Tachwedd 2018
#standUp4humanrights
Croeso i e-fwletin mis Tachwedd. Y ffocws ar gyfer y mis yma yw Diwrnod Hawliau Dynol a gynhelir bob blwyddyn ar 10 Rhagfyr, ac eleni yw dechrau ymgyrch blwyddyn i ddathlu pen-blwydd Datganiad Cyffredinol Hawliau Dynol yn 70 oed. Byddwn yn cael dechrau prysur i 2019 gyda Seminar y Blynyddoedd Cynnar wedi ei gynllunio ar gyfer 6 Chwefror 2019 a chynhelir ein cynhadledd flynyddol ym mis Mawrth 2019. Cynhelir Digwyddiad blynyddol Arddangos Ymchwil yng Nghymru ar 13 Mawrth 2019. Bydd manylion yr holl ddigwyddiadau hyn ar gael yn fuan a chânt eu lledaenu i holl aelodau’r Rhwydwaith. Mae’r pleidlais ar-lein i benderfynu ar destunau ein rhaglen seminar ar gyfer 2019 bellach wedi cau. Mae’r canlyniadau fel a ganlyn; 1. 2. 3. 4. 5.
Iechyd a Lles Meddwl Yr Amgylchedd Naturiol ac Iechyd Digartrefedd ac Iechyd Anableddau Dysgu Y Celfyddydau ac Iechyd
@PHNetworkCymru
Diwrnod Hawliau Dynol 2018 D Sylw Cynhelir Diwrnod Hawliau Dynol bob blwyddyn ar 10 Rhagfyr – y diwrnod y mabwysiadodd Cynulliad Cyffredinol y Cenhedloedd Unedig Ddatganiad Cyffredinol Hawliau Dynol. Eleni, mae Diwrnod Hawliau Dynol yn dechrau ymgyrch blwyddyn o hyd i nodi pen-blwydd Datganiad Cyffredinol Hawliau Dynol yn 70 oed, dogfen sydd yn garreg filltir a gyhoeddodd yr hawliau diymwad sydd gan bawb fel bodau dynol – waeth beth fo’u hil, lliw, crefydd, rhyw, iaith, safbwynt gwleidyddol neu farn arall, tarddiad cenedlaethol neu gymdeithasol, tlodi, eiddo, genedigaeth neu statws arall. Dyma’r ddogfen sydd wedi ei chyfieithu fwyaf yn y byd, ac mae ar gael mewn dros 500 o ieithoedd. (Y Cenhedloedd Unedig, 2018)
Canolfan Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, Iechyd Cyho
Hawliau Dynol yw’r rhyddid a’r amddiffyniadau sylfaenol yr ydym i gyd yn eu rhannu trwy fod yn ddyn a pharch. Mae’r Ddeddf Hawliau Dynol, sydd yn berthnasol i Gymru a Lloegr, yn cynnwys llawer o be i ryddid mynegiant. Maent wedi eu crynhoi’n syml gan yr elusen iechyd meddwl Mind.
Canfu arolwg yn 2016 mai’r hawl i bleidleisio yw’r hawl y mae pobl Prydain yn ei werthfawrogi fwya bwysicaf i’r rheiny sydd yn 16-24 oed (yr hawl i fywyd). Wrth ystyried gallu pobl i wireddu eu hawliau mywyd Prydeinig, mae rhai rhagfarnau’n parhau. Datgelodd adroddiad 2018 y Comisiwn Hawliau D ac y byddai 18% yn anghyfforddus gyda Mwslim yn byw drws nesaf. Gallai’r safbwyntiau hyn droi gwahaniaethu.
Hawliau Dynol a Gofal Iechyd Nid oes gan bob grŵp fynediad cyfartal o ran gofal iechyd, er enghraifft, pobl â nam synhwyraidd sydd mewn perygl o dderbyn safon gofal is. Gall diffyg cymorth cyfathrebu addas fod yn rhwystr diffyg dealltwriaeth wrth ymdrin â chleifion. Dangosodd data a gasglwyd gan Stonewall Cymru yn 2 ddiwethaf wedi cael profiad gwael, yr oeddent o’r farn oedd oherwydd eu cyfeiriadedd rhywiol. Ma
Mae’r profiadau negyddol hyn yn dangos i ni fod gwaith i’w wneud i wella gwasanaethau gofal iech GIG Cymru, a datblygu ymwybyddiaeth a dealltwriaeth staff, mae’r Ganolfan Cydraddoldeb a Hawlia Yn fwyaf diweddar, mae hyn wedi cynnwys prosiectau partneriaeth gyda’r cymunedau Traws, Roman cydraddoldeb a hawliau dynol gorfodol, ‘Treat Me Fairly’ ar gyfer staff GIG Cymru.
Am fwy o wybodaeth am y Ganolfan Cydraddoldeb a Hawliau Dynol, ewch i http://www.equalityhum
Dan
oeddus Cymru: Tracey Good a Helen Green
nol. Maent yn ymgorffori gwerthoedd allweddol yn ein cymdeithas fel tegwch, urddas, cydraddoldeb ethau yr ydym yn eu cymryd yn ganiataol, yn cynnwys yr hawl i addysg, rhyddid a diogelwch a’r hawl
af. Yr hawl i achos teg oedd bwysicaf i’r rheiny dros 60 oed a’r hawl i ofal iechyd fforddiadwy oedd dynol, dylem gofio, er bod cynnydd wedi cael ei wneud tuag at gydraddoldeb mewn sawl maes ym Dynol ar ragfarn, er enghraifft, fod gan 16% o bobl agweddau negyddol agored i bobl trawsryweddol i’n weithredoedd ac ymddygiad ar ryw adeg, sydd yn gallu effeithio ar hawl pobl i beidio dioddef
d, anableddau dysgu, pobl hŷn, pobl sydd yn ceisio noddfa a phobl LGBT yw rhai o’r grwpiau hyn r mewn rhai achosion ac mewn amgylchiadau eraill, gall gweithwyr gofal iechyd proffesiynol fod â 2015 fod 28% o bobl ddeurywiol a hoyw oedd wedi defnyddio gwasanaethau iechyd yn y flwyddyn ae’r ffigurau’n cyrraedd 49% ar gyfer menywod lesbiaidd a deurywiol.
hyd ac addysg yw un o’r ffyrdd o wneud hyn. Er mwyn hybu cydraddoldeb a hawliau dynol ar draws au Dynol wedi datblygu modiwlau e-ddysgu mewn cydweithrediad â phartneriaid y Trydydd Sector. ni a Theithwyr a chymunedau Nam Synhwyraidd i ddatblygu hyfforddiant sydd yn ategu’r hyfforddiant
manrights.wales.nhs.uk/home
O’r Fesen Derwen a Dyf Yr hawl i gydraddoldeb Mae’r rhaglen Coed Actif Cymru sy’n cael ei rhedeg gan Coed Lleol yn newid bywydau pobl ledled Cymru. Hyd yn oed yn 2018 mae cymaint o’n cymdeithas yn dal i deimlo eu bod nhw ar y cyrion, a hynny tua 70 mlynedd ar ôl cytuno ar y Datganiad Cyffredinol o Hawliau Dynol (10 Rhagfyr 1948). We believe that everyone has the right to equality, health and wellbeing, education, work and a full and active role in their community, whatever their circumstances. Mae Coed Actif Cymru yn rhaglen arloesol ar gyfer iechyd a lles wedi’i hanelu at oedolion dros 25 mlwydd oed sy’n ddi-waith yn y tymor hir neu’n anweithgar yn economaidd. Mae’n agored i bobl sydd naill ai â chyflwr iechyd sy’n cyfyngu ar waith, yn ofalwr neu dros 54 oed. Mae’r rhaglen yn rhoi cyfle i bobl ledled Cymru ddod o hyd i gymuned gefnogol, i ymarfer corff, darganfod sgiliau newydd, ac adnewyddu hyder a lles, wrth ofalu am yr amgylchedd. Yr hawl i iechyd a lles Mae gan bawb ohonom yr hawl i ofal iechyd ac i gael mynediad at gymorth os ydym ni allan o waith, yn sâl, yn ofalwr neu’n methu ennill bywoliaeth am resymau y tu allan i’n rheolaeth. Gall mynd allan i’r goedwig helpu gyda: • Straen, iselder a phryder • Ymarfer corff a cholli pwysau • Adferiad o anaf i’r ymennydd • Cam-drin cyffuriau, alcohol ac ysmygu • Heneiddio a dementia • Unigrwydd a diffyg hyder • A mwy Mae Coed Lleol yn gweithio’n agos gyda sefydliadau partner i gyrraedd unigolion a fyddai’n elwa fwyaf o well iechyd a lles, megis arbenigwyr mewn: • Iechyd meddwl (e.e. MIND, Hafal) • Iechyd corfforol (e.e. y Cynllun Cenedlaethol i Atgyfeirio Cleifion i Wneud Ymarfer Corff) • Meddyginiaeth, gyda chyfleoedd ar gyfer Presgripsiynu Cymdeithasol (e.e. Meddygon Teulu, Byrddau Iechyd, ysbytai) • Dibyniaeth (e.e. DrugAid, Yfed yn Ddoeth, Heneiddio’n Dda) • Sefydliadau gofalwyr (e.e. Gofalwyr Ceredigion) • Cymdeithasau Tai (e.e. Tai Ceredigion) • Cyflogaeth a Gyrfaoedd (e.e. Canolfannau Gwaith) Yr hawl i addysg a gwaith Mae ein rhaglen Coed Actif Cymru yn ffocws astudiaeth PhD tair blynedd gan Brifysgol Bangor, wedi’i hariannu gan KESS (Ysgoloriaethau Sgiliau’r Economi Wybodaeth) a Choed Cadw. Mae’r canlyniadau cynnar yn dechrau datgelu cysylltiadau â gweithgareddau coetir, hyder a datblygu gyrfa. Mae Coed Lleol hefyd yn gweithio gyda sefydliadau sy’n darparu cyfarwyddyd ar yrfaoedd a chyflogaeth i gynnig cyfleoedd sy’n grymuso trwy amrywiaeth enfawr o weithgareddau coetir, gan gynnwys teithiau cerdded coetir, byw yn y gwyllt, cadwraeth, coginio ar dân gwersyll, chwilota, ymwybyddiaeth ofalgar a mwy. Hefyd, mae yna gyfleoedd i gwblhau cyrsiau wedi’u hachredu gan OCN (e.e. Defnyddio offer llaw).
Iechyd a Lles i Ofalwyr Bob blwyddyn cyn y Diwrnod Hawliau Dynol mae’n Ddiwrnod Hawliau Gofalwyr, eleni fe’i cynhelir ar 30 Tachwedd 2018. Ym Mehefin 2018 datgelodd ymchwil newydd gan Carers UK yr effaith y mae gofalu yn gallu ei gael ar iechyd a lles nifer o ofalwyr. “Dywedodd bron i dri chwarter (72%) o ofalwyr yn y DU eu bod wedi dioddef afiechyd meddwl o ganlyniad i ofalu, tra bod dros hanner (61%) yn dweud bod eu hiechyd corfforol wedi gwaethygu”. Mae Coed Lleol yn cynnig cyfle i sefydliadau gofalwyr weld sut mae ein rhaglen Coed Actif Cymru yn gallu gwella iechyd a lles gofalwyr. Ydych chi’n adnabod gofalwyr a fyddai’n hoffi cael amser i ymlacio? I gwrdd â phobl newydd a datblygu sgiliau newydd? Gall gofalwyr ymuno â ni i ymlacio a chael hwyl yn llonyddwch coetiroedd lleol. Mae gennym raglenni yn rhedeg yng Ngheredigion, Ynys Môn, Sir y Fflint, Gwynedd, Merthyr Tudful, Castell-nedd Port Talbot, Abertawe, Rhondda Cynon Taf a Wrecsam. Siaradwch â Mentor Coetiroedd lleol i weld pa gefnogaeth sydd ar gael i ofalwyr yn eich ardal chi: www.coedlleol.org.uk
Sanctuary yng Nghymru - Hawl Dynol a Mwy
O bosibl, Datganiad Cyffredinol Hawliau Dynol, y Cenhedloedd Unedig, a gytunwyd yn Paris ym 1 ddechrau yn dilyn anrhaith yr Ail Ryfel Byd.
Mae’n datblygu’r rhyddid sy’n cael ei gyfleu gan Arlywydd yr UD, Franklin D. Roosevelt, mewn anerc Cynigiodd bedwar rhyddid sylfaenol y dylai pobl ym mhobman eu cael: 1. 2. 3. 4.
Rhyddid i siarad Rhyddid i addoli Rhyddid rhag angen Rhyddid rhag ofn
Ar Ddiwrnod Hawliau Dynol 2015, ymgasglodd pobl ar draws y byd ym Mae Caerdydd ar gyfer y No cheiswyr lloches sy’n byw yng Nghymru, a galwodd am weithredu i’w croesawu a’u cynorthwyo i ai
Roedd y Noddfa yn y Senedd cyntaf ar Ddiwrnod Hawliau Dynol i’n hatgoffa bod yr hawl i loches we Erthygl 14 (1): Mae gan bawb yr hawl i geisio a mwynhau lloches rhag erledigaeth mewn gwledydd
Mae hefyd yn gysylltiedig ag Erthygl 5, diogelu rhag poenydio a thriniaeth greulon, annynol neu dd
Mae’r hawl i loches yn mynd y tu hwnt i broses gyfreithiol ceisio caniatâd i aros yn y DU am resyma hefyd fwynhau’r hawl i addysg, rhyddid diwylliannol a chrefyddol, safonau byw digonol, a’r hawl i ie
Wrth gyrraedd, mae pobl sydd yn ceisio noddfa yn wynebu heriau penodol sydd yn rhwystr iddynt in Prydeinig; efallai nad ydynt yn siarad Saesneg; efallai eu bod wedi profi poenydio sy’n ei wneud y gwahaniaethu neu hyd yn oed troseddau casineb yma yng Nghymru. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymr rhwystrau hyn yn well, ac i nodi galluogwyr mewn perthynas â chael mynediad i ofal iechyd yng Ng
Gallwn i gyd gyfrannu at integreiddio pobl sydd yn ceisio noddfa yng Nghymru yn effeithiol. Gallw ddefnyddio gwasanaethau dehongli’r Llinell Iaith os gwneir cais amdanynt. Gallwn weithio gyda phar gwasanaethau neu ein hymgyrchoedd. Bydd Iechyd Cyhoeddus Cymru yn datblygu modiwl e-ddysgu
Mae buddion rhoi croeso i bobl sydd yn ceisio noddfa yn cyffwrdd ar iechyd y cyhoedd ond hefyd ar Mae penderfynyddion ehangach iechyd – addysg, gwaith, tai a chyfalaf cymdeithasol – hefyd yn gyfraniadau pobl sydd yn dod o bob cwr o’r byd.
Ers y Noddfa yn y Senedd cyntaf, mae wedi datblygu’n ddigwyddiad blynyddol. Cynhelir y digwydd
Yn ogystal, mae Llywodraeth Cymru wedi gwneud ymrwymiad i sicrhau mai Cymru yw ‘Cened yn galw ar grwpiau a sefydliadau i sefydlu croeso a chynhwysiant yn eu gweithgareddau dydd gymryd rhan – a fyddwch chi?
Rebecca Scott Dr Gill Richardson Uwch Reolwr Prosiect (Grwpiau Agored i Niwed) Cyfarwyddwr Cynorthwyol Polisi, I ganfod mwy, cysylltwch â Rebecca yn rebecca.scott2@wales.nhs.uk.
1948, oedd y siarter cymdeithasol mwyaf yn hanes pobl, wedi ei gadarnhau mewn 48 o wledydd i
chiad a elwir yn Araith y Pedwar Rhyddid (yn anerchiad Cyflwr yr Undeb 1941).
oddfa yn y Senedd cyntaf. Cododd y digwyddiad hwn ymwybyddiaeth o amgylchiadau ffoaduriaid a iladeiladu eu bywydau yng Nghymru.
edi ei ymgorffori yn Natganiad Cyffredinol Hawliau Dynol eraill.
diraddio neu gosbi, yn ogystal ag Erthyglau 3, 4 a 12.
au diogelwch. Er mwyn i geiswyr lloches a ffoaduriaid ailadeiladu eu bywydau, mae’n rhaid iddynt echyd a lles.
ntegreiddio a mwynhau eu hawliau. Efallai eu bod yn anghyfarwydd gyda systemau neu sefydliadau yn anodd iddynt ymddiried yn y bobl o’u hamgylch mewn safle o awdurdod; gallant brofi rhagfarn, ru wedi cyd-gynhyrchu ymchwil gyda Phrifysgol Abertawe a phartneriaid y trydydd sector i ddeall y ghymru. Ceir adroddiad ar y canlyniadau yn nhymor y Gwanwyn 2019.
wn sicrhau bod y wybodaeth yr ydym yn ei chreu yn syml, mewn iaith nad yw’n fygythiol a gallwn rtneriaid y trydydd sector ac awdurdodau lleol i gyrraedd pobl na fyddai, fel arall, yn dod ar draws ein u ar gyfer staff y GIG ar ffoaduriaid a cheiswyr lloches i gefnogi dealltwriaeth well o’u hamgylchiadau.
ein bywydau personol. Mae cymunedau integredig, cryf yn elwa ar iechyd a lles gwell yn gyffredinol. n ddangosyddion integreiddio. Ond ar lefel bersonol, mae ein cymdeithas wedi ei gyfoethogi gan
diad nesaf ar 3 Ebrill 2019.
dl Noddfa’ gyntaf y byd. Mae’r cysyniad hwn yn datblygu’r weledigaeth o Ddinas Noddfa sydd diol. Er mwyn gwireddu gweledigaeth ‘Cenedl Noddfa’, bydd angen i bob sector a chymuned
, Ymchwil a Datblygu Rhyngwladol
Cyd-ddatganiad ar Chwarae Plant Mae Chwarae Cymru wedi gweithio gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru ar gyd-ddatganiad ar gyfer chwarae awyr agored plant. Mae’r cyd-ddatganiad yn eiriol dros chwarae awyr agored mewn cymdeithas sy’n tyfu’n gynyddol ofnus o risg, gan arwain at weld plant yn cael llai o gyfleoedd i chwarae’r tu allan. Mae hyn yn cael effaith niweidiol ar iechyd plant a phobl ifanc yn y tymor byr a thrwy gydol eu hoes. Cefndir Yn ystod haf 2017, gweithiodd Chwarae Cymru mewn partneriaeth gydag Iechyd Cyhoeddus Cymru ar eu rhaglen Pob Plentyn Cymru. Mae’n dwyn ynghyd wybodaeth a chyngor i gefnogi rhieni i roi cychwyn iach a hapus mewn bywyd i blant. Dynododd Iechyd Cyhoeddus Cymru ddeg cam, sy’n seiliedig ar dystiolaeth, i helpu plant yn y blynyddoedd cynnar yng Nghymru, i gynnal pwysau iach y mae’n ei hyrwyddo o dan ei frand Pob Plentyn. Mae cam chwech yn canolbwyntio ar chwarae yn yr awyr agored, gyda’r uchelgais y bydd pob plentyn yn cael cyfle i chwarae’r tu allan bob dydd. Mae plant sy’n chwarae’r tu allan yn fwy bywiog ac yn fwy tebygol o gyflawni’r tair awr o symud y dydd a argymhellir gan Brif Swyddogion Meddygol y DU. Dilynwyd lansiad y rhaglen gyda symposiwm ar y cyd oedd yn canolbwyntio ar chwarae, iechyd a risg. Yma, trafodwyd yr angen i ddatblygu datganiad sefyllfa, ac aethpwyd ati i greu un. Cytunwyd bod angen inni daro cydbwysedd rhwng risgiau a buddiannau ar draws gwahanol ddeilliannau iechyd a lles ac i ddeall mwy am y rhwystrau a’r hwyluswyr sy’n dylanwadu ar fynediad plant i gyfleoedd chwarae. Mae’r datganiad wedi ei hysbysu gan bapur cefndir sy’n canolbwyntio ar bwysigrwydd chwarae, y rhwystrau a wynebir gan blant wrth gael mynediad i chwarae a’r datrysiadau posibl. Mae’r papur yn cymryd ei ddiffiniad o chwarae o Sylw Cyffredinol Rhif. 17 (Pwyllgor ar Hawliau’r Plentyn, 2013) sy’n nodi: • • •
bod chwarae yn cael ei gychwyn, a’i reoli a’i strwythuro gan blant bod chwarae yn weithgaredd an-orfodol, a yrrir gan gymhelliad cynhenid, ac nad yw’n fodd o wneud rhywbeth arall bod chwarae yn cynnwys nodweddion allweddol hwyl, ansicrwydd, her, hyblygrwydd a pheidio bod yn gynhyrchiol.
Mae’r papur yn: • cyflwyno persbectif iechyd cyhoeddus ar chwarae • nodi manylion tystiolaeth ar fuddiannau iechyd chwarae awyr agored • dynodi nifer o rwystrau • trafod datrysiadau posibl • cyflwyno persbectifau rhyngwladol • archwilio’r amrediad o bolisïau a deddfwriaethau cefnogol • egluro chwarae ar wahanol oedrannau a chyfnodau o blentyndod Mae’r cyd-ddatganiad yn archwilio sut y gallwn greu’r amodau i gefnogi chwarae awyr agored, mae’n dynodi’r rhwystrau i chwarae’r tu allan ac yn argymell y camau gweithredu sydd eu hangen i fynd i’r afael â’r rhain. Mae’n datgan yn gwbl glir yr hyn hoffai Chwarae Cymru a Iechyd Cyhoeddus Cymru ei weld yn digwydd er mwyn myned i’r afael â rhwystrau ac mae
wedi ei drefnu yn ôl grwpiau er mwyn caniatáu i ddarllenwyr weld yn gyflym sut gallan nhw wneud gwahaniaeth. Mae’n tynnu sylw at faterion sy’n berthnasol i: Reolwyr lleoliadau chwarae a gofal plant a pharciau a mannau agored Mae dryswch a phryderon ynghylch rheoliadau iechyd a diogelwch yn atal llawer o blant rhag cymryd rhan mewn gweithgareddau chwarae awyr agored egnïol ac mae rhaid mynd i’r afael â hyn. Awdurdodau lleol Yn aml, bydd rhieni a phlant yn dweud bod traffig yn ffactor sy’n cyfyngu ar chwarae mewn cymdogaethau. Mae trwch traffig wedi cynyddu dros y blynyddoedd ac mae hynny’n debyg o barhau. Mae rhai ardaloedd wedi mynd i’r afael â hyn trwy adennill strydoedd ar gyfer chwarae trwy brosiectau chwarae stryd gaiff eu harwain gan drigolion, ble caiff strydoedd eu cau am gyfnodau byr o amser i ganiatáu i blant chwarae. Ysgolion Mae cael digon o amser i chwarae’n broblem gyffredin ar gyfer plant: mae gwaith cartref, arholiadau ac adolygu’n cyfyngu ar amser rhydd ar gyfer chwarae. Mae’r plant yn adrodd mai yn yr ysgol maent yn cael eu prif gyfle i chwarae gyda’u ffrindiau ond bod amserau chwarae ac amser cinio yn cael eu cwtogi. Rhieni a gofalwyr Mae pryder nad yw chwarae’r tu allan yn cael ei ystyried fel rhywbeth diogel a bod yr ofn risg yma’n niweidiol i iechyd tymor hir plant a phobl ifanc Cymru dros eu hoes. Mae rhieni’n adrodd am amrywiol rwystrau sy’n atal plant rhag chwarae’r tu allan, yn cynnwys traffig, anawsterau cael mynediad i fannau i chwarae, pwysau amser ac ofnau ynghylch diogelwch. Gwasanaethau arolygu Mae dryswch a phryderon ynghylch rheoliadau iechyd a diogelwch yn atal llawer o blant rhag cymryd rhan mewn chwarae awyr agored egnïol, mae rhaid mynd i’r afael â hyn. Ni ddylai’r galwadau ar ysgolion i gyflawni targedau academaidd gael eu gosod uchlaw’r ddyletswydd i amddiffyn iechyd a lles y plant yn eu gofal. Mae amser a bennir ar gyfer chwarae’n gysylltiedig â llesiant disgyblion ac, felly, dylid ei ystyried yn elfen bositif o fywyd ysgol. Cymdeithas yn gyffredinol Mae gan lawer o oedolion atgofion cadarnhaol o chwarae’r tu allan ac maent yn cydnabod gwerth chwarae ond mae ymdeimlad cryf o gyfrifoldeb i gadw plant yn ddiogel yn creu her ar gyfer cymdeithas fodern ac mae’n erydu cyfleoedd ar gyfer chwarae. Mae rhaid i gymdeithas sylweddoli a gweithredu ar hyn er mwyn unioni’r fantol. Dywedodd y Dr. Julie Bishop, Cyfarwyddwraig Gwella Iechyd, Iechyd Cyhoeddus Cymru: ‘Mae’r cyd-ddatganiad hwn yn eiriol dros chwarae awyr agored mewn cymdeithas sy’n tyfu’n gynyddol ofnus o risg, gan arwain at lai o chwarae’r tu allan. Mae hyn yn cael effaith niweidiol ar iechyd plant a phobl ifanc yn y tymor byr a thrwy gydol eu hoes. Mae chwarae’n hawl sylfaenol ar gyfer pob plentyn, ac mae’n werth chweil oherwydd y pleser y mae’n ei gynnig i blant a’u teuluoedd yn yr ennyd. Fodd bynnag, mae chwarae hefyd yn cynnig budd effaith cadarnhaol ar nifer fawr o ddeilliannau iechyd pwysig, yn cynnwys mwy o weithgarwch corfforol; lleihau gordewdra mewn plentyndod, gwella llesiant plant a phobl ifanc a helpu i ddatblygu gwytnwch.’
Meddai Chwarae Cymru: ‘Mae’r cyd-ddatganiad yn dadlau’r achos dros greu amodau sy’n caniatáu i blant gyfarwyddo a phenderfynu ar eu chwarae eu hunain. Pan fydd plant yn cyfarwyddo eu chware’n bersonol, byddant yn penderfynu ar y rheolau a’r rolau y byddant yn eu cymryd fel rhan o’u chwarae ac yn creu bydoedd y gallant eu meistroli. Ddylen ni ddim ystyried amser rhydd heb ei amserlennu ar gyfer plant fel elfen ddiangen. Mae chwarae’n fecanwaith allweddol ar gyfer cyflawni, a gwneud mwy na’r canllawiau gweithgarwch corfforol, datblygu gwytnwch a delio gyda straen a gorbryder. Mae’n darparu strategaethau effeithlon ar gyfer delio gydag ansicrwydd ac mae’n cyfrannu at iechyd corfforol a meddyliol da. Yn fwy na hynny, mae pob agwedd o fywyd plentyn yn cael ei dylanwadu gan ei ysfa i chwarae, a bod chwarae hunangyfeiredig, hunanddewisiedig a gynigir gan gyfleodd chwarae o ansawdd yn cynyddu cyfleoedd plant i atgyfnerthu eu gwytnwch eu hunain a chefnogi eu hiechyd a’u lles eu hunain.’ Mae’r datganiad yn cydnabod bod angen gweithredu i hyrwyddo agweddau mwy cadarnhaol tuag at chwarae awyr agored ac i’w normaleiddio mewn gofodau cymunedol anffurfiol. Bydd angen i’r gweithredu yma ddigwydd mewn cyd-destun cymdeithasol cefnogol, ac felly bydd angen camau gweithredu cydamserol i ddileu neu leihau cyfyngiadau amser, economaidd, cymdeithasol neu ffisegol i chwarae’r tu allan. Bydd y cyd-ddatganiad ar gael ar: www.chwaraecymru.org.uk Yn wreiddiol cyhoeddwyd yr erthygl hon yn rhifyn Hydref 2018 cylchgrawn Chwarae dros Gymru.
Dangosodd Adolygiad y Comisiwn Cydraddoldeb a H
Dangosodd adolygiad y Comisiwn Cydraddoldeb a Hawliau Dynol (CCHD) o’r grwpiau mwyaf difre wasanaethau cyhoeddus, gan gynnwys gwasanaethau iechyd. Maent hefyd yn fwy tebygol o fod ag i wlad wahanol.
Mae Diwrnod Hawliau Dynol ar 10 Rhagfyr yn achos atgoffa amserol bod yr hawl ddynol i iechyd yn
Mae’n golygu bod gan bawb yr hawl i’r safon uchaf posib o iechyd corfforol a meddyliol, sy’n eu he
Archwilia ymchwil newydd a gyhoeddwyd yr wythnos hon gan y CCHD brofiadau pobl sydd neu meddygol yn dangos empathi a thosturi, unigolion yn cael eu hatgyfeirio at wasanaethau cwnsela ceisio lloches a gofal iechyd. Fodd bynnag, fe nododd hefyd nifer o broblemau gyda’r system ar h angen gofal iechyd aml.
Roedd y rhwystrau i ofal iechyd yn cynnwys pobl nad oedd yn gallu fforddio’r costau’n gysylltiedig â Swyddfa Gartref lle caiff pobl eu symud o’u llety heb ddewis, a phobl yn ofni’r canlyniadau posibl i’w Gymru oedd rhwystrau ymarferol o fewn y systemau gofal iechyd, gan gynnwys: • •
Rhai gweithwyr proffesiynol iechyd â diffyg gwybodaeth o hawliau gofal iechyd pobl yn ceisio gofrestru gyda meddyg teulu, “Dydyn ni ddim yn derbyn ffoaduriaid na cheiswyr lloches, dyn Nid oedd yr wybodaeth a ddarparwyd i bobl yn ceisio lloches a gwrthodwyd iddynt bob amse iddynt, ac oherwydd hynny, nid oedd nifer ohonynt yn ymwybodol o’u hawliau neu sut i’w my
Awgrymodd un person yn yr ymchwil ‘Byddai’n gwneud gwahaniaeth mawr pe bai derbynyddion a i ddangos mwy o dosturi.’
Mae’r CCHD wedi gwneud nifer o argymhellion i’r Llywodraeth ac argymhellion ymarferol i ddarparw am hawliau pobl, sy’n ceisio am loches neu a wrthodwyd iddynt, i gael mynediad i ofal iechyd, darpa Cyn hir bydd y CCHD yn cyhoeddi canllaw ymarferol sydd yn amlygu’r iawnderau a’r hawliau i ofal ag egwyddorion hawliau dynol.
Am fwy o wybodaeth ymwelwch â www.equalityhumanrights.com neu gysylltu â wales@equalityhum
Hawliau Dyno
eintiedig ym Mhrydain fod pobl sy’n ceisio am loches yn wynebu rhwystrau, wrth gael mynediad i g anghenion iechyd arbennig oherwydd profiadau ingol yn y gorffennol ac effeithiau dirdynnol o ffoi
n gymwys i bawb, waeth beth yw’r statws mewnfudo.
elpu i fyw eu bywyd gydag urddas.
u wedi bod yn y broses lloches ym Mhrydain. Canfu’r prosiect rai enghreifftiau cadarnhaol o staff ac elusennau’n gweithredu fel llinell bywyd i’r rheini sy’n ymdrechu i lywio’u ffordd drwy systemau hyn o bryd, cryn nifer ohonynt wedi effeithio’n arbennig ar fenywod beichiog a phobl anabl a oedd
â gofal iechyd megis teithio a phresgripsiynau, amhariadau gofal iechyd oherwydd polisi gwasgaru’r w cais neu statws petaent yn cael mynediad i wasanaethau gofal iechyd. O berthnasedd arbennig i
o lloches neu gwrthodwyd lloches iddynt. Er enghraifft, dwedwyd wrth un unigolyn a geisiodd na yw ein polisi”. er yn gywir neu mewn iaith neu fformat yr oeddent yn eu deall, ac yn aml ni ddarparwyd cyfieithwyr ynnu.
a staff meddygol … yn cael hyfforddiant ar yr hawliau sydd gan geiswyr lloches, ac yn gyffredinol,
wyr gofal iechyd ar draws Cymru, Lloegr a’r Alban, gan gynnwys: darparu gwybodaeth hygyrch, eglur aru cyfieithwyr a chynyddu gwybodaeth staff clinigol, neu staff nad ydynt yn glinigol, o hawliau pobl. iechyd ym mhob cam y broses lloches, yn ogystal ag awgrymiadau ar gyfer gwella ymarfer yn unol
manrights.com
Gwyliwch, Gwrando a Dysgu Podlediadau
Youtube
Mae Ymddiriedolaeth Gofalwyr Cymru yn elusen sydd yn gweithio dros, a chyda, gofalwyr. Rydym yn lansio ymgyrch i helpu gweithwyr iechyd proffesiynol i ddeall beth yw gofalwr ifanc a’r materion a’r heriau y maent yn eu hwynebu. Mae gofalwr ifanc yn rhywun sydd o dan 18 oed sydd yn helpu i ofalu am rywun yn eu teulu, neu ffrind, sydd yn sâl, yn anabl neu’n camddefnyddio cyffuriau neu alcohol. Rhan o’r gwaith hwn fydd lansio cynllun cerdyn hunaniaeth cenedlaethol ar gyfer gofalwyr ifanc yng Nghymru y dywed gofalwyr ifanc fydd yn gwneud iddynt deimlo’n fwy hyderus ac yn rhoi llais iddynt. Rydym yn ymgynghori gyda staff sydd yn gweithio ym maes iechyd i’n helpu i ddeall pa fath a fformat adnoddau fyddai o fudd iddynt. Rydym yn gofyn i chi lenwi’r arolwg byr hwn fydd yn cymryd tua 2-3 munud o’ch amser. https://www.surveymonkey.co.uk/r/D79GX9Z
Ar y grawnwin
Cardiau Hunaniaeth Gofalwyr Ifanc
Prosiect ACTIVE: Mynd i’r Afael ag Anweithgarwch yn
Derbynnir a chydnabyddir yn eang bod gweithgaredd corfforol yn dirywio yn ystod y glasoed. Mae hyn yn a a hunan-barch sydd yn gysylltiedig ag anweithgarwch. Mae’n bwysig felly ein bod yn grymuso pobl yn eu har Individual Vouchers – Evaluation (ACTIVE) oedd gwneud hynny.
Nod hap-dreial wedi’i reoli ACTIVE mewn saith ysgol uwchradd oedd gwneud pobl yn eu harddegau yn fw arian a diffyg darpariaeth leol i wella mynediad i amrywiaeth o weithgareddau yn eu hardaloedd. Y canlynia gweithredu fel treial rheoli) yn cynnwys dros 500 o ddisgyblion 13 - 14 oed. Roedd yr ymyrraeth yn cynnwys cy newydd yn eu cymuned leol neu ar offer), mentora cymheiriaid a chefnogi ymgysylltu gweithwyr. Er mwyn asesu pa mor llwyddiannus oedd ACTIVE, casglwyd data ar y llinell sylfaen, mewn chwe mis a de ac ysgogiad i fod yn egnïol gyda holiadur BREQ-2, o’i gymharu â’r ysgolion rheoli. Cawsom hefyd sgyrsia weithgaredd.
Canfyddiadau Gwelodd merched yn arbennig welliant sylweddol yn y nifer oedd wedi eu dosbarthu’n ‘ffit’ ar ôl 12 mis o’i gyfer pawb. Roedd pwysedd gwaed yn dangos gostyngiad sylweddol yn nifer y disgyblion oedd mewn cat hysgogi eu hunain. Mae hyn yn golygu eu bod yn gwybod bod angen iddynt fod yn egnïol, ond ni fydd unrh y defnyddiodd yr arddegwyr y talebau yn dangos eu bod eisiau gwneud gweithgareddau hwyliog a chymde hyn o weithgareddau, newidiodd eu hamgyffrediad o weithgaredd a gwelsant fod bod yn egnïol yn brofiad Fodd bynnag, dim ond 26% o’r talebau y defnyddiodd y cyfranogwyr erbyn diwedd yr ymyrraeth, felly go gwybodaeth a chymorth i wneud gweithgareddau. Er bod y cynllun talebau wedi grymuso’r arddegwyr i w fwy ddigwydd i wella trafnidiaeth i weithgareddau, gwneud gweithgareddau yn lleol i arddegwyr a chodi ym
Beth mae Hyn yn ei Olygu i Weithgareddau yn yr Arddegau? Y neges yn sgil ACTIVE yw bod darparu mwy o gyfleoedd lleol i arddegwyr gymryd rhan mewn gweithga gyfranogiad ac yn newid agweddau tuag at weithgaredd. Gallai grymuso arddegwyr i fod yn gyfrifol am eu c angen cymuned fawr a newid diwylliannol, y gwnaeth y treial hwn rywfaint i’w ysgogi, ond gallai ymgysylltu h rhwystrau trafnidiaeth a diffyg gwybodaeth. Ein bwriad yw y bydd cynnwys trafnidiaeth yn y cynllun talebau o ran ffitrwydd, iechyd y galon ac amgyffrediad. Am fwy o wybodaeth, cysylltwch â: Michaela James, m.l.james@swansea.ac.uk
yr Arddegau
achos pryder oherwydd y cynnydd yn y perygl o glefyd y galon, diabetes math dau a’r effaith negyddol ar les rddegau i gael profiadau cadarnhaol a boddhaus gyda gweithgaredd corfforol. Nod Active Children Through
wy egnïol. Yn dilyn sgyrsiau gyda phobl yn eu harddegau, nod y prosiect oedd goresgyn rhwystrau fel diffyg ad oedd ymyrraeth aml-gydran, dros flwyddyn, yn seiliedig ar bedwar o’r saith ysgol (gyda’r 3 ysgol arall yn ynllun talebau (roedd yr arddegwyr yn cael £20 y mis i’w wario ar ddarpariaeth bresennol, creu darpariaethau
euddeg mis ar ffitrwydd trwy brawf rhedeg 12 munud cooper (CRT), iechyd y galon gyda phwysedd gwaed au gyda’r arddegwyr yn ystod pob cam i weld pa effaith yr oedd y prosiect wedi ei gael ar amgyffrediad o
gymharu â’r grŵp rheoli. Roedd tuedd hefyd i arafu’r dirywiad mewn ffitrwydd ar draws y flwyddyn ysgol ar tegori pwysedd gwaed uchel yn y grŵp ymyrraeth. Nododd yr arddegwyr yn yr holiadur eu bod yn cael eu hyw ymyrraeth sy’n defnyddio euogrwydd neu bwysau arnynt i fod yn egnïol yn apelio atynt. Roedd y ffordd eithasol, heb strwythur (er enghraifft, trampolinio, y parc dŵr a tag laser). Trwy allu cael mynediad i’r mathau llawer mwy ‘hamddenol’, ac roeddent yn hoffi hynny. ofynnwyd pam i’r arddegwyr. Dywedasant fod trafnidiaeth i weithgareddau yn dal yn rhwystr a bod diffyg wneud eu dewisiadau eu hunain, wedi helpu i newid eu hagweddau, a lleihau’r rhwystr o gost, mae angen i mwybyddiaeth.
areddau sy’n apelio at y ddau ryw ac sydd yn hwyl, heb strwythur ac yn gymdeithasol yn galluogi mwy o cyfleoedd eu hunain i wneud gweithgaredd corfforol wella gweithgaredd a ffitrwydd ar gyfer pobl ifanc. Mae hwy ag arddegwyr greu newid ymddygiad hirdymor. Rydym bellach yn gweithio ar ACTIVE-2 i fynd i’r afael â u a chynnal ymgyrch ar y cyfryngau cymdeithasol ar gyfer gweithgareddau lleol yn creu gwelliannau pellach
HAPPEN (Iechyd a Chyrhaeddiad Disgyblion mewn R Lles Plant
Mae HAPPEN (www.happen-wales.co.uk) yn rhwydwaith o weithwyr iechyd, addysg ac ymchwil proffesiynol cynradd oedd yn cynnig ymagwedd fwy cydweithredol tuag at wella iechyd plant. Mae’r prosiect yn cynnw ddarpariaeth adroddiad ysgol lle gall ysgolion nodi anghenion ac wrth i HAPPEN ddatblygu, angen cynyddo
Trwy’r rhwydwaith, gofynnir i blant am agweddau amrywiol lles yn cynnwys boddhad gydag agweddau amry meddwl wedi ei ddilysu, sydd yn fesur o anawsterau emosiynol ac ymddygiadol. Ynghyd â hyn, gofynnir i b Yn gyffredinol, mae’r ymatebion hyn wedi amlygu’r pwysigrwydd y mae plant yn ei roi i allu chwarae’n ddiog
Gwella parciau lleol neu greu mwy o barciau/mannau lle gallwn chwarae Roedd ychydig o dan 20% o’r ymatebion gan blant oedd eisiau mwy o barciau, mwy o fannau gwyrdd neu gwneud parciau yn fwy diogel i chwarae ynddynt. Roedd rhai plant yn teimlo y byddai ychwanegu parc yn e “Gwneud parc oherwydd mae’r plant ar fy stryd i yn rhedeg o amgylch y maes parcio a’r ffordd bob dydd” “Ychwanegu parc am nad oes unrhyw le i weld plant eraill” “Parc newydd oherwydd mae wedi ei ddinistrio”
Gan fod parciau yn wynebu toriadau a diffyg cyllid a chan fod cyflwr llawer o barciau yn dirywio, gallai hyn g chwarae a bod yn egnïol yn amlwg, mae plant yn colli cyfle allweddol i gymdeithasu gyda ffrindiau hefyd.
Gwneud yr ardal yn lanach ac yn fwy diogel Rhoddodd y plant sylwadau rheolaidd ar sbwriel a baw cŵn yn eu hardal, gan awgrymu bod angen ymgyrc (20% o’r ymatebion):“Gwnewch y lle’n fwy diogel i mi chwarae” “Glanhewch y strydoedd, y parciau a’r ysgol” “Atal cymdogion rhag gadael cyffuriau a photeli yfed allan ar y stryd” “Byddai’n well pe na fyddai sbwriel a pw ym mhobman’’
Eiriolodd y plant ffyrdd mwy diogel yn aml hefyd (10% o’r ymatebion). Roedd yr awgrymiadau’n cynnwys lleih “Terfyn cyflymder ar fy ystâd, ardal lle y gall plant chwarae a lle nad ydynt gerllaw’r ffordd” “Terfyn cyflymder i lawr ein stryd ni” “Llwyth o ardaloedd chwaraeon a setiau chwarae lle nad oes llawer o geir”
Creu mwy o gyfleusterau/clybiau lleol lle gallwn fod yn egnïol Roedd ychydig o dan 20% o’r ymatebion gan blant yn cynnig y dylai fod mwy o gyfleusterau chwaraeon ne hoed. Roedd yr awgrymiadau ar gyfer clybiau chwaraeon â strwythur fel pêl-fasged a phêl-droed, ond hefyd “Gwnewch gampfa ar gyfer plant” “Yn fy marn i, rwy’n credu y dylai fod mwy o bethau chwaraeon yn fy ardal i” “Agorwch fwy o glybiau chwaraeon yn yr ardal. Oherwydd mae llawer ohonynt allan o’r cwm”
Thema gyffredin ar draws yr ymatebion oedd bod plant eisiau’r gofod i chwarae a bod yn egnïol. Er mwyn amgylchedd iachach i blant chwarae a bod gyda ffrindiau. Trwy roi’r gofod i blant chwarae a bod yn egnïol,
Am fwy o wybodaeth, cysylltwch â Charlotte Todd c.e.todd@swansea.ac.uk neu Sinead Brophy s.brophy@sw
Rhwydwaith Addysg Gynradd): Gwella Iechyd a
gyda’r nod o wella iechyd a lles plant. Cafodd ei ddatblygu yn dilyn cyfweliadau gyda phenaethiaid ysgolion wys plant 9-11 oed sy’n mynychu diwrnod ffitrwydd hwyliog a chwblhau arolwg iechyd a lles. Dilynir hyn gan ol am fwy o fewnwelediad i anghenion iechyd a lles meddwl disgyblion.
ywiol o fywyd yn cynnwys ffrindiau, teulu, iechyd a’r ysgol. Mae disgyblion hefyd yn cwblhau holiadur iechyd blant 9-11 oed, beth fyddent yn ei newid i’w gwneud nhw, eu ffrindiau a’u teulu yn iachach ac yn hapusach. gel a bod yn egnïol yn eu hardal nhw. Y canlynol yw’r themâu amlycaf sy’n dod i’r amlwg o’r ymatebion hyn.
i barciau presennol yn eu hardal gael eu gwella. Roedd hyn yn cynnwys uwchraddio offer mewn parciau a eu hardal leol yn golygu y byddent yn gallu gweld plant eraill yn amlach:-
greu amrywiaeth o ganlyniadau negyddol i iechyd a lles plant. Er bod yr effaith uniongyrchol ar gyfleoedd i
choedd codi sbwriel ac amgylcheddau glanach yn gyffredinol er mwyn iddynt deimlo’n ddiogel yn chwarae
hau terfynau cyflymder, mwy o fannau croesi diogel, dynion/menywod lolipop a llai o geir ar y ffyrdd.
eu glybiau chwaraeon yn agosach at eu cartrefi, yn ogystal â chyfleusterau chwaraeon penodol ar gyfer eu d cyfleusterau lle gallent gymryd rhan mewn gweithgaredd heb strwythur fel parciau sglefrio.
n gwneud buddsoddiadau gwirioneddol yn mynd i’r afael â’r hyn yr oedd y plant yn ei awgrymu, dylid creu , gellir dysgu ystod o sgiliau lles, na ellir eu haddysgu.
wansea.ac.uk
Clywed Si
Adolygiad y Rhwydwaith Beicio Cenedlaethol Mae’r Rhwydwaith Beicio Cenedlaethol wedi ymestyn dros y blynyddoedd, ond mae ei ansawdd yn amrywio, gan arwain at brofiad anghyson i’r rheiny sy’n ei ddefnyddio. Cynhaliodd Sustrans archwiliad dros ddwy flynedd, sydd wedi cael ei ddefnyddio i adolygu cyflwr y Rhwydwaith a’u helpu i ddeall faint ohono sydd angen ei wella, beth yn union sydd angen ei newid a ble ddylid gwneud y gwelliannau.
Y Gweinidog Plant yn Cyhoeddi £15 Miliwn er Mwyn Cefnogi Teuluoedd Bydd Llywodraeth Cymru yn buddsoddi £15 miliwn y flwyddyn nesaf er mwyn helpu i leihau’n ddiogel nifer y plant sy’n derbyn gofal a chefnogi plant mewn gofal, dywedodd Huw Irranca-Davies, y Gweinidog Plant ar y 13 Tachwedd 2018.
Annog Pobl i Baratoi at y Gaeaf Drwy Ddewis yn Ddoeth a Chynllunio Ymlaen Llaw Mae’n bwysig ein bod yn paratoi at y gaeaf drwy gynllunio ar gyfer ein hiechyd ein hunain a dewis y gwasanaeth cywir i gael cyngor ar driniaethau ac atal afiechydon. Mae hynny’n allweddol wrth i gyfnod heriol i’r gwasanaeth iechyd yng Nghymru agosáu, meddai’r Ysgrifennydd Vaughan Gething wrth lansio’r ymgyrch Dewis Doeth ar 5 Tachwedd 2018.
Angen gweithredu o hyd ar yr aros am Gredyd Cynhwysol, wrth i ffigurau newydd ddangos cynnydd o 13% yn y defnydd o fanciau bwyd mewn chwe mis yn unig o’i gymharu â’r adeg hon y llynedd Darparodd rhwydwaith banc bwyd Ymddiriedolaeth Trussell 658,048 o gyflenwadau brys i bobl mewn argyfwng rhwng Ebrill a Medi 2018, a chynnydd o 13% yn yr un cyfnod yn 2017. Dywed yr elusen os nad yw’r cyfnod aros o isafswm o bum wythnos am daliad cyntaf Credyd Cynhwysol yn cael ei leihau, yr unig ffordd o atal mwy o bobl yn cael eu gorfodi i ddefnyddio banciau bwyd eleni yw gohirio pob cais newydd am Gredyd Cynhwysol.
Alcohol Plant a Phobl Ifanc Cymunedau Addysg Yr Amgylchedd Gamblo Rhyw Digartrefedd Ffordd o Fyw Iechyd Mamau a'r Newydd-Anedig Iechyd Meddwl Clefydau Anhrosglwyddadwy Maeth Iechyd y Geg Rhieni Pobl ag Anableddau Fferylliaeth Gweithgaredd Corfforol Polisi Tlodi Carcharorion Ymchwil a Thystiolaeth Iechyd Rhywiol Rhywioldeb Ysmygu Camddefnyddio Sylweddau Diweithdra Cyn-filwyr Trais a Chamdriniaeth Gwaith
Beth sy’n digwydd ym mis
Rhagfyr 3
4
Camddefnyddio SylPlant sy’n Derbyn weddau a Modelau ar Gofal: Gwella gyfer Ymyrraeth Cyfleoedd Bywyd
Caerdydd
10
5
11
Manceinion
12
6
7
Llesiant yn y Gweithle
Caerdydd
13
14
Diwallu Anghenion Iechyd Meddwl: Mynd i’r Afael â Gwella Gwasanaethau Llundain
17
18
19
20
21
24
25
26
27
28
31 Symud Wythnos
Digwyddiad Cenedlaethol
Yn y Rhifyn nesaf
Diwrnod Ymwybyddiaeth Gofalwyr Ifanc