Brion Cemetery - Carlo Scapra by Philip Lagos

Brion Cemetery Carlo Scarpa

Η σημασία του αποσπάσματος στην ανασύνθεση της βιωματικής εμπειρίας

Πολυτεχνείο Θεσσαλίας Τμήμα Αρχιτέκτων Μηχανικών επιμέλεια : Λαγός Φίλιππος επιβλέπον : Γαβρήλου Έβελυν Ιούνιος 2017

Στο έργο του Carlo Scarpa ‘Ομορφιά’ Η πρώτη έννοια Τέχνη Η πρώτη λέξη Τότε αναρωτιέστε Στη συνέχεια, η εσωτερική πραγματοποίηση της “μορφής” Η αίσθηση της ολότητας των μη ενσωματωμένων στοιχείων. Ο σχεδιασμός συμβουλεύει τη φύση Για να δώσετε την παρουσία στα στοιχεία. Ένα έργο τέχνης καταδεικνύει την ολότητα της “μορφής” Η συμφωνία των επιλεγμένων σχημάτων των στοιχείων. Στα στοιχεία Η άρθρωση εμπνέει το στολίδι, την γιορτή της. Η λεπτομέρεια είναι η λατρεία της φύσης. Louis I. Khan

Olsberg, Nicholas, Carlo Scarpa: Architect – Intervening With History, 1999, page 39.

Περιεχόμενα 6. 8.

Εισαγωγή Βιογραφία

Ά Μέρος 15. Υγρό Στοιχειό 19. Υλικότητα - Θραύσματα 25. Φως - Σκιά 29. Λεπτομέρειες Κατασκευής 33. Παράδοση ΄Β Μέρος 41. Σχεδιασμός 46. Μεθοδολογία που ακολουθήθηκε 51. Μέρα 1η 53. Μέρα 2η 55. Μέρα 3 59. Μέρα 4η 63. Μέρα 5η 65. Μέρα 6η 66. Σκέψεις μετά την επίσκεψη 68. Στρατηγική Φωτογράφισης ΄Γ Μέρος 73. Γενικά χαρακτηριστικά Brion 81. Εισαγωγή κύριας ανάλυσης 89. 1ο. Είσοδος 95. 2ο. Παρεκκλήσι 101. 3ο. Ακροσόλιο 107. 4ο. Χώρος Διαλογισμού 113. 5ο. Στοά - Κοιμητήριο 118. Βιωματική Εμπειρία 124. Επίλογος 126. Βιβλιογραφία

Εισαγωγή Το παρόν ερευνητικό θέμα σχετίζεται με τη μελέτη του έργου του Ιταλού αρχιτέκτονα Carlo Scarpa και ειδικότερα στο κοιμητήριο του Brion. Πιο συγκριμένα προσανατολίζεται στη σύνδεση της σχεδιαστικής διαδικασίας με το κτήριο και την χωρική εμπειρία οπού αυτό προσφέρει . Παράλληλα εξετάζεται η παραπάνω σχέση μέσα από την παράδοση της πόλης καταγωγής του, με στοιχεία όπως το φως και η σκιά, η υλικότητα και η λεπτομέρεια κατασκευής . Τέλος αναδεικνύεται η σχέση μεταξύ του μέρους - αποσπάσματος και του συνόλου τόσο κατά την σχεδίαση όσο και στην εμπειρία του υλοποιημένου χώρου . Η πυκνότητα του τρόπου σχεδιασμού του σε συνδυασμό με τα γενικά στοιχειά που επηρέασαν την αρχιτεκτονική του οδήγησαν στην εμβάθυνση σε συγκεκριμένα έργα . Ένας τρόπος να κατανοηθεί σε μεγαλύτερο βαθμό ο ίδιος ο αρχιτέκτονας και οι τεχνικές σχεδιασμού του ήταν και το ταξίδι με την επί τόπου επίσκεψη αυτών των έργων . Μέσα από την επίσκεψη αυτή έγινε αντιληπτή η ταύτιση της μεθόδου σχεδιασμού και η εστίαση στη λεπτομέρεια με τον τρόπο που αντιλαμβάνεται και κατανοείται το

συνολικό έργο του Brion . Πιο συγκεκριμένα, ολόκληρο το ερευνητικό ακλουθεί έναν ημερολογιακό χαρακτήρα εκκινεί από την μελέτη του συνολικού του έργου ενώ από την στιγμή που πραγματοποιείται το ταξίδι επικεντρώνεται η μελέτη στην σχέση της διαδικασίας σχεδιασμού του με το τελικό αποτέλεσμα . Η μελέτη ξεκινά από την έρευνα η όποια μετά την ολοκλήρωση του ταξιδιού παρουσιάζονται νέα δεδομένα . Εν συνέχεια μέσα από την έρευνα και την επίσκεψη παρατηρούνται κοινοί τόποι και χαρακτηριστικά τόσο μέσα στα έργα όσο και στο ιδίωμα και σχεδιασμό του Scarpa . Έτσι επιλέγεται να μελετηθεί εκτενέστερα και σε βάθος το τελευταίο και έργο του , καθώς και ένα από τα πιο ώριμα ,το Brion . Έτσι μέσα από την καταγραφή και την κατανόηση του έργου από σχεδία αλλά και τον φωτογραφικό φακό γίνεται προσπάθεια να κατανοηθεί πως ο τρόπος σχεδιασμού έχει επιδράσει στο τελικό υλοποιημένο έργο και στην χωρική εμπειρία οπού κάποιος έχει μέσα σε αυτό .

Βιογραφία Ο Scarpa, με το πλήρες όνομα Carlo Alberto Scarpa, γεννήθηκε στις 2 Ιουνίου το έτος 1906, στη Βενετία. Ο πατέρας του ήταν βαθιά θρησκευόμενος καθολικός και δούλευε σαν δάσκαλος σε σχολείο. Το όνομά του ήταν Antonio Scarpa. ‘Οσο αναφορά στη μητέρα του, την έλεγαν Emma Novello και σχεδίαζε και δημιουργούσε φορέματα. Όταν ο Scarpa ήταν δύο χρονών η οικογένεια μετακόμισε στην Βιτσένζα. Στη Βιτσένζα η μητέρα του άνοιξε δικό της μαγαζί, όπου σχεδίαζε και έραβε φορέματα. Στην αρχή για όποιον της χτυπούσε την πόρτα του μαγαζιού της και αργότερα για εκλεκτούς μόνο πελάτες. Ο Scarpa, περνώντας όλη την ημέρα μαζί με την μητέρα του και επηρεασμένος από αυτή, άρχισε δειλάδειλά να πειραματίζεται πάνω στο σχεδιασμό και να δημιουργεί δικά του πατρόν φορεμάτων βοηθώντας τη μητέρα του. Αυτή η ενασχόλησή του, απέφερε καρπούς και έθεσε γερές βάσεις στην αντίληψή του. Του έμαθε πολύ νωρίτερα από πολλούς τον συσχετισμό και τη διαδικασία από την δυσδιάστατη σχεδίαση στην παραγωγή των τρισδιάστατων προϊόντων. Μεγαλώνοντας, συνέχιζε να ασχολείται

με τη δουλειά της μητέρας του στο μαγαζί. Κατ’ αυτόν τον τόπο, έμαθε να δίνει ιδιαίτερη προσοχή στη λεπτομέρεια, όπως στη σύνδεση των υφασμάτων και στις απολήξεις αυτών. Όπως επίσης, η συνεχής ενασχόλησή του, τον έφερε σε επαφή με υλικά, υφές και τρόπους σύνδεσής τους, το οποίο είχε σαν αποτέλεσμα να αυξηθεί ταυτόχρονα και η αισθητική του αντίληψη. Όλες αυτές οι πληροφορίες που είχε αποκομίσει από τη δουλειά αυτή, ρίζωσαν μέσα του και έγιναν πυξίδα ζωής γι΄αυτόν. Το αποτέλεσμα ήταν, στα επόμενα χρόνια της ζωής του να γίνει η αναγωγή αυτών των πληροφοριών σε δομικά υλικά και απολήξεις κτηρίων ή στρώσεις επιφανειών. Ο πατέρας του, που είχε αντιληφθεί το ταλέντο του στη ζωγραφική από όταν ακόμα πήγαινε στο δημοτικό, τον έστειλε να σπουδάσει στο Τεχνικό Λύκειο της Βιτσένζα. Όταν ήταν δεκατριών χρονών χάνει τη μητέρα του. Λίγο αργότερα και αφού τελειώνει το Τεχνικό Λύκειο το1919, γυρίζει πίσω στη Βενετία. Τότε είναι που δίνει για πρώτη φορά εξετάσεις για να περάσει στη βασιλική ακαδημία καλών τεχνών της Βενετίας. Προς μεγάλη του όμως

απογοήτευση, αποτυγχάνει. Ο θάνατος της μητέρας του σε συνδυασμό με την αποτυχία του στην καλλιτεχνική σχολή τον αποδυναμώνουν και τον ρίχνουν πολύ ψυχολογικά. Ο πατέρας του όμως, που τον στήριζε σε όλη τη διάρκεια της ζωής του και πίστευε στις δυνατότητές του, στάθηκε δίπλα του και τον βοήθησε να πιστέψει πάλι στον εαυτόν του και να ανακτήσει τις δυνάμεις του. Ενδυναμωμένος πλέον, το 1923 τον πείθει και δίνει για δεύτερη φορά εξετάσεις τις οποίες και περνάει με επιτυχία. Μέσα στην σχολή, πέρα από τις καλλιτεχνικές δεξιότητες και την πρακτική, εμβάθυνε σε ζητήματα σχεδιασμού και σε τεχνικές λεπτομέρειες, καθώς και στην μεταμόρφωση και χρήση των υλικών, κάτι που θα το χρησιμοποιήσει με τελείως δικό του τρόπο και θα γίνει ένα από τα πιο δυνατά σημεία του Scarpa. Αποφοίτησε από τη σχολή το 1926 αποκομίζοντας πολλούς επαίνους και αποκτώντας πολλά προσόντα και άρχισε την ακαδημαϊκή του καριέρα διδάσκοντας αρχιτεκτονικό σχέδιο στην ίδια την Ακαδημία. Το 1948 άρχισε μία μακροχρόνια συνεργασία με την Bienale της Βενετίας αναλαμβάνοντας πληθώρα

αρμοδιοτήτων, όπως την ανακαίνιση των ιταλικών περιπτέρων, καθώς και την οργάνωση και σχεδιασμό των ίδιων των εκθέσεων της Bienale. Με αυτό ειδικά ασχολήθηκε πολύ στη ζωή του και παρουσίασε και εκεί μια ιδιαίτερη επιδεξιότητα, συνδυάζοντας παραδοσιακά στοιχεία με μοντέρνους και πρωτότυπους για την εποχή τρόπους. Μέσα από αυτή τη συνεργασία του με την Bienale είχε την τύχη να έρθει σε επαφή με πολλούς καλλιτέχνες και αρχιτέκτονες του εξωτερικού, με αποτέλεσμα να διευρύνει σε διεθνές επίπεδο τη φήμη του, ενώ παράλληλα δεχόταν ερεθίσματα από διαφορετικούς ανθρώπους διαφορετικής κουλτούρας, με διαφορετικά πρότυπα στο σχεδιαστικό κομμάτι και όχι μόνο. Τον ενδιέφερε, του άρεσε και είχε μελετήσει και αφομοιώσει σε μεγάλο βαθμό την παράδοση και την κουλτούρα της περιοχής του Βeneto. Ο ίδιος αναφέρει τη μεγάλη διαφορά μεταξύ της κουλτούρας της Φλωρεντίας και της Βενετίας κατά τη διάρκεια της πρώτης του επίσκεψης στη Φλωρεντία. Δείχνει εκτίμηση προς την αρχιτεκτονική της Τοσκάνης και είναι πολύ εντυπωσιασμένος. Παρ’όλ’αυτά, δηλώνει

ότι είναι ένας πραγματικός απόγονος της Beneto περιοχής και ότι έχει δυνατά συναισθήματα για τις ρίζες του. Αργότερα, πέρασε από διάφορες θέσεις στο Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο της Αρχιτεκτονικής της Βενετίας με αποκορύφωμα το 1972 όπου εκλέχθηκε διευθυντής του Πανεπιστημίου. Το 1960 οι κοινωνικοπολιτικές αρχές και τα εκάστοτε κινήματα της Ιταλίας ήθελαν να τον περιθωριοποιήσουν για τις ιδέες του και τις απόψεις του, όμως με όσα είχαν προηγηθεί στην καριέρα του, το κύρος του και η φήμη του τον κράτησε στο αρχιτεκτονικό τοπίο. Πολλοί δεν τον αναγνώρισαν ποτέ σαν αρχιτέκτονα, αφού δεν ολοκλήρωσε ποτέ μια πλήρη αρχιτεκτονική εκπαίδευση. Δούλεψε για μεγάλο χρονικό διάστημα σαν εργαζόμενος στην εταιρεία παραγωγής παραδοσιακών κρυστάλλων Mourano Cappeli, καθώς και στο εργοστάσιο Paolo Venini. Επίσης, ασχολήθηκε μέσα από την εταιρεία επίπλων Β&Β με το βιομηχανικό σχεδιασμό , το οποίο ήταν και η αφορμή για το πρώτο ταξίδι του στην Ιαπωνία το 1969. Ήδη κατά τη διάρκεια της ζωής του είχε κάνει αρκετές εκθέσεις με τη δουλειά του στο εξωτερικό. Η Ιαπωνία του άρεσε αρκετά και αυτό δεν το έκρυβε ούτε όταν αναφερόταν σε αυτή, αλλά πολύ περισσότερο μέσα από τη δουλειά του. Η επιρροή της

Ιαπωνίας στις εμπνεύσεις του και στην εφαρμογή τους, κυρίως στο σχεδιαστικό κομμάτι, εμφανίζεται με μια μεγάλη μίξη της βενετσιάνικης και ιαπωνικής αρχιτεκτονικής . Το τραγικό είναι ότι ο τόπος που αγάπησε, πέρα από τη λατρεμένη του Βενετία του παίρνει τη ζωή. Έτσι, το 1978 χάνει τη ζωή του από ατύχημα, πέφτοντας από μία σκάλα στο Σεντάι, κατά τη διάρκεια του δεύτερου ταξιδιού του στην Ιαπωνία. Με αυτόν τον τόσο άδοξο τρόπο, τελειώνει η ζωή του Carlo Alberto Scarpa, ενός ανθρώπου τόσο ιδιαίτερα προικισμένου, αφήνοντας όμως το πολύ έντονο στίγμα του στην αρχιτεκτονική και στην ιταλική κουλτούρα γενικότερα. Καθ΄όλη τη διάρκεια της ζωής του, αλλά και μετά το θάνατό του εισέπραξε πολλές διακρίσεις και τιμές. Τιμήθηκε με το βραβείο Olivetti το1956, το βραβείο IN/ARCH, ενώ πήρε χρυσό μετάλλιο για την προσφορά του στην μεταλαμπάδευση της ιταλικής κουλτούρας. Τέλος, του δόθηκε ειδικός τιμητικός τίτλος για την προσφορά του στο Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Αρχιτεκτονικής της Βενετίας.

΄Α Μέρος Υγρό Στοιχειό Υλικότητα - Θραύσματα Φως - Σκιά Λεπτομέρειες Κατασκευής Παράδοση

φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

Υγρό Στοιχειό “ Είμαι στοργικός με το νερό, ίσως επειδή είμαι βενετσιάνος “. Carlo Scarpa, “A Thousand

Cypresses” in Carlo Scarpa: The Complete Works, op. cit., p. 286.

Το υγρό στοιχείο, όπως εύκολα μπορεί να δει κανείς από φωτογραφίες, είναι πολύ σημαντικό και αναπόσπαστο κομμάτι για την Βενετία και συνεπώς και για την παραδοσιακή αρχιτεκτονική. Η Βενετία είναι μία πόλη χτισμένη μέσα σε ένα θαλάσσιο βαλτότοπο, με ρηχά νερά και εκατοντάδες μικρά ή μεγαλύτερα κανάλια να την χωρίζουν σε πολλά, μικρά κομμάτια . Είναι κατανοητό ότι όλα εξαρτώνται από το νερό, το οποίο, με τις ιδιότητές του επηρεάζει την πόλη με διάφορους τρόπους. Το νερό παίζει με το φως και από αυτό το παιχνίδι δημιουργούνται αντανακλάσεις οι οποίες πέφτουν πάνω στα κτίρια προκαλώντας έτσι την αίσθηση πολλαπλών επιδερμίδων από φώτα, σκιές, μοτίβα του νερού, ακόμα και χρώματα, αφού ανάλογα με τις εποχές το νερό αλλάζει και τα χρώματα πότε ζωντανεύουν και πότε αργοπεθαίνουν. Το χαρακτηριστικό της διαφάνειάς του αλλάζει και αυτό ανάλογα με τις εποχές και τον καιρό. Έτσι, τα κανάλια, άλλοτε γίνονται

καθρέφτες που αντικατοπτρίζουν τα παλιά αρχοντικά και την αίγλη μιας άλλης εποχής και άλλοτε συνεχίζουν τη διαγραμματική εντύπωση και τη συνέχεια των κτιρίων και κάτω από το νερό. Ο Scarpa, έχοντας ζήσει και μεγαλώσει στην Βενετία είχε πάρει τα πρότυπα, την κουλτούρα και τον πολιτισμό της. Το αποτέλεσμα ήταν να γίνει το νερό και η χρήση του αναπόσπαστο κομμάτι στα αρχιτεκτονικά δημιουργήματά του. Αυτό ακριβώς συμβαίνει στα περισσότερα έργα του , αφού είχε τη δυνατότητα και την ελευθερία να χρησιμοποιήσει το νερό με ποικίλους τρόπους πετυχαίνοντας διάφορους σκοπούς Χρησιμοποιώντας την ανακλαστική ιδιότητα του νερού, πετυχαίνει, αφενός να διοχετεύσει το φως και αφετέρου να δημιουργήσει συμμετρίες στον οριζόντιο άξονα. Το φως περνά μέσα από το νερό, αναδεικνύει το χρώμα και το κάνει πιο έντονο. Με τον τρόπο αυτό αυξάνει την διαπερατότητά του, ώστε να διακρίνονται καλύτερα στοιχεία που βρίσκονται μέσα σε αυτό, ενώ παράλληλα ένα μέρος του φωτός ανακλάται στο νερό και πέφτει πάνω σε επιφάνειες κτιρίων που βρίσκονται κοντά, δίνοντάς του έτσι μια ακόμα υφή,

ένα πάτερν πάνω σε στιβαρό όγκο, ένα τελευταίο στρώμα, το οποίο μπαίνει πάνω από όλα τα προηγούμενα, χωρίς όμως να τα κρύβει δημιουργώντας έτσι μια τυπική εικόνα της Βενετίας. Με αυτόν τον τρόπο, ο Scarpa, γνωρίζοντας αυτή την ιδιότητα, επιλέγει πολύ προσεχτικά, σε σχέση με την ύλη και τις φόρμες, πού θέλει να ρίξει αυτές τις αντανακλάσεις, πώς θα πέφτει καλύτερα και για περισσότερο χρονικό διάστημα το φυσικό φως πάνω στην επιφάνεια του νερού και τέλος σε ποια σημεία το νερό φαίνεται πιο διάφανο. Θα επιλέξει να τοποθετήσει στοιχεία κάτω από το νερό για να δώσει έμφαση, σε αυτή τη διαστρωμάτωση, ενώ παράλληλα αναδεικνύει τον όγκο, το φως, τη σκιά και τη θραυσματική αρχιτεκτονική ακόμα και κάτω από το νερό. Επιπλέον , το νερό αντανακλά τις μορφές των κτιρίων πάνω στην επιφάνειά του, δημιουργώντας έτσι το διπλασιασμό αυτών και κατ’ επέκταση μία συμμετρία στον οριζόντιο άξονα, το οποίο, αναδεικνύει πολύ τις έντονες και καλοσχεδιασμένες μορφές. Η αντανάκλαση αυτών των μερών του κτηριακού συνόλου είναι μια ακόμα εμφανής στρώση, την όποια τοποθετεί πάνω στο νερό και κάνει ακόμα πιο ξεκάθαρη αυτή την πολλαπλή επιδερμίδα των ποικίλων επιφανειών . Ο Scarpa όμως, χρησιμοποιεί το

νερό με τέτοιο τρόπο ώστε να συνδέει ταυτόχρονα και τα αρχιτεκτονικά μέρη του συνόλου. Στη Βενετία το νερό ξεκινάει από την μία άκρη και σχεδόν τέμνει όλη την πόλη, δημιουργώντας αδιέξοδα, μικρά στενάκια ή μέρη τόσο στενά που το κάθε σου βήμα να είναι καθορισμένο. Την ιδία μεθοδολογία χρησιμοποιεί και στα έργα του με διαφορετικούς κάθε φορά χειρισμούς του υγρού στοιχείου . Ένα ακόμα χαρακτηριστικό στοιχείο της Βενετίας είναι η συνεχής αυξομείωση της στάθμης του νερού, λόγω του φαινομένου της παλίρροιας και της άμπωτης. Ο Scarpa, εκμεταλλευόμενος το συγκεκριμένο χαρακτηριστικό, το χρησιμοποιεί με ευφάνταστο τρόπο. Όπου δεν είναι εφικτό να το προσθέσει στο νερό, το κάνει στο έδαφος. Το αποτέλεσμα είναι να υπάρχουν διαφορετικές στάθμες, οι οποίες υποδηλώνουν και διαφορετικές στρώσεις εδάφους, με αποτέλεσμα κάποια μέρη του οικοπέδου να είναι ψηλότερα και άλλα χαμηλότερα. “ Το νερό δεν είναι πλέον μόνο ανακλαστικό στοιχείο. Δεν είναι ένα λεπτό, κρυστάλλινο βέλος ή ένα λεπτό στρώμα. Έχει μικρόβια, μικροοργανισμούς, φυτά κ.λπ. Ο καιρός και οι εποχές αντανακλούνε σε αυτό,

αφήνοντας έμφυτα σημάδια. Ο καιρός που περνάει είναι από τα πιο έντονα συστατικά του Brion και το αδυσώπητο και το μοιραίο πέρασμά του δεν μπορεί να συγκρατηθεί “ .Pier Carlo Santini , “Construite con l’acqua” ,Ottagono, June , 1984 ,p. 40.

φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

Υλικότητα - Θραύσματα Μέσα από τη ζωή του Scarpa και τα έργα του, βλέπουμε τη μεγάλη αγάπη και το ενδιαφέρον που είχε, αφενός για και υλικά και αφετέρου για τα χρώματα και για τους εξαιρετικούς συνδυασμούς μεταξύ αυτών. Επηρεασμένος βαθιά από την βενετσιάνικη παράδοση, το ενδιαφέρον του εστιάστηκε πάνω στα υλικά του παρελθόντος, όπου τα χρησιμοποιούσε με νέους τρόπους και ευρηματικές τεχνικές στους συνδυασμούς. Κάθε χρονική περίοδος μέσα στην ανθρώπινη ιστορία έχει τα δικά της υλικά, αφού ο άνθρωπος, πάντα, προσπαθούσε να βελτιώσει αυτά που ήδη είχε, ή να εφευρίσκει νέα που να ικανοποιούν τις ανάγκες του και τις απαιτήσεις της εκάστοτε εποχής. Η εποχή που έζησε ο Scarpa είχε το μπετόν, το οποίο χρησιμοποιούσε σε μεγάλο βαθμό και με πρωτότυπες τεχνικές. Η αρχιτεκτονική του είναι ένα αποτέλεσμα χειρισμών και υλικών από διάφορες χρονικές περιόδους, αριστοτεχνικά εφαρμοσμένα, που φέρουν όμως μια ιστορία, αναμνήσεις και ένα συμβολικό χαρακτήρα. Το αποτέλεσμα είναι, ο επισκέπτης, να μπορεί να τα διακρίνει σαν μεμονωμένα στοιχεία, αλλά σαν σύνθεση να αποτελεί

ένα φρέσκο σύνολο. Επίσης, λόγω της μεγάλης του προσήλωσης και μόρφωσης πάνω στην παράδοση, είχε τη δυνατότητα να παρατηρεί σχήματα και τεχνοτροπίες του παρελθόντος και να τα εντάσσει σε ένα νέο πλαίσιο με νέα υλικά, με αποτέλεσμα να τα επανατοποθετεί στη συνολική σύνθεση, χωρίς όμως να αντιγράφει την παράδοση. Έτσι, κάθε υλικό που χρησιμοποιεί, αντιπροσωπεύει την τεχνολογία που αντιστοιχεί στην συγκεκριμένη χρονική περίοδο, σαν ξεχωριστές στρώσεις, τη μία πάνω στην άλλη μέσα σε μία σύνθεση από ποικίλα στοιχεία τα οποία δημιουργούν μια αίσθηση πολλαπλών επιδερμίδων . Μετά από επίσκεψη στην πόλη της Βενετίας, μπορεί να παρατηρήσει κανείς, την πληθώρα των υλικών στους τοίχους, καθώς και την ιστριακή πέτρα (υλικό παραδοσιακό και σχετικά εύκολο να βρεθεί), όπου χρησιμοποιείται με πολλούς τρόπους σε σημεία συνδετικά, καθώς και σε γωνίες για ενισχύσεις. Παρατηρώντας τις όψεις των κτιρίων, μπορεί να διαπιστώσει κάποιος τη χρήση των πολλών, διαφορετικών υλικών, σε μορφή ποικίλων στρωμάτων, που το καθένα αντιπροσωπεύει και διαφορετική χρονική περίοδο.

Πρόκειται για μία λογική σύνθεσης από ποικίλα και διαφορετικά μέρη σε ένα σύνολο , η οποία έχει ενδιαφέροντα αποτελέσματα, που έχει χρησιμοποιηθεί, όχι μόνο από τον Scarpa, αλλά και από όλους τους προγενέστερους , δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο την παραδοσιακή αρχιτεκτονική αυτής της πόλης. Πρόκειται λοιπόν για μια αρχιτεκτονική καθοδηγούμενη από διάφορες καταστάσεις της περιοχής . Αρχικά διακρίνεται μεγάλη δυσκολία στην μεταφορά πρώτων υλών από την ξηρά μέχρι την ιστορική πόλη . Στην συνέχεια αυτά τα υλικά έρπε να στεγανοποιήσουν τα κτήρια μιας και η υγρασία ήταν ένα από τα βασικότερα προβλήματα . Αυτό επιτύχαιναν με την δημιουργία μη ορθοκανονικών ενώσεων αλλά σε ακαθόριστα σχήματα και διαφορετικά μεγέθη πετράς με σκοπό την ελαχιστοποίηση των πόρων . Στην συνέχεια ένα ακόμα βασικό προβλήματα ήταν οι καθιζήσεις του εδάφους . Πρόκειται για ένα βαλτότοπο μέσα στον οποίο έχουν τοποθετηθεί πυκνά ξύλινοι πάσσαλοι πάνω από τους οποίους υπάρχει η παραδοσιακή ιστριακή πέτρα μέχρι πάνω από το σημείο της θάλασσας (διότι αυτή ήταν βαριά και πιο ακριβή από τα τούβλα ) . Τέλος υπάρχει τούβλο για τους δρόμους και τα κτήρια το οποίο είναι ελαφρύτερο και μόνο σε σημεία τα όποια χρειάζονταν

φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

περισσότερη αντοχή όπως οι γωνίες και τα ανοίγματα είναι αντικατεστημένο από ιστριακή πέτρα ξανά σε ποικίλα σχήματα και μεγέθη για την καλύτερη σύνδεση της με το υπόλοιπο οικοδόμημα . Έτσι ο Scarpa έναντι των προγενεστέρων του είναι ότι επιδεικνύει μια επιδεξιότητα στη χρήση διαφορετικών υλικών, διαφορετικής προέλευσης, συνθέτοντας ένα σύνολο, το οποίο έχει χειριστεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι πολύ καλά δεμένο στην ολότητά του. Σύμφωνα με όλα αυτά, βλέπουμε πόσο απορρόφησε και στη συνέχεια χρησιμοποίησε, με το δικό του τρόπο, τα στοιχεία της παράδοσης και τα υλικά της και στη συνέχεια πως τα ενσωμάτωσε στα δικά του έργα . Η πόλη χάραξε τα σημάδια της στον Scarpa και αυτός τα εκδήλωσε στα έργα του και ειδικότερα στο τελευταίο, όπου φαίνεται η επιδέξια και αριστοτεχνική χρήση των υλικών σε διάφορους τομείς. Τον ενδιαφέρουν πολύ οι ενώσεις, έτσι, αντί να τις υποβαθμίσει, τις αναδεικνύει, τις κάνει σημαντικό κομμάτι της σύνθεσή του. Αυτό το πετυχαίνει, χρησιμοποιώντας το κατάλληλο υλικό, συνήθως λαμπερό, σαν χρυσό και τοποθετημένο στο ύψος του ματιού για να δώσει ακόμα μεγαλύτερη έμφαση, αντί να το κρύψει. Επιπλέον, χρησιμοποιεί το μπετόν, σαν βασικό υλικό σε όλο το νεκροταφείο, το οποίο είναι ένα καθαρό, στιβαρό,

τεχνικό υλικό, ικανό να δημιουργεί ένα ευέλικτο αποτέλεσμα και να ενισχύεται ακόμα περισσότερα από τις υπόλοιπες στρώσεις από υλικά και χρωματισμούς. Στη Βενετία, γίνεται μεγάλη χρήση της ιστριακής πέτρας. Είναι λευκή και έχει την ιδιότητα να μαυρίζει όταν είναι εκτεθειμένη στα φυσικά καιρικά φαινόμενα. Αυτή της η ιδιότητα, της προσθέτει μια επί πλέον πατίνα του χρόνου πάνω σε αυτή που δημιουργείται με το πέρασμά του. Αυτή της η ιδιότητα ήταν που κέντρισε το ενδιαφέρον του Scarpa, και τη χρησιμοποίησε . Σε πολλές περιπτώσεις μάλιστα, επιλέγει και την πιο άγρια και ακατέργαστη μορφή της για να δώσει μια πιο φυσική εικόνα. Αποδομεί κάθε υλικό από τη μορφή του, για να το χρησιμοποιήσει σε καινούργια θέμα, με μια νέα μορφή. Κάθε υλικό έχει την δική του ενέργεια και δημιουργεί συγκεκριμένη αίσθηση. Το μπετόν έχει την ένταση, η οποία υπογραμμίζεται και γίνεται εντονότερη με τη σωστή χρήση του. Ο Scarpa, χρησιμοποιώντας τις δυνατότητες του μπετόν, δημιουργεί όλη αυτή την πληθώρα των πτυχώσεων, ενώ ταυτόχρονα με τη χρήση του κάτω από το νερό και εκτεθειμένο στη φύση και τα καιρικά φαινόμενα αποκτά την πατίνα του χρόνου. Κάτι το οποίο είναι πολύ σημαντικό για το θέμα του και την χρήση στρώσεων.

Ακόμα , φιλτράρει τα υλικά που χρησιμοποιεί, όπως το γυαλί με τις αντανακλάσεις του νερού και το μπετόν, τα οποία τοποθετούνται κάτω από το πράσινο νερό, ώστε να αχνοφαίνονται με τις σκιές και να ενοποιούν τη συνολική ατμόσφαιρα του χώρου. Ευφάνταστα, τοποθετεί πάνω στο μπετόν γυαλιά, μωσαϊκά και πέτρες, στοιχεία παρμένα από την παράδοση, σε πράσινες και μπλε αποχρώσεις, συμβολίζοντας έτσι το νερό. Το νερό, το οποίο είναι βασικότατο στοιχείο της σύνθεσης και τονίζει τις έντονες φόρμες, τα φινιρίσματα, τις οριζόντιες και κάθετες διευθύνσεις. Ο Scarpa πιστεύει ότι κάθε υλικό είναι ένα αυτόνομο στοιχείο που δεν χρειάζεται επιπλέον διακόσμηση για να αναδειχτεί. Η καλαισθησία προκύπτει μέσα από την αρμονική σύνδεση όλων των στοιχείων, σε σωστές αναλογίες και αποστάσεις. Χρησιμοποιεί τόσα πολλά υλικά, από διαφορετικές χρονικές περιόδους, το ένα δίπλα και πάνω στο άλλο, ώστε συμπεραίνουμε ότι υπάρχει κάποια πολυδιαστρωματική αρχή . Και γίνεται πηγή έμπνευσης για την επιλογή της δικής μου μεθοδολογίας για να ερευνήσω και να προσεγγίσω το έργο του. Anne-Catrin Schultz, “Carlo Scarpa Layers “ , 2007 ,p. 39.

φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

Φως - Σκιά Το φως και η σκιά είναι ένα χαρακτηριστικό για κάθε κτίριο, για κάθε πράγμα που βλέπουμε γύρω μας. Ο άνθρωπος έχει την εικόνα της τρίτης διάστασης και την αντιλαμβάνεται καθαρά λόγω του φωτός και της σκιάς. Αν αυτά τα δύο δεν υπάρχουν, τότε, παρόλο που τα μάτια μας έχουν την δυνατότητα να βλέπουν την τρίτη διάσταση, αυτό δεν θα ήταν εφικτό. Το ίδιο συμβαίνει στην τέχνη, όπου για πολλά χρόνια δεν χρησιμοποιούνταν οι σκιές. Μόνο σε πολύ ελάχιστες περιπτώσεις, για να τονιστεί κάποιο στοιχείο του χώρου, κάποια κίνηση ή κάποιο πρόσωπο. Η σκιά έχει την ιδιότητα να αναδεικνύει τα σχήματα και τους όγκους και για αυτόν ακριβώς τον λόγο είναι πολύ σημαντική και στην αρχιτεκτονική. Έχει την ιδιότητα να προσδίδει αληθοφάνεια σε ότι βλέπουμε, είτε φυσικό, είτε τεχνητό. Οι Ιάπωνες, τους οποίους ενδιέφερε πολύ η αισθητική του φωτός και της σκιάς, τοποθετούσαν ριζόχαρτα στα κουφώματα , τα οποία άφηναν το φως να περνάει διακριτικά και προσέδιδαν μια απαλή σκιά στο εσωτερικό των σπιτιών, μια διαφάνεια, σε βαθμό ώστε να διακρίνεις μόνο

φιγούρες, μιας και είχαν τοιχία γύρω από κάθε σπίτι ξεχωριστά. Επίσης πίστευαν ότι, τα σκούρα χρώματα, οι τραχιές επιφάνειες, αναδεικνύονταν και είχαν καλύτερο αισθητικό αποτέλεσμα, όταν είναι λουσμένα σε ένα απαλό ημίφως, το οποίο κάνει αντικείμενα, σπίτια και ανθρώπους να φαίνονται πιο ελκυστικά, τα χαρακτηριστικά και οι υφές τους. Oλα αυτά έχουν προκύψει από τις υποσυνείδητες εικόνες που όλοι μας έχουμε βαθιά ριζωμένες μέσα μας, από τους ανθρώπους των σπηλαίων και της φωτιάς, που κρυβόντουσαν για προστασία μέσα στις σκιές. Ιάπωνες, όπως ο Τανιζάκι, αναφέρουν πως χωρίς την έντονη σκιά, οι τοίχοι μέσα στο ιαπωνικό σπίτι θα φαινόντουσαν άδειοι. Οι σκιάσεις, μέσα στα σπίτια τους, λειτουργούν σαν διακοσμητικό στοιχείο, το οποίο και τους αποτρέπει να βάλουν πρόσθετα στολίδια. Ο Scarpa, έχει αντιληφθεί αυτή τη δύναμη του διπόλου φωτός-σκιάς, το οποίο χρησιμοποιεί με επιδεξιότητα με διάφορους τρόπους. Με το φως, βοηθάει τα υλικά να αναδειχθούν , μπαίνει σαν στρώση πάνω από αυτά, όπως τα φίλτρα στο φακό μια φωτογραφικής μηχανής, τους εντείνει τις αντιθέσεις τους και ζωντανεύει τις υφές και τα χρώματα. Η σκιά, πάνω στα υλικά είναι και ένας τρόπος σχολιασμού

αυτών, αποκάλυψης ή συγκάλυψης μορφών, με αποτέλεσμα την δημιουργία σημείων ενδιαφέροντος. Μετά από πολύ προσεχτική επιλογή, επιτρέπει σε συγκεκριμένη, κάθε φορά, ποσότητα φωτός και από συγκεκριμένη γωνία, αυτό να εισβάλει στο χώρο. Και το φως απλώνεται και χαϊδεύει μορφές, υφές και κατασκευές, δημιουργώντας, με τον δικό του, μοναδικό τρόπο, συμβολισμούς ή σχολιασμούς. Επιπλέον, δημιουργεί ποικιλία σχημάτων, σε συνδυασμό με τα ήδη υπάρχοντα του χώρου και φτιάχνει μια καινούργια σύνθεση, από διαφορετικές στρώσεις υλικών. Είχε την ικανότητα να διαχειρίζεται με τέτοιο τρόπο το φως, σαν να ήταν ένα ακόμα υλικό που είχε στη διάθεσή του. Ο Scarpa επίσης είχε συνειδητοποιήσει πολύ καλά την τρομερή δύναμη του φωτός. Για αυτό το λόγο χρησιμοποιεί αυτή την δύναμη τόσο σαν υλικό, αλλά όσο και σαν μέσο για να τονίσει αυτά που ήθελε. Χρησιμοποιώντας το σοφά και με πολύ επιδέξιες συνθετικές χειρονομίες, δημιουργεί αριστοτεχνικά, ιδανικές γραμμές με το φως. Το αποτέλεσμα είναι να καταφέρει να οδηγήσει τον επισκέπτη, εκεί ακριβώς που αυτός επιθυμεί. Δηλαδή στην εστίαση αυτών που έχει τονίσει. Τις ίδιες αυτές γραμμές χρησιμοποιεί και στην σύνθεσή του, σαν στοιχείο του χώρου. Το φως μπαίνει στη σύνθεσή του και τον

βοηθάει με τις διαγώνιες ή παράλληλες δέσμες του να δημιουργήσει καλύτερες αναλογίες και συνθετικά αποτελέσματα. Δημιουργείται μια αρμονία με αυτό το εξαιρετικό ταίριασμα φωτός και χώρου. Σαν μια ερωτική συνομιλία που αποκαλύπτει το μεγαλείο της ταύτισης και της συμπλήρωσης του ενός με τον άλλον. Επιπλέον, με τον φυσικό φωτισμό, αλλά και με τον τεχνητό, τον οποίο χρησιμοποιεί σπάνια και τον τοποθετεί σαν ένα μέρος του συνολικού κολλάζ, έχει την δυνατότητα να παράγει οπτικά εφέ, τα οποία εκδηλώνουν την ψυχοσύνθεση της στιγμής, και είτε καλύπτουν, είτε αναδεικνύουν στοιχεία του χώρου. Τέλος, στην αρχιτεκτονική του Scarpa , είναι εμφανές και το παιχνίδι που έχει κάνει με το φως, για να δημιουργήσει επιπλέον σκιές στο χώρο και να αναδείξει τους όγκους. Αποσκοπώντας λοιπόν σε αυτό, προσθέτει τα “ziggurat detail”, όπως τα χαρακτηρίζει, τα οποία έχουν την δυνατότητα, πέρα από το να δημιουργούν μια θραυσματική αρχιτεκτονική, να παίζουν με σχήματα – φόρμες και μορφές, είτε σαν στολίδι, είτε σαν συνθετικά χαρακτηριστικά. Να εντείνουν τις σκιές, στα σημεία που δεν υπάρχουν, να δίνουν μια καλύτερη εντύπωση του όγκου, η οποία είναι ευδιάκριτη ακόμα και σαν σκιώδη συνέχεια στο έδαφος.

Μία ακόμα επιπλέον πληροφορία σε αυτό και μία ακόμα στιγμή-σύμβολο της θραυσματικής αρχιτεκτονικής.

φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

Λεπτομέρειες Κατασκευής Ένα από τα στοιχεία που κάνει τρομερή εντύπωση είναι η λεπτομέρειασχεδιασμός. Επί πρώτης όψεως, βλέπεις ένα καλοσχεδιασμένο χώρο, με πληθώρα από σχεδιαστικές δυνατότητες και μια επεξεργασμένη σύνθεση χωρική και αισθητική. Είναι ευδιάκριτο από την αρχή ότι υπάρχει μια εμμονή και αυτή είναι στο σχεδιασμό στοιχείων, ενώσεων αλλά και αντικειμένων πολύ μικρής κλίμακας. Όπως επίσης φαίνεται και στην απόδοση μεγάλης προσοχής και σημασίας σε πολύ μικρά και ασήμαντα πράγματα που όμως για αυτόν ήταν άξια πρόσθετης προσοχής και τα οποία τα σχεδίαζε. Ήταν έκδηλο παντού ότι υπήρχε κάποια μικρή ή μεγαλύτερη ένδειξη αυτής της λεπτομερούς σχεδίασης των μικρών αυτών στοιχείων. Αυτό είχε προκύψει από τους εξής παράγοντες : Από τα παιδικά του βιώματα και την σχέση του με την ραπτική η όποια απαιτεί ακρίβεια και καλή σχεδιαστική λεπτομέρεια επέδρασαν θετικά πάνω του . Είχε αντιληφθεί, ότι για να γίνει ένα φόρεμα ξεχωριστό απαιτείται καλή ποιότητα, ωραίο σχέδιο και μικρές, ιδιαίτερες λεπτομέρειες και πινελιές. Αυτή ακριβώς τη γνώση την εφάρμοσε αργότερα και στην αρχιτεκτονική του. Ένας ακόμα παράγοντας

που έπαιξε ρόλο σε αυτές τις καλοσχεδιασμένες λεπτομέρειες είναι και η ενασχόλησή του στην εταιρεία επίπλων Casa και B&B. Σαν σύμβουλος, αλλά και σαν εργάτης, του προσέφερε επιπλέον γνώσεις επί της τεχνικής και του τρόπου παραγωγής μικρών αντικειμένων. Σε συνδυασμό με την καλή αντίληψη της φυσικής, την εφευρετικότητά του και την γνώση της αγοράς και των βιομηχανικών προϊόντων που είχε στη διάθεσή του, ήταν ευκολότερο για αυτόν να φανταστεί και να σχεδιάσει όλων των ειδών μικρής κλίμακας αντικείμενα, πατέντες και εργαλεία, τα οποία τον βοηθούσαν στο τεχνικό κομμάτι και στην λειτουργία του χώρου, ενώ παράλληλα έδιναν μία προσωπική νότα και ένα φινίρισμα μοναδικό στην αρχιτεκτονική του. Αφενός το γεγονός ότι δούλευε σε μικρή ηλικία στις υαλοκατασκευές του Μουράνο, του είχε δώσει μια ευκολία και είχε στρέψει την προσοχή του στα μικρά πράγματα και στην λεπτομέρεια. Αφετέρου, η καλή σχέση που είχε με τους τεχνίτες και η ανάγκη να συνεννοούνται για να υλοποιηθεί αυτό που είχε φανταστεί, του είχαν δώσει μια πρακτικότητα στο μυαλό, με αποτέλεσμα κάθε τι που σχεδίαζε, είχε

και τη δυνατότητα να οραματίζεται και όλη τη διαδικασία μέχρι το τελικό αποτέλεσμα. Αυτό, του έδινε τη δυνατότητα να καινοτομεί και να δοκιμάζει νέα πράγματα και τεχνικές και να υπερβαίνει τα όρια που έθετε η εποχή του. Οι συναρμογές τοίχων, επιφανειών, ανοιγμάτων, οι απολήξεις δωμάτων και άλλων στοιχείων, είναι η τρανταχτή απόδειξη των ικανοτήτων του και του ταλέντου του. Ο ίδιος ο Scarpa, είχε ταλέντο στο σχεδιασμό λειτουργικών κατασκευών, με αποτέλεσμα την επίτευξη δύο σκοπών. Πρώτον, γίνονταν πολύ πιο εύκολα κάποιες λειτουργίες. Διότι, όλοι αυτοί οι μηχανισμοί απαιτούσαν πολύ λιγότερη σωματική δύναμη για να είναι λειτουργικοί (π.χ. για να ανοίξει μια πόρτα). Δεύτερον, με τη φαντασία και τη γνώση του πάνω σε τέτοιους μηχανισμούς, αλλά πρωτίστως με την καλαισθησία που διέθετε, καινοτομούσε και δημιουργούσε αληθινά έργα τέχνης, χρησιμοποιώντας βιομηχανικά υλικά, τα οποία τα συνδύαζε με τέτοιο τρόπο, ώστε διακοσμούσε μία επιφάνεια, ενώ ταυτόχρονα πετύχαινε και το λειτουργικό κομμάτι με ακρίβεια και δεξιοτεχνία. Τέλος, σε ορισμένα σημεία, και με αφορμή την παράδοση της βενετσιάνικης αρχιτεκτονικής και των υλικών της, o Scarpa καινοτομεί κ επιτυγχάνει αποτελέσματα αισθητικής τελειότητας,

με λεπτομέρειες καθαρά αισθητικές και συμβολικές σε ορισμένες περιπτώσεις. Είναι καθαρά, διακοσμητικά στοιχεία τα οποία προδίδουν μια στάλα χρώματος, μια πινελιά πιο ανάλαφρη, επηρεασμένη και από καλλιτέχνες της εποχής του.

φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

Παράδοση “ Τι όμορφες που είναι αυτές οι πέτρινες πλάκες και οι μεντεσέδες! Είμαι σίγουρος ότι βρίσκονται εκεί, ώστε να μπορούν να στρίβουν και να κλίνουν κατά τη διάρκεια της νύχτας. Αναρωτιέμαι πώς το έκανε αυτό, ή μήπως ήταν εκεί για άμυνα. Τις θυμάμαι τόσο καθαρά, όπου συχνά διασκεδάζω τον εαυτόν μου με το τι μπορώ να χρησιμοποιήσω από όλα αυτά, μόνο στις λεπτομέρειες… Το ευχαριστιέμαι να τα χρησιμοποιώ οπουδήποτε είναι εφικτό.” Carlo Scarpa , Un’ora con Carlo Scarpa , Rai film, c. 1975 , video film

“ Ο Scarpa είναι ένας ευαίσθητος αναγνώστης του τοπίου και της δικής του πραγματικότητας. Τα περίχωρα λειτουργούν σαν υπόστρωμα για νέες ιδέες, σαν μια λευκή σελίδα.” Giuseppe Mazzariol and Giuseppe Barbieri ,”Vita di Carlo Scarpa “ in : Carlo Scarpa 1906-1978 opera completa , exhibition catalogue , Milan , 1984, p.9.

Από τις πρώτες κιόλας φράσεις αυτού του κεφαλαίου, είναι ευδιάκριτη η βαθιά του προσήλωση και η αγάπη, για την παράδοση της βενετσιάνικης

αρχιτεκτονικής. Ζώντας τόσα χρόνια σε αυτό το τοπίο με τις ομορφιές του και τα μοναδικά χαρακτηριστικά του, είχε σα συνέπεια, να λατρέψει αυτή την παράδοση σε τέτοιο βαθμό, ώστε να τη μελετήσει ενδελεχώς , δίνοντάς του έτσι τη δυνατότητα να θεωρηθεί συνεχιστής της. Ολόκληρη η πόλη είναι χρισμένη πάνω στο νερό. Αυτό και μόνο το στοιχείο ώθησε τους τεχνίτες και στη συνέχεια και τον Scarpa, σε συγκεκριμένες μεθόδους δόμησης. Η πόλη αποτελείται από διαφορετική στρώματα, τα οποία έχουν και διαφορετικά υλικά. Κάτω από το νερό υπάρχουν ξύλινοι πάσσαλοι και ιστριακή πέτρα, μέχρι τη στάθμη του νερού, που είναι βαριάς και μεγάλης αντοχής. Πάνω από το νερό, τα κτήρια, λόγω της έλλειψης υλικών, ήταν χτισμένα από θραύσματα παλαιότερων κτηρίων, εκτός από τις γωνίες τους, όπου τοποθετήθηκαν ιστριακή πέτρα και εκεί, σαν σύνδεσμος για μεγαλύτερη αντοχή. Παρατηρώντας ο Scarpa, αυτή τη λογική της διαστρωμάτωσης σε κάθε στοιχείο της παράδοσης, το υιοθετεί και αυτός σαν μεθοδολογία. Αυτό είναι έκδηλο σε κάθε κτήριο που έχτισε ή σε κάθε προσθήκη σε παλαιότερη κατασκευή. Επί προσθέτως, λόγω της πολύ μεγάλης υγρασίας που επικρατεί

και του νερού γύρω από την πόλη, οι τοιχοποιίες και η γενικότερη δόμηση της πόλης είναι κατασκευασμένες με τέτοιο τρόπο, ώστε να επιτευχθεί το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Ειδικά, όσο αναφορά στους αρμούς ανάμεσα στα δομικά υλικά, όπου δεν ακολουθούν μια προκαθορισμένη δομή και σχήμα, αλλά είναι τυχαία για να έχει την καλύτερη απόδοση στη στεγανοποίηση και το μεγαλύτερο δυνατό ποσοστό σε πόρους. Η μεγάλη του αγάπη για την παράδοση, τον ώθησε να ασχοληθεί και να δουλέψει και σαν φοιτητής, στη βυζαντινή βασιλική του Torcello. Εφοδιασμένος με όλες αυτές τις γνώσεις πάνω στην παράδοση, αναλύει τις αναλογίες των κτιρίων και τις ανασυνθέτει στα δικά του έργα, ενώ έχει μελετήσει ταυτόχρονα και την ρωμαϊκή αρχιτεκτονική. Με όλο αυτό το πλούσιο υλικό γνώσεων που διέθετε, άρχισε να το αναλύει και να παίρνει στοιχεία, όπως παραδοσιακά μοτίβα, χρώματα και παραδοσιακά υλικά. Όπως το μωσαϊκό, το οποίο χρησιμοποιεί σαν τεχνική, βάζοντας μέσα διαφορετικά υλικά και χρωματισμούς και μετατρέποντάς το σε διακοσμητικό στοιχείο. Απόρροια όλων αυτών είναι, ο Scarpa να μην αντιγράφει την παλιά αρχιτεκτονική, αλλά να δημιουργεί κάτι νέο, με αναφορές στο παλιό και το

υπάρχον, το οποίο βέβαια και τον καθιστά άξιο συνεχιστή της παράδοσης και της βενετσιάνικης αρχιτεκτονικής. Τα κτίρια που δημιουργεί γίνονται αναπόσπαστο μέρος της ιστορίας της Βενετίας και της παράδοσής της και εγκλιματίζονται αρμονικά μέσα στο σύνολο της πόλης. Αγαπούσε πολύ τη φύση και στα περισσότερα έργα του, προσπαθεί να προσθέτει το τοπίο μέσα στην σύνθεσή του και να εγκλιματίζει την αρχιτεκτονική του μέσα σε αυτό. Και σε αυτό το έργο του φαίνονται ξεκάθαρα παραδοσιακά στοιχεία όπως για παράδειγμα είναι οι πτυχώσεις των επιφανειών μέσα και έξω από το νερό στις υδάτινες δημιουργίες του. Εδώ, συγκεκριμένα, υπάρχουν διαφωνίες και δίνονται αρκετές εξηγήσεις για την προέλευση της επιρροής αυτών των στοιχείων. Μία είναι ότι επηρεάστηκε από τις βυζαντινές εκκλησίες, όπου τα κτήρια είναι πιο πολύ σαν γλυπτά, αρχιτεκτονική που ταιριάζει πολύ με αυτή του Scarpa, ειδικά στο τελευταίο του έργο. Άλλοι, ότι επηρεάστηκε από τους ιαπωνικούς τάφους, ή ακόμα και από τα ziggurat, τα οποία ήταν ζωροαστρικοί ναοί ή μνημεία σε ανατολικούς πολιτισμούς, όπως η Περσία. Αυτή η λεπτομέρεια δείχνει και μια άλλη μορφή απόδοσης της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, αφού μπορεί να υποστηρίξει κανείς, ότι

φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

πρόκειται για μια θραυσματική μορφή και μια αναγωγή της δόμησης των βενετσιάνικων σπιτιών από θραύσματα, σε ένα τοπίο, όπου επικρατεί η διάβρωση της ύλης και της μορφής. Τέλος έχει επηρεαστεί σε μεγάλο βαθμό και από την παραδοσιακή κατασκευή των βαρκών, που είναι το βασικό μέσο μεταφοράς και είναι φτιαγμένα από ξύλο και μεταλλικές λεπτομέρειες. Γι’ αυτό το λόγο εμφανίζει μια ιδιαίτερη ικανότητα και στη χρήση του ξύλου στις κατασκευές του, αλλά ιδιαίτερα στις τεχνικές σύνδεσης μεταξύ αυτών με μεταλλικούς συνδέσμους, οι οποίοι είναι όλοι σχεδιασμένοι από τον ίδιο τον Scarpa, με μεγάλη επιτυχία. Ακόμα και σε αυτά τα πολύ μικρά κομμάτια φαίνεται η σχεδιαστική του δυνότητα, αλλά και η βαθιά μελέτη της παράδοσης, με την αναγωγή στοιχείων στις όψεις των κτιρίων, στις λεπτομέρειες των παραθύρων, σε στοιχεία της κάτοψης ή της λεπτομέρειας, όπως τον διπλασιασμό των στοιχείων (τεχνική από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική), όπου το κάνει με μεγάλο ταλέντο και σε μικρά αντικείμενα, αλλά και σε ανοίγματα, όψεις και έτσι αυτά τα δύο ενοποιούνται σε μία μορφή και ένα σύνολο. Εν κατακλείδι, χαρακτηριστικό του Scarpa είναι ότι ενσωματωσε την παράδοση , την εισηγαγεστην αρχιτεκτονική του βάζοντας τις δικές

του χαρακτηριστικές ιδιομορφίες μέσα σε αυτήν, την συνέχισε και την εξέλιξε στο χρόνο και στην αρχιτεκτονική.

΄Β Μέρος Σχεδιασμός Μεθοδολογία που ακολουθήθηκε Μέρα 1η Μέρα 2η Μέρα 3 Μέρα 4η Μέρα 5η Μέρα 6η Σκέψεις μετά την επίσκεψη Στρατηγική Φωτογράφισης

σχέδια : Carlo Scarpa: The Complete Works , Book

Σχεδιασμός “ Σχεδιάζω για να καταλαβαίνω. Θέλω να βλέπω τα πράγματα. Δεν πιστεύω τίποτα άλλο. Θέλω να βλέπω γι’ αυτό σχεδιάζω. Μπορώ να δω μια εικόνα μόνο όταν τη σχεδιάσω “. Los, Carlo Scarpa, Architetto Poeta (Venice: Cluva, 1967), p.17

Όπως έχει αναφερθεί και στη βιογραφία του, ο περίτεχνα δουλευμένος σχεδιασμός ήταν ένα σημαντικό χαρακτηριστικό του Scarpa . Από μικρή ηλικία του άρεσε να σχεδιάζει, ενώ εξελίχθηκε στη συνέχεια με την ενασχόλησή του με τη ραπτική . Μέσα από αυτά τα παιδικά χρόνια κατάφερε να έχει μια καλή αντίληψη σχετικά με το σχέδιο και την αντιστοιχία του από το δυσδιάστατο στο τρισδιάστατο, καθώς και μια ευκολία στο να σχεδιάζει με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορεί να καταλάβει ένα ράφτης ή αργότερα ένα τεχνίτης, τα όσα αυτός είχε στο μυαλό του και είχε εκθέσει στο χαρτί. Για καλή του τύχη, ο πατέρας του είχε αντιληφθεί από νωρίς αυτό του το ταλέντο, οπότε τον στήριζε και τον ωθούσε να ακολουθήσει αυτή του την κλίση. Aναλαμβάνοντας αργότερα στην καριέρα του έργα, είτε μικρά,

είτε μεγάλα, ακολουθούσε μια πολύ καθορισμένη τεχνική διαδικασία μέχρι τον τελικό σχεδιασμό του έργου. Άρχιζε από κάποια γενικά σκίτσα, τα οποία τοποθετούσε στη μέση του χαρτιού. Στη συνέχεια και ενώ προχωρούσε το έργο, αφενός πρόσθετε ή έκανε καινούργια σκίτσα και αποτύπωνε ιδέες, αφετέρου υπήρχε και μια σταδιακή εστίαση σε μεμονωμένα σημεία, ώστε να τα σχεδιάσει αργότερα με μεγαλύτερη λεπτομέρεια ή σε άλλες όψεις και τομές. Χρησιμοποιούσε επίσης ριζόχαρτο για να βάζει τα σχέδια το ένα πάνω στο άλλο και να προσθέτει επιπλέον λεπτομέρειες γύρω από αυτά. Κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού, συνομιλούσε και αντάλλασε ιδέες και απόψεις με το προσωπικό αλλά και με τους τεχνίτες, ώστε να ανακαλύψει τυχόν προβλήματα και να τα λύσει ήδη κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού. Όλα τα προβλήματα και τα ζητήματα, καθώς και τα μέρη του σχεδίου, συζητούνταν, αναλύονταν και διευρύνονταν ταυτόχρονα και όταν κάποιο επιλυνόταν σε βαθμό που να τον καλύπτει, τότε τοποθετούνταν στην τελική πινακίδα, όπου είχε πάλι την ίδια λογική με τα γενικά σχέδια. Δηλαδή, στο μέσον αυτής και τα μικρότερα και πιο λεπτομερειακά, γύρω της.

σχέδια : Carlo Scarpa: The Complete Works , Book

“ Η κάθε ολοκληρωμένη πινακίδα αγκάλιαζε και εξηγούσε με κάθε λεπτομέρεια από ένα σύνολο, ένα ολόκληρο κτίριο για παράδειγμα, και αναπτυσσόταν αργά και μέσω συζήτησης, καθώς οι λύσεις έπρεπε να ανταπεξέλθουν σε ποικίλα προβλήματα. Αυτή η πινακίδα ήταν ένα καρέ αναφοράς από την αρχή ως το τέλος της μελέτης “ . Los, Sergio, Carlo Scarpa, 1993, page 44.

Μέσα από τα σχέδια του Scarpa, μπορείς να διακρίνεις τα ταξίδια που ακολουθούσε το μυαλό του και τις αλλαγές που επέρχονταν στο σχέδιο, καθώς και τις ερωτήσεις, αντιρρήσεις και απαντήσεις πάνω σε θέματα που ενέκυπταν, οι οποίες ζωντανεύουν πάνω σε μία πινακίδα. Φτάνεις σε σημείο, κάποιες φορές, να αναβιώνεις τη σκηνή του σχεδιασμού ιχνηλατώντας αυτές τις πινακίδες. Τα σχέδια πάνω σε κάθε πινακίδα μπορεί να εκτείνονταν σε διάφορα κομμάτια, τα οποία κολούνταν πάνω σε αυτή, δημιουργώντας ένα κολλάζ . Αυτό το κολλάζ περιείχε πολλά σχέδια λεπτομερειών, για να είναι αντιληπτό από τους τεχνίτες το τελικό αποτέλεσμα, καθώς και ο τρόπος δημιουργίας τους. Έτσι πλαισίωνε το βασικό, με σχέδια από μυριάδες οπτικές γωνίες, παραθέτοντας έτσι στοιχεία «κλειδιά» και δείχνοντας

με αυτόν τον τρόπο, δομικές και λειτουργικές δυνατότητες της μελέτης. Στη συνέχεια, και πριν παραδοθεί για υλοποίηση, έβαζε τις τελευταίες πινελιές, για να γίνει ακόμα πιο κατανοητό. Λόγω της καλλιτεχνικής του φύσης, της τελειομανίας του και της αγάπης του προς το ωραίο, πρόσθετε με χρώμα ανθρώπινες φιγούρες, τις κινήσεις των ανθρώπων στο χώρο, χρώμα στο νερό και στον ουρανό, μετατρέποντας την πινακίδα σε ένα έργο τέχνης. Στις πινακίδες και στην κάθε μελέτη υπήρχε μεγάλη εξέλιξη από την αρχή μέχρι την ολοκλήρωση της ιδέας και την επίλυση όλων των μερών του έργου. Όπως επίσης, υπήρχαν αμέτρητες εκδοχές για τυχόν ποικίλα θέματασημεία και προβλήματα πάνω στο έργο, τοποθετημένα σε ριζόχαρτο ή άλλες διαφάνειες. Επιπλέον, με το πέρασμα των χρόνων και λόγω του ότι συνεργαζόταν με τους ίδιους τεχνίτες για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα της καριέρας του, τον βοήθησε να βελτιώσει ακόμα περισσότερο τα σχέδια και τις επεξηγηματικές λεπτομέρειες. Αυτό είχε σα συνέπεια, ότι είχε στο μυαλό του και στη συνέχεια είχε σχεδιάσει, να καταφέρνει να το υλοποιεί με επιτυχία. Παρουσίαζε σχέδια τα οποία δεν συνιστούσαν μια ολότητα, τα οποία όμως είχαν τόσες πολλές λεπτομέρειες

που σαν σύνολο δημιουργούσαν το όλο αποτέλεσμα. Βέβαια, όλα τα σχέδια είχαν περάσει από τα προηγούμενα και πιο γενικά στάδια σχεδίασης. “ Κάθε λύση είναι μια ιδέα, που περιέχεται σε μία μορφή. Η μορφή η ίδια, είναι η ιδέα. Σκέψεις πάνω σε λύσεις είναι σκέψεις πάνω στη μορφή “ . Lessons from ‘Il Professore’ - Carlo Scarpa’s Way of Seeing: The Uncertain Art of Taking Care , p.5.

σχέδια : Carlo Scarpa: The Complete Works , Book

Μεθοδολογία Σε αυτό το κεφάλαιο προκειμένου να παρουσιαστεί το έργο του Scarpa και έχοντας σαν αφετηρία τις αρχές σχεδιασμού που προαναφέρθηκαν, καθώς και στόχο να γίνει καλύτερη κατανόηση του έργου του, αποφασίζεται ένα ταξίδι στην Ιταλία. Επίσης θα υπάρξει εκτενής εξήγηση του σχεδιασμού του ταξιδιού όλων των ημερών και των κτιρίων ενδιαφέροντος, καθώς τέλος και τους αρχικούς στόχους και ιδέες που υπήρχαν πριν την επίσκεψη, αλλά και το τι άλλαξε σε αυτούς και για ποιους λόγους μετά την επίσκεψη. Επίσης θα παρεμβληθούν και κάποιοι σχετικοί χάρτες με επιπλέον πληροφορίες σχετικά με το ταξίδι. Με την έναρξη της μελέτης πάνω στον Scarpa, οι πρώτες ιδέες και τα πρώτα ερεθίσματα ήταν πάνω στη χρήση φωτός και σκιάς. Πώς αυτά τα δύο συνδυάζονται στις χωρικές συνθέσεις του Scarpa και πώς βοηθούν στη σύνθεση ή ανάλογα, τι αίσθηση δημιουργούν στον επισκέπτη. Οπότε, όπως είναι φανερό, ήδη από την αρχή υπήρξε μια ώθηση για περαιτέρω μελέτη και για δημιουργία εμπεριστατωμένης προσωπικής άποψης. Για την πραγμάτωση αυτού του στόχου, συνέβαλε πολύ, συν τοις άλλοις, και η

χρήση της φωτογραφικής μηχανή. Ενός εργαλείου, που με επιδέξια και σωστή χρήση μπορεί κάποιος να εκφραστεί και να κάνει σαφή στους υπόλοιπους τα στοιχεία που θέλει να επισημάνει και να τονίσει. Στην συνέχεια και καθώς η έρευνα προχωρούσε σε βάθος πάνω στα χαρακτηριστικά του Scarpa σαν αρχιτέκτονα και διαβάζοντας για κτίρια που σχεδίασε, άρχισαν να μπαίνουν και άλλοι παράμετροι στο θέμα. Αυτοί οι παράμετροι ήταν επιπλέον χαρακτηριστικά της επιρροής που είχαν πάνω του η πόλη του, η Βενετία, αλλά και η ιαπωνική αρχιτεκτονική. Για τον λόγο αυτό μελετήθηκε η ζωή του, με σκοπό να βρεθούν αυτές οι επιρροές. Σε εκείνο το σημείο είναι που ένας μελετητής αρχίζει να συνειδητοποιεί την αξία που είχε αυτός ο αρχιτέκτονας για την πολιτισμική παράδοση της Βενετίας, καθώς και ότι δεν θα ήταν εφικτό να υπάρξει αντικειμενική μελέτη αυτού του προσώπου και του έργου του, αν δεν αποκτήσει, εμπειρική πλέον γνώση για αυτά τα αρχιτεκτονικά επιτεύγματα, αν δεν περπατήσει στην ιστορική πόλη της Βενετίας, αν δεν χαθεί μέσα στα σοκάκια της, αν δεν παρατηρήσει την αρχιτεκτονική της πόλης με τα

κανάλια και τα υλικά κατασκευής της, τη δυσκολία των εμπόρων και των τεχνιτών για μεταφορά και χρήση πληθώρα υλικών. Όσο κάποιος μελετά και εμβαθύνει στα έργα του Scarpa, τόσο του δημιουργείται μία ακατανίκητη παρόρμηση να δει επιτόπου και με τα ίδια του τα μάτια τη σύνδεση όλων αυτών. Να δει πώς και μέχρι ποιο βαθμό επηρεάστηκε από το περιβάλλον του, ώστε να δημιουργήσει τέτοια έργα που να θεωρούνται φωτεινά παραδείγματα μια εξαιρετικής απόδοσης της συνέχειας της παράδοσης σε μια μοντέρνα σύνθεση, με υλικά μιας άλλης εποχής, με μεταφράσεις και συμβολισμούς από σχήματα της παράδοσης σε στοιχεία μιάς μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Οργανώνεται λοιπόν ταξίδι στη Βενετία, όπου ήταν το κατεξοχήν κέντρο δράσης του συγκεκριμένου αρχιτέκτονα, καθώς και τη Βερόνα, μια πόλη όπου και εκεί άφησε μερικά σημαντικά πολιτιστικά κληροδοτήματα. Σε εκείνο το σημείο όρχησε η έρευνα πάνω σε έργα του Scarpa τα όποια υπήρχε η δυνατότητα επίσκεψης κατά την διάρκεια του ταξιδιού ενώ παράλληλα μελετούταν και η μεθοδολογία με την όποια δούλευε ο ίδιος . Μέσα από την μελέτη πάνω

στις φωτογραφίες που υπάρχουν στο διαδίκτυο διαπιστώθηκε ότι υπάρχει έλλειψη σε γενικές φωτογραφίες και κατά συνέπεια και στη νοηματική σύνδεση αυτών με τα υπάρχοντα σχεδία . Σε συνδυασμό λοιπόν με τις παρατηρήσεις από το προηγούμενο μέρος και με την συχνή επανάληψη της έννοιας των πολλαπλών επιδερμίδων βρέθηκε η σύνδεση μεταξύ όλων αυτών . Πρόκειται για την τεχνική του κολλάζ και της διαστρωμάτωσης για όλα τα στάδια του σχεδιασμού. Ξεκινώντας από τις πρώτες ιδέες, την εξέλιξη αυτών, μέχρι και την τελική πινακίδα, ενώ παράλληλα αυτό ήταν εμφανές και στο αποτέλεσμα όλης αυτής της δουλειάς. Τα κριτήριά του είχαν το συνδυασμό αυτών των δύο προσεγγίσεων, του κολλάζ και της διαστρωμάτωσης και αυτό ήταν εύκολο να το παρατηρήσει κάποιος μόνο αν είχε διαβάσει για αυτόν και μετά είχε επισκεφθεί τα κτίριά του και την πόλη επιρροής του. Έτσι λοιπόν, αποφάσισα ότι αυτό θα ήταν το εργαλείο που θα χρησιμοποιούσα καθόλη τη διάρκεια και της επίσκεψής μου, αλλά και της μελέτης μου. Υπήρχε ένα πρόγραμμα, το οποίο θα ακολουθούσαμε για να προλάβουμε να δούμε όλα τα κτίριά του και να τα

μελετήσουμε, σύμφωνα με όσα είχαμε διαβάσει, καθώς και να φωτογραφήσουμε την τεχνική όπου προαναφέρθηκε την οποία είχαμε επιλέξει.

4-12-16

Αφιξη στη Βενετία και βόλτα μέσα στην πόλη

5-12-16

Brion – βόλτα στη Βενετία

6-12-16

Arch Gate - Fondazione Querini Stampalia

7-12-16

Burano – Olivietty showroom

8-12-16

Biennale – Sea Monument

9-12-16

Castell Vecchio – Verona – (Banca Popolare)

σχέδια : Λαγός Φίλιππος

σχέδιο : Λαγός Φίλιππος φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

Μέρα 1η Έτσι ξεκίνησε το ταξίδι . Με πτήση από Αθήνα για Μπέργκαμο (λίγο έξω από το Μιλάνο) και από εκεί τρένο για τη Βενετία. Ήταν η πρώτη επίσκεψη στην πόλη της Βενετίας . Ήδη με την έξοδο από το σταθμό βρισκόσουν σε ένα ύψωμα με μια πολύ πλατιά σκάλα, ένα μικρό χώρο μπροστά για τους πεζούς και την αποβάθρα για τα λεωφορεία – καραβάκια. Χρησιμοποιήσαμε το καραβάκι για να πάμε προς το ξενοδοχείο. Στην διαδρομή χανόταν το βλέμμα μέσα σε αυτή την πολυδαίδαλη και διαφορετική πόλη . Δεν ήταν εφικτό να εντοπιστούν εξαρχής όσα είχαν μελετηθεί, αφού οι πληροφορίες που δεχόμουνα ήταν υπέρογκες και χρειαζόταν χρόνος να προσαρμοστεί, έστω και λίγο, το μάτι σε αυτό το τοπίο. Αργότερα, με μια πρώτη βόλτα στην πόλη, άρχισε σταδιακά ο εγκλιματισμός και με το πέρασμα του χρόνου γινόταν πιο ξεκάθαρα αυτά τα οποία είχαν σημειωθεί από τα βιβλία . Παρόλο βέβαια τα όσα είχαν διαβαστεί και τις φωτογραφίες που είχα δει, άρχισα από την πρώτη κιόλας βόλτα στην πόλη, να συνειδητοποιώ ότι το θέμα της μελέτης είχε διευρυνθεί ακόμα περισσότερο. Έγινε αντιληπτό, ότι η εμπειρία αυτή που θα βίωνα θα είναι ο βασικός, συνδετικός

κρίκος και η πηγή για όλο το κείμενο σχετικά με όσα είδα στην πόλη αλλά και στην αρχιτεκτονική του Scarpa . Αυτή η πρώτη βόλτα ήταν αποκαλυπτική και καθαρά αναγνωριστική και σαφώς, λιγότερο θέμα παρατήρησης πάνω στην έρευνά . Ήταν όμως το πρώτο βήμα για να εντρυφήσω στην ολοένα και βαθύτερη ανάλυση των όσων έβλεπα.

σχέδιο : Λαγός Φίλιππος φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

Μέρα 2η Την επόμενη κιόλας μέρα ξεκινήσαμε για το Τρεβίζο. Το μεσημέρι κατά τη 13:00 φτάσαμε στο Brion. Oπως θα αναλυθεί στην συνεχεία , το Brion έγινε το αρχιτεκτονικό δημιούργημα το οποίο μελετήθηκε εκτενέστερα και πάνω σε αυτό στηρίχθηκε όλη η συνομιλία και αντιστοίχιση των όσων είδαμε, σχετικά με την παράδοση, με τα υλικά, με την ενότητα του νερού που τόσο έντονα υπάρχει στην πόλη της Βενετίας και άλλα. Το Brion είναι ένας οικογενειακός τάφος, οποίος ταυτόχρονα είναι και το κοιμητήριο της μικρής αυτής περιοχής, ενώ υπάρχει ακόμα ένα παρεκκλήσι και ένας ιδιωτικός χώρος διαλογισμού. Αυτό το συγκρότημα, κλήθηκε να σχεδιάσει στα τελευταία χρόνια της ζωής του το Scarpa. Λόγω λοιπόν, του προσφάτου ταξιδιού του στην Ιαπωνία και σε συνδυασμό με την ιδιομορφία του προγράμματος , το οποίο του έδινε την δυνατότητα να αποφασίσει αυτός για πολλά πράγματα, είχε σαν αποτέλεσμα να βάλει όλη του τη γνώση για την παράδοση, όλη την επιρροή του από το μοντέρνο κίνημα και όλα όσα τόσο καλά γνώριζε και έκανε τόσα χρόνια. Το αποτέλεσμα ήταν να δημιουργήσει το αριστούργημα της καριέρας του. Μέσα σε αυτό το στολίδι ζήτησε να θαφτεί

όταν πεθάνει, κοντά στα έργα του. Είναι θαμμένος σε μια ήσυχη, γαλήνια γωνία, μακριά από τους θορύβους της πόλης και του κόσμου. Τέσσερεις ώρες αργότερα, μετά από μια εκτενή και ενδελεχή φωτογράφηση (όπου και ο ήλιος άλλαζε αμέτρητες φορές θέση και είχαμε την τύχη να τραβήξουμε πληθώρα φωτογραφιών), το μέρος, η ίδια η επίσκεψη και ο σχεδιασμός του χώρου μας είχε αποκαλυφθεί. Συνεχίζαμε να συνειδητοποιούμε ότι η εμπειρία εκείνη, το να δούμε δηλαδή όλα αυτά από κοντά και να τα περπατήσουμε, δεν είχε σε καμία περίπτωση την δυναμική που είχαν όταν τα διαβάζαμε. Ο χώρος, ο ίδιος, σε οδηγούσε, σε ανέβαζε, σε προχώραγε. Λειτουργούσε σαν πυξίδα στο τι να δεις, τι να φωτογραφήσεις και με ποιο τρόπο. Ύστερα πήραμε το δρόμο του γυρισμού . Στις 20:30 φτάσαμε πίσω στη Βενετία έχοντας στα χέρια μας ένα τεράστιο υλικό, ήδη από την πρώτη μέρα.

σχέδιο : Λαγός Φίλιππος φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

Μέρα 3η Την επόμενη μέρα είχε προγραμματιστεί επίσκεψη στη Fandazione Quentius Stampalia. Ξεκινώντας στοχευμένα για την έκθεση, πάντα όμως με το σκεπτικό να περιηγηθούμε στην πόλη και να δούμε και με το φως της ημέρας αυτά τα σοκάκια και τα κανάλια να σφύζουν από ζωή, είχαμε την τύχη να πέσουμε πάνω στην είσοδο της Αρχιτεκτονικής Σχολής της Βενετίας . Περιχαρείς μείναμε λίγο σε αυτή, να δούμε την χρήση της, να επισημάνουμε τη σύνδεσή της με το περιβάλλον, αλλά και τον τρόπο σχεδιασμού της. Πρόκειται για μια πύλη, η οποία ξεκινάει στο έδαφος, πλευρικά του δρόμου και με μία κλίση αυτό γίνεται τοίχος, ο οποίος, πλευρικά έχει τα χαρακτηριστικά “ziggurat detail”. Ο τοίχος αυτός δίνει μια αίσθηση όγκου αλλά και θραύσματος, αφού και η Βενετία, λόγω έλλειψης υλικών και πρώτων υλών, χρησιμοποιούσε σε μεγάλο βαθμό αυτά τα θραύσματα. Την πόρτα δημιουργεί μια πελώρια ιστορική πέτρα (χαρακτηριστικό, παραδοσιακό υλικό), η οποία είναι ακατέργαστη. Με την ανάθεση αυτού του έργου στο Scarpa, σε μια εκσκαφή της περιοχής βρέθηκε μια παλιά μαρμάρινη πόρτα, μνημείο της περιοχής, την οποία κλίθηκε να εντάξει ο Scarpa σε αυτή την προσθήκη.

Ευφάνταστος καθώς ήταν, και μη σκεπτόμενος το προφανές, τη φρέσκαρε και θέλησε να την εκθέσει σαν μουσειακό κομμάτι. Την ακούμπησε λοιπόν στο έδαφος, σε μια πισίνα και την έβαλε μέσα σε ένα ζωντανό περιβάλλον. Μετά από αυτή την ευχάριστη παρεμβολή στο πρόγραμμά μας, συνεχίσαμε μέσα από τα στενά της πόλης για την έκθεση. Φτάνοντας εκεί και όντας ακόμα μέρα συνειδητοποιήσαμε ότι οι λιγοστές φωτογραφίες που υπάρχουν και τα όσα έχουν γραφτεί δεν περιγράφουν, σε καμία περίπτωση, το μεγαλείο αυτού που είδαμε . Ένας ηλιόλουστος χώρος, διαμπερής, με επικοινωνία μεταξύ όλων των δωματίων, με το φως να διαθλάται και να αντανακλά στο νερό του καναλιού, το οποίο εισέβαλε ήρεμα και γαλήνια μέσα στο κτίριο, συνεχίζοντας τον υδάτινο δρόμο του ανεμπόδιστα, λαμπιρίζοντας και διαχέοντας το φως του ζωοδότη θεού σε όλο το χώρο, δημιουργώντας πολύχρωμα, μαγευτικά μοτίβα πάνω στους τοίχους. Οι δε τοίχοι ήταν επικαλυμμένοι με κορνίζες οι οποίες ήταν στοκαρισμένες και λειασμένες με παραδοσιακό τρόπο, απαλά χρώματα, σε αποχρώσεις του μπεζ. Από την πίσω μεριά αυτού του παραμυθένιου χώρου υπήρχε μια ιδιωτική αυλή. Έναν επίγειο

παράδεισο, με τρεχούμενα νερά και προσεκτικά επιλεγμένη βλάστηση να της δίνουν ζωή και να τη μεταμορφώνουν σε καταφύγιο ψυχής και πνεύματος. Σε αυτό το χώρο, ανατέθηκε στο Scarpa να κάνει μια ανακαίνιση. Η αρχική οδηγία ήταν να αποκοπεί το νερό από το κτήριο, αλλά ο ίδιος αρνήθηκε , λέγοντας : «το νερό πρέπει να είναι μέσα, όπως σε όλη την πόλη. Απλά, πρέπει να το χρησιμοποιήσουμε σαν μια λαμπερή ανακλαστική ύλη». Και ο σκοπός επιτεύχθει . Σχεδίασε όλο το μπροστινό μέρος της έκθεσης μέσα στο νερό, με άμεση πρόσβαση σε αυτό, το οποίο περιτριγυρίζει κάθε δωμάτιο, όπως τα κανάλια της πόλης, και το εγκλιματίζει σε αυτή την ατμόσφαιρα χρησιμοποιώντας τις πλημμύρες. Το αποτέλεσμα είναι, μερικούς μήνες το χρόνο, το νερό να είναι σε λίγα σημεία μέσα στο κτίριο και τους υπόλοιπους να περιβάλλει και τους τρεις μπροστινούς χώρους του κτιρίου. Προσθετικά, στο πίσω μέρος, δημιούργησε μια μαγευτική αυλή, με αναφορές στους ιαπωνικούς κήπους. Με τρεχούμενα νερά, γρασίδι, λεπτεπίλεπτες λεπτομέρειες, αφού, όπως έχει αναφερθεί σε προηγούμενο κεφάλαιο, είχε ασχοληθεί και με μικρής κλίμακας αντικείμενα. Στο εσωτερικό χρησιμοποίησε παραδοσιακά υλικά στους τοίχους και στα στο πάτωμα χρησιμοποίησε τις συνδέσεις των πάνελ σαν διακοσμητικό στοιχείο

και τις ανέδειξε. Τέλος, σχεδίασε και τοποθέτησε πολύ προσεχτικά και τον τεχνητό φωτισμό με τέτοιο τρόπο, ώστε να εντάσσεται αρμονικά μέσα στη σύνθεση, μετατρέποντάς τον σε μέρος του συνόλου. Στη μέση του χώρου βρίσκεται μια επικάλυψη που έκανε για το σύστημα θέρμανσης, όπου χρησιμοποίησε πάλι την τεχνική των θραυσμάτων. Το αποτέλεσμα ήταν να μετατρέψει αυτή την επικάλυψη σε έργο τέχνης, όπως πολύ καλά ήξερε να κάνει (αναδείκνυε τα στοιχεία που συνήθως μοιάζουν αδύνατα, αφού τα σχεδίαζε με εξαιρετική λεπτομέρεια και δεξιοτεχνία). Η πλαϊνή είσοδος της έκθεσης δεν χρησιμοποιείται πια. Είναι και αυτή δημιούργημα του Scarpa, όπου φαίνεται η παραδοσιακή αρχιτεκτονική, η επιρροή του από τις καμπύλες γέφυρες του Μπουράνο, όπου και εργάστηκε, η επιρροή του από το σχεδιασμό πλοίων, που είναι το βασικό μέσο μετακίνησης της Βενετίας και τέλος η έννοια του ζεύγους και το διπλασιασμό των στοιχείων σε μια μορφή μετατρέποντάς τη σε σχήμα συμβολικό. Φεύγοντας από εκεί και έχοντας γεμίσει για άλλη μια φορά το μυαλό μας με σκέψεις, συνδέσεις, αναφορές, κάνουμε μια βόλτα στην πόλη για να εντοπίσουμε την προέλευση και την πηγή έμπνευσης όλων αυτών των χειρισμών που οδήγησαν σε αυτό το δυνατό

συνδυασμό (υλικότητας – παράδοσης – σχεδιασμού – διαστρωμάτωσης) μέσα από ένα μοντέρνο και προοδευτικό μυαλό. Η τέταρτη μέρα του ταξιδιού ήταν αφιερωμένη στο νησί του Bourano. Εκεί, λίγο πιο χαλαρά από τις προηγούμενες μέρες, είδαμε κάτι πιο λιτό. Μια μικρότερη συνοικία, με πληθώρα από γέφυρες και ένα διαφορετικό στυλ αρχιτεκτονικής, όπου παραπέμπει περισσότερο στην παράδοση των υλικών που διαθέτουν και το όνομα του νησιού.

φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

σχέδιο : Λαγός Φίλιππος φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

Μέρα 4η Ήταν πολύ ευκρινής η επιρροή των έντονων χρωμάτων, η ποικιλία αυτών, οπότε εύκολα μπορούσε κάποιος να εξάγει το συμπέρασμα για την προέλευση της εξαιρετικής ικανότητας του Scarpa να δημιουργεί χρώματα και συνδυασμούς αυτών. Ο Scarpa δούλευε σε ένα μέρος που θύμιζε «χρωματική παλέτα» και μέσω της παρατήρησης είχε τη δυνατότητα να εντοπίσει στις σχέσεις των χρωμάτων που ήθελε να πετύχει, ενώ ταυτόχρονα του έδινε την αφορμή να πειραματιστεί πάνω στη δημιουργία νέων χρωμάτων και τα πετύχει. Γυρνώντας από το πολύχρωμο νησί οδηγηθήκαμε στην κεντρική πλατεία, δίπλα στον καθεδρικό ναό του San Marko και επισκεφθήκαμε άλλο ένα χαρακτηριστικό έργο του Scarpa. Πρόκειται για τον εκθεσιακό χώρο της εταιρείας Olivvietty όπου παρήγαγε γραφομηχανές. Ο εντοπισμός του ήταν δύσκολος, γεγονός που δείχνει πόσο καλά ήταν ενταγμένο στην συνολική, παραδοσιακή αρχιτεκτονική του κέντρου της Βενετίας. Ήταν ένα ακόμα δείγμα γαλήνης και ηρεμίας, με έντονη την παρουσία σου νερού, αφού είχε καταφέρει να δεθεί με αριστοτεχνικό τρόπο με το όλο οικοδόμημα. Με εξαιρετική επιδεξιότητα στην τεχνολογική

και βιομηχανική σχεδίαση, ο Scarpa, είχε σχεδιάσει κάθε μηχανισμό , κάθε βάση για κάθε έκθεμα. Ήταν αξιοπρόσεχτο, το πως σε ένα μέρος μικρό σαν αυτό, είχε καταφέρει να δημιουργήσει τέτοιο πλήθος οπτικών φυγών. Τα υλικά, με βασικότερο το μάρμαρο ήταν όλα παραδοσιακά, αφού υπήρχε πολύ μεγάλη δυσκολία να βρεθούν και να φτάσουν εκεί άλλα υλικά. Υπήρχαν δύο αρχιτεκτονικά στοιχεία, τα οποία δέσποζαν στο χώρο και ήταν δείγματα ύψιστης καλλιτεχνικής έμπνευσης και έκφρασης. Το πρώτο ήταν η σκάλα, η οποία επιβαλλόταν στη μέση του χώρου. Κάθε σκαλοπάτι της είχε το δικό του σχήμα, τη δική του λειτουργία και ήταν τόσο σοφά σχεδιασμένη, ώστε έμοιαζε να αιωρείται. Λες και ήταν ζωντανή, είχε τη δική της ψυχή, ήταν ακουμπισμένη ανάλαφρα εκεί, ενώ ήταν σχεδιασμένη πολύ συγκεκριμένα για αυτόν τον χώρο και τον αγκάλιαζε τρυφερά. Το δεύτερο χαρακτηριστικό στοιχείο ήταν η πόρτα της εξόδου, τελείως διαφορετική από αυτή της εισόδου. Ήταν μια βαριά, μαρμάρινη πύλη, όπου περιστρεφόταν γύρω από έναν άξονα, ο οποίος ήταν τόσο καλοσχεδιασμένος ο μηχανισμός της, που ήταν εντυπωσιακό, με πόση μικρή

πίεση άνοιγε και με πόσο ομαλό και αθόρυβο τρόπο έκλεινε πίσω σου αυτός ο μαρμάρινος όγκος. Όταν έκλεινε αυτή η πύλη ολοκληρωνόταν και μία εξαιρετική καλλιτεχνική λεπτομέρεια στο επάνω μέρος της. Τα παιχνιδίσματα του νερού με το φως, οι αντανακλάσεις στο χώρο και οι σκιές των ανθρώπων που έβγαιναν δημιουργούσαν ένα αποτέλεσμα τόσο μαγευτικό, που μόνο εσκεμμένα και μετά από πολύ μελέτη και γνώση μπορούσε να επιτευχθεί. Αφού λοιπόν, και αυτή τη μέρα, οι αισθήσεις μας χόρτασαν από σχήματα, σκιές, υλικά, αναλογίες, παράδοση από τα επιτεύγματα του Scarpa, συνεχίσαμε να χανόμαστε μέσα στα δαιδαλώδη σοκάκια της πανέμορφης Βενετίας. Εκείνο το βράδυ ένα απαλό πέπλο ομίχλης κάθισε πάνω από όλη την πόλη. Τα λιγοστά φώτα που υπήρχαν στα σοκάκια, οι θαμπές προσόψεις των αρχοντικών, το μουρμούρισμα του νερού και οι ανθρώπινες φιγούρες που έρχονταν και χάνονταν μέσα στο ομιχλώδες τοπίο, δημιουργούσαν την αίσθηση ενός παραμυθιού, μιας μαγικής εικόνας που ούτε ο πιο επιδέξιος και ευφάνταστος ζωγράφος δεν μπορούσε να δημιουργήσει.

φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

σχέδιο : Λαγός Φίλιππος φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

Μέρα 5η Την πέμπτη και τελευταία μέρα, λόγω δυσμενών καιρικών συνθηκών, οι επισκέψεις ήταν περιορισμένες. Πραγματοποιήθηκε μία περιήγηση σε όλο το μήκος της παραλιακής πλευράς της Βενετίας μέχρι την άλλη άκρη του νησιού. Εκεί, βρισκόταν ένα μνημείο μέσα στη θάλασσα, το οποίο είχε και αυτό σχεδιάσει ο Scarpa. Πρόκειται για μία κατασκευή, η οποία θα φιλοξενεί το άγαλμα της Partigiana. Eίναι μία ακόμα προσπάθειά του για να αναδείξει το παιχνίδι με το νερό, τη γνώση του πάνω σε αυτό και το πόσο σημαντικό και μνημειακό είναι για αυτή την πόλη. Τοποθετεί έτσι, κάποιους όγκους μέσα στη θάλασσα, οι οποίοι είναι τετράγωνοι σε κάτοψη και παίζει με το πόσο εξέχουν ή όχι μέσα από αυτή. Με αυτόν τον τρόπο αναδεικνύει τη διαφάνεια του νερού. Όπως έχει προαναφερθεί, στην περιοχή επικρατεί το φαινόμενο της πλημμυρίδας και της άμπωτης, με συνέπεια να αλλάζει η στάθμη του νερού κατά τη διάρκεια του χρόνου. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα, το κύμα να χτυπάει τη βάση του αγάλματος και να δίνει την αίσθηση ότι αναδύεται από τη θάλασσα και πιάνεται από την εξέδρα που εδράζεται. Επόμενος προορισμός ήταν η

Biennale για να πραγματοποιηθεί επίσκεψη στο περίπτερο της Βενεζουέλας, στο κιόσκι και σε κάποιες άλλες εγκαταστάσεις που είχε φτιάξει ο Scarpa μέσα σε αυτή, αφού είχε μακροχρόνια συνεργασία από μικρή ηλικία. Δυστυχώς, ήταν εποχή που ήταν κλειστή για το κοινό. Υπήρχε η δυνατότητα να παρατηρηθεί για λίγο μόνο το κιόσκι των εισιτηρίων για την Biennale, το οποίο ήταν εξολοκλήρου επηρεασμένο σε όλες τις λεπτομέρειές του από τη ναυπηγική σχεδίαση και παράδοση της Βενετίας, αφού και οι καμπύλες του και τα εφελκυσμένα ξύλα του παρέπεμπαν σε αυτή τη σύνδεση. Με μόνο λίγες λεπτομέρειες και μια βαριά πέτρινη βάση επηρεασμένη και αυτή από την βενετσιάνικη αρχιτεκτονική, αφού όλα τα σπίτια βρίσκονται μέσα στο νερό.

σχέδιο : Λαγός Φίλιππος φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

Μέρα 6η Την επόμενη μέρα το πρωί ξεκινάμε για Βερόνα . Φτάνοντας λοιπόν την τελευταία μέρα στη Βερόνα, λόγω διευκόλυνσης και περιορισμένου χρόνου, αποφασίστηκε να επισκεφθούμε πρώτο το Castel Vechio., όπου και διαπιστώθηκε ότι πρόκειται για το μεγαλύτερο σε έκταση θέμα. Αρχίζοντας λοιπόν την περιήγηση, κάνει πολύ μεγάλη εντύπωση η ποικιλία των υλικών που χρησιμοποίησε στην εσωτερική και εξωτερική διαμόρφωση. Ήταν το πρώτο μουσείο που βλέπαμε σχεδιασμένο από τον Scarpa. Εντυπωσιαστήκαμε από την λεπτομερή σχεδίαση των χώρων και όλων των λειτουργιών για να πετύχει την καλύτερη ανάδειξη του κάθε αγάλματος, αλλά και του κάθε εκθέματος ξεχωριστά. Ήταν εκπληκτικό το πόσο ευφάνταστα διαφορετικά χειριζόταν κάθε γωνιά του μουσείου και πόσο κύρος προσέδιδε στα εκθέματα όλο αυτό. Είχε πολύ σοφά και καλλιτεχνικά παντρέψει το παλιό με το νέο, το υφιστάμενο με την προσθήκη με αποτέλεσμα να δημιουργήσει μια πολύ στενά δεμένη σχέση, η οποία πήγαζε από τους χειρισμούς στη σύνθεσης και σχεδίασης του Scarpa, καθώς και από τα υλικά. Οι νέες προσθήκες ερχόντουσαν να αγκαλιάσουν το παλιό

κάστρο και να το κάνουν το ίδιο ένα έκθεμα, ένα έργο τέχνης προς τους επισκέπτες. Τέλος, οι οπτικές φυγές που δημιουργούσε, ειδικά με τη βοήθεια του κάστρου και πάντα αναδεικνύοντάς το σαν έκθεμα, καθώς και τη θέα προς τη γέφυρα, το ποτάμι και την υπόλοιπη πόλη, με διαβάσεις, επίπεδα και γέφυρες, δημιουργούσε μια ατμόσφαιρα μεταξύ μουσείου – περιπάτου και κάστρου. Η όλη σύνθεση ήταν καθηλωτική. Δημιουργούσε μια απίστευτη αρμονία, μια μελωδία εικόνων, που το κάθε στοιχείο ήταν σαν μια προσεκτικά επιλεγμένη νότα, σοφά τοποθετημένη πάνω στο πεντάγραμμο προκαλώντας γαλήνη στην ψυχή με την ομορφιά της. Το θέμα αυτό ήταν ατελείωτο, με πληθώρα σχεδιαστικών λεπτομερειών, χώρων, καθώς και μεταβάσεων (φεγγίτες, σκάλες, διαδρόμους, γέφυρες). Το Castel Vechio όπως και η Βερόνα, παρόλο που δεν έχουν πολλές ομοιότητες με τη Βενετία, μας αποζημίωσε. Η Βερόνα είναι μια πολύ καλά διαρθρωμένη πόλη και με μέριμνα για τους πολίτες. Αναφορικά με το Castel Vechio, παρουσιάζει και μια λίγο διαφορετική πλευρά του Scarpa. Εχει ένα δυνατό υφιστάμενο παλιό κάστρο, που δημιουργεί αφενός ένα χώρο που

Σκέψεις μετά την επίσκεψη

εντάσσεται σε αυτό, χωρίς βέβαια να το κατατρώει και να έρχεται σε αντίθεση και επί πλέον, αυτός ο χώρος είναι ένα μουσείο με συγκεκριμένα εκθέματα, τα οποία έλαβε υπόψιν του και ανέδειξε με τρόπους όπως το φυσικό φως που μπαίνει από τα ανοίγματα με τον πιο αποτελεσματικό τρόπο. Σχεδίασε ακόμα και πολύ μικρές λεπτομέρειες, όπως τις βάσεις για αυτά τα εκθέματα, οι οποίες ήταν άκρως εγκλιματισμένες στην παραδοσιακή στην παραδοσιακή αρχιτεκτονική και δημιουργούσαν μια ενδιαφέρουσα προσθήκη στο έκθεμα, πέρα από το τεχνικό κομμάτι.

Την επόμενη μέρα, το πρωί, πετάγαμε από Μπέργκαμο και πάλι πίσω για Αθήνα. Είχαμε πάρει τόσες πληροφορίες, τόσες σχέσεις, φωτογραφίες, ιδέες, αλλά το βασικότερο όλων την εμπειρία της επίσκεψης. Ήταν αυτή η εμπειρία, η συγκλονιστική αίσθηση που μας προκάλεσε η επίσκεψη σε καθένα από αυτά τα αρχιτεκτονικά αριστουργήματα, η οποία λειτούργησε σαν κατευθυντήρια δίοδος για όλο το ερευνητικό, από τη μελέτη μέχρι το σχεδιαστικό κομμάτι και την παρουσίαση. Μετά το ταξίδι, μέσα μου ήξερα πολύ καλά ότι το θέμα που με ενδιέφερε να ασχοληθώ περισσότερο ήταν το κοιμητήριο του Brion, μέσα από το οποίο και θα μελετήσω σε μεγαλύτερο βάθος όλα αυτά τα χαρακτηριστικά του Scarpa. Οι παράγοντες που με οδήγησαν σε αυτή την επιλογή είναι οι εξής : Αρχικά μου αρέσει πολύ αυτή η λογική του Scarpa να μην ονομάζει το τι σχεδιάζει, αλλά να σχεδιάζει με τέτοιο τρόπο, ώστε να είναι, αφενός φανερή η λειτουργία του (που όμως είναι και τόσο αόριστη) και ταυτόχρονα τόσο αόριστη, διότι τον εντυπωσιάζουν οι μεταβατικοί χώροι, όπου δεν κουβαλάνε κάποια βαριά

η και λειτουργία, αλλά είναι χώροι του ενστίκτου. Αυτό έρχεται σε αντίθεση με την λογική εκείνης της εποχής, αφού υπήρχε η αντίληψη του όρου “form follows function”. Δηλαδή ότι, η φόρμα προκύπτει από την λειτουργία του χώρου. Όμως ο Scarpa αδιαφορώντας για αυτό το πρότυπο, έκανε ακριβώς το αντίθετο, με αποθέωση το τελευταίο έργο του, το οποίο του έδωσε και σε μεγαλύτερο βαθμό την δυνατότητα αυτή. Αυτό οδηγεί και στο συμπέρασμα, αφού ο χώρος του είναι βιωματικός και εμπειρικός, ότι η αίσθηση και η εικόνα που έχεις βλέποντας φωτογραφίες και σχέδια από τα κτίριά του, είναι τελείως διαφορετική από το να τα επισκεφτείς. Γιατί η σχεδιαστική λογική του βασίζεται πάνω στην επίσκεψη και την διαφορετική εμπειρία που βιώνει ο κάθε επισκέπτης στο χώρο. Οντας το Brion το τελευταίο έργο του, καταλαβαίνει κάποιος ότι είναι το έργο που έχει τις περισσότερες επιρροές και την μεγαλύτερη σχεδιαστική δυνατότητα. Στο συγκεκριμένο έργο, ο Scarpa, είχε την ευκαιρία να δοκιμάσει, να πειραματιστεί και να εφαρμόσει στην πράξη όλα όσα είχε μάθει τόσα χρόνια. Όλα όσα είχε αποκομίσει από

την παράδοση της Βενετίας, όσα του είχε προσφέρει το νερό, το οποίο πάντα έπαιζε σημαντικό ρόλο στα όσα σχεδίαζε, η πολύχρονη γνώση του πάνω στα υλικά, τους συνδυασμούς τους και τέλος η εμπειρική γνώση πάνω στη δύναμη του φωτός. Είχε γίνει δεξιοτέχνης στη χρήση του φωτός, χρησιμοποιώντας το με ποικίλους τρόπους και με μέτρο, τιθασεύοντάς το, δημιουργώντας έντονα παιχνίδια με φωτεινά και σκοτεινά σημεία. Ενας άλλος λόγος, είναι ότι μέσα από το Brion φαίνεται ξεκάθαρα η λογική και η μεθοδολογία που χρησιμοποιούσε με την αλληλεπικάθηση . Κατά την επιτόπου επίσκεψη έγινε προσπάθεια, με την ίδια λογική, να πραγματοποιηθεί η φωτογράφηση για να γίνουν εμφανή και αντιληπτά στον απλό παρατηρητή. Κάνει μία σύνθεση από τελείως διαφορετικά στοιχεία, τα οποία ενώνονται άρρηκτα πάνω σε μία πινακίδα ή μία χωρική σύνθεση με ένα τελείως προσωπικό, δικό του τρόπο και συνδυάζοντας πληθώρα ερεθισμάτων σε όλα τα στρώματα της σύνθεσής του και της κατασκευής του.

Στρατηγική Φωτογράφισης Τώρα θα παρουσιασθεί και η λογική φωτογράφησης, η οποία πέρασε και αυτή κάποια ειδικά στάδια, κατά την διάρκεια των επισκέψεων εκεί, όπου οι ίδιοι οι χώροι και το έργο του Scarpa μας οδηγούσαν στον τρόπο φωτογράφησης. Αρχικά, επηρεασμένος από όλα όσα είχα διαβάσει και μελετήσει, είχε παρθεί η απόφαση να φωτογραφίζω σχετικά κοντινά πλάνα, από διαφορετικές οπτικές γωνίες με τα βασικά χαρακτηριστικά που με ενδιέφεραν σε κάθε χώρο. Προφανώς, είχαμε αφήσει περιθώρια αλλαγής εστίασης και δράσης, εξαρχής, γιατί πιστεύαμε ότι ο χώρος και η εμπειρία της επίσκεψης θα μας καθόριζαν τον τρόπο φωτογράφησης. Φτάνοντας στην Βενετία υπήρχε η διάθεση να προσαρμοστεί το βλέμμα στο τοπίο ώστε να διακριθούν τα χαρακτηριστικά της σημεία . Τα έργα του είναι μια λεπτομέρεια της ίδιας της πόλης. Έτσι , οδηγήθηκα στην τεχνική του γενικού και ειδικού πλάνου, αφού ήταν μια κατάσταση που δέσποζε στην πόλη, καθώς και στις πινακίδες σχεδίασης του Scarpa. Η πόλη, έχοντας δύσκολη πρόσβαση σε μεταφορά υλικών, αποτελείτο από μια πανδαισία θραυσμάτων, τα οποία

είχαν χρησιμοποιηθεί σε όλα τα κτίρια και σε έκανε να εστιάσεις την κάμερά σου, ενώ ταυτόχρονα έβλεπες και το σύνολο της πόλης με τα στενά σοκάκια και τις πολυάριθμες γέφυρες. Οι γέφυρες, συγκεκριμένα, λόγω της ναυσιπλοΐας, είχαν μεγάλη ποικιλία σε λεπτομέρειες κατασκευής και πολλά στοιχεία παραδοσιακής αρχιτεκτονικής. Φωτογράφιζα εκτεταμένα , με αφορμή τις σχέσεις που είχε δημιουργήσει και ο ίδιος ο Scarpa σχετικά με την πόλη, με τις λεπτομέρειες και τα διακοσμητικά παραδοσιακά στοιχεία, με τις γενικές χαράξεις και την πολυπλοκότητα του σχεδιασμού, ακόμα και με τα υλικά που ανασυγκροτούσε με διαφορετικές τεχνικές μέσα στις συνθέσεις του, ακόμα και με το χειρισμό του νερού που δημιουργούσε αυτό το παιχνίδια εναλλαγής της κλίμακας, άρα και της εστίασης της φωτογραφίας. Δημιουργούσε μεγάλες δεξαμενές με νερό και άφηνε το νερό ελεγχόμενα να εισβάλει στο κτίριό του, ενώ ταυτόχρονα πρόσθετε και μικρά ρυάκια, τρεχούμενα νερά ή λιμνούλες μικρής κλίμακας για να δημιουργήσει αντανακλάσεις, να βάλει φως στο χώρο, να παίξει με τα χρώματα της ίριδας και να πετύχει μια γαλήνια και παραμυθένια ατμόσφαιρα.

Επηρεάστηκε από την σχεδίαση του παραδοσιακού ιαπωνικού κήπου. Περνούσε συμβολισμούς και κατάφερε να αποδώσει την παράδοση της Βενετίας, όπου παντού υπάρχει το νερό σαν κύριο στοιχείο, με έναν πολύ ιδιαίτερο, καλαίσθητο και προσωπικό του τρόπο. Ακόμα και στον τρόπο σχεδίασής του διακρίνουμε αυτό τι δίπολο του γενικού σχεδίου, το οποίο τοποθετείται στο κέντρο της πινακίδας και παίρνει την έννοια της τέχνης, με τις χρωματικές προσθήκες και τις ανθρώπινες φιγούρες , ενώ γύρω από αυτό υπάρχουν μικρά σκίτσα μεγάλης κλίμακας για να γίνουν αντιληπτές σχεδιαστικές λεπτομέρειες της κατασκευής, των υλικών, καθώς και της μορφής. Αποτέλεσμα είναι, αυτή η μεγάλη εναλλαγή κλίμακας, οπτικής γωνίας να μας δίνει την αφορμή να έρθουμε πιο κοντά ή να απομακρυνθούμε από το φωτογραφιζόμενο θέμα και να το δούμε σαν σύνολο ή σαν μικρές αυτοτελείς συνθέσεις των γειτονικών στοιχείων. Ολοι αυτοί οι παράγοντες οδήγησαν στην επιλογή της συγκεκριμένης τεχνικής και μεθοδολογίας φωτογράφησης. Σαν αρχή της έχει το γενικό και το ειδικό πλάνο, την σχέση με τα κοντινά στοιχεία σαν μικρή σύνθεση, ή τη σχέση με το σύνολο. Μα πάνω

από όλα, τη σχέση που έχει με την πόλη της Βενετίας και με την πολιτιστική της κληρονομιά.

΄Γ Μέρος Γενικά χαρακτηριστικά Brion Εισαγωγή κύριας ανάλυσης 1ο. Είσοδος 2ο. Παρεκκλήσι 3ο. Ακροσόλιο 4ο. Χώρος Διαλογισμού 5ο. Στοά - Κοιμητήριο Βιωματική Εμπειρία

σχέδιο : βασηκά σημεία χώρου , Λαγός Φίλιππος

Γενικά χαρακτηριστικά Brion “Είναι πάντα κάποιος τάφος οπού η κουλτούρα έχει καταρτίσει. Ο τάφος είναι το πρώτο ανθρώπινο μνημείο που έχει στηθεί γύρο από το εξιλαστήριο θύμα , η πρώτη κοιτίδα των νοημάτων , η πιο στοιχειώδη και θεμελιώδη .Δεν υπάρχει κουλτούρα χωρίς τον τάφο και δεν υπάρχει τάφος χωρίς την κουλτούρα . Ο τάφος είναι το πρώτο και μοναδικό πολιτισμικό σύμβολο .” Rene Girard , Things Hidden, p. 83.

A. ΕΙΣΟΔΟΣ Β. ΠΑΡΕΚΚΛΙΣΙ C. ΣΚΕΠΑΣΜΕΝΟΣ ΔΙΑΔΡΟΜΟΣ D. ΑΠΟΘΗΚΗ E. ΤΑΦΟΣ ΓΟΝΕΩΝ F. ΙΔΙΟΤΙΚΟΣ ΤΑΦΟΣ G. ΧΩΡΟΣ ΔΙΑΛΟΓΙΣΜΟΥ H. ΠΡΟΠΥΛΑΙΟΣ ΔΙΑΔΡΟΜΟΣ I. ΤΑΦΟΣ SCARPA J. ΕΙΣΟΔΟΣ ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΟΥ

Το συγκεκριμένο έργο είναι ένα από τα τελευταία έργα του Scarpa . Βρίσκεται στο San Vito d’Altivole κοντά στο Treviso της Ιταλίας . Ξεκινησε να σχεδιάζεται το 1968 και ολοκληρώθηκε πριν το θάνατο του . Χρηματοδοτήθηκε από την Onorina Tomasi Brion γυναικά και τότε χήρα του ιδρυτή της γνώστης εταιρίας ηλεκτρικών Brionvega . Ήταν γνωστό στην παράδοση όταν η οικογένεια ήθελε να τιμήσει το έργο κάποιου , τότε του έκτιζε έναν προσωπικό τάφο . Έτσι και στην προκειμένη περίπτωση το κεντρικό θέμα της προσθήκης στο ήδη υπάρχον κοιμητήριο της επαρχιακής πόλης είναι οι τάφοι του ζεύγους Giuseppe Brion και Onorina Tomasi Brion . Πρόκειται για

μια έκταση περίπου 2.000 τετραγωνικά μέτρα σε σχήμα Γ . Οι τρεις άκρες έχουν και τρία βασικά κτίσματα . Στην μια άκρη είναι το παρεκκλήσι στην στο μέσον βρίσκεται το κεντρικό θέμα με τους δυο τιμητικούς τάφους και στην απέναντι άκρη ένας ιδιωτικός χώρος διαλογισμού . Μέσα σε αυτή την μεγάλη έκταση υπάρχουν διαφορά κτίσματα . Αυτά είναι ένας κεκλιμένος τοίχος περίφραξης , δυο ξεχωριστές είσοδοι , το μικρό παρεκκλήσι , δυο σκεπασμένοι χώροι ταφής ( ο δεύτερος είναι για αλλά οικογενειακά μέλη ) , μια πυκνοφυτεμένη έκταση γης με κυπαρίσσια απέναντι από το κοιμητήριο , κάποιες εκτάσεις γκαζόν στο εσωτερικό ,καθώς και το παβίλιον διαλογισμού με την δεξαμενή νερού που το περικλείει .Μέσα σε αυτό τον χώρο με δική του απόφαση υπάρχει και ο προσωπικός τάφος του Scarpa ο όποιος ζήτησε να θάφτει διπλά στις δημιουργίες του , σαν αν ήθελε να γιορτάσει το πρωτείο του τεχνίτη . Έχουν χρησιμοποιηθεί διαφορά υλικά με βασικότερο όλων το μπετό το οποίο βοηθά στην ανάδειξη του περάσματος του χρόνου μιας και αυτός αφήνει έντονα σημάδια πάνω του . Υλικά όπως ο έβενος ( είδος ξύλου ) , ο χαλκός , ο ορείχαλκος και ο μπρούτζος έχουν μεγάλη επιρροή από την βαθιά γνώση πάνω στο σχεδιασμό πλοίων , βασικό μεταφορικό μέσο της πατρίδας

του Βενετίας . Με αυτά κυρίως τα υλικά αναδεικνύει την λεπτομέρεια της κατασκευής του η όποια εκφράζεται με λεπτές συνθετικές κινήσεις . Μερικά ακόμα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν για αυτή την κατασκευή είναι το γυαλί ( όχι μόνο για τα ανοίγματα αλλά και σαν διακοσμητικό στοιχειό ) , ο γρανίτης , το μάρμαρο , το μωσαϊκό και το ελεφαντόδοντο . Το νερό ένα βασικό στοιχειό της αρχιτεκτονικής του ιδέας , έχει χρησιμοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό . Είναι ένα ακόμα στοιχειό το οποίο δείχνει την βαθιά μελέτη της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής μιας και βρίσκεται παντού γύρο και μέσα στην πόλη της Βενετίας . Εδώ στο Brion έχει προσπαθήσει συμβολικά να αναπαραστήσει όλες τις εκφάνσεις του όπως τα μικρά κανάλια που οδηγούν στη θάλασσα , την πλατιά οριζόντια επιφάνεια του πελάγους ακόμα και την έννοια των κτηρίων τα όποια κυριολεκτικά αναδύονται μέσα από αυτό . Επίσης με το νερό δημιουργεί ποικίλες αντανακλάσεις άλλοτε συμμετρικές στον οριζόντιο άξονα την όποια συμμετρία δεν διατηρεί συνήθως στις όψεις των κτισμάτων . Το νερό διαθέτει κι αλλά χαρακτηριστικά οπού ενδιαφέρουν τον Scarpa όπως ότι ανακλά και φιλτράρει το φως το οποίο διοχετεύει στο εσωτερικό των χώρων ενώ ακόμα πάνω σε αυτά τα νερά αναπτύσσεται

βλάστηση η όποια προσδίδει ένα ακόμα χαρακτηριστικό του περάσματος του χρόνου .Τέλος τον νερό φέρει και πολλές σημασίες και συμβολισμούς που πηγάζουν από ποικίλες θρησκείες και αντιλήψεις . Βασικότερη όλων είναι ως πηγή ζωής το οποίο συμβάλει στο χώρο του Brion θέλοντας να προσδώσει κατανυκτικότατα . Ένα ακόμα πολύ βασικό στοιχειό της συνολικής έκτασης είναι και το γρασίδι . Σε πολλές επιφάνειες μέσα στο χώρο έχει δημιουργήσει φυτεμένο έδαφος σε σημείο μάλιστα να υπάρχουν πλακόστρωτα δρομάκια για την σύνδεση όλων των στοιχείων μερών . Θεωρούσε την φύση σημαντικό κομμάτι της αρχιτεκτονικής και δεν την διαχώριζε από την συνολική σύνθεση ενώ ακόμα θεωρεί τα κυπαρίσσια σύμβολο του χώρου του θανάτου . Σύμφωνα με αυτό και συγκεκριμένα για το Brion είχε αναφέρει “Θα μπορούσα να έχω προτείνει την φύτευση χιλίων κυπαρισσιών . Χίλια κυπαρίσσια είναι ένα μεγάλο φυσικό πάρκο και ένα φυσικό γεγονός , κατά τα επόμενα χρόνια θα παρήγαγε καλύτερο αποτέλεσμα από την αρχιτεκτονική μου .“ Scarpa, “A Thousand Cypresses,” n the Complete Works, p. 286.

Έτσι μπορούμε να κατανοήσουμε σε μεγαλύτερο βαθμό

τον τρόπο σκέψης του και τον λόγο για τον όποιο το φυσικό στοιχειό είναι τόσο εκτεταμένο τόσο στο συγκεκριμένο έργο όσο και σε αλλά . Πρόκειται για ένα από τα τελευταία έργα του στο οποίο εμφανίζονται στοιχειά της σύνθεσης και των σχημάτων τα όποια είχαν σφυρηλατηθεί και αναπτυχτεί σε πάνω από μια δεκαετία μέσα από την σκέψη , την χειροτεχνία και την σχεδίαση . Έτσι υπάρχουν πολλά ακόμα σημαντικά στοιχειά της σύνθεσης στην όποια κατέληξε ο αρχιτέκτονας . Το κεκλιμένο οριο προς το εσωτερικό του χώρου προσδίδει μια δύναμη και μια σημασία ακόμα στο μέσα μέρος ενώ βοηθά και στη δημιουργία διαφορετικών επιπέδων . Με τα διαφορετικά επίπεδα έχουν την δυνατότητα θέασης από το εσωτερικό προς το εξωτερικό χωρίς όμως να συμβαίνει παράλληλα και το αντίθετο . Με αυτό τον τρόπο από έξω μοιάζει καθαρά με φράγμα ενώ από μέσα μια λεπτή γραμμή που περιγράφει το οικόπεδο . Το παρεκκλήσι ένα από τα βασικά μέρη της σύνθεσης έχει δημιουργήσει μια ατμόσφαιρα ανατολικού ιταλικού τύπου με την προσωπική μικρή του άυλη και με τα λιγοστά κυπαρίσσια που είναι φυτεμένα μπροστά του , ενώ κυριολεκτικά αναδύεται από το νερό μιας και υπάρχει μικρή δεξαμενή νερού γύρο από τα όρια του με το έδαφος . Είναι επίσης το πιο

σχέδιο : βασηκές φωτογραφίες διαδικτύου , Λαγός Φίλιππος

φωτογραφίες : www.google.gr

σχέδιο : διαχωρισμός χώρων νοηματικά , Λαγός Φίλιππος

ψηλό κτήριο μπροστά του , ενώ κυριολεκτικά αναδύεται από το νερό μιας και υπάρχει μικρή δεξαμενή νερού γύρο από τα όρια του με το έδαφος . Είναι επίσης το πιο ψηλό κτήριο μέσα στο χώρο αυτό το οποίο κυριαρχείται από την τεχνική των θραυσμάτων και των σκαλοπατοιδών επιφανειών σε κάθε εφικτό ή μη εφικτό σημείο . Στο μέσο ουσιαστικά του χώρου βρίσκεται ο τάφος του ζεύγους Brion . Με επιρροή από την λογική της κατακόμβης δημιουργεί ένα ακροσόλιο το οποίο στεγάζει τους δυο σαρκοφάγους . Με ανοίγματα στην μπροστινή και οπίσθια μεριά του τάφου φωτίζει και αναδεικνύει το άσπρο μάρμαρο του τάφου ενώ διοχετεύει και φως στην οροφή του ακροσολίου ζωντανεύοντας τα χρώματά της . Όλα έχουν συμβολικό νόημα . Έτσι γνωρίζοντας ότι οι αρχαίοι θεωρούσαν το σπήλαιο πηγή ζωής διότι μέσα από αυτό πήγαζε το νερό μετατρέπει αυτή την εικόνα με την μικρή βύθιση του χώρου του ακροσολίου και την δημιουργία δυο μικρών γουρνών μπροστά από αυτό οι οποίες πηγάζουν νερό και το διοχετεύουν στη μεγάλη δεξαμενή στο χώρο διαλογισμού .

σχέδιο : διαχωρισμός χώρων βιωματικά , Λαγός Φίλιππος

Εισαγωγή κύριας ανάλυσης “Θα ήθελα να περιγράψω το κοιμητήριο του Brion…Θεωρώ ότι αυτή η δουλειά, αν μου επιτρέπετε, είναι αρκετά καλή και που θα βελτιωθεί με την πάροδο του χρόνου. Προσπαθώ να βάλω σε αυτό κάποια ποιητική φαντασία, αν και όχι για να δημιουργήσω ποιητική αρχιτεκτονική αλλά για να φτιάξω ένα είδος αρχιτεκτονικής που θα μπορούσε να δημιουργήσει μια αίσθηση επίσημης ποίησης .... Ο τόπος για τους νεκρούς είναι ένας κήπος ... . Θέλησα να δείξω κάποιους τρόπους με τους οποίους θα μπορούσατε να προσεγγίσετε το θάνατο με κοινωνικό και πολιτικό τρόπο. Και επιπλέον ποιο νόημα υπήρξε στο θάνατο, στην εφήμερη ζωή - πέρα από αυτά τα κιβώτια των παπουτσιών “ Carlo Scarpa , “The other city” p. 17-18 .

Το κοιμητήριο του Brion είναι το βασικό θέμα αυτού του ερευνητικού . Ο τρόπος όμως προσέγγισης του άλλαξε καθ’όλη την διάρκεια της έρευνας μιας και η επίσκεψη στο μέρος προσέφερε νέα στοιχειά τα όποια δεν ήταν δυνατό να διαπιστωθούν χωρίς αυτήν . Σημαντικό ρόλο έπαιξε ο τρόπος σχεδίασης του , ο όποιος όπως έχει αναφερθεί

σχέδιο : σχηματική αναπαράσταση μερών , Λαγός Φίλιππος

αποτελείται από γενικά σχεδία τα όποια περιβάλλονται από πληθώρα λεπτομερών . Αυτό οδήγησε στην αρχική υιοθέτηση της μεθοδολογίας οπού επικεντρώνεται από το γενικό στο ειδικό και εξετάζεται σε κάθε σημείο . Στην αρχή ο τρόπος αυτός σχεδίασης έμοιαζε σαν μια μεθοδολογία η όποια μπορεί να χαρακτηρίζει τον Scarpa μόνο στο κομμάτι της απεικόνισης των σχεδίων του . Επιπλέων πριν την επίσκεψη υπήρχε μια μεγάλη έλλειψη στην αντίληψη του κτηρίου και της σύνθεσης μιας και υπάρχουν λίγες φωτογραφίες του κτηρίου και αυτές ακόμα ήταν εστιασμένες σε συγκεκριμένα σημεία με αποτέλεσμα να χάνεται το σύνολο . Οι φωτογραφίες που προϋπήρχαν δεν κάλυπταν ολόκληρο το χώρο με αποτέλεσμα να υπάρχουν “μαύρες “ ζώνες οι οποίες δεν ήταν εφικτό να κατανοηθούν χωρίς την επίσκεψη .Τέλος τα σχεδία λόγο αυτής της υπερφόρτωσης της πληροφορίας ήταν δύσκολο να κατανοηθούν συνολικά. Το ίδιο συνέβη και με την σύνθεση και την συνολική ιδέα του Scarpa . Έπειτα από την επίσκεψη η αντίληψη που υπήρχε για το κτήριο και την αντιμετώπιση τόσο στη λήψη φωτογραφιών όσο και στην αντιμετώπιση του έργου άλλαξε. Η επίσκεψη έδωσε νέα στοιχειά τόσο για το Scarpa όσο και για την ιδέα του .

Παρατηρήθηκε ότι η αντιμετώπιση των σχεδίων του με τη προσθήκη γενικότερων και πιο συγκεκριμένων σημείων τα όποια παρέθετε όλα μαζί σε ένα καμβά δεν ήταν άπλα ένα προσωπικό καλλιτεχνικό στιλ παρουσίασης αλλά μια μεθοδολογία την όποια ακλουθούσε τόσο στην διάρκεια του σχεδιασμού όσο και στην γενική σύνθεση του έργου ενώ ακόμα φαινόταν και μέσα από την εμπειρία του χώρου . Αυτό σημαίνει ότι πρόκειται για μια άρρηκτα ενοποιημένη παράθεση διαφορετικών στοιχείων , τα όποια βρίσκονται όλα μαζί στον ίδιο χώρο , έχουν σφιχτούς δεσμούς και την λογική του πάζλ αλλά και ένα χαρακτηριστικό το οποίο τα διαφοροποιεί από το πάζλ , δεν μπορούν να θεαθούν όλα ταυτόχρονα . Η συνθετική ιδέα του Scarpa αναγκάζει τον θεατή να επισκεφτεί το έργο του ώστε να το δει και να το κατανοήσει πλήρως με μια βόλτα μέσα στον χώρο του Brion και με την περιπλάνηση αυτή του αποκαλύπτεται σταδιακά το σύνολο του χώρου το οποίο όπως μπορεί να υπάρχει ολόκληρο μόνο σαν μια ανάμνηση από διαφορετικά σημεία και όχι σαν μια συνολική εικόνα. Αυτή η λογική συνδέεται άρρηκτα και με το τρόπο παρουσίασης των σχεδίων του καθώς και με το λόγο οπού οι φωτογραφίες που υπάρχουν για το συγκεκριμένο κτίσμα είναι λίγες και συνήθως πρόκειται για φωτογραφίες

εστιασμένες στη λεπτομέρεια και όχι σε γενικότερα πλανά . Σύμφωνα λοιπόν με αυτή την μεθοδολογία στην όποια το ίδιο το μέρος καθοδήγησε το χωρισμό του κτίσματος σε πέντε διαφορετικά κομμάτια ανάλογα με το τι σου αποκαλύπτει κάθε φορά ο Scarpa . Ο διαχωρισμός αυτός έγινε συμφώνα με την επίσκεψη του αρχιτεκτονήματος από την είσοδο κοντά στο παρεκκλήσι . Αυτά τα πέντε τμήματα θα αναλυθούν στην συνεχεία τόσο στο τρόπο προσέγγισης τους όσο και στις οπτικές φυγές η περιορισμούς που έχουν δημιουργηθεί από το Scarpa και αποτελούν χαρακτηριστική μεθοδολογία του σχεδιασμού του .Σε καθένα από αυτά τα μέρη θα γίνει παρουσίαση της εμπειρίας μέσα στο χώρο και θα φανεί η εξελικτική πορεία της σύνθεσης και της σταδιακής αποκάλυψης του συνολικού έργου μέσα από λεπτομερειακές προσεγγίσεις και εστιάσεις ως ότου συμπληρωθεί μέσα από αυτά τα μέρη η συνολική εικόνα του Brion η όποια μπορεί να υπάρχει σαν σύνολο μόνο σαν ανάμνηση . Αυτή η εικόνα στο τέλος κάθε μέρους θα ενισχύεται ακόμα περισσότερο με την αναπαράσταση ενός εμπειρικού κολάζ φωτογραφιών το οποίο έχει δημιουργηθεί σύμφωνα με την πορεία που ακολουθήθηκε και πρόκειται για μια αναπαράσταση της προσωπικής

εμπειρίας μέσα στο συγκεκριμένο χώρο . Τα κομμάτια αυτά του κολάζ αντιμετωπίζονται και αυτά με την λογική του μέρους και του συνόλου έτσι αποτελούν τα πέντε αυτόνομα κομμάτια ενός συνολικού κολάζ που απεικονίζει την συνολική πορεία από την είσοδο μέχρι την έξοδο από το αρχιτεκτόνημα .

σχέδιο : διαχωρισμός μερών , Λαγός Φίλιππος

αριστερά : διαδρομή που ακολουθήθηκε δεξιά : σημεία λήψης φωτογραφιών

σχέδιa : Λαγός Φίλιππος

σχέδιο : Λαγός Φίλιππος

1ο Είσοδος Πρόκειται για τον χώρο της εισόδου και του μικρού διαδρόμου οπού βρίσκεται μπροστά από αυτήν . Είναι ένας μικρός σχετικά χώρος με πολύ καθορισμένη πορεία και αναμφισβήτητα ο πρώτος οπού θα δει ο επισκέπτης . Αυτός ο χώρος περιλαμβάνει την πορεία από το όριο του οικοπέδου μέχρι εκεί οπού κόβεται η ματιά του επισκέπτη από την θεά της εισόδου . Είναι ο πρώτος χώρος όποτε εδώ θα είναι και η πρώτη εντύπωση για το εσωτερικό αυτού του κοιμητηριού . Έτσι στην είσοδο υπάρχει μια βαριά μπετονένια συρομένη πόρτα ενώ πίσω από αυτή εκτείνεται ένας μικρός διάδρομος . Διπλά στο διάδρομο

υπάρχει μια μικρή λίμνη η όποια περιβάλει το παρεκκλήσι και το οποίο εμποδίζει την θεά προς την υπόλοιπη άυλη . Ήδη από τον πρώτο χώρο με ένα κενό ανάμεσα στο παρεκκλήσι και τον τοίχο δίνεται η υπόνοια ότι υπάρχουν κι άλλοι χώροι πίσω από τους τοίχους . Στο βάθος διαγώνια επίσης καταλαβαίνεις ότι με μία τρύπα που μοιάζει περισσότερο με θραύσμα στο τοίχο οδηγείσαι στα πιο ενδότερα σημεία . Αυτός ο χώρος χαρακτηρίζεται από την πληθώρα στοιχείων τα όποια ξετυλίγονται μπροστά σου αλλά από τα όποια σου επιτρέπει να έχεις μόνο ένα δείγμα της συνολικής εικόνας . Η κίνηση μέσα σε αυτό το χώρο γίνεται ευθύγραμμα και σε βάζει κάθετα μέσα στο οικόπεδο . Κοντά στην είσοδο εκεί οπού το παρεκκλήσι αφήνει ένα κενό με τον τοίχο μπόρες να διακρίνεις την έξοδο του παρεκκλησιού οπού όμως δεν μπορείς να φτάσεις σε αυτή αφού διαμεσολαβεί νερό. Στην δεξιά πλευρά αυτού του διαδρόμου υπάρχει ένας συνεχόμενος τοίχος όποιος κρύβει την θεά προς το υπόλοιπο κοιμητήριο και σε προσανατολίζει προς το βάθος και την αριστερή πλευρά του . Το παρεκκλήσι φαίνεται να είναι τοποθετημένο υπό γωνιά 45 μοιρών και έχει κάθετα ανοίγματα από την κορυφή μέχρι την επιφάνεια του νερού . Έτσι μέσα στην μικρή λίμνη νερού γύρου από αυτό σχηματίζεται αντανάκλαση

των ανοιγμάτων η όποια εντείνει την καθαρότητα τους . Επίσης μέσα στο νερό διακρίνονται στοιχεία τα όποια μοιάζουν με θραύσματα . Με αυτό τον τρόπο δημιουργεί περισσότερες στρώσεις στη σύνθεση του ενώ ταυτόχρονα μοιάζουν με διαφορικά υλικά λόγο της άλγης η όποια έχει αναπτυχτεί στο νερό και καλύψει αυτά τα στοιχειά. Με την πρώτη εντύπωση κιόλας από το χώρο του Brion συνειδητοποιεί ο επισκέπτης την ένταξη του νερού στο τοπίο αυτό το οποίο βρίσκεται μακριά από την θάλασσα . Η πληθώρα των υλικών και η επιδέξια χρήση τους είναι φανερή από αυτό τον πρώτο χώρο ακόμα . Με το μπετό να κυριαρχεί στην σύνθεση και να σχηματοποιεί διαφορετικές και ποικίλες γεωμετρίες αλλά και με δευτερεύοντα υλικά όπως μέταλλο , γυαλί , παραδοσιακές πέτρες για την πλακόστρωση ακόμα και το νερό σαν ξεχωριστό υλικό δείχνει την βαθιά μελέτη του και την γνώση του πάνω στο κάθε υλικό ξεχωριστά τα όποια πάντα συνδέει με θαυμαστό τρόπο σαν σύνολο .

φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

σχέδιο : Λαγός Φίλιππος

2ο Παρεκκλήσι Το βασικό στοιχειό αυτού του μέρους είναι το παρεκκλήσι .Ποιό συγκεκριμένα η δυνατότητα θέασης του εσωτερικού του ενώ περιλαμβάνεται και το μέρος της κρυφής μικρής αυλής στην έξοδο αυτού η όποια προμηνύει τον κήπο ο όποιος θα αποκαλυφθεί στην συνεχεία. Πρόκειται για το μόνο κομμάτι το οποίο είναι καθαρά εσωτερικός χώρος και περιβάλλεται με τοίχους ενώ εδώ βρίσκεται ίσως η ποιο χαρακτηριστική εικόνα αυτού του μέρους . Η προηγούμενη σκηνή σου επέτρεπε την οπτική επαφή μέχρι το σημείο οπού υπάρχει ένα κενό σε ένα τοίχο στο βάθος . Από εκείνο το σημείο και στρεφόμενοι πάλι προς την πλευρά της εξόδου είναι εμφανής η είσοδος για

το παρεκκλήσι . Αυτή είναι μια ελαφριά κατασκευή η όποια θυμίζει πολύ τα ιαπωνικά χωρίσματα , αποτελείται από υλικό το οποίο επιτρέπει την διάχυση του φωτός χωρίς όμως να είναι ξεκάθαρη η μορφή πίσω από αυτό. Επίσης ολόκληρη αυτή η κατασκευή η όποια αποτελεί την είσοδο και τον τοίχο γύρο από αυτή έχει την δυνατότητα να ανοίγει και με μια περιστροφή να εφάπτεται με τον πλαϊνό τοίχο ώστε ο χώρος να γίνεται σε μεγαλύτερο βαθμό ανοιχτός προς την άυλη . Πίσω λοιπόν από αυτή υπάρχει ένας προθάλαμος ο όποιος στην απέναντι πλευρά του έχει ένα τοίχο αποκολλημένο από τους πλευρικούς με ένα άνοιγμα στο μέσον του σε σχήμα κύκλου . Αυτός ο τοίχος βρίσκεται υπό γωνιά 45 μοιρών σχετικά με τον προθάλαμο και το οικόπεδο συνολικά και το ίδιο και ολόκληρο το παρεκκλήσι . Μέσα από αυτό το άνοιγμα αναπτύσσεται ολόκληρο το εσωτερικό του παρεκκλησιού ενώ αντιδιαμετρικά αυτού βρίσκεται και η έξοδος αυτού . Ο κεντρικός χώρος του παρεκκλησιού είναι άδειος εκτός από μια γωνιά η όποια βρίσκεται σε διαφορά ύψους από το υπόλοιπο και εκεί βρίσκεται η αγία τράπεζα .Χαρακτηριστικό αυτού του κομματιού είναι η λεπτομέρεια της κατασκευής η όποια υπάρχει τόσο στις πόρτες , τους μεντεσέδες , τα πόμολα , αλλά ξεχωριστό κομμάτι καλής και

λεπτομερειακής σχεδίασης είναι η αγία τράπεζα . Πλευρικά αυτού του χώρου και όπως αναφέρθηκε και στο προηγούμενο κομμάτι οπού φαινόταν εξωτερικά το παρεκκλήσι υπάρχουν ανοίγματα σε διαμοιρασμένες αποστάσεις που εκτίνονται καθ’ ύψος από την οροφή μέχρι το έδαφος . Από αυτά τα ανοίγματα υπάρχει περιορισμένη θέαση προς το διάδρομο της αυλής και ακόμα λιγότερη προς τον πλευρικό κήπο από την απέναντι μεριά του χώρου . Βέβαια λόγο του ότι είναι πολύ στενά και βάζουν λιγοστό φως δεν είναι εύκολο να δεις έξω από αυτά διότι το φως που μπαίνει δημιουργεί μεγάλη λάμψη σε εκείνο το σημείο . Πέρα λοιπόν από την λεπτομέρεια της σχεδίασης και στη συνεχεία της κατασκευής το ενδιαφέρον στρέφεται κατά κύριο λόγο στην οροφή η όποια όπως προαναφέρθηκε είναι το σήμα κατά τεθέν του συγκεκριμένου αρχιτεκτονήματος . Εκεί βρίσκεται ένα είδος τρούλου οπού βάζει φως από το ψηλότερο σημείο του με μια μικρή οπή στην οροφή . Βασική διαφοροποίηση από τον τρούλο είναι ότι ο Scarpa τον δημιούργησε σε σχήμα τετραγώνου και η ανύψωση του κεντρικού μέρους γίνεται με την πολύ χαρακτηριστική χειρονομία του Scarpa τις πτυχωτές επιφάνειες .Στην μια γωνιά αυτού του σχήματος , αυτή που βρίσκεται προς το μέσο του χώρου δημιουργεί το ίδιο

πάλι σχήμα από το οποίο τώρα λείπει το άνοιγμα στην κορυφή του και το οποίο είναι τοποθετημένο κολλητά στο προηγούμενο αλλά πάλι υπό γωνιά 45 μοιρών με τρόπο ώστε να τονίσει σε μεγαλύτερο βαθμό το κεντρικό . Με αυτή την πτυχωτή κατασκευή στην οροφή του χώρου επιδιώκει να δώσει μια ακόμα δύναμη στο βασικό σημείο του χώρου , την αγία τράπεζα , με το να τοποθετεί το άνοιγμα του σχήματος ακριβώς πάνω από αυτή . Με αυτό τον τρόπο και μιας και η αγία τράπεζα είναι το μόνο στοιχειό μέσα στο χώρο οπού είναι κατασκευασμένη από ένα επίχρυσο υλικό , όταν το φως πέφτει πάνω της διαθλάτε και αστράφτει μέσα στο χώρο ενώ τον γεμίζει με ένα χρυσό κίτρινο χρώμα . Από όλα αυτά τα ανοίγματα μπαίνει φως το οποίο λόγο των πτυχωτών επιφανειών , οι οποίες δεν βρίσκονται μόνο στην οροφή , αναδεικνύουν τους όγκους και δημιουργείται έντονη αντίθεση μεταξύ φωτός και σκιάς η όποια θα αναλυθεί αργότερα . Στην άλλη γωνιά εκεί οπού υπάρχει η πόρτα της εξόδου είναι και ο μικρός κήπος του οποίου την ιδέα είχε ο επισκέπτης και από τον διάδρομο της εισόδου χωρίς όμως να έχει πρόσβαση και αποκαλύπτοντας του εν πολύ μικρό κομμάτι αυτού . Εδώ πρέπει να σημειώσουμε ότι και αυτή η πόρτα αποτελείται από δυο μέρη τα όποια

ανοίγουν και τα δυο και αναδεικνύουν την διαμπεροτητα του εσωτερικού του παρεκκλησιού . Πίσω λοιπόν από αυτή την ανοιχτή πόρτα συνεχίζει η περιμετρική δεξαμενή με νερό οπού μέσα της υπάρχουν τα μπετονένια στοιχειά μέσα και κάτω από το νερό . Μερικά από αυτά τα στοιχειά φτάνουν μέχρι την επιφάνεια και δημιουργούν μερικές πλάκες στην σειρά από τις οποίες διασχίζει κανείς την δεξαμενή νερού βγαίνοντας από την έξοδο . Εκεί υπάρχει η αρχή της αυλής η όποια είναι φυτεμένη και καλύπτει μεγάλο μέρος της συνολικής έκτασης . Στο τελείωμα αυτής διακρίνεται και ο κεκλιμένος μαντρότοιχος που περιβάλει το μαυσωλείο . Με τα μικρά αυτά ανοίγματα ελέγχει πολύ καλά τι θα επιτρέψει στον επισκέπτη να δει κάθε φορά και από κάθε σημείο και φαίνεται για άλλη μια φορά ότι η μεταφορά του σκίτσου σε κτίσμα γίνεται με την ιδία μορφή αποσπασμάτων και κολάζ στοιχείων που μόνο στο μυαλό του ο καθένας μπορεί να αντικρίσει το σύνολο του Brion συνδέοντας όλα τα κομμάτια .

φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

σχέδιο : Λαγός Φίλιππος

100

3ο Ακροσόλιο Σε αυτό το μέρος υπάγεται η κορυφή του οικοπέδου πάνω στην όποια βρίσκεται ο λόγος ανάθεσης ολόκληρου του έργου . Πρόκειται για τους προσωπικούς τάφους της οικογένειας οπού ανέθεσαν το έργο . Επίσης είναι και το κομμάτι με μία από τις πιο χαρακτηριστικές εικόνες του μαυσωλείου . Απαρτίζεται κατά κύριο λόγο από άυλη μέσα στην όποια υπάρχει και το πιο αξιοπρόσεκτο κτίσμα του οικοπέδου . Ο διάδρομος της εισόδου όπως έχει σημειωθεί κατέληγε σε ένα άνοιγμα από το οποίο κατευθυνόταν ο επισκέπτης προς το παρεκκλήσι . Σε εκείνο το σημείο πριν στρίψει προς το παρεκκλήσι αλλά κάνοντας ένα S έφτανε σε ένα παράλληλο διάδρομο

101

απέναντι ακριβώς από την είσοδο του παρεκκλησιού . Αυτός ο διάδρομος είναι στεγασμένος στα πρώτα μέτρα του ενώ ταυτόχρονα έχει ένα τοίχο στα δεξιά και έναν στα αριστερά . Ο αριστερός τοίχος έχει κάποια κατακόρυφα ανοίγματα όμοια με αυτά του παρεκκλησιού τα όποια επιτρέπουν την οπτική επαφή με την πλευρική άυλη η όποια είναι υπερυψωμένη σχετικά με τον διάδρομο . Εκεί οπού σταματά ο διάδρομος να είναι σκεπασμένος , σταματά και ο αριστερός τοίχος με τα ανοίγματα . Εκεί πάνω στον φυτεμένο αυτό κήπο στα αριστερά βλέπεις ένα λιγότερο επιβλητικό και λεπτοδουλεμένο κτίσμα οπού πρόκειται για τον τάφο τω γονιών της οικογένειας Brion . Ο διάδρομος όμως συνεχίζει ευθεία και επιτρέπει να δεις μόνο μέχρι το ακροσόλιο το οποίο βρίσκεται και αυτό πάνω σε ένα δεύτερο υπερυψωμένο κήπο . Είναι το βασικό κτίσμα και ο λόγος ανοικοδόμησης του συνολικού έργου . Πρόκειται για τους τάφους του ζεύγους Brion οι οποίοι είναι και αυτοί τοποθετημένοι υπό γωνιά ώστε να είναι διακριτοί και από τις δυο πλευρές του οικοπέδου μιας και αυτό είναι σχήματος Γ . Μια σαρκοφάγος για τον κάθε ένα οι οποίες συγκλίνουν προς τα πάνω. Όμοιες σαν κατασκευή , φτιαγμένες από παραδοσιακή ιστριακή πέτρα και μάρμαρο , με

μερικά σημεία ντυμένα και με ξύλο , ενώ έχουν και μεταλλικές λεπτομέρειες . Μια εντυπωσιακή κατασκευή η όποια φυσικά απαρτίζεται και από πτυχωτές επιφάνειες με ιδιαίτερη αισθητική , οι οποίες στέκουν σαν εκθέματα . Έχουν τοποθετηθεί σε μικρή υποχώρηση του εδάφους του κήπου με κάποια σκαλάκια στην μπροστινή και οπίσθια πλευρά σε κυκλικό σχήμα κάτοψης . Πάνω ακριβώς από αυτές τι σαρκοφάγους εκτείνεται ένα τόξο το οποίο σκεπάζει τους δυο τάφους και εδράζεται πλευρικά στο έδαφος . Είναι μια επιρροή από της αρχαίες Ρωμαϊκές κατακόμβες που βρέθηκαν στην Ελλάδα με το προσωπικό στοιχειό του αρχιτέκτονα πάντα . Αυτό δεν είναι άλλο από την απόλυτη πτυχωτή επιφάνεια η όποια έχει πηγές τόσο από την αρχιτεκτονική των θραυσμάτων της Βενετίας όσο και από κάποιους αρχαίους ναούς και τάφους της ανατολής οι οποίοι αποκαλούν αυτή την σκαλοπατοιδή επιφάνεια “ ziggurat “ . Στο εσωτερικό αυτό το τόξο είναι ντυμένο με παραδοσιακά πλακάκια μωσαϊκού σε αποχρώσεις του πράσινου και του μπλε τα όποια αντανακλούν και διαχέουν το φως κάτω από το τόξο . Ενώ όμως πλησιάζει ο επισκέπτης μέσω του διαδρόμου το ακροσόλιο με τον συνεχόμενο τοίχο στα δεξιά του και τον υπερυψωμένο κήπο στα αριστερά , ο δεξής τοίχος έχει μια εσοχή

σε ένα σημείο η όποια επιφυλάσσει μία έκπληξη . Όσο όμως πλησιάζει , ίσως και νωρίτερα καμιά φορά αναλόγως την θέση του ηλίου , εμφανίζεται στο τελείωμα του τοίχου μια λεπτομέρεια η όποια δεν ξέρεις κανείς πριν επισκεφθεί το μέρος σε πιο ακριβώς σημείο του χώρου είναι . Πρόκειται για άλλη μια πολύ φωτογραφημένη λεπτομέρεια η όποια είναι ένα ακόμα τέχνασμα βγαλμένο από την γνώση και εκτενή χρήση του Scarpa πάνω στης πτυχωτές επιφάνειες οπού προαναφέραμε .Ένα καδράρισμα του ουρανού με το πλαίσιο να μην κλίνει στην μια του γωνιά για μερικά χιλιοστά . Ο περιορισμένος χώρος σε εκείνο το σημείο είναι εσκεμμένη κίνηση του αρχιτέκτονα ο οποίος συνδέει άρρηκτα την σχέση των αποσπασματικών σκίτσων του με τον χώρο τον οποίο τον παρουσιάζει κομμάτι - κομμάτι στο θεατή και ποτέ σαν σύνολο .

102

φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

103

104

105

σχέδιο : Λαγός Φίλιππος

106

4ο Χώρος Διαλογισμού Σε αυτό το σημείο θα παρουσιαστεί το κομμάτι όπου υπάρχει ο χώρος διαλογισμού . Εκεί ο Scarpa θα επιτρέψει στον επισκέπτη να δει άλλο ένα σημαντικό μέρος της σύνθεσης . Αυτό το κομμάτι είναι κατά κύριο λόγο καλυμμένο από νερό. Σε αυτό το κομμάτι του συνόλου ο επισκέπτης έχει την δυνατότητα να δεί την τελευταία γωνιά του σχήματος η όποια είναι ως επί το πλείστον καλυμμένη με νερό . Εκεί λοιπόν είχε σταματήσει στο προηγούμενο κομμάτι , στο μακρύ διάδρομο με το ακροσόλιο να υψώνεται στο τέλος αυτού πάνω σε ένα ψηλότερο επίπεδο το οποίο πρόκειται για φυτεμένη έκταση . Δυο στρογγυλά σχήματα τα όποια βρίσκονται σε απόσταση μεταξύ τους στο έδαφος και ακριβώς μπροστά

107

από το ακροσόλιο , πηγάζουν νερό . Αυτό το νερό το διοχετεύουν γραμμικά στην αρχή με ένα στενότερο και στην συνεχεία με ένα πιο φαρδύ ρυάκι το οποίο διασχίζει όλη αυτή την έκταση του φυτεμένου επίπεδου και καταλήγει σε μια μεγάλη δεξαμενή . Αυτό το ρυάκι περνά μπροστά από μια στοά η όποια σε αυτό το κομμάτι δεν αποκαλύπτεται και δεν μπορεί ο επισκέπτης να καταλάβει περί τίνος πρόκειται . Αυτή η δεξαμενή νερού είναι σχεδόν τετράγωνη σε κάτοψη αλλά και σε αυτή λόγο κάποιων τεχνασμάτων του αρχιτέκτονα δεν είναι εφικτό να θεαθεί ολόκληρη στον επισκέπτη από ένα σημείο . Μέσα σε αυτή την μεγάλη σε έκταση δεξαμενή , άλλες φορές ξεπροβάλλουν από την επιφάνεια του νερού και άλλες απλά διακρίνονται κάπου κάτω από αυτή , υπάρχουν διαφόρων ειδών και σχημάτων στοιχειά στα όποια πολλές και ποικίλες ερμηνείες έχουν δοθεί. Πρόκειται λοιπόν άλλοτε για κυλινδρικά σχήματα τοποθετημένα κάτω από την επιφάνεια , άλλοτε πλάκες οι οποίες αναδύονται από το νερό και τέλος ένα σχήμα που μοιάζει με σταυρό στην πρώτη όψη αλλά τελικά είναι ένα τετράγωνο με μια γραμμή να το τέμνει . Αφήνοντας λοιπόν τα στοιχειά κάτω από το νερό και κοιτάζοντας την επιφάνεια πέρα από τα νούφαρα που έχουν αναπτυχτεί και δημιουργούν άλλη μια παράβαση σχετικά με το τι

επιτρέπεται να δει ο επισκέπτης και τι όχι ,υπάρχουν δυο στοιχειά τα όποια ανακλώνται στην επιφάνεια του νερού . Το πρώτο είναι ένας τοίχος περίφραξης οπού έχει διαδεχτεί τον προηγούμενο κεκλιμένο με μια ασυνέχεια στο σημείο ένωσης . Ο νέος τοίχος είναι κατακόρυφος , ψηλότερος , καθαρά από μπετόν πάνω στο οποίο διακρίνεται ο ξυλότυπος καλουπώσεος και στη μέση αυτού ένα στοιχειό της παράδοσης . Μια στενή λωρίδα από πλακάκια μωσαϊκού , ποικίλα σε χρώματα και με τυχαία ακολουθία βρίσκονται ακριβώς στο ύψος του ματιού του επισκέπτη . Πάνω από αυτό τον τοίχο για άλλη μια φορά ο χρόνος , η φύση και η εποχή έχουν συμβάλει στην απόκρυψη μερών του τοίχου με αναρριχητικά φυτά που κρύβουν κομμάτια αυτού . Κεντρικό όμως θέμα και βασικότερο στοιχειό πάνω στην λίμνη είναι ένας χώρος διαλογισμού . Μέσω του διαδρόμου ο όποιος καταλήγει κυριολεκτικά μέσα στην λίμνη εκεί οπού παραλαμβάνει τον επισκέπτη οι αναδυόμενες από το νερό πλάκες για να τον οδηγήσουν στο μικρό αυτό χώρο . Πρόκειται για ένα ακόμα καλοσχεδιασμένο σημείο με πληθώρα υλικών και σχεδιαστικών λεπτομερών . Μια μπετονένια πλατφόρμα η όποια εξέχει οριακά από το νερό και ένα δέντρο να αναπτύσσεται πάνω από

αυτή . Για στέγαση υπάρχει ένας μεταλλικός χάλκινος σκελετός με παραδοσιακά στοιχειά όπως τη χρήση ζευγών που έχει αποδοθεί από το Scarpa με ένα πολύ νέο τρόπο . Αυτός ο σκελετός στηρίζει ένα σκέπαστρο το οποίο κατεβαίνει μέχρι το ύψος των ώμων και περιορίζει για μια ακόμα φορά τη επιτρεπόμενη θεά . Μερικά μόνο σημεία με μεταλλικές λεπτομέρειες καδράρουν με μοναδικό τρόπο στον επισκέπτη την θεά προς το ακροσόλιο . Το κάλυμμα αυτό αποτελείται από ξύλο τα όποια αφήνουν ανεπαίσθητες σχισμές στις μεταξύ τους ενώσεις και δημιουργούν κάτι πολύ ενδιαφέρον στο εσωτερικό . Ακόμα κανείς έχει την δυνατότητα να καθίσει σε ένα μικρό είδος καθίσματος που βρίσκεται εκεί . Ολόκληρη η κατασκευή αλλά και το σύνολο του χώρου είναι σχεδιασμένα ώστε να επιτρέπουν αποσπασματικά και σταδιακά στον επισκέπτη την θέαση του χώρου σαν να του κρατούν την αγονία ενώ σε κανένα σημείο δεν μπορεί να έχει θεά προς ολόκληρη την αρχιτεκτονική σύνθεση .

108

φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

109

110

111

σχέδιο : Λαγός Φίλιππος

112

5ο Στοά - Κοιμητήριο Πρόκειται για το πέμπτο και τελευταίο κομμάτι του αρχιτεκτονήματος σύμφωνα πάντα με την προσωπική επίσκεψη του χώρου και την συγκεκριμένη κίνηση μέσα σε αυτόν . Σε αυτό το μέρος λοιπόν εντοπίζεται η στοά από το ακροσόλιο προς το παβίλιον διαλογισμού καθώς επίσης ο προσωπικός τάφος του Scarpa , η θεά πίσω από τους τοίχους προς το αρχιτεκτόνημα καθώς και το είδη υπάρχον κοιμητήριο . Σε αυτό το κομμάτι ο αρχιτέκτονας επιτρέπει στον επισκέπτη την θέαση της όψης και του εσωτερικού του διαδρόμου και επιφυλάσσει μια τελευταία πολύ χαρακτηριστική εικόνα αυτού του μέρους . Ο διάδρομος αποκαλύπτεται σαν σταυροδρόμι από την κεντρική

113

είσοδο του είδη υπάρχοντος κοιμητηρίου που κατευθύνει τον επισκέπτη είτε στο ακροσόλιο είτε στο χώρο διαλογισμού . Σχηματικά είναι ένας χώρος Τ οπού στο κομβικό σημείο τοποθετεί αυτή την πολύ έντονη εικόνα μεταξύ φωτός και σκιάς με τους δυο αλληλοτεμνόμενους κύκλους . Μια μικρή εντύπωση για τον κήπο που βρίσκεται πίσω από αυτή τη στοά καθώς μπαίνει κανείς στο κοιμητήριο μέσα από ένα σχήμα που διακρίνεται σε διαφορά σημεία μικρότερα και μεγαλύτερα μέσα στον χώρο αυτό . Αυτό το τόσο δυνατό σχήμα τονίζεται ακόμα περισσότερο με φινιρίσματα παραδοσιακών μωσαϊκών πλακιδίων διαφορετικού χρώματος σε κάθε κύκλο. Η επιλογή των χρωμάτων έχει και αυτή ορμηνευθεί με συμβολικούς χαρακτήρες ενώ πρόκειται για 2 χρώματα που βρίσκονται αντιδιαμετρικά του χρωματικού κύκλου . Η στοά επίσης διαθέτει και σε αλλά σημεία φινιρίσματα με μωσαϊκά πλακάκια τα όποια εδώ είναι από ένα χρώμα και τονίζουν σε μεγαλύτερο βαθμό κάποια τελειώματα της στοάς οπού είναι κομμένα με την μορφή θραύσματος και εντείνουν την ποικιλία των σκιών που πέφτουν στο τοίχο και το έδαφος . Ακόμα μέσα την στοά υπάρχει μια γυάλινη πόρτα η όποια οδηγεί στο χώρο διαλογισμού και την όποια έχει σχεδιάσει ο Scarpa με μεγάλη έμφαση στη λεπτομέρεια και τα υλικά. Έχει στο επάνω μέρος της

μια μεταλλική κουπαστή η όποια στις άκρες τις και χωνευτά μέσα στον τοίχο διαθέτει συρματόσκοινα από τα όποια κρέμεται ολόκληρη η τζαμένια πόρτα . Στην Εξωτερική όψη τώρα υπάρχει ένας μηχανισμός αποτελούμενος από γρανάζια και τροχαλίες ο όποιος πέρα από την καλή μηχανολογική σχεδίαση την όποια διαθέτει , αποτελεί και ένα στολίδι της όψης της στοάς . Τα γρανάζια είναι τοποθετημένα με τρόπο ώστε να δημιουργούν μια σύνθεση πάνω σε αυτό το κομμάτι του τοίχου . Αυτός ο μηχανισμός είναι υπεύθυνος για την τοποθέτηση της πόρτας μέσα στο έδαφος η την ανάδυση της ως εμπόδιο . Η στοά έχει χαρακτηριστεί σαν προπύλαιο για το αρχιτεκτόνημα του Scarpa από την πλευρά μέσα στο κοιμητήριο . Έτσι το βασικό στοιχειό που την χαρακτηρίζει είναι αυτές οι πτυχωτές επιφάνειες οι οποίες εξελίσσονται σε άλλες τις διαστάσεις και δημιουργούν μια ξεκάθαρη θραυσματική σύνθεση οπού αλλοιώνει σε μεγάλο βαθμό την ολότητα των καθαρών σχημάτων . Επίσης με αυτό τον τρόπο και σε συνδυασμό με ένα οριζόντιο άνοιγμα πάνω από την είσοδο εντείνει το σχηματισμό περίτεχνων σκιών οι οποίες διαγράφουν τον συνολικό όγκο και τονίζουν τις πολύ επίπεδες επιφάνειες . Ένα ακόμα στοιχείο που βρίσκεται εκεί για να προσδώσει την ένταση μεταξύ

φωτός και σκιάς είναι και οι τοίχοι οι οποίοι καλύπτουν από την πλευρά του υπάρχοντος κοιμητηρίου την προσθήκη του Scarpa και βρίσκονται σε μικρή απόσταση από τους τάφους . Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα με την κίνηση του ηλίου οι τάφοι να ρίχνουν έντονες σκιές πάνω σε αυτούς τους ενιαίους τοίχους . Αυτές οι σκιές μοιάζουν σε μεγάλο βαθμό με τα θραυσματικά πολύ επίπεδα θραύσματα που χρησιμοποιεί ο αρχιτέκτονας και προσδίδουν ένα διαφορετικό ύφος στους τοίχους αυτούς . Στη συναρμογή των δυο αυτών τοίχων υπάρχει ένα κενό το οποίο οδηγεί σε ένα πολύ μικρό και απόμερο χώρο ανάμεσα στο κοιμητήριο και την προσθήκη εκεί οπού βρίσκεται με μια μόνο πλάκα στο έδαφος ο τάφος του ίδιου του αρχιτέκτονα . Σχεδιάστηκε από τον γιο του και φέρει και αυτός πάνω του μερικά από τα σχήματα που χρησιμοποιούσε ο Scarpa τόσο στη σύνθεση του όσο και στις λεπτομέρειες της κατασκευής . Αυτός ο μακρύς άξονας που συμβολίζεται με τα κυπαρίσσια έξω από το κοιμητήριο και συνεχίζει μέχρι το εσωτερικό του και καταλήγει σε αυτή τη στοά με το άνοιγμα των δυο κύκλων στο τέλος αυτής χαρακτηρίζεται από τις οπτικές φυγές οι οποίες είναι περιορισμένες και στοχευόμενες από την πλευρά του αρχιτέκτονα . Ακόμα

114

και από αυτή την δεύτερη είσοδο ο επισκέπτης δεν έχει καμιά απολύτως ιδέα για το τι κρύβεται πίσω από όλους αυτούς τους τοίχους μέχρι ο ίδιος ο χώρος σιγά- σιγά να του αποκαλύψει κομμάτι - κομμάτι το εσωτερικό του . Μια τεχνική η όποια διακρίνεται τόσο στα σχεδία του Scarpa όσο και στο χωρικό αποτέλεσμα . Μια παράθεση καλοσχεδιασμένων στοιχείων με ένα βασικό την φορά και την αδυναμία να θεαθούν όλα ταυτόχρονα .

φωτογραφίες : Μπράβου & Λαγός

115

116

117

Βιωματική Εμπειρία Είναι η στιγμή που οι αυλές των σπιτιών σταματούν. Το τοπίο ερημώνει . Το έως τώρα κατοικημένο κομμάτι του δρόμου που αντίκριζα στη διάρκεια της πορείας μου μετατρέπεται σε ένα έρημο μονοπάτι . Οι κατοικίες αντικαθίστανται από θεόρατα κυπαρίσσια τα όποια φορτίζουν την ατμόσφαιρα . Ψηλά , στοιχισμένα, καθαρά οριοθετημένα σε γεμίζουν δέος . Για κάποιο λόγο βρίσκονται εκεί . Κάτι προμηνύουν . Κι ύστερα έφτασα στον προορισμό μου . Μια σύνθεση μπετονένιων όγκων στέκουν στο πουθενά σαν ένας γλύπτης να τα σκάλισε στο υπάρχων τοπίο . Ο χρόνος που έχει περάσει από πάνω τους τα κάνει να μοιάζουν σαν να βρίσκονταν εκεί από πάντα . Ένας βαρύς τοίχος με κλίση στέκεται εμπρός μου επιβλητικός και μου υποδεικνύει πως κάπου εδώ η πορεία μου φτάνει στο τέλος της . Είμαι έξω από το κοιμητήριο και κοιτώ το παιχνίδι των σκιών από τα κυπαρίσσια και τους λιγοστούς περαστικούς στον κεκλιμένο τοίχο . Σχηματίζουν μορφές άλλοτε στάσιμες και άλλοτε κινούμενες. Κάποιος εδώ φαίνεται να προσπαθεί να δημιουργήσει μια ατμόσφαιρα . Με την πρώτη του συνθετική κίνηση παίρνει στα χέρια του τις αισθήσεις μου και τις οδηγεί εκεί που

θέλει . Το σύντομα ταξίδι των σκιών στο μπετονένιο τοίχο , η γέννηση και ο θάνατος τους στην κεκλιμένη επιφάνεια σηματοδοτούν την έναρξη του ταξιδιού μου σε έναν κόσμο που κάποιος έπλασε για το Brion . Σπρώχνω την μπετονένια πύλη και εισέρχομαι στο κοιμητήριο . Προς έκπληξη μου ήδη αγγίζοντας την πύλη αντιλαμβάνομαι πως ο δημιουργός του χώρου είναι γνώστης των υλικών και της αρχιτεκτονικής . Η επιβλητική πύλη από μπετό μοιάζει να ρέει ανάλαφρα στον τοίχο που τον πλαισιώνει . Ένα έργο τέχνης από μόνη της . Περνώ την πύλη και τα ματιά μου σα να έπρεπε να πέσουν εκεί συναντούν το παρεκκλήσι . Η παρουσία του γίνεται έντονα αισθητή όχι μόνο λόγω της βαριάς γεωμετρικής κατασκευής του και το πλήθος των ορθοκανονικών λεπτομερών και πτυχώσεων , αλλά κυρίως από την αντανάκλαση του στο νερό που το περιβάλει . Μέσα στο νερό βλέπω κι άλλες λεπτομέρειες , πτυχώσεις , μικρά σκαλοπατοειδή γλυπτά που μοιάζουν να ξεπροβάλουν από έναν μπετονένιο πυθμένα . Φαίνεται να προσδίδουν ακόμα μια διάσταση , κι είμαι σίγουρος πια πως δημιουργούν μια ατμόσφαιρα , πως από τα πρώτα κιόλας βήματα μου

118

στο κοιμητήριο του Brion τα αισθήματα μου καθοδηγούνται από τις εικόνες που σχηματίζονται μπροστά μου η μια μετά την άλλη και με κατευθύνουν . Εισέρχομαι στο παρεκκλήσι . Εκεί θα βρω έναν ενδιαφέροντα χώρο αλλού σκοτεινό και αλλού έντονα φωτισμένο . Το φως ρέει στα σωστά σημεία περνώντας μέσα από διαφορετικά ανοίγματα . Άλλοτε ένας μεγάλος κύκλος που τέμνεται από το έδαφος και άλλοτε ορθογώνια η τετράγωνα ανοίγματα . Τα φωτεινά τμήματα υποδέχονται τις σκοτεινές σιλουέτες των επισκεπτών του χώρου . Το φως δεν εισέρχεται μόνο από τις όψεις του παραλληλεπιπέδου παρεκκλησιού . Το ταβάνι είναι ένας ακόμη υποδοχέας του φωτός στο χώρο. Ένα τετράγωνο το οποίο συνθέτεται από μπετονένιες πτυχωτές επιφάνειες και διαδέχεται από ένα ακόμη τετραγωνικό άνοιγμα το οποίο επιτρέπει να φέρει στο παρεκκλήσι μια ποσότητα φωτός τόση όση χρειάζεται για να γητεύσει τον επισκέπτη . Βγαίνω από το παρεκκλήσι και εισέρχομαι σε ένα διάδρομο ο όποιος συντίθεται από κάθετα ανοίγματα , τέτοια ώστε να γίνεται πάντα διακριτή η σιλουέτα του περαστικού που τον διασχίζει .Εμπρός μου μια καταπράσινη

119

από τη βλάστηση άυλη , η όποια πλαισιώνεται από τον μπετονένιο φράχτη . Πίσω του διαγράφεται η επαρχιακή πόλη με το καμπαναριό της να ξεχωρίζει . Ο μπετονένιος τοίχος το οριο ανάμεσα στον κόσμο που ηξερα και στον κόσμο που γνωρισα εκείνο το μεσημερι , πίσω από αυτόν ξεκινησε για εμενα ένα πρωτογνωρο ταξίδι . Συνεχιζω την πορεία μου στο κοιμητήριο και το ματι μου πεφτει σε καλοσχεδιασμενες λεπτομέρειες διασπαρτες στο χώρο. Είναι το σημείο που αρχιζω να πιστευω πως οπού και να στρεψω το βλέμμα μου κάτι θα καταφερει να με εκπλήξει . Και πράγματι , κοιτώ ψηλά , ανάμεσα στον τοίχο του διαδρόμου και την άυλη διακρίνω μια από τις πιο χαρακτηρίστηκες εικόνες του μαυσωλείου , η όποια αποτυπώθηκε όχι μόνο στο δικό μου νου , αλλά πιθανά στων περισσότερων επισκεπτών . Μια σκαλοπατοειδής εσοχή στέκει απέναντι από μια άλλη σαν σε συνεχή αγώνα η μια να ακουμπήσει την άλλη .Συνειρμικά ο νους μου ταξιδεύει στο έργο του Michelangelo , “Creation of Adam” κι αναρωτιέμαι και εγώ ο ίδιος , πως δυο άψυχα κομμάτια , μπορούν να φέρουν στο μυαλό μου την απεικόνιση της ίδιας μας της ύπαρξης . Οι σκαλιστές

λεπτομέρειες παίρνουν στα ματιά μου την θέση του θεού και του ανθρώπου , σε μια ατέρμονη προσπάθεια να σμίξουν τα ακροδάχτυλα τους το ένα πλάι στο άλλο σε κάνουν να αγωνιάς για το αν ποτέ θα τα καταφέρουν . Διασχίζω τον χώρο καθοδηγούμενος από τις αισθήσεις μου. Τα ματιά μου σαγηνεύονται από αυτά που βλέπουν και το κορμί μου ακολουθεί. Στο βάθος ο οικογενειακός τάφος , κατασκευασμένος με την επιρροή των ακροσολίων . Κάτω από την αψίδα που στεγάζει τους τάφους το έδαφος υποχωρεί . Οι τάφοι έχουν σχήμα τέτοιο που συγκλίνει προς τα πάνω , σαν κι αυτοί ακόμη να μας εξιστορούν την πορεία της ανθρώπινης ζωής , ξεκινούν χώρια και καταλήγουν μαζί , πλάι πλάι , για πάντα , για όσο ο θάνατος διαρκεί. Δεν ξέρω αν έτσι φαντάζει σε εμενα η όντως συμβαίνει , αλλά θαρρώ πως υπάρχει ένα καλογραμμένο πίσω κείμενο σε κάθε μικρή κίνηση της μεγαλειώδους σύνθεσης . Η αψίδα που στεγάζει τους τάφους , καλύπτεται εσωτερικά από διαφόρων χρωμάτων πλακάκια μωσαϊκού , στοιχειό της βενετσιάνικης παράδοσης , δημιουργώντας έτσι ένα “ λαμπρό ουρανό “ για τους τάφους . Η υποχώρηση που δημιουργεί το έδαφος κάτω από αυτή έχει κυκλικό σχήμα . Όλα πάντα επεξεργασμένα με τον χαρακτηριστικό τρόπο του Scarpa

, δηλαδή πτυχωτές λεπτομέρειες , έντονες σκιές και σκοτεινά σημεία . Συνειδητοποιώ πως όταν οι ίδιοι οι όγκοι δεν δημιουργούν αντιθέσεις και διαφοροποιήσεις στο φάσμα του φωτός , ο αρχιτέκτονας με περίσσια επιδεξιότητα δημιουργεί την ένταση που λείπει με τις συνθετικές του κινήσεις . Βαδίζοντας ακόμη κοντά στον τάφο στο πλάνο έρχεται ξανά το υγρό στοιχειό . Ένα ρυάκι οριοθετημένο και καμωμένο με εξαίρετη κομψότητα , ξεκινά από δύο γούρνες γραμμικό και στενό και ξεσπά σε μια λίμνη , η οποία αποτελεί , το πιο μεγαλοπρεπές στιγμιότυπο από όλα τα όμοια της στο χώρο. Στα γαλήνια νερά της διακρίνω νούφαρα και όπως πάντα μπετονένια στοιχεία ,-τα οποία άν και ακατόρθωτο να κινηθούν- μοιάζουν όλα να πλέουν για ένα ταξίδι προς το πουθενά. Θα ήταν αδύνατον ο Scarpa να υποκινεί ξανά τα συναισθήματά μου αναίτια. Τώρα μπροστά στα μάτια μου βλέπω το λόγο να υψώνεται με τη μορφή του χώρου διαλογισμού . Στέκεται σε μια μπετονένια εξέδρα, που πλέει στην επιφάνεια της λίμνης. Ο μεταλλικός σκελετός του χώρου απομόνωσης , όσο καλοσχεδιασμένος περίμενα , στεγάζεται και “προστατεύεται” από μια κατασκευή με πρωταγωνιστές το μέταλλο και το ξύλο. Το μεταλλικό τμήμα, φτάνει σε σημείο τέτοιο ώστε να μπλοκάρει το

120

βλέμμα του όρθιου παρατηρητή, ενώ οι χαραμάδες που έχουν δημιουργηθεί “μεταφράζονται “ ως τα σημεία διαφυγής του βλέμματος και του πνεύματος. Το ξύλινο τμήμα, φανερά επηρεασμένο από την ιαπωνική παράδοση , αφήνει λιγοστό φώς να περάσει από τα σημεία όπου τα κομμάτια ξύλου συναρμόζουν. Δημιουργεί έτσι μια κατανυκτική ατμόσφαιρα, με έναν απόλυτα φυσικό τρόπο. Στον επισκέπτη δίνεται η δυνατότητα να επιλέξει τν πλήρη ή τη μερική απομόνωση επιλέγοντας αντίστοιχα τη θέση του όρθιου ή του καθήμενου. Ο καθήμενος έχει τη δυνατότητα πλήρους θέασης του συνολικού χώρου , ή και όχι απλά στρέφοντας το σώμα του προς την πλευρά του εξωτερικού τοίχου. Ο μοναδικός τρόπος εισόδου και εξόδου από αυτό το χώρο είναι ο διάδρομος στη δεξιά του πλευρά. Βαδίζω σε αυτόν και αρχίζω τώρα να συγκροτώ το νου μου. Προσπαθώντας να απαλλαχθώ από τον ενθουσιασμό που βίωσα την πρώτη φορά που τον διέσχισα , ώστε να εισέλθω στο χώρο διαλογισμού , αρχίζω να παρατηρώ. Και ξανανοίγω τώρα την πόρτα που πέρασα και την βλέπω να κατεβαίνει, λες και το έδαφος την καταπίνει χωρίς να πασχίζει ούτε λίγο γι αυτό. Στα δεξιά μου στέκει ένας ψηλός τοίχος που τώρα διακόπτεται από δύο ανοίγματα. Δύο

121

κύκλοι που τέμνονται. Ο ένας ζει μέσα στον άλλον , ζει από τον άλλον . Δεν θα χωριστούν ,τους ενώνει ένας γόρδιος δεσμός που δε θα λυθεί, ένας γόρδιος δεσμός που δε θα ‘θελα ποτέ κανείς να τον λύσει. Μέσα από αυτούς έχω θέα όλο τον κήπο του Brion. Τον θαυμάζω για μια τελευταία φορά. Παίρνω πια το δρόμο της εξόδου. Κατεβαίνω τα σκαλοπάτια και ένας μακρύς διάδρομος εξελίσσεται εμπρός μου. Τον διασχίζω. Τάφοι στοιβαγμένοι στα δεξιά και τα αριστερά μου. Κάπου μεταξύ αυτών και του μεγαλοπρεπούς δημιουργήματος , βρίσκεται κρυμμένος, χωρίς περιττά στολίδια ο τάφος του Carlo Scarpa. Προσπάθησε να δημιουργήσει έναν κόσμο για την ανάπαυση των ψυχών ζωντανών και νεκρών . Έναν κόσμο που τελικά θα αναπαυθεί και ο ίδιος. Κάνοντας το τελευταίο βήμα πριν περάσω τη μεταλλική έξοδο στέφω το σώμα μου πίσω. “ Τα κατάφερε “ σκέφτομαι και αποχωρώ.

Επίλογος

Το παρών ερευνητικό θέμα αναφέρεται αρχικά στις γενικές πληροφορίες του Scarpa ενώ στη συνέχεια και στις επιρροές οι οποίες επέδρασαν πάνω σε αυτόν. Αυτές οι επιρροές , οι οποίες διερευνήθηκαν περεταίρω , είναι αναμφισβήτητα ο τόπος καταγωγής του , το υγρό στοιχειό , η σχέση με το φως και την σκιά , η λεπτομέρεια κατασκευής καθώς και η υλικότητα. Μετά λοιπόν από την έρευνα αυτή και μέσω της επίσκεψης επιλεγμένων έργων και την εστίαση στο κοιμητήριο του Brion υποστηρίζεται ότι η μέθοδος σκέψης και σχεδιασμού του , για την συγκρότηση του χώρου μετεγγράφεται και στην εμπειρία του . Έννοιες όπως μέρος - απόσπασμα -σύνολο , το γενικό και το ειδικό , η εστίαση και η απομάκρυνση χρησιμοποιούνται προκειμένου να γίνει κατανοητό τόσο το σχέδιο και η συνθετική πρόθεση όσο και η εμπειρία του χώρου . Έχοντας σαν σημείο αφετηρίας τα σχεδία του των έργων του τα όποια περιλαμβάνονται από δεκάδες πολύ λεπτομερειακά , μικρά σκίτσα περνά στην υλοποίηση του έργου οπού τμήματα της σύνθεσης -χωρικά αποσπάσματα έχουν σχεδόν

μια αυτονομία με το σύνολο της σύνθεσης κρύβοντας μέσα τους ιδιώματα σχεδιασμού και διαφορετικές εμπειρίες χώρου , το σύνολο των οποίων συγκροτεί μια ολότητα . Ο επισκέπτης σχεδόν ποτέ δεν έχει την εποπτεία ολόκληρου του έργου , παρά το ανακαλύπτει σταδιακά ενώ με έντεχνα δουλευμένες λεπτομέρειες της ύλης δημιουργεί ανεπαίσθητες οπτικές φυγές που προαναγγέλλουν την συνέχεια της πορείας χωρίς όμως να την αποκαλύπτουν . Με τον τρόπο αυτό σχεδόν αφήνει τον επισκέπτη να ανασκευάσει νοηματικά την δική του προσωπική ολότητα του έργου . Βέβαια για την καλύτερη μελέτη αυτού έγιναν και χάρτες τόσο ανάλογα με το νοηματικό διαχωρισμό του χώρου όσο και με το πώς αυτό αλλάζει μετά την επίσκεψη και την περιπλάνηση στο εσωτερικό του έργου . Στο παρών ερευνητικό η ανασύνθεση της εμπειρίας έχοντας ως αφετηρία το ιδίωμα του σχεδιασμού πραγματοποιείται μέσο φωτογραφικών κολάζ που ως στόχο έχουν να ερμηνεύσουν , να απομονώσουν και να εντατικοποιήσουν τα κυρίαρχα στοιχειά κάθε χωρικού αποσπάσματος και εν

124

τέλη να κατασκευάσουν μια προσωπική ερμηνεία της περιπλάνησης στο νεκροταφείο του Brion .

125

Βιβλιογραφία Έντυπη 1. Carlo Scarpa: Layers - Anne-Catrin Schultz - Edition Axel Menges 2007 2. Carlo Scarpa: The Complete Works Francesco Dal Co & Giuseppe Mazzariol - Electa / Rizzoli 2002 3. Carlo Scarpa - Los Sergio & Klaus Frahm - Taschen 2002 4. Σκιαί Ερριμμέναι Άγρα 1999

E.H.Gombrich -

9. Lessons from ‘Il Professore’ - Carlo Scarpa’s Way of Seeing:The Uncertain Art of Taking Care 10. Body and Building : Essays on the changing relation of body and architecture - George Dodds & Robert Tavernor 11. The other city - Carlo Scarpa - die andere Stadt 1989

5. Η Αυτοβιογραφία του Φωτός Γιώργος Γραμματικάκης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2005 6. Το Εγκώμιο της Σκιάς - Junichiro Tanizaki - Άγρα 1995 7. The function of form : meaning in the work of Carlo Scarp - Dunia V Salazar - M.A. Texas Tech University 1997 8. Studies in Tectonic Culture: The Poetics of Construction in Nineteenth and Twentieth Century Architecture - Kenneth Frampton - Massachusetts Institute of Technology 1995

126

Ηλεκτρονική

k. Carlo SCARPA - BRION Tomb www.youtube.com

a. www.mimoa.eu

στο

c. http://www.urbanarchnow.com

l. Carlo Scarpa and Japan :The influence of Japanese art and architecture in the work of Carlo Scarpa - Mark Cannata - m.cannata@mcaslan.co.uk

d. issuu.com/marco_fantoni

m. www.archdaily.com

e. Presentación Tumba Brion/ Scarpa στο issuu.com/rosaleitonmolina

n. www.architravel.com

b. chalmers.academia.edu/GiannaStavroulaki

f. Carlo προσεγγίσεις. podistria

Scarpa. Παράλληλες στο issuu.com/mantwka-

g. Brion-Vega Cemetery com/emseck

στο

issuu.

h. Architettiverona 94 allegato στο issuu.com/architettiverona i. Carlo Scarpa - A Profile (documentary) στο www.youtube.com j. Richard Murphy lecture about the work of Carlo Scarpa στο www.youtube. com

127

o. el.wikipedia.org p. The tell-the-tale Detail. by Marco Frascari q. Lethean Landscapes:Forgetting in Late Modern Commemorative Spaces - Joel David Robinson

Λαγός Φίλιππος , Ιούνιος 2017