Casa Giuliani-Frigerio (1939-1940) Giuseppe Terragni
BARG28_402 Marie Nevejan Joke Oelbrandt Pierre Verraes Academiejaar 2016-2017 Campus Sint-Lucas Gent
Documentatie Info over originele staat en geschiedenis van het gebouw Giuseppe Terragni werd geboren in Meda nabij Milaan op 18 april 1904. Hij behaalde zijn diploma in 1921 aan het Technisch Instituut en schreef zich in op de technische hogeschool in Milaan. Hetzelfde jaar werd ook 'Gruppo 7' gevormd. Het flatgebouw Novocum is zijn eerste belangrijke opdracht en ligt op een boogscheut verwijderd van dit appartementsgebouw dat zijn laatste meesterwerk was. 1 Vlak voor de oorlog uitbrak was Terragni bezig met de bouw van zijn 'Casa GiulianiFrigerio'. Zuccoli redigeerde hierbij de aantekeningen en tekeningen van Giuseppe toen hij in de Balkan en Rusland aan het front vocht. In juli 1943 kwam hij zeer verzwakt terug. Giuseppe stierf vlak voor de staatsgreep van 25 juli. 2 Casa Giuliani is een rechthoekig rationalistisch appartementsgebouw met dakterras en is tevens één van zijn best bewaarde realisaties. Het is een mooi voorbeeld van het Italiaanse modernisme met een strakke formele stijl. Het is een soort van bouwkundig experiment waar Giuseppe speelt met vormen die hij als modernistisch ziet. Dit gebouw is een mooi voorbeeld van het resultaat van de zoektocht naar een vormelijke grammatica net zoals tijdgenoten als Frank Lloyd Wright. 3 Enkel in 1971 werd er een grondige restauratie uitgevoerd waarbij de ingangsdeur en de marmeren mozaïeken façades vervangen werden. De functie als appartementsgebouw is nooit gewijzigd. De grote ruiten die licht en lucht binnenbrengen verraden wel dat het gebouw ooit uitkeek op een panoramisch landschap voordat de verdere uitbreiding van de stadsrand van Como het zicht kwam te belemmeren. Kenmerkende materialen zijn het marmer aan de buitenkant, maar de structuur bestaat grotendeels uit gewapend beton en staal. 4
1
Wetenschappelijk artikel Garnerone en Elisabetta, "Casa Giuliani Frigerio”. 2 Toeristische brochure Citta, "Casa Giuliani-Frigerio (Giuliani-Frigerio-House. 3 Verslag van een conferentie (ACM) Heisserman en Woodbury, "Generating languages of solid models", 103-112. 4 Tentoonstellingscataloog Comune Di Como, "Giuseppe Terragni 1904-1943." Expositie-zaal De Doelen Rotterdam 7 Maggio- 7 Giugno (1982): XLVI.
2
Vermelding in de standaardwerken van de architectuurgeschiedenis van de 20ste eeuw Terragni komt zowel in de werken van Framton, Curtis, als van Cohen voor. Frampton verbindt Giuseppe Terragni met de architectuur van het Italiaanse rationalisme (1926-1943). In zijn werken vonden we het meest info over Terragni. Volgens de werken van Frampton en Curtis herinterpreteert Giuseppe de essentiële architecturale waarden om moderne architectuur te maken. Zowel de classicistische uitdrukkingsvorm in Italië als de futuristische polemiek uit de jaren voor de 2de Wereld Oorlog zijn het uitgangspunt voor de ontwikkeling van het Italiaans rationalisme. In deze context ontstond de rationaltistische Gruppo 7, een samenwerking tussen Sebastiano Larco, Guido Frette, Carlo Enrico Rava, Adalberto Libera, Luigi Figini, Gino Pollini en Giuseppe Terragni. Zij streefden naar een nieuwe en rationele synthese van de nationalistische waarden van het Italiaans classicisme en de constructieve logica van het machinetijdperk. Terragni voelde enige sympathie voor de Deutsche Werkbund alsook voor het werk van Russische constructivisten. Frampton en Cohen zijn van mening dat de eerste werken van Terragni kenmerken van het Russische constructivisme met zich meedragen. Terragni slaagt erin zowel progressieve als traditionele aspecten van het Fascisme in kaart te brengen. Volgens Cohen is hij echter verblind voor het autoritaire karakter van het regime door zijn omarming met de moderne cultuur. De compostities van Terragni zijn vaak gebaseerd op industriële thema’s. Zo verwierf hij bekendheid door de bouw van het appertementenblok Novocum in Como (1928). Het hoogtepunt van het Italiaans rationalisme is echter terug te vinden in het Casa del Fascio, dat zowel Frampton, Curtis als Cohen in hun werken vermelden. Verder was Terragni ook geobsedeerd door de transparantie van architectuur, met als kers op de taart het Danteum. Men vertelt niet veel over het 4-verdiepingen hoge appertementsgebouw Giuliani Frigerio (Como, 1939) in de standaardwerken. Frampton beschrijft dat het doel was om de oriëntatie van het prisma te modelleren door primaire en secundaire gevel onder een rechte hoek op elkaar aan te laten sluiten. Terragni had een grote bewondering voor le Corbusier, onder meer voor zijn gevoel voor proportie, abstractie en urbane referenties. Cohen vermeldt dat het gebouw een resultaat is van buitengewoon gedetaileerd onderzoek naar proportie, materialiteit en profielen. Deze kubistische compositie is reeds in eerder werk terug te vinden. Terragni stierf een vroegtijdige en mysterieuze dood. Hij streefde de fascistische maatschapppij na, die rationeel georganiseerd was zonder klassenverschil. Door zijn afwezigheid verdween deze radicale beweging van de voorgrond om vervolgens geleidelijk aan te verdwijnen.
5
William, “Modern Architecture since 1900.”, 363-364. Frampton, “Modern Architecture. A critical History”, hoofdstuk 23. 6Cohen, “The Future of Architecture Since 1889”, hoofdstuk 16.
3
Info over architect en stijl in secundaire bronnen
- U Flemming legt de formele karaktereigenschappen van Terragni’s casa Giuliani Frigerio uit door middel van een parametrische vormentaal: Geen twee muren raken elkaar waardoor restruimtes ontstaan die opgevuld worden met transparante panelen. Verticale muren lijken van de grond tot het dak te lopen waardoor de toeschouwer aangezet wordt naar boven of naar beneden te kijken afhankelijk van hun dominante dimensie. Horizontale muren daarentegen lijken uitgestrekt te zijn tussen de kolommen en te zweven. De toeschouwer wordt constant aangesproken om de hoofddimensie (van links naar rechts en van rechts naar links) te volgen, dit wordt nog meer benadrukt door de vorm van de ramen en nissen. Als we rondom het gebouw lopen lijken de horizontale & verticale muren elkaar af te wisselen en te zorgen voor een gecontroleerd contrast. Dit contrast zorgt voor een soort van picturale dubbelzinnigheid waardoor geen twee hoeken dezelfde lijken: De variaties van de hoeken veroorzaken soortgelijke contrasten bij de elevatiehoeken van het gebouw en het resulterende ontwerp biedt een enorme variatie aan expressies. Deze scherpe contrasten worden verzacht door de ornamentele patronen gevormd door de ruiten, relingen, balustrades en steunpoten ontspringend in en uit de leegtes van de basisstructuur.1 - De centrale trap bedient drie appartementen, in splitlevel verdeeld, over 4 verdiepingen. Het splitlevel zorgt ervoor dat deze drie appartementen te bereiken zijn via één trap, terwijl ze alle 3 via natuurlijke kruisventilatie verlucht worden. Dit zorgt ervoor dat het centrale appartement via kruisventilatie geventileerd kan worden doorheen de gang die leidt naar één van de appartementen op de hoeken. Deze vorm van natuurlijke ventilatie is vooral belangrijk in de zomer om frisse lucht binnen te halen in het huis.2 - De heroïsche periode van de modernisten. De Russische constructivistische schilder El Lissitsky publiceerde in 1922 bij zijn aankomst in Berlijn een publicatie ‘Veshcsh, gegenstand, objet’. De bedoeling was het ontnemen van de traditionele betekenis van het object. Door de ‘nieuwe vorm’, die diagrammatisch is, uitdrukking te geven, werd de banaliteit van de bestaande ‘object’-wereld teniet gedaan. Het verschil met architectuur is dat er effectief met driedimensionale vormen en hun onderlinge relaties wordt gewerkt. Er is sprake van een oppositionele en ruimtelijke abstractie in Terragni’s werk.3 1 Flemming, “The Secret of The Casa Giuliano Frigerio”, vol. 8, 87-96. 2 Passe en Battaglia, "Designing spaces for Natural Ventilation”. 3 Eisenman, “From Object to Relationship II: Casa Giuliani Frigerio: Giuseppe Terragni Casa Del Fiasco”, vol. 13/14, 36-65.
4
Noch kubistisch noch modern, het werk van Giuseppe Terragni is op een manier klassiek. Terragni’s werk is gebaseerd op Semiantiek (de betekenis van vormen die refereren naar historische gebouwen). De semiantische verwijzing is telkens die van de Italiaanse Rennaissance. De iconografie komt wel op de tweede plaats (niet als Le Corbusier). Er is in Casa Guiliani-Frigerio sprake van picturale dubbelzinnigheid.
Internetbronnen Ondanks dat de invloedrijke professor/architect Enrico Mantero en de criticus Manfredo Tafuri het werk van Terragni prijzen wordt hij nog altijd met argwaan bekeken in zijn thuisland Italië. Het feit dat de meeste van zijn gebouwen met steun van de Fascistische Partij gebouwd zijn is hiervoor zeker het belangrijkste argument, maar niet het enigste. De rationalistische architect en tijdsgenoot Giuseppe Pagano zei dat we moeten oppassen met het interpreteren van het verleidelijke werk van Terragni. Zo zei hij dat we nooit de vergissing mogen maken om deze opgeblazen retoriek van formele uitvindingen te accepteren. Voor veel Italianen is het werk van Terragni zeker niet belangrijker dan zijn tijdgenoten die vaak veel minder bekend zijn buiten Italië. 3 Nochtans was Terragni een toonaangevende rationalistische architect die de architectuur trachtte te vrijwaren van een neoclassicistische en neo-barokke heropleving, precies het omgekeerde van tijdgenoot en fascistische aanhanger Albert Speer in Duitsland. Nog steeds wordt hij gezien als één van de pioniers van het Italiaanse Modernisme en navolger van de Internationale Stijl.4 Wat wel begrepen moet worden is dat Gruppo 7 niet wou breken met de geschiedenis. Doormiddel van het zoeken naar een architectonisch model, gebaseerd op zowel klassieke Italiaanse architectuur en de nieuwe esthetische verworvenheden van het industriële tijdperk, werd er niet met traditie gebroken. 5
4 Sergison, J. Terragni/ Como door Jonathan Sergison.
5
Dubois, “Giuseppe Terragni (1904-1943).” (1982). Wikipedia. “Giuseppe Terragni.”
5
De architect wordt op internationaal vlak geprezen en nog steeds gehaat in zijn eigen land. Wie moeten we geloven? Misschien kijken de Italianen door de lugubere geschiedenis van het Fascistisch regime van Mussolini wat subjectiever naar zijn werk. Het feit dat er zoveel over geschreven is en er nog steeds over gediscussieerd wordt moet toch een teken zijn dat hij enige invloed heeft gehad op de architectuur van vandaag. 5
5 Sergison, J. Terragni/ Como door Jonathan Sergison.
5
Dubois, “Giuseppe Terragni (1904-1943).” Wikipedia. “Giuseppe Terragni.”
6
Grafische analyse GEVELS & INPLANTINGSPLAN CASA GIULIANI-FRIGERIO
Como meer
Stadio Comunale “Sinigaglia”
Figuur 1
Figuur 2
Figuur 5
Toen het gebouw tussen 1939 en 1940 werd gebouwd, stond het nabij de omgeving van het Como-meer. Tussen het meer en Casa Giuliani-Frigerio stond er verder geen bebouwing. Nu springt het gebouwd minder in het oog door de dichte bebouwing en het zeer strakke stedelijke grid van deze nieuwe buurt in Como.
Figuur 3
Figuur 1: linkerzijgevel Figuur 2: rechterzijgevel Figuur 3: achtergevel Figuur 4: voorgevel Figuur 5: inplantingsplan Casa Giuliani-Frigerio
Figuur 4
7
PLANNEN EN RUIMTEGEBRUIK
Figuur 6: Axonometrie van de gevels
The non-narrative corner Er is helemaal geen verband tussen de vier gevels noch tussen de hoeken en de aansluitende gevels. Op iedere hoek ontstaat er dus een breuk. Horizontaal heeft het dak van de noordgevel een verschillende hoogte en is het losgekoppeld van de verticale oppervlakte aan de oostgevel. De verticale oppervlakte van de noordgevel projecteert voorwaarts en weg van de oostgevel. Dit wordt extra benadrukt door de verticale ramen die de leegte benadrukken die ontstaat op de hoek van de twee gevels. De glazen balustrades in de gevel verzachten de brute façades. Wat wel af te lezen is uit de gevels zijn de verschillende splitlevels die zich in het gebouw bevinden.
8
RUIMTEVERDELING
Internal volume external façade
to
Geen centrale ruimte als spel tussen verdiepingen en volume. Absence of façade-tofaçade narrative Figuur 7
Figuur 10
De drie appartementen zijn in splitlevels onderverdeeld over vier verdiepingen. De splitlevels worden doorgetrokken tot in de gevel.
Van de drie appartementen per woonlaag hebben er twee een terugwijkende gevel waardoor er loggia’s ontstaan. Deze loggia’s zorgen samen met de balkons voor een plastisch effect. Het gebouw is in drie verschillende delen verdeeld. Dit wordt aangetoond met de drie kaders. Ook in het grondplan is deze driedeling te herkennen.
Figuur 8
Figuur 11
Figuur 9
Figuur 12
Figuur 7 tem. 9: langse doorsnede: aantonen splitlevels Figuur 8 tem. 12: dwarse doorsnede: aantonen splitlevels
9
RUIMTEGEBRUIK
Het plan van het gelijkvloers bestaat uit drie delen. Links merken we een loodrecht grid op (rood), in het midden een parallel grid dat niet dominerend is (blauw). Door het linker en het centrale grid, wordt de verticale circulatie gesplitst. Figuur 13: verduidelijking driedelig grondplan
Solid surface + 4 C-bays in de noordgevel De gevels lijken chaotisch opgebouwd, maar niets is minder waar. Er is een bepaalde repetitie te herkennen in de gevel. Figuur 14: verduidelijking gevelopdeling noordgevel
Afwisselend A-B bays in de zuidgevel. Ook hier worden verschillende delen van de gevel gekopieerd; dit keer afwisselend ‘ABABAB’. Figuur 15: verduidelijking gevelopdeling Zuidgevel
10
SYNTHESE
Figuur 16: interieurbeeld Casa Giuliani-Frigerio
Wat opvallend is aan Casa Giuliani-Frigerio is dat niet alleen de gevels geen enkel verband hebben met elkaar, ook het interieur van het gebouw staat er totaal los van. Het interieur van het gebouw bestaat uit verschuifbare muren en vouwbare deuren. Dit zorgt voor een zeer dynamisch gebruik van de ruimte. De grote glazen ramen brengen meer licht en lucht binnen. Terragni volgde de ideeën van architecten zoals le Corbusier, Gropius en Mies Van der Rohe en had vooral aandacht voor proportie en abstractie.
11
REFERENTIES Godel A. (2007), Como – Giuliani-Frigerio – interior 1 stairwell 1, Geraadpleegd op 28 november 2016 via (http://www.flickriver.com/photos/doctorcasino/tags/giuseppeterragni/ Trevor P. (2011), Casa Giuliani Frigerio, Como – Giuseppe Terragni, 1940, Geraadpleegd op 20 november 2016 via https://www.flickr.com/photos/trevorpatt/with/6329729561/ Saggio C. (2004), Moving – Il senso del movimento. Ritmo, esplosione e dinamismo nella Casa Giuliani Frigerio, Geraadpleegd op 29 december 2016 via http://xoomer.virgilio.it/gac2/parte1.htm Peter D. Eisenman “From Object to Relationship II: Casa Giuliani Frigerio: Giuseppe Terragni Casa Del Fiasco”, Perspecta, vol. 13/14, pp. 36-65, 1971
12
Samenvatting Giuseppe Terragni werd geboren in Meda (Italië) op 18 april 1904. Hij behaalde zijn diploma in 1921 aan het Technisch Instituut en schreef zich in op de technische hogeschool in Milaan. Hij studeerde af in 1926 en ondertekende in dat jaar het 1ste document met betrekking tot het Italiaanse rationalisme. Ook stelde hij dat jaar 'Gruppo 7' samen. Deze groep bestond uit 7 architecten (Sebastiano Larco, Guido Frette, Carlo Enrico Rava, Adalberto Libera, Luigi Figini, Gino Pollini en Giuseppe Terragni) die op zoek waren naar de middenweg tussen het Italiaanse classicisme en de futuristische industriële architectuur. 6 Terragni staat bekend als de pionier van het Italiaans Modernisme en navolger van de Internationale Stijl.
A
Giuseppe Terragni
Het flatgebouw Novocum (1928) was zijn eerste belangrijke opdracht. De meeste werken waren in opdracht voor het fascistische regime van Benito Mussolini. Zijn bekendste werk is dan ook het Casa del Fascio in Como; het partijgebouw voor de fascistische partij. Vlak voor de 2de Wereld Oorlog uitbrak was Terragni bezig aan de bouw van zijn 'Casa Giuliani-Frigerio' (1939-1940). Dit vier verdiepingen hoge 7 appartementsgebouw staat vooral bekend om zijn vier verschillende façades. Door bewuste afwisseling tussen de horizontale en de verticale muren is iedere hoek verschillend. De glazen leuningen van de balkons en de verticale panelen tussen de verschillende appartementen verzachten deze brute façades.8 De 3 appartementen zijn in splitlevels onderverdeeld over 4 verdiepingen. Deze onregelmatigheid is af te lezen op de façades en wijkt af van de klassieke manier van bouwen. Van de 3 appartementen per woonlaag hebben er twee een terugwijkende gevel waardoor er loggia’s ontstaan. Door deze loggia’s in combinatie met de balkons ontstaat een zeer plastisch effect. Ook het interieur, met zijn verschuifbare muren en vouwbare deuren, is zeer vloeiend. Dit zorgt voor een dynamisch gebruik van de ruimte. De grote glazen ramen brengen meer lucht en licht in het gebouw en zorgen voor een panoramisch zicht naar de buitenkant toe.
Linker zijgevel
B
6
Wikipedia Rationalisme (architectuur) Eisenman, “From Object to Relationship II: Casa Giuliani Frigerio: Giuseppe Terragni Casa Del Fiasco”, vol. 13/14, 36-65. 8 Flemming, “The Secret of The Casa Giuliano Frigerio”, vol. 8, 87-96. 7
13
Dit appartement is het best bewaarde gebouw van Giuseppe aangezien de originele aanblik van zijn sleutelelementen bewaard zijn gebleven. In 1971 werden de marmeren mozaïeken façades, de zonweringen en de metaal- en kiezelelementen gedeeltelijk gerestaureerd. Ook de ingangsdeur werd vervangen en de luiken die de veranda ontsloten, werden verwijderd. Terragni volgde de ideeën van architecten zoals Le Corbusier (proportie en abstractie9), Gropius en Mies Van der Rohe. Anders dan Le Corbusier of Gropius, die directe inzichten gaven in hun gebouwen door deels open of transparante oppervlakten, hadden Terragni’s gebouwen een intellectuele analyse nodig om deze beter te begrijpen. Giuseppe vocht mee in de Balkan en in Rusland en kwam zeer verzwakt terug in juli 1943. Hij overleed op 19 juli 1944 in Como (Italië), vlak voor de staatsgreep op 25 juli. Na zijn dood zwakte de strenge stijl van het Italiaans rationalisme verder af.10
9
Curtis, “Modern Architecture since 1900.” (1996) Londen, Phaidon. Frampton, “Modern Architecture. A critical History”. Eisenman “From Object to Relationship II: Casa Giuliani Frigerio: Giuseppe Terragni Casa Del Fiasco”, vol. 13/14, 36-65. 10
14
Probleemstelling Casa Giuliani-Frigerio staat vooral bekend om zijn vier radicaal verschillende gevels. Peter Eisenman voerde hiervan al een nauwkeurig onderzoek uit en bundelde alle bedenkingen in zijn boek ‘From object to relationship’. Het is dan ook interessant dieper in te gaan op de samenstelling van deze gevels. Ze vormen het discussiepunt en worden tegelijk bewonderd door vele onderzoekers. Hoe zijn de gevels juist tot stand gekomen? Wat ligt aan de basis van alle verschillen? Volgde Terragni een bepaalde logica? Door een afwisseling tussen uitstekende elementen en uitsparingen krijgen de gevels een dynamische toets. Hoe brengt Terragni de oppositionele en ruimtelijke abstractie in zijn werk tot uiting? Terragni kwam vernieuwend uit de hoek door de splitlevels van de vloer ook door te trekken in de gevels. Het contrast tussen de balkons en de verzonken ramen werkt dit dynamisch spel nog verder uit. De gevels zijn door vele deskundigen uitbundig bestudeerd en onderzocht maar over het interieur valt bitter weinig informatie terug te vinden. Slaagde Terragni er misschien niet in de aandacht te trekken met de indeling? Kon hij de dynamiek die de gevel zo sprekend maakt ook binnenin doortrekken? Schuifbare panelen en vouwdeuren trachten de beweging in stand te houden. Het is interessant nader te onderzoeken hoe het interieur zich ontplooit volgens de rationalistische perspectieven van Terragni. Verder is het ook noodzakelijk het appartementsgebouw binnen zijn historische context te bekijken. Is Giuseppe onderhevig aan de ideologie die in het midden van de 20ste eeuw zijn opmars kende in Italië? Vele opdrachten waren immers in naam van de fascistische partij van Mussolini. Kan de architectuur, al dan niet bewust, een instrument worden van deze ideologie? Het is moeilijk een lijn te trekken tussen politiek en architectuur, hoewel Mussolini trachtte de moderne architectuur aan zijn regime te linken. Gruppo 7 ging op zoek naar een nieuwe esthetiek verworven met de industriële evolutie. Hoe wordt deze vernieuwde esthetiek doorgetrokken in de vormentaal van Casa Giuliani-Frigerio? Volgt Giuseppe nog de klassieke Italiaanse architectuur of trekt hij zich hieruit terug? Hij probeerde duidelijk afstand te nemen van de neoklassieke herleving, hoewel Gruppo 7 een middenweg zocht tussen het classicisme en de industriële vooruitgang. Terragni wordt dus niet voor niets de pionier van het Italiaans modernisme genoemd.
15
Bibliografie Secundaire bronnen
Cammina Citta. "Casa Giuliani-Frigerio (Giuliani-Frigerio-House)". Geraadpleegd via http://www.camminacitta.it/wpcontent/uploads/pdf/COMORAZIONALISMOSCHED EPDFEN/Scheda_CasaGiulianiFrigerioEN.pdf Cohen, Jean-Louis. “The Future of Architecture Since 1889”. Hoofdstuk 16 (2012) Londen: Phaidon. Comune Di Como. "Giuseppe Terragni 1904-1943." Expositie-zaal De Doelen Rotterdam 7 Maggio- 7 Giugno (1982): XLVI Curtis, William. “Modern Architecture since 1900.” pp. 363-364 (1996) Londen: Phaidon. Dubois, M. “Giuseppe Terragni (1904-1943).” (1982) Geraadpleegd op 20 december 2016 via http://archipelvzw.be/nl/agenda/56/giuseppie-terragni-1904-1943 Peter D. Eisenman. “From Object to Relationship II: Casa Giuliani Frigerio: Giuseppe Terragni Casa Del Fiasco”, Perspecta, vol. 13/14, pp. 36-65, 1971. U Flemming. “The Secret of The Casa Giuliano Frigerio.” Environment and Planning B, vol. 8, pp. 87-96; maart 1981. Frampton, Kenneth. “Modern Architecture. A critical History” Hoofdstuk 23 (1992) Londen: Thames and Hudson. D. Garnerone and S. Elisabetta. "Casa Giuliani Frigerio." (2005) Geraadpleegd via http://www.lombardiabeniculturali.it/architetture/schede/3m080-00045/ J. Heisserman and R. Woodbury. "Generating languages of solid models", ACM Montreal Canada., pp. 103-112 (mei 1993) Geraadpleegd via http://dl.acm.org.kuleuven.ezproxy.kuleuven.be/citation.cfm?doid=164360.164400 U Passe and F Battaglia. "Designing spaces for Natural Ventilation" , Taylor & Francis United Kingdom, 2015. Sergison, J. Terragni/ Como door Jonathan Sergison. (2007) Geraadpleegd op 12 december 2016 via https://www.architectsjournal.co.uk/home/terragni/como/126299.fullarticle Sven Sterken. (2016) Architectuur in Context B, hoofdstuk 7 “Architectuur en ideologie”
16
Wikipedia. “Giuseppe Terragni.” https://en.wikipedia.org/wiki/Giuseppe_Terragni Wikipedia. Rationalisme (architectuur) (2013) https://nl.wikipedia.org/wiki/Rationalisme_(architectuur)
Geraadpleegd Geraadpleegd
van van
Afbeeldingen Digital image. Paperarch wordpress. (2012) https://paperarch.wordpress.com/thedanteum-of-giuseppe-terragni/ Peter D. Eisenman. “From Object to Relationship II: Casa Giuliani Frigerio: Giuseppe Terragni Casa Del Fiasco”. (2003) New York: The Monacelli Press. Godel A. (2007),Como – Giuliani-Frigerio – interior 1 stairwell 1, geraadpleegd op 28 november 2016 via http://www.flickriver.com/photos/doctorcasino/tags/giuseppeterragni/ Saggio C. (2004), Moving – Il senso del movimento. Ritmo, esplosione e dinamismo nella Casa Giuliani Frigerio, Geraadpleegd op 29 december 2016 via http://xoomer.virgilio.it/gac2/parte1.htm Trevor P. (2011), Casa Giuliani Frigerio, Como – Giuseppe Terragni, 1940, Geraadpleegd op 20 november 2016 via https://www.flickr.com/photos/trevorpatt/with/6329729561/
17