δια-ΛΟΓΟΣ

Page 1

#╔Ж ╔Ж╔Д╔Е╔И ┬Вrf ┬Аf ├Нf ┬Уs|├Нf├Ц┬Вzjq┬БтАл╫втАмisn├Ц┬Дjoph├Нf ┬Вys ┬АszsysтАл╫дтАмzsn├Ц┬Р├Р┬Аps┬Щ├Ц┬Д├РтАл┬А╫ЭтАмs┬Щ├Ц ┬Гf ┬Бz┬Б{├М├Ц┬ДplhspsysтАл╫дтАмzsn├Ц ┬Рfrfh┬Б├П┬Аl┬Щ├Ц┬ТтАл{┬Б╫гтАмs┬Щ├Ц ┬Кor ┬Аfr┬А├Нrs┬Щ├Ц┬Кfzf}тАл╫втАмrl┬Щ├Ц├Ц ├Ц┬Еnfhhjz├Нf ┬РтАл╫втАмrsn├Ц ├Ц┬Еn ┬АpтАл┬Б┬А╫втАмs┬Щ├Ц┬Иjsis ├Нsn├Ц ├Ц ┬ЙoтАл╫втАмrrl┬Щ├Ц┬Кo ┬А├Н{f┬Щ├Ц├Ц ├Ц┬Гf ├Нzj┬Бs┬Щ├Ц┬Мfr┬БтАл╫в╫ЭтАмrl┬Щ ┬Гf ┬Бz┬Б{├М├Ц┬Кfzi├М├Ц┬ЙoтАл╫втАмrrl┬Щ├Ц┬Д ├Ц┬КfzshjpтАл{╫втАмs┬Щ├Ц ┬ДfzтАл┬А╫втАмj┬Бf├Ц┬КfypтАл╫втАмzsn├Ц┬Дj├Пph┬Бs┬Щ├Ц┬Кsr┬Аsh┬Б├Пphl┬Щ ┬ЕnтАл╫втАмhhjzs┬Щ├Ц┬В ├Ц┬Мsn┬А тАл╫гтАмysnzs┬Щ├Ц ┬Н├Н{l ├ЕfpтАл╫втАм├Ц┬МyfrтАл{╫втАмsn ┬Кfpfh{sтАл╫дтАмrl├Ц ┬Вr┬А├Пr┬Бs┬Щ├Ц┬Рfyfp├Нks┬Щ├Ц┬ВmfrтАл┬Б ╫втАмs┬Щ├Ц┬РszzтАл┬А╫втАмs┬Щ├Ц ┬Д┬БтАл╫втАмrrl┬Щ├Ц┬В ├Ц┬Рs┬А┬АтАл{╫втАмl┬Щ├Ц ┬ЕnтАл╫втАмhhjzs┬Щ├Ц┬Т ├Ц┬Рpo┬АsyfyfiтАл{╫втАмl┬Щ├Ц ┬ВmfrтАл┬Б ╫втАмs┬Щ├Ц┬Уf{jzzfp┬БтАл╫втАмil┬Щ├Ц┬Е┬Бp├Мrl├Ц┬Уg├Н┬Аksn├Ц ┬ИjsiтАл ╫гтАмl┬Щ├Ц├ГтАл┬Б ╫втАмs┬Щ├Ц┬ТlтАл╫ЭтАм├М┬Аpl┬Щ├Ц├Гkop┬АkтАл╫гтАмysnzs┬Щ ┬Еn ┬АтАл╫втАмm┬Бs┬Щ├Ц┬Н ├Ц├Г s┬А spтАл┬Щ╫гтАм├Ц ┬ЙoтАл╫втАмrrl┬Щ├Ц┬У ├Ц├Еp┬Б ┬АsisтАл╫дтАмzsn


#4

2014

Αναστασία-Σοφία Αλεξιάδου • Γεωργία Αποστολοπούλου • Πέτρος Γέμτος • Βασιλική Γρηγοροπούλου • Παναγιώτης Δόικος • Κωνσταντίνος Καλαχάνης ‒ Ευαγγελία Πάνου ‒ Ευστράτιος Θεοδοσίου ‒ Ιωάννης Κωστίκας ‒ Βασίλειος Μανιμάνης • Βασιλική Καλδή • Ιωάννης Γ. Καλογεράκος • Γαλάτεια Καπράλου • Γεώργιος Κοντογιώργης • Ευάγγελος Α. Μουτσόπουλος • Νίκη-Χαρά Μπανάκου-Καραγκούνη • Αντώνιος Παπαρίζος • Αθανάσιος Πολλάτος • Γιάννης Α. Ποττάκης • Ευάγγελος Δ. Πρωτοπαπαδάκης • Αθανάσιος Σακελλαριάδης • Ειρήνη Σβίτζου • Θεοδόσης Τάσιος • Δημήτρης Τζωρτζόπουλος • Ευστάθιος Ν. Τσοτσορός • Ιωάννης Σ. Χριστοδούλου

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ AΘΗΝΑ 2014


Περὶ πάντα διαλεκτικωτέροις γίγνεσθαι

ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Ιδρυτής - Διευθυντής Έκδοσης Δημήτρης Ν. Λαμπρέλλης, Πάντειο Πανεπιστήμιο Συνεκδότες Θεοδόσης Πελεγρίνης, ΕΚΠΑ Γιάννης Τζαβάρας, Πανεπιστήμιο Κρήτης ΤΙΜΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Κωνσταντίνος Ι. Δεσποτόπουλος, Ακαδημία Αθηνών John P. Anton+, University of South Florida Δημήτριος Ανδριόπουλος, ΑΠΘ Νικόλαος Αυγελής, ΑΠΘ Πέτρος Γέμτος, ΕΚΠΑ Θεόδωρος Σκαλτσάς, University of Edinburgh Θεοδόσης Τάσιος, ΕΜΠ EΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Κωνσταντίνος Ανδρουλιδάκης, Πανεπιστήμιο Κρήτης Γεωργία Αποστολοπούλου, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ιωάννης Δελλής, Πανεπιστήμιο Πατρών Ελένη Θεοδωροπούλου, Πανεπιστήμιο Αιγαίου Άρις Κουτούγκος, ΕΜΠ Ιωάννης Λαζαράτος, Ιόνιο Πανεπιστήμιο Γκόλφω Μαγγίνη, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Ανδρέας Μάνος, Πανεπιστήμιο Θράκης Μάριος Μπέγζος, ΕΚΠΑ Παναγιώτης Νούτσος, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων Παναγιώτης Πανταζάκος, ΕΚΠΑ Θεόπη Παρισάκη, ΑΠΘ

ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΣΥΝΤΑΞΗΣ Γαλάτεια Καπράλου, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Παντείου Πανεπιστημίου Ειρήνη Σβίτζου, Υπ. Διδάκτωρ Φιλοσοφίας Παντείου Πανεπιστημίου Γλωσσική επιμέλεια: Τίνα Πλυτά


ISSN: 2241-066X

ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ www.dia-logosphil.com HΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ info@dia-logosphil.com ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ ΕΠΕΤΗΡΙΔΑΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ δια-ΛΟΓΟΣ www.dia-logosphil.com Τιμή τεύχους: 19 ευρώ Για φοιτητές: 15 ευρώ Βιβλιοθήκες, οργανισμοί: 40 ευρώ

© Εκδόσεις Παπαζήση ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ – ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ (15 ευρώ): ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ Νικηταρά 2, Αθήνα 106 7 Τηλ. 210-3822496, 210-3838020 ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΗ ΣΕΛΙΔΟΠΟΙΗΣΗ: Γραφικές Τέχνες «ΓΡΑΜΜΑ» Ζωοδόχου Πηγής 31 - 1ος όροφος Τηλ.: 210-38.07.703 e-mail: pelekanbooks@gmail.com


δια-ΛΟΓΟΣ

4 (2014)

Η ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΚΗ ΤΟΥ ΔΕΔΟΜΕΝΟΥ ΣΤΟΝ LOCKE

Αναστασια-Σοφια Αλεξιαδου1

Το πρόβλημα της νεότερης φιλοσοφίας ύστερα από την κατάρρευση του αριστοτελικού ισομορφισμού είναι πως το ενυπάρχον στη συνείδηση (η παράσταση) συμφωνεί με το αντικείμενο έναντι της συνείδησης. Ήδη ο Ockham κατά τον ύστερο Μεσαίωνα με τον διχασμό είναι και συνειδέναι προετοίμασε το έδαφος για τη γένεση της νεότερης φιλοσοφίας θεμελιωτής της οποίας είναι ο Descartes. Ο λόγος της αλήθειας δεν βρίσκεται πια στο αντικείμενο (Πλάτων), αλλά στο υποκείμενο, γι’ αυτό και η αλήθεια συνδέεται με τη βεβαιότητα. Μόνο όταν φθάσω μέσα από την ανάλυση στα απλά στοιχεία (Descartes), δεν πλανώμαι. Μπορούμε να εκλάβουμε τη νεότερη φιλοσοφία ως ένα εγχείρημα απάντησης στον σκεπτικισμό, ο οποίος διατείνεται ότι η γνώση και η αλήθεια δεν είναι δυνατή. Έχουμε δύο εκδοχές του εγχειρήματος αυτού: τον ορθολογισμό και τον εμπειρισμό. Για τον καρτεσιανό ορ1. H Αναστασία-Σοφία Αλεξιάδου είναι Δρ. Φιλοσοφίας-Ιστορικός του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και Επιστημονικός Συνεργάτης του Τμήματος Βιβλιοθηκονομίας και Συστημάτων Πληροφόρησης του ΑΤΕΙΘ.


θολογισμό η γνώση δίχως έμφυτες ιδέες δεν είναι δυνατή, γιατί αυτές μόνο συλλαμβάνουμε με σαφήνεια και ευκρίνεια (κριτήρια της αλήθειας) αντίθετα με τις ιδέες της αισθητηριακής αντίληψης που είναι ασαφείς και συγκεχυμένες. Ο Descartes ωστόσο αναγκάζεται εκκινώντας από το υποκείμενο να ανατρέξει σε μια υπερβατική αρχή, στον Θεό, για να χτίσει μια γέφυρα ανάμεσα στην παράσταση και το αντικείμενο. Μόνο υπό την προϋπόθεση της ύπαρξης του αγαθού Θεού μπορεί να ισχύει το κριτήριο αλήθειας: η σαφήνεια και η ευκρίνεια των παραστάσεων μας.2 Στον Locke, τον πατέρα του νεότερου εμπειρισμού, συναντούμε μια άλλη εκδοχή: η κριτική γνώση που απαντά στον σκεπτικισμό και συνυφαίνεται με την «απλή ιστορική μέθοδο».3 Ενώ ο Descartes πρεσβεύει ότι η εμπειρία φράσσει τον δρόμο προς την αλήθεια, ο Locke αντίθετα τονίζει ότι η προσφυγή στην εμπειρία είναι η μόνη οδός προς την αλήθεια με την έννοια ότι, αν κανείς χρησιμοποιήσει ορθά τις αισθήσεις, θα φθάσει στη γνώση. Ήδη ο Descartes είχε αποδομήσει τον αριστοτελικό ισομορφισμό μεταξύ εμπειρίας και πραγματικότητας (φύσης) και μαζί την αριστοτελική αντίληψη ότι η εμπειρία είναι η οδός προς τη γνώση της φυσικής πραγματικότητας. Η αισθητηριακή εμπειρία αντίθετα φράσσει τον δρόμο προς την αλήθεια, ενώ ο νους (το μάτι του νου) μπορεί να συλλάβει ουσιαστικά τα πράγματα. Ο Locke απορρίπτει τόσο την αριστοτελική αντίληψη όσο και την καρτεσιανή και τονίζει ότι το μόνο που έχουμε είναι η αισθητηριακή εμπειρία. Η προσφυγή στην εμπειρία δεν δηλώνει μόνον τον αποφασιστικό ρόλο που παίζει η παρατήρηση και το πείραμα στη νεότερη φυσική επιστήμη αλλά και μια τάση αυτονόμησης του νεότερου υποκειμένου από τη σχολαστική αυθεντία με την έννοια ότι καθένας, αν χρησιμοποιήσει μεθοδικά τις αισθήσεις του, θα φθάσει στη γνώση της φύσης (veracitas naturae). Όπως προκύπτει από μια προσεκτική ανάγνωση της «Επιστολής προς τον αναγνώστη», ο Locke βλέπει στην εμπειρική έρευνα της φύσης έναν δρόμο που οδηγεί στο ξεκαθάρισμα των θεμελίων. «Ως τώρα», γράφει, «ασαφείς και δίχως νόημα μορφές του 2. Βλ. Ν. Αυγελής (2004) 266 κ.ε. 3. Βλ. J. Locke (1997 [1690]): Introduction 2.


λόγου και η κατάχρηση της γλώσσας θεωρήθηκαν ως τα μυστήρια της επιστήμης», στην πραγματικότητα όμως «είναι ένα καταφύγιο άγνοιας και φραγής προς την αληθινή γνώση». Ο Locke πιστεύει ότι «η διείσδυσή μας στο ιερό της ματαιότητας και της άγνοιας θα υπηρετήσει την ανθρώπινη νόηση».4 Εδώ ο Locke διαγράφει το πρόγραμμα του νεότερου και του σύγχρονου εμπειρισμού: να προχωρήσουμε προς τη γνώση ξεσκεπάζοντας το πέπλο των λέξεων, τις αυταπάτες της γλώσσας που γεννούν τα ψευδοπροβλήματα της φιλοσοφίας. Η φιλοσοφία του Locke αποτελεί την απαρχή μιας παράδοσης που φέρει το όνομα «εμπειρισμός». Στην ιστορία του εμπειρισμού από τον Locke έως τον Carnap την κεντρική θέση κατέχει το ερώτημα «τι από τις γνώσεις μας επιδέχεται αναγωγή στην εμπειρία;». Η δε απάντηση σε αυτό είναι άμεσα συνδεδεμένη με το πρόβλημα αυτοθεμελίωσης του εμπειρισμού, ο οποίος εκκινεί από την εξής γνωσιοθεωρητική αρχή: όπως και αν υπάρχουν τα πράγματα έξω από το υποκείμενο, η γνώση τους βασίζεται στις ιδέες (παραστάσεις) μας που προέρχονται σε τελευταία ανάλυση από την αισθητηριακή αντίληψη.5 Το θεμέλιο της γνώσης βρίσκεται στο δεδομένο της καθαρής εμπειρίας. Ο Locke απορρίπτει τη θεωρία των έμφυτων ιδεών, το a priori της γνώσης, αλλά είναι αναγκασμένος για την αποφυγή της αναδρομής στο άπειρο να εκκινήσει από μια έννοια της καθαρής εμπειρίας που τίθεται a priori: το τι ισχύει ως εμπειρική βάση-θεμέλιο και κριτήριο αλήθειας τίθεται a priori. Εξάλλου ο Locke δεν πιστεύει ότι είναι δυνατή μια θεωρία της αίσθησης, γι’ αυτό και περιορίζεται σε μια στοιχειώδη περιγραφή του τρόπου με τον οποίο τα σώματα που αποτελούνται από ένα πλήθος σωματιδίων επιδρούν στα αισθητήριά μας.6 Η έρευνά του έχει γνωσιοθεωρητικό χαρακτήρα και αρχίζει ουσιαστικά σε ένα άλλο επίπεδο, στο επίπεδο των ιδεών της αίσθησης. Ομολογεί μάλιστα ότι δεν μπορεί να εξηγήσει πώς τα σωματίδια σε κίνηση μπορούν να παραγάγουν ιδέες, καθότι αυτά τα πράγματα καθορίζονται 4. Στο ίδιο, Επιστολή στον Αναγνώστη. 5. Βλ. Ν. Αυγελής (1978) 13. 6. Βλ. John Locke (1997 [1690]) II, vii, §4 και II, ix, §3-4 και IV, ii, §11-13.


από τον θεό.7 Η ομολογία του αυτή συνάδει μεν με το γενικότερο πρόγραμμά του στο «Δοκίμιο», την οριοθέτηση εκ των προτέρων της ανθρώπινης νόησης και γνώσης, αλλά φαίνεται σαν ξένο σώμα στον εμπειρισμό του, δεδομένου ότι η οριοθέτηση αυτή είναι εφικτή υπό την προϋπόθεση μόνον, όπως θα δούμε, μιας αναγωγής της γνώσης στην καθαρή εμπειρία, μια έννοια που τίθεται ωστόσο κατ’ ανάγκην a priori.8 Για κάθε τέτοιο εγχείρημα ισχύει η πρόταση του Wittgenstein στον Πρόλογο του Tractatus: «Για να βάζουμε στη σκέψη ένα όριο, θα έπρεπε να μπορούμε να σκεφτόμαστε και τις δύο πλευρές του ορίου (θα έπρεπε δηλαδή να μπορούμε να σκεφτόμαστε αυτό που δεν μπορεί να σκεφθεί κανείς)»,9 πράγμα που οδήγησε τον Wittgenstein στο συμπέρασμα ότι το όριο δεν μπορεί να μπει παρά μόνο μέσα στη γλώσσα. Το θεμέλιο αυτό είναι οι απλές ιδέες –τα άτομα της συνείδησης. Δύο είναι τα θεμελιώδη αιτήματα του εμπειρισμού: Υπάρχει ένα άμεσα δεδομένο στην αισθητηριακή αντίληψη που είναι καθαρό από τις εννοιολογικές προσμίξεις της γλώσσας. Στην επιστήμη είναι αποδεκτές μόνο εκείνες οι έννοιες των οποίων η σημασία (ή το περιεχόμενο) συγκροτείται με βάση το δεδομένο αυτό.10 Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι οιαδήποτε απόπειρα αυτοθεμελίωσης του εμπειρισμού εκβάλλει στην προβληματική της σχέσης γλώσσας και εμπειρίας. Ο Locke αφιερώνει το τρίτο βιβλίο του «Δοκιμίου» του στη γλώσσα. Στην «Επιστολή προς τον αναγνώστη» γράφει χαρακτηριστικά: «Ας με συγχωρέσει ο αναγνώστης μου που ασχολήθηκα τόσο πολύ με το θέμα αυτό στο τρίτο βιβλίο και προσπάθησα να αποσαφηνίσω ότι ούτε το βαθύ ρίζωμα του κακού ούτε η επικράτηση της μόδας μπορεί να αποτελέσει δικαιολογία γι’ αυτούς που δεν θα φροντίσουν για το νόημα των λέξεών τους και που δεν θα ανεχθούν μια διερεύνηση της σημασίας των γλωσσικών τους

7. Στο ίδιο, II, viii, §13. 8. Βλ. σχετικά Ν. Αυγελής (1973) 97. 9. Βλ. L. Wittgenstein (1978). 10. Βλ. σχετικά F. Kambartel (1968) 15 κ.ε. και Ν. Αυγελής (1978) 14 κ.ε.


εκφράσεων».11 Διότι –όπως τονίζει παρακάτω στην «Επιστολή προς τον αναγνώστη»– τα μεγαλύτερα προβλήματα και οι διαφιλονικίες που μπερδεύουν τους ανθρώπους είναι άμεσα συνδεδεμένα με την αμφίσημη και αβέβαιη χρήση των λέξεων ή των ασαφών παραστάσεων τις οποίες υποκαθιστούν.12 Ο κλασικός εμπειρισμός επιχειρεί να θεμελιώσει κατά το καρτεσιανό πρότυπο τη γνώση εκκινώντας από τη θεωρητική συνείδηση (νοούν υποκείμενο) και την ανάλυση των περιεχομένων της (κατά την απλή ιστορική μέθοδο),13 υποσκάπτοντας έτσι τον κλασικό αριστοτελικό ορισμό της αλήθειας ως συμφωνίας του νου με τα πράγματα (adaequatio rei et intellectus). Οι παραστάσεις μας δεν είναι ομοιώματα των πραγμάτων. Με όργανο την «ενδοσκόπηση» ο Locke από μια διαφορετική, ψυχολογική σκοπιά ακολουθεί τον Descartes στην «αναδρομή εις εαυτόν» (reditus in se ipsum) και αναζητά την εμπειρική βάση, το θεμέλιο της γνώσης αλλά και το κριτήριο της αλήθειας: «ό,τι δηλαδή μπορεί να ισχύει ως έγκυρη γνώση πρέπει να επιδέχεται αναγωγή στο καθαρό δεδομένο».14 Η γνώση είναι προϊόν μιας εκ των υστέρων εννοιολογικής επεξεργασίας του καθαρού δεδομένου, της καθαρής εμπειρίας. Η αισθητηριακή ενάργεια διασφαλίζει εν προκειμένω τη βεβαιότητα και την αλήθεια της γνώσης μας. Βεβαιότητα και αλήθεια είναι άρρηκτα συνδεδεμένες στο γνωσιοθεωρητικό πρότυπο του Locke, ο οποίος με τη μέθοδο ανάλυσης των συνειδησιακών περιεχομένων οδηγείται στα έσχατα στοιχεία (άτομα) της συνείδησης, κατά το πρότυπο του Νεύτωνα, που είναι οι απλές ιδέες (παραστάσεις) της εξωτερικής και της εσωτερικής αίσθησης. Καθαρό δεδομένο και κενή συνείδηση (η συνείδηση δηλαδή με την έννοια του άγραφου χάρτη –tabula rasa) συνθέτουν το γνωσιοθεωρητικό μοντέλο του. Στον Locke έχουμε μια στατική αντίληψη για τη νόηση, η οποία δέχεται παθητικά15 11. Βλ. Locke (1997 [1690]), Επιστολή στον Αναγνώστη. 12. Στο ίδιο. 13. Στο ίδιο, I, i, §2. 14. Βλ. Ν. Αυγελής (1978) 14. 15. Οι απλές ιδέες είναι οι ιδέες που προσλαμβάνουμε με την εξωτερική (sensation) και την εσωτερική αίσθηση (reflection) και χαρακτηρίζονται από το γεγονός ότι δεν μπορούμε να τις αποφύγουμε [Locke (1997


τις απλές ιδέες, τις οποίες μπορεί να συγκρίνει και να συνδέσει με πολλούς τρόπους, ωστόσο «δεν μπορεί να σχηματίσει ούτε μια καινούρια απλή ιδέα, αλλά ούτε και να αναλύσει παραπέρα τις απλές αυτές ιδέες που αποτελούν τη βάση της γνώσης και συνάμα διαγράφουν τα όριά της: όπου δηλαδή δεν υπάρχει αντίληψη των απλών ιδεών, εκεί λείπει και η γνώση τους, όπως συμβαίνει με τους τυφλούς που δεν γνωρίζουν τα χρώματα».16 Ο νους μπορεί βέβαια να προβεί σε μια κριτική θεώρηση των αισθητηριακών δεδομένων, αλλά δεν γνωρίζει σχεδόν τίποτε για τη σχέση αντικειμένου και παράστασης. Η «μεταφυσική άβυσσος» που χωρίζει το ενυπάρχον από το υπερβατικό παραμένει στον Locke αγεφύρωτη. Προϋποθέτει ότι υπάρχει κάποια σχέση ανάμεσα στο νοούν υποκείμενο (intellectus) και το αντικείμενο (res), με την έννοια ότι τα πράγματα προκαλούν μέσω των αισθητηρίων οργάνων στη συνείδηση τις ιδέες (παραστάσεις), δεν μπορεί ωστόσο να την αποσαφηνίσει περαιτέρω και ικανοποιείται με τη «μεταφυσική» υπόθεση ότι τα πράγματα (ή οι ιδιότητές τους) είναι τα αίτια των παραστάσεων. Επιχειρεί με μια αναλυτική αναδρομή στα έσχατα στοιχεία (άτομα) της συνείδησης –κατά το πρότυπο του Νεύτωνα– να δείξει ότι αποτελούν την πηγή της γνώσης και συνάμα να αποκαλύψει τα υποκειμενικά στοιχεία της γνώσης, εκείνα δηλαδή που ανάγονται στα ενεργήματα της νόησης και ως εκ τούτου δεν έχουν αυτόνομη γνωστική λειτουργία.17 Το πρόβλημα αυτοθεμελίωσης του εμπειρισμού είναι άμεσα συνυφασμένο με το γνωσιοθεωρητικό καθεστώς των απλών ιδεών. Στόχος του Locke είναι να δείξει ότι και οι πιο δυσνόητες ιδέες, όπως ο χώρος, ο χρόνος, ο αριθμός, το άπειρο, προκύπτουν σε τελευταία ανάλυση από την εξωτερική και την εσωτερική εμπειρία. Αναγορεύει έτσι μέτρο αποτίμησης της εγκυρότητας των ιδεών την αισθητηριακή εμπειρία. Το αίτημα αυτό ικανοποιούν οι απλές ιδέες, [1690]) IV, xi, §5] με την έννοια ότι δεν εξαρτώνται από τη βούλησή μας και αντιστοιχούν σε οντότητες υπαρκτές και ότι ο νους είναι σχετικά με τις απλές ιδέες σαν τον καθρέφτη που καθρεφτίζει ό,τι πέφτει πάνω του [στο ίδιο, II, i, §25]. 16. Βλ. στο ίδιο, Essay, II, ii, §2. 17. Βλ. Ν. Αυγελής (1978) 17.


οι οποίες δίνονται όλες στην εμπειρία και αυτό τους δίνει το γνωστικό κύρος τους, πράγμα που δεν συμβαίνει με τις ιδέες των μεικτών τρόπων και τις ιδέες των σχέσεων, το πρότυπο των οποίων δεν το έχουμε στη φύση, αλλά στον νου και αυτό παγιώνεται με τη συμβολή της γλώσσας. Ο νους κατά τον Locke κτίζει, όπως είδαμε, πάνω σ’ ένα ακατέργαστο υλικό, που όχι μόνο δεν απορρέει από τον ίδιο, αλλά αποτελεί επιπλέον το δικαστήριο των υποκειμενικών κατασκευών του. Πρέπει να υπάρχει ένα καθαρό δεδομένο, διαφορετικά κριτές των θεωριών μας είμαστε εμείς οι ίδιοι. Η ιδέα αυτή διατρέχει τον εμπειρισμό από τη θεωρία των απλών ιδεών του Locke ως τη θεωρία των προτάσεων του πρωτοκόλλου του Κύκλου της Βιέννης.18 Πρέπει να υπάρχει ένα καθαρό δεδομένο, διαφορετικά κριτές των θεωριών είμαστε εμείς οι ίδιοι. Το ερώτημα που τίθεται εδώ είναι αν μια αυστηρή οριοθέτηση του καθαρού, από γλωσσικές ή εννοιολογικές προσμείξεις, δεδομένου είναι εφικτή. Με δύο λόγια: είναι οι απλές ιδέες καθαρό δεδομένο; Είναι όντως ο νους παθητικός, όπως ισχυρίζεται ο Locke, σε ό,τι αφορά τις απλές ιδέες;19 Ο Locke ταξινομεί τις απλές ιδέες στις γενικές ή αφηρημένες ιδέες (παραστάσεις) μολονότι ισχυρίζεται συνάμα ότι ο νους τις δέχεται παθητικά από τα εξωτερικά πράγματα που επιδρούν στις αισθήσεις του. Αν η νόηση ασκεί, κατ’ αυτόν, το έργο της πάνω σ’ ένα άμεσα αισθητό δεδομένο, θα έπρεπε σύμφωνα με την προκείμενη της θεωρίας του να αποτελούν οι απλές ιδέες το καθαρό δεδομένο ή την εμπειρική βάση της. Η αφαίρεση, κατά τον Locke, είναι η σπουδαιότερη νοητική ικανότητα του ανθρώπου η οποία τον διακρίνει από τα ζώα. Είναι το βασικό εργαλείο σχηματισμού των γενικών παραστάσεων (ιδεών). Οι παραστάσεις από τη φύση τους είναι ατομικές (particular), παραστάσεις δηλαδή επιμέρους πραγμάτων της αισθητηριακής αντίληψης. Στην εμπειρία μας δεν απαντούμε απλές ιδέες αυτόνομες. Οι παραστάσεις της εμπειρίας μας είναι επιμέρους υπάρξεις (particular 18. Βλ. σχετικά Ν. Αυγελής (1973) 111 κ.ε. και (1978) 16. 19. Βλ. J. Locke (1997 [1690]) ΙΙ, xii, §1, «The mind, in the reception of its simple ideas, is wholly passive».


existences) και ως τέτοιες είναι αριθμητικά άπειρες. Ο ανθρώπινος νους, για να μη χαθεί στον λαβύρινθο των άπειρων ατομικών υπάρξεων, σκέπτεται το μερικό, το συγκεκριμένο μέσα από τη γενική παράσταση (έννοια), η οποία όσο γενικότερη τόσο φτωχότερη σε περιεχόμενο είναι. Στον σχηματισμό των γενικών ιδεών φτάνει ο νους με την αφαιρετική διαδικασία: αν παρατηρήσει π.χ. το ίδιο χρώμα στην κιμωλία ή στο χιόνι που είχε παρατηρήσει στο παρελθόν στο γάλα, θεωρεί το χρώμα αυτό ως φαινόμενο καθαυτό αποχωρισμένο από τις συγκεκριμένες συνθήκες ύπαρξης των πραγμάτων και του δίνει το όνομα «λευκό», που υποδηλώνει την ιδιότητα αυτή κάθε φορά που πέφτει στην αντίληψή μας. Με άλλα λόγια την ιδέα του «λευκού» την αποκτούμε με αφαίρεση του κοινού γνωρίσματος που διαπιστώνουμε π.χ. στην κιμωλία, στο χιόνι, στο γάλα κ.λπ. Όπως βλέπουμε, η σχέση ανάμεσα στη λέξη και την ιδέα είναι εδώ στενή. Στο σημείο αυτό έχουμε να παρατηρήσουμε τα εξής: το επιμέρους παριστάνεται μέσω της έννοιας (της γενικής παράστασης) ως γενικό και από τη σκοπιά αυτή συντελείται εδώ μια υπέρβαση του επιμέρους που προσπίπτει στην αισθητηριακή αντίληψη. Αν το υπαρκτό είναι, κατά τον Locke, μόνον το επιμέρους, το ατομικό, τότε το γενικό αποτελεί σχήμα της νόησης δυνάμει του οποίου ταξινομεί τα διάφορα αντικείμενα της γνώσης.20 Αντίθετα προς τον ορθολογισμό του Descartes και του Leibniz, όπου η νόηση συγκροτεί τη φυσική πραγματικότητα, στον Locke νόηση και πραγματικότητα βρίσκονται η μία απέναντι στην άλλη, ενώ η γεφύρωσή τους –το κατεξοχήν πρόβλημα της κριτικής της γνώσης– παραμένει ζητούμενο στη γνωσιοθεωρία του, η οποία δεν διακρίνει καθαρά ανάμεσα στη νόηση και την εποπτεία, ανάμεσα στο νόημα και το αντικείμενο της έννοιας, γι’ αυτό και συγχέει την έννοια με τη λέξη, το όνομα.21 Τα καθόλου –είτε αυτά είναι ιδέες είτε γλωσσικές εκφράσεις– είναι κατά τον Locke δημιουργήματα της ανθρώπινης νόησης. Η παραπάνω ανάλυση μας έδειξε ότι οι απλές ιδέες είναι γενικές παραστάσεις (έννοιες) και στο μέτρο που οι τελευταίες είναι προϊόντα

20. Βλ. στο ίδιο, ΙΙΙ, iii, §11. 21. Βλ. σχετικά Ν. Αυγελής (2004) 350.


της νόησης22 δεν είναι το καθαρό από εννοιολογικές προσμείξεις δεδομένο που αναζητά ο Locke για να θεμελιώσει πάνω του το οικοδόμημα της γνώσης. Ό,τι θεώρησε ως την ακατέργαστη ύλη της γνώσης, ως άτομα του δεδομένου, αποκαλύπτεται στο πλαίσιο της γνωσιοθεωρίας του «προϊόν γνώσης».23 Ο Kambartel επισημαίνει σωστά την αντίφαση αυτή στη θεωρία των ιδεών του Locke, η οποία δείχνει ότι η οριοθέτηση της εμπειρικής βάσης μέσω της διάκρισης μεταξύ απλών και σύνθετων ιδεών δεν είναι εφικτή. Ο Locke προβαίνει, όπως είπαμε παραπάνω, και σε μια άλλη διάκριση ανάμεσα στις γενικές και στις ατομικές ιδέες (particular ideas), οι οποίες ενδεχομένως θα μπορούσαν να λειτουργήσουν ως εμπειρική βάση της γνώσης. Αλλά και το εγχείρημα αυτό είναι ατελέσφορο για τους λόγους που θα εκθέσουμε παρακάτω. Αν η εμπειρική βάση περιοριστεί στις ατομικές ιδέες, τότε προκύπτει πρώτον το εξής πρόβλημα: για το μερικό, για τα επιμέρους δηλαδή πράγματα, μπορούμε να μιλήσουμε μέσω του γενικού, το οποίο κάθε φορά το υπερβαίνει. Το ίδιο με άλλα λόγια το μερικό, το δεδομένο σε μια συγκεκριμένη ατομική περίπτωση δεν επιδέχεται γλωσσική διατύπωση. Όπως τονίζει ο ίδιος ο Locke, οι λέξεις είναι εξωτερικά σημεία των ιδεών μέσα στη συνείδησή μας, ιδεών που σχηματίζουμε από τα επιμέρους πράγματα. Αν τώρα κάθε ατομική ιδέα είχε ένα ξεχωριστό όνομα, τα ονόματα θα ήταν άπειρα. Αυτό ωστόσο είναι αδύνατο, και αν ήταν δυνατό, τότε δεν θα υπηρετούσε τον κύριο σκοπό της γλώσσας, που είναι η διυποκειμενική επικοινωνία.24 Και στην περίπτωση λοιπόν που ταυτίσουμε το καθαρό δεδομένο με τις απλές ιδέες, πάλι δεν λύνεται το πρόβλημα οριοθέτησης της εμπειρικής βάσης, δεδομένου ότι μια εμπειρική βάση που δεν επιδέχεται γλωσσική διατύπωση δεν μπορεί να χρησιμεύσει ως θεμέλιο της γνώσης. Κατά συνέπεια, όπως διαπιστώνουν οι Kambartel και Mittelstrass, το πλάσμα μιας καθαρής από εννοιολογικές προσμείξεις πρόσβασης στην πραγματικότητα δεν επιδέχε22. Βλ. J. Locke (1997 [1690]) ΙΙΙ, iii, §11: «[…] that General and Universal […] are the Inventions and Creatures of the Understanding». 23. Βλ. σχετικά Ν. Αυγελής (1978) 20. 24. Βλ. J. Locke (1997 [1690]) ΙΙ, xi § 9 και ΙΙΙ, iii § 2-3.


ται έλλογη (γλωσσική) διατύπωση.25 Ένα άλλο πρόβλημα που αντιμετωπίζει εδώ ο Locke είναι εκείνο της σχέσης ανάμεσα στο μερικό και στο γενικό (καθόλου) ή, στη γλώσσα του Πλάτωνα, το πρόβλημα της μέθεξης του μερικού στο καθόλου. Ο Locke εισάγει εδώ την έννοια της αντιπροσώπευσης (representation) ως έναν από μηχανής θεό για να εξηγήσει τη μέθεξη του μερικού στο γενικό. Διότι για να μπορεί να λειτουργήσει η αντιπροσώπευση μιας ατομικής ιδέας από μιαν άλλη, θα πρέπει να ικανοποιηθούν διαζευκτικά δύο συνθήκες: ή να θεωρηθεί ότι μια ομοιότητα προσιδιάζει στις ίδιες τις ατομικές ιδέες ή στα άτομα του δεδομένου, οπότε ο νομιναλισμός του εκβάλλει σ’ έναν εννοιολογικό ρεαλισμό, ή το γενικό, οι γενικές ιδέες να εκληφθούν ως μορφές (forms) ή πρότυπα (patterns) του νου στα οποία μετέχουν (ή με τα οποία συμφωνούν) τα επιμέρους πράγματα, έτσι ώστε ως περιπτώσεις του προτύπου (παραδείγματος) να αντιπροσωπεύουν το ένα το άλλο, πράγμα όμως που έρχεται σε φανερή αντίφαση με τη βασική αρχή της γνωσιοθεωρίας του, ότι ο νους δεν ενεργεί αυτόνομα αλλά επεξεργάζεται εκ των υστέρων ένα ακατέργαστο υλικό, ένα καθαρό δεδομένο.26 Μόνο που το δεδομένο αυτό παραμένει, όπως είδαμε, απροσδιόριστο. Έτσι η αυστηρή διάκριση καθαρής εμπειρίας και έννοιας, περιεχομένου και μορφής αποδεικνύεται στους κόλπους της θεωρίας του Locke ανέφικτη. Ούτε οι απλές ούτε οι ατομικές ιδέες μπορούν να αποτελέσουν την εμπειρική βάση. Οι απλές ιδέες από τη μια μεριά θεωρούνται δεδομένες και από την άλλη προϊόντα της νόησης, ενώ οι ατομικές ιδέες πάλι αδυνατούν να λειτουργήσουν ως εμπειρική βάση, διότι τα προβλήματα που ανακύπτουν στην περίπτωση αυτή της μέθεξης του μερικού στο γενικό είναι, όπως είδαμε, ανυπέρβλητα.

25. Βλ. σχετικά Ν. Αυγελής (1978) 21. 26. Στο ίδιο, 21-22.


Βιβλιογραφία Αλεξιάδου, Α-Σ. (2010): «Γλώσσα και νόηση στον αγγλικό εμπειρισμό: το παράδειγμα του Locke», διδακτορική διατριβή, Φιλοσοφική Σχολή ΑΠΘ. Αυγελής, Ν. (1973): «Οι θεωρίες βάσης του λογικού θετικισμού», Φιλοσοφία, 3, 97-123. , (1978): Η προβληματική του δεδομένου στο νεότερο εμπειρισμό, Θεσσαλονίκη. , (2004): Εισαγωγή στη Φιλοσοφία. Θεσσαλονίκη. Wittgenstein, L. (1978): Tractatus Logico-philosophicus, μτφρ. Θ. Κιτσόπουλος, Αθήνα: Παπαζήσης. Kambartel, F. (1968): Erfahrung und Struktur. Frankfurt. Locke, J. (1997 [1690]): An Essay Concerning Human Understanding, Penguin.

Abstract The Problematic Of Datum in Locke John Locke launched the agenda of Modern Empiricism. He believes that we should move forward to knowledge by uncovering the veil of words, the illusions of language that lead to the false problems of Philosophy. Locke’s Philosophy is the beginning of the tradition called “Empiricism”. In the history of Empiricism from Locke to Carnap there is one overruling question: Which of our knowledge refers to experience? The answer to this question is that however things exist outside the subject (intellectus), their knowledge is based upon our own ideas, which are formed in our mind through the senses. The foundation of knowledge lies in the datum of raw experience. Locke rejects the theory of innate ideas, a priori knowledge, but he


is compelled to accept the notion of pure experience which exists a priori. While Descartes believes that experience hinders the way to the truth, Locke emphasizes that experience is the only way to know the truth, such that if one uses the senses properly, then one can attain knowledge.


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.