Boekje open monumentendagen 2015 by Peter Elderman

W e l k om i n Sch i e d a m ! Het jaarthema Kunst & Ambacht van de Open Monumentendagen 2015 past bij Schiedam. Het ambacht van het branden en distilleren van jenever bracht Schiedam internationale faam. Nog steeds zijn vier belangrijke distillateurs in de stad gevestigd en zij worden de laatste tijd versterkt door kleine distillateurs. In het Nationaal Jenevermuseum wordt op ‘Oud-hollandsche’ wijze moutwijn en jenever gestookt. Dit procedé is sinds vorig jaar opgenomen op de nationale inventaris immaterieel cultureel erfgoed. Het museum is daarmee hoeder van een beschermd ambacht. Op een steenworp afstand ligt het Stedelijk Museum Schiedam, dat met zijn vermaarde CoBrA-collectie en monumentale gebouw met recht een kunsttempel mag worden genoemd. In dit boekje laten wij u de ‘blauwdruk’ zien van de monumenten in onze stad. De beschreven monumenten zijn in ieder geval toegankelijk in het weekeinde van 12 en 13 september 2014. Veel monumenten zijn echter ook op andere momenten geopend en de gevels zijn altijd interessant. Het boekje biedt daarom het hele jaar een uitstekend uitgangspunt voor een bezoek aan onze stad. Het comité feliciteert de parochie van de Sint Jacobus de Meerderekerk, een vaste deelnemer aan de Open Monumentendagen, met het 125-jarig bestaan. Deze prachtige kerk ligt weliswaar buiten ons stadscentrum maar is een bezoek meer dan waard. Wij wensen u veel plezier toe bij uw bezoek aan Schiedam. Het Comité Open Monumentendagen Open Monumentendagen Schiedam wordt mede mogelijk gemaakt door:

monumenten

p. 14 Ruïne Huis te Riviere

p. 16

p. 18

Stadhuis

Sint Joris Doele

monumenten

p. 17

(Regentenkamer)

p. 45 Nationaal Jenevermuseum

p. 46

Pakhuizen Koerland en Lijfland: De ‘Sodafabriek’

Hervormd Weeshuis

p. 20 De Korenbeurs

p. 28

De Havenkerk

p. 24

p. 22 Stedelijk Museum Schiedam

Voormalig Blauwhuis

p. 30

p. 32

‘t Huis te Poort

Liduinabasiliek

p. 26 Grote of Sint Janskerk

p. 34

Voormalige meisjesschool van de Dominicanessen, nu Pameijer

p. 50

Voormalige HAV-Bank

p. 55

Restauratiewerkplaats

p. 49

p. 48

De Bonte Koe

p. 53

p. 52

Hotel De Kroon

Tuinlaan 24

p. 56

Handelsentrepot De Nederlanden

p. 58

Molen De Vrijheid

p. 54

Nationaal Coöperatie Museum

Molen De Nieuwe Palmboom

p. 60

Molen De Walvisch

c o lo f o n p. 35

Pand Paulus

p. 36

p. 38

Westvest90-kerk

Plantagekerk

p. 39

Sint-Jacobus de Meerderekerk

p. 61

Babbersmolen

Teksten

Ontwerp

H. van der Horst

Vijf890

G.H. Medema (redactie) Deelnemende eigenaren Beeld Gemeentearchief Schiedam, Ruud Poels, Comité Open

p. 40

Roemeens Orthodoxe Kerk

p. 43

p. 42

Heilig Hartkerk

Zakkendragershuis 4

p. 44

Voormalige distilleerderij Wenneker

Monumentendagen,

p. 62

deelnemende eigenaren

De Emmaschaal 5

beschreven monumenten Ruïne Huis te Riviere Broersvest DVEST

JE EG

E DV

PA D

AA T ST

UI SL

AA T TR

BAAN

E ACHTERW EF

BOOM

GAAR D

ROTTE

RDAM

SEDIJK

LANG

E HA VEN

HA VE

GE TA AT N AN RA AA PL ST W EU NI

L IN

E AV

N RA

ITE

N VA

AT RA

AR W

EESTER

BURGEM

AN RTLA

Zakkendragershuis Oude Sluis 19

Sint Joris Doele Doeleplein 1

Voormalige Distilleerderij Wenneker Schie 94

(Regentenkamer) Hervormd Weeshuis

Nationaal Jenevermuseum Lange Haven 74-76 De Bonte Koe Lange Haven 50, 54, 56

Lange Achterweg 36-82

Pakhuizen Koerland en Lijfland: De ‘Sodafabriek’

Makkerstraat 5 Handelsentrepot De Nederlanden

Grote of Sint Janskerk Lange Kerkstraat 37

(niet op kaart)

Stadhuis Grote Markt 1

Voormalig Blauwhuis Lange Nieuwstraat 183

HERENPAD

STRA

Stedelijk Museum Schiedam Hoogstraat 112

SINGEL

BROERSVELD

OUDE KERKHO F

(bij Stadskantoor)

De Korenbeurs Lange Haven 145

STADSERF

LANG

VEN LANGE HA

EID AS

RAAT

KERKST

A FR

S SE

WSTR A

VE HA

T AA

AT RA

LANGE

NIEU

HOOGSTRAAT

KORTE HAVEN

LANGE HAVEN

V ST WE

VLA

IJK

E ING

SINGEL

OU DAM

TRAAT

HERENS

GROTE MARKT

BROERSVEST

JL ST R

TR E S

CHIES

S OVER

BOTERSTRAAT

HIE

T AA

SCHIE

RAAM

E L EP

LEI N

ANDSEW ‘S GRAVENL EG

NOOR

Heilig Hartkerk Lekstraat 55, Rijnstraat 1

Lange Nieuwstraat 109

De Havenkerk Lange Haven 72

Voormalige HAV-Bank Gerrit Verboonstraat

't Huis te Poort Dam 30

Voormalig Hotel de Kroon Koemarkt 1

Liduinabasiliek Singel 104

Woonhuis Tuinlaan 24 (niet op kaart)

Pameijer Westmolenstraat 24-26

Nationaal Coöperatie Museum Lange Haven 84

Pand Paulus Korte Haven 125

Restauratiewerkplaats Elzensteeg 2

Westvest90-kerk Westvest 90

Molen De Vrijheid Noordvest 40

Plantagekerk Lange Nieuwstraat 61-63

Molen De Nieuwe Palmboom Noordvest 34

Sint-Jacobus de Meerderekerk Kerkweg 51

Molen De Walvisch Westvest 229 Babbersmolen Schiedamsedijk 2A (niet op kaart)

(niet op kaart) Roemeens Orthodoxe Kerk Vlaardingerdijk 50

Emmaschaal Emmaplein

KNAP

MAKKERSSTR.

Overige belangrijke monumenten en molens

Nieuwe of Beurssluis

Molen De Drie Koornbloemen, Vellevest 5

Molen de Kameel, Doeleplein 6

Huis Nolet, Lange Haven 65

De Noordmolen, Noordvest 38

Proveniershuis, Overschiesestraat 3A

Ku n s t e n A mbac h t Door Han van der Horst, historicus en voorzitter comité Open Monumentendagen. Wat Sch i ed a m me r s z i e n , da t ma ken h un h a n d e n Wie belangstelling heeft voor grensgebieden en vage niemandslanden, waar het een in het ander overvloeit, kan op Open Monumentendagen goed in Schiedam terecht, zeker nu het jaarthema ‘Kunst & Ambacht’ is. Ga maar na: de stad dankt haar grootste roem aan de honderden branderijen die ooit de binnenstad domineerden. Dat was een bedrijf op de grens van ambachtelijkheid en industrie. De winsten die dat opleverden, zijn voor een deel omgezet in monumentale herenhuizen en openbare gebouwen. Vrijwel allemaal verrezen die in een vrij korte periode: tussen pakweg 1760 en 1790. Dat was voor de industriële revolutie de bouw bereikte: daarom getuigen Tuinlaan of Lange Haven van hoog ambachtelijk niveau, terwijl gevelversieringen, zoals die te vinden zijn op de voormalige Spaarbank Anno 1820 (Lange Haven 80) of de Korenbeurs (Lange Haven 145), kunstwerken zijn met een ambachtelijk tintje: we stellen vast hoe de rijke branders eer bewijzen aan hun afgoden Mercurius en Neptunus.

S t a n da a rdel em en t en

Ton g st relend distillaat

Net zo goed kent de Schiedamse binnenstad plekken waar kunst, ambacht en industrie in elkaar overlopen. De meest spectaculaire voorbeelden daarvan zijn de Singelkerk en de HAV-bank. De negentiende-eeuwse Singelkerk – door paus Johannes Paulus II verheven tot basiliek en thans gewijd aan de H. Liduina – oogt middeleeuws maar is in feite met de meest moderne constructiemethodes van haar tijd gebouwd – in korte tijd, op zeer efficiënte wijze en met allerlei standaardelementen. Dat die methodes ook wel wat met in elkaar flansen te maken hadden, blijkt uit de kostbare restauraties die regelmatig nodig zijn.

Schiedam mag dan haar grootste bekendheid ontlenen aan de jenever, in feite heeft het brandersbedrijf de plaatselijke economie maar twee eeuwen gedomineerd. Het begon in het laatste decennium van de gouden eeuw en tijdens het eerste van de twintigste was het eigenlijk afgelopen, al kent de stad nog steeds zeer gerenommeerde distilleerderijen en een voor een bezoek aanbevelenswaardig jenevermuseum met een werkende branderij en een tongstrelend distillaat. Daarna begon de grote tijd van de scheepsbouw, eerst op werven met duizenden personeelsleden zoals Gusto, Wilton Fijenoord of de Nieuwe Waterweg, tegenwoordig op zeer innovatieve bedrijven als Mammoet (bekend van het lichten van de Karsk), Daamen Shipyards en Huisman.

De HAV-bank is een creatie van Dudok uit de jaren dertig. Het gebouw mag aan de ene kant gelden als een uniek kunstwerk maar is aan de andere kant ook dankzij industriële bouwmethodes tot stand gekomen. Toch straalt de ambachtelijke zorgvuldigheid van het eindresultaat af en niet voor niets zijn de Schiedammers dan ook zo trots op dit modernistische gebouw. Dat hangt wellicht samen met de stedelijke traditie.

machines. Dat zijn de bijzondere nutsvaartuigen die door Huisman worden gebouwd en stuk voor stuk ogen als monumenten in een science fiction-metropool. Wij hebben hier te maken met geavanceerde industrie. Tegelijkertijd gaat het vrijwel nooit om producten die in serie volgens een vast stramien worden vervaardigd. De passagiersschepen, de kruisers, de onderzeeboten, de booreilanden die ooit bij de Gusto of bij Wilton Fijenoord ontstonden, waren allemaal unica. Toch konden zij alleen tot stand komen met industriële werkmethodes en onder gebruikmaking van standaardonderdelen. Tegelijkertijd was de inzet van veelsoortige ambachtelijke know how onontbeerlijk: op de werven van de stad liepen ambachtelijkheid en industriële revolutie in elkaar over. Bij Mammoet of Huisman is dat nog steeds het geval. Innovatie en ambachtelijkheid blijken van elkaar afhankelijk.

Hoofs e elegantie en savoir faire Eigenlijk is dat huwelijk tussen vernieuwing en ambacht al in de dertiende eeuw begonnen, toen vrouwe Aleida de oostoever van de Schie koos om er haar machtsbasis te vestigen. Als weduwe van de Henegouwse graaf Jan van Avesnes was zij naar Holland gekomen om daar de voogdij op zich te nemen van de minderjarige graaf Floris V. Ze bracht de hoofse elegantie en de savoir faire, waarmee zij in dat Waalse graafschap had kennisgemaakt, mee naar dit zompige pioniersgebied. Daar deed zij het meest geavanceerde en modernste

Fu t u r istische machines De skyline van Schiedam West – een wijk die in de jaren dertig van de vorige eeuw werd voltooid – wordt altijd gedomineerd door hoog boven de daken uitstekende futuristische

D o l e n de r idder

kasteel boven de grote rivieren verschijnen. Tegenwoordig is daar alleen nog maar een ruïne van over die achter het complex schuil gaat van het stadskantoor met het archief en het Theater aan de Schie. Die ruïne is een stuk van de woontoren. Het complex was veel groter en strekte zich tientallen meters verder uit bijna tot aan het Emmaplein, waar een stukje industrieel-ambachtelijk kunnen uit veel later tijd – uit 1898 – prijkt: de smeedijzeren Emmaschaal, maar dat is een ander verhaal.

Aleida schonk deze nederzetting in 1275 stadsrechten, haar zoon Floris een wapen, bestaande uit een klauwende leeuw met dwars daar doorheen de geelzwart geblokte balk van Henegouwen. Floris verliet het kasteel overigens om als dolende ridder carrière te maken in Zuid-Italië en Griekenland. Hij huwde prinses Isabella en werd daardoor prins van Achaea (Peloponnesos): het gebied waar volgens de middeleeuwse traditie de meest elegante ridders vandaan kwamen. Geen Schiedammer kan zich qua romantische levensloop en avonturen met hem meten. Zelfs niet Cornelis Haga, die in de zeventiende eeuw diplomatieke betrekkingen aanknoopte met de Ottomaanse sultans of Jeremias van Vliet, de bekwame vertegenwoordiger van de Verenigde Oost-Indische Compagnie bij de koning van Thailand.

Dam in d e Sch i e De ruïne en het standbeeld van Aleida, een struise vrouw met de kop in de wind, zijn een bezoek waard. Ongetwijfeld waren leveranties aan dit grootse kasteel, waar de tijdgenoten met open mond naar keken, een belangrijke ondersteuning voor de economie van het opkomende Schiedam, dat verderop rond een Dam in de Schie was ontstaan.

Overigens is Schiedam als handelshaven nooit meer dan een grootse belofte geweest en de visserij ging aan het eind van de gouden eeuw wegens onstuitbare verzanding van de haven teloor.

Cornelis Haga

Produ cti es ta d

op het ijs, waarbij zij een rib brak, bedlegerig werd en na een lijden van decennia overleed. Zij beleefde tal van visioenen waarbij zij gegidst door een engel hemel en hel bezocht.

Daarna werd het een productiestad met een koopmansbeurs (die iedereen overigens Korenbeurs noemt). De gewone Schiedammers reisden zelf weinig tot niet. Hun horizon strekte zich uit van het Overschieseplein tot aan het Hooft. Het Overschieseplein – nu gesierd met het prachtige Proveniershuis, Schiedams oudste overgebleven hofje, was het beginpunt van de trekschuiten.

P e l gr i m s in de st ad

zijn zwaard smeden. Want uiteindelijk vormen zij een huiselijk volk dat producten de wereld over stuurt maar zelf liever bij de kachel blijft. Ondertussen: wat Schiedammers zien, dat maken hun handen. Daarvan leveren deze Open Monumentendagen ampel het bewijs.

de kenmerkende en iconische ijkpunten zijn te vinden van het Schiedamse panorama, die bijzondere stad in de Rijnmond met haar verrassende geschiedenis, achttiende-eeuwse gezicht en soms stuurse bewoners, die toch in het geheim een Floris zouden willen zijn zonder vrees of blaam, maar uiteindelijk liever

Rond Liduina's ziekbed vonden wonderen plaats. Pelgrims stroomden toe om haar zegen af te smeken. De plaatselijke autoriteiten verspreidden een officieel bericht dat hier iets bovennatuurlijks tot stand kwam. Aan de pelgrimages naar het graf van Liduina kwam pas een einde door de Reformatie. Dat zij zo’n bekende heilige kon worden – zelfs de Braziliaanse stad Fortaleza kent een Rua Santa Liduina – hangt nauw samen met de pas uitgevonden boekdrukkunst. In Schiedam stond al vroeg een pers, die eigendom was van de priester Otgier Nachtegael. Hij verspreidde het verhaal van de heilige allerwegen in met houtsneden verluchte boekjes. Zo stuwde een nieuw ambacht de verering van deze heilige op. Tegenwoordig wordt Liduina vaak in verband gebracht met de hoogst actuele problematiek rond het menselijk lijden, de grenzen aan de geneeskunst en zingeving. De laatste jaren zien we de eerste tekenen van een herleving van de stad als pelgrimsoord. Een mosterdzaadje maar toch…. En nog steeds blijft Liduina kunstenaars inspireren. Misschien is Schiedams meest waardevolle exportproduct daarom niet tastbaar maar een verháál. Een verhaal van hoop, volharding en zingeving aan wat zinloos, onverdraaglijk en onrechtvaardig lijkt. Zo stellen wij vast, hoe juist op de plekken waar kunst, ambacht, en industrie elkaar ontmoeten,

Van het Hooft vertrokken de beurtschepen over de grote rivieren en later van de raderstoomboten. Sinds 1845 had Schiedam een eigen spoorwegstation. Het is dan een troost, dat de producten, die door de ambachtelijke, kunstzinnige en industriële ijver

van de Schiedammers tot stand komen, wel in de hele wereld bekendheid genieten: de gin, de jenever, de schepen, Liduina. Liduina? De enige Noord-Nederlandse heilige bracht haar hele leven door in Schiedam en al tijdens haar leven verbreidde haar roem en bekendheid zich over heel Europa en later de wereld. Ze was een jong meisje die na een val

ru誰ne huis te riviere Broersvest (bij Stadskantoor)

Enigszins verscholen bij het Stadskantoor ligt de ru誰ne van het voormalige Huis te Riviere, het kasteel van Aleida van Avesnes. Deze dochter van graaf Floris IV van Holland en weduwe van Jan van Avesnes, bouwde het kasteel in een pas aangekochte polder aan de Schie. Zij gaf de nederzetting die hier ontstond in 1275 stadsrechten. Haar stad en kasteel lagen aan de belangrijke waterweg van de Schie. Het kasteel was in zijn tijd omvangrijk en is het oudst bekende vierkante kasteel in het graafschap Holland. Vandaag de dag is alleen de donjon nog bovengronds zichtbaar. De donjon of woontoren was het belangrijkste gedeelte van het kasteel en was waarschijnlijk door een loopbrug van de rest van het complex gescheiden. Het kasteel werd diverse malen beschadigd en weer hersteld, maar in 1574 werd het gebouw definitief door Hollanders verwoest. Zo werd voorkomen dat de Spanjaarden het als uitvalsbasis konden gebruiken.

stadhuis grote markt 1

Het oude raadhuis domineert door zijn plaatsing en architectuur de Grote Markt. Het gebouw is van oorsprong zestiende-eeuws maar werd na een brand in 1614 herbouwd in een rijke ‘Hollandse Renaissance’ stijl met speklagen, muurankers en de bijzondere topgevels. Het huidige gevelbeeld is het gevolg van een verbouwing in 1782, toen er om het gehele gebouw nieuw muurwerk werd gezet, waarbij de vensters een strakke natuurstenen omlijsting kregen met forse sluitstenen. Het interieur draagt de sporen van de geschiedenis. In de grote vergaderzaal bleef bij een verbouwing in 1925 een monumentale barokke schoorsteenmantel met schoorsteenstuk gehandhaafd. Het schilderij van Dionys van Nijmegen uit 1747 verbeeldt drie putti rond een tuinvaas. Dit lieflijke tafereel past uitstekend bij het gebruik als trouwzaal, maar het is onduidelijk wat de vroedschap in de achttiende eeuw hier voor lessen uit kon trekken. Wat dat betreft is de grisaille van Mattheus Terwesten uit 1744 een echte ‘spiegel’ voor goed bestuur. Zijn schilderij is afgeladen met symbolische verwijzingen naar bestuur en rechtspraak, zoals de weegschaal en het zwaard van Justitia, de fasces en het wetboek.

sint joris doele doeleplein 1

De Sint Joris Doele was de thuisbasis van het schuttersgilde Sint Joris. Het gilde oefende op het plein en in de tuin in het marcheren en het schieten. Deze bijeenkomsten waren niet alleen bedoeld voor de oefening en het machtsvertoon van de schutterij, maar vervulden ook een belangrijke sociale functie. Na afloop dronk het gezelschap in de ‘Doelens’ bier en wijn bij een maaltijd. De stadscolleges en gilden hielden er jaarlijks maaltijden en vergaderingen in het doelengebouw en officiële gasten kregen er onderdak. Omstreeks 1740 bleek het gebouw van de

Doele in zeer slechte staat en besloot de vroedschap het geheel te vervangen. In 1743 verrees een nieuw gebouw met koetshuis en paardenstal. Stadsarchitect Arij van Bol’es maakte het ontwerp. De voorgevel straalt voorname eenvoud uit met zijn ingangspartij in Lodewijk XIV-stijl en zijn rechte kroonlijst. In 1989 kocht modefotograaf Paul de Graaff het pand, restaureerde het en gaf het een nieuwe bestemming. Sinds 2002 kan er in getrouwd en gefeest worden. www.sintjorisdoeleschiedam.nl

(regentenkamer) hervormd weeshuis Lange Achterweg 36-82

Stadsarchitect Rutger van Bol’es verbouwde in de jaren 1779-1782 het Hervormd Weeshuis aan de Lange Achterweg. In de vleugel aan de zijde van de Lange Achterweg werd een fronton toegevoegd met in het timpaan festoenen en guirlandes. Op de hoeken werden beelden van weeskinderen in uniform geplaatst, die in de volksmond bekend staan als Kaat en Jan. In de hogere zijvleugels waren de zalen voor meisjes en jongens ondergebracht. De verbouwing kon de Schiedamse stadsbestuurders niet bekoren. Het uiteindelijk gerealiseerde gebouw werd zelfs als ‘monsterlijk’ bevonden.

De regentenkamer is echter alles behalve monsterlijk. Het heeft een fraai goudleerbehang en bijzonder stucwerk. Het goudleerbehang is voorzien van prachtig geschilderde bloemstukken met linten. Op de schoorsteenmantel is Charitas, of de liefdadigheid, verbeeld, omringd door de familiewapens van de regenten. Eigenaar Vereniging Hendrick de Keyser bereidt de restauratie en herbestemming voor. www.hendrickdekeyser.nl

de korenbeurs lange haven 145

In 1783 werd door de Oeconomisch burgermaatschappij een prijsvraag uitgeschreven voor een ontwerp voor een nieuwe koopmans- of korenbeurs in Schiedam. Het groeiend aantal handelstransacties vroeg om een nieuw onderkomen. De voorgevel met torenbekroning kwam te liggen aan de Nieuwe Sluis. Deze fraaie positie in het stadsbeeld was een gevolg van advisering door de architect Giovanni Giudici. Zijn architectuurontwerp was echter in de uitvoering te kostbaar en de stadsbestuurders gaven stadsarchitect Rutger van Bolâ&#x20AC;&#x2122;es opdracht het ontwerp te

vereenvoudigen. Toch wordt het ontwerp met zijn superpositie van Dorische en Ionische pilasters algemeen aan Giudici toegeschreven. Mercurius en Neptunus zijn afgebeeld in het timpaan, als zinnebeelden van de handel en de zeevaart. In 2015 werd het gebouw gereedgemaakt voor de hoofdvestiging van de Bibliotheek Schiedam. In de monumentale binnenplaats is de enige bibliotheektuin van Nederland gecreĂŤerd. Er kan ook een hapje en een drankje worden genuttigd. www.debibliotheekschiedam.nl

stedelijk museum schiedam voormalig Sint Jacobsgasthuis • hoogstraat 112

Het Stedelijk Museum Schiedam is gehuisvest in het voormalige Sint Jacobsgasthuis uit 1787. In 1783 bleek dat het bestaande middeleeuwse gebouw in zeer slechte staat verkeerde. De gasthuisregenten lieten plannen maken voor nieuwbouw. Getuige het resultaat, was stadsverfraaiing daarbij even belangrijk als een gezond en veilig onderkomen voor hulpbehoevende bejaarden. Uiteindelijk werd de best gekwalificeerde architect in de regio ingehuurd: Giovanni Giudici. Giudici creëerde een gebouw rond een binnenplein, met centraal een kerkzaal en links en rechts vleugels met slaapzalen. Indertijd zeer bijzonder en kostbaar was de toepassing van een ‘peristyle’ met vrijstaande zuilen.

In 1934 verruilden de bewoners de slaapzalen voor een comfortabeler gebouw elders in de stad. In 1940 betrok het Stedelijk Museum Schiedam het oude gasthuis. Er volgden diverse verbouwingen. In 2014 is de entree naar de kapel verplaatst. Architectenbureau MVRDV liet zich voor het ontwerp inspireren door de grote kerkmeubelen die deze ruimte ooit domineerden. Het museum heeft een fraaie collectie naoorlogse Nederlandse kunst. Het Stedelijk Museum Schiedam is geopend van dinsdag tot en met zondag, 10.00 uur – 17.00 uur. www.stedelijkmuseumschiedam.nl

voormalig blauwhuis Lange Nieuwstraat 183

In 1765 werd aan het stadspark De Plantage een stedelijke instelling gevestigd. Deze instelling was eerder gevestigd aan het Spinhuispad en was in gebruik als ziekenhuis en en er werden alcoholisten en hoeren opgesloten. De nieuwbouw aan de Lange Nieuwstraat was expliciet bedoeld voor het opsluiten van gevallen vrouwen. De herkomst van de naam ‘Blauwhuis’ is niet duidelijk. Stadsarchitect Arij van Bol’es, mogelijk geassisteerd door zijn zoon Rutger van Bol’es, maakte het ontwerp. Het was een zeer sober bakstenen gebouw met diep liggende vensters en een strakke kroonlijst met consoles. Alleen rond de entree werden de wapenschilden van de regenten en de stad samengevoegd in een decoratieve rococosculptuur. Het achtkantige houten klokkentorentje met twee verdiepingen en koepeldaken, verlevendigt de zware architectuur iets. In de negentiende eeuw had het gebouw diverse functies en vanaf 1897 was hier het gymnasium gevestigd. In het interieur heeft dit gebruik diverse sporen nagelaten, zoals in de monumentale trap.

grote of sint janskerk lange kerkstraat 37

De Grote Kerk is van oudsher de hoofdkerk van Schiedam. De kerk werd in 1252 gesticht en in de daaropvolgende eeuwen in belangrijke mate uitgebreid en verfraaid. De driebeukige hallenkerk heeft een koor uit omstreeks 1400, terwijl het schip uit de vijftiende eeuw dateert. Ook de 54 meter hoge kerktoren is vijftiendeeeuws. Voor de Reformatie was de kerk het toneel van heiligenverering, in het bijzonder van een wonderdadig Mariabeeld (bekend als de Onze Lieve Vrouwe van Schiedam) en van de heilige Liduina. Schiedam werd een regionaal belangrijk bedevaartsoord. Rond 1500 moest de zuidbeuk worden vergroot om ruimte te bieden aan de pelgrims. Hiervoor werd de bestaande Liduinakapel afgebroken en in de kerkruimte ge誰ntegreerd. De kerk verloor haar beeldhouwwerk en altaren bij de overgang naar de Protestantse eredienst. Van de brokstukken van dit beeldhouwwerk maakte de Schiedamse kunstenaar Sjef Henderickx het beeld Het Lam Gods. De consistoriekamer is voorzien van een prachtig achttiende-eeuws goudleerbehang. De Grote Kerk is in gebruik bij de PKN Schiedam en er worden culturele activiteiten georganiseerd.

de havenkerk lange haven 72

werd hiervoor onderscheiden met de Belgische Leopoldsorde. Het schilderij van het Maria-altaar werd tien jaar eerder getoond op de vermaarde Salon in Parijs. De kerk beschikt dus over kunstwerken van internationale allure. Van IJsendijck is met zijn gezin te zien op schilderij De Presentatie in de Tempel op het Jozefaltaar. Hij was dan ook getrouwd met het nichtje van de donateur van alle schilderijen in de kerk: Cornelis Johannes Nolet. Eind 2010 is de kerk gekocht door een stichting die zich inzet voor behoud van de kerk. Het hoofdgewelf werd recent gerestaureerd en aan de restauratie van het Maarschalkerweerdorgel wordt gewerkt (herplaatsing eind 2015).

De Havenkerk of Sint Jan de Doper uit 1822/1823, met de Dorische zuilenportiek, valt direct op door de plaatsing in de binnenbocht van de Lange Haven. De kerk was een van de eerste katholieke kerkgebouwen die na de Reformatie in Nederland werd gebouwd. Het kerkinterieur werd in de loop van de negentiende eeuw verrijkt met een fraai (neo)barok interieur. De interieurstukken werden besteld bij (internationaal) vermaarde ateliers. De monumentale altaarstukken zijn van de hand van de schilder Anthonie van IJsendijck, in 1823 winnaar van de Prix de Rome. Het hoogaltaarstuk uit 1847 werd geĂŤxposeerd in Gent en de schilder

't huis te poort dam 30

De Oud-Katholieke kerk en pastorie op de Dam 28 en 30 vormen samen ’t Huis te Poort. Het huidige complex werd in 1862 op de plek van een ouder kerkgebouw gerealiseerd. De naam verwijst naar het voorname woonhuis, dat in de zeventiende eeuw werd verbouwd tot schuilkerk. De functie was vanaf de straat niet af te lezen. Met de nieuwbouw in 1862 kwam een herkenbaar kerkgebouw tot stand. Het ontwerp was van de Schiedamse architecten M. van Erkel en J. Vormer. Zij sloten in hun ontwerp aan bij de zogenaamde ‘Rundbogenstil’, een eclectische bouwstijl waarvan Willem Nicolaas Rose zich in Rotterdam veelvuldig bediende. Rose was een in de regio toonaangevend architect en was, naast ‘stadsarchitect’ van Rotterdam, tussen 1858 en 1867 rijksbouwmeester. In 2006 zijn, onder begeleiding van Stadsherstel Schiedam, restauratiewerkzaamheden begonnen die in 2009 zijn voltooid. De Oud-Katholieke kerk draagt nog steeds de mis op in het gebouw, maar er vinden ook culturele evenementen plaats. www.thuistepoort.nl

liduinabasiliek singel 104

De Basiliek van de Heilige Liduina, in de volksmond beter bekend als de Singelkerk, werd in 1878 gebouwd naar ontwerp van de bekende kerkarchitect E.J. Margry. Margry liet zich bij zijn ontwerp inspireren door de dertiende-eeuwse (Franse) gotiek. Het gebouw heeft een sober exterieur. Het interieur contrasteert: met heiligenbeelden, altaren, meubelstukken en polychrome afwerking is hier een overdaad

aan decoratieve motieven aanwezig. Een bijzonder aspect van de kerk is de wijding aan Liduina. Na de sloop van de Frankelandkerk in 1969 kwamen diverse objecten voor de Liduinaverering in de Singelkerk terecht. Op 18 juni 1990 heeft paus Johannes Paulus II de kerk verheven tot Basiliek. Van april tot en met oktober is de basiliek iedere zaterdag van 13.00 15.00 uur opengesteld voor bezichtiging.

pand paulus

Voormalig D o m i n i c a n e ss e n k l o o s t e r e n m e i s j e ss c h o o l pameijer, Westmolenstraat 24-26

De Schiedamse katholieke gemeenschap maakte in de negentiende eeuw een grote bloei door. Dit resulteerde in de stichting van drie grote kerkgebouwen en de komst van diverse kloosterorden naar de stad. Het klooster van de zusters Dominicanessen aan de Korte Haven werd in 1886-1887 gebouwd naar ontwerp van de Rotterdamse architect Th. L. Kanters. De dominicanessen gaven onderwijs op de lagere katholieke meisjesschool. Deze school lag achter het klooster en was vanaf de Westmolenstraat toegankelijk. In de school werden de meisjes

uit de betere standen strikt gescheiden van dochters uit arbeidersfamilies. Het gebouw en voorplein waren oorspronkelijk dan ook in twee delen gesplitst. In het gebouw zijn de sporen hiervan nog zichtbaar en het verklaart ook de dubbele bordestrap. In het schoolgebouw en de achtervleugel van het klooster is sinds 2012 Stichting Pameijer gevestigd. Pameijer ondersteunt mensen bij het versterken van hun eigen kracht en het omgaan met belemmeringen. www.pameijer.nl

korte haven 125

In de zestiende en zeventiende eeuw zijn op dit adres brouwerijen gevestigd met klinkende namen als ‘Het Hellebaart met de Kroon’ en ‘De Swarte Leeuw’. Deze brouwerijen werden op enig moment verbouwd voor de jeneverindustrie, want in 1844 erft J.C.J. Nolet hier een ‘huis, mouterij, branderij, pakhuizen en nog een huisje en erven’. Hij verkocht het gebouw in 1871 aan zendingsvereniging Paulus. De panden werden verbouwd en na 1873 houden achtereenvolgens de vrijzinnigen, de Nederlandse Protestantenbond en de Evangelisch Hervormden er kerkdiensten. Dominee-dichter François HaverSchmidt – bekend onder zijn pseudoniem Piet Paaltjens – preekte hier vaak. De neorenaissance gevel stamt uit 1888 en is ontworpen door architect J.J. Vormer. In 1894 vertrok de vereniging Paulus. Het gebouw had vervolgens vele functies: een pakhuis voor gedistilleerd, een garage, een werkplaats en een marmeropslagplaats. Stadsherstel Schiedam restaureerde het gemeentelijke monument in 1996 en beheert het sindsdien. De begane grond is een expositieruimte van Stichting KunstWerkt, op de verdieping is yogastudio Yoia gevestigd. www.stichtingkunstwerkt.nl www.yoia.nl

westvest90-kerk westvest 90

In 1909 liet de Nederlandse Protestantenbond (NPB) Schiedam de Westvestkerk bouwen. Als architect werd Henri Evers aangezocht, destijds hoogleraar aan de Technische Hogeschool in Delft. Hij is vooral bekend als ontwerper van het stadhuis van Rotterdam. De kerk en het bijbehorende gebouw zijn gegroepeerd aan twee zijden van een door een hek omsloten pleintje. Het ‘windrecht’ van molen De Walvisch bepaalde de maximale hoogte van de kerktoren. ‘Economie bepaalde den rechthoekigen grondvorm van het gebouw’, aldus Evers over zijn ontwerp. De kerk is een zaalkerk met een houten tongewelf met steekkappen boven de rondboogvensters. De gehele inrichting werd door Evers ontworpen,

met een combinatie van verschillende bouwstijlen. Zo kreeg de preekstoel een Byzantijnse stijl en zijn de glas-inloodramen meer Jugendstil. De akoestiek van het gebouw is fameus en er vinden dan ook vele kamermuziekconcerten en cd-opnames plaats. In 2010 kreeg het gebouw een geavanceerde, geluidsarme klimaatinstallatie, een geconditioneerde vleugelkelder en voorzieningen om een groot publiek bij concerten te ontvangen. Daarmee werd het kerkgebouw nog meer geschikt voor muzikale doeleinden. www.westvest90.nl

plantagekerk

sint jacobus de meerderekerk

Lange Nieuwstraat 61-63

Kerkweg 51

kerkgebouw betreft. Deze sobere en eenvoudige uitstraling past wonderwel bij de gereformeerde opdrachtgevers. In de inrichting neemt de preekstoel de centrale plaats in, zodat duidelijk is dat het hier draait om het Woord en niet om wereldlijke pracht. Verder valt het Rütterorgel op. Het gebouw is op dit moment in gebruik bij de Hersteld Hervormde Gemeente.

De Plantagekerk werd in 1871 gebouwd voor de Christelijk Gereformeerde Gemeente in Schiedam. Bestek en tekening werden gemaakt door plaatselijk timmerman Ris. De classicistische voorgevel met een gestuukte begane grond valt haast niet op in de gevelrij van voorname woonhuizen. Alleen door de vorm van de drie toogvensters maakt de goede beschouwer op dat het een

De kerk is door een gang met de naastgelegen pastorie verbonden. Rond de kerk en de pastorie ligt een fraai aangelegde tuin en tegenover is een kerkhof aanwezig.

De architect en kerkenbouwer A.C. Bleijs baseerde zijn ontwerp voor de roomskatholieke St. Jacobus de Meerderekerk op de romaanse abdijkerk van Rolduc en de Onze Lieve Vrouwekerk te Maastricht. De opbouw en de plattegrond van de Jacobuskerk gaan daarmee terug op de oudste kerken van ons land. Het ontwerp suggereert zo de continuïteit in de katholieke kerkbouw. De kerk werd in de jaren 1888-’90 gebouwd. Dit jaar viert de kerk het 125-jarig bestaan. Het fraaie interieur van de Jacobuskerk is geheel opgetrokken in mergel, wat in de architecturale verwantschap met de genoemde Limburgse kerken onderstreept. De zwart stenen zuilen zijn voorzien van dobbelsteen kapitelen. Het kleurig beschilderde houten plafond is spectaculair.

roemeens orthodoxe kerk vlaardingerdijk 50

De voormalige rooms-katholieke begraafplaats werd in 1849 ingericht op de plaats van een particuliere buitenplaats Bokkenburg. De aanleg werd mogelijk gemaakt door een gift van het echtpaar Van der Burg-Nolet. Architect W. Thijssen ontwierp in 1853 een achtzijdig, neoclassicistisch gebouw, waarvan de muren met hardsteen werden bekleed. Het dak werd bedekt met koper en bekroond met een achthoekig klokkentorentje. Op de centrale as van de begraafplaats kwam een Mariabeeld en een monumentaal houten kruisbeeld. In 1872 bleken de bruggen naar het kerkhof in slechte conditie. De Commissie voor Beheer van de

Begraafplaats liet de Rotterdamse architect E.J. Margry een ontwerp maken voor nieuwe toegangspoorten. Hij ontwierp prachtige smeedijzeren hekken en de gerenommeerde Schiedamse firma G.J. Vincent & Co, â&#x20AC;&#x2DC;fabrikanten van ijzeren werkenâ&#x20AC;&#x2122; voerden het ontwerp, vereenvoudigd, uit. De begraafplaats werd in 1972 gesloten. Stadsherstel Schiedam zette zich met succes in voor behoud van de kapel en de bijgebouwen en begeleidde de restauratie in 2000. Nu is hier de Roemeens Orthodoxe Kerk gevestigd. De begraafplaats heeft de oudste en grootste bomen van Schiedam en is daarmee een groene oase midden in de stad.

HEILIG HARTKERK

zakkendragershuis

LEKSTRAAT 55, RIJNSTRAAT 1

oude sluis 19

De Heilig Hartkerk of Gorzenkerk is beeldbepalend voor de wijk SchiedamZuid. Architecten Pierre Cuypers en Han Groenewegen tekenden voor de het ontwerp in de stijl van de Amsterdamse School. De kerk werd in 1927 ingewijd. Het is een modern en zakelijk gebouw waarbij ambachtelijke materialen, zoals baksteen en hout, op een eerlijke wijze werden toegepast. Wim Adolfs schilderde rond 1930 de fraaie verbeeldingen van de Apocalyps in de triomfboog boven het altaar en vervaardigde de beide Liduina-

altaarstukken in dezelfde stijl. Adolfs, nauw bevriend met Jan Toorop, vond dat eenvoud de hoofdfactor moest zijn in kunstwerken, opdat de beschouwer direct in het hart zou worden geraakt. Hij verwees hierbij in een lezing naar de vroegste Christelijke schilderingen in de Romeinse catacomben. Adolfs heeft de schildering niet kunnen afmaken; hij stierf in 1945 in een concentratiekamp. 85 Jaar later voltooit beeldend kunstenaar Jeroen Staal de Apocalypsafbeeldingen.

Het markante Zakkendragershuis uit 1725 diende als gildehuis voor het Zakkendragersgilde Sint Anthonis. De zakkendragers hadden sinds 1465 het exclusieve recht goederen lossen. Het toenemend aantal graan- en moutschepen in de achttiende eeuw maakte het gilde en het Zakkendragershuis een belangrijke schakel in de Schiedamse economie. In het daktorentje hangt een klok die de zakkendragers waarschuwde als er goederen te vervoeren waren. Het gebouw had een wachtlokaal voor de zakkendragers die uit de buurt woonden en de klok niet zouden horen. Voor de verdeling van het werk werd â&#x20AC;&#x2DC;gesmaktâ&#x20AC;&#x2122;: de mannen lieten dobbelstenen vallen door een trechter en wie de hoogste ogen gooide, kreeg het beschikbare werk. Het Schiedamse Zakkendragersgilde is in Europa het enige gilde dat nog bestaat. In 2014 werd het Zakkendragershuis gerestaureerd, onder andere dankzij een bijdrage vanuit de erfgoedlijn Trekvaarten van de provincie Zuid-Holland.

Voormalige Distilleerderij Wenneker

jenevermuseum Lange Haven 74-76

Schie 94

Schie 94 is nu in gebruik als woonhuis, maar vroeger was op dit adres de distilleerderij van Wenneker gehuisvest. Activiteiten als jeneverproductie en distillatie vonden hier al in de zeventiende eeuw plaats. Na het distillatieproces werden de jenevers gebotteld in flessen, mandflessen en houten vaten. In 1812 ging de branderij over in handen van Joannes Wenneker. In 1903 werd de distilleerderij Wenneker – vanwege een gebrek aan opvolging – verkocht aan J.C. van der Tuijn. Onder de naam Dujardin bracht deze een vieux op de markt. Van der Tuijn en zijn opvolgers hebben tot 1967 het pand gebruikt. Op de bovenverdieping was het kantoor van directeur gevestigd. Na het vertrek van de distilleerderij raakte het pand, evenals andere bedrijfspanden aan de Schie, verpauperd. Eind jaren tachtig nam de waardering voor het Schiedamse industriële erfgoed toe.

Het in verval geraakte pand werd op initiatief van Stichting Beschermd Stadsgezicht Schiedam gerestaureerd, zodat de typische uitstraling van het oude Schiedam behouden bleef. Bij de restauratie werd de binnenzijde aangepast aan moderne (woon)eisen, maar karakteristieke elementen zoals de dubbele deuren, de raampartijen en het balkenplafond werden bewaard en in ere hersteld.

In de achttiende eeuw transformeert Martinus van der Schalk een pakhuis aan de Lange Haven tot een distilleerderij. Twintig jaar later koopt hij het perceel naast het pakhuis en bouwt daar een branderij. Hiervan getuigt de sluitsteen met jaartal 1794 in de hardstenen poort. In de 1910 verwerft concurrent Melchers het complex. Binnen prijkt op de muur de slogan van het bedrijf: ‘Stephenson’s vinding (de stoommachine) bracht de wereld in beroering. Melcher’s Locomotief brengt elk hart in vervoering’. In 1985 breekt er brand uit en de monumentale panden raken flink beschadigd. De stichting De Gekroonde Brandersketel zorgt ervoor dat tien jaar na de brand de panden worden herbouwd. Hierbij wordt de dubbele klokgevel ‘gereconstrueerd’, hoewel deze ten tijde van de brand al lang was verwijderd. Een jaar later opent het Jenevermuseum zijn deuren. In de nog werkende branderij kun

je zien en ruiken hoe jenever volgens de ‘Oud Hollandsche’ methode wordt gestookt. Daarnaast zijn er tentoonstellingen over de geschiedenis van gedistilleerd in al haar facetten. Het Jenevermuseum is geopend van dinsdag t/m vrijdag van 12.00 uur – 17.00 uur en op zaterdag en zondag van 12.00 – 18.00 uur. www.jenevermuseum.nl

de bonte koe Lange Haven 50, 54 en 56

Sinds 1992 is in een aantal voormalige branderijen aan de Lange Haven het chocoladeatelier De Bonte Koe gevestigd. Sinds kort is ook het wijnpakhuis Rilland (Lange Haven 50) onderdeel van het bedrijf. De opzet van de branderijen is nog goed herkenbaar aan de asymmetrische gevels. De grote ingangspoort heeft telkens aan de ene zijde twee ramen en aan de andere zijde een. Deze indeling had te maken met de productiewijze van de jenever. Aan de ene zijde stonden de beslagbakken, die meer ruimte innamen dan de distilleerketels aan de andere zijde. De ingangspartijen zijn beeldbepalende elementen in de sobere, utilitaire gevels. Het fraaist is het gesneden bovenlicht van Lange Haven 56, waar een allegorische voorstelling van de Hoop is verbeeld: een vrouwenfiguur met een duif en een anker. Jeneverdampen hebben inmiddels plaatsgemaakt voor de geur van chocolade en de koornwijnstoker is vervangen door de chocolatier, maar het ambacht gebleven. www.debontekoe.nl

Pakhuizen Koerland en Lijfland: De ‘Sodafabriek’

handelsentrepot de nederlanden Lange Nieuwstraat 109

Makkersstraat 5 (achter Tuinlaan 50)

De voormalige pakhuizen Koerland en Lijfland, nu beter bekend als De Sodafabriek, werden rond 1800 gebouwd achter de bebouwing langs de Tuinlaan. De nabijheid van dergelijke bedrijfs bebouwing vlak achter representatieve woonhuizen, was in de dichtbebouwde werken industriestad Schiedam zeker niet ongebruikelijk. De beide pakhuizen zijn zeer groot en hebben een typerende open opbouw, met grote ruimtes die alleen geleed worden door zware balkenlagen met onderslagbalken. De oorspronkelijke namen verwijzen naar gebiedsdelen aan de

Oostzee, een belangrijke leverancier van graanproducten. Na de teruggang van de jeneverindustrie in het laatste kwart van de negentiende eeuw werden de gebouwen in gebruik genomen voor de productie van Sodakristallen. Op dit moment worden er plannen ontwikkeld voor herontwikkeling van de in verval geraakte complexen. Hiervoor is de coöperatie De Sodafabriek in het leven geroepen onder de slogan: delen is het nieuwe hebben. www.sodafabriek.nl

Het handelsentrepot De Nederlanden verrees in 1851 aan de Nieuwe Haven voor de afvoer en verhandeling van de eindproducten van de jeneverindustrie. Het neoclassicistische bouwwerk kende een grote opslagcapaciteit. Bij het complex behoorde een blok met een zevental woningen langs de Lange Nieuwstraat, waarin een poort naar het achtergelegen complex was opgenomen. Het entrepot was een verzegelde opslagplaats, waar goederen onder douanetoezicht werden geplaatst. Dat was nodig voor goederen waarvan de uiteindelijke bestemming, vooral het

verbruik in binnen- of buitenland, nog niet vaststond en waarvan dus ook nog niet duidelijk was of en welke belasting geheven moest worden. Het gebouw biedt nu onderdak aan 28 appartementen. Bij deze herbestemming werden de sporen van gebruik en de monumentale kwaliteit zo veel mogelijk gerespecteerd.

voormalige hav-bank Gerrit Verboonstraat

In opdracht van de Hollandse Algemeene Verzekeringsbank ontwierp de bekende architect W.M. Dudok in 1933-1935 dit pand. Het is een voorbeeld van de Zakelijk Expressionistische bouwstijl. De constructie bestaat geheel uit gewapend beton. De bakstenen zijn op deze betonconstructie bevestigd. Uiterst modern en een technisch unicum was het in het gebouw toegepaste koelsysteem waarvoor waterleidingen in het beton werden opgenomen. Het gebouw werd in

1953 naar ontwerp van dezelfde architect uitgebreid. Het karakter bleef hierdoor ongewijzigd. Ook de verbouwing van de bank tot appartementencomplex in de jaren 1996-1997 doet aan de kwaliteit van het oorspronkelijke ontwerp niets af. In de hal van het complex bleef het gebeeldhouwd profiel van de oprichter van de HAV-bank bewaard: de heer G.W. van Bergen Walraven ontvangt de bezoeker nog steeds.

Hotel de kroon

tuinlaan 24

Koemarkt 1

Het gebouw aan Koemarkt 1 werd ontworpen als een hotel-restaurant door de Schiedamse architect A. Stahlie. Het vrij sobere, zakelijke gebouw wordt verrijkt met de rondbogen op de begane grond. Deze zijn voorzien van fraai glas in lood. Het pand kwam in 1927 gereed en vormt een ensemble met de Koemarktbrug. Deze brug verving een voorganger die iets terzijde was gelegen. De aanleg van de brug was een voorwaarde voor de verkeersdoorbraak van de Rotterdamsedijk richting Gerrit Verboonstraat, Oranjestraat

en Nieuwe Haven. Tot deze doorbraak ging het toenemend gemotoriseerd verkeer richting Hoek van Holland dwars door de Hoogstraat en de Dam. De verkeerskundige herstructurering betekende ook het einde van CafĂŠRestaurant De Kroon, een uitspanning die al eeuwen was gevestigd aan het einde van de Hoogstraat vlak bij de Rotterdamse Poort. Dit gebouw stond ongeveer ter hoogte van de huidige fietsenstalling op de Koemarkt. De gedwongen sloop van dit gebouw werd goedgemaakt door de nieuwbouw verderop aan de Koemarkt.

Dit monumentale woonhuis werd aan het begin van de negentiende eeuw gebouwd aan de Plantage. De prachtige voorgevel is geheel opgetrokken in natuursteen en is daarmee uniek voor Schiedam. Hoewel het door zijn architectuur een belangrijk woonhuismonument betreft, zijn relatief weinig harde gegevens beschikbaar. Het ontwerp van de gevel wordt toegeschreven aan Giovanni Giudici vanwege de overeenkomsten met de gevels van de zijvleugels van het Sint Jacobsgasthuis en Huis Nolet aan Lange Haven 65. Kenmerkend zijn de gebosseerde hoekdammen en omlijsting van de middenrisaliet. Deze stevige elementen worden gecombineerd met verfijnde detaillering van de natuurstenen omlijsting rond entree en bovengelegen vensters en de kroonlijst. Het interieur kent ook bijzondere elementen, zoals de gebeeldhouwde trap, de binnenbetimmering en de stucplafonds. Tuinlaan 24 biedt op dit moment ook ruimte aan het Centrum Integrale Yoga Schiedam. In het centrum wordt Hatha yoga, Critical Alignment Yoga en meditatie onderwezen. Men kan terecht voor zogenaamde H-yoga, speciaal bedoeld voor (ex-)kankerpatiĂŤnten, om het herstel- en genezingsproces te ondersteunen. www.integraleyogaschiedam.nl

nationaal coöperatie museum

restauratiewerkplaats

lange haven 84

Elzensteeg 2

Het woonwinkelpand op de hoek van de Lange Haven en Appelmarkt wordt gekenmerkt door de gevels in eclectische stijl. Het pand dateert, getuige de gevelsteen, in zijn huidige opzet uit 1891. Sinds 1977 is het Nationaal Coöperatie Museum hier gevestigd. Binnen waant de bezoeker zich in de jaren twintig van de vorige eeuw met een winkeltje vol met stolppotten met snoep en bakken met bonen en linzen. Achter de winkel ligt een woonkamer met kachel en stilletje. Het museum verhaalt de geschiedenis van de coöperaties die Nederland vroeger rijk was. Deze winkelformule zonder winstoogmerk diende een duidelijk sociaal en maatschappelijk doel. Met de komst van de supermarkt kwam een einde aan dergelijke winkels. Het museum is gratis te bezoeken. Vergeet niet bij het weggaan wat Oudhollands snoepgoed te kopen. Het museum is geopend van woensdag t/m vrijdag van 13.00 tot 17.00 uur en op zaterdag van 11.00 tot 17.00 uur.

In een voormalige dubbele branderij, waarschijnlijk gebouwd in de achttiende eeuw, is de Stichting Restauratie Werkplaats Schiedam gevestigd. Het monument werd in 2000 geheel gerestaureerd onder begeleiding van Stichting Beschermd Stadsgezicht Schiedam. De sfeer van het gebouw, met zijn grote toegangsdeuren, houten gebinten en onderslagbalken, past uitstekend bij het gebruik als werkplaats voor ambachtelijke houtbewerking en – restauratie. Moderne machines en vaardig handwerk stellen de medewerkers in staat om hier de kleinste onderdelen tot en met een complete molenkapconstructie te vervaardigen. De stichting werd opgericht in 1989 toen de brandersmolen ‘De Palmboom’ te Schiedam

www.cooperatie-museum.nl

volledig werd herbouwd. Na deze opdracht volgen al snel nieuwe projecten waarbij het accent op de restauratie van windmolens komt te liggen. De ruime expertise wordt echter breder ingezet voor complexe opdrachten waaruit een passie voor ambachtelijke houtbewerking spreekt. Dit betreft bijvoorbeeld ook de vervaardiging en restauratie van kunstwerken, zoals de enorme houten appels van Kees Franse op de Rotterdamse Heemraadsingel. De werkplaats biedt ruimte voor opleidingen, zodat het ambacht aan volgende generaties wordt doorgegeven. www.restauratiewpl.nl

molen de vrijheid noordvest 40

Molen De Vrijheid, de gevelsteen toont Libertas, werd in 1785 gebouwd in opdracht van een aantal branders. De standaardbezetting van een brandersmolen bestond in deze tijd uit acht personen waaronder vier jongens van een jaar of veertien. Allen waren in loondienst van de branderijen en de molenaar was uiteraard de bedrijfsleider. Op de maalzolder werkte de weger die de zakken meel afwoog. Het luiwerk, een intern hijssysteem dat net als de maalstenen werd aangedreven door de draaiende wieken, werd bediend door de lui-jongen. De aanslagjongen werkte op de verschillende opslagzolders waar hij de

graanzakken aan het luitouw bevestigde. Tot slot was er nog de meesterknecht die verantwoordelijk was voor aflevering van het graan bij de branderijen. Twee wagenjongens hielpen en verzorgden de paarden. Tot 1917 maalde de molen voor de branderijen. Hierna heeft het onder andere veevoer gemaald. Molen De Vrijheid maalt nog steeds ambachtelijk voor branders, bakkers en detailhandel. Molen De Vrijheid is sinds kort weer lid van het Ambachtelijk Korenmolenaars Gilde. Deze landelijke organisatie bewaakt de kwaliteit van molen, molenaar en product. Lidmaatschap staat gelijk dus aan een ambachtelijk keurmerk.

molen de nieuwe palmboom noordvest 34

Molen De Palmboom werd in 1781 足 gebouwd als een van de vele branders足 molens van Schiedam. Molen De Palmboom werd in 1901 door brand verwoest, waarna slechts een molenstomp restte. Negentig jaar later kwam de herbouw van deze molen op gang. In 1993 opende hier Museummolen De Nieuwe Palmboom haar deuren. De molen wordt als monument beheerd door stichting De Schiedamse Molens. Het museum is sinds 2013 in beheer bij het Nationaal Jenevermuseum. www.jenevermuseum.nl

molen de walvisch

babbersmolen

westvest 229

Schiedamsedijk 2a

De eerste steen voor De Walvisch werd op 16 juni 1794 gelegd door Anthonius Nolet. De naam van de molen herinnert aan de walvisvaart, waar de Schiedammers zich tot in de achttiende eeuw mee bezig hielden. De molen werd in de twintigste eeuw tot tweemaal toe getroffen door brand. In 1996 brandde de molen volledig uit. Door inzet van o.a. vele Schiedammers was restauratie mogelijk. Tot enkele jaren terug werd er nog gemalen op molen De Walvisch. De Walvisch is echter net als alle andere Schiedamse brandersmolens maalvaardig en bezit drie koppels maalstenen. Thuisbakkers tot ver buiten Schiedam kennen De Walvisch vanwege de sfeervolle molenwinkel op de begane grond. Hier wordt een keur aan ambachtelijke bakproducten verkocht waaronder uiteraard ook meelproducten van het maalbedrijf van De Schiedamse Molens. Er is een koffie- en theeterras.

Met het bouwjaar 1710 is de Babbersmolen de oudste nog bestaande stenen poldermolen van Nederland. De molen bemaalde de Babberspolder en schepte water uit de polder in de Poldervaart. Hiervoor werd de molen in 1897 voorzien van een ongebruikelijk scheprad van bijna zeven meter doorsnede dat door het water snijdt in plaats van schept. Het naastgelegen vlietlandje is ĂŠĂŠn van de laatste overblijfselen van het polderlandschap van Delfland dat zich uitstrekte tot de Maas. Na jaren van verval werd de molen, met inzet van vrijwilligers, fondsen en sponsors, in 2013 gerestaureerd. Hierbij werd ook de oorspronkelijke molenaarswoning in de molen hersteld. De molen geeft een goed beeld van het leven en werk

www.molendewalvisch.nl

van een poldermolenaar. Het werk aan de molen liet ruimte om andere werkzaamheden uit te voeren. Dat was hard nodig was gezien de schamele beloning door het polderbestuur. In de molen hangen netten en fuiken te drogen. Op het naastgelegen vlietland is een wilgengriend en een restant van een eenvoudige eendenkooi. De Historische Vereniging Schiedam onderscheidde de restauratie in 2014 met het ereschildje van de vereniging. Onlangs is met geld uit het Fonds Schiedam Vlaardingen een oud bijgebouwtje hersteld dat dienst gaat doen als bezoekerscentrum. Het is de enige poldermolen in beheer bij stichting De Schiedamse Molens. www.deschiedamsemolens.nl

de emmaschaal emmaplein

De Emmaschaal kwam in 1898 tot stand op initiatief van omwonenden van het Singelkwartier. Aanleiding was de troonsbestijging van koningin Wilhelmina. Koningin Emma legde gelijktijdig haar taken als regentes neer. Voor de omwonenden reden om hun aanhankelijkheid aan het koninklijk huis tot uitdrukking te brengen in een verfraaiing van hun woonomgeving. Tegelijk kon het pleintje voorzien worden van een klinkende nieuwe naam voor het voorname plein dat tot die tijd in de volksmond bekend stond als Bokkeneiland. De bloemschaal was het centrum van een fraai bloemperk in een groen plantsoen. Het monument werd besteld bij de Schiedamse firma G.J. Vincent & Co Kunstsmeden. De smederij is bekend van enkele bijzondere objecten, zoals de fontein op het Binnenhof in Den Haag (1883) en de Wilheminafontein in Breda (1898). Ook de hekwerken op de RK Begraafplaats aan de Vlaardingerdijk zijn door deze firma vervaardigd.

Samengesteld door het ComitĂŠ Open Monumentendagen Schiedam. Open Monumentendagen Schiedam wordt mede mogelijk gemaakt door de gemeente Schiedam.