk’
Ingo de Haan (39 jaar) heeft zich in juni 2014 laten testen op ADD
Mijn vrouw vond dat ik te veel chaos creëerde voor onze dochter
ders, zelfs reminders van reminders en er hangen overal briefjes.
(klassiek autisme). Ik was niet consequent in het werken met Picto’s
Als ik dit niet doe, vergeet ik heel veel taken, afspraken en raak ik
en de voorgestelde begeleiding. Dit gaf problemen in onze relatie.
het overzicht kwijt. Ik ben snel afgeleid, vooral op visueel vlak. Zodra
Gelukkig zagen haar begeleiders veel overeenkomsten met ADD en
ik iets zie, gaat mijn focus daar naar toe en luister ik nog maar half
stelde een onderzoek voor. Het was best confronterend, maar toen
naar de gesproken woorden. Maar er zitten ook positieve kanten
ik de kenmerken van ADD eenmaal begreep, werd veel duidelijk. Ook
aan. Zo zie ik heel snel verbanden tussen dingen en een probleem
voor mijn vrouw. De uiteindelijke diagnose was dan ook geen verras-
oplossen kan ik als de beste.
sing, maar een verademing. Nu ik weet wat mijn valkuilen zijn kan ik er aan werken. Uiteindelijk Als puber had ik vaak het gevoel ‘anders’ te zijn. Ik deed veel dingen
heeft de diagnose mij kennis gegeven over mezelf, mijn verleden en
net iets anders en dacht anders. Mijn omgeving vond mij een ty-
daardoor meer vertrouwen voor de toekomst gegeven.
pisch en soms zelfs vreemd. Hiervan werd ik heel onzeker en die onzekerheid en de twijfels hebben een grote impact op mijn leven. Nog steeds heb ik veel moeite om voor mijzelf op te komen, ik stel mijzelf vaak op de laatste plaats. Dit zorgt ervoor dat het mij soms teveel word en dan heb ik veel depressieve gedachten. Het liefst wil ik dan even helemaal niks voelen en niets anders dan rust. Voordat er kinderen waren was mijn impulsieve gedrag een pluspunt, het hield onze relatie leuk en spannend. Nu wij een gezin zijn, is er meer rust en regelmaat nodig, waardoor ik mijn impulsiviteit voortdurend probeer te onderdrukken. Ik ben constant op zoek naar hulpmiddelen om dingen maar niet te vergeten. Ik stuur mailtjes naar mezelf, mijn telefoon staat vol met remin-
268
Diagnose ADD
‘ik legde de lat heel hoog’
Christine van de Logt (50 jaar) kreeg de diagnose ADD in januari 2015, na een lange zoektocht
Ik had verschillende diagnoses op mijn naam staan, maar geen
Behoorlijk chaotisch en raak voortdurend mijn spullen kwijt. Mijn ge-
enkele was ‘passend’ voor mij. Jarenlang ben ik opzoek geweest
dachten slaan soms alle kanten uit en mijn korte termijngeheugens
naar mijzelf en zo kwam ik ook meer te weten over ADD. Eindelijk
laten het bijzonder vaak afweten. Ik word snel overprikkeld, waar-
vielen alle puzzelstukjes op hun plek. In januari heb ik min of meer
door ik heel veel ruimte voor mijzelf nodig heb. Vroeger ging dat niet.
een nieuwe test geëist. De diagnose – ADD – was voor mij totaal
Ik was moeder, echtgenote en had mijn werk. Toen was ik mij daar
geen verrassing.
niet bewust van en ik ging daar aan onderdoor. Ik verloor mijzelf en werd ziek Ik was de burn-out allang voorbij.
In de afgelopen twintig jaar ben ik behandeld en begeleid voor verkeerde diagnoses. Dit is zo jammer en had zeker niet gehoeven.
Het is een hele opgave om het verleden los te laten en te accepte-
Persoonlijk maakt het geen verschil welke term er op het papiertje
ren, maar nu ik de juiste diagnose heb, kan ik gericht werken aan
staat, maar een passende behandeling is wel heel belangrijk. Daar
mijn toekomst. Ik weet nu dat ik het beste functioneer als ik alleen
kan ik nu eindelijk aan gaan werken.
werk, in een groep voel ik mij totaal niet thuis en van autoriteit word ik heel onzeker. Ik heb mijn eigen ruimte nodig, waar ik creatief bezig
Lange tijd heb ik mij verborgen vanuit schaamte. Ik had veel last
kan zijn. Ik ben dol op fotograferen. En ik heb nog heel veel prachtige
van het onbegrip en de stigma’s vanuit mijn omgeving en ik legde
ideeën voor de toekomst.
de lat erg hoog voor mijzelf. Ik ben een voorstander van rekening houden met ADD-kinderen. Het is veel beter voor hun ontwikkeling en zelfvertrouwen. Als kind was ik behoorlijk dromerig en lette ik slecht op. Mijn schoolprestaties waren onder de maat, gewoon omdat het mij niet interesseerde. Tijdens mijn studie was er een duidelijk verschil tussen de vakken die mij boeide en de vakken waar ik echt niets aan vond. Huiswerk werd stelselmatig uitgesteld tot op het laatste moment. Uiteindelijk stak mijn impulsiviteit stak zijn kop op. De studie brak ik af en ben in de horeca gaan werken. Een leuke en leerzame tijd. Ik ben mij nu wel bewuster van de effecten van ADD op mijn dagelijkse leven. Ik ben vaak met meerdere dingen tegelijk bezig en maak zelden alles af. Stel dingen zoveel mogelijk uit. Ik ben snel afgeleid.
269
VERDIEPING
ADHD
Een deel van de ADHD patiënten is geholpen met een bezoekje aan een kinderneuroloog. Het gaat dan om patiënten die een neurologisch probleem naast de ADHD problematiek hebben of een lichamelijke (neurologische) aandoening waarmee de ADHD problematiek verweven is. Ook zijn er patiënten die een pseudo-ADHD problematiek lijken te hebben, maar in werkelijkheid een andere diagnose hebben. De meeste neurologen die volwassenen zien hebben weinig tot geen bemoeienis met eventuele ADHD problematiek, dit wordt doorgaans aan een psychiater overgelaten. Dit ligt anders als het om kinderen gaat.
De patiënten die naar de kinderneurologie worden verwezen bestaan eigenlijk uit ongeveer
fors achter blijft in de taalontwikkeling.
10 categorieën:
Op 4 jarige leeftijd tijdens een warme zo-
1.
ADHD bij aangeboren hersenletsel zoals FAS (foetaal alcohol syndroom spasticiteit)
merdag in Marokko wordt Doea niet lekker,
2.
ADHD bij verworven hersenletsel zoals het schedel hersenletsel, situatie na een
is verminderd aanspreekbaar en draait met
ongeluk/ hersenchirurgie/ schedelbestraling
de ogen naar rechts en verkrampt in linker
3.
ADHD en slaapstoornissen/onrustige benen
arm- en been. De volgende dag laat een CT
4.
ADHD met autisme (vaak met ontwikkelingsachterstand en epilepsie)
scan van de hersenen en een EEG (her-
5.
ADHD in combinatie met een verstandelijke beperking en epilepsie
senfilmpje) geen afwijkingen zien en Doea
6.
ADHD als onderdeel van een syndroom
mag weer naar huis. In Nederland zegt
7.
ADHD en leerstoornissen
de kinderarts dat Doea gewoon een ‘hitte
8.
Pseudo (=nep) ADHD (een klachtenbeeld dat lijkt op ADHD problematiek, maar het
aanval’ heeft gehad. Bovendien is ‘1 aanval
niet is en een andere behandeling behoeft)
van epilepsie nog geen epilepsie’. Uiteindelijk
Allerlei andere (lichamelijke en/of psychische) co-morbiditeiten
blijkt de spraak-taal ontwikkeling dermate
9.
10. Bij het niet aanslaan van medicamenteuze ondersteuning waar men dit wel had verwacht
achter dat Doea naar het SBO (speciaal basisonderwijs) moet en als ze 7 jaar is zie ik haar. Het is een mooi, vriendelijk meisje
Ik geef een paar voorbeelden, de namen zijn fictief, het zijn kinderen die ik zag in mijn spreek-
dat wel een enkel woordje lallend spreekt. Er
kamer
wordt besloten een EEG na slaaponthouding te verrichten en dat liet levendige epilepti-
270
DOEA IS EEN MEISJE VAN 7 JAAR
sche activiteit zien!
De zwangerschap en bevalling waren normaal verlopen, maar de CB arts vindt haar te
De diagnose stille nachtelijke epilepsie
druk, ze fladdert als een wervelwind door de kamer en gooit met speelgoed en wil niet de
werd gesteld. Hiervoor kreeg zij 3 jaar lang
gevraagde opdrachten uitvoeren. De CB arts vertelt moeder dat dit een ‘ADHD kind in
prednison infusen. Er deden zich geen zicht-
wording’ is en dat het moeilijk gaat worden. Doea is thuis goed hanteerbaar. De zorgen van
bare aanvallen van epilepsie meer voor. Zij
moeder betreffen meer dat ze niet spreekt. Hierop geeft de CB arts aan dat dit eigenlijk
ontwikkelt zich uiteindelijk en kan nu redelijk
de schuld van ouders is; moeten ze het kind ook maar niet 2-talig opvoeden. Hierop gaat
praten, lezen en schrijven. Door de stille
moeder Fatima nog harder huilen, en geeft aan dat ze haar kinderen hun eigen cultuur wil
(geen uitwendig zichtbare aanvallen van epi-
bijbrengen. Bij onderzoek blijkt dat Doea wel goed kan horen maar bij logopedisch onderzoek
lepsie) nachtelijke epilepsie te behandelen
& neurologie TEKST JOHANNEKE DE RIJK-VAN ANDEL FOTO L. V.D. VEEKEN
verdween het drukke gedrag en kwam het
jongen die er bleekjes uitziet en forse keelamandelen heeft. Naast bloedarmoede bleek er
leren op gang.
een indicatie voor amandelen knippen. Nadat dit gebeurd was werden er met de ouders afspraken rondom het slapen gemaakt. Dit wordt ook wel slaap-hygiëne genoemd. Dit bete-
DAAN IS 9 JAAR
kent overigens niet dat de lakens schoner moeten zijn, maar dat er geen telefoon mee naar
Daan is een jongen van 9 jaar die in groep
bed wordt genomen en dat hij op een vast
6 van het reguliere onderwijs zit en met zijn
tijdstip naar bed gaat. Verder is het ontbijt als energieleverancier voor de ochtend en het
ouders op het spreekuur komt.
starten van de dag geïntroduceerd. Daan was na 3 maanden opgebloeid,
Hij functioneert niet goed op school, is niet
presteerde weer goed op school en er was geen noodzaak meer voor medicatie. Door de
geconcentreerd. Zijn schoolresultaten
grote keelamandelen sliep hij slecht en was hij niet uitgerust, waardoor hij op school zich
zakken. Hij is eigenlijk altijd een gezonde
niet kon concentreren. Hij leed dus aan pseudo ADHD
jongen geweest en gaf nooit problemen. De laatste tijd is hij een paar keer ziek
DYLAN IS 2 JAAR
geweest met Pfeiffer en heeft een achter-
Hij wordt verwezen vanwege verdenking op ontwikkelingsproblematiek bij extreem druk en
stand opgelopen. In de ochtend is hij moe
agressief gedrag. Hij bijt, knijpt en spuugt. Verder heeft hij een brilletje dat hij steeds kapot
en gaat dan zonder ontbijt, omdat hij er
maakt. Moeder Heleen die er zwaar overspannen uitziet, komt met hem binnen met de
geen tijd voor heeft, op de fiets naar school.
Story in haar handen en zegt tegen me: Nou hier heb je hem dan, doe er maar mee wat je
Hij heeft zijn smartphone in bed om naar
wilt, want ik ga lekker in een
YouTube te kijken en als hij slaapt is hij
hoekje de Story lezen. Hij was inderdaad als een rennend aapje door mijn kamer en zat
onrustig en snurkt regelmatig. De ouders
overal op en aan. Hij was niet corrigeerbaar en moeder zei “Sorry hoor, maar anders krijg ik
zijn gescheiden, zij hebben het druk want ze
nooit de gelegenheid om de Story te lezen”. “Ik neem aan dat het wel duidelijk een ADHD-er
zijn ZZP-er geworden. De leerkracht schrijft
is en dat je pillen voor hem regelt”. Er werd gekozen voor een ander rustgevend middel
dat Daan ongedurig en druk kan zijn, verder
dan de gebruikelijke ADHD medicatie. Opvang werd geregeld voor moeder en kind. Chro-
niet op het werk gefocust is en dat hij moe
mosomaal onderzoek liet een afwijking zien, bekend als het Smith-Magenis syndroom. Het
overkomt, ze herkent ADHD problematiek in
superdrukke gedrag is een bekend symptoom en onderdeel van dit syndroom.
hem en schrijft dat medicatie hem wel goed zal doen.
Net als één zwaluw nog geen zomer maakt, zo maakt druk gedrag nog geen ADHD! Let dus goed op of er andere oorzaken zijn, zeker als je als ouders blijft twijfelen aan de
Bij onderzoek is Daan een ietwat timide
diagnose of het kind niet reageert op de voorgestelde behandeling.
271
serendipiteit stimulantia
slapen
stotteren
VERDIEPING
slechte motoriek
Wat is serendipiteit? De definitie is zoiets als: de kunst een ongezochte vondst te doen (Pek van Andel schreef hier een leuk boekje over). Maar heeft het ook iets met ADHD te maken? Het antwoord is volmondig ja! Ik zal het uitleggen. Het woord serendipiteit is afgeleid van de avonturen van de 3 prinsen van Serendip die toevallig dingen vonden waar zij niet naar op zoek waren, maar die wel belangrijke vondsten bleken te zijn. En ene Comroe beschreef het verschijnsel als â&#x20AC;&#x153;een naald in een hooiberg zoeken en er uit rollen met een boerenmeidâ&#x20AC;?, geheel onverwacht maar soms een goede vondst. Het mooiste voorbeeld uit ADHD land is de ontdekking van de stimulantia in de 40er jaren van de vorige eeuw. ADHD kinderen waren toen al bekend (maar het label had nog geen naam). Charles Bradley, een neuroloog in Amerika was op zoek naar de oorzaak van
als wij nu weten is deze er wel, maar veel subtieler dan Bradley ooit kon vermoeden) als hij een Röntgenfoto zou maken van de hersenen. Er was in die tijd natuurlijk nog lang geen CT of MRI scan. Het onderzoek werd gedaan met het barbaarse ‘luchtje’. Dit is een methode waarbij wat ruggenmergsvocht werd afgetapt en vervolgens lucht werd teruggespoten. Deze borrelde dan vrolijk naar de hersenholtes. Dit deed razend pijn, de kinderen gilden het uit. Dat was Bradley teveel en hij diende een sterke pijnstiller toe, benzedrine. En wat zag hij: de hersenholtes waren geheel normaal. Maar wat zag hij ook? De kinderen konden zich ineens ook normaal gedragen: hyperactiviteit en gedragsproblemen verdwenen als sneeuw voor de zon! Serendipiteit … Deze Benzedrine was een soort amfetamine die in 1944 door Pannizon bij Ciba in Zwitserland werd omgetoverd in methylfenidaat, de stof die na 70 jaar nog steeds het beste werkt. Maar hoe moest dit medicijn nu heten? Zijn vrouw Margarita, die hij liefkozend Rita noemde bracht uitkomst… Omdat methylfenidaat in kort- en langwerkende vormen bij heel veel mensen met ADHD wordt gegeven zijn er natuurlijk ook veel mensen met co-morbiteiten die medicatie slikken. Comorbiditeit betekent dat zij trekken van autisme, dyslexie, angstproblemen of motorische problemen kunnen hebben. Soms zijn er ook mensen die iets anders hebben dat wij niet meteen in relatie brengen met ADHD zoals stotteren. En zie … sommige mensen merkten dat het stotteren sterk verbeterde! De behandelaars zochten er niet naar maar vonden een behandeling waaraan zij nooit hadden gedacht. Serendipiteit! Er verschenen hierna in de literatuur een paar case reports van jonge mensen die veel minder last hadden van stotteren na stimulantia gebruik. Toen dit duidelijk werd deed men in de 60er jaren al dubbel-blind onderzoek naar het effect van methylfenidaat en ook van dexamfetamine. In sommige onderzoeken verbeterde ongeveer 50% van de kinderen, soms dramatisch veel. Ook waren er kinderen die na het stoppen van de medicatie duidelijk beter waren dan voor de medicatie startte. Ook een studie bij kinderen met allerlei andere handicaps in een instelling voor met ontwikkelingsachterstand pakte erg goed uit, voor een enkeling zelfs zo goed ‘that their whole course in life has been changed’. Maar zoals altijd is er ook een kind beschreven bij wie het stotteren juist erger werd ... Stimulantia worden veelal overdag gebruikt om “de rem te stimuleren”. Soms natuurlijk ook om actiever te worden bijvoorbeeld bij moeheidsklachten na chemotherapie. De meeste mensen moeten volgens de bijsluiter hun medicatie niet na 16.00 uur nemen omdat het de slaap negatief beïnvloedt: ze liggen de hele nacht wakker. Maar er is ook een groep ADHD’ers die stimulerende medicatie neemt om rustig te kunnen slapen! Natuurlijk ook bij toeval ontdekt want dit kan je niet vanuit je luie stoel beredeneren. Hetzelfde geldt voor kinderen met DCD als comorbiditeit, zie ook Glossy no 1 voor meer informatie. Deze kinderen hebben onder andere problemen met hun evenwicht en hun motoriek. Veel kinderen met DCD (maar ook artsen natuurlijk) schrijven bijna onleesbaar, en zie…sommige kinderen schrijven ineens veel netter, hun motoriek verbetert! Ook dit had je niet kunnen zien aankomen. De tijd is wel aangebroken om steeds beter te snappen hoe het komt dat er wel eens onverwachte dingen in het leven gebeuren. Veel mensen met ADHD kunnen snel associëren en out of the box denken, misschien zijn zij wel de serendipitisten van de toekomst!
ADHD’ers, zet hem op, wij rekenen op jullie!
de hyperactiviteit van kinderen. Hij dacht dat er mogelijk een hersenafwijking te zien zou zijn (zo-
TEKST ROB PEREIRA FOTO SHUTTERSTOCK
273
Komt een kind met ADHD bij de tandarts
VERDIEPING
TEKST DYMPH BIJNEN FOTO WIM VAN DER SPIEGEL
Twee keer per dag tandenpoetsen? Twee
goed gebit te houden! Je moet je kind helpen
Ook zie je tegenwoordig regelmatig tandero-
keer per jaar de tandarts/mondhygiënist
met poetsen en het aanleren niet te vaak
sie of gebit slijtage, zelfs in het wisselgebit!
bezoeken? Het is geen vanzelfsprekendheid
zoet of zuur te eten. Zoethoudertjes om
Zuren spelen hierbij een rol als het maagzuur
meer. En vergeleken met vroeger zijn het
je kind rustig te krijgen zijn fout. Als je kind
terugvloeit naar de mond. Ook een slechte
aanbod en de toegankelijkheid van snoep en
ADHD heeft en ongeconcentreerd of impul-
gewoonte is om energiedrankjes te drinken
frisdrank aanzienlijk toegenomen. Deze ver-
sief is maakt het niet gemakkelijker.
zoals kinderen met ADHD graag doen.
mondgezondheid en om zo vroeg mogelijk te
Vroeger was het gebit nog wel eens slecht
Gelukkig zijn er een aantal tips die je mis-
starten met het aanleren van gezond gedrag.
door zoete antibiotica. Medicatie van ADHD
schien kunnen helpen.
kinderen, zoals stimulantia, kan een droge
• Maak de mondverzorging leuk en
anderingen vragen om extra aandacht voor
De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO)
mond veroorzaken. Hierdoor neemt de be-
heeft als een van haar slogans dat een
schermende werking van het speeksel af en
gezonde mond een afspiegeling is van het
de kans op gaatjes en tandplak toe.
welbehagen van het lichaam. Een milde tand-
Speeksel bevat een groot aantal eiwitten en
Ook een vies gebit of stinkende adem leidt tot pestgedrag. Tandbederf (cariës en erosie) en/of tandvleesontstekingen hebben een negatieve invloed op de kwaliteit van leven van een kind.
• Poets je tanden samen met je kind • Zing gedurende 2 minuten een kinderliedje of zet een wekkertje
• Laat je kind een leuke tandenborstel kiezen
vleesontsteking geeft al een verhoogde kans op hart- en vaatziekten, reuma en diabetes.
eenvoudig
'je moet er wel wat voor doen om een goed gebit te houden'
Het krijgen van pijn of infectie kan schoolver-
met een favoriet figuurtje erop
• Tandpasta met een lekkere smaak maar wel met fluoride
• Voeg water toe aan de vruchtensappen om het zuur te verzwakken
• Beperk bij voorkeur het aantal eet- en drinkmomenten tot maximaal 7 per dag, maar zeker niet voor het naar bed gaan
• Stimuleer de aanmaak van speeksel door
zuim of eetproblemen veroorzaken. Door vroegtijdig verlies van tanden en kiezen
enzymen, die betrokken zijn bij de bescher-
kan er een vertraagde spraakontwikkeling
ming van tanden.
ontstaan. Zeker kinderen die al gedrags-
suikervrije kauwgom Verder zijn er op internet naast informatie
problemen hebben wil je zo min mogelijk
Tandplak bestaat uit bacteriën. In vrijwel
leuke filmpjes te bekijken over mondverzor-
belasten met nog eens een bezoek aan de
al ons eten en drinken zitten suikers en
ging en adviezen omtrent voeding:
tandarts.
zetmeel. Suikers worden aan veel voedings-
www.allesoverhetgebit.nl of
middelen toegevoegd (bijvoorbeeld aan
www.ivorenkruis.nl
Er bestaan veel misverstanden rondom het
frisdrank), maar er zitten ook van nature sui-
Is je kind extreem angstig bij de tandarts of
kindergebit: ‘een melkgebit is niet belangrijk
kers in fruit. De bacteriën in je mond zetten
mondhygiënist en belemmert dit de mond-
mijn kind krijgt toch nog nieuwe tanden’ of
suikers en zetmeel om in zuren. Die zuren
gezondheid dan kunt u in overleg met hun
‘dat gaatjes in het melk gebit geen pijn doen’
veroorzaken gaatjes in je gebit. Bij zoete
misschien verwezen worden naar een
gaat niet op!
yoghurtdrankjes is er een dubbel effect zowel
speciale kindertandarts (zoals stichting
Maar je moet er wel wat voor doen om een
van het zuur als het zoet!
Bijter).
275
EEN DIAGNOSE
krijg je niet zomaar De opvatting dat kinderen niet gediagnosticeerd moeten worden grijpt momenteel om zich heen als een griepvirus in december. We zouden kinderen daarmee in een hokje plaatsen en de volwassenen in hun leven – waar je toch meer van zou mogen verwachten? – zouden niet meer in staat zijn om een kind als een kind te zien, met alles wat daarbij hoort en met soms een diagnose. Nee, ze zouden alleen maar een diagnose zien, een label. ADHD op benen. We doen kinderen en volwassenen die zich toch al zo onbegrepen voelen en worstelen met de verwachtingen van de maatschappij, enorm tekort als we stoppen met het stellen van een diagnose. ‘Ik wil niet dat jij erachter komt wat het is dat je hebt, omdat ik er niet mee om kan gaan’. Met andere woorden: het is niet erg dat jij je ongelukkig voelt, als ik er maar geen last van heb.
‘planning is niet mijn sterkste kant. Ik begin daarom ruim voor de deadline, maar op de een of andere manier moet ik toch altijd een sprintje trekken’
276
Als sommige mensen niet voorbij een diagnose kunnen kijken, moeten we dan als maatschappij (een gedeelte van) de diagnostiek afschaffen of ligt de echte ‘To Do’ – namelijk educatie – bij deze volwassenen? Het lijkt me duidelijk dat het luidkeels verkondigen dat kinderen (of volwassenen) geen ‘label’ nodig hebben de problematiek waar deze kinderen (en volwassenen) tegenaan lopen niet oplost. Mensen kunnen door deze opvatting twijfelen. Doen ze er nu wel of geen goed aan om hun kind (of zichzelf) te laten diagnosticeren? Misschien zagen ze er toch al tegenop en zien ze nu af van een diagnosetraject, want wie zit er te wachten op een ‘beperkend label’? Niemand. Maar op (zelf)inzicht en hulp zitten nog heel veel mensen te wachten! Laten we duidelijk zijn, een diagnose is heel normaal. Voor dit magazine stap ik het diagnosetraject in voor mijn vermoede ADHD. Jezelf leren kennen met de gebruiksaanwijzing die bij je hoort is essentieel voor een gelukkig(er) leven. Een diagnose kan een verklaring zijn, een erkenning. Het opent deuren naar informatie, begeleiding en begrip. Ik hoop met het inzichtelijk maken van mijn diagnosetraject de twijfel, of je nu wel of niet een diagnose moet laten stellen, weg te nemen. Want; een diagnose is heel normaal!
DAGBOEK
WAT VOORAF GING April 2014 Deadline gehaald! Mijn interviews voor het oktober nummer van SUZAN!¡ liggen kant en klaar bij de redactie. Ondanks dat ik het altijd weet te regelen, blijft het spannend. Planning is niet mijn sterkste kant. Ik begin daarom ruim voor de deadline, maar op de een of andere manier moet ik toch altijd een sprintje trekken. Misschien komt dat omdat ik altijd duizend-en-één dingen tegelijk doe. De redactie is net zo enthousiast als ik over de interviews en ik pitch gelijk een nieuw idee voor de volgende editie: Ik wil graag kinderen met ADHD samen met hun favoriete leerkracht interviewen. Het passend onderwijs vraagt op dit moment zoveel zorg, dat je haast zou vergeten dat ze er wel zijn. De leerkrachten die het verschil maken! Zij die zien wat een kind nodig heeft en daar best voor buiten hun protocollenboekje willen gaan. Mei 2014 Telefoongesprek met Suzan. In circa 20 minuten bespreken we de voortgang van de glossy, onze zorg rondom de wet passend onderwijs dat per 1 augustus in werking treedt, de zomervakantie die om de hoek staat, het aankomende benefietconcert waar ik met Kiss it Forward aan zal bijdragen, vragen we halverwege het gesprek aan elkaar hoe het met de ander is, lossen we nog een aantal nijpende politieke zorgkwesties op voor M. Rutte – als hij maar eens zou luisteren en niet zo zat te Kutte – en vlak voordat we ophangen hebben we het over onze persoonlijke ambities, het afrondingsproces van mijn vijfjarige studie en over hoeveel plezier we beleven aan het interviewen. In 20 minuten. Wij kunnen dat.
Het is waar. De interviews met kinderen zijn zo leuk, ze verlopen heerlijk spontaan en gaan alle kanten op. Inspirerende kinderen met geweldige ideeën voor hun familie, omgeving en toekomst. Als ze van al hun ideeën die ze tijdens zo’n gesprek spuien er maar een gaan uitvoeren, dan wordt de wereld daar echt mooier van! Ik snap ze. Waar ze tegenaan lopen, hoe hun hoofd werkt, hoe lastig het aanpassen is aan de traagheid van een ander. Hun binnenpretjes om eigen creatieve gedachten, de behoefte aan ‘schwung’ en daar best zelf voor willen zorgen. Het is zo herkenbaar voor me. Herkenbaar? Huh, hoe bedoel ik herkenbaar? Ik snap ze toch alleen maar omdat ik in de loop der jaren zoveel kennis heb vergaard over kinderen met diagnoses. Ik heb geen ADHD. Volgens mij heb ik een andere afkorting: HSP. Ook iets met een vol hoofd, snel geboeid, snel vermoeid en prikkels die allemaal aan mij willen laten weten dat ze bij mij binnen zijn. Of zou ik … misschien … dan toch ook …
277
Ester Eijsackers- Blanker interviewt en schrijft voor
Juni 2014 Eind van de middag. Mijn man werkt aan de eettafel en onze vier kinderen lopen de woonkamer
verschillende (online) maga-
in en uit. Ik werk op mijn laptop nog een deadlinetje weg, terwijl ik ondertussen (tijdens het typen)
zines. Ze heeft zelf een groot
een waanzinnig nieuw idee toets bij mijn man. Het zoveelste. Het loopt tegen etenstijd. Deadline
en zorgintensief gezin en zet zich met www.kissitforward.nl in voor meer begrip voor de positie van deze gezinnen. Op haar www.heldeninspijkerbroek.nl blog deelt ze verhalen van zorgintensieve gezinnen.
gehaald. Opgelucht klap ik de laptop dicht en ren naar de keuken waar ik aan de wandel ga met paprika en ui. Ik schenk wat te drinken in voor jongste en wacht op het antwoord van man op mijn idee. Het blijft stil. Ergens in mijn gewerk, gepraat, geloop en gedoe is hij zijn aandacht kwijt geraakt. Of ik wil herhalen wat ik gezegd heb. Ik zucht. Nee, daar heb ik dus geen zin in. Traag gedoe, helemaal opnieuw beginnen zeker. ‘Laat maar’, zeg ik. Ik weet zelf wel dat het een retegoed idee is. Ik gooi het onderwerp over een andere boeg en zeg luchtig ‘weet je, ik zat te denken ... misschien heb ik wel ADHD’. - ‘Hmm’, zegt man, ‘valt wel mee’. Hoe bedoelt hij valt wel mee? Ik dacht dat hij zou zeggen ‘Haha, hoe kom je daar nou bij!’. En dat hij dan zou zeggen dat ik kon gaan zitten en hij zou koken voor me. Goed, dat laatste fantaseerde
-----
ik er even bij ... Ik kijk hem aan en vraag hem wat hij precies bedoelt met ‘valt wel mee’, dus hij denkt het ook,
PsyQ biedt door heel Nederland specialistische, psycho-medische zorg aan voor psychische problemen. PsyQ onderscheidt zich door een eerlijke, optimistische en toegankelijke houding naar hun cliënten en biedt hen effectieve en betaalbare diagnosetrajecten en behandelprogramma’s aan. Wilt u
maar herkent het niet heel erg? Of is ie cynisch? Hij voelt een discussie in de lucht hangen, hij kijkt weer naar zijn laptop open en zegt: ‘Sorry, even een deadlinetje wegwerken ...’. Juli 2014 Geslaagd! Na vijf lange studiejaren heb ik mijn diploma in mijn zak. Voldaan maar heel vermoeid vis ik mijn studiemails uit de ravage die bij een ander ‘inbox’ heet en verzamel ze in een mapje. Mijn oog valt op een mailwisseling tussen een docent en mij waarin ik, na aanleiding van wat chaos mijnerzijds, grap te vermoeden dat ik ADHD heb. Ze antwoordt dat dit goed mogelijk is, gezien de hoeveelheid van- en variatie in ballen die ik in de lucht houd. Hoe bedoelt ze?
meer weten over PsyQ? Kijk dan op www.psyq.nl
Augustus 2014 Scholen zijn weer begonnen en ik heb een kort telefoongesprek met Suzan. In minder dan een kwartier tijd vertellen we elkaar hoe de zomervakantie is geweest, mijn retegoeie idee van juni waar helaas nog niets van gekomen is, maar waar ik nog wel iets mee wil doen. De voortgang van het benefietconcert, hebben we lol om de Kiss my Ass-actie die ik daarvoor bedacht heb, enzovoort. ik toets mijn ‘grap’ en zeg haar: ‘volgens mij heb ik ook ADHD’. -Stil.En dan zegt ze: ‘Joh’... - Niet zo’n vragende ‘joh’ van ‘vertel-eens-hoe-bedoel-je?’ joh, maar zo’n irritante ‘duh-dat-wist-ik-allang!’ joh. Wat bedoelt ze met ‘duh-dat-wist-ik-allang joh’? Oktober 2014 Ik kan er niet goed tegen wanneer dingen te lang onduidelijk blijven. Ik wil het weten wel NU, want geduld is ook niet mijn sterkste kant. Ik What’s App met Suzan over mijn behoefte en voor ik het weet ( jullie weten dat Suzan – van dit gelijknamige blad – ADHD heeft?) staat er een afspraak gepland voor een diagnostisch traject bij PsyQ. Here we go ...!
278
DAGBOEK
HET ONDERZOEK EN DE UITSLAG ‘natuurlijk had ik dit ook kunnen navragen in de weken voordat de afspraak plaats zou vinden, maar ik deed het gisteravond. Dit is wel typisch iets voor mij, dat last-minute’
Januari 2015. Mijn man en ik rijden naar PsyQ in Rotterdam, waar ze een specialistisch zorgprogramma voor ADHD bij volwassenen hebben. Bijna was de afspraak niet doorgegaan. Ik besloot namelijk gisteravond om via de mail nog het een en ander na te vragen en dat had zoveel voeten in aarde dat Marije – de psycholoog bij wie ik de afspraak heb – en ik vanochtend nog een aantal keer over en weer gemaild en gebeld hebben. Natuurlijk had ik dit ook kunnen navragen in de weken voordat de afspraak plaats zou vinden, maar ik deed het gisteravond. Dit is wel typisch iets voor mij, dat ‘last-minute’. We komen in de file terecht. Terwijl het tijdstip van de afspraak nadert, staan wij compleet vast in het verkeer. Verdorie, ik kom veel te laat! De psycholoog zal wel denken dat ik gewoon te laat van huis gegaan ben, omdat ik niet kan plannen. Iets dat ik heus wel kan. Nog voordat ik straks de hand schud van de psycholoog heb ik de uitkomst van de test al vastgezet. Ik baal van mijn last-minute-mail-actie en de file en SMS Marije dat ik verlaat ben. ‘Welke afslag we moeten hebben?’, vraagt man. ‘Ja, weet ik veel, volgens mij de volgende’, zeg ik terwijl ik probeer over de stilstaande auto’s heen te turen. ‘Je weet toch wel waar je moet zijn?’ Man kijkt mij verontrust aan. ‘Jawel. Nou ja, ongeveer’, antwoord ik en zoek ik in mijn tas het papiertje waarop de routebeschrijving staat. Ik voel me ineens heel ongestructureerd. Hij moppert dat het niets voor mij is om het niet precies te weten. Eigenlijk is dat juist wel iets voor mij … Het is mijn talent en mijn valkuil tegelijk dat ik zo gestructureerd overkom. Ik kan heel goed verbergen hoe chaotisch mijn hoofd is. Zelfs voor mijn man. Daarmee voorkom ik dat mijn gezin gillend van mij wegrent. Het nadeel is dat het mij dag in dag uit enorm veel energie kost om structuur in mijn taken van de dag te brengen en te plannen. Het kost mij zoveel energie dat ik de laatste tijd op de grens balanceer van oververmoeidheid. Aangekomen bij PsyQ moet ik mij melden bij de balie. Ik stoor mij aan de rust (al vond ik het traagheid!) waarmee de – kundige en vriendelijke – receptioniste mij inboekt in het systeem. Ze ziet toch wel dat ik al te laat ben, waarom schiet ze niet op? Ik wissel een ongeduldige blik uit met mijn man. Als Marije mij komt halen voor de test, blijft mijn man achter in de wachtkamer. De test bestaat namelijk uit twee delen. Eén vraaggesprek van anderhalf uur met mij alleen en daarna wordt mijn man erbij gehaald om te toetsen hoe hij het ervaart en of er discrepanties zijn in onze belevingen. Marije blijkt een prettig persoon, ik voel me direct bij haar op mijn gemak. Dat helpt, want ik moet nogal wat bloot geven van mezelf. Over mijn jeugd, het verloop van mijn leven, over de gevoeligheid van verslavingen (dat ene wijntje ’s avonds) en het verloop van relaties (hoe zit het op seksueel gebied?).
279
‘zo wist ik de ene hectische dag zeker dat ik ADHD had, zo twijfelde ik daar de volgende, gestructureerde dag weer aan’
Om gediagnosticeerd te worden met ADHD, moet ik aan een aantal criteria voldoen op het gebied van concentratieproblemen en/of onrust en impulsiviteit, die zowel in de kindertijd als in de volwassenheid een bepalende rol speelden. Marije stelt diepgaande vragen, waar ik graag antwoord op wil geven, alleen herinner ik mij niet zoveel van mijn jeugd. Om die reden hadden ze mij ook aangeraden om iemand mee te nemen die mij vanuit mijn jeugd kent, maar dat kon niet. Helaas had ik ook geen schoolrapporten meer waarop informatieve opmerkingen van leerkrachten kunnen staan over concentratie en gedrag. Dus roeien we met de jeugdriemen die we hebben. Het is gezellig en moeilijk tegelijk. Op verschillende gebieden komt mijn behoefte aan controle naar boven. Dit komt voor mij niet echt als donderslag bij heldere hemel, maar dat controle op zoveel gebieden een rol speelt, daar was ik me niet van bewust. Het zet mij aan het denken. Wanneer manlief bij ons aansluit voel ik me gesteund. Ik merk nu hoe fijn het is om iemand bij je te hebben die jou goed kent. Nieuwsgierig luister ik hoe hij de vragen over mij beantwoordt en probeer hem zowel verbaal als non verbaal niet te beïnvloeden. We geven dezelfde antwoorden en zitten op één lijn. Gedrieën prikken we een datum om de uitslag te bespreken. Fijntjes bevestigt manlief nog aan Marije dat hem mijn neiging tot controle ook opvalt, maar dat ik – zoals een controleminnend mens betaamt – er ook de controle over houd dat dit niet doorslaat. Februari 2015. Ik vind het leuk om Marije weer te zien en schud haar de hand. Weer valt mij op wat een prettige uitstraling ze heeft. De dag van de uitslag. Ik ben nieuwsgierig. Eindelijk duidelijkheid! In de tussenliggende tijd van het vraaggesprek en de uitslag hinkte ik van de ene gedachte op de andere. Zo wist ik de ene hectische dag zeker dat ik ADHD had, zo twijfelde ik daar de volgende, gestructureerde dag weer aan. Marije snapt dat ik nieuwsgierig ben en vlug pakt ze mijn gegevens erbij. In mijn geval is de uitkomst niet zo kant en klaar als ik gehoopt had. Zoals eerder vermeld moet ik om de diagnose ADHD te krijgen, voldoen aan criteria die zich zowel in de kindertijd als in volwassenheid voordeden. Mijn ‘score’ voor de volwassenheid is op het ene gebied een punt te laag en op het andere gebied een punt hoger dan nodig. Het echte ‘puntentekort’ ligt op de gebieden van mijn jeugd, daar scoor ik te laag om de diagnose ADHD te krijgen. Ik vraag of het gebrek aan jeugdherinneringen van invloed geweest kan zijn op de uitslag. Marije bevestigt dat dit mogelijk is en vertelt mij ook dat zij dus niet kan zeggen dat het 100% zeker is dat ik geen ADHD heb. De lage kindertijdscore en het feit dat ik in mijn kindertijd en volwassenheid niet disfunctioneer zijn de reden dat ik zonder diagnose de deur uitloop. Ik ben niet teleurgesteld en ik ben niet opgelucht. Ik had gehoopt op duidelijkheid, op zwart of wit. Maar ik zit met mijn vermoedde ADHD in het grijze gebied. Net zo grijs als de lucht op deze februari dag. Ik ben en blijf een grensgevalletje.
TEKST ESTER EIJSACKERS-BLANKER ILLUSTRATIE FRANCIEN DE JONG
280
ADD ENERGY TRAINING
Een interventie, rustiger dan je denkt!
Sinds vorig schooljaar is het Mediacollege Amsterdam van start gegaan met een cursustraject voor studenten met ADHD (ADHD van het gecombineerde type) of ADD (ADHD van het onoplettende type). Voor het gemak in het verder artikel ADD genoemd. Het Mediacollege Amsterdam is een MBO school waar studenten worden opgeleid tot creatieve vakspecialisten. Van DTP’er (Desk Top Publisher) tot gamedesigner, van podiumtechnicus tot grafisch vormgever -
‘ik dacht dat de bijeenkomsten druk en chaotisch waren. Maar ik werd er eerder rustig van en vond het gezellig’ 282
het Mediacollege Amsterdam staat bekend om hun gevarieerde onderwijsaanbod wat altijd met de maatschappelijke ontwikkelingen mee gaat. De training is vormgegeven door de ambulant begeleider Etienne Scheepers in samenwerking met de arts en systeemtherapeut
ACHTERGROND
Michaela Pronk. Met kennis en passie voor ADD en jongeren hebben zij de ADD energy
ACHTERGROND VAN DE TRAINING
training ontwikkeld.Doel van het training is de studenten in hun eigen kracht te zetten. Als
‘De juiste prikkels zorgen dat je brein floreert’
het ware hun eigen positieve ADD energie (terug) te vinden.
zegt neuropsycholoog Jelle Jones om inzichten uit zijn vak toe te passen in het onderwijs.
Door meer zelfinzicht te krijgen leren de jongeren hun sterke en zwakke kanten beter
Dit geldt zeker voor kinderen en jongeren
kennen. Door meer kennis in hun ADD te krijgen leren zij steunnetwerken in te schakelen,
met ADD.
helpende gedachten te ontwikkelen en krachtigere en slimme oplossingen te bedenken. De training is gericht op erkenning en herkenning en helpt studenten in het versterken van hun
De hersenen van een mens zijn pas uitont-
sociale steunnetwerk.
wikkeld als hij 25 jaar is of soms zelf nog iets ouder. Het brein van een kind is nog aan het
De training vindt op school plaats in groepen van tien tot twaalf leerlingen. Afgelopen
rijpen. Het is nog niet klaar. Als kinderen op
schooljaar zijn er vijf groepen studenten getraind. Tijdens de selectie van de deelnemers
hun tiende of zeventiende jaar matig preste-
vindt een intake gesprek plaats, waar persoonlijke aandachtspunten worden besproken. Er
ren zegt dat nog niets over wat ze allemaal in
zijn acht wekelijkse groepsbijeenkomsten aan het einde van de lesdag van twee uur. Na drie
hun mars hebben. Het is niet meer dan een
maanden is er een terugkombijeenkomst of een terugkommiddag met alle groepen van het
momentopname.
afgelopen schooljaar. Tijdens het traject is er voldoende ruimte voor persoonlijke begeleiding en worden de mentoren op de hoogte gehouden en betrokken bij onderwerpen.
Helaas wordt dat op school vaak niet gezien en dan wordt snel gezegd: het zit er niet in.
De kennisoverdracht door middel van psycho-educatie over ADD vormt de rode draad in de bijeenkomsten, maar ook het opbouwen van een netwerk is erg belangrijk. De deskundigheid
En dat is juist jammer. Hier wilden we iets
die vanuit de onderwijspraktijk en ervaring met ADD wordt overgebracht door de ‘coach’
aan doen. Je kunt pas op het 25e levensjaar
zorgt voor energieke en dynamische bijeenkomsten. Tijdens de bijeenkomsten wordt er
zien waar een kind ongeveer eindigt. En voor
gewerkt aan opdrachten, praktische tips en vooral het uitwisselen van ervaringen.
de rijping van de hersenen is de omgeving heel belangrijk. Het brein ontwikkelt zich niet
Tijdens het thee- en koffiemoment of het werken aan de creatieve opdracht komen de stu-
vanzelf, je kunt niet gewoon wachten tot het
denten steeds dichter naar elkaar. De creatieve opdracht kan alleen of in een groep worden
zich heeft ontwikkeld. Nee, je moet actief
uitgevoerd. Met de creatieve opdracht presenteren de studenten uiteindelijk aan het einde
voorwaarden scheppen voor de ontwikkeling.
van de training hun eigen visie over de diagnose ADD. De leerlingen werken soms thuis
Jongeren en zeker jongeren met ADD heb-
met veel enthousiasme verder en er ontstaan prachtige dingen van schilderij en gedicht tot
ben meer steun en sturing nodig, het is een
game of film (zie foto’s).
achterhaalde visie dat zij het zelf kunnen. 283
Leerling voor de training Ik voel me de hele tijd onzeker. Ik kan me slecht concentreren. Ik slaap slecht. Ik voel me niet begrepen. Ik heb altijd een chaos in mijn hoofd.
De steunnetwerkbijeenkomst neemt een belangrijke plek in. Elk student wordt uitgenodigd iemand mee te nemen, ouders, stiefouders, broer, zus, vriendin, medeleerling. Waar de studenten vaak gewend zijn de boeman te zijn en kritiek te krijgen op hun gedrag, voelen ze zich gezien en begrepen. De studenten leren de positieve kenmerken van de diagnose ADD kennen en ervaren begrip in de groep en kunnen met hun netwerk concrete afspraken maken over hulp en steun. De aandacht die ADD verdient binnen het onderwijs lijkt op deze manier eindelijk een posi-
Leerling na de training Ik heb geleerd beter te plannen Ik heb geleerd om me zekerder te voelen. Ik voel me beter begrepen. Ik hoop dat ik nu beter met mijn ADD om kan gaan.
tieve invulling te krijgen. Juist nu met Passend Onderwijs moeten scholen er alles aan doen om elke leerling én student de extra ondersteuning te bieden die zij nodig hebben voor een succesvolle schoolcarrière. Van brugklasser tot gediplomeerde leerling, van startende student tot master: voor een ADD’er is de schoolloopbaan al moeilijk genoeg, laten we daarom die krachtbronnen maar eens goed gebruiken! ADD energy! Meer info? Roos Coenraad, oprichtster interventieprogramma Jaarclub Ritalin, www.jc-ritalin.nl Michaela Pronk, arts en systeemtherapeut, ADHD praktijk M3, www.praktijkm3.nl www.add-energy.nl - info@add-energy.nl
284
TEKST ROOS COENRAAD & MICHAELA PRONK FOTO ETIËNNE SCHEEPER
ADHD Relaties
het ADHD effect
INTERVIEW
ADHD als 'goed nieuws' diagnose
HOE BENT U OP HET IDEE GEKOMEN EEN BOEK TE SCHRIJVEN
website opgezet (www.adhdmarriage.com) en ik begon te schrijven
OVER ADHD EN RELATIES?
over het onderwerp.
Op het moment dat mijn man en ik met onze relatie worstelden was ik erg blij dat ik met ADHD expert Dr. Edward Hallowell samenwerk-
Er was meer belangstelling voor de website dan ik had verwacht,
te. Ik wist dus veel over ADHD. Door veel te experimenteren hoe
en al snel waren er duizenden pagina's opmerkingen en ideeën, die
wij met elkaar om konden gaan en door hard te werken konden
mensen hadden geschreven over hun ervaringen. Op een gegeven
mijn man en ik dingen veranderen. In dit proces struikelden we
moment besefte ik dat het nuttig voor mensen zou kunnen zijn, om
vaak, omdat er niet echt goede informatie was over, hoe paren om
alles in één boek te hebben, dus schreef ik mijn bekroonde eerste
kunnen gaan met deze kwesties. Toen we onze problemen achter
boek ‘ADHD relaties’. Het tweede boek heb ik geschreven nadat ik
ons konden laten, hebben we besloten dat andere koppels beïnvloed
een aantal jaren aan paren telefoon seminars heb gegeven. In deze
door ADHD betere hulp nodig hadden. Daarom hebben wij een
sessies bleven dezelfde problemen komen en ik besloot in mijn boek
Melissa Orlov is een huwelijksconsultant en expert in ADHD en hoe ADHD invloed heeft op relaties. Zij is auteur van het boek ‘The ADHD Effect on Marriage’ dat werd bekroond met de het beste psychologische boek van 2010. Het is verkrijgbaar in Nederland met de titel ‘ADHD relaties’. Haar tweede boek ‘The couple’s guide to thriving with ADHD’ is te bestellen via haar website www.adhdmarriage.com. Melissa Orlov geeft seminars en privé-consulting aan paren van over de hele wereld, om elkaar te helpen begrijpen en een nieuw evenwicht in hun relatie te creëren. Ze geeft ook seminars voor partner/relatie therapeuten en psychologen, zodat ze kennis over ADHD in hun begeleiding en therapie kunnen integreren. 2 8 5143
INTERVIEW
meer in te gaan op de emotionele moeilijke ‘hot spots’, waar paren
zorgt voor een heel andere uitkomst.
beïnvloed door ADHD, met zichzelf geconfronteerd worden. Mensen
In ‘ADHD relaties’ schreef ik over de zeer voorspelbare patronen
kunnen in hun relatie in deze ‘hot spots’ vast komen zitten en ik
die de aanwezigheid van volwassen ADHD in relaties stimuleert.
wilde hen helpen dat te doorbreken. Dus dat was mijn drive om
Een ander patroon dat heel gebruikelijk is ontstaat met een ADHD
‘A Couple’s Guide to Thriving with ADHD’ te schrijven.
partner en een niet-ADHD partner (of meer georganiseerde tweede ADHD partner als er sprake is van een 2-ADHD huishouden) noem
Ik ben nu een nieuwe cursus aan het introduceren rond het herstel-
ik ouder/ kind dynamiek. De georganiseerde partner gaat de con-
len van intimiteit. Als bij paren eenmaal de ADHD-problemen minder
trole overnemen, veel te veel van de tijd, in feite - terwijl de ADHD
zijn geworden is het herstellen van intimiteit een belangrijk onder-
partner als niet erg verantwoordelijk wordt aangezien. Het is een
werp. Mijn boeken en cursussen ontstaan bijna vloeiend. Ik probeer
zeer negatieve dynamiek voor een relatie. Veel van deze relaties
naar mensen te luisteren en te begrijpen wat zij nodig hebben en
komen vast te zitten.
dan wil ik voor hen de informatie toegankelijk maken. In de relatie met ADHD kinderen kan het een beetje anders gaan. HOE KIJKT U TEGEN ADHD AAN?
Je hart gaat echt uit naar een kind met ADHD, en het kan belastend
Met onbehandelde of niet herkende ADHD kan het leven heel
zijn om je kind te zien worstelen op school of met vriendschappen.
moeilijk zijn, zowel voor de persoon die het heeft als voor de partner
Maar er is een groeiproces en dat helpt kinderen om vooruitgang te
van die persoon. Maar ADHD kan ook veel mogelijkheden en energie
boeken, zodat ook ouders positieve feedback in de ouder-kind relatie
toevoegen aan je leven. De supersnelle hersenen zijn op verschil-
krijgen. ADHD kinderen vertellen dat hun families hun 'veilige haven'
lende manieren echt geweldig. Het probleem is niet de ADHD, het
is als zij problemen elders ondervinden en dat is voor ouders zeer
probleem is het omgaan met de symptomen van ADHD die echt in
de moeite waard.
de weg kunnen zitten (zoals ongeorganiseerd zijn of chronisch afgeleid). Het goede nieuws is dat 50-90% van de volwassenen die hun
WELKE SITUATIES ZIJN U BIJGEBLEVEN ALS ERG LEUKE OF
ADHD behandelen een aanzienlijke verbetering van hun symptomen
GRAPPIGE HERINNERING EN ALS NARE HERINNERING MET
ondervinden en controle over hun leven terugkrijgen. Dus ik denk
ADHD?
dat er veel mooie mogelijkheden zijn voor degenen die hun positieve
Enkele grappige herinneringen ... rond de leeftijd van mijn 6 jarige
ADHD kenmerken weten in te zetten en de negatieve aspecten van
dochter, die ADHD heeft. Zij zat zoveel in haar stoel te wiebelen
ADHD herkennen en leren ermee om te gaan.
en stuiteren tijdens het diner dat ze er gewoon van af viel. Het ene moment was ze aan het lachen met ons, de volgende seconde was
WELKE INVLOED HEEFT ADHD OP RELATIES?
ze weg op de vloer! Dat was hilarisch. Een andere mooie herinne-
De overgrote meerderheid (bijna 90%!) van de volwassenen met
ring, ook met mijn dochter, toen was ze ongeveer 3 jaar en we bij
ADHD weet niet eens dat ze het hebben. Dat betekent dat de symp-
de kinderarts waren. We keken naar het aquarium en ik was een vis
tomen van ADHD in familierelaties heersen en niemand begrijpt
aan het bewonderen, toen ze plotseling riep: "kijk naar al die vis-
wat er eigenlijk gebeurt. Bijvoorbeeld chronische verstrooidheid,
eieren, verstopt onder dat blad!" Ik zou nooit die eieren hebben
nummer één symptoom van volwassen ADHD, ervaren familieleden
gezien en op dat moment besefte ik dat ze de wereld helemaal
als desinteresse, omdat de aandacht van de partner ergens anders
anders zag dan ik en op een zeer prachtige manier. Dat was bijna
is. Vanuit het oogpunt van partners en familieleden begrijpelijk, maar
schokkend en eigenlijk is het ook zo bij mijn man. Een van de dingen
ten onrechte, gaan zij ervan uit dat de ADHD volwassene niet meer
die hilarisch over hem zijn is hoe zijn kantoor is opgezet. Ik heb één
van hen houdt, en deze valse veronderstelling leidt meestal tot diepe
computer en een tweede scherm voor mijn werk. Hij heeft ongeveer
problemen.
tien schermen en verschillende machines. Die staan allemaal tege-
Er zijn vele, vele van deze verkeerde interpretaties van de ADHD-
lijk aan en mijn man beweegt er snel tussen heen en weer. Het is als
symptomen in gezinnen die een hoop onnodige pijn veroorzaken. Als
een soort commando center! En, het is een perfecte weerspiegeling
de familie van de ADHD-symptomen wist, zouden ze volledig anders
van hoe verschillend onze geest werkt. Ik zou volledig overweldigd
kunnen reageren. Bijvoorbeeld: wanneer een ADHD partner wordt
zijn door die hoeveelheid schermen en informatie!
afgeleid zou het paar in plaats van hem of haar te beschuldigen op
286
een bepaald tijdstip voor een aantal uren uit kunnen gaan voor onon-
Sommige ongemakkelijke herinneringen zijn rond mijn eigen ge-
derbroken aandacht tijd. De nieuwe kennis over ADHD symptomen
voelens van hulpeloosheid en verdriet, als ik geconfronteerd wordt
met een bijzonder negatief ADHD symptoom van mijn man of mijn dochter. Soms, net als vele partners van mensen met ADHD, zucht ik dan en denk: "Ik wist niet dat ik me had aangemeld voor zo hard werken toen op mijn trouwdag." Maar dat gaat dan weer over en wordt gelukkig vervangen door de zeer positieve dingen die we hebben. WAT ZIJN UW BELANGRIJKSTE TIPS VOOR EEN RELATIE MET EEN PARTNER MET ADHD? Eerst, en vooral, moet je opgeleid worden over wat ik noem het
de problemen is noodzakelijk, maar moet niet het belangrijkste
ADHD-effect. Beide partners moeten volledige kennis krijgen over de
aandachtspunt zijn.
impact van ADHD, zodat zij niet het slachtoffer van verkeerde interpretaties over de ADHD symptomen worden en de negatieve patro-
DENKT U DAT WIJ IN EUROPA ANDERS NAAR ADHD KIJKEN
nen kunnen worden vermeden. Ik geef aan paren een seminar, dat
OF ERMEE OMGAAN DAN IN AMERIKA?
zeer effectief geweest is voor veel koppels. Overdenk om zo iets te
Ik ben niet goed thuis in wat jullie doen in Europa, maar mijn gevoel
doen of lees mijn boeken en leer over ADHD symptomen in relaties.
is dat ADHD hier veel minder wordt herkend. Dat is jammer, want
Het is echt, echt belangrijk en kan het leven drastisch verbeteren.
ADHD is zo'n 'goed nieuws' diagnose. Zodra je eigenlijk weet dat je het hebt zijn er zoveel dingen die je kunt doen, dat zal je leven
Ten tweede, wil ik paren duidelijk maken dat het worstelen in hun re-
verbeteren!
latie een grote kracht kan zijn om iets te veranderen. Hun toekomst hoeft niet meer op het moeilijke verleden te lijken dat zij hebben
In de VS - althans in de media - is er te veel nadruk op medicatie in
gehad. Ze kunnen vreugde en plezier terug vinden.
de behandeling van ADHD, terwijl onderzoek in feite aantoont dat alleen medicatie niet de beste behandeling is. Dus we besteden veel
Beide partners moeten ten koste van alles de ouder/ kind dynamiek
tijd aan de vraag of onze kinderen met medicatie worden behandeld
vermijden, waar snel op terug gevallen wordt. Dit patroon zal hun
of niet, in plaats van tijd te maken voor het oefenen van strategieën,
partnerschap vernietigen.
die ze kunnen gebruiken, inzetten van organisatorische hulpmiddelen en mindfulness training.
En de behandeling van ADHD is niet alleen het innemen van medicatie, 'pillen leren niet vaardigheden aan’. Een van de hoofdstukken van
Ik zou graag zien dat ADHD geaccepteerd wordt als gewoon 'een
mijn tweede boek geeft een overzicht over de optimale behandeling
andere manier van zijn in de wereld', en dat, als je het hebt, je wat
voor volwassenen met ADHD en dat is veel meer dan het innemen
extra structurele steun krijgt. De Amerikaanse cultuur legt een
van medicatie. Dat hoofdstuk is beschikbaar als gratis download op
enorme nadruk op efficiëntie en dingen gedaan krijgen - en dit is
www.adhdmarriage.com in mijn online behandeling gids.
vaak niet de sterke kant van mensen met ADHD. Ik hoop dat er een tijd komt, dat we op een andere manier op mensen met ADHD
U WERKT VEEL MET EDWARD HALLOWELL SAMEN, DIE WIJ
reageren, dat we het hun gemakkelijker maken (en niet schaamte
HIER OOK ERG WAARDEREN. WAT IS ZIJN BELANGRIJKSTE
bij hun oproepen), dat zij de organisatorische focus en steun krijgen,
INVLOED OP UW KIJK OP ADHD?
die zij nodig hebben ... en dat we de rest van onze tijd besteden aan
Ned Hallowell is een inspiratie voor velen die omgaan met ADHD, en
het waarderen van hun sterke en unieke kwaliteiten. Er is ruimte in
terecht. Een van de belangrijkste ideeën die hij deelt, is het benade-
deze wereld voor allerlei verbazingwekkende geesten en we moeten
ren van ADHD vanuit een op sterktes gebaseerd perspectief. ADHD
het positieve dat ADHD kan brengen beter waarderen.
kenmerken kunnen prachtig zijn. Mijn man ‘s verstand en geest maken enkele miljoen mijlen per minuut en dat maakt mijn man zowel
Dank u Melissa Orlov voor uw tijd en dit geweldige interview.
briljant en spannend. Hij heeft een grote passie (ook wel hyperfocus) voor bepaalde hobby's en ideeën. En er is meer. Het gaat om het
Michaela Pronk, arts en relatietherapeut Praktijk M3, heeft het
concept de sterke kanten en het positieve te zien en te vieren en
interview met Melissa Orlov via de mail gehouden.
te zorgen dat je leven is afgestemd op het positieve. Sanering van TEKST MICHAELA PRONK FOTO MELISSA ORLOV
287
De Jacht op Oorzaken van Autismespectrumstoornis (ASS) en ADHD TEKST JOLANDA VAN DER MEER FOTO PASCAL BOSMANN
ASS en ADHD zijn gedragsdiagnoses; ze worden vastgesteld op basis van diagnostische inter-
ADHD-gedragskenmerken. We namen een
views en observaties door experts in de kinder- en jeugdpsychiatrie. Leidraad voor dit diag-
breed perspectief door gebruik te maken
nostisch onderzoek is de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5) .
van dimensionele maten. Bij een dimensi-
De DSM-5 is een classificatiesysteem waarin de precieze gedragskenmerken van onder andere
onele benadering wordt geen afkappunt
ASS en ADHD staan omschreven. De waarde van de DSM is dat experts overal ter wereld
gehanteerd, maar wordt het hele continu-
over exact hetzelfde praten en exact hetzelfde onderzoek doen wanneer zij het ASS of ADHD
um van gedragskenmerken meegenomen.
noemen. Vrijwel alle kennis die we nu over ASS en ADHD hebben is gebaseerd op onderzoek bij
Hierbij wordt geen onderscheid gemaakt
volgens de DSM gedefinieerde groepen kinderen.
tussen types symptomen, bijvoorbeeld
1
of symptomen passen bij ASS of ADHD. ONDERZOEK DAT ZICH NIETS AANTREKT VAN DSM-CLASSIFICATIES.
Bovendien worden cognitieve sterktes en
Het DSM-classificatiesysteem heeft echter ook een belangrijk nadeel. De DSM-classifica-
zwaktes bekeken, de cognitieve profielen
ties zijn gebaseerd op consensus tussen experts over categorieën en niet op de meest
bieden mogelijk meer inzicht in de gedeelde
actuele wetenschappelijke inzichten. Het is onwaarschijnlijk dat deze DSM-classificaties
en unieke oorzaken van ASS en ADHD-
goed afgrensbaar zijn op basis van oorzaken en prognose van bepaalde symptomen. Twee
gedragskenmerken.
belangrijke bezwaren zijn: Een van de bevindingen is dat gedragsma-
•
•
Het afkappunt tussen bijvoorbeeld ‘normale’ en ‘ abnormale’ repetitieve gedragingen of
tige en cognitieve variatie binnen klinische
aandachtsproblemen is arbitrair bepaald. ASS en ADHD-gedragskenmerken zijn continu
populaties met ASS en ADHD-symptomen
verdeeld in de algemene populatie. Dit betekent dat ook kinderen die geen DSM-classifica-
deels geworteld is in vergelijkbare heteroge-
tie hebben variëren in de aan-en afwezigheid van gedragskenmerken die passen bij ASS
niteit binnen de algemene populatie. Er was
en ADHD. Door gebruik te maken van DSM-classificaties worden eventuele problemen bij
vooral sprake van kwantitatieve verschillen.
kinderen die onder het afkappunt voor DSM-classificaties zitten miskend.
De afwezigheid van kwalitatieve verschillen
Niet iedereen die een ASS-diagnose heeft hetzelfde, en iedereen die een ADHD-diagnose
kan aanleiding zijn tot het bestuderen van
heeft evenmin. Groepsvergelijkingen op basis van DSM-indelingen zijn hierdoor gebaseerd
mogelijke beschermende factoren voor
op heterogene groepen
. Veel kinderen met een diagnose ASS laten echter ook sympto-
het ontwikkelen van ASS en ADHD binnen
men zien die kenmerkend zijn voor ADHD (geschat wordt 30% tot 80%). Vice versa laten
de algemene populatie. Als aangedane en
ook relatief veel kinderen met een ADHD-diagnose symptomen zien die passen bij ASS
niet-aangedane kinderen qua gedrag en cog-
(geschat wordt 20% tot 50%) .
nitie niet kwalitatief verschillen, dan zijn er
2,3
4
wellicht in de algemene populatie bescherDat de gedragskenmerken continu in de populatie verdeeld zijn en zo vaak samen voorko-
mende factoren te vinden die aanknopings-
men is voldoende reden om op zoek te gaan naar unieke en gedeelde oorzaken van ASS en
punten bieden voor preventieve interventies.
VERDIEPING
De Jacht op Oorzaken van Autismespectrumstoornis (ASS) en ADHD
IMPLICATIES IN HET HUIDIGE TIJDSGEWRICHT De DSM-vrije benadering die gehanteerd is in deze studie en de besproken kwantitatieve
Volgens de organisatie Samen Sterk zonder
verschillen passen goed binnen het veranderende tijdsgewricht. Het continuüm-denken
Stigma (samensterkzonderstigma.nl) is de
zonder afkappunt tussen ‘normaal’ en ‘abnormaal’ gedrag past bij uitgangspunten van de
meest effectieve aanpak van de beeldvor-
nieuwe Jeugdwet en de wet Passend onderwijs [zie kader]. Met deze stelselwijzigingen
ming rond psychische aandoeningen: direct
wordt gestreefd naar een meer inclusieve maatschappij waarin iedereen (ongeacht even-
contact tussen mensen met en zonder
tuele diagnoses) op een meer gelijkwaardige manier kan deelnemen aan de maatschappij.
psychische aandoening.
Een mooie filosofie, en weinigen zullen bezwaar hebben tegen meer preventie. Een belangrijk
Om dat te bereiken zullen:
risico van koersen op ‘eigen kracht’ en ‘demedicaliseren’ is echter dat enerzijds de proble-
•
Ouders van kinderen met een diagnose
matiek kan worden onderschat en anderzijds de zelfredzaamheid van gezinnen kan worden
niet moeten schromen om hun netwerk
overschat. In onze steeds complexere maatschappij is het onvermijdelijk dat sommige
aan te spreken en daar waar mogelijk uit
mensen zullen uitvallen. Om de stelselwijzigingen een kans van slagen te geven zullen deze
te breiden, terwijl ouders van kinderen
gepaard moeten gaan het besef dat ontzorgen bij sommige gezinnen gewoonweg niet
zonder gedragsstoornis hun kind moeten
mogelijk is.
aanmoedigen om af te spreken met kinderen met gedragsproblemen.
•
Leerkrachten meer didactische vaardig-
De Jeugdwet is gericht op preventie door samen met het sociale netwerk de eigen
heden nodig hebben om de meer divers
kracht te versterken, op ontzorgen en normaliseren (minder medicaliseren) door te
samengestelde klassen te organiseren.
streven naar een beter opvoedkundig klimaat in gezinnen, scholen en wijken, op meer
Kinderen leren omgaan met verschillen,
basiszorg en minder (duurdere) specialistische zorg, op meer integrale hulp aan ge-
of dat nu uiterlijke, culturele, psychische of
zinnen en minder regeldruk voor de professionals.
cognitieve verschillen zijn: het is noodzakelijk om prettig te kunnen werken en leren
Dankzij de wet op Passend onderwijs komen meer kinderen die tot voor kort speciaal
in de klas. Door meer te weten te komen
onderwijs volgden of thuis zaten nu in het regulier onderwijs terecht. Hiermee wordt
over “stoornissen”, leren kinderen hier
gestreefd naar een betere afstemming tussen onderwijs en zorg, hetgeen beter mo-
beter mee omgaan en gaan ze wellicht
gelijk is wanneer gemeenten voor beide budgetten verantwoordelijkheid dragen.
ook de sterke en leuke kanten van hun klasgenoten zien.
Concreet kan dat bijvoorbeeld betekenen dat vroege behandelinterventies op school
•
Media incidenten niet moeten uit-
worden uitgerold, of dat er vanuit de zorgplicht van scholen op wordt toegezien dat
vergroten, terwijl het van politici minder
alle kinderen thuis ontbijten. Deze meer integrale aanpak die aansluit bij de leef-
opportunisme (cq. incidentenpolitiek)
wereld van kinderen is in Denemarken effectief gebleken, zo blijkt uit cijfers van de
vraagt, omdat een onfeilbaar systeem
Local Government Denmark (LGDK), de Deense belangenbehartiger voor gemeenten.
een utopie is.
EXIT STIGMA Een meer inclusieve maatschappij vergt maatschappelijke erkenning van en waardering
Wilt u meer lezen? U kunt een digitale
voor diversiteit. Hiervoor moeten psychische stoornissen van het stigma afkomen. Er
versie van het proefschrift downloaden
bestaan allerlei hardnekkige misvattingen over mensen met een psychische aandoening.
op de website van het
Zo zouden ze aanstellers, veroorzakers van overlast, maatschappelijk nutteloos en laakbaar
Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie
zijn, maar ook gevaarlijk, gewelddadig en minder intelligent. Zie je als jonge patiënt dan maar
of opvragen via
eens te ontwikkelen tot een fitte volwassene.
j.vandermeer@kenniscentrum-kjp.nl
Referenties 1. American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th Ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing. 2. Lord C & Jones RM (2012). Annual research review: re-thinking the classification of autism spectrum disorders. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 53(5), 490-509. 3. Miller G (2010). Psychiatry. Beyond DSM: seeking a brain-based classification of mental illness. Science, 327(5972), 1437. 4. Rommelse NN, Geurts HM, Franke B, Buitelaar JK & Hartman CA (2011). A review on cognitive and brain endophenotypes that may be common in autism spectrum disorder and attention-deficit/ hyperactivity disorder and facilitate the search for pleiotropic genes. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 35(6), 1363-1396.
290
Zullen we dan nu gaan spelen? als je IQ niet harmonisch is SIMONE
gaan doen”. Natuurlijk komt dit meisje daar
op los laat begint ze gewoon, zonder al te
Simone is zeven jaar en heeft ADHD. Ze is
niet aan toe. Ze gaat over de tip piekeren.
weten wat ze eigenlijk gaat maken. Het idee
voor therapie aangemeld omdat ze zo veel
En als je hoort dat je beter niet aan een roze
ontstaat langzamerhand terwijl ze bezig is.
last heeft van piekeren. Ze is slim. Maar een
olifant kan denken ... Wat is dan het eerste
Op school scoort Nickey slecht. Hoewel het
IQ met een kloof. Ofwel ... Het meisje heeft
waar je aan denkt? Of wat je voor je ziet?
rekenen wel goed lijkt. Maar Nickey vindt
een disharmonisch profiel. In haar geval be-
Ja, die roze olifant! Ook tips zetten niet aan
dat zo saai dat ze de sommen niet afkrijgt.
tekent dit dat haar verbale vermogen beter
tot handelen.
De ouders herkennen niet de indrukken die
is dan haar performale vermogen.
Voor kinderen als Simone wordt vaak hulp
de leerkracht van hun dochter heeft. Als
ingeroepen omdat men ziet dat resultaten
ze antwoorden op vragen heeft kan Nickey
In de praktijk voor kindertherapie is het leuk
uitblijven. De verbale kwaliteiten zijn immers
deze niet beredeneren. Dat geeft de indruk
om met Simone te praten. Het ene onder-
beter dan de performale vermogens. Het
dat Nickey niet goed de regels begrijpt
werp wordt snel door het volgende gevolgd.
uitvoerings- en oplossingsvermogen ligt
terwijl ze juist op inzicht leert. De valkuil is
Een uur is zo gevuld en als je niet oplet zou
lager. “De kennis komt er niet uit, terwijl
bovendien dat ze de methodes niet aanleert
je haast vergeten waarom zij komt. Eigenlijk
duidelijk is dat het er wel is” wordt dan vaak
omdat zij de antwoorden zo wel weet. In
wil ze spelen, en daar vertelt ze dan ook
gezegd. De IQ test is gedaan op aanraden
een latere leerfase kan dat problemen gaan
over, maar het komt er niet van en dat is
van de leerkracht.
geven. Nickey klaagt bij haar ouders over schoolwerk. Het is makkelijk en tegelijk ook
voor haar een teleurstelling. Als ze een uur
292
lang achter elkaar zou praten is ze daarna
NICKEY
moeilijk. Het lukt Nickey niet goed om dit uit
misschien wel even van al die gedachten
Andersom kan het ook. De ouders van
te leggen. De ouders ontdekken dat de mak-
verlost. Maar haar probleem is er natuurlijk
Nickey met ADHD melden haar aan voor
kelijkere sommen juist als moeilijk worden
niet mee opgelost. Op school heeft ze daar
therapie omdat ze haar thuis als heel
ervaren. Het onderzoek naar IQ gebeurt op
last van omdat ze van alles snapt maar ze
pienter zien. Zij lost met gemak allerlei
eigen initiatief.
komt maar niet toe aan het maken van haar
moeilijke puzzels en raadsels op. Vaak valt
taken. Thuis ligt ze in haar bed en piekert
zij direct aan als er een leuke uitdaging
De boven beschreven situaties zijn natuurlijk
en piekert. Mensen om haar heen zorgen
is. Schaken kan zij ook heel goed. Nickey
voorbeelden. Niet elk kind met een kloof
voor de roze olifant. Heel goed bedoeld. Dat
maakt de meest ingewikkelde constructies
heeft last of op de zelfde manier proble-
is die tip: “gewoon niet denken, maar iets
met lego en als ze haar creatieve passie er
men. Maar het geeft een illustratie.
VERDIEPING
‘het verbale IQ meet alles wat betrekking heeft op bijvoorbeeld woordenschat’
IQ EN ONDERZOEK
(Wechsler Intelligence Scale for Children).
invloed op elkaar hebben. Officieel is dan dus
Vaak wordt bij het diagnostisch onderzoek
Deze test is opgedeeld in verschillende te
nog steeds onbekend wat het TIQ is. Vaak
naar ADHD ook een onderzoek naar intel-
meten gebieden. Er worden twee soorten
wordt van zo’n ‘kloof’ (verschil) gesproken
ligentie gedaan met als doel de cognitieve
intelligenties onderzocht; de Verbale Intelli-
als het verschil meer dan 12 punten be-
vaardigheden van de persoon vast te
gentie (VIQ) en de Performale Intelligentie
draagt. Er wordt in dat geval ook gesproken
stellen. Het IQ-onderzoek. Intelligentie is
(PIQ). Het onderzoek bestaat uit verschil-
van een disharmonisch profiel. Het komt
moeilijk te meten omdat het veel facetten
lende subtests om tot een totaal IQ (TIQ) te
voor dat het verbale vermogen hoger is dan
kent. Het gemiddelde van de scores van
komen.
het performale V/p. Maar andersom is ook mogelijk v/P.
verschillende onderdelen samen vormt de totale intelligentiescore. Bij kinderen, bij wie
Het verbale IQ meet alles wat betrekking
de intelligentie nog sterk in ontwikkeling is,
heeft op bijvoorbeeld woordenschat,
DE LAST VAN EEN DISHARMONISCH
gebeurt dat in relatie tot de gemiddelde in-
taalgevoel en het redeneringsvermogen,
PROFIEL
telligentie van de betreffende leeftijdsgroep.
Rekenen is ook redeneren en valt dus onder
In de voorbeelden met Nickey en Simone is
Met een IQ (intelligentiequotiënt) van 100
het verbale IQ. Het performale IQ meet hoe
al een beeld geschetst hoe lastig een kloof
heeft een kind een normaal, gemiddeld IQ.
je praktisch omgaat met je kennis. Hoe los
kan zijn voor iemand. Vooral op school kan
Dat wil zeggen dat de meeste mensen een
je praktisch een probleem op. Motorische
dit heel lastig zijn. Kinderen worden vaak
intelligentie rondom die uitkomst hebben.
vaardigheden spelen hierbij een rol. Maar
verkeerd ingeschat wat ook weer verder
Men spreekt van een benedengemiddeld
ook bijvoorbeeld het ruimtelijk inzicht wat
zorgt voor gevoelens van minderwaardigheid
IQ bij een uitkomst tussen 80 en 89. Er
ook weer bij rekenen wordt gebruikt.
of bijvoorbeeld faalangst. Kinderen kunnen een negatief oordeel over zichzelf ontwikke-
is sprake van zwakbegaafdheid als het IQ tussen 70 en 79 ligt. Bij een IQ van 110 tot
KLOOF OF DISHARMONISCH PROFIEL
len. Want wat als je verbaal heel sterk bent
119 is de uitkomst bovengemiddeld. Tussen
Soms ligt de hoogte van de verschillende
maar dat laat je niet in je resultaten zien.
120 en 129 is de persoon begaafd. Vanaf
intelligenties te ver uit elkaar om de totale
Men kan denken dat je niet je best doet of
130 spreekt men van hoogbegaafdheid.
IQ te kunnen bepalen. Het verschil is dan
dat je lui bent. En als je performaal heel sterk
zo groot dat de het gemiddelde van die
bent wordt misschien wel gedacht dat je
De meest toegepaste methode om een IQ
twee niet meer nauwkeurig genoemd kan
het niet kan en krijg je die uitdagende taken
te onderzoeken bij kinderen is de WISC III
worden. Het verschil in de uitkomsten kan
maar niet. School is dan saai. Het is niet al
293
tijd zo dat een disharmonisch IQ problemen
of chaotisch overkomen. Of het laat zien
gevoelswaarde. Het is belangrijk dat het
oplevert. Maar als dat wel het geval is moet
dat het bij bepaalde sommen maar niet lukt
kind bij het aanhoren van zijn opdracht alle
er natuurlijk door de omgeving als school en
(verhaaltjessommen, te makkelijke sommen).
drie de aspecten te horen krijgt. Als het
ouders op worden gehandeld. Onderzocht is
Over het algemeen kan wel worden gezocht
kind bijvoorbeeld iets over een auto leert,
of op basis van een gemeten kloof ook voor-
naar aanpassingen binnen de volgende
dan is het merk het symbool, het feit dat
spelbaar is of kinderen problemen ervaren.
aspecten:
het een vervoermiddel is, is de betekenis,
Bij een hoger verbaal vermogen is dat niet
en de gevoelswaarde zou kunnen zijn dat hij
altijd het geval. School is voornamelijk gericht
Structuur: bekijk bijvoorbeeld tussentijds de
op dat verbale vermogen waardoor dat
voortgang. Bied opdrachten in deeltjes aan
hogere verbale IQ genoeg is om goed mee
of maak een stappenplan bij de opdrachten.
te komen. Andersom zijn problemen wel te voorspellen. Kinderen waarbij het performale IQ hoger ligt dan het verbale vermogen lopen vrijwel altijd tegen problemen aan. Ook
geruisloos rijdt. • Biedt steeds gelijke structuren aan. Dat betekent dat bijvoorbeeld rekensommen steeds van het zelfde soort zijn. De som-
• Bij taken die veel voorkomen kan een standaard stappenplan worden gemaakt. • Geef tussentijds feedback om te checken
men door elkaar aanbieden is lastig. Het kind verliest namelijk veel tijd met het zoeken naar de structuur van het probleem.
weer door dat verbale accent bij het leren.
of het kind het begrijpt en of het goed op
De compensatie op het verbale vermogen
weg is. Geef zelf ook aan wat je waarneemt
Meestal is er al veel ervaren dat het maken
door het hogere performale IQ wordt niet
zodat het kind ook meer bewust is van de
van opdrachten niet lukt of niet binnen de
gezien waardoor kinderen meestal worden
voortgang en het gedrag
tijd lukt. Positieve ervaringen zijn belangrijk
onderschat.
• Stimuleer de beeldvorming door de instructie bij een opdracht te laten herhalen.
• Laat het kind ervaren dat het iets kan.
om het zelfvertrouwen weer op te bouwen. Bied vooral ook opdrachten aan die tot de
WAT KAN JE DOEN?
Het kind denkt zo zelf nog eens over de
sterke kanten van het kind behoren.
Het aanbieden van een oplossing is voor elk
opdracht na zodat het duidelijk is of het
• Bied instructies aan in pictogrammen.
kind natuurlijk anders. Het is goed om met
goed begrepen is. Beeldvorming van de op-
Beelden zetten eerder aan tot handelen.
dracht is heel belangrijk voor de uitvoering.
Verbale instructies dringen vaak niet (vol-
het kind in gesprek te gaan. Zelfs als het niet goed in woorden kan uitleggen wat moeilijk
294
TEKST JANINE SCHERPENBERG
‘bied vooral opdrachten aan die tot de sterke kanten van het kind behoren’
• Het beeld van een opdracht dat we ons
doende) door. De pictogrammen kunnen
is, kan de volwassen begeleider zien wat
vormen bestaat uit drie aspecten. Er is
ook op de planningskaarten worden toege-
nodig is. Het kind kan bijvoorbeeld verstrooid
het symbool, er is de betekenis en er is de
past bijvoorbeeld.
NAWOORD
Zo, nu weet je als lezer van alle 4 de glossy’s alles over ADHD. Dacht je … er zijn nog zoveel onderwerpen onderbelicht! En de beeldvorming rond AD(H)D is ook nog niet optimaal. Ondanks de ont-labeling en de-medicalisering is het ‘probleem’ nog niet opgelost. Wij hebben als redactie dan ook besloten nóg een nummer te maken, wederom geheel ongesponsord. Kopij genoeg.
Sinds 10 oktober 2013 zijn wij op de markt met de SUZAN!¡ Maar wat hebben wij tot nu toe bereikt? Ten eerste hebben wij de mooiste glossy over een aandoening eigenschap van Nederland en omstreken. Andere landen kijken jaloers naar ons blad en begrijpen niet goed hoe het tot stand kon komen zonder subsidie en met minimale advertentiebijdragen. Ten tweede hebben veel mensen een wat andere kijk gekregen op ‘de AD(H)Der’ in al zijn verscheidenheid, met zijn positieve en negatieve ervaringen. AD(H)D’ers zijn gewone mensen met soms bijzondere eigenschappen die zich net als andere mensen staande moeten houden in onze maatschappij. Wij horen van onze lezers nauwelijks negatieve commentaren op de (zeer) gevarieerde inhoud waar wij ook kritische geluiden laten horen.
Wij hopen dan ook dat je dit blad, maar ook de vorige nummers, na lezing wil verspreiden of beter nog vrienden en kennissen er op attent wil maken, in de hoop dat zij een blad kopen en zo het voortbestaan van de SUZAN!¡ zeker stellen.
‘AD(H)D’ers zijn gewone mensen met, soms, bijzondere eigenschappen’ TEKST ROB PEREIRA ILLUSTRATIE FRANCIEN DE JONG
2 9161 5
8
VERDIEPING
BLIJVENDE GEDRAGS VERANDERINGEN BIJ JONGEREN MET AD(H)D EN PROBLEEMGEDRAG? Daar kan aan gewerkt worden met Multidimensionele Familietherapie
AD(H)D EN MEERVOUDIG PROBLEEMGEDRAG “Als ik specifiek naar AD(H)D kijk, dan heeft een deel van onze jongeren daar op een of andere manier last van”, aldus Sylvia. “Vaak zijn ouders de jongere zat en willen ze het liefst dat de jongere uit huis gaat. De jongere zelf is op een verkeerd spoor terecht gekomen, het gaat niet goed op school, hij gebruikt drugs en heeft weinig aansluiting meer bij zijn ouders en het gezin”. BAS, 15 JAAR Als voorbeeld noemt Sylvia Bas. “Bas is een jongen van 15 jaar, zat in twee Atheneum, maar doordat hij zich niet kon concentreren en door de scheiding van zijn ouders, lukte het hem niet om met goede cijfers naar de derde klas over te gaan. Thuis waren er grote spanningen. Bas reisde heen en weer tussen zijn ouders en vergat vaak schoolspullen en werd dan de klas uitgestuurd. Hij had steeds minder zin in school en kwam steeds minder opdagen tijdens de lessen. Hij liep vaak in de stad en ontdekte het blowen. Dit blowen werd een manier om rustig te worden. Ondertussen waren zijn ouders beland in een vechtscheiding. Zij beschuldigden elkaar ervan dat de ander het belang van goede zorg voor Bas niet zag en voorop
“PAS ALS DE PROBLEMEN BIJ JONGEREN HOOG OPLOPEN KOMEN WIJ AAN
stelde”.
BOD. DAT KAN OOK BIJ JONGEREN MET AD(H)D”. AAN HET WOORD IS SYLVIA COOL VAN DE STICHTING JEUGDINTERVENTIES. SYLVIA TRAINT JEUGDZORGPROFESSIONALS IN DE GEZINSTHERAPIE MULTIDIMENSIONELE FAMILIETHERAPIE (MDFT). EEN BEWEZEN EFFECTIEVE METHODE VOOR JONGEREN MET GEDRAGSPROBLEMATIEK WAARBIJ NAAR DE JONGERE ZELF WORDT GEKE-
Toen MDFT in beeld kwam, was Bas al meer dan een half jaar niet naar school geweest. “Je ziet vaak dat life-events, bijvoorbeeld een scheiding, grote impact heeft op kinderen en zeker op kinderen met AD(H)D en die baat
KEN ÉN NAAR DE ROL DIE BIJVOORBEELD HET GEZIN, SCHOOL OF VRIENDEN
hebben bij structuur en duidelijkheid” aldus
HIERBIJ SPELEN. MET MDFT KRIJGEN DE JONGERE ÉN ZIJN OMGEVING IN-
Sylvia. Door de scheiding was dit bij Bas alle-
ZICHT IN DE PROBLEMEN EN LEREN ZIJ SAMEN TE WERKEN AAN POSITIEVE
maal in een klap weg. Niets was meer zeker.
VERANDERINGEN.
Zijn ouders waar hij altijd op kon bou
297
‘door de gesprekken kwam Bas erachter dat cannabis hem hielp om te vergeten, maar dat hij hierdoor ook het verdriet voor zich uitschoof en zijn toekomst op het spel zette’ wen leken hem niet meer te zien en ook op
is met hem praten over hemzelf. Niet op
WERKEN OP VIER DOMEINEN
school was er geen oog voor de situatie van
kantoor maar in een omgeving waar hij zich
MDFT therapeuten zijn optimistisch en gelo-
Bas. Zijn moeder was een jaar eerder nog
prettig voelde. Tijdens dit eerste gesprek
ven in de kracht van de gezinnen waarmee
op school geweest om uitleg te geven over
hebben we het niet over zijn gedrag gehad.
ze werken. Ze veroordelen niet en richten
AD(H)D. Inmiddels vond de mentor dit geen
Ik heb eerst juist kennis gemaakt met Bas
zich op vier domeinen:
excuus meer en werd Bas bij binnenkomst
zelf. Welke muziek vond hij bijvoorbeeld leuk”.
de jongere zelf de ouders
al uit de klas gestuurd omdat hij bijvoorbeeld zijn boeken niet bij zich had of omdat zijn
Dit kennismaken is fase één van MDFT, de
het gezin
huiswerk niet in orde was. Eigenlijk was er
‘alliantiefase’. Tijdens deze fase is het belang-
het buitengezinse domein (school, sport,
nergens meer een veilige plek voor Bas,
rijk om de tijd te nemen om de jongere en
behalve op straat met vrienden die ook spij-
zijn gezin te leren kennen. Een jongere zelf
belden en blowden. Op straat had hij lol en
is namelijk zoveel meer dan zijn stoornis of
Vanuit deze vier domeinen wordt gekeken
kreeg hij bovendien kicks door bijvoorbeeld
problematische gedrag. Sylvia vertelt: “wij
wat de onderlinge verbanden zijn en gaat
het stelen van nieuwe gympies.
zien veel jongeren waarbij eigenlijk geen tijd
de MDFT therapeut aan de slag samen met
is genomen om hem of haar echt te leren
de jongere en zijn ouders. Er wordt gekeken
Aan thuis had Bas geen boodschap meer.
kennen. Dat is jammer want door de jongere
naar de sterke punten van de jongere en
Zijn moeder was of boos of huilde en haar
te leren kennen win je vertrouwen. En alleen
de andere gezinsleden en hoe deze uitver-
gaf hij een grote bek. Zijn vader kon alleen
als hij je vertrouwt kun je hem echt goed
groot kunnen worden zodat ze een bijdrage
maar preken en dus begon hij die steeds
begeleiden. Ditzelfde geldt natuurlijk ook
kunnen leveren aan de oplossing.
minder te zien. Uiteindelijk werd Bas ge-
voor de ouders. Waar zitten zij mee? In onze
schorst op school omdat hij op het school-
ogen is dit dan ook een belangrijke fase,
plein methylfenidaat verkocht.
want eerlijk gezegd zou ik als jongere echt
MEER STRUCTUUR EN DUIDELIJKHEID
ook niet het achterste van mijn tong laten
DANKZIJ MDFT
zien aan iemand die ik niet ken en vertrouw”.
“Een gezin kiest er niet voor om in een
IEDERE JONGERE IS UNIEK, OOK MET AD(H)D Via de leerplichtambtenaar is Bas verwezen naar een MDFT therapeut. Zij vertelt: “Bas kwam in eerste instantie alleen met zijn moeder. Hij had geen enkele behoefte aan hulpverleners, er waren er al zoveel voorbij gekomen. Het eerste wat ik ben gaan doen
298
vrije tijd, baantje etc.)
vervelende situatie terecht te komen”, zo
‘uiteindelijk werd Bas geschorst op school omdat hij op het schoolplein methylfenidaat verkocht’
gaat Sylvia verder. “De vader en moeder van Bas waren heel verdrietig over de scheiding. Dit zorgde voor veel ruzie en onbegrip”. De therapeut heeft een aantal gesprekken met de ouders apart gevoerd. Hierdoor werd de woede minder en konden ze weer als ouders
VERDIEPING
met elkaar praten over hun zoon en de
Het mooie hiervan is, dat het gezin dit zelf
diagnose, op zoek naar de kwaliteiten die
zorgen die zij om hem hadden. Onder leiding
heeft bedacht en in het daarop volgende
jij hebt. Dat was voor de psychologen in oplei-
van de therapeut hebben ze een aantal
gesprek nam de therapeut taart mee
ding een compleet andere benadering, dat
afspraken gemaakt zodat er voor Bas wat
om te vieren dat ouders en Bas zo goed
je ook met een diagnose allemaal uniek bent
meer duidelijkheid kwam over bijvoorbeeld
samen kunnen onderhandelen en praten.
en je als therapeut dus steeds moet kijken
de omgangsregelingen en medicatie.
Successen moet je vieren binnen MDFT en
naar wie er voor je zit”.
dat doen we dan ook graag! Daar waar we Met Bas werden ook alleen gesprekken
complimenten kunnen geven, doen we dat
BESTENDIGING VOOR DE TOEKOMST
gevoerd. Tijdens deze gesprekken kon hij
en als er iets te vieren valt, moet je dat ook
Met Bas gaat het nu goed. Hij is, met een
vertellen over zijn faalgevoel op school, de
niet laten!
taak, toch over naar de derde. Hij heeft zijn
chaos en het verdriet rond de scheiding
oude sport Judo weer opgepakt en is hard
en het gebruik van cannabis. Door deze
Langzaam maar zeker werd voor Bas helder
op zoek naar een bijbaantje. Bas en zijn
gesprekken kwam Bas erachter dat canna-
hoe de nieuwe structuur in elkaar zat,
ouders hebben MDFT afgesloten door de
bis hem hielp om te vergeten, maar dat hij
ouders deden hier ook enorm hun best voor,
veranderingen die al hebben plaats gevon-
hierdoor ook het verdriet voor zich uitschoof
checkten, belden met elkaar en zelfs nu, nu
den te vieren en vooruit te kijken naar de
en zijn toekomst op het spel zette.
Bas geheel gewend is, bellen ouders nog
toekomst. Omdat Bas moeite heeft met
een keer per week om goed af te stemmen
verandering, zijn een aantal toekomstscena-
Vervolgens werd er in de gezinsgesprekken
rondom hun zoon. Dat is echt heel knap van
rio’s al doorgenomen, bijvoorbeeld:
aandacht besteedt aan de pijn van Bas
de ouders, zij zijn in staat om het belang van
wat als papa of mama een nieuwe
rondom de scheiding, aan de huisregels
hun zoon hoog op te agenda te houden.
en aan de achterliggende redenen van het
vriendin/vriend krijgt wat als we gaan verhuizen
cannabisgebruik. Het idee van deze gezins-
Bas zelf kwam in rustiger vaarwater en ook
gesprekken is dat de ouders leren te praten
op school ging het weer beter. Waar Bas
met jongeren over de zaken die hen bezig
moeite mee bleef houden was zijn medi-
houden, dus ook over cannabisgebruik.
cijngebruik en dat was voor de therapeut
Al deze thema’s zijn besproken door het
reden om hier toch nog eens aandacht aan
gezin. Mocht een thema dus gaan spelen,
SAMEN KOMEN TOT EEN OPLOSSING
te besteden in de gezinsgesprekken. En wat
dan kunnen Bas en zijn ouders terug grijpen
Ondertussen werd er ook op het schoold-
bleek: zowel ouders als Bas waren eigenlijk
naar wat zij bij MDFT geleerd hebben, zon-
omein gewerkt door de therapeut: “we
niet goed op de hoogte van wat de diagnose
der in paniek te raken.
moesten school weer meekrijgen. Bas is
AD(H)D nou echt inhoudt, wat het voor Bas
een slimme jongen en het zou doodzonde als
inhoudt en niemand had ooit met hen ge-
JONGERE EN GEZIN WEER IN HUN
school hem geen tweede kans geeft”. School
praat over hun verdriet hierover. Sylvia Cool:
KRACHT
stelde echter de regel dat hij geen tweede
“dat hoor ik wel vaker. Ik heb net een aantal
“Het is een mooie methode” zegt Sylvia Cool.
kans zou krijgen zonder medicatie. “Dit was
gastlessen verzorgd rondom AD(H)D voor
“MDFT wordt op steeds meer plekken in
voor Bas heel moeilijk. Hij was gestopt met
een opleiding voor gezondheidspsychologen.
Nederland toegepast. Daarnaast geven we
cannabis en wilde eigenlijk geen ‘gif’ meer in
wat als ik mijn vrienden van de straat
weer tegen kom
tegenwoordig ook cursussen aan school-
zijn lijf” aldus Sylvia. Dit zwart-wit denken is
De deelnemers kregen 8 dagen les over
personeel die daardoor steeds beter om
een valkuil van Bas. Samen met de ouders
A(D)HD en wisten alles over diagnose stellen
leren gaan met hun (probleem) leerlingen
heeft de therapeut daarom de voordelen en
en medicatiegebruik. Maar in geen van de
en daar steeds beter de aansluiting met
de nadelen van medicatie op een rijtje gezet.
dagen kwamen de thema‘s rouw of kracht
ouders kunnen krijgen. Het is een mooi vak,
Op basis hiervan heeft Bas er toen voor
aan bod. In mijn lesblokken ben ik vooral van
om zo steeds de verbinding te blijven zoeken.
gekozen toch medicatie te gaan gebruiken
deze thema’s uit gegaan. Zo’n diagnose is
We doen dit ten slotte om gezinnen in welke
door de week. In het weekend was hij dan
niet niets en daar mag je dus best verdrietig
vorm dan ook in hun kracht te zetten zodat
medicatievrij.
over zijn. Bovendien mag je ook met zo’n
elk kind gezond kan opgroeien!”
TEKST SYLVIA COOL FOTO STICHTING JEUGDINTERVENTIES
299
European Brain Employers “Je hoeft het niet alleen te doen” Over ADHD-coaches en andere mensen met Bijzondere Hersens TEKST ELSKE SCHREUDER FOTO WIM VAN DER SPIEGEL
De bedoeling is om het hele project als een olievlek over Nederland (en andere landen) uit te laten stromen. Volgend jaar zijn er weer nieuwe kansen voor nieuwe coaches… www.equisto.eu/index.php/european BIJZONDERE COACHES OP CURSUS Wat gebeurt er als je een dik dozijn mensen met Bijzondere Hersens bij elkaar zet? Dus
keur aan uitwisselingstrajecten. Vanuit het
een zestal ADHD’ers, al-dan-niet met dyslexie erbij, een paar hoogbegaafden en nog zo
onderdeel ‘Adult education’, oftewel volwas-
wat? Juist: dat wordt een levendige boel. En als het nou eens ook allemaal professionals op
senenscholing hebben mensen die zich met
dat gebied zijn: psycholoog, coach, loopbaanbegeleider… Nou, dan wordt het behalve
ADHD en dergelijke bezighouden in 2016 de
levendig ook uitermate interessant. Vooral als de reden van samenkomst is om bijge-
mogelijkheid gekregen om mee te doen in
schoold te worden in hun vak, of om samenwerkingsverbanden te smeden. En helemaal
diverse internationale cursussen. Wij
bijzonder zijn zulke gelegenheden als er Engels gesproken moet worden omdat er vakbroe-
allen zijn verbonden aan onder andere
ders en -zusters uit andere Europese landen aanwezig zijn. Het afgelopen half jaar waren
Impuls&Woortblind of het Instituut Hoogbe-
we bij diverse bijzondere bijeenkomsten aanwezig. Het gaat over netwerkbijeenkomsten
gaafdheid Volwassenen en de bedoeling is
in het kader van het project European Brain Employers, en meerdaagse cursussen over
dat we beter contact krijgen en kennis ma-
coaching- en leiderschapsvaardigheden.
ken met zusterorganisaties in andere landen.
IMPULS&WOORTBLIND LEIDT COACHES OP
De beurs die we ontvangen dekt de cursus-
De Europese Unie vindt het belangrijk dat burgers in de verschillende landen hun professio-
kosten en vormt een tegemoetkoming voor
nele vaardigheden uitbreiden en delen. Het Erasmus+-programma biedt financiën voor een
de reis- en verblijfkosten. Voorwaarde was
301
ACHTERGROND
wel dat de organisaties èn de individuele deelnemers goedgekeurd zijn. Dat wil zeggen dat
kan gezocht worden naar een gewenste
wij aanwijsbaar actief zijn op het gebied van de cursussen, in dit geval coaching, training of
toekomst gebaseerd op een goede ervaring
andere begeleiding van mensen met bijzondere hersens, vrijwillig of in betaald werk. Het pro-
uit het verleden. Hierbij laat de coach dus de
ject European Brain Employers is een samenwerkingsverband waarbinnen deelnemers aan
bewezen kracht van de ander naar boven
een Erasmus+cursus het geleerde over kunnen dragen aan werkgevers van mensen met
komen: gedetailleerd, in een ‘thick story’.
bijzondere hersens. In dit verband wordt daarmee bedoeld: mensen met AD(H)D, dyslexie,
De cursus was zo opgezet dat we elkaar
autisme en/of hoogbegaafdheid. Niet als slachtoffer, maar als deskundige: als Eigenaar van
beurtelings observeerden en feedback gaven
Bijzondere Eigenschappen.
in onze coachingsvaardigheden. Het feit dat er zoveel mensen met AD(H)D, hoogbegaafd-
DE COACHING CURSUSSEN
heid en dergelijke bij de deelnemers zaten,
De internationaal werkende organisatie In-Dialogue verzorgt de volgende cursussen:
èn dat deze een flink deel van de doelgroep
•
Clear Leadership
vormen, zorgde behalve voor herkenning ook
•
Strenght Based Coaching
voor hilariteit!
•
Inspiring facilitation, teaching, training
•
Narrative Coaching
EUROPEAN BRAIN EMPLOYERS Alle Nederlandse deelnemers zijn actief als
In 2016 zijn deze dus in het bijzonder toegankelijk gemaakt voor Nederlandse deelnemers die
vrijwilliger in het project European Brain
werken (betaald of als vrijwilliger) met of voor ‘mensen met bijzondere hersens’. Elke cursus
Employers. Doelstelling daarvan is bewust-
duurt een kleine week, en bestaat uit vooraf te lezen materiaal, theorie, en - vooral - veel
wording bij werkgevers, van hun werkne-
praktische oefening waarin de deelnemers hun eigen casus inbrengen. Zo kunnen coaches
mers ‘met bijzondere hersens’: het aantal
die met een aan ADHD gerelateerd probleem zitten, dat als voorbeeld nemen. En mensen die
(ongeveer 10 %!), de risico’s als ze niet goed
zelf ‘bijzondere hersens’ hebben - hier het overgrote deel immers! - kunnen oefenen met hun
begeleid worden (burn out, onderpresteren,
sterke en zwakkere kanten.
conflicten) en de speciale kwaliteiten (creativiteit, stressbestendigheid, focus). De deelne-
In maart waren twee cursussen achter de rug. Deze vonden plaats in respectievelijk Dene-
mers - ongeveer 30 - kiezen een werkgever
marken (Kopenhagen) en Oostenrijk (Linz). Bij beide was een aanzienlijk deel van de deelne-
om hun voorlichting te geven. Ze kunnen een
mers Nederlands: vrijwilligers van Impuls&Woortblind of bij coachingbedrijf Equisto. Deel-
bedrijfsarts benaderen om binnen te komen,
nemers waren bijvoorbeeld een ADHD- en dyslexie-coach, psycholoog, bedrijfsarts, docent,
iemand van HRM of PZ of een bekende die
kinderarts, loopbaanbegeleider en psychiater. Vanuit een eigen praktijk of bij MC-Kinder-
er werknemer is.
plein-Rotterdam, PsyQ, Parnassia en Instituut Hoogbegaafde Volwassenen. Daarnaast waren
Wij allen zijn dus nu ambassadeurs van dat
er deelnemers uit Denemarken en Cyprus vanuit diverse organisaties die met jongeren,
project en ontvangen ondersteuning door
volwassenen en/of gezinnen met ADHD of dyslexie werken.(Later in het jaar volgden nog
middel van praktische oefeningen en een
cursussen in Berlijn en Kopenhagen.)
toolkit met een power point presentatie met cijfers en andere gegevens.
UITGAAN VAN JE KRACHT Onderdeel van de cursus Clear Leadership was het inzicht dat mensen altijd redenen voor
In drie bijeenkomsten in december 2015
hun gedrag hebben: goede redenen in hun eigen ogen, ook al is dat gedrag voor een ander
en het voorjaar van 2016 hebben we elkaar
onbegrijpelijk. In echte casusbehandelingen leerden we verschillende verhelderende en circu-
beter leren kennen en informatie en tips
laire vragen te stellen om vastgelopen groepsinteractie goed te managen. Vanuit de theorie
uitgewisseld. European Brain Employers be-
van het systemisch werken werd geoefend met verschillende domeinen (het persoonlijke, het
oogt, zoals de naam aangeeft, om niet alleen
productieve en het reflexieve) en fases in het ontstaan van een team.
in Nederland, maar ook in andere Europese
Als in een groep of team meerdere ADHD’ers zitten, is het extra belangrijk om helderheid te
landen werkgevers te benaderen om de posi-
scheppen, want dat zorgt voor veiligheid, structuur en gezamenlijk resultaat.
tie van werknemers met ‘bijzondere hersens’ onder de aandacht te brengen.Tijdens de
302
Zoals de titel al aangeeft ging het bij Strenght Based Coaching niet zozeer om teamwerk,
cursussen zijn al relaties gelegd. Veelbelo-
maar om individuele coaching. De deelnemende professionals oefenden met vraagtechnie-
vende contacten zijn er met Denemarken,
ken. Op een onderzoekende en waarderende manier kan de cliënt gesteund worden. Samen
Italië, Engeland en Cyprus.
Wat hebben we geleerd? Deelnemers aan het woord De invalshoek “Wij zijn de Vereniging van Eigenaars van - in dit geval - ADHD” vind ik erg verfrissend. r Cursus was best confronterend. Maar ik heb ook gemerkt: Je hoeft het niet alleen te doen. r Tijdens de eerste week dacht ik regelmatig: “Hé, dat is hoe mensen met dyslexie en ADHD juist denken!”; dus niet lineair en monocausaal, maar het grote geheel en de patronen zien. En begrijpen dat iedereen in een eigen universum leeft. r Zelden zo veel rustige ADHD’ers bij elkaar gezien. r Op de terugweg, in de trein van Oostenrijk naar huis kwam ik in gesprek met een Duitse mevrouw. Ze heeft een uur lang ademloos zitten luisteren. Ze vond het zo waardevol om een eigenaar te spreken. Ze bleek een pleegzoon met ADHD te hebben die op een pilotschool zit. Heeft geen medicatie nodig en ontwikkelt zich super. Ze wilde alles van onze organisaties weten en van de Oostenrijkse vereniging. Ik heb e-mailadressen uitgewisseld. Dus goed om daar heen te gaan. r Je bezit meer positieve krachten dan dat je denkt, je moet ze alleen aanroepen. r “Language has power “, “clearity leads to safety”: handig dat soort compacte handreikingen. r Toen ik bij de werkgever voorlichting kwam geven, merkte ik het volgende op. Eigenlijk wordt er gedacht dat ze deze doelgroepen weinig tot niet hebben binnen het bedrijf. Als voorbeeld noemde de bedrijfsarts dat er ook gedacht wordt dat er geen of weinig alcoholisten of verslaafden binnen het bedrijf zijn. r Bij een coachingsgesprek ging ik minder adviezen geven - OMA thuislaten immers! (Oordeel, Mening, Advies). Mijn cliënt merkte het verschil en moest er wel aan wennen: hij moest meer zelf doen! r “Ieder mens is een universum, samen zijn we een multiversum”. Mooi. r De tekening van de bloem heb ik meteen gebruikt: op welke gebieden van je leven wil je leiderschap uitoefenen? Ik heb er trouwens een boom van gemaakt, met wortels. r Leuk om bestuursleden van de Deense dyslexievereniging te leren kennen. r Engels viel me niet mee maar gelukkig kwam docent met extra uitleg. r Powerpoint voor de voorlichting (European Brain Employers) legde eerst teveel nadruk op de risico’s voor uitval. Beter ook kwaliteiten erbij! r Coach vanuit je hart en je gevoel. r ADHD zou je een situationele handicap kunnen noemen. r Ik kreeg een compliment van mijn hoogbegaafde ADHD-cliënte, ze zei dat na het gesprek de puzzel in haar hoofd in elkaar was gevallen. r Meteen toegepast: de schaal van 1 -10. Waar zit je nu, hoezo, en hoe zou hoger eruit zien. Werkte! r Was bij een grote werkgever die liet weten de kosten voor coaching eruit te halen. r Ik had een teamcoaching in een lastige situatie met wantrouwen. Heb de methodiek toegepast, van ieder 1 voor 1 dezelfde vraag laten beantwoorden: wat gaat er goed? En later: wat kan er beter? Ze vielen elkaar niet in de rede. Maar luisterden wel. Later gaven de 2 kemphanen elkaar een hand! r Nog steeds is het lastig om uit te leggen dat hoogbegaafdheid ook een probleem kan zijn - of veroorzaken. Veel onkunde en ongeloof. r Groepsdynamiek doet het.
303
ONTBIJTGEDRAG VAN KINDEREN EN TIENERS MET AD(H)D
TEKST INGRID ROURS FOTO WIM VAN DER SPIEGEL
Het Voedingscentrum beveelt aan om elke dag te beginnen met een gezond ontbijt. Ontbijten is van belang om goed te kunnen functioneren op school en voor het behoud van een gezond gewicht. Het ‘gezonde ontbijt’-advies wordt in Nederland jaarlijks onder de aandacht gebracht door middel van het Nationaal Schoolontbijt. Uit een enquête van het Schoolontbijt onder ruim 3.000 kinderen bleek dat 15% van de basisschoolleerlingen niet dagelijks met een goed ontbijt start. Het functioneren op school van kinderen met AD(H)D blijft doorgaans achter bij leeftijdsgenoten en eerder onderzoek toont aan dat ze relatief vaker overgewicht hebben. Over het ontbijtgedrag van kinderen met AD(H)D in Nederland was niets bekend. Eten deze kinderen dagelijks een ontbijt? Hoe gaat dat? Worden ouders en kinderen wel voldoende voorgelicht? In januari 2014 werden gegevens verzameld over het ontbijtgedrag van kinderen met AD(H)D tussen 6 en 18 jaar. Van de 800 ouders die werden uitgenodigd om mee te doen, vulden 414 ouders de vragenlijsten in. Jongens hadden vaker ADHD en meisjes vaker ADD. Iets minder dan de helft van de kinderen had nog een andere aandoening, zoals een autismespectrumstoornis, dyslexie, ODD/CD of een stoornis in de motoriek. 304
â&#x20AC;&#x2DC;jonge kinderen schreeuwden vaker en maakten vaker ruzie dan tienersâ&#x20AC;&#x2122;
Hoe vaak ontbijten kinderen met AD(H)D? Op de vraag hoeveel dagen per week hun kind goed ontbeet, antwoordde 65% van de ouders dat hun kind altijd goed ontbeet en 35% dat hun kind niet of niet dagelijks met een goed ontbijt begon,
met televisie kijken, gamen, mobiele telefoon, laptop of tablet, muziek
4% ontbeet helemaal niet.
luisteren of lezen. Jonge kinderen schreeuwden vaker en maakten vaker ruzie dan tieners, zie figuur.
tabel 2 | kinderen met aantal dagen goed ontbijt per week tv-kijken/gamen/lezen/muziek/ aantal dagen ontbijt
n=414
percentage
mobiele telefoon/laptop/tablet
50% 45%
samen praten 7
269
65
stilzwijgend ontbijten
6
54
13
ruzie maken/schreeuwen
14%
5
45
11
zingen/anders
14%
4
12
3
3
6
1
2
6
1
1 nooit onbekend
19%
0%
10%
20%
30%
40%
50%
4
1
16
4
Wat is de reden voor kinderen om niet te ontbijten?
2
0
De belangrijkste reden om niet te ontbijten was dat kinderen graag uitsliepen, gevolgd door gebrek aan eetlust en gemakzucht en dat
Van de basisschoolleerlingen startte 25% niet altijd met een goed
kinderen in de ochtend erg langzaam of afgeleid waren waardoor
ontbijt vergeleken met 44% van de middelbare scholieren. Vooral
tijdgebrek ontstond. Jonge kinderen waren vaker afgeleid dan
middelbare scholieren en meisjes ontbeten vaker helemaal niet.
tieners. Andere redenen waren dat het kind geen brood door de keel kon krijgen, geen alternatief ontbijt wilde of dat in het weekend alles
Wat ontbijten kinderen?
anders ging, zie figuur.
Op de vraag wat kinderen eten en drinken tijdens het ontbijt, waren meer antwoorden mogelijk, zie figuur
32%
mijn kind slaapt graag uit mijn kind heeft in de ochtend
brood
mijn kind is erg afgeleid in de ochtend,
4%
9%
waardoor tijdgebrek ontstaat
1%
mijn kind ontbijt niet
10%
waardoor tijdgebrek ontstaat
6%
tussendoortjes
14%
mijn kind is erg langzaam in de ochtend,
10%
fruit anders
gemakzucht van niet ontbijten
22%
melkproducten
21%
geen eetlust
81%
overige granen
mijn kind vergeet te eten
6%
ik ben zelf niet thuis als mijn kind ontbijt
0%
20%
40%
60%
80%
100%
4% 3%
mijn kind is misselijk 0% mijn kind is moe 0%
melkproducten
ik vind het niet nodig dat mijn kind elke
55%
dag ontbijt 0%
33%
water, thee, koffie
anders, namelijk
27%
limonade en sappen
0%
weet niet / wil niet zeggen
8%
2%
anders
10%
20%
30%
40%
50%
1% 0%
20%
40%
60%
80%
100%
Wat stimuleert kinderen om te ontbijten? Op de vraag wat hun kind zou stimuleren om vaker goed te ontbijten,
Waar ontbijten kinderen en wat doen ze tijdens het ontbijt?
antwoordde bijna de helft van de ouders dat het beter structureren
De meeste kinderen ontbeten aan tafel (68%) of op de bank (27%),
van de ochtendroutine een stimulans zou zijn: het opstaan, wassen
8 kinderen in bed en 4 op de fiets naar school. Meer antwoorden wa-
en aankleden beter structureren, afspraken met hun kind maken om
ren mogelijk op de vraag wat kinderen tijdens het ontbijt deden. De
eerst te ontbijten en dan pas iets anders te doen, hun kind eerder
meesten praatten samen tijdens het ontbijt, maar de helft was bezig
wakker maken en zelf eerder opstaan, zie figuur. 305
VERDIEPING
47%
de ochtendroutine beter structureren
30%
keuzes laten maken samen ontbijten (ouder(s) en kind(eren)
ren. Bij de helft van kinderen met AD(H)D maakt het lichaam later de
25%
slaapstof melatonine aan, die nodig is om te slapen. Daarbij kunnen
ADD/ADHD-medicatie geven voor ontbijt anders
kinderen met AD(H)D de prikkels overdag niet goed verwerken, wat
4%
vaak pas gebeurt als ze in bed liggen, ‘het is druk in mijn hoofd’.
9% 21%
weet niet/wil niet zeggen
0%
afgeleid zijn. Goede nachtrust en ontspanning zijn belangrijk om weer energie op te doen om de volgende dag goed te kunnen functione-
minder druk op kind leggen en zelf
10%
20%
Hierdoor kunnen kinderen pas later in slaap vallen en slaaptekort 30%
40%
50%
oplopen, waardoor ze in de ochtend weer moeilijk opstaan en in tijdnood komen. In het algemeen is het moeilijk om een bepaalde leefstijl te veranderen. Dat geldt ook voor kinderen – en ouders – die tijdens het ontbijt
Inname medicijnen in relatie tot ontbijt?
bezig zijn met andere activiteiten. Structuur is belangrijk, vooral voor
13% van de kinderen gebruikte geen medicijnen voor AD(H)D. Iets
kinderen en volwassenen met AD(H)D. De helft van de ouders in ons
meer dan de helft van de kinderen gebruikte kortwerkende medicij-
onderzoek gaf zelf al aan dat het beter structureren van de och-
nen en 55% gebruikte langwerkende medicijnen.
tendroutine een stimulans voor het kind zou zijn om vaker goed te
24% van de kinderen nam medicijnen vóór en 75% tijdens of na het
ontbijten. Als kind en ouder een kwartier eerder opstaan en duidelijke
ontbijt, 35% tijdens of na de lunch en 8% tijdens of na het avondeten.
afspraken maken over de ochtendroutine voordat andere activiteiten
Kinderen met ADHD namen vaker medicijnen vóór het ontbijt dan
worden ondernomen, zou een gezamenlijk ontbijt van 15 minuten
kinderen met ADD. Volgens 20 % van de ouders werd niet bespro-
aan tafel mogelijk kunnen zijn. Als op deze manier meer tijd wordt ge-
ken wanneer de medicijnen ingenomen moesten worden en volgens
creëerd, zou het ontbijt met minder spanning gepaard kunnen gaan
30% vertelde de zorgverlener niet hoe de medicijnen ingenomen
en mogelijk ook minder druk op het ontbijt leggen. Kinderen zouden
moesten worden.
meer tijd en ruimte kunnen krijgen om zelf hun ontbijt te maken en te kiezen wat ze eten met mogelijk minder discussie hierover. De mees-
Discussie
te redenen om niet te ontbijten zouden hiermee ondervangen zijn.
Na een nacht vasten is ontbijten belangrijk om weer nieuwe energie
In de praktijk kunnen kinderen die erg langzaam zijn in de ochtend en
en belangrijke voedingsstoffen binnen te krijgen die nodig zijn om (op
kinderen die schreeuwen en ruzie maken nog een beperkende factor
school) goed te kunnen functioneren. Eerdere onderzoeken laten zien
zijn om dagelijks samen te ontbijten. Na het doorvoeren van goede
dat ontbijten de stemming en het cognitief functioneren verbetert -
nachtrust en een gestructureerde ochtendroutine kunnen dit rede-
vooral op gebied van alertheid, aandacht en kortetermijngeheugen.
nen zijn om de mogelijkheid van medicijnen in de vroege ochtend met
Kinderen met AD(H)D kunnen zich minder goed concentreren en zijn
de behandelend arts te bespreken: het zogenaamde ‘ontbijt op bed’
toch al sneller afgeleid dan kinderen zonder AD(H)D en hebben dus
waarbij medicatie wordt genomen. De dag kan dan veel positiever
baat bij optimale basisvoorwaarden, waaronder een gezond ontbijt.
beginnen.
Overslaan van het ontbijt vergroot ook de kans op overgewicht en
Behalve aandacht van school en ouders, bleek dat zorgverleners ook
obesitas. Een goed ontbijt is gerelateerd aan een beter dieet en min-
een bijdrage kunnen leveren aan een beter ontbijt. Een op de drie
der snacken, betere voedingsstatus en handhaving van lichaamsge-
ouders gaf aan dat de zorgverlener het ontbijt en juiste inname van
wicht. Overgewicht is een bekend toenemend gezondheidsprobleem
de medicijnen niet besproken had. De bevindingen zijn zodanig dat er
in Nederland met mogelijke gevolgen zoals: pesten, stigmatisering,
tijdens consulten meer aandacht voor zou moeten zijn.
verdriet, gespannenheid, steeds meer terugtrekken uit lichamelijke en sociale activiteiten, eenzaamheid, depressie, een verstoord
Conclusie:
lichaamsbeeld en lage zelfwaarde. Op de lange termijn kunnen ook
1. kinderen met AD(H)D ontbijten vaker niet dan leeftijdsgenoten
hoge bloeddruk, hart- en vaatziekten, suikerziekte, slaapapneu, kan-
2. beter structureren van de ochtendroutine is belangrijk om kinde-
ker, en problemen aan het bewegingsapparaat optreden.
ren te laten ontbijten, eventueel ook denken aan ‘ontbijt op bed’
Het Nationaal Schoolontbijt is een uitstekende gelegenheid voor ou-
3. zorgverleners moeten meer aandacht besteden aan het belang
ders en docenten om kinderen bewust te maken van het belang van
van ontbijt en juiste medicatie inname
een dagelijks ontbijt en gezonde voeding. Ook het sociale aspect om samen tijd en aandacht te besteden aan het ontbijt is belangrijk.
Ingrid Rours is kinderarts bij Kinderplein, Medisch Centrum voor
De belangrijkste redenen om niet te ontbijten waren uitslapen en
Kwaliteit van Leven, Rotterdam. (1) GfK Ontbijtsurvey 34053, januari 2014
306
Mijlpaal Mijlpaal: Dankzij een andere kijk op mezelf, zie ik nu de kracht van ADHD en wat ik daarmee kan!
Corine van Zoelen Corine van Zoelen is 44 jaar, getrouwd met Danny en moeder van twee tieners. Ze is dol op reizen, spelletjes spelen met de kinderen, wandelen met de hond in het bos, en…. Yoga! ‘Mijn zoon had op school veel moeite met concentreren en leren lezen. Na onderzoek bleek dat hij dyslexie en ADHD heeft. De informatie die we daarbij kregen vond ik ook op mezelf van toepassing. Gelukkig kon mijn man er altijd goed mee omgaan en maakte hij grapjes over mijn chaotische-en duizend-dingen-tegelijk acties, maar er bleek ook een medische verklaring voor. Zo kon ik een hele dag besteden aan het opruimen van het huis en was het aan het einde van de dag nog steeds een rommel. Dat, terwijl ik heel druk bezig geweest was! Tijdens het opruimen van het ene, viel mijn oog op iets anders als ik dat dan ging opbergen zag ik weer een stapel en voor ik het wist stond ik stenen in een bak water uit te spoelen die ik weer zag liggen in de schuur omdat ik daar een tas ging pakken. Het was voor de mensen om mij heen soms best lastig… Na de diagnose is er voor die mensen niet zoveel veranderd. Maar voor mezelf wel! Nu ik weet waar het door komt, laat ik mij minder snel afleiden. Ik heb geleerd me te focussen door te denken: ‘Hoofd bij je handen, eerst dit afmaken dan de rest’. En dat werkt. Toen mijn zoon medicatie voorgeschreven kreeg wilde ik zelf ervaren wat het effect daarvan is. Oncontroleerbare hartkloppingen, klotsende oksels en griepverschijnselen waren het gevolg. Zonder medicatie lukte het mij om mijn drukte te onderdrukken door aangeleerde ademhalingstechnieken. Door de bijwerkingen van de medicatie lukte dat niet meer. Ik ben weer vlug overgeschakeld en vertrouw weer op mijn ademhalingstechniek… Tijdens een les over het ontdekken van je innerlijke kracht bij de yogaopleiding, moesten we met de eerste letter van onze naam een woord bedenken dat ons omschreef. Met de ‘C‘ van Corine was het eerste dat in mijn opkwam ‘chaos’ natuurlijk! Maar direct na de les kwam het woord ‘creatief’ bij mij op. Wonderlijk, want ik had mezelf nooit eerder als creatief bekeken. Met klei en verf heb ik niets. Maar ik kan wel rondom allerlei thema’s de mooiste kinderyogalessen bedenken en in elkaar zetten. Creatief op een andere manier dus! Wat vond ik dat een prachtige ontdekking. Vroeger vond ik de hoeveelheid van mijn gedachten best vervelend, maar nu zie ik in dat het mij heel veel gebracht heeft. Inmiddels ben ik yogadocent en heb ik een yogaboerderij opgericht. Als docent en ondernemer profiteer ik enorm van de creativiteit van ADHD. Ik heb mezelf helemaal onder controle. Er is een Corine óp de yogamat en een drukkere, enthousiastere Corine ván de yogamat. Zodra ik namelijk op de yogamat stap, schakel ik over naar een andere ‘frequentie’. De rust die ik dan ervaar kan ik overdragen op anderen, dat is zo mooi. Dat is heerlijk voor mij en heerlijk voor anderen. Ik begeleid bijna 200 mensen die genieten van mijn online of offline yogalessen. Het opzetten van de yogaboerderij waarvoor ik zelfs mijn baan heb opgezegd is een mijlpaal! Ik organiseer ook yoga-events en yogareizen. Dat wat ik voorheen zag als mijn handicap, heb ik leren zien als mijn kracht. Die andere kijk op mezelf was zo’n bevrijding. Ik zie de toekomst met vertrouwen tegemoet, ik ga ervoor!’
307
Mijlpaal Mijlpaal: Ik ben trots op mijn kwaliteiten en de dingen die ik doe!!
INGE VAN WESTENBRUGGE
Inge van Westenbrugge is 34 jaar en samen met haar partner Ad aanvoerder van een samengesteld gezin. Ze werkt parttime in de ouderenzorg.
‘Een negatief zelfbeeld kleurt de periode voordat ik wist dat ik ADHD heb. Ik deed altijd tien dingen tegelijk en ik verloor dan snel de interesse in alle tien de dingen, omdat je nu eenmaal zoveel dingen tegelijk kunt doen. Ik baalde enorm van mezelf dat het mij niet lukte om iets af te maken. Te falen. Het liefst begon ik nergens meer aan. Ik ontwikkelde me tot een echte pleaser, zo graag wilde ik aardig gevonden worden. Ik zei nooit ergens ‘nee’ op en nam daardoor constant te veel hooi op mijn vork waardoor ik prikkelbaar en geïrriteerd was. Mijn velletje zat niet lekker. Het beeld dat ik bij ADHD had waren hyperactieve jongetjes die niet stil kunnen zitten op hun stoel. Ik was dan ook stomverbaasd toen iemand opmerkte: ‘jij zou weleens ADHD kunnen hebben’. De boeken die ik erover ging lezen waren zo herkenbaar dat al mijn puzzelstukjes een plek kregen. Toch duurde het even voordat ik mezelf liet testen. Het idee van een label schrok mij af. Maar ik had wel behoefte aan de handvatten die een duidelijke diagnose biedt. En mijn rommelige sneltreinbrein zonder remmen had hulp nodig. Ik was 30 jaar toen ik de diagnose kreeg. Wat een opluchting was dat. Ik kon wel juichen! Hier kon ik iets mee. Samen met een coach ben ik 2 jaar lang aan de slag gegaan om mijn denkwijze te veranderen en ingesleten patronen te doorbreken. Nee leren zeggen, grenzen aangeven. Ik heb leren ‘omdenken’ door te kijken naar mijn kwaliteiten en interesses. Door te kiezen voor wat ik écht leuk vind, focus ik mij op één ding en maak ik het wel af. Ik zit nu goed in mijn vel. ADHD heeft mijn leven verrijkt en veel goeds gebracht. Het heeft mij anders leren kijken en de hyperfocus is een groot pluspunt. Die drive geeft mij doorzettingsvermogen en zorgt ervoor dat ik het best mogelijke uit een situatie haal. Mijn werk ervaar ik als een heel lange hyperfocus. Ik werk al jaren in de gehandicapten- en ouderenzorg en heb nog geen dag gedacht: ‘was ik maar vrij’. Het contact met de cliënten, het luisteren naar ze en aandacht hebben voor ze, dat maakt mij gelukkig. Ik denk in mogelijkheden. Door mijn oplossingsgerichtheid denk ik vaak buiten de beperkende kaders. Het bloggen over mijn ervaringen met ADHD heeft ook een positief effect. Lezers herkennen de moeilijke of leuke dingen waarover ik schrijf en daarmee help ik ze. Ze lopen niet alleen over het hobbelige ADHD-pad. Ik loop er ook op en benut de kwaliteiten van ADHD. Mijn zelfbeeld is veranderd. Onlangs ben ik voor een geweldige baan van werkgever veranderd en in sinds kort zit ik weer in de schoolbanken. Dat wilde ik al zo lang en zo graag! Voor het eerst in mijn leven durven te zeggen dat ik trots ben op de dingen die ik doe is wel een mijlpaal! Juist mijn ADHD maakt mij tot de persoon die ik nu ben en daar ben ik heel erg blij mee.’
308
Mijlpaal Mijlpaal: Eindelijk: zowel prive als zakelijk een hoogtepunt!
Erik Vink is 39 jaar en beeldend & performance kunstenaar. Hij is een
ERIC VINK
alleenstaande vader van een zoon van 10 jaar. Hij is graag met mensen om zich heen. Thuis of elders, dat maakt niet uit. ‘Sinds een jaar heeft de chaos die mijn leven beheerste een naam: ADD. Altijd gingen er dingen mis en altijd liep ik achter de feiten aan. Ik voelde me een oetlul. Van een goed zelfbeeld was geen sprake meer. Ik ging vriendschappen uit de weg en na een aantal depressies kon ik mijn relatie ook toevoegen aan alle dingen die misliepen. Op een gegeven moment had ik geen huis meer, mijn financiële situatie was een puinhoop. Door de depressie die daarop volgde heb ik een periode nauwelijks contact gehad met mijn zoon. Ook overige contacten ging ik uit de weg. Ik hield goed verborgen dat het mij zo’n moeite kostte om dingen te onthouden en te plannen. Alleen mijn toenmalige vriendin had in de gaten dat het mij niet lukte om de boel op de rit te krijgen en te houden. Dat ik mijn kop liever in het zand stak dan problemen onder ogen te zien. ADD speelt zich voornamelijk aan de binnenkant af, dus zelfs zij had niet door dat ik uit alle macht probeerde een Erik te zijn die ik niet ben! Veel mensen in mijn omgeving wisten niet hoe hard ik werkte. Het enige dat ze uiteindelijk gemerkt hebben is de diepe depressie waarin ik raakte toen het mij niet langer lukte om me anders voor te doen dan ik ben. Na de diagnose die daarop volgde vielen er puzzelstukjes op hun plek. De wetenschap dat een fysiek stofje in mijn hersenen ervoor zorgt dat bepaalde dingen moeilijker gaan, maakt dat ik veel minder snel boos en teleurgesteld ben. Op mezelf. Ik ga daardoor minder krampachtig door het leven. Dankzij medicatie is de chaos in mijn leven verminderd. Ik probeer op een andere manier om te gaan met zaken waarmee ik moeite heb. Dit kost veel minder energie dan ertegen te vechten of ze angstvallig te verbergen zoals ik voorheen deed. Hierdoor heb ik nu energie over! Alles bij elkaar voelt het nu veel relaxter. Mijn kwaliteiten krijgen nu de ruimte. Daar ligt de focus op. Ik ben creatief, heb veel inlevingsvermogen en goede sociale- en communicatieve vaardigheden. Zeker mijn sociale talent kan ik nu bewust inzetten. In een korte tijd kan ik van een grote groep mensen een hechte en betrokken ploeg maken waarmee ik kunstprojecten realiseer. Daar ben ik goed in. Dat weet ik nu van mezelf en durf dat ook te zeggen. Het was niet makkelijk. Ik ben de strijd aangegaan met mezelf om erachter te komen wie ik ben. Dat heeft tot veel inzichten geleid. Ik kan gelukkig zeggen dat de terugkerende problemen en de daaraan gekoppelde depressies verleden tijd zijn. Ook in de toekomst blijf ik nog van mezelf en situaties leren. Inmiddels heb ik weer een eigen huis en werk waar ik goed in- en trots op ben. 60 Personen die elkaar niet kennen, die zich inzetten en werken aan een mooi maatschappelijk project waarbij iedereen zijn eigen kwaliteiten benut. Zo’n groep mag ik leiden naar het hoogtepunt van de uiteindelijke performance. Dat alles bij elkaar, zowel privé als zakelijk, dát is mijn mijlpaal!’
309
Mijlpaal Mijlpaal: Tegen de verwachting in een prachtige toekomst!
Ellen van Gilst-Huls
Ellen van Gilst-Huls is 36 jaar en getrouwd met Christiaan. Ze is dol op hun Golden Retriever die net zo hyper is als zij. Als verzorgende i.g. (Individuele Gezondheidszorg) werkt ze met mensen die verschillende vormen van dementie hebben.
‘Mijn schooltijd was een zware tijd. De leraren en mijn ouders hadden het idee dat ik in de klas niets deed. Ik was te snel afgeleid. Omdat mijn vader zelf leraar was, volgde ik na schooltijd steevast bijles. Proefwerken, knutselen en handvaardigheid vulden mijn vrije tijd. Concentratie was ook tijdens de bijles een probleem en een boze vader het gevolg. In de ogen van mijn moeder kon ik naar mijn gevoel nooit iets goed doen. Al met al was mijn jeugd een gespannen periode. Kinderen voelden aan dat ik anders was en gingen mij pesten… Op de middelbare school dachten ze dat ik lui was en ongeïnteresseerd, ondanks wisselende resultaten behaalde ik toch mijn diploma. Gaandeweg verzamelde ik vrienden om mij heen die mij volledig accepteerden. Mijn werkleven kende een aantal omzwervingen voordat ik ‘vast’ liep op het gebrek aan concentratie en de overmaat aan impulsiviteit. Het vermoeden bekroop mij dat ik weleens ADHD zou kunnen hebben, maar de huisarts bij wie ik aanklopte nam mij niet serieus en veegde een doorverwijzing van tafel. Thuis kon ik er met mijn ouders ook niet over praten. Ik was nu eenmaal zo, ik had beter een jongen kunnen zijn zeiden ze... Een volgende nare periode volgde. Ik kreeg een burn-out en ontwikkelde een sociale fobie en durfde de straat niet meer op. Gelukkig kon ik toen al op de steun van Christiaan rekenen. Na een misdiagnose van depressiviteit kreeg ik uiteindelijk de juiste diagnose: ADHD. Ik was inmiddels al 24 jaar, wat was ik blij met mijn diagnose. Eindelijk erkenning! Twee jaar lang worstelde ik me door het acceptatieproces heen, maar het lukte. Dankzij medicatie en coaching werd het rustiger in mijn hoofd en doordat ik op mijn toenmalige werk de nachtdiensten draaide in plaats van de prikkelrijke dagdiensten vond ik ook daarin mijn draai. Inmiddels zie ik mezelf niet meer als hyper en ongestructureerd, maar als oplossingsgericht, als iemand die snel handelt en schakelt, als creatief en intuïtief en heel rechtvaardig. Ik ken nu mijn grenzen. Mijn zelfvertrouwen is zo gegroeid dat ik het aandurfde om een vaste baan op te geven en een baan te accepteren in een kleinschalig woonproject voor dementerenden. Het project moest nog helemaal opgestart worden en samen met collega’s en leidinggevenden hebben we het tot een succes gemaakt. En daar heb ik waardering en een vaste baan voor teruggekregen. Ik hoef enkel maar terug te kijken om te zien wat mijn mijlpalen zijn. Tegen de verwachtingen is mijn leven geen chaos, maar heb ik een super lieve man, een huis en een vaste baan. Ik heb mijn sociale fobie overwonnen en weet inmiddels dat ik er mag zijn! Vorig jaar zijn we voor het eerst met een grote groep – voor mij onbekende – mensen op vakantie gegaan. Ik was er aanvankelijk wat onzeker over. Zouden zij mij vreemd vinden? Maar dat was absoluut niet het geval! Wat heb ik genoten. Dat wil ik volgend jaar weer. Dus ik kijk niet alleen terug om mijn mijlpalen te zien, maar zie ze ook in de toekomst. Het leven is te mooi om in het verleden te blijven hangen.’
310
Mijlpaal Mijlpaal: Al 25 jaar gelukkig met mijn vrouw!
Jeroen van den Bos is 44 jaar, getrouwd en vader van 2 kinderen. Hij is
jeroen van den bos
Key accountmanager in de detachering en ondernemer. ‘Op school ging het altijd moeizaam. Ik was dat drukke joch dat geen minuut kon stilzitten. Eenmaal op het MBO had ik naast school een bijbaan. Daar was ik meer te vinden dan tussen de schoolbanken. Toch heb ik niet het idee dat de ‘last’ van mijn ADHD bij mij lag. Die lag vooral bij anderen. Ik sportte toen ook al heel veel. Dat is altijd mijn ideale uitlaatklep geweest voor mijn overtollige energie. In mijn werkzame leven heb ik altijd gezocht naar een baan die mij een vorm van vrijheid bood waarin ik mijn eigen ding kan doen. Mijn struikelblok is dat ik met mijn enorme drive de lat veel te hoog leg. En zelfs daar probeer ik dan nog overheen te springen! Ik geef alles of niets en dat heeft een aantal keer geleid tot overspannenheid. Echt vast liep ik pas op het moment dat ik vader werd. Als ik iets in mijn hoofd heb, dan moet ik dat direct doen. Aan dat soort spontaniteit en drang kun je geen gehoor geven met jonge, opgroeiende kinderen. Dat frustreerde mij enorm. Toen ben ik hulp gaan zoeken en kreeg ik in 2008 de diagnose ADHD. Ik heb geprobeerd er een aantal boeken over te lezen, maar het is best lastig om voorbij de eerste bladzijde te komen zonder afgeleid te worden… Ik ben nog steeds eigenwijs en tegendraads en floep er nog steeds dingen uit. Dat brengt mij weleens in een lastig pakket, maar sinds de diagnose ben ik mij er bewuster van. Alhoewel het mij nog steeds niet gelukt is om iemand uit te laten praten. Stil zitten is niets voor mij, daarom heb ik veel hobby’s. Windsurfen, zwemmen, fitnessen, met de hond wandelen, koken, klussen en vooral lol trappen met de kinderen. In mijn werk kan ik ook mijn energie kwijt. In loondienst heb ik voor bedrijven grote prestaties neergezet, maar toen ik ondernemer werd, stond ik met mijn bedrijf op de 33e plaats van de 900 snelst groeiende bedrijven van Nederland! Dat heb ik dankzij mijn ADHD voor elkaar gekregen, niet ondanks. Ik leg namelijk heel makkelijk contacten, ben extravert en ga door waar anderen stoppen. Soms gebruik ik mijn diagnose om een langdurig en saai gesprek af te kappen of meteen to the point te komen. Natuurlijk is het lastig om me voor een lange tijd te concentreren, maar vooral zie ik mijn ADHD als positief. Ik snap mensen die de zwaarte van hun leven aan het kapstokje van deze diagnose hangen niet. Het leven is een feest, al begrijp ik wel dat het voor mijn vrouw niet altijd gemakkelijk is om met mij te leven. Onze zoon met ADHD ziet zijn diagnose ook als positief. Het is mijn vrouw en mij gelukt om hem de kwaliteiten die ermee samenhangen in te laten zien en te gebruiken. Je hoort vaak dat mensen met ADHD verslavingsgevoelig zijn en veel wisselende relaties hebben. Nou, ik ben al 25 jaar samen met mijn vrouw, als dát geen mijlpaal is!’
TEKST ESTER EIJSACKERS-BLANKER FOTO PASCAL BOSMANN, YFKE METZ EN EVELIEN GERRITS
311
Patricia O. Quinn is developmental pediatrician in Washington D.C. en oud-directeur van het ‘National Center for Girls and Women with ADHD’.
VROUWEN EN ADHD wat doen de hormonen? voor het reguleren van stemming, gedrag en leervermogen. Dat betekent dus dat lage oestrogeenspiegels kunnen leiden tot toename van klachten (zoals in de menopauze of de week voor de menstruatie). Rond de menopauze komen lichamelijke en psychische klachten vaker voor zoals geheugenstoornissen, wisselende stemming, woordvindingsproblemen en opvliegers. Ook voelen vrouwen zich vaak somber, geprik-
A
keld, moe en bezorgd en hebben zij nog al DHD komt voor bij ongeveer 3% van
eens slaapproblemen. Er blijkt een verband
de vrouwen, dat betekent dus bij
te zijn met lage oestrogeen spiegels.
miljoenen op de hele wereld. Maar helaas diagnose: er zijn vaak comorbiditeiten zoals
agnose mede omdat de symptomen anders
angst- of stemmingsstoornissen. Vaak
kunnen zijn dan bij de doorsnee ADHD’er. En
wordt de depressie die vaak het gevolg is
nog minder vrouwen krijgen ook een zinvolle
van faalervaringen door de ADHD behandeld
behandeling. In de puberteit beginnen er tij-
zonder dat er gekeken of gezocht wordt
dens de menstruele cyclus schommelingen
naar het onderliggend probleem. En als de
op te treden in de geslachtshormonen, zoals
vrouw vervolgens de diagnose ADHD krijgt
Het blijkt ook dat vrouwen vaak pas onder
oestrogenen. Dit leidt vaak tot verergering
wordt er geen rekening gehouden met de
de aandacht komen rond deze periode. In
van de klachten. Dit zelfde zie je ook als de
hormonale schommelingen, zodat een deel
de DSM- 5 horen de klachten begonnen te
oestrogenen verminderen in de menopauze:
van de vrouwen maar gedeeltelijk verbetert.
zijn voor het 12e jaar (dat past dus niet bij
het kan leiden tot meer klachten die eerder
312
‘de depressie - die vaak het gevolg is van faalervaringen door de ADHD wordt regelmatig behandeld zonder dat er gekeken of gezocht wordt naar het onderliggend probleem’
krijgen maar relatief weinig vrouwen een di-
de diagnose in de menopauze), maar deze
goed onder controle waren of zelfs tot een
Hoe zit het nu precies met deze hormonen?
vrouwen hebben wel langer dan 6 maanden
eerste diagnose ADHD! Veel vrouwen klagen
Oestrogenen blijken een belangrijke rol te
last van hun klachten, wat weer wel past
ook over minder effect van de medicatie
spelen bij de ontwikkeling van zenuwweefsel,
bij ADHD. Veel voorkomende klachten zijn
in de week voor de menstruatie. Vaak
het blijkt bovendien dopamine te stimuleren
concentratie- en organisatieproblemen en
hebben vrouwen toch al een ingewikkeldere
in een aantal hersendelen die belangrijk zijn
een slecht korte termijn geheugen. Boven-
VERDIEPING
Het originele artikel uit ADHD in Practice 2015; 7: 44–77 werd met toestemming van de auteur en van ADHD in Practice aangepast en vertaald door Rob Pereira. www.adhdinpractice.co.uk/_year_search_review.aspx?JID=1&Year=2015&Edition=549 TEKST PATRICIA O. QUINN VERTALING ROB PEREIRA FOTO SHUTTERSTOCK
‘ook is er natuurlijk vaak een positieve familieanamnese: ‘it runs in the family’. Maar soms wordt ook dit niet geassocieerd met ADHD, bijvoorbeeld als er iemand is in de naaste familie ‘zonder ADHD’, maar met depressie, burn out of verslavingsproblemen. dien blijken de klachten positief beïnvloed
nodig zijn voor het geheugen. Toediening
te worden door anti-ADHD medicatie. Ook
van oestrogeenpleisters bleek te werken als
is er natuurlijk vaak een positieve familie-
een lage dosis stimulantia en/of het effect
anamnese: ‘it runs in the family’. Maar soms
van stimulantia te versterken: de proefper-
wordt ook dit niet geassocieerd met ADHD,
sonen voelden zich ‘high’, energieker en
ophogen. Bij dalende oestrogenen rond de
bijvoorbeeld als er iemand is in de naaste
konden beter nadenken. Maar in de fase na
menopauze kan de diagnose ADHD ineens
familie ‘zonder ADHD’, maar met depressie,
de menstruatie (als de oestrogenen dalen
duidelijk(er) worden en moet soms de
burn out of verslavingsproblemen.
en er meer progesteron is) was dit effect
medicatie worden aangepast. Overweeg ook
verdwenen.
oestrogeen behandeling bij (te weinig) effect
Hormoonbehandeling?
van de behandeling in de menopauze. Voor
Bij grote studies bleek dat vrouwen die een
Conclusie
veel hulpverleners was het tot voor kort
hormoonbehandeling krijgen verbeteren op
Zowel uit wetenschappelijke studies, maar
niet logisch dat ADHD zou kunnen beginnen
het gebied van woorden onthouden, discus-
ook uit de praktijk, blijkt dat je rekening moet
rond de menopauze. Als je zelf in deze fase
siëren, snelheid van handelen en wakker zijn.
houden tijdens de cyclus met wisselende
zit moet je soms vechten voor je diagnose,
Ook was er verbetering op het gebied van
of dalende hormoon spiegels. Hierop kan
neem dus het heft in eigen hand!
korte en lange termijn geheugen, concen-
je bij toename van je klachten reageren
tratie en bij het leren van nieuwe verbanden.
door de finetuning ter hand te nemen. Dat
Bovendien bleek de bloeddoorstroming toe
wil zeggen bij toenemende klachten voor
te nemen in sommige hersengebieden die
de menstruatie kan je de medicatie iets
‘voor veel hulpverleners was het tot voor kort niet logisch dat ADHD zou kunnen beginnen rond de menopauze’
313
SELECTIEF MUTISME Het Stille Kind met ADHD ‘als je kind ADHD heeft en niet praat’
66
VERDIEPING
Je merkt er thuis niets van. Daar zie je je kind als druk, blij en vol humor. De oren worden van je hoofd gekletst en het spel is altijd met drukke gezelligheid en vooral heel fantasievol. Je ziet de talenten van je kind afspatten en de veelzijdigheid is er ook. Dat past helemaal bij ADHD, zo weet je als ouder. Net als de emotionele buien van boosheid en verdriet. Die komen er tien keer zo heftig uit als je die vergelijkt met een kind zonder ADHD. Maar dan ontdek je dat je kind op andere plaatsen niet praat. Je weet al lang dat je kind in die situaties verlegen is. Maar in het gesprek met bijvoorbeeld de leerkracht hoor je dat er geen communicatie mogelijk is. Je kind praat niet en heeft misschien wel selectief mutisme. Een sociale angststoornis waarbij het in bepaalde situaties niet kan praten, terwijl het dat wel wil.
67
VERDIEPING
Een kind met selectief mutisme praat thuis gewoon en beheerst de taal. Vaak wordt eerst
PIETER
aan verlegenheid gedacht. Maar als na een langere periode het kind nog steeds niet praat
Pieter is 14 jaar. Hij heeft ADHD en krijgt
kan er sprake zijn van selectief mutisme. Vaak spelen kinderen dan wel al gewoon met hun
geen medicatie. Hij is erg onzeker van zich-
klasgenootjes maar de spraak blijft uit. Er is dan eigenlijk niet meer sprake van verlegenheid.
zelf. Op school krijgt hij geen ondersteuning
Het kind blokkeert op het praten en soms ook in beweging. Soms lijkt het of het kind weigert
en het gaat daarom ook vaak mis. Hij mist
te praten. Die indruk kan ontstaan, omdat het kind op het ene moment wel praat en in een
een lesje, hij weet niet waar hij wezen moet,
andere situatie niet. Het kind praat wel tegen leeftijdsgenootjes op het schoolplein, maar in
hij weet niet dat hij dat huiswerk moest ma-
het klaslokaal niet. Het heet dan ook ‘selectief’ mutisme. Soms praten kinderen alleen maar
ken, hij raakt zijn jas kwijt, hij weet niet waar
thuis. Een diagnose is ook hier belangrijk, zodat de juiste behandeling kan worden ingezet.
de kinderen zijn in de pauze en hij weet niet
Het kind kan ook de indruk van autisme geven. Een vroege constatering is gunstig, omdat
dat hij voor sport op het veld moest zijn in
heel jonge kinderen vaak redelijk makkelijk geholpen kunnen worden met de juiste aanpak.
plaats van in de zaal en is daar. Allemaal niet
Op latere leeftijd wordt het lastiger. Wanneer eenmaal selectief mutisme is vastgesteld is
handig om je zelfvertrouwen op te bouwen.
gerichte behandeling mogelijk. In Nederland zijn er twee expertisecentra: De Bascule, AMC
Pieter is uiteindelijk zo onzeker dat de kinde-
in Amsterdam en ‘Spreekt voor Zich’, UMC in Utrecht. De Bascule richt haar behandeling
ren dat ook zien. Dat maakt hem een prooi
vooral in de school met ambulante hulpverleners. Het programma Spreekt voor zich begint
voor pesterijen. Vaak als Pieter iets zegt in
juist buiten de school.
de klas wordt hij nagepraat en bespot. Dat napraten en honen gaat na schooltijd door
PROGRAMMA SPREEKT VOOR ZICH
via de WhatsApp groep van de klas. Pieter
Het is niet zo dat er opvallend veel sprake is van deze comorbiditeit. ADHD en selectief mu-
blijft wel steeds ‘hangen’ bij de kinderen
tisme gaan niet specifiek vaker samen. Het percentage van kinderen met selectief mutisme
van zijn klas. Maar hij besluit niets meer
onder de kinderen met ADHD is niet verschillend ten opzichte van het percentage zonder
te zeggen uit angst nagehoond te worden.
ADHD. Andersom is dat ook niet het geval. Kinderen met selectief mutisme hebben niet meer
Pieter durft nog weinig. Een bezoek aan het
of minder kans op het hebben van ADHD. Er lijkt dus niet een specifieke samenhang te zijn.
winkelcentrum is al spannend, omdat hij dan
Wanneer een kind selectief mutisme heeft kan het zich ook in een gunstige omgeving goed
klasgenoten tegen kan komen. Ook op zijn
ontwikkelen en zal het ‘niet praten’ snel over kunnen gaan. Behandeling is dan ook eigenlijk
sportclub loopt hij dat ‘risico’. Pieter heeft
helemaal niet nodig. Kinderen met ADHD hebben over het algemeen wel het risico om sociale
ADHD en een daaruit ontwikkelde sociale
angst te ontwikkelen als de situatie ongunstig is. Denk aan geen of slechte behandeling of
angst. Van selectief mutisme lijkt echter
begeleiding of de omgeving is niet meewerkend. De puberteitsfase is sowieso al een fase
geen sprake. Hij besluit zelf niet meer te pra-
waarin kinderen sociaal wankel kunnen geraken. Dat is ook net de periode van de overgang
ten vanwege het effect op zijn klasgenoten.
van de (veilige) basisschool naar
Het zwijgen ontstaat niet vanuit blokkeren.
het voortgezet onderwijs waar
Pieter gaat naar een andere school waar
het kind meer zelfstandig moet
ze hem goed in de gaten houden. Binnen
zijn. Het hebben van ADHD naast
een maand praat hij tegen de leerkracht
selectief mutisme is daarmee
en later ook tegen zijn nieuwe klasgenoten.
een groter risico op een nega-
Het is weinig, maar hij durft en hij wordt niet
tieve ontwikkeling. Terugval, wat
nagehoond. Vanuit die positieve ervaring kan
bij selectief mutisme nogal eens
hij nu ook zijn sociale angst aangaan.
voorkomt, zit dan in een klein
68
hoekje. Het kind stopt met praten,
EVA
misschien wel pas op latere
Eva is 11 jaar. Ze heeft ADHD en daarnaast
leeftijd. Het is ook dan belangrijk
dyscalculie en vermoedelijk selectief mutis-
om goed uit te zoeken of het ‘niet
me. Voor haar ADHD gebruikt ze medicatie.
praten’ door selectief mutisme
Dit heeft ze nodig om zich beter te kunnen
komt of door andere oorzaken.
concentreren. Zonder medicatie komt er
weinig uit haar handen, met gaat het een
nog steeds dat bezige meisje wat altijd wel iets
stuk beter. Eva is een slim meisje. Op de
wist te bedenken. Ze bedenkt leuk spel, ze klimt
basisschool heeft ze groep 2 overgeslagen.
in bomen, ze maakt zich de muziek eigen, tekent
Eigenlijk is Eva altijd al bijzonder geweest. Op
en maakt filmpjes. Als ze jong is, is ze ook erg
de basisschool praatte Eva weinig en was ze
druk bij dat spel. Buitenshuis kunnen mensen
het stille meisje. Thuis, in haar vertrouwde
zich dat niet indenken. Want daar is zij dat stille
omgeving, ging ze los. Ze kon met iedereen
meisje wat niet eens door de klas durft te lopen.
in de klas overweg, maar echte vriendjes en
Moeder vermoedt dat zij ADHD heeft. Dymphe
vriendinnetjes had ze niet. Dit was volgens
is snel afgeleid als zij aan (saai) schoolwerk zit en haar dochter klaagt altijd over een druk
Eva ‘te veel gedoe’. Eva zit nu in de eerste
hoofd wat ze maar niet weet stil te zetten. Slapen gaat daardoor ook zeer moeizaam. Thuis
klas van de havo. Vrienden en vriendinnen
zou de klacht eerder leiden naar ADHD. Maar omdat ze stil is zodra de voordeur open gaat
heeft ze nog steeds niet veel en op school
zal niemand dat bemerken. Op ADHD krijgt zij dus ook geen begeleiding. De focus is op het
praat ze eigenlijk helemaal niet meer. De
praten wat maakt dat Dymphe zich erg onder druk gezet voelt. Iets wat niet handig is bij
mentor vindt dat ze dat meer moet gaan
selectief mutisme. Op de problematiek die uit (eventuele) ADHD voortkomt krijgt zij geen hulp.
doen, maar zo eenvoudig is het natuur-
Onder meer het gebrek aan concentratie maakt dat ze niet makkelijk meekomt in de les.
lijk niet. In rapportvergaderingen zeggen
Omdat ook de communicatie ontbreekt worden de problemen erger en erger. Dymphe raakte
docenten: ‘o, dat is dat meisje dat niks zegt’.
geïsoleerd op school en kon dat niet langer aan. Uiteindelijk kan Dymphe niet meer naar
Vanwege haar rekenstoornis heeft Eva hulp
school. Het thuis leren gaat haar beter af, omdat ze het helemaal op haar eigen manier kan
nodig, maar Eva durft niet om deze hulp te
doen. Haar eigen volgorde en liefst staand. Thuis kan ze zich daar ook vrij uitleven. Ze is daar
vragen. Het gevolg is dat ze deze hulp ook
immers een meisje wat altijd wel iets kan bedenken. Zich vervelen is zeldzaam.
niet krijgt en het alleen maar slechter gaat. Eva heeft pas sinds kort de diagnose dyscal-
STICHTING BEHANDELING SELECTIEF MUTISME
culie. Binnenkort wordt er naar het selectief
In Nederland is wel expertise te vinden. Er zijn mensen met een rijke ervaring in de behande-
mutisme gekeken. Dat moet wel, want het zit
ling van selectief mutisme. Toch is het voor veel ouders en scholen moeilijk om informatie en
Eva ernstig in de weg.
advies te vinden. Daarom is de Stichting Behandeling Selectief Mutisme in het leven geroepen. De stichting wil gemakkelijk toegankelijke informatie ontwikkelen en deze beschikbaar stellen
DYMPHE
voor ouders, kinderen, scholen en therapeuten. Ook werkt de stichting een behandelprogram-
Dymphe is 16 jaar en heeft selectief
ma uit en stelt deze beschikbaar. Samen met fijn therapiemateriaal. Het programma is speci-
mutisme. Zij is altijd een heel bezig meisje
aal toegesneden op de doelgroep en is online beschikbaar zodat toegankelijkheid vergroot is.
geweest. Maar op school en andere plaatsen
De stichting is er steeds op gericht om het programma te ontwikkelen en te onderhouden.
was ze stil en teruggetrokken. Bij de dagop-
Vernieuwend en betaalbaar behandelprogramma;
vang en op andere plaatsen praatte zij niet,
De stichting beoogde met Spreekt voor zich! een programma aan te bieden dat zowel
terwijl ze wel met de kinderen speelde. Op de
vernieuwend als betaalbaar zou zijn voor iedereen die het nodig heeft. Het programma is
basisschool kwam dat goed. Ze had een fijne
beschikbaar via het internet en kent een beveiligde omgeving om digitaal te kunnen commu-
leerkracht die haar begeleidde bij haar ‘ver-
niceren over een kind. Binnen de therapie wordt gebruikt gemaakt van een serious game
legenheid’. Dymphe had veel vriendinnetjes
(voor kinderen tot ongeveer 8 jaar) om hun voortgang inzichtelijk te maken en motivatie te
en maakte daar vaak afspraken na schooltijd
vergroten. Deze aanpak met digitaal materiaal maakt het programma vernieuwend.
mee. Tot Dymphe in groep 4 moest doubleren. Zoveel nieuwe kinderen, dat was te veel
MEER WETEN OVER SELECTIEF MUTISME?
voor haar. Haar zelfvertrouwen was al niet zo
Stichting selectief mutisme www.spreektvoorzich.nl/stichting-behandeling-selectief-mutisme
goed door haar moeite met leren. Dymphe stopte met praten. Eerst alleen tegen de
In Nederland kunnen ouders ook informatie vinden bij Oudervereniging Het Stille Kind. Deze
kinderen daar, later ook bij de leerkracht en
vereniging verzorgt, naast het vergroten van bekendheid rondom selectief mutisme, informa-
op alle andere plaatsen. Thuis was zij echter
tiebijeenkomsten en bijeenkomsten voor lotgenotencontact, www.hetstillekind.nl
TEKST & BEELDMATERIAAL OUDERVERENIGING HET STILLE KIND
317
WAAROM PAARDEN JE KUNNEN HELPEN ALS JE ADHD HEBT Dat ga ik je vertellen. Ik ben Giesje Zwennes en van jongs af aan ben ik te vinden tussen de paarden. Al snel kwam ik er achter dat paarden een speciale gave bezitten. Paarden spiegelen je onderbewuste gevoelens en helpen je landen in het hier en nu. Zo kom je tot rust en word je je bewust van je zelf, je handelen en ook van anderen om je heen. De paarden brengen rust in het hoofd van iemand met ADHD. Het alleen al in de nabijheid van een paard zijn kan bij mensen met ADHD al een rustiger gevoel geven. Een paard leeft in het hier en nu en helpt je los te komen van alle drukte in je hoofd. Als je ADHD hebt wordt je dagelijks geconfronteerd met je beperkingen en onmogelijkheden. Door de paarden ontdek je je eigen (innerlijke) kracht. We willen met deze methode dan ook graag naar voren halen wat je wel kan en zeker niet de nadruk leggen op wat je (nog) niet kan.
70
VERDIEPING
Mensen met ADHD hebben een overmatige bewegingsdrang, paarden vertalen dit tot een onveilige situatie.
van succes van het uitvoeren van een opdracht. Als je een opdracht met het paard gaat uitvoeren zul je ervaren dat als je weinig focus hebt of je intentie niet gericht is op het volbrengen van de opdracht
Mensen met ADHD hebben vaak een gevoel van onrust, ze kunnen
het paard direct afhaakt. Ook als er geen contact is tussen jou en
moeilijk stil zitten, hebben steeds de drang om op te staan om rond
het paard zal dit niet makkelijk lukken.
te wandelen, ze zitten voortdurend te friemelen met iets, ze praten vaak maar door met lange verhalen waarvan de luisteraar de draad
Lukt het je om focus te behouden in contact met het paard dan zal
kwijtraakt, ze voelen zich vaak gespannen en komen moeilijk tot rust.
het uitvoeren van de opdracht makkelijk verlopen. Door de opdracht meerdere keren uit te voeren kan je het behouden van je focus
Als je met het paard aan het werk gaat zal het paard deze onrust
oefenen. Doordat je direct feedback krijgt van het paard kan je op
spiegelen. En je gedrag ervaren als onprettig. Het paard zal waar-
een ervaringsgerichte manier leren omgaan met het verliezen en
schijnlijk van je weg lopen, omdat hij zich niet veilig voelt. Door de
behouden van je focus. Het paard zal hier direct op reageren.
spiegel die je van het paard krijgt kan je er voor kiezen een verandering aan te brengen in je gedrag om te ervaren hoe het paard hier op reageert. Zo ontstaat er bij jezelf een gedragsverandering en ervaar je hoe je je eigen onrust kan beheersen en beïnvloeden.
Bij impulsief gedrag verbreekt een paard het contact Meteen dingen doen of zeggen zonder er eerst over na te denken,
Concentratieproblemen? Een paard eist alle aandacht op!
voor je beurt praten, vreetbuien, gevaarlijk gedrag in het verkeer/ op straat, snel relaties aangaan en weer verbreken, geld uitgeven zonder dat het nodig of verantwoord is, voordringen zonder dat je er
Vergeetachtigheid, moeite met details, spullen kwijtraken, afgeleid
erg in hebt. Dit zijn allemaal impulsieve gedragingen.
raken, van alles tegelijk doen, niet kunnen blijven luisteren, ‘het ene oor in, het andere weer uit’, hyperfocussen.
Als je met een paard aan de slag gaat en je maakt ineens een snelle
Over mensen met ADHD wordt vaak gedacht dat ze het wel kunnen,
ondoordachte beweging, dan is de kans groot dat het paard afhaakt.
maar niet willen. Maar het is geen onwil, maar onmacht. Het lukt
Snelle bewegingen creëren onrust en wantrouwen. Het paard zal dit
ze gewoon niet de concentratie vast te houden om activiteiten af te
dan ook spiegelen door weg te lopen of zelfs een schrikbeweging te
ronden.
maken. Bij paarden is het van belang rustige bewegingen te maken en gecontroleerd te handelen. Daarom kan je impulsief gedrag zo
Een paard eist al je aandacht op. Je concentratie bepaalt de mate
goed oefenen met paarden.
71
319
72
â&#x20AC;&#x2DC;een paard leeft in het hier en nu en helpt je los te komen van alle drukte in je hoofdâ&#x20AC;&#x2122;
Nieuwsgierig zijn en nieuwe dingen proberen Door het werken met paarden ontstaat er een verbetering in motivatie, je wordt nieuwsgieriger en je staat weer open om nieuwe dingen te proberen. Hierdoor werk je aan je zelfverzekerdheid, je leert gemaakte fouten te corrigeren en je leert om je aandacht langer vast te houden. Aan de hand van oefeningen met het paard ervaar je over welke kwaliteiten je beschikt, tegen welke blokkades je aanloopt en worden je onbewuste patronen zichtbaar en voelbaar gemaakt. Mijn rol daar in als coach is het gedrag van het paard te lezen en patronen waar te nemen. Daarna ga ik met je in gesprek over wat zich in het contact met het paard heeft afgespeeld. Hierbij maakt ik steeds de koppeling naar je dagelijks leven of je werksituatie. Zo kan je samen met het paard werken aan je dagelijkse moeilijkheden. “Ik vind het geweldig om mensen zelf te laten ervaren wie ze (echt) zijn
Kinderen en volwassenen vergroten door middel van coaching en
en waar hun kracht ligt”
therapie met behulp van paarden hun persoonlijke ontwikkeling, sociale vaardigheden en hun zelfredzaamheid, om zo weer mee te kunnen doen in deze maatschappij.
Waarom nou juist paarden? Er wordt naast de hierboven al genoemde voorbeelden ook gewerkt Paarden zijn van nature prooi- en kuddedieren. Om te overleven in de
aan:
natuur moeten zij gevoelens en intenties van andere dieren kunnen
- ervaren van succes en respect
lezen en daarop reageren. Kijk maar eens naar een natuurfilm waar-
- versterken van zelfvertrouwen
in zebra’s door een groep leeuwen heen lopen. Waarom worden ze
- overwinnen van angsten, agressies en antipathieën
niet opgegeten? Dit komt doordat zebra’s en ook paarden de gave
- verbeteren van communicatieve vaardigheden
hebben om de intenties van de leeuwen te voelen. Ze voelen dat de
- ontwikkelen van sociale vaardigheden en een positief sociaal contact
leeuwen daar met een volle maag liggen te slapen en helemaal niet
- aanleren van een reële zelfinschatting
de intentie hebben om een zebra te gaan vangen.
- vergroten van gevoel voor tijd en ruimte - leren omgaan met onverwachte gebeurtenissen
Door het leven in de kudde is een paard ook gericht op leiderschap, Bij “Het beste paard van stal” bieden we een laagdrempelige begelei-
wild. Dit betekent niet dat de paarden die wij tegenwoordig als huis-
ding voor kinderen en volwassenen. De paarden worden ingezet bij
dieren houden niet meer beschikken over deze gave. Ze leven nog
mensen met ADHD, autistische of ontwikkelingsvertraagde mensen,
steeds graag in kuddes en zien ook ons als onderdeel van de kudde
hyperactieve mensen, mensen met sociaal-emotionele problematiek,
als we bij hun in de bak, weide of paddock stappen en zullen daar op
Syndroom van Down, mensen met hechtingsproblemen, angsten,
reageren.
hoogbegaafde mensen, mensen met communicatieve problemen, maar het kan je ook goed helpen als je gewoon even niet zo lekker
Nog een mooie gave die paarden hebben is dat ze geen vooroorde-
in je vel zit. Ervaring met paarden is helemaal niet nodig en er hoeft
len hebben. Het maakt een paard niet uit of je bruin of wit bent, of dat
ook helemaal niet op de paarden gereden te worden. Alle oefeningen
je misschien een labeltje met je mee draagt zoals, ADHD, ADD, faal-
kunnen vanaf de grond worden uitgevoerd.
angst, PTSS, hoogbegaafdheid, verstandelijke beperking, lichamelijke beperking, angststoornis en hechtingsproblematiek, etc. Deze mooie
Meer informatie kun je vinden op onze website
eigenschappen gebruik ik bij het coachen met paarden.
www.hetbestepaardvanstal.nl
TEKST & FOTO GIESJE ZWENNES
samenwerking en balans in de groep. Zo kunnen ze overleven in het
321
W
74
Weggecijferd Weggecijferd
AD(H)D en dyscalculie
AD(H)D en
dyscalculiE DYSCALCULIE – “DANSENDE CIJFERS”, “ALSOF JE HOOFD DE CIJFERS NIET KAN ONTHOUDEN”, “NIET DE STAPJES NAAR EEN ANTWOORD ZIEN EN HALVERWEGE OOK NOG EENS DE WEG KWIJT RAKEN” EN “ALSOF JE EEN IKEAKAST IN ELKAAR WIL ZETTEN EN ER EEN HANDLEIDING VAN EEN ANDER MEUBEL BIJZIT”. DE TERM ‘DYSCALCULIE’ IS EEN SAMENSTELLING VAN HET UIT HET GRIEKS AFKOMSTIGE VOORVOEGSEL ‘DYS’ (‘SLECHT’) EN HET UIT HET LATIJN AFKOMSTIGE ‘CALCULARE’ (‘REKENEN’). LETTERLIJK BETEKENT DYSCALCULIE DUS ZOIETS ALS ‘SLECHT KUNNEN REKENEN’. HET IS EEN ERNSTIGE REKENSTOORNIS DIE VOORKOMT BIJ ONGEVEER 2 Á 3 % VAN DE BEVOLKING, WAT OVEREENKOMT MET DE PREVALENTIE VAN DYSLEXIE. DESONDANKS IS ER OVER DE LAATSTGENOEMDE LEERSTOORNIS MEER BEKEND ONDER HET ALGEMENE PUBLIEK. DIT GELDT AL TE MEER VOOR DE DUBBELDIAGNOSE AD(H)D EN DYSCALCULIE. TIJD DUS VOOR SUZAN!¡ OM HIER AANDACHT AAN TE BESTEDEN. 323
‘Dat ik de pincode van mijn vriend op mijn hand moet schrijven als ik boodschappen voor hem doe’
Om helderheid te krijgen van de complexe problematiek sprak ik met de expert op dit vakgebied, prof. dr. Hans van Luit. Hij is verbonden aan de Universiteit van Utrecht als hoogleraar diagnostiek en behandeling van kinderen met dyscalculie. Ook is hij hoofd van het Dyscalculie Expertisecentrum Nederland en voorzitter van de Stichting Kwaliteitsinstituut Dyscalculie. Daarnaast sprak ik met 9 personen die zelf, of één van hun kinderen, gediagnosticeerd zijn met AD(H)D ge rekenproblemen of dyscalculie. Tot slot
Gebrekkige planvaardigheid Kinderen met dyscalculie zijn vaak niet goed in plannen. Dit uit zich bijvoorbeeld in het niet
sprak ik ook met Jules Blokhuis, die in 2015
goed kunnen plannen van een rekenopgave, huiswerk of het moeilijk vinden of herkennen
het nieuws haalde met zijn petitie tegen in-
van de route.
en daarnaast te maken hebben met ernsti-
voering van de verplichte rekentoets – één van de actuele discussies in het onderwijs. AUTOMATISERINGSPROBLEEM
Tragere benoemsnelheid De symboolherkenning en het benoemen van het daarbij horende goede cijfers en kleuren gaat bij kinderen met dyscalculie langzamer.
Rekenproblemen zijn normaal bij het leren rekenen, stellen gedragswetenschappers. Wanneer deze problemen zeer ernstig en hardnekkig zijn, ook na goede hulp, kan er
Zwakker verbaal en/of visueel-ruimtelijk geheugen Deze twee geheugensystemen zijn vaak zwakker bij kinderen met dyscalculie. Daarom kan worden gekeken naar welk geheugenaspect het best ontwikkeld is.
sprake zijn van een rekenstoornis. De onderzoekers Ruijssenaars, Van Luit en Van Lieshout (2004) gaven de volgende veelgebruikte definitie van dyscalculie:
Aandachttekort Kinderen met dyscalculie werken traag, gebruiken geen goede rekenstrategieën en gaan minder systematisch te werk. De aandacht is te weinig gericht op een goede systematiek om tot een goede oplossing te komen.
“Dyscalculie is een stoornis die gekenmerkt wordt door hardnekkige problemen met het leren en vlot/ accuraat oproepen en toepassen van reken-wiskundekennis (feiten/ afspraken)”.
Minder goed ontwikkeld getalgevoel Kinderen met dyscalculie hebben een minder goed getalgevoel. Ze kunnen bijvoorbeeld de plek van een getal op de getallenlijn niet goed inschatten. Ze hebben te weinig begrip van getallen en hoe die zich tot elkaar verhouden. Veelvoorkomende problemen bij kinderen met dyscalculie zijn: het vlot oproepen van rekenfeiten, het juist schrijven van cijfers, (door) tellen, het toekennen van waarden aan getallen, het leren van de tafels, het aflezen van ta-
324
De onderzoekers omschrijven de stoornis
bellen en grafieken, het onthouden van rekeninstructies en opvolgen van rekenprocedures.
als een ‘automatiseringstekort’. Hiermee
Kinderen blijven vaak lang op hun vingers tellen en hun werktempo is laag. Verder hebben
bedoelen zij dat iemand niet of onvoldoende
ze vaak problemen met het interpreteren van codes en patronen (denk aan muzieknoten
vlot en foutloos rekenfeiten kan oproepen
en vreemde talen), ruimtelijk inzicht (bijvoorbeeld bij teamsporten op een groot veld, zoals
uit het langetermijngeheugen. De oorzaken
hockey en voetbal), volgorden (zoals bij recepten lezen en klokkijken) en inzicht (zoals bij
van dyscalculie zijn heel divers, zegt prof.
hoofdrekenen en schatten). Rekenproblemen worden meestal ontdekt in groep 3 of groep
dr. Hans van Luit tijdens het interview. Er is
4 op de basisschool. Dit was ook het geval bij Femke. Ze is nu 10 jaar en heeft zowel de
geen eenduidige oorzaak aan te wijzen voor
diagnose ADHD als dyscalculie. “Het leek alsof het kwartje niet viel”, zegt haar moeder
het ontstaan van dyscalculie, noch een spe-
Marcia, “Alsof je niet tot haar doordrong, ongeacht wat je zei of probeerde. Ze maakte
cifiek hersengebied. Hij noemt vijf primaire
‘vreemde’ fouten, zoals 13+8=34. Ik heb wel eens voor de grap gezegd: ‘Zit daarboven wel
verklaringen.
wat?’ Ik schaam me er nu voor”.
VERDIEPING
Het discrepantiecriterium Iemand moet aan het einde van de basisschool ten minste 2 jaar achterlopen op het gebied van rekenen, zowel met betrekking tot het inhoudelijk rekenen als met het automatiseren.
Het exclusiecriterium Bij de leerling moet sprake zijn van een gemiddelde intelligentie en informatieverwerking. Expliciet het rekenen valt uit. Van Luit: “Als kinderen cognitief achterblijven, is het te verwachten dat ze uiteindelijk ook op rekenen achterlopen. Bij minder begaafde kinderen kan er ook sprake zijn van dyscalculie, maar dan is de achterstand groter dan 2 jaar. We komen ook hoog begaafde of meer CO-MORBIDITEIT MET AD(H)D
begaafde kinderen tegen, met een hoge-
AD(H)D komt voor bij ongeveer 25% van de kinderen met dyscalculie (Braams en Desoete,
re intelligentie. Daar is de achterstand
2008). De combinatie van aandachtstekortstoornissen en dyscalculie komt daarmee tamelijk
meestal wat kleiner omdat ze heel lang
veel voor. Volgens Van Luit gaan AD(H)D en dyscalculie soms samen omdat 2 van de be-
hebben kunnen compenseren vanwege
langrijkste primaire verklaringen voor dyscalculie ook gelden voor kinderen met AD(H)D: het
hun geheugen”.
aandachtstekort en de gebrekkige planningsvaardigheid. Hij legt uit dat dyscalculie en AD(H) D samen kunnen gaan, maar dat rekenproblemen ook onderdeel kunnen zijn van de AD(H) D-problematiek. Van Luit:
“Wij kunnen pas onderzoek doen naar dyscalculie als we zeker weten dat de AD(H)D geen (ernstige) leerbeperkingen met zich meebrengt. De rekenproblemen kunnen namelijk ook onderdeel zijn van de AD(H)D-problematiek: er is dan géén sprake van dyscalculie. Het probleem is dat er vaak niet aan het 2e criterium wordt voldaan. Kinderen met AD(H)D zijn dan ook vaak zwak in spellen en begrijpend lezen, omdat ze de aandacht ook daar er niet goed bij kunnen houden. Kortom, ze vallen vaak op meer schoolvakken uit dan alleen bij rekenen. Uiteindelijk krijgen ze ook niet de diagnose dyscalculie”.
Het resistentiecriterium Dit criterium is bedoeld om uit te sluiten dat de rekenproblemen te wijten zijn aan slecht onderwijs. Van Luit: “Een intensieve training (een half jaar lang gedurende ten minste 1 uur per week) bepaalt of de leerling wel of niet vooruit is gekomen met extra ondersteuning. Als de vooruitgang minder dan 3 maanden is, voldoet het kind aan het kind aan het criterium ‘te weinig profiteren van hulp’ ”. PROBLEMEN IN HET DAGELIJKS LEVEN
Als er sprake is van AD(H)D wordt er eerst gekeken of men deze met behulp van medicatie
De combinatie AD(H)D en ernstige reken-
of Cognitieve Gedragsmodificatie onder controle kan krijgen. Daarna kan pas worden vastge-
problemen of dyscalculie kan voor veel pro-
steld of specifiek het rekenen uitvalt.
blemen zorgen in het dagelijks leven. Judith (26 jaar), verzorgende IG niveau 3, had moei-
DE DIAGNOSTIEK
te met het doen van haar opleiding en werk.
Het diagnosticeren van dyscalculie is een intensief en lang proces. De diagnose wordt gesteld
Ze kreeg op haar 7e de diagnose ADHD en
door een daartoe opgeleide gedragsdeskundige aan de hand van het Protocol Dyscalculie.
pas op haar 22e de diagnose dyscalculie.
Diagnostiek voor Gedragsdeskundigen. Van Luit legt uit dat er aan drie criteria moet worden
Judith: “Mijn verpleegkundig rekenen heb ik
voldaan, wil er sprake zijn van dyscalculie:
maar net gehaald. Als ik voor 24 uur moet 325
VERDIEPING
berekenen hoeveel vloeistof er door een in-
wege de treintijden), rekeningen betalen, internetbankieren, boodschappen doen, meten met
fuus moet lopen kan ik dat niet zonder een
een liniaal of maatbeker, het berekenen van hoeveelheden en afslagnummers op de snelweg.
hulpmiddel of voorbeeld”. Kirsten (30 jaar) werkt als interieurstyliste en werd op haar
WEINIG ZELFVERTROUWEN EN NACHTMERRIES
17e gediagnosticeerd met ADHD. Ze legt
Ook kan dyscalculie psychologische gevolgen hebben, zoals een gebrek aan zelfvertrouwen,
uit waar zij zoal tegenaan loopt:
weinig eigenwaarde en faalangst. Zo zegt Kirsten (30 jaar) dat ze vooral bijles wiskunde ging
”Voor mij betekent het dat ik bijvoorbeeld echt een screenshot moet maken van treintijden. Dat ik de pincode van mijn vriend op mijn hand moet schrijven als ik boodschappen voor hem doe. Dat ik de verjaardagen van al mijn vrienden vergeet, elk jaar weer!” Mandy (16 jaar) zegt dat ze niet bij Albert Heijn een baantje durft te nemen, omdat ze weet dat ze dan achter de kassa moet werken. Ze zit ze in het 4e jaar van het VMBO. Haar ADHD werd ontdekt toen ze 5 jaar was, de diagnose dyscalculie kreeg ze op haar 8e. Kirsten (30 jaar) beschrijft haar ervaring met kassawerk en administratief werk als ‘een regelrechte ramp’. “Na een dag werken was ik totaal gesloopt”, zegt ze. Tom (29 jaar, gediagnosticeerd met ADHD en een verstandelijke beperking) betaalt eveneens het liefst met pin. Vaak bereid hij zich thuis al voor. Plannen is ook iets waar hij niet goed in is. “Totaal niet! Dat wordt bij mij een puinhoop”, aldus Tom. Marcia vertelt dat haar dochter Femke ook veel moeite heeft met naar de winkel gaan en zakgeld tellen. Daarnaast heeft ze moeite met kloklezen en het plannen van de juiste route als ze een stuk gaan fietsen. Ook de tweede Judith die ik sprak kan een hele opsomming geven van dingen die voor haar een kwelling zijn. Ze is 26 jaar en gediagnosticeerd met ADHD, dyslexie en dyscalculie. Judith noemt klokkijken (vooral klokken met Romeinse cijfers), tijdsbesef, het berekenen van een afstand, het opschrijven van cijfers (zoals een datum of leeftijd) die iemand opnoemt, reizen met de trein (van326
volgen omdat ze zich niet dom wilde voelen. Suzanne van Boven (42 jaar) zegt dat ze letterlijk een trauma heeft overgehouden aan haar rekenlessen. Ze is fulltime schrijver en werd op haar 35e gediagnosticeerd met ADD. Het heeft haar jaren gekost om haar beschadigde zelfbeeld te herstellen. Zelfs jaren later keerden de rekenlessen herhaaldelijk terug in flashbacks en nachtmerries. Inmiddels heeft ze haar verleden verwerkt en een nieuwe start gemaakt. Haar verhaal heeft ze opgeschreven in haar boek Vrouw van de wereld. Over ADD, neurofeedback, Ritalin (en bikinibroekjes). Ook om te laten zien wat al dat oefenen kan beschadigen.
“Ik zat na schooltijd in het muffe lokaal van de remedial teacher tot in den treure de tafels van 7 te oefenen. Vroeger dachten ze dat als je het maar vaak herhaalde, je alles kon leren. Doortrainen. Een hoopvolle gedachte van het valse soort die bovendien een zelfbeeld om zeep kon helpen. (…). In de zesde klas had ik een buitensporig ziekteverzuim, en ik weet nog dat ik me uitgeput voelde, dom en bovenal eenzaam. Niet omdat ik alleen was, maar omdat ik er alleen voor stond. Ik ging duimen en bedplassen, en ik moet tot mijn schaamte bekennen dat ik uit onmacht ging pesten”.
MAATREGELEN De toekomstperspectieven voor leerlingen met dyscalculie variëren heel erg, zegt Van Luit. De percentages die hij noemt zijn niet hoopgevend. Van Luit:
“Als je kijkt naar de uitstroomprofielen van leerlingen zonder dyscalculie, dan gaat ca. 50% naar het VMBO en 50% naar HAVO/VWO/Gymnasium. Bij leerlingen met dyscalculie is de uitstroom 90% VMBO, 10% HAVO, 0% VWO/ Gymnasium - we halen de 1% niet. Deze leerlingen halen de HAVO omdat hier nog het Cultuur & Maatschappij-profiel bestaat. Leerlingen kunnen wiskunde laten vallen na de 3e klas, maar dan moet rekenen niet meetellen voor de zak- en slaagregeling”.
‘als jij met jouw IQ geen HBO kan doen, moet je maar stoppen’
Inmiddels is er in het onderwijs meer aandacht voor het vroegtijdig signaleren en aanpakken
school. Volgens haar wilde haar HBO-school
van (ernstige) rekenproblemen. In 2011 is het landelijk protocol Ernstige Reken-Wiskundepro-
ondanks haar dyslexie- en dyscalculieverkla-
blemen en Dyscalculie ontwikkeld, gebaseerd op onderzoek uit de neurowetenschappen, de
ringen géén tegemoetkomingen doen, ter-
orthopedagogiek en vakdidactiek. In dit protocol staan handvatten voor scholen om kinderen
wijl deze wel waren aanbevolen. Judith: “De
met (ernstige) rekenproblemen en dyscalculie te begeleiden. Van Luit legt uit dat wanneer
school zei: ‘als jij met jouw IQ geen HBO kan
de hulp op school onvoldoende blijkt te zijn, er contact moet worden opgenomen met een
doen, moet je maar stoppen. Wij kunnen je
gedragsdeskundige die kan vaststellen of er sprake is van dyscalculie. De hulp op scholen
ook niet één-op-één gaan toetsen, want dan
varieert enorm, zegt hij:
moeten we daarvoor een docent inplannen en dat is veel te duur. En aangepaste toet-
“Er zijn scholen die goede manieren voor nivelleringen hebben aangeboden, op sommige scholen gebeurt dit volstrekt niet en zijn er niet voldoende geschoolde leraren om (ernstige) rekenproblemen te herkennen en onderwijs op maat te bieden aan rekenzwakke kinderen. Heb je een school die kiest voor grotere klassen met 30 leerlingen in plaats van 24 leerlingen, dan blijft er geld over voor hulp aan zwakke leerlingen. Kiezen ze voor kleinere klassen, dan houd je geen geld over voor extra zorg door leerkrachten die uitgevallen leerlingen extra kunnen ondersteunen”.
singsvragen vragen teveel voorbereidingstijd van de docenten. We zijn geen MBOschool waar alles maar zomaar aangepast kan worden…”. Uiteindelijk heeft ze het HBO niet af kunnen maken. EEN HELE OPGAVE Een van de actuele discussies in het onderwijs is de invoering van de verplichte reken-
In het protocol ERWD staat verder dat kinderen recht hebben op een zogenaamde spoor 3-le-
toets op de middelbare school en het MBO.
raar, welke beschikt over specialistische kennis (net zoals de Intern Begeleider en Remedial
Jules Blokhuis haalde in 2015 het nieuws
Teacher). Dit vraagt om een andere aanpak in het onderwijs: klassikaal, maar niet perse met
met zijn petitie tegen de toets. Zijn zoon zat
je eigen juf tijdens het rekenen, vindt Van Luit. Wanneer de AD(H)D en dyscalculie samengaan,
op dat moment in het tweede leerjaar (de
is de aanpak van de AD(H)D bovenliggend. De rekenhulp is dan niet anders. Bij het bieden van
combinatieklas HAVO/VWO). Hij startte
hulp moet worden gekeken naar de mogelijkheden van het individuele kind, stelt Van Luit. “De
een petitie en wist via Facebook en de media
uitvalpatronen zijn zeer divers, de problematiek is altijd anders. Je moet heel precies nagaan
veel aandacht te genereren. Hij kreeg steun
in je diagnostiek waar de leerling profijt van heeft, vaststellen wat hij wel of niet kan, om vervol-
van veel andere ouders en prof. dr. Hans van
gens aan te sluiten bij wat hij wel kan”. Wanneer scholen niet over voldoende mogelijkheden
Luit. Vervolgens stuurde Blokhuis alle reac-
beschikken, moeten ouders dit vaak zelf bekostigen. Voor ouders van kinderen met AD(H)D
ties van de ouders op naar Den Haag, wat
heeft hij een tip. Zij kunnen bij wijkteams van de Gemeente aankloppen om te laten onderzoe-
leidde tot veel rüring. Uiteindelijk zorgden de
ken of het rekentekort een gevolg is van de AD(H)D.
slechte resultaten van de rekentoets samen met de druk van de ouders ervoor dat de re-
Dat de hulp op scholen enorm verschilt, blijkt ook uit de persoonlijke verhalen. Zo zeggen
kentoets weggestemd. Er werd besloten dat
Tom (29) en zijn moeder dat hij onvoldoende hulp kreeg op school en lui werd gevonden.
de toets voorlopig niet meetelt in de zak- en
Daarnaast heeft ook Judith (26 jaar) een zeer negatieve ervaring met betrekking tot hulp op
slaagregeling bij de MAVO en HAVO. “Maar 327
“Scholen moeten veel meer aandacht hebben voor talenten van kinderen en niet iedereen door dezelfde mal persen’ voor hoelang”, vreest Blokhuis. “We gaan
begrip voor dyscalculie en een meer persoonlijke aanpak. Suzanne (42 jaar) zegt: “Scholen
ook dit jaar weer actie voeren.”
moeten veel meer aandacht hebben voor talenten van kinderen en niet iedereen door dezelfde mal persen. Het is ouderwets. In het bedrijfsleven ga je ook doen waar je goed in bent.” Vanuit
Hoewel de rekentoets geen onderdeel is
haar persoonlijke ervaringen als coach en docent heeft Stefanie (38 jaar) een boodschap voor
van de zak- en slaagregeling op de MAVO
andere leerkrachten:
en HAVO, ondervinden scholieren toch problemen met de toets. Mandy (16) en haar moeder beschrijven hoe machteloos zij zich voelden toen de school tot vier maal toe besloot dat ze de rekentoets opnieuw moest
“Je mag een bril gebruiken als je niet goed kunt zien. Wat is er op tegen om een rekenmachine te gebruiken als je niet kunt rekenen? De kans dat iemand met dyscalculie bij de bank gaat werken is erg klein. Reken daar maar op!”
maken. Eerst wilde de school dat zij naast de aangepaste toets voor kinderen met dyscalculie ook de gewone toets zou maken, daarna moest Mandy de toets nog tweemaal maken, omdat de school kinderen met een 6 of lager de kans wilde geven om een voldoende hebben op hun eindlijst. Mandy: “De rekentoets zorgt voor veel stress en kost veel energie voor mensen met dyscalculie, want het is niet zomaar een toets voor ons: het is een hele opgave”. Van Luit is voorstander van het verplichten van het vak rekenen binnen het voortgezet onderwijs en van het in stand houden van de rekentoets, omdat hij vreest dat scholen het vak weer snel van hun programma schrap-
ZIE OOK Desoete en Braams (2008). Kinderen met dyscalculie. Amsterdam: Boom. Dolk en Van Groenestijn (Red.) (2006). Dyscalculie in discussie deel 1. Assen: Van Gorcum. Van Groenestijn, Borghouts en Janssen (2011). Protocol ernstige rekenwiskundeproblemen en dyscalculie. Assen: Van Gorcum.
pen. Wel moet de toets niet meetellen in de
Ruijssenaars, Van Luit en Van Lieshout
zak- en- slaagregeling. “Anders wordt het
(2004). Rekenproblemen en dyscalculie. The-
voor veel zwakke rekenaars onmogelijk een
orie, onderzoek, diagnostiek en behandeling.
diploma te halen op het niveau dat ze op het
Rotterdam: Lemniscaat.
rekenen na wel aankunnen”, zegt hij. “Dat is
Suzanne van Boven (2013). Vrouw van de
verspilling van talent. Middelbare scholen
wereld. Over ADD, neurofeedback, Ritalin
moeten veel meer op maat kijken naar wat
(en bikinibroekjes). Epe: Muus.
leerlingen kunnen. Zorg dat leerlingen die
De website van Jules Blokhuis over de reken-
slecht zijn in rekenen-wiskunde een pakket
toets: www.rekentoets.wordpress.com
krijgen waarin dit vak een minder grote rol speelt. Talent moet je koesteren. Leerlingen moet je op hun talenten aanspreken”. Ook in de persoonlijke verhalen wordt
De website van ADHDXtra, een lotgenotencontactsite voor mensen met AD(H)D/ ASS/ dyslexie/dyscalculie en aanverwante in DSM4 en -5: www.adhdxtra.nl
eensgezind een oproep gedaan naar meer TEKST ROMY HEUTZ FOTO SHUTTERSTOCK
328
'ik ben zoals ik ben en ik ben altijd zoals ik ben’
Een interview met ‘De uitvinder van ADHD’
91
Een interview met ‘De uitvinder van ADHD’
’Ik ben zoals ik ben
Edgar we zijn erg blij dat jij op de cover van ons 5e nummer van het ADHD lifestylemaga-
en ik ben altijd
zine staat, jij bent altijd zo lekker vrolijk, enthousiast, druk, bezig en vol muziek. Mensen
zoals ik ben.’
der van ADHD’.
zijn gek op jou en jouw muziek. En wij willen natuurlijk meer weten over jou als ‘De uitvin-
WAT WEET JE EIGENLIJK OVER ADHD?
Edgar ‘Bugru’ Burgos is een Nederlands musicus van Surinaamse afkomst. Hij is bekend geworden als zanger van Trafassi. Trafassi speelt een mengeling van Caribische stijlen, top 40-hits en eigen materiaal. Zij scoorden hits als ‘Wasmasjien’ (1985), ‘Lollypop’ en ‘Punani’. ‘Wasmasjien’ is het nummer waarmee de band de Nederlandse Top 40 heeft gehaald.
Nou, ADHD heb ik eigenlijk nooit als een stoornis of als iets abnormaals gezien, maar gewoon als een beetje overdruk, zoals we hier op een druk kruispunt met auto’s, metro’s en treinen uitkijken. Als een soort extra energie die iemand heeft, daarom mijn kreet als ‘Uitvinder van ADHD’, ik heb namelijk ook super veel energie. BESTAAT ADHD IN SURINAME? OF HEB JIJ DAAR WELEENS OVER ADHD GEHOORD?
In mijn jeugd heb ik het nooit in Suriname gehoord, en toen ik 1975 naar Nederland kwam eigenlijk ook niet. Ik vond het eigenlijk opeens een beetje een soort moderne uitdrukking, plotseling. In Suriname zei mijn moeder: ’Jongen, jij bent nu wel een beetje druk, ga maar je hoofd onder de kraan houden, een beetje afkoelen.’ En dan ging ik ook nog drie rondjes rennen, en dan was ik weer klaar.
Edgar Burgos ontving in mei 2014 de Andreaspenning, die is bedoeld voor mensen die grote prestaties hebben verricht voor Amsterdam. Edgar is jong van geest en treed met zijn 62 jaar vaak op. We mochten hem meemaken op ons benefietconcert voor de SUZAN!¡ 2014 op de Melody Line, waar hij spontaan voor ons optrad en zich ‘De uitvinder van ADHD’ noemde.
HOE WAS JIJ ALS KIND, EDGAR? EN WAT VOND JE ZO LEUK AAN KIND ZIJN?
Nou ik zeg, als ik het zou kunnen over doen, had ik het gedaan. In Suriname waren we super arm, dat wil zeggen in een huisje van, niet overdreven 5 bij 5 meter, alleen mijn moeder had een bedje en wij sliepen op de vloer op een gevlochten Javaanse mat. Daar sliepen we met z’n vijven naast elkaar, want mijn moeder had 5 zonen. Toen ze een dochter kreeg mocht de dochter naast haar slapen en waren wij best jaloers op ons zusje. Mijn moeder was schoonmaakster op een school, een van de beroepen met weinig aanzien. Als andere zeiden: “Mijn vader is politieman, mijn vader is militair, mijn moeder is onderwijzeres” en als jij dan zei dat je moeder schoonmaakster was had je niet echt een kans, je kreeg geen beurs, je bent een ‘no-no’ eigenlijk. Vanuit dat standpunt hebben we allereerst mijn moeder moeten helpen en daarna ons zelf kunnen helpen. Dus we hebben met alle broers en zussen bij elkaar gezegd: “Jongens we moeten ons best doen, we moeten leren, we moeten studeren, we moeten hun een poepie laten ruiken.” En daar heeft de ADHD eigenlijk bij geholpen, de drift om door te gaan.
In Suriname zei mijn moeder: ’Jongen, jij bent nu wel een beetje druk, ga maar je hoofd onder de kraan houden, een beetje afkoelen.’ 330
'als ik een heel druk weekend heb gehad kan ik op maandag zo tot rust komen: ik lig in bad, ik bid, ik mediteer, ik zing. Dan ben ik rustigâ&#x20AC;&#x2122;
93
331
Een interview met ‘De uitvinder van ADHD’
Want met het weinige salaris van mijn
der heeft ons altijd opgevoed: ‘Jongens moeten eerlijk zijn en je moet respect hebben voor
moeder hebben we toch twee huizen in
mensen om je heen, in het bijzonder voor volwassenen en hulpbehoevenden.’
Suriname kunnen kopen, iedereen heeft een
Ik zal in een tram nog steeds opstaan voor een oudere mevrouw of een moeder met een
goede studie gedaan en we hebben allemaal
baby, maar ik zie kinderen dat niet meer doen. Ik heb nooit gerookt, mijn moeder heeft het
goede banen in de maatschappij. Alleen ik
eigenlijk verboden. Je gaat weleens experimenteren, maar je rookt niet in het bijzijn van je
ben artiest geworden.
moeder. Je zou ook geen vieze of vuile woorden in het bijzijn van je moeder uitspreken. Met
Het gaat om het doorzettingsvermogen:
respect en alles met mate.
Jongens je kan het mooi maken. Ga door, ook in tegenslagen ook al kom je uit een
WELKE ROL SPEELT DE OMGEVING VOOR DE OPVOEDING?
arme familie.
Ik woonde in Suriname in een wijk, die ‘Vrijmansgrond’ heet, waar ze de eerste slaven hebben vrijgelaten. Daar was het een grote bende. Mijn moeder, alleenstaand, heeft ons er doorheen
HOE VOND JE HET ALS KIND OP SCHOOL?
geloodst zodat we geen misdadigers of junks zijn geworden. Daarom zeg ik: ‘Na God is het
KON JE GEMAKKELIJK LEREN?
mijn moeder.’
Ik moet zeggen, vanaf de peuterschool ben
In Suriname hadden we meer sociale controle. Ik kwam wel uit een moeilijke buurt, maar als
ik geloof ik al van school getrapt. Toen moest
in Suriname je buurman ziet dat je een fiets aan het stelen bent mag hij jou een klap geven en
ik om thuis te komen een hele drukke straat
dan ga je naar huis en zeg je niet tegen je moeder: ‘De buurman heeft me een klap gegeven.
oversteken, mijn moeder viel bijna flauw van de schrik. Voor haar was niet het probleem dát ik van school was getrapt, maar hoe ik daar alléén kon oversteken. Op de lagere school heb ik heel veel bonje gehad. Ik was wel een slimme leerling. In groep 5, als de leraar op maandag niet kwam, hij was basketballer en zogenaamd geblesseerd op maandag, mocht ik voor de klas staan en de kinderen les geven. Ik gaf hun dan allemaal stempeltjes met ‘ Ga zo door’, we deden leuke dingen en ze mochten liedjes zingen. En daar is het allemaal begonnen in het laatste uur op school deden we dan zangwedstrijden, ik heb het nu over de jaren 60… toen had ik al songfestivals op school georganiseerd. Van daar uit ben ik echt doorgegroeid. Mijn schoolperiode was een intense periode en vaak ook vechten voor de gewone dingen, er waren bijvoorbeeld maar 200 porties eten voor 400 kinderen. Dan moest je wel snel kunnen rennen. WAT ZOU JE MOEDER OVER JE HEBBEN GEZEGD HOE JIJ ALS KIND WAS?
Mijn moeder is helaas twee jaar geleden overleden. Zij is 91 jaar geworden, daar zijn we heel blij om en dankbaar voor. Mijn moe-
332
'wat heb je eraan als je vijf auto’s hebt, je hebt maar één kont waarmee je in één auto kan zitten’
INTERVIEW
eigenlijk simplistische wijze lessen van mijn moeder pas ik graag toe door gewoon mezelf te blijven. Ik ben zoals ik ben. IK KAN ME VOORSTELLEN DAT ER OOK VERLEIDINGEN ZIJN, JE BENT ARTIEST GEWORDEN, JE BENT BEKEND GEWORDEN. HOE GA JE DAARMEE OM?
Iedereen wil natuurlijk iets meer, dat is ook een drijfveer. Als je op een fiets rijdt, dan wil je een brommer en later misschien een motor. Maar ik hoef niet vijf motoren te hebben of vijf fietsen. Ik verwen mezelf eigenlijk met wat ik nodig heb, maar ik hoef niet nog meer. Ik wil het onder controle houden, ik wil het bij de hand hebben. Ik hoef geen huis in Spanje en in Amerika als ik er maar eens per jaar naartoe kan gaan. Ik ben zo gelukkig en tevreden met wat ik Waarom? Omdat ik een fiets aan het stelen
heb. En ik ben dankbaar voor alles. Ik ben nog steeds iemand die voor het slapen gaan een
was.’ Dan kreeg je nog een klap erbij. Maar
kruisteken maakt, ik ben iemand die bijvoorbeeld elke maandag een ritueel bad neemt wat
als je nu naar huis gaat en je zegt: ‘De buur-
mijn moeder me geleerd heeft. En dan zing ik een Surinaams liedje voor de grond en moeder
man heeft me een klap gegeven.’ Dan gaan
aarde en dan bid ik een ‘onze vader en wees gegroet’, want ik ben katholiek opgevoed en dan
je moeder en je vader de buurman in elkaar
zing ik ook gewoon een stichtelijk lied: ‘Dank u voor deze goede morgen.’ En dat doe ik elke
slaan, bewijze van spreken. Dus vroeger
maandag en dat doe ik gewoon voor mezelf. Dan heb ik mezelf gereinigd en heb ik mezelf tot
werd er door de hele buurt gecontroleerd en
rust gebracht. Je hebt er niemand voor nodig om dat voor jezelf te doen. Als ik een heel druk
de hele buurt zorgde ervoor dat je de goede
weekend heb gehad kan ik op maandag zo tot rust komen: ik lig in bad, ik bid, ik mediteer, ik
weg bewandelde. Ook stond er een portie
zing. Dan ben ik rustig.
want ze wisten, ‘die mensen hebben het
WAT VIND JE BELANGRIJK VOOR KINDEREN, WAT WIL JE HUN MEEGEVEN ALS BOODSCHAP?
moeilijk, we hebben nog iets voor de kinde-
Ik hou heel veel van kinderen, ik heb er zelf zes. Niet iedereen heeft het geluk om uit een gezin
ren.’ Soms zijn we door de buurt opgevoed,
te komen waar je alles hebt, niet iedereen heeft het even goed, maar je moet respect houden
maar positief. Daarom zijn we ook dankbaar,
en je moet streven om wat te betekenen in de maatschappij.
we zijn blij met alle kleine dingen en met alle
Het gaat niet alleen maar om geld en om materiële dingen, maar dat je iets positiefs doet, in
leuke dingen en alle leuke mensen om ons
je straat, in je stad, al is het maar dat je een oudje helpt oversteken, gewoon kleine dingen,
heen.
dat je iemand anders blij maakt. Je leeft niet alleen, wees dankbaar met wat je hebt en wees blij om wat je allemaal kan doen en probeer op een fanatieke en positieve manier aan je toe-
JE ZEI IN HET BEGIN: ’IK BEN ZOALS IK BEN
komst te werken en volwassen te worden. Wees een goed voorbeeld.
EN IK BEN ALTIJD ZOALS IK BEN.’ JIJ BENT ZO AUTHENTIEK, EN DAT IS ZEKER OOK JE
Bedankt Edgar voor je tijd en voor de prachtige fotoshoot en we hopen je op ons volgende
GROTE KRACHT. HOE IS DAT IN JOU ONTWIK-
benefietconcert te mogen zien.
KELD, HOE BEN JE ZO GEWORDEN?
Dat hebben mijn ouders me van huis uit bijgebracht, je moet één gezicht hebben, want als je vandaag een leugen vertelt verslik je je morgen in de leugen. Dan weet je niet meer wat je toen gelogen hebt. Dat is zo met karakter, je moet je altijd zo laten zien zoals je bent. Mijn moeder zei ook: “Je moet niet naast je schoenen lopen. Je moet zo zijn als je bent en niet steeds streven naar meer, meer, meer, meer.” Wat heb je eraan als je vijf auto’s hebt, je hebt maar één kont waarmee je in één auto kan zitten. De
'je leeft niet alleen, wees dankbaar met wat je hebt en wees blij om wat je allemaal kan doen en probeer op een fanatieke en positieve manier aan je toekomst te werken en volwassen te worden’
Michaela Pronk-Preuss is arts en relatietherapeut bij Praktijk M3.
voor ons klaar als de buren hadden gegeten,
TEKST MICHAELA PRONK-PREUSS FOTO ETIENNE SCHEEPER
333
Cogmed
n o c e ter
e b n e or e
o v n e train
! e i t a centr
â&#x20AC;&#x2DC;Vaak is er bij moeite met concentratie en focus ook een werkgeheugenprobleemâ&#x20AC;&#x2122;
106
ACHTERGROND
Wist je dat veel kinderen met concentratieproblemen zwakker presteren op de zogenoemde
STAND VAN ZAKEN VAN DE WETENSCHAP
executieve functies? “Executieve functies?” hoor ik je al denken, “wat is dat nu weer…?!” Dit is
De Cogmed Werkgeheugen Training richt
een moeilijke term voor processen die zich veelal frontaal in het brein afspelen. Je zou kunnen
zich voornamelijk op het trainen van het
zeggen dat de regelprocessen in het brein minder goed functioneren bij kinderen met ADHD.
werkgeheugen. Het is een wetenschappelijk
Je kunt executieve functies het beste vergelijken met de rol van een dirigent in een orkest.
bewezen methode die door het trainen van
De dirigent leidt, stuurt en combineert de diverse leden van het orkest. Hij geeft aanwijzingen,
het werkgeheugen, het concentratievermo-
zodat de muzikanten weten wanneer ze moeten beginnen met spelen, hoe snel of langzaam
gen kan verbeteren. In de praktijk worden,
ze moeten spelen, hoe hard of zacht en wanneer ze moeten stoppen. Zonder de dirigent zou
naast de verbetering van werkgeheugen en
de muziek een stuk minder mooi en gepolijst klinken.
concentratie, ook positieve effecten gezien op andere executieve functies zoals impul-
MINDER GOED FUNCTIONERENDE REGELPROCESSEN IN HET BREIN
scontrole, emotieregulatie en taakinitiatie.
Graag schets ik een aantal uitdagingen waar je kind, of misschien jijzelf, dagelijks mee te
De laatste jaren heeft er veel onderzoek
maken heeft, die verband houden met executieve functies:
plaatsgevonden naar het effect van Cogmed
• Jouw kind vindt het lastig om op tijd klaar te zijn voor school
werkgeheugen training op volgehouden aan-
• Je kind kan maar moeilijk opstarten met een taak
dacht, werkgeheugen en schoolprestaties
• Je kind kan maar één ding tegelijk onthouden en uitvoeren
van kinderen. Geconcludeerd kan worden
Wanneer zeggen we dat een kind een aandachtsprobleem heeft? Is dat in het geval dat een
dat Cogmed een positief effect laat zien (ook
kind om het minste of geringste afgeleid is van dat wat er moet gebeuren? Misschien wel
op lange termijn) op volgehouden aandacht
omdat het door iets in beslag genomen wordt wat veel interessanter voor hem of haar is?
en werkgeheugen. Het effect op school-
Eigenlijk is dit eerder een te veel aan aandacht, maar dan op dat andere. Er is ook sprake van
prestaties wordt niet altijd duidelijk bereikt
moeite om de binnenkomende prikkels die allen meteen aandacht vragen, te filteren en te
op lange termijn. Mogelijk komt dit doordat
prioriteren. Dus dan valt het ook niet mee. Al die informatie (wat je hoort, ziet, ruikt of voelt)
het werkgeheugen maar een stukje van de
vraagt immers meteen de aandacht. Het blijven richten op de oorspronkelijke taak is dan ook
puzzel is die invloed heeft op prestaties bij
een flinke uitdaging. Het lukt het brein niet om de prikkels even te parkeren. Niet voor niets
leren. Daarnaast zijn de tests niet toegerust
ervaren veel ADHD’ers een ‘vol hoofd’. En dan hebben we het nog niet gehad over het ontbre-
om veranderingen (die ontstaan door het
ken van de rem als het gaat om het omgaan met emoties. Ook hier kan iemand met ADHD
verbeteren van het werkgeheugen) dusdanig
soms erg in uitschieten. Gelukkig is de keerzijde dat emoties elkaar in veel gevallen ook snel
in beeld te brengen. Bij een reken- of leestest
kunnen afwisselen. Een boze bui maakt dan snel plaats voor een vrolijke noot.
komen naast werkgeheugen nog vele andere facetten kijken die invloed hebben op het
Bovenstaande kenmerken duiden op problemen in de executieve functies.
resultaat. Wat niet wil uitsluiten dat er wel degelijk een positief effect kan optreden op leerprestaties door het werkgeheugen te
Het gaat bij de executieve functies om de volgende processen:
verbeteren met Cogmed.
Impulscontrole (het kunnen afremmen van impulsen), plannen en organiseren (van huiswerk of taakjes), werkgeheugen, aandacht (en dan met name aandacht richten
OVER HET PROGRAMMA
en volgehouden aandacht), taakinitiatie (opstarten met een taak), emotieregula-
De Cogmed Werkgeheugen Training wordt
tie (beheersen van emoties), gedragsevaluatie (zicht hebben op eigen gedrag) en
thuis achter de computer, laptop of tablet
cognitieve flexibiliteit (het vermogen om andere oplossingen te bedenken).
uitgevoerd. De kracht van Cogmed is dat het programma uit een serie oefeningen bestaat die specifiek gericht zijn op het verbeteren van het werkgeheugen. Het trainingspro-
COGMED WERKGEHEUGEN TRAINING IS WETENSCHAPPELIJK BEWEZEN
gramma past zich aan, aan het niveau van
Als er zich dan inderdaad bij het kind problemen voordoen in de executieve functies, waar-
presteren. Je kind of puber (of jijzelf) wordt
onder het werkgeheugen, kun je dat zeker trainen. Er zijn diverse werkgeheugen trainingen
continu uitgedaagd om nog beter te preste-
mogelijk, die in de thuissituatie te doen zijn: Cogmed, Braingame Brian en Jungle Memory.
ren en je eigen grenzen te verleggen. Alleen
Graag zoom ik in dit artikel in op de bekendste en meest bewezen training: Cogmed.
dan zal het brein zich aanpassen en zal er
335
ACHTERGROND
effectief getraind worden. Hierdoor is het van belang dat de training begeleid wordt door een
COGMED EN MEDICATIE
erkende Cogmed coach en dat ouders de training van hun kind of puber in de thuissituatie
Is er sprake van medicatiegebruik? Cogmed
goed monitoren. Immers het trainen en geconfronteerd worden met eigen grenzen kan frus-
kan prima ingezet worden naast medicamen-
tratie opleveren waar steun bij nodig is om door te zetten.
teuze behandeling. Cogmed kan niet het medicijngebruik vervangen. Soms is het mogelijk
DE COGMED WERKGEHEUGEN TRAINING IN DE PRAKTIJK
om medicijngebruik te verminderen.
De Cogmed training duurt vijf weken. Er wordt in deze periode wekelijks vijf dagen getraind. Elke trainingsdag worden acht oefeningen gedaan, wat ongeveer één uur in beslag neemt.
PRAKTISCHE INFORMATIE
In een kort tijdsbestek vraagt dit een flinke tijdsinvestering en motivatie van je kind of puber,
Vergoeding: Cogmed wordt soms vergoed
maar ook van jou als ouder (die de training thuis begeleidt). In deze periode word je door een
vanuit de aanvullende verzekering (valt niet
erkende Cogmed Coach begeleid. Het verloop van de training wordt wekelijks geëvalueerd.
onder de basisverzekering) en soms door de gemeente (er dient dan wel een verwijzing te
Het programma kan desgewenst ook langer dan vijf weken gevolgd worden met minder en
zijn vanuit huisarts of sociaal wijkteam). Het
kortere trainingsdagen. Echter de wetenschappelijke studies die het effect aantonen van
beste kunt u overleggen met de praktijk waar
Cogmed zijn allen gebaseerd op het uitgangspunt van vijf weken, vijf dagen per week en acht
u Cogmed wilt gaan doen wat de vergoe-
oefeningen per dag. Tevens bestaat er na afronding van het traject de optie om nog 100
dingsmogelijkheden zijn.
minisessies Cogmed te doen (dan wordt er nog twee keer een half uur per week getraind). Ik
Kosten: In verband met hoge licentiekosten
beveel dit ouders en kinderen aan om zo het werkgeheugen nog een periode extra te blijven
is een Cogmed traject gemiddeld tussen de
stimuleren.
850,- en 1100,- euro. Hierbij zijn meestal inbegrepen: licentiekosten, intakegesprek,
Cogmed is inzetbaar voor kinderen en volwassenen en beschikbaar in drie versies. Voor kin-
telefonische coaching 5x, training van 5
deren van 4 tot 7 jaar. Voor kinderen van 7 tot 17 jaar en voor volwassenen. Elk helpt op een
weken (met mogelijkheid van nog extra 100
specifieke manier het werkgeheugen te trainen via adaptieve opdrachten die zich aanpassen
mini-sessies) en een afrondend gesprek. Het
aan het niveau van de gebruiker.
verslag is niet altijd bij de prijs inbegrepen.
VERBETEREN VAN CONCENTRATIE, LEERPRESTATIES EN OVERZICHT Maar welke effecten kun je verwachten van de Cogmed? Is er echt een verbetering in de concentratie na afloop? Hieronder belicht ik de belangrijkste trainingseffecten.
a Verbeteren van de concentratie
De training daagt je uit om je goed te focussen en je werkgeheugen uit te dagen. Na afronding van een Cogmed training is er een duidelijke verbetering zichtbaar in de volgehouden aandacht, maar ook in de taakinitiatie. Kinderen en volwassenen kunnen zich beter aansturen en sneller opstarten met de taken die minder hun interesse hebben en houden het langer vol om zich hierop te focussen, hetgeen ook de snelheid ten goede komt.
a Verbeteren van leerprestaties
Het verbeteren van het werkgeheugen heeft een positief effect op de leerprestaties. Informatie wordt beter opgenomen en beter verwerkt. Informatie wordt makkelijker opgeroepen wanneer nodig. Vooral het onthouden en uitvoeren van complexe opdrachten (die uit meerdere
a
stappen bestaan) lukken beter na de afronding van de Cogmed training.
Meer informatie:
Bevorderen van rehabilitatie
Drs. Suzanne van der Star
Ook voor volwassenen is een Cogmed training een aanrader. Last van uitstelgedrag? Moeite
Praktijk Educadora (Boxtel- Noord-Brabant)
met afleidingen weerstaan? En onvoldoende overzicht? Na een Cogmed training zien we ook
info@educadora.nl
volwassenen beduidend beter functioneren in hun werk- en privésetting. Zeker aan te bevelen
www.educadora.nl
bij re-integratietrajecten wanneer je bovenstaande problemen herkent. TEKST SUZANNE VAN DER STAR FOTO SHUTTERSTOCK
336
Mijn leven met ADHD Mijn naam is Lara en ik ben 12 jaar. Naast autisme heb ik ook ADHD. Ik heb deze diagnose sinds ik 6 jaar ben. ADHD komt in onze familie veel voor. Mijn tante en oma hebben het en mijn neefjes ook. Ik krijg al een paar jaar medicijnen voor mijn ADHD en daar ben ik blij om. Het is nu minder druk en chaotisch in mijn hoofd. Als ik rust nodig heb ga ik met mijn valkparkiet spelen of ik ga naar mijn kamer. Op school ben ik vaker druk dan thuis. Dat komt doordat daar veel prikkels zijn. Elke twee weken ga ik naar de zorgboerderij en daar zit ik vaak bij de kippen. Daar kom ik helemaal tot rust, kippen zijn mijn lievelingsdieren. Ik zit op het speciaal onderwijs en het gaat daar erg goed en ik heb het erg naar mijn zin. Na de zomer ga ik naar het voortgezet onderwijs, ook speciaal onderwijs. De klassen zijn kleiner, ik hoef dan niet van lokaal naar lokaal te lopen en heb één of twee vaste juffen en/of meesters. Ik ben heel creatief en maak graag tekeningen. Ik heb verschillende hobby’s: tekenen, met mijn parkiet Coco spelen, paardrijden, computeren en spelen met mijn vriendin(nen). Als ik later groot ben neem ik aparte huisdieren die men niet vaak zou nemen, zoals een kip. Ik wil later bij de dierenbescherming werken, omdat dieren mij beter begrijpen dan mensen. Als ik boos ben, ben ik vaak brutaal, Dat vind ik niet fijn, want dan krijg ik vaak op mijn kop. De pilletjes helpen niet zo erg goed tegen boosheid. Dat vind ik wel jammer. Als ik echt heel erg druk ben ga ik lekker op de trampoline springen om mijn prikkels te vergeten. In de taxi naar school is het vaak druk en word ik dus ook druk. Wat ik het liefste wil is een fijne, schone wereld vol vrede en geen oorlog of hongersnood. TEKST LARA HOLSHER FOTO TIJL DAMEN 109
VISUALISEREN BIJ ADHD ten zeggen niet echt vergeetachtig zijn, maar dat informatie ‘op het verkeerde moment’ naar boven komt (bijvoorbeeld herinneren dat je een brief moet afgeven aan de mentor wanneer je al op de fiets naar huis zit). Of, zoals een volwassene recent verwoordde op de vraag of er sprake was van vergeetachtigheid: ‘tja… ik vergeet een hele hoop dingen, maar ik weet bijvoorbeeld nog heel goed hoe mijn driewieler eruit zag toen ik twee was!’. DENKEN IN PLAATJES, BEELDEN EN FILMS Het verschil in deze vergeetachtigheid heeft te maken met de manier waarop de informatie binnenkomt. In de praktijk wordt terug gehoord dat auditieve informatie veelal vergeten wordt, maar dat visuele informatie daarentegen wel heel goed blijft hangen. Denk bijvoorbeeld inderdaad aan plaatsen waar de persoon met AD(H)D is geweest, films die gezien zijn en kleding die iemand aanhad tijdens een bepaalde dag. En juist zíj zijn degene die het zien wanneer ie-
‘MENSEN MET AD(H)D ZIJN VISUEEL INGESTELD. EEN KRACHT WAAR GEBRUIK VAN GEMAAKT KAN GAAN WORDEN’
mand naar de kapper is geweest of als een schilderij op de muur scheef hangt... Vraag een routebeschrijving aan iemand met AD(H)D en je krijgt niet reguliere linksrechts termen, maar ‘bij de benzinepomp
Wanneer er op het web gezocht wordt op ‘kenmerken van AD(H)D’
naar die kant en dan over de brug en daarna direct naar die andere
komen er direct termen tevoorschijn in de richting van snel afge-
kant…’ En welke AD(H)D’er herkent niet de zoektocht naar ‘dat zwar-
leid zijn, moeilijk kunnen stil zitten, niet luisteren naar wat anderen
te boek’ dat nooit gevonden is omdat het achteraf rood was in plaats
zeggen, spullen kwijtraken, chaotisch zijn en vergeetachtigheid. In
van zwart… (zoeken naar verkeerde visuele informatie).
de praktijk blijkt echter dat hierin een behoorlijke nuance aan te brengen is. Tijdens gesprekken geven ouders bijvoorbeeld terug dat
Mensen met AD(H)D denken in beelden, plaatjes en films. Sommigen
hun kind ‘prima kan stilzitten als het bijvoorbeeld tv aan het kijken is’
hebben dit zelf al ontdekt en vragen zich af of er bij hen al dan niet
(z.g.. hyperfocus). Of dat zij weleens denken dat hun kind in eigen spel
sprake is van ‘beelddenken’ of geven aan een ‘soort van fotografisch
verdiept is, maar dan die dan ‘helaas alles gehoord blijkt te hebben
geheugen te hebben’. Informatie die niet als zodanig opgeslagen
wat ouders tegen elkaar hebben gezegd’. Volwassenen zeggen dat
wordt, beklijft niet en wordt vergeten. Informatie die wel op die
ze spullen ‘niet écht kwijtraken, maar gewoon even niet zo snel weten
manier opgeslagen wordt, blijft daarentegen juist heel goed hangen!
waar het is, maar het heus wel terugvinden’ en dat, hoewel anderen
Dit kan dan ook de ‘kracht van AD(H)D’ genoemd worden en juist van
hun bureau ‘een chaotische zooi vinden’, het voor hen wél georgani-
krachten moet je gebruik maken…
seerd is. Wat betreft de term ‘vergeetachtigheid’ is misschien nog
338
wel de meeste nuance aan te brengen. Wanneer hiernaar gevraagd
De techniek is hierbij om informatie die binnenkomt op te slaan als
wordt tijdens de intake, wordt regelmatig terug gehoord dat kinderen
een beeld /plaatje /film. Of, zoals ik het zelf altijd noem, te ‘leren vi-
met AD(H)D vergeetachtig kunnen zijn bij opdrachten, maar bijvoor-
sualiseren’. Van echt leren is geen sprake, want het zit immers al ‘in
beeld wel tot in de detail nog weten hoe het vakantiedorpje eruit zag
het systeem’, maar het leren toepassen en inzetten op een handige
waar het gezin tien jaar geleden op vakantie is geweest. Adolescen-
manier, daar gaat het leren visualiseren over.
VERDIEPING
‘EN WELKE AD(H)D’ER HERKENT NIET DE ZOEKTOCHT NAAR DAT ZWARTE BOEK DAT NOOIT GEVONDEN IS OMDAT HET ACHTERAF ROOD WAS IN PLAATS VAN ZWART…’ 339
LEREN VISUALISEREN Wanneer iemand leert visualiseren, zie je dat diverse kenmerken van
‘JE MOET DINGEN TWEEMAAL DOEN, EERST IN JE HOOFD EN DAN IN HET ECHT!’
AD(H)D meer naar de achtergrond verdwijnen. Vergeetachtigheid blijkt te verminderen omdat iemand dan wel dingen kan onthouden.
rijden, daar de fiets parkeren, in de rij voor de toonbank staan en
Het ochtendritueel verloopt meer gestructureerd, omdat er een film
vervolgens het product overhandigd krijgen in de winkel nadat je
hiervan opgeslagen is in het hoofd. Aan een planning kan opeens wél
afgerekend hebt’. Zo’n filmpje maken in je hoofd kost hooguit een
gehouden worden, omdat deze niet alleen ‘op papier’ staat, maar
minuut en voor meer geoefenden slechts aantal seconden. En wees
hier ook een film van gemaakt is en opdrachten worden veel beter
niet bang dat je hoofd op een gegeven moment vol met filmpjes zit.
uitgevoerd als je het niet hebt over ‘luister eens naar mij’, maar ‘zie in
Laten we eerlijk wezen: dat zit het nu al! (maar dan met van alles en
je hoofd voor je wat ik zeg’.
nog wat).
Een eerste probleem dat tijdens het ‘leren visualiseren’ aangepakt
FILMPJES MAKEN
wordt is het feit dat informatie veelal op het verkeerde moment naar
Plannen concreet maken en de kans op het realiseren van voorne-
boven komt. Bijvoorbeeld herinneren dat de huisarts gebeld moet
mens vergroten kan eveneens door gebruik te maken van visuali-
worden nádat het telefonisch spreekuur voorbij is en continue buíten
seren. Het is, zoals Albert Einstein al eens eerder heeft gezegd: ‘je
openingstijden bedenken dat er in de winkel nog iets opgehaald moet
moet dingen tweemaal doen, eerst in je hoofd en dan in het echt!’.
worden. En, wanneer de brief die al dagen op het aanrecht ligt, wel
Mensen met AD(H)D hebben nogal de neiging om te zéggen dat ze
meegenomen wordt in de tas, blijkt deze aan het einde van de dag
iets gaan doen zónder dit concreet te maken. In de tussentijd komen
nog steeds netjes in de tas te zitten… Dit aan te pakken bestaat uit
er dan zoveel andere dingen tussendoor als gevolg van afleiding dat
twee stappen. De eerste stap is het leren een film te maken van de
er uiteindelijk niet veel van het voornemen terecht komt. Die andere
opdracht die uitgevoerd moet worden, de tweede stap is leren deze
dingen kunnen er tussen komen, omdát er geen blauwdruk aanwezig
film te koppelen aan een visueel moment wanneer die film ‘omhoog’
is in het hoofd: geen plan ten aanzien van wat er wél moet gebeuren.
moet komen.
Als dit plan (lees: filmpje) er wel is, is de kans dat er iets tussendoor komt veel minder groot. Met andere woorden: iemand wordt dan minder vatbaar voor afleidbaarheid. Ook dit gebeurt weer door een
ken. Stel je werkt vijf dagen van 09:00 – 17:00 op kantoor en het
film te maken, in dit geval van de taken die moeten gebeuren. Stel
telefonisch spreekuur is van 08:30 – 10:30 uur. Allereerst moet
dat een student op zijn vrije dag graag aan zijn opdrachten voor
je bedenken wanneer er een geschikt tijdstip is om te bellen, in dit
school wil werken en geen tijd wil verspillen door te gamen, dan
geval waarschijnlijk het moment dat je aankomt op kantoor en bij
vraag ik die student een film te maken van hoe hij wil dat de dag eruit
het koffie-apparaat staat om je ochtenddosis cafeïne te halen. Het
komt te zien. Deze film begint dan niet direct bij ‘ik zie mezelf zitten
koffiezetapparaat kan dan als ‘visueel moment’ fungeren om de film
werken aan de opdracht’, maar bij het opstaan, jezelf zien ontbijten
van het ‘bellen naar de huisarts’ te laten starten. Er wordt dan een
en (eventueel) de tafel afruimen, de laptop pakken, de opdracht
volgend filmpje gemaakt: op het moment dat je het koffiezetapparaat
uitprinten, de boeken erbij pakken en alle andere spullen die nodig
ziet, zie je dat je opeens bedenkt om de huisarts te bellen (een soort
zijn om de opdracht te maken en daarná pas te gaan zitten en jezelf
wolkje boven je hoofd met een lampje erin, zoals in stripboeken), je
te zien werken aan de opdracht. Het is dan ook vaak handig om een
pakt dan de telefoon uit je broekzak, ziet jezelf het nummer van de
film te maken van hoe dat werken eruit ziet. Bijvoorbeeld eerst de
huisarts kiezen en ziet jezelf bellen met de huisarts’. Verder dan dat
opdracht lezen, daarna de lay-out voor de opdracht in het tekstpro-
hoeft het niet uitgewerkt te worden.
gramma zetten en vervolgens vraag voor vraag beantwoorden op de computer (meteen intikken). Op deze manier wordt de drempel om
Het voorbeeld van iets ophalen uit de winkel kan als volgt verlopen:
aan een opdracht te starten veel minder groot. Immers: men heeft
eerst moet je bedenken wanneer datgene opgehaald zou kunnen
het zich dan al zien doen en hoeft het alleen nog maar op te volgen!
worden, bijvoorbeeld direct van school naar huis. Het filmpje zou dan het beste kunnen starten op het moment dat je bij een kruising de
Mensen met AD(H)D zijn visueel ingesteld. Een kracht waar gebruik
andere kant op moet gaan (niet naar huis, maar naar de winkel). Het
gemaakt kan gaan worden. Wel zo handig om minder dingen kwijt
filmpje maken gaat dan als volgt: ‘je ziet jezelf het kruispunt naderen
te raken, minder impulsief en meer gestructureerd te zijn. Alleen op
en op het moment dat je naar links wil afslaan, zie je een wolkje
momenten dat je dat wilt dan.
boven je hoofd waarin het product wat je moet halen verschijnt, je besluit dan de andere kant af te slaan en ziet jezelf richting de winkel 340
Meer weten? Zie www.vinkpc.nl
TEKST SANNE VINK FOTO WIM VAN DER SPIEGEL
Laten we het voorbeeld van bellen naar de huisarts eens uitwer-
5 vragen aan De transformatie
ho de e g pr aa ak t h tij et k er aa i n n to e?
werken voor een examen of om een werkstuk af te maken wat zij al
veel eerder af hadden moeten krijgen. Dit zijn volgens mij studenten
TOM BROWN van de jeugdhulp
die eigenlijk niet ontdekte ADHD hebben en niet de diagnose en dus ook geen goede hulp hebben gekregen.
3. WAT IS HET GROOTSTE VERSCHIL IN ADHD SYMPTOMEN BIJ
Department of Psychiatry, Yale University School of Medicine
JONGENS EN BIJ MEISJES?
Het grootste verschil is dat meisjes niet opvallen door gedragspro-
blemen en daardoor minder snel aangeboden worden voor evaluatie
VERTALING ROB PEREIRA FOTO SHUTTERSTOCK
en behandeling. Meisjes hebben vaker problemen met concentratie en met hun werkgeheugen. Zij vallen niet zo op op school. Op dit
1. WORDT DE DIAGNOSE ADHD TE VAAK GESTELD?
moment is de verhouding jongen meisje ongeveer 2,5:1, maar in de
Ik denk dat het woord ADHD op dit moment niet goed wordt begre-
volwassen populatie is het ongeveer 50%/50%! Dit laat zien dat
pen in grote delen van de wereld, inclusief in de Verenigde Staten.
meisjes en jonge vrouwen vaak gemist worden, totdat zij zelf op late-
Veel mensen, waaronder ook sommige professionele hulpverleners,
re leeftijd hulp gaan zoeken, omdat zij tegen problemen aanlopen.
blijven ADHD zien als een gedragsprobleem dat bestaat uit abnormale rusteloosheid en niet op een normale manier gehoorzamen. Velen
4. WAT IS HET â&#x20AC;&#x2DC;VERSTOPTE PROBLEEMâ&#x20AC;&#x2122; BIJ ADHD?
zijn zich niet bewust van de modernere visie dat ADHD een vertraag-
Het grote probleem is waarom kinderen en volwassenen allemaal
de ontwikkeling is van het management systeem van de hersenen
een aantal taken of activiteiten kunnen uitvoeren waarbij zij absoluut
(de executieve functies) wat er toe leidt dat zij hun taken niet gefo-
geen problemen hebben met focussen, organiseren of geheugen
cust kunnen organiseren en activeren, dat zij problemen hebben met
enzovoort, maar dat er bij bijna al het andere wat zij doen behoorlijke
oplettendheid en productie, met het beheersen van emoties en met
problemen kunnen ontstaan. Soms is dat bij sporten, schilderen of Er is veel geschreven over de veranderingen muziek maken of bij ander handwerk, soms bij videospelletjes of bij binnen de jeugd GGZ cq kinder- en jeugdpsykoken. De mysterieuze vraag is: waarom kunnen ze zo goed focussen chiatrie voor, tijdens en na de transitiedatum op een aantal activiteiten, terwijl ze op veel andere even interessante van 1 januari 2015. Wat hierin vooral opvalt taken die zij ook belangrijk vinden stranden? Mijn antwoord is dat is dat de overheid spreekt over een zachte voor iemand met ADHD de chemie in het brein onmiddellijk verandert landing, terwijl de wachtlijsten voor jongeren wanneer een taak in zijn beleving om wat voor reden dan ook interesbinnen de jeugdhulp dramatisch aan het sant is (en niet wanneer anderen zeggen dat het een interessante toenemen zijn, de overheid doorlopend de taak is!). Het probleem is natuurlijk dat dit onwillekeurig ontstaat, net budgetten naar beneden aan het bijstellen zoals bijvoorbeeld erectiele dysfunctie. zijn, waardoor gemeenten het alsmaar lasti-
hun werkgeheugen. Veel adolescenten en volwassenen lijden hier onder en worden niet herkend als mensen met een aangeboren aandoening of kwetsbaarheid en krijgen dan ook niet de juiste hulp of behandeling. 2. IS HET NEMEN VAN MEDICATIE OM BETER TE KUNNEN STUDEREN EEN GROOT PROBLEEM IN DE VS? Het is zeker waar dat veel studenten op middelbare scholen en universiteiten soms stimulantia nemen die zij niet op recept hebben gekregen. Dit is meestal om te proberen langer door te kunnen TEKST ANGELIQUE BERGSMA FOTO SHUTTERSTOCK 160
ger krijgen de zorg goed te regelen en dag5. MOET COGNITIEVE GEDRAGSTHERAPIE ALTIJD VOORAFGAAN behandelcentra en psychiatrische klinieken AAN MEDICATIE BIJ ANGST ALS COMORBIDITEIT BIJ ADHD? massaal moeten sluiten. De zachte landing Als er een goede gedragstherapeut beschikbaar is en de depressie waar de overheid over rept is daarmee dan of angst is matig ernstig dan is het meestal verstandig om te wachook een dolk in de rug van kinderen met een ten met medicatie. Maar je moet wel zeker weten dat depressie en uiterst delicate zorgvraag. angst geen bijwerkingen zijn van stimulantia. Als dat wel een mogelijkheid is dan moet je eerst de dosis of de medicatie aanpassen. Soms Toen mij werd gevraagd of ik een artikel wilkunnen stimulantia de depressie en angst verbeteren, maar soms de schrijven wist ik meteen dat het over de verergeren de klachten juist door deze medicatie. Als de depressie transitie van de jeugdhulp zou moeten gaan. of de angst ernstig is dan moet je meteen met de juiste medicatie Aan de hand van eigen ervaringen en door starten naast gedragstherapie of psychotherapie. diverse gesprekken met de mensen vanuit de sector hoop ik een goed beeld te kunnen En als je nog meer wil lezen over achtergronden van ADHD, dan geven van wat er werkelijk gaande is nu we kan je het recente artikel van Tom Brown voor leerkrachten vinden bijna twee jaar, na de ingangsdatum van de (onder het kopje artikel in het menu) op onze website. transitie, verder zijn. 113
341
Hoe stop je het pingpong spel
Haim Omer onderzocht in de afgelopen 15 jaar de vraag: Hoe kunnen we met conflicten omgaan, zodat we vooral de positieve krachten in mensen (ouders en kinderen) mobiliseren. 120
INTERVIEW
Een boeiend interview over verbindend gezag en geweldloos verzet met hoogleraar psycholoog Haim Omer uit Tel Aviv. TEKST MICHAELA PRONK-PREUSS FOTO HAIM OMER & SHUTTERSTOCK
Enkele decennia geleden konden ouders hun
boeken: Geweldloos verzet in gezinnen en Nieuwe Autoriteit zijn in het Nederlands verkrijg-
kinderen nog aansturen met behulp van ge-
baar. Uit onderzoek blijkt dat voor kinderen en gezinnen met ADHD deze aanpak waardevol
en verboden. Dat lukt tegenwoordig niet zo
en ondersteunend kan zijn.
gemakkelijk meer. Kinderen zijn goed geïnformeerd, hebben eigen meningen en willen de
HOE BENT U OP HET IDEE GEKOMEN ZO’N NIEUWE AANPAK ALS GEWELDLOOS VER-
zaken bepalen. Vrijheid en autonomie staan
ZET IN GEZINNEN TE ONTWIKKELEN?
in hoog aanzien. Echter, die nieuwe vrijheid
Het voelde alsof er voor ouders en ook voor leraren iets anders nodig was. De tijd was ver-
kan problemen opleveren. Er is ook behoefte
anderd. Ik ging op zoek naar een aanpak waar ik twee belangrijke aspecten met elkaar kon
aan grenzen.
samenbrengen: de-escalerend werken en een duidelijke stem uitbrengen.
Omer helpt ouders een nieuwe vorm van
Geweldloos verzet is de enige interventie in sociale conflicten die deze twee elementen com-
gezag te ontwikkelen. Hierbij is de ouderlijke
bineert die we nodig hadden. Het eerste element wil escalaties vermijden en niet vernederen,
aanwezigheid een eerste stap om het con-
niet kleineren, niet provoceren. Het is niet alleen moreel bedoeld, we weten namelijk dat in
tact met het kind weer in balans te brengen
een situatie van geweld en strijd uiteindelijk iedereen in het nadeel is. De duidelijke stem in
en meer invloed te krijgen. Aanwezigheid
conflicten staat voor de aanwezigheid, de ouderlijke aanwezigheid. Hierbij is het strategisch
betekent dat ouders beter op de hoogte zijn
erg belangrijk om een positie in te nemen om de ander te splitsen in zijn positieve stemmen
wat hun kind doet, waar het is, met welke
en gedachten (‘ik wil niet aanvallen en vernederen’) en zijn negatieve stemmen en gedachten
vrienden het omgaat en dat ze hun kinderen
(‘ik blijf aanvallen en vernederen’). Zoals Gandhi - hij was een grote strateeg - en Martin Luther
laten merken dat hun leven hen interesseert.
King wisten dat ze de positieve stemmen in de tegenstander sterker konden maken door niet
Het betekent ook dat ze zich om bepaalde
aan te vallen.
zaken zorgen maken of onacceptabel vinden. Het draait niet om sterker zijn dan het kind,
Ook in families en scholen willen we aanwezigheid vergroten en escalaties vermijden. En ook in
maar om aanwezig zijn in zijn of haar leven.
kinderen zijn er altijd twee stemmen. Negatieve stemmen die bijvoorbeeld zeggen: ‘ik wil verder gamen of porno kijken’, maar ook positieve zoals: ‘misschien is het niet zo goed voor mijn huis-
Omer’s aanpak van verbindend gezag en
werk als ik nu door blijf gamen en misschien is de porno helemaal niet goed voor me’.
nieuwe autoriteit is overal in de wereld bekend geworden en wordt veel toegepast. Ook
De aanwezigheid van ouders kan de positieve stemmen in het kind sterker maken. De verschil-
in Nederland zijn er verschillende instellingen
lende stemmen in het kind noem ik graag: ‘the parliament of the mind’.
die trainingen en cursussen organiseren. Zijn
Maak er gebruik van als ouder.
343
‘Het leven met een kind met ADHD is een pingpong spel, niet een maar twintig spelletjes tegelijk’ UW AANPAK IS HEEL VERNIEUWEND.
een gebrek aan situaties waarin zij leren
supportgroepen op. Thuis voor ouders of op
WAT ONDERSCHEIDT UW INTERVENTIE
voelen ‘ik moet volhouden’, ‘er is geen andere
school voor leraren.
VAN ANDERE?
optie’, ‘ik moet het doen’. Kinderen hebben ‘je
Als cultuur hebben we het idee van autoriteit
moet het doen‘ situaties nodig om problee-
Bovendien wilden wij de onmiddellijke ac-
een tijdje geleden verworpen. We wilden
moplossend vermogen te ontwikkelen. ‘Je
tie-reactie cyclus doorbreken en de nieuwe
meer verbondenheid en autonomie werd een
moet het doen’ situaties vormen een soort
autoriteit baseren op vasthoudendheid en
belangrijke waarde.
calcium, bouwstof, voor de eigenwaarde.
continuïteit.
Het concept van autoriteit was gebaseerd op
We leken in een dilemma te zitten, we na-
Er zijn daarom twee belangrijke spreekwoor-
afstand en het was immuun voor kritiek. Het
men duidelijk afstand van het oude concept
den die wij iedereen mee willen geven.
was een hiërarchisch systeem. Autoriteit eis-
van autoriteit, maar het concept van totale
‘Smeed het ijzer als het koud is.’
te controle op, het kind moest gehoorzamen
vrijheid zonder beperkingen en grenzen
of werd onmiddellijk gestraft. In de jaren 60
leverde problemen in de ontwikkeling van het
Dat betekent concreet: De ouder hoeft niet
en 70 dachten wij dat we autoriteit konden
zelfvertrouwen op. We moesten het concept
direct te reageren, de ouder kan ook zeggen:
inruilen voor ultieme vrijheid zonder beperkin-
van autoriteit opnieuw onderzoeken en een
‘ik accepteer jouw gedrag niet en kom later
gen, eisen of verwachtingen. Toen zagen wij,
nieuw concept van autoriteit ontwikkelen. Een
hierop terug.’ Misschien denkt het kind: ‘ja,
en dat blijkt ook uit onderzoek, dat kinderen
nieuwe autoriteit die goed voor ons was.
dat zal wel.’ Als de ouder dan in de avond naar de kamer van het kind gaat, kan de
die opgevoed zijn in een omgeving zonder grenzen, totaal vrij, alsnog meer problemen
We wilden geen afstand meer, maar meer
ouder het volgende zeggen: ‘wat er vandaag
ondervinden in hun frustratietolerantie en
nabijheid. De nieuwe autoriteit is gebaseerd
aan tafel gebeurde accepteer ik niet, ik wil
impulsiviteit en een lager gevoel van eigen-
op presentie en aanwezigheid, ouderlijke
hier nu met je zitten en blijf hier zitten als
waarde ontwikkelen.
aanwezigheid met veilige boodschappen
je ouder totdat we hiervoor een oplossing
zoals ‘ik ben hier als je ouder’, ‘ik blijf hier
hebben bedacht.’
Hoe kan dat gebeuren? De kinderen werden
als je ouder’, ‘je kan niet scheiden van mij,
bemoedigd, aangemoedigd en hoorden
ik blijf je ouder’. Als ouders op deze wijze
Deze uitgestelde reactie toont ouderlijke
constant hoe goed en super zij waren, maar
kunnen reageren creëren zij een nieuwe
aanwezigheid en interesse , de ouder is niet
toch ontwikkelden zij minder zelfvertrouwen.
autoriteit. Ouders eisen geen gehoorzaam-
vergeten wat er gebeurd is.
heid op, maar reageren met nabijheid en in
344
Wat is dit positieve gevoel van eigenwaarde
zelfcontrole. Zelfcontrole door de ouder is
Van groot belang is verder het volgende:
en wat heb je hiervoor nodig? Het is het
hierin een belangrijk punt, zelfcontrole in het
‘Het gaat niet om winnen.’
gevoel dat je in staat bent iets te doen, dat je
bewustzijn van: ‘dit is mijn plicht als ouder en
voelt dat je het waard bent iets te doen, dat
dat doe ik.’ We helpen ouders en leraren om
Met zijn nieuwe autoriteit hoeft de ouder niet
je je sterk voelt dat het je gelukt is. Hiervoor
in zelfcontrole te reageren en niet impulsief
te winnen, de ouder moet volhouden. Kinde-
moet je dus veel ervaringen opdoen en veel
te ageren en zo hun plichten en taken als
ren willen altijd winnen (dat hoort bij hun rol),
moeilijkheden overwinnen.
ouder en leraar te volbrengen. Ouders en
kinderen willen niet verliezen. Dat betekent
leraren hebben namelijk een belangrijke rol in
dus concreet dat de ouder kan zeggen: ‘Ik
Dus kinderen bij wie moeilijkheden en proble-
de maatschappij en hierin moeten zij worden
wil niet van je winnen, ik wil volhouden. Dat is
men uit handen worden genomen ervaren
bevestigd. We richten daarom ook steun en
mijn plicht als ouder en hoort bij mijn rol als
‘We hebben nu 5 minuten om alles te organiseren, laten we kijken hoe jij dat wilt doen’ ouder. Ik geef je niet op.‘
de ADHD van hun kind en de ADHD wordt
zitten en zeggen: ‘ik zit hier bij jou en ben hier
Met de nieuwe autoriteit hebben we dus een
als het ware gebufferd. Als het kind thuis
voor jou. En ik kijk hoe ver je komt. We heb-
concept gecreëerd dat past bij de waarden
verankerd is, kan het zichzelf zijn en met zijn
ben nu 5 minuten om alles te organiseren,
van deze tijd: verbondenheid, zelfcontrole,
ADHD minder uit de bocht vliegen.
laten we kijken hoe jij dat wilt doen.’ Dat is ondersteunen. Het kost tijd en geduld.
bewustzijn van onze plicht en rol en support. In ons eerste onderzoek dat we in Duitsland
En we moeten het elke keer weer opnieuw
U DOET VEEL ONDERZOEK, OOK NAAR
uitvoerden bij kinderen met en zonder ADHD
doen. Dit is het ‘anker effect’.
ADHD. HOE KIJKT U TEGEN ADHD AAN EN
kwamen we erachter dat onze aanpak
HOE KUNNEN WIJ UW INTERVENTIES IN DE
zonder dat we iets specifieks met de ADHD
Een ander concreet voorbeeld:
BEHANDELING VAN ADHD TOEPASSEN?
deden de ADHD problemen significant ver-
Een kind met ADHD rent rondjes, is luid-
We hebben hier een kliniek voor kinderen,
minderden omdat het de ouders lukte een
ruchtig, schreeuwt en is boos. Voor dit kind
waar zeker 60% van de kinderen met ADHD
anker effect te creëren. We ontwikkelden
is het belangrijk dat de ouders zelfcontrole
gediagnosticeerd is. Ik heb dus inderdaad
een nieuw onderzoek dat we nu uitvoeren
leren ontwikkelen: hoe kan ik zo reageren
veel ervaring. De afgelopen jaren hebben we
met alleen maar kinderen met ADHD waar
dat de boze buien stoppen? Hoe kan ik niet
protocollen ontwikkeld en veel data verza-
we specifieke ‘anker’ reacties voor de ouders
overreageren? Hoe kan ik het pingpong spel
meld. Wat nu heel duidelijk is, is dat we met
hebben ontwikkeld. We hebben dus nu een
of, meestal is het er niet één maar twintig,
onze aanpak ouders kunnen helpen een
groot protocol waar we de verschillende
pingpong spelletjes tegelijk stoppen?
stevig houvast aan hun kinderen te geven.
reacties die ouders kunnen toepassen op
Het is belangrijk te beseffen dat we niet
Kinderen met ADHD kunnen kleine tornado’s
de ADHD tornado’s van hun kind onderzoe-
tegen ouders kunnen zeggen: ‘je moet het zo
veroorzaken en ouders kunnen hierin snel
ken. We wachten nog op de eindresultaten,
doen.’
meegezogen worden. Wat de aanpak van
maar zien nu al het positieve ‘anker effect’
de nieuwe autoriteit doet is dat ouders een
op ADHD.
Elk kind met ADHD is anders en elke situatie is uniek en ouders hebben hun eigen ouder-
soort anker krijgen. De ouderlijke aanwe-
profiel.
zigheid helpt om een stevige verankering te
Een concreet voorbeeld:
krijgen om zo als ouder de rol in zelfcontrole
Een kind met ADHD heeft meer hulp nodig in
en met ondersteuning te vervullen.
de ochtend om naar school te gaan, om zich-
We willen ouders met onze aanpak helpen
zelf georganiseerd te krijgen. Dat herkennen
goed te matchen met hun kind. Hierbij staan
De supportgroep of het steunnetwerk geeft
jullie allemaal, toch? Soms worden ouders
de twee vragen centraal: wat heeft het kind
ouders zelf een anker: vandaag, morgen,
ongeduldig en er ontstaat een explosie thuis
op dat moment nodig? En hoe komt het dat
overmorgen, een anker met continuïteit.
of ouders zijn zo meegaand en doen alles
het voor ouders op dat moment moeilijk lijkt
voor het kind. Er zijn zelfs ouders die al het
om dat aan hun kind te geven? Als we deze
Als het drukke impulsieve kind met zijn tor-
huiswerk voor hun kinderen maken. Wij hel-
vragen helpen beantwoorden en het past,
nado-acties komt, wordt de ouder niet meer
pen ouders weer te kunnen onderscheiden
hebben ouders hun eigen goede match met
meegezogen, maar blijft verankerd staan en
tussen ondersteuning geven en meegaand
hun kind gevonden en kunnen zij op deze
kan zeggen: ‘ik ben hier en ik blijf hier.’
zijn. In plaats van alles voor hun kinderen te
manier een ‘anker effect‘ creëren.
De nieuwe autoriteit creëert een ‘Anker
doen leren ouders hun kinderen zo te helpen
effect’. Dit stabiliseert eerst de thuissituatie,
dat de kinderen een deel alleen kunnen doen.
Bedankt Haim Omer voor dit geweldige
ouders worden niet meer meegezogen door
Ouders gaan dan bijvoorbeeld bij het kind
skype interview en je tijd.
345
124
In die binnenwereld ligt de oplossing van het kind VERDIEPING
ADHD en integratieve kindertherapie
125
‘slaan is misschien niet handig, maar het pesten werd gestopt op dat moment’
Het gaat bijna altijd om gedrag als ouders hun kind bij mij in de praktijk aanmelden. Heel soms gaat de klacht ook om gevoelens van kinderen. Maar in principe gaat het dan ook om het omgaan daarmee. Bij kinderen met ADHD gaat het altijd en overal om gedrag, zo lijkt het. Ook de behandelingen zijn vaak gericht op hoe het kind hoort ‘te doen’. En dat is ook helpend. Want als het doet zoals het het handigst is, is het kind er ook mee geholpen natuurlijk. Het hele leven wordt daarmee makkelijker. De reacties op het kind uit de omgeving zijn opbouwend en het positieve zelfbeeld kan zich zo verder verbeteren. Maar zo makkelijk is dat meestal helemaal niet. Vooral bij ADHD is het kind (nog) niet in staat om dingen te doen of niet te doen. Trainingen als ‘stop-denk- doe’ zijn vaak wel leuk. Maar het geleerde en getrainde daarna toepassen in de dagelijkse praktijk is helemaal niet zo vanzelfsprekend. We weten allemaal dat juist de begeleiding bij de dagelijkse activiteiten zelf het meest effectief is op het gedrag op langere termijn. Er treedt vaak een laag zelfbeeld, faalangst, een laag zelfvertrouwen of negatieve overtuigingen. zoals lui of geen doorzettingsvermogen, over zichzelf op doordat het vaak steeds weer niet lukt goed te doen. ADHD kan dus vaak zorgen voor secundaire symptomen. Kinderen kunnen zichzelf al snel afkeuren als het allemaal niet zomaar vanzelf lukt. “Ik doe het nooit goed”, “ik kan het niet” en “ik heb geen doorzettingsvermogen” zijn geen zeldzame innerlijke overtuigingen.
ERKENNING Benthe met ADHD zit in de stoel tegenover mij. Meestal rent ze door de ruimte en doet ze
348
er van alles aan om moeilijke dingen onbespreekbaar te maken. Er over praten is kwetsbaar
Janine Scherpenberg heeft een praktijk voor
want dan komt dat ongewenste gevoel ook op. Dit keer is ze wat timide en ze vertelt dat het
Integratieve Kindertherapie. Binnen de integra-
haar toch weer gebeurd is. Toen één van de kinderen haar uitdaagde op het schoolplein bij het
tieve kindertherapie staat niet een methode
buitenspelen heeft ze het meisje flink geslagen. Benthe doet er van alles aan om dat te voor-
centraal, maar de vraag van het kind zelf. De
komen. Maar het gebeurt haar gewoonweg. De kinderen weten het maar al te goed. Ze heeft
therapie gaat er vanuit dat het kind altijd de
dat imago en ze dagen haar er graag op uit. Dat heet pesten. Maar omdat Benthe degene is
eigen oplossingen kan vinden en vindt de ba-
die zich fysiek uit krijgt zij juist de schuld van de situatie en wordt zij als het lastige kind ervaren.
sis in de hypnotherapie. Als kinderen spelen
Benthe voelt zich machteloos. Iedereen vindt haar een slecht meisje, vindt ze. Een meisje dat
of intens met iets bezig zijn verkeren zij vaak
slaat en boos doet. Steeds voelt ze dat slechte in zich. Ze denkt dat dat ‘slechtheid’ is. Maar het
in een trance. De kindertherapeut stelt een di-
lijkt er op dat het eerder een gevoel is van afkeuring. Ik realiseer me dat als kindertherapeut als
agnose op basis van empathie.. Er wordt ge-
ik doorvraag over het slaan zelf. Meestal weet ik van tevoren niet waar het gesprek heen gaat.
keken vanuit de beleving van het kind wat het
Het doel is het kind in proces te zetten en het aan het kind over te laten waar dat heen gaat.
nodig heeft. Tegelijk wordt voor onderzoek en
Dat levert verrassinkjes op. Als ik een beetje verbaasd reageer op haar afkeurende mening
behandeling gebruikt gemaakt van bestaande
over het slaan zie ik haar alert worden. Dat is bij dit meisje met ADHD opvallend. Het is moeilijk
wetenschappelijke verklaringsmodellen en die
om haar volle aandacht te hebben. Dit keer is die er. Ze kijkt nieuwsgierig en open en dat maakt
worden vervolgens op maat op de individuele
mij weer nieuwsgierig. Ik vraag door: “slaan is misschien niet handig, maar het heeft je op dat
situatie van het unieke kind toegepast. Elke
moment wel even uit de situatie geholpen toch? Het pesten werd gestopt op dat moment”. Ik
behandeling staat dus op zich. Bij de thera-
vergeet haar ogen niet. Die ogen die verraadden dat er binnenin in dat meisje een proces werd
pie maakt het helemaal niet uit welk materi-
gestart. Ik denk dat het voor het eerst is dat zij even zonder negatief oordeel naar het slaan kon
aal wordt ingezet. Wil het kind praten? Dat is
kijken. Zij maakte eindelijk echt, eerlijk, kennis met haar boosheid en slaan als een ‘vriend’. Slaan
goed. Wil het kind spelen? Dat is ook goed. Wil
was kort haar vriend en hielp haar uit de situatie. Ze had het nog niet zo bekeken. Ze voelde zich
het tekenen, knutselen of iets anders doen...?
niet slecht. Pas nu kon ze reflecteren op dat wat er gebeurde en hoe ze het anders zou willen.
Ook dat is goed. Als het de keuze van het kind
Haar boosheid kon ze herkaderen (anders beoordelen en inzetten). Om dit te wat steviger bij
is, schept dat de mooiste voorwaarden om in
haar te maken, werkt ze dit verder uit met knuffelbeesten. Hoe krachtig is het als een kind
de belevingswereld van het kind te komen om
vanuit de eigen binnenwereld, vanuit eigen inzichten, komt tot ander gedrag in plaats van het
daar zijn of haar eigen oplossingen voor de
(langdurig moeten) aanleren vanuit de buitenwereld? Het is zo simpel. Dit heet erkenning. En
eigen doelen te vinden. Daar is de plaats waar
pas als er erkenning is, komt het kind toe aan het verkennen van dat gevoel om het vervolgens
het verbeteringsproces van het kind begint en
op haar eigen manier op te kunnen lossen. Dat is integratieve kindertherapie.
verder zal gaan.
‘ben ik wel de moeite waard’ De eigen boosheid (leeuw) wordt nu gezien als ‘vriend’, een helpend eigen deel. Het kind plaatst zichzelf in een autonome positie t.o.v. de leeuwen. Het kind duwt de leeuwen niet langer weg maar zij wordt er steeds meer ‘baas’ over
EIGEN STERKE EIGENSCHAPPEN ALS HULPBRON De integratieve kindertherapie gaat uit van de hulpvraag van het kind zelf. Het kan zomaar zo
lijk heel onbewust om te voorkomen dat het
zijn dat een kind graag wil werken aan het krijgen van vrienden terwijl ouders aangeven dat
afgewezen wordt. Thuis bij de woedebuien zal
het kind thuis snel boos is. Tijdens de therapeutische sessies komen dan de dieperliggende
het dat gevoel misschien juist extra krijgen,
oorzaken wel naar boven. Wat diep van binnen zit, komt naar buiten. Dat gaat meestal om
omdat het niet vol te houden is. Het is zaak
gevoelens. Soms gaan die zelfs over existentiële vragen als ‘ben ik wel de moeite waard’,
om dit te doorbreken.
‘vinden mensen mij wel leuk’ of ‘heb ik het recht op deze plek op de wereld’? De therapeut
En daarmee maakt het dus niet uit dat de
gaat meestal niet met de inhoud van problematiek aan de gang, maar zoekt naar de triggers,
hulpvraag van een kind anders klinkt dan die
het trauma en de manier waarop het kind met zijn of haar probleem omgaat. Tegelijk gaat de
van de ouders. Diep van binnen gaat het toch
therapeut ook aan de slag met die sterke kanten die het al in zich heeft. Dat kan al duidelijk
wel om hetzelfde. De kern, de oorzaak, de
zijn voor het kind (zoals ‘goed kunnen troosten’), maar soms is het kind zich helemaal niet zo
reden van het probleem.
bewust van de sterke en positieve kanten. Misschien weet het kind nog niet dat het zo leuk spelletjes kan bedenken en veel fantasie daarbij heeft. Dat maakt het kind aantrekkelijk voor
EIGEN WEG VINDEN
andere kinderen. Ook de mensen om het kind heen zijn een belangrijke factor. Zij kunnen het
Ruben is al voor de 5e keer in de praktijk. Op
kind immers steunen en misschien zijn er wel wat kleine aanpassingen bij ouders of leer-
school is hij de ‘lastige’ jongen. De kinderen
krachten nodig waardoor het kind tot een oplossing zal komen. En als het anderen goed kan
lijken hem echter anders te zien. Hij is hun
troosten, dan kan het kind zichzelf misschien ook wel leren troosten. In de therapie wordt
held. Als er even iets bij een kind aangedaan
gekeken waarom het kind eigenlijk dat probleem heeft. Waardoor komt het niet tot een oplos-
wordt, wordt Ruben ingeschakeld door de
sing daar waar andere kinderen dat wel lukt? Wat houdt het probleem in stand en wat maakt
kinderen om het op te lossen, want Ruben
dat juist nu de hulp wordt gevraagd? Het kind ervaart een probleem. Het vindt iets lastig en
kan niet tegen onrecht. Dat zal hij altijd even
gaat daar op een bepaalde manier mee om wat niet handig is. Tegelijk levert het vaak juist
recht zetten. Zo is hij in de ogen van de
ook iets op waardoor dat gedrag in stand blijft. Dit is de zogenaamde ‘ziektewinst’. Daar moet
kinderen een held maar in de ogen van de
altijd naar worden gezocht om beweging in het proces te krijgen en om terugval te voorko-
leerkrachten een ruziezoeker. Ruben is zich
men. Soms is dan juist de omgeving nodig. Denk aan het ruzie zoeken met de kinderen op het
daarvan heel bewust, hij reflecteert makkelijk
schoolplein. Misschien doet het kind dit wel om afwijzing te voorkomen, of het kind wat thuis
op zichzelf en hij besluit aan het einde van de
flipt maar op school zich altijd heel keurig en aangepast gedraagt. Ook dit kind doet dit,natuur-
therapie dat hij zijn imago nog maar even
349
‘vinden mensen mij wel leuk?’
aanhoudt tot hij overgaat naar het voortgezet onderwijs. Daarna hoeft hij niet meer zo de held te zijn en daarmee in de problemen te komen. Dat is bijna zover. Eigenlijk is hij ook best geliefd bij de leerkrachten, merk ik. Hij krijgt de hoofdrol in het afscheidstoneelstuk. Hij is 12 jaar en heeft thuis last van woede-aanvallen. Zo erg dat hij met een mes in zijn handen aangaf het niet meer aan te kunnen. Alleen... dat weet hij helemaal niet meer. De vraag van deze zelfbewuste jongen is om bij zichzelf te blijven. Dat weet hij nadat hij het tekeningetje ziet van het cliëntje wat voor hem bij mij was. Het tekeningetje liet het gevoel ‘verdwaald’ zien en dat maakte indruk. Precies wat hij voelde op zo’n moment van woede. Binnen 15 minuten had Ruben een routebeschrijving gemaakt in een tekening van zijn lijf. In zijn buik tekende hij gelijk een kamer waar hij even tot zichzelf kon komen als het hem te veel werd. Met een trap naar zijn hoofd om de weg weer terug te kunnen vinden. De weg naar zijn bewust zijn, naar zijn grip op dat wat hij deed. Hierna was Ruben klaar. Niet dat alles perfect was. Ontwikkeling en verbetering zijn een proces en vragen tijd.
FORT ALS AFWEER Soms is een kind er helemaal niet aan toe om dat moeilijke gevoel aan te gaan. Het doet er van alles aan om het nare niet te voelen. Soms komt dat plots wel aan de oppervlakte. Bijvoorbeeld als kinderen plots rust in hun hoofd krijgen omdat zij medicatie gaan gebruiken. Het lijkt soms of een kind dan meer emotioneel is. Maar in principe toont het al verbetering aan. Het kind is in proces. Een goede begeleiding maakt dat dat proces de positieve kant op gestuurd kan worden. Meer is therapie in principe niet. Plots komt het kind er aan toe om zich verdrietig te voelen. Daarmee op een veilige manier, met rust in het hoofd, kennis maken kan als er erkenning is gekomen op dat gevoel. Het kind kan zo de gevoelens eerder herkennen als ze daar zijn en er op zijn of haar gewenste manier mee om (leren) gaan. Vaak volgt frustratie en boosheid als er verdriet is (zoals bij teleurstelling in zichzelf of het gevoel niet te voldoen). Dat is dan steeds minder nodig. Maar soms is een kind er ook echt niet klaar voor. Zo kwam Joris van acht in therapie omdat hij steeds zo gefrustreerd was. Boosheid lag er altijd bovenop. Op het moment dat hij bij mij kwam had hij nog niet de diagnose ADHD. In de sessies liet hij in zijn spel telkens weer zien dat hij het ‘niet aankon’. Hij bouwde barricades en zorgde voor een goede bescherming. Hij kon daar een flinke tijd mee bezig zijn om vervolgens een fikse oorlog te laten plaats vinden en mijn (zwakke) leger compleet te verslaan. Ik maakte geen kans om door zijn barricade (een mooie metafoor voor zijn afweer) te breken. Het lijkt of er dan geen mogelijkheid bestaat om dat nare gevoel te erkennen om er vervolgens mee aan de slag te gaan. De afweer had daarmee een enorm voordeel voor hem. Het moeilijke hoefde hij niet aan te gaan. Dat was de ziektewinst. Een ware uitdaging voor de therapeut maar ook voor de ouders. Deze jongen had het eerst nodig om zijn eigen ik-sterkte te verbeteren. En juist hier kon de therapeut zijn afweer erkennen. Ook dat is immers iets waar aan hij zou gaan werken. Binnen het systeem (gezin) konden dagelijkse patronen worden onderzocht en aangepast. De focus werd verlegd van zijn boze uitingen naar dat wat zo leuk en knap van hem was. Het is heel knap als het ouders lukt om dat te doorbreken. Ook bij hen ligt vaak iets waardoor gedrag in stand kan blijven. In de sessies merk ik dat het werkt als het kind stopt met dat
350
‘Niet zelden ontwikkelen kinderen met ADHD op den duur een sociale angst’
spel. Het is niet meer centraal en het kind heeft op dat moment op een bepaalde manier zijn oplossing gevonden. De ziektewinst is weg. Vaak blijkt dan ook gelijk dat ‘moeilijke’ al snel opgelost te zijn. Dat gebeurt in de binnenwereld en ook al zijn we daar altijd aan het werk. Als kindertherapeut weet ik soms helemaal niet wat daar gebeurde. Joris heette misschien niet eens Joris. Toen ik hem jaren na zijn afronding van de therapie in de supermarkt tegenkwam wist ik zijn naam niet meer. Maar ik wist precies wat hij speelde en wat hij in de therapie kwam doen. Hij ook en hij was nog steeds enthousiast. Heerlijk. Pas toen hoorde ik van zijn moeder dat de diagnose ADHD was gesteld. Ik was niet verbaasd, maar ik begreep meer de ‘zware
Het kind kan op verschillende manieren werken aan innerlijke overtuigingen en oplossingen die niet
kluif’ waaraan hij gewerkt had. Zo knap van
handig zijn. Op de zandtafel wordt dit bijvoorbeeld symbolisch neergezet waarna er een nieuwe
hem. En van zijn ouders.
oplossing wordt gezocht voor de zgn.‘gewenste situatie’.
BINNENSTE BUITEN
van te gaan huilen, juist clownesk gedragen
Omdat de therapie dus vooral gericht is op
als het zich onzeker voelt. Daarmee is er dus
verandering, verbetering, in de binnenwereld
voor het kind zelf niets opgelost en zijn de
vertaalt dat zich ook naar de buitenwereld.
problemen die daaruit kunnen voortkomen
Dit vraagt net een andere benadering dan de
op lagere termijn te voorspellen. Niet zelden
trainingen die doorgaans als vanzelfsprekend
ontwikkelen kinderen met ADHD op den duur
worden ingezet voor kinderen met ADHD.
een sociale angst. Is het steeds op de hoede
Het kind leert daar bepaald gedrag aan en
voor goedkeuring van gedrag? Wat vind de
het mooiste is om dat gedrag dan in de da-
ander ervan?
gelijkse praktijk te gaan toepassen. Dat laatste is nogal eens iets wat moeizaam gaat.
ADHD IS LAST VOOR HET KIND
Het principe is, dat het kind door middel van
Vaak wordt gesproken over ADHD als pro-
positieve ervaringen dat gedrag gaat laten
bleem van de omgeving van het kind. Vaak
zien wat gewenst is. Wat een gevolg kan zijn
met het idee van ‘druk zijn’. Het kind krijgt
is dat, omdat daar niets wordt opgelost, het
de diagnose ADHD omdat anderen last van
kind op een andere manier toch een manier
hem of haar zouden hebben. Daarmee wordt
gaat vinden om dat lastige gevoel weg te
de last voor het kind zelf over het hoofd
stoppen. Zo kan een kind heel kattig gaan
gezien en het kind wordt onthouden van de
doen (als afweer) tegen de leeftijdsgenoten
hulp die het nodig heeft. In de praktijk voor
als het merkt dat het niet lukt om zich te
kindertherapie werkt het kind daadwerkelijk
concentreren. Of een kind gaat zich, in plaats
aan die last en het kan daardoor de eigen op
‘heb ik het recht op deze plek op de wereld?’ 351
banen geleid kan worden. Elise wordt aangemeld omdat ze vaak bazig en boos en verdrietig is. Elise is een slim meisje met ADHD maar haar prestaties op school zijn slecht omdat ze haar taken niet af krijgt en zich niet kan concentreren. Haar ouders willen haar liever geen medicatie geven. Inmiddels heeft ze ook faalangst waardoor ze traag werkt. Ze voelt zich eenzaam. Het lukt haar niet om aansluiting te vinden bij de kinderen. Vaak mist ze waar het om gaat. Dan droomt ze weg. Het maken van afspraken vindt ze lastig. Ze vergeet het dan ook gewoon waardoor ze al niet meer gevraagd wordt. Zelf durft ze niet meer naar kinderen toe te stappen. “ze vinden mij toch niet leuk”. Thuis is ze bazig naar haar jongere zus. Het doel voor Elise is het vriendinnen krijgen (dus niet meer eenzaam zijn). In de therapie weet Elise niets positiefs over zichzelf te verzinnen. Ook weet ze niet aan te geven wat anderen misschien zo leuk aan haar kunnen vinden. Het eerste waar in de therapie gewerkt wordt is het zelfbeeld. Kinderen met ADHD hebben vaak een negatief zelfbeeld opgebouwd. Elise gaat zichzelf leren kennen als een creatief meisje wat vaak spontaan leuk spel bedenkt. Bestaande spelletjes vindt ze vaak saai. In de therapie hoeven de regels natuurlijk niet vastgehouden te worden wat mogelijk maakt om er een heel ander spel van te maken. Dat is al heel leuk aan Elise en ze wordt zich daar bewust van. Als ze bij haar vierde afspraak te laat komt vindt ze dat heel vervelend. Ze vertelt eerlijk dat ze het vergeten was toen ze buiten aan het spelen was met de kinderen in de straat. Het helpt haar dat ze ziet dat ik als kindertherapeut geen teleurstelling in haar heb. Daarentegen krijgt ze mee dat het super is dat ze met kinderen in de straat aan het spelen was. En dat ik
TEKST JANINE SCHERPENBERG FOTO JANINE SCHERPENBERG & SHUTTERSTOCK
lossingen vinden. Of op z’n minst in dat proces gezet worden zodat de ontwikkeling in positieve
weet dat ze ADHD heeft en wel vaker iets zal vergeten (of niet kan stoppen), ik daar rekening mee kan houden en dat niet als negatief beoordeel. Eigenlijk is Elise door deze heel eenvoudige interventies al snel klaar met de therapie. Ze vindt zichzelf weer leuk en kan zo met meer zelfvertrouwen de wereld in. Later vertelt ze dat haar vriendinnen haar hielpen bij het zich beter concentreren op haar werk. De leerkracht hielp haar ook door haar steeds even op het werk terug te laten focussen.
‘ze vinden mij toch niet leuk’ Het kind kan op verschillende manieren werken aan innerlijke overtuigingen en oplossingen die niet handig zijn. Op de zandtafel wordt dit bijvoorbeeld symbolisch neergezet waarna er een nieuwe oplossing wordt gezocht voor de zgn.‘gewenste situatie’.
352
ADHD IS EEN FEEST
COLUMN INTERVIEW
MAUD AALBERS
KUNST en mijn ADHD
Op een mooie najaarsavond lig ik languit op de bank. Uitgeteld van de gedachten en prikkels die ik die dag
weer heb moeten verwerken. Ook nu nog vragen mijn hersens om meer prikkels. Ik luister naar muziek, lees een tijdschrift, surf over het internet en social media en neem de planning voor de volgende dag door.
En op televisie ga ik alle kanalen af op zoek naar items waar mijn hersens ook nog wat van leren in het proces. Multifunctioneel dus. Een oeverloze gedachtestroom houdt me iedere dag weer bezig. Ontelbare dingen schieten door mijn hoofd. Op dit moment verlang ik eigenlijk naar mijn bed. Want als ik slaap is het eventjes stil in mijn hoofd. Maar zodra ik mijn ogen weer open is alles weer even intens aanwezig. Ik vraag me echt iedere keer weer af of die ‘train of thoughts’ op volle vaart is blijven rijden, terwijl ik lag te slapen. En of ik alleen maar even
Ik ben ben weggedommeld tijdens de rit? Het moet haast wel, het is immers steeds dezelfde gedachtestroom. WAT IS FIJN AANkunstschilders. HET HEBBEN VAN Mijn vader eneen broertje hebben over ADHD is eenprettig feest: ‘Snel aan deOp televisiemijn komkamer. ik al zappend uit bij documentaire Amerikaanse Mijn vinger ook ADHD, thuis is het nooit saai. Bij ons beurt bij de Efteling!’ ADHD? toets van de afstandbediening stil hangen. Wat is dit?, vraag ik me hardop af. Het lijkt de onvoorspelbaar blijft boven de thuis kan heel veel. Verven, lekkers bak‘Dankzij mijn ADHD kan ik lekker hard gebruiksaanwijzing van hoe mijn hersens werken verbeeld in een schilderij. Wat ik zie zet mijn wereld op ken, tenten bouwen en nog meer gekke De tienjarige danseres Maud is graag rennen en ben ik dol op gym. Ik ben vaak zonder zijn kop op dat moment. Rembrandt, Van Gogh, Mondriaan, ja die ken ik wel. De geordende structuur van dingen. Het wordt weleens Villa Kakelbont actief buiten bezig en woont met haar druk in mijn hoofd. ’s Avonds zou ik wel is iets wat mealles vaakwordt als advies wordt gegeven.langer op willen blijven, maar doordeweeks genoemd. Maar daarna weer ouders en broertje in Rotterdam. een Mondriaan regelmaat gewoon opgeruimd hoor.’ mag dat niet. Ik ben iedere ochtend weer maar Structuur, rust en regelmaat… Maar wat ik zie is het schilderij ‘Number 05’ van en Jackson Pollock. helemaal opgeladen heb geen last Geen van SINDS WANNEER WEET JE DAT JE ADHD een zoals moeder. enkele structuur regelmaat is er in teIN? bekennen, hoe ik ook kijk.ochtendhumeur Iedere veeg en vlek is mijn anders. Het prikWAARofBEN JIJ HEEL GOED HEBT MAUD? met structuur Maar het allerleukst is dat we bij de Efte‘Met een groepje meiden doe ik elke vrijkelt me op een bijzondere en prettige manier. Ik ervaar zelfs rust, terwijl ik alleen maar chaos lijk te zien. ‘Ongeveer twee en een half jaar nu. Mijn ling sneller aan de beurt zijn, omdat we in dag aan Urban Dance. Hier kan ik lekker ouders hadden idee dat er iets Jackson aan de Pollock is een kunstenaar die zijn hele lijf gebruikte om dat wat hij voelde op het doek te zetten. gevat inhet chaos een andere rij mogen staan. Dat maakt de mijn energie in kwijt en mezelf zijn. Ik ben hand was. Het ging niet goed op school. Wat een openbaring is dit! Ik ben Joop ook graag buiten op mijn Heelys of op mijn dag zoveel fijner, want dan lukt het ons om Ik werd daar gepest en ik bleef zitten in alle attracties te doen! Sommige mensen fiets. Ik weet nog niet wat ik later worden groep 4. Thuis had ik een grote mond en Een dag later besluit ik zelf een poging te wagen en koop in de stad, verf en doek. Thuis leg ik het doek op denken dat ADHD helemaal niet bestaat wil. Mijn moeder is juf, dat kan ik ook gaan werd ik snel boos. Het Sophia Kinderziede grond endoen. ga aan de slag, zoals ik Jackson Pollock had zien doen in de krijgZe meteen en denken datdocumentaire. ik het dus nietIkheb. Het lijkt mij leuk om kinderen iets te kenhuis kwam erachter dat ik ADD heb. een bevrijdend gevoel en ervaar rust in mijn lijf en hoofd terwijl ik mijn gevoelens op het doek zet. Op deze vinden het een hype. Wat ze ook denken; leren. Of misschien word ik wel musicalIk ging naar een andere school. Nu lukt kan ster! ik in beeld eindelijk laten zien, wat ik in woorden steeds maar moeilijk uit kan leggen.Mensen Zodra mijn ik moet er mee leren omgaan. het mij wel om goed te leren en hebmanier ik die mij wel goed kennen vinden het juist ADHD me harder laat gaan dan ik aankan, pak ik verf en doek en laat ik alles van me af glijden. veel vrienden en vriendinnen in de klas. leuk dat ik ADHD heb, ze zeggen dat ik ben Medicatie helpt mij om mijn aandacht erbij Vorig jaar mocht ik in het Efteling theater zoals niemand Hetik is meespelen in vraagt, de musical Pinokkio. Dit was te houden op school. Maar thuis vind Alsiker nu iemand aan me hoe dat dan gaat in mijn hersens met mijnanders ADHD,is. laat zeeen tweeextraschiltje. Voor mijn klasgenoten ben ik gewoon maar voor een dag, maar het was zó leuk het wel moeilijk om te luisteren als er iets zien. Een ‘Mondriaan’ is hoe een ‘normaal’ brein werkt. Een ‘Jackson Pollock’ is hoe mijn derijen hersens Maud. Ik weet dat er veel grote mensen dat ik dit vaker zou willen doen. Dan kan van mij verwacht wordt. Mijn kamerwerken. is een Ik ben prettig onvoorspelbaar, zonder regelmaat, maar met structuur gevat in chaos. Ik ben Joop! en kinderen zijn die ADHD hebben, het is ik mij inleven in een rol, zingen, dansen en rommel, want het is moeilijk om dingen niets om je voorTEKST te schamen!’ & FOTO JOOP FRAANJE andere mensen blij maken.’ weg te gooien. Maar ik kan alles vinden in
131
353
ADHD IS EEN FEEST
INTERVIEW
jim van den bos ADHD is een feest: ‘Niemand anders heeft zo’n fantasie als ik.’
De elfjarige Jim woont samen met zijn vader, moeder en zus in Houten. Hij is spontaan en houdt van gezelligheid. Later wil hij graag Cabaretier worden of glijbaantester.
het heel moeilijk als kinderen zeggen dat ik niet normaal ben, omdat ik ADHD heb. Net zo moeilijk als stilzitten en luisteren. Ik heb twee beste vrienden, Jaro, hij is rustiger dan ik, dat is fijn en Naoufal, hij is drukker dan ik. Dat is ook grappig. De juf vindt het soms lastig dat ik ADHD heb, maar mijn vrienden vinden het leuk.
HOI JIM, SINDS WANNEER WEET JIJ
354
DAT JE ADHD HEBT?
WAAR BEN JIJ HEEL GOED IN?
Ik kreeg de diagnose toen ik zes jaar was. Het was de juf opgevallen dat ik drukker in de klas was dan andere kinderen. Stil zitten vond ik moeilijk en concentreren ook. Toen moest ik ergens naar toe waar ik T.V. mocht kijken met een raar ding op mijn hoofd. Dat was neurofeedback. Een psycholoog kwam op school kijken en een dokter heeft mij getest. Ik vind
In rugbyen, daarbij kun je rennen en tackelen. Ik ben fan van de All Blacks, het rugbyteam van Nieuw Zeeland. Ook in cabaret ben ik goed. Ik kan heel leuke grapjes maken. Jochem Meijer en Jandino Asporaat zijn mijn voorbeelden. Rennen is een van mijn talenten. Het is mijn droom dat ik een gouden medaille win op de 100 meter sprint. En dat ik de eerste PS5 plays-
tation in het goud krijg, dat is ook mijn droom. Ik ben hartstikke grappig en lekker sportief. Daar ben ik trots op! WAT IS FIJN AAN HET HEBBEN VAN ADHD?
Ik ben minder snel moe dan anderen, want ik heb lekker veel energie en kan dus veel meer rennen. Maar ik heb ook een grote fantasie en daardoor verzin ik de leukste dingen! Samen met mijn zus haal ik veel kattekwaad uit. Dan leggen we bijvoorbeeld onze hoofden op de printer en maken we er kopieen van. Mijn zus en ik logeren graag bij elkaar, dan hebben we veel lol en maken tot diep in de nacht grapjes. Mijn moeder vindt dat niet altijd net zo lollig als wij. Ik durf meer dingen te proberen dan kinderen zonder ADHD, dat is ook fijn.
ADHD IS EEN FEEST
Moyra van Trier
TEKST ESTER EIJSACKERS-BLANKER FOTO PASCAL BOSMANN
ADHD is een feest: Nodig iemand met ADHD uit en dan wordt het pas écht een feestje!
De achtjarige Moyra van Trier woont samen met haar moeder, (stief)vader, broer en beste vriendin (tevens knuffelkonijn) Nina in Rijswijk. HALLO MOYRA, SINDS WANNEER WEET
de klas vinden de kinderen het ook gezellig dat ik ADHD heb. Wesley is heel lief, hij helpt mij op school. Fien en Lieve zijn mijn vriendinnen. Ik weet nu dat ik ADHD heb en begrijp mezelf beter, maar ik vind het nog steeds lastig om stil te zitten en mijn kamer opgeruimd te houden. Stil zijn in de stiltecoupé van de trein, dat is misschien wel het moeilijkst!’
JIJ DAT JE ADHD HEBT?
‘Toen ik zes jaar was ging ik naar groep 3. Daar ging het leren niet zo goed als mijn ouders en de leraren hadden verwacht. Vaak vergat ik in de klas wat ik eigenlijk aan het doen was. Ik zat overal aan te friemelen en kon niet stilzitten. Ik deed heel erg mijn best, maar het lukte niet. Dan kwam ik na schooltijd verdrietig thuis… Mijn broer Brennan heeft ook ADHD, maar hij is drukker dan dat ik ben. Ik ben meer ‘gezellig aanwezig’. In
WAAR BEN JIJ HEEL GOED IN?
‘Ik heb heel veel fantasie! Verkleden en buiten spelen vind ik leuk, ballet ook. Soms wil ik een ballerina worden, soms wil ik een theehuis hebben, soms wil ik een prinses worden. Maar wat ik zeker weten wil is gelukkig worden en moeder. Mijn grootste wens was om Sita te ontmoeten. Zij speelt in musicals en is mijn lievelingsactrice. En die wens is uitgekomen, ik ben zelfs met haar op de
foto gegaan.’ WAT IS FIJN AAN HET HEBBEN VAN ADHD?
‘Alle energie die ik heb kan ik gebruiken voor allemaal leuke dingen, ik word nooit moe. Ik kan zelfs friemelen en bewegen en toch goed horen wat de juf uitlegt. Mensen die ADHD niet snappen denken dat kinderen met ADHD niet op willen letten, dat ze niet goed opgevoed zijn. Die mensen zouden er meer over moeten lezen. We zijn juist heel gezellig. Als je mij uitnodigt voor een feestje, dan pas wordt het echt een feest! Ik ga niet in een hoekje zitten, maar maak iedereen enthousiast. Ik kan de hele de dag dansen en zingen. Doordat ik ADHD heb ben ik enthousiast, druk, kan ik snel praten, ben ik creatief. Dat is allemaal leuk. Ik ben er trots op dat ik net even anders ben dan de rest!’
355
EENHEID IN
VERSCHEIDENHEID
de behandeling en de prognose. Bovendien bleek deze indeling niet erg stabiel over de tijd. Uit een aantal onderzoeken bleek dat kinderen die het ene jaar als ADD geboekt werden, een volgend jaar met een gecombineerd subtype werden geclassificeerd. Dat is ook niet zo verwonderlijk, want de aan- of afwezigheid van een enkel symptoom kan het verschil maken tussen deze twee typen. Om-
‘in alle gevallen is ADHD een verbindend kenmerk’
standigheden thuis of op school veranderen, en daardoor kan een kind makkelijk van ADD naar een gecombineerd subtype schuiven of andersom. Een volgende stap was om te kijken of er misschien cognitieve subtypes van ADHD bestaan. Personen met ADHD presteren vaak
Als je één persoon met ADHD hebt gezien, heb je er één gezien.
slechter op allerlei testen die cognitieve functies meten, zoals voor
Met andere woorden, er zijn zoveel verschillende vormen van
gerichte of volgehouden aandacht, werkgeheugen, gewoon geheu-
ADHD als er personen met ADHD zijn. Die verschillen kunnen op
gen, planning, inhibitie (remming), visueel-ruimtelijk inzicht, gevoelig-
allerlei factoren berusten. De symptomen en beperkingen kunnen
heid voor beloningen, tijdsbesef en timing, enzovoort. Daarbij werd
al beginnen op jonge leeftijd, bij kinderen van drie of vier jaar oud,
enkele malen gevonden dat er inderdaad patienten met ADHD zijn
maar ook pas later gaan opspelen, aan het einde van de basis-
die vooral uitvallen op planning, inhibitie en werkgeheugen. Weer
school of in het middelbaar onderwijs. ADHD kan samengaan met
anderen hebben vooral een afwijkende beloningsgevoeligheid, en
allerlei andere vormen, problemen of aandoeningen, zoals oppo-
een derde groep wordt gekenmerkt door een zwak tijdsbesef. Om-
sitioneel opstandig gedrag, fysiek agressief gedrag, angsten en
dat verschillende onderzoeken niet dezelfde, maar helaas net iets
depressieve stemmingen, of lichte of ernstige vormen van autisme.
andere testen hebben gebruikt, is er nog geen eenduidig en alge-
Kinderen met ADHD kunnen lijden aan motorische beperkingen
meen geaccepteerd beeld ontstaan van welke cognitieve subtypen
en onhandigheden of last hebben van dyslexie, maar ook ondanks
van ADHD nuttig en bruikbaar zijn. Dit om bijvoorbeeld de vraag te
de ADHD goede schoolprestaties hebben en terechtkomen in het
beantwoorden welke behandeling het meest geschikt en effectief is
hoger beroepsonderwijs of de universiteit. Of erg ondernemend
voor wie. Een belangrijke bevinding in dit soort onderzoek is dat bij
zijn en succesvol een eigen zaak beginnen. Concentratieproblemen
10-15% van de patienten met ADHD geen enkele uitval gevonden
kunnen op de voorgrond staan, maar ook druk gedrag, veel lawaai
wordt op welke cognitieve test dan ook. Omgekeerd wordt bij een
maken of voortdurend je neus achterna lopen en uitgesproken im-
klein deel van de deelnemers die dienst doen als controles, en bij
pulsiviteit. Maar in alle gevallen is ADHD een verbindend kenmerk.
wie dus helemaal geen sprake is van ADHD, op meerdere taken uitval gevonden. Dit roept uiteraard allerlei vragen op over of cogni-
Zowel de psychiatrische wetenschap als de klinische praktijk
tieve factoren wel een belangrijke rol spelen in het veroorzaken van
worstelen met het probleem hoe om te gaan met de eenheid in
ADHD en in het vormgeven van de behandeling. Het zou natuurlijk
verscheidenheid. Bestaan er zinvolle subtypes van ADHD, en zo
ook kunnen zijn dat we een nog onvoldoende en incompleet beeld
ja, welke zijn dat? Lang is gewerkt met de indeling in het inattente
hebben van welke cognitieve factoren bij ADHD betrokken zijn.
subtype (ADD, dus zonder hyperactiviteit en impulsiviteit) en het gecombineerde subtype (ADHD). Het hyperactief-impulsieve subtype heeft nooit op veel enthousiasme en steun kunnen rekenen. Maar in de nieuwe versie van de DSM, de DSM-5 die in 2013 is verschenen, is die oude indeling min of meer losgelaten. De indeling bleek weinig meerwaarde te hebben en leverde geen aanvullende inzichten op in de cognitieve of hersenafwijkingen bij ADHD, in oorzaken,
‘personen met ADHD presteren vaak slechter op allerlei testen die cognitieve functies meten’
COLUMN
Voor de hand liggend is om ook te kijken of verschillen in de bouw en functie van de hersenen en in erfelijke factoren gebruikt kunnen worden om ADHD verder in te delen en meer zuivere subtypes te creëren. In diverse onderzoekscentra wordt hier druk aan gewerkt. We zullen de resultaten moeten afwachten … Pas verscheen een artikel over het Dunedin geboortecohort uit Nieuw Zeeland. Dit cohort is vanaf de geboorte gevolgd en elke paar jaar bemeten. Aanvankelijk met allerlei vragenlijsten die door ouders en leerkrachten werden ingevuld, en later ook met psychiatrische interviews. De deelnemers uit het cohort zijn nu ongeveer 38 jaar oud. In het artikel worden gegevens gepresenteerd van volwassenen die als kind aan alle kenmerken van ADHD voldeden. Bij de grootste meerderheid van deze groep waren bij 38 jaar de kenmerken van ADHD verdwenen. Vreemd en niet in overeenstemming met follow-up onderzoek van ADHD kinderen die in Europa en America zijn gediagnostiseerd en behandeld. Hierbij heeft 75% of meer nog steeds op volwassen leeftijd klachten en/of beperkingen. Maar de meest intrigerende bevinding uit dit artikel is deze: er was ook een groep volwassenen in het geboortecohort die in de kindertijd en adolescentie geen enkel kenmerk van ADHD hadden, maar bij 38 jaar aan alle kenmerken van ADHD voldeden, uitgezonderd het criterium voor de leeftijd van ontstaan! Is dit een nieuw subtype ADHD, een “laat ontstaan subtype”? of is het iets dat wel op ADHD lijkt (‘quasi-ADHD’) maar toch iets anders is? Inmiddels hebben andere onderzoeksteams ook gemeld dergelijke ‘laat ontstane ADHD’ te hebben waargenomen.
‘is dit een nieuw subtype ADHD?’ Waarschijnlijk vraagt u zich intussen af waarom we ons druk zouden maken over welke subtypen er zijn en welke niet. Kunnen we het niet gewoon simpel houden bij de vaststelling dat er sprake is van eenheid in verscheidenheid? Wat mij betreft prima, maar daarmee helpen we het onderzoek en de behandeling niet vooruit. Een ofwel ‘precision medicine’) is naar stellige verwachting effectiever, kosteneffectiever (dus relatief goedkoper) en voert ook gemiddeld bekeken sneller tot resultaat. Dat laatste omdat niet eerst voor deze persoon minder werkzame behandelingen eerst worden geprobeerd, met onvoldoende succes.
TEKST & FOTO JAN BUITELAAR
op de persoon toegespitste behandeling (‘personalized medicine’
Professor Jan Buitelaar is hoogleraar psychiatrie en kinder- en jeugdpsychiatrie UMC St. Radboud, hoofd Karakter Universitair Centrum en voorzitter Kenniscentrum Kinder- en Jeugdpsychiatrie. Hij houdt zich bezig met fundamenteel onderzoek naar de rol van de hersenen en genen bij psychiatrische aandoeningen, maar ook met toegepast onderzoek. Bijvoorbeeld naar het verband tussen ADHD en middelenmisbruik, en of huisartsen betrokken kunnen worden in de behandeling van ADHD. (bron: www.kenniscentrum-kjp.nl)