Semiotiek Pierre Verraes 3de bachelor Landschaps-en tuinarchitectuur The Sunflower, 1907 by Gustav Klimt
Een zeer gekend werk van Gustav Klimt omringd door het warme licht van de Jugendstil. In het programma ‘De Mol’ op tv zag ik een mooie opdracht. Iemand moest een schilderij naschilderen maar dit alleen met behulp van een collega die het met woorden moest omschrijven. Bij dit werk zou de naschilder snel kunnen denken dat het om een kitscherig werkje gaat dat gecreëerd is puur om mooi te zijn. Indien ze het werk niet zien natuurlijk. Feitelijk stelt het een beeld voor op een oase van mediterrane planten. Maar Expressief gezien is het een werk die ons doet dwalen in emoties. Het is een uniek werk die ons een overrompeling van gevoel bezorgt. Klimt is er in geslaagd de natuur levendig weer te geven en, niet alleen is het schilderij zeer levendig, het zit ook vol emotie!
Het discours in dit werk is een welige strook beplanting maar nog belangrijker de richtingen die we uitgestuurd worden. Eén van de redenen waarom dit werk ons zo aanspreekt is dat de zonnebloem zelf een ziel lijkt te hebben. Onbewust zie ik deze zonnebloem als een soort personage maar het personage kijkt niet terug naar de recipiënt. Het discours is hier dus de blik en het ontrekken van onze kijk op de sombere zonnebloem naar het warme Jugendstillicht van de perkplanten onderaan. Ook de klimplant op de achtergrond, laten we deze Toscaanse Jasmijn noemen, lijkt wel de zonnebloembladeren te beregenen. Er is een weelde aan levende bladeren die de kijkrichting van de zonnebloem naar beneden versterken. De modus hier is zeer poëtisch en het laat me maar niet los maar ik waan me echt in een warme zomernacht op een terrasje onder een plataan in de Provence. Het is een beeld die zoveel warmte oproept maar het is meer dan dat. De donkere nacht, die me doet wegdromen naar sprookjes als 1001 nachten, is een ondergrond maar ook een hoeksteen van het werk.
Het getal 3 is niet toevallig een heilig getal. Het wordt vaak gebruikt in schilderijen en zeker in de gelaagdheid. Klimt doorbreekt die klassieke gelaagdheid van lagen verf die perspectief creëren. Het gaat meer om 3 uitgesproken gevoelens waarbij Klimt ons de zeer duidelijk de richting aantoont. 1) Er is die vallende emotie in de vorm van neerbuigend gebladerte, zowel van de zonnebloem en jasmijn, dus de laag bevind in zich in 2 verschillende elementen die niet ondergeschikt zijn aan elkaar. De jasmijn die normaal achtergrond zou moeten zijn lijkt ook soms uit het beeld te springen waardoor het afhankelijk van de context ook een voorgrond zou kunnen zijn. 2) De pijlrechte stengel van de zonnebloem is een houvast die als een fallus doorheen de melancholische ellende uitkomt. 3) De opgewekte en bloemrijke onderbeplanting die de aandacht al opgeëist heeft is een anticlimax. Want de sombere kijk (1) gedreven door de meesleurende melancholie (2) wordt niet opgevangen met wat we zouden verwachten. In plaats van in een geruststellende sombere roes te vallen, komen we in een levendig en dansende groep van zeer kleurrijke Geraniums en andere bloemen terecht. In een wereld en tijd waar bloemen nog overmoedig mochten aangeplant worden. Hij maakt dus gebruik van Hot mediagebruik. Door de sterke vallende lijn in het werk kan de recipiënt moeilijk zelf betekenis vinden in de ruime zin. We worden in een bepaalde richting geduwd wat ons als groepsdier ook een veilig en warm gevoel bezorgd. Zonder dit aspect zou het schilderij zijn sterke kant verliezen m.a.w. het versterkt het poëtische en uitnodigende Jugendstillicht. Ik stel me al voor hoe Gustav Klimt met wangen rood van de wijn de nacht te moed gaat en dan dit magnifieke planthoekje tegenkomt. De warmte die de stenen gedurende de dag opvingen en de plakkerige en vochtige avond lijken de zonnebloem te ondersteunen en misschien de schilder zelf ook? Is de zonnebloem een reflectie van de sombere emotie van Klimt op dat moment? Misschien wel en zo ja heeft hij gelukkig nog de schoonheid van de natuur die niemand onberoerd laat. De witte bloemetjes van de Toscaanse Jasmijn lijken hem wel aan te moedigen om de fixatie op deze schoonheid van perkplanten niet te verliezen. De perkplanten doen mij terugdenken aan de Geraniums en andere bloemen die mijn oma met liefde verzorgde en binnenhaalde in de winter. Dit bedje van wat sommige mensen, met wie ik nu niet in discussie wil treden, oubollige planten zouden noemen laat me een nieuw idee opborrelen: In ‘Van Beeld naar Interactie’ las ik over Paul Klee en hoe hij verticale lijnen als mannelijk en horizontale als vrouwelijke krachten beschouwt. In het oude Japan is ‘In’ & ‘Yo’ een principe die Paul Klee waarschijnlijk inspireerde. Het is het Japanse equivalent voor ‘Yin’ en ‘Yang’ die vooral in de tuincultuur werd gebruikt. Het pleit voor het gebruik van zachte krachten als water of horizontale lijnen zoals deze vriendelijke perkplanten
maar ook van sterke verticale lijnen, ik denk nu ook aan het fallussymbool maar een zonnebloem als deze werkt ook natuurlijk! De perkplanten hebben voor mij een karaktervolle en typisch vrouwelijke aura. Terwijl de zonnebloem mij doet denken aan het gevoel wanneer je de liefde voor iemand moet opgeven omdat deze niet wederzijds is. Het gaat niet over jaloezie maar het is een sterker gevoel, het nijgt meer toe naar nostalgie . De witte jasmijn lijkt te willen zeggen dat de zonnebloem (of Klimt zelf?) niet moet verdwalen in de wanhoop van allerlei manieren om te ontsnappen. De wazigheid en vaak hopeloosheid die voor mij een meer mannelijk instinct is wordt hier mooi weergegeven. De witte jasmijn lijkt nog een andere betekenis te willen hebben. Dit is een typisch voorbeeld van affordance. De Toscaanse jasmijn die hemels geurt in de nacht lijkt steun te geven aan de treurende Zonnebloem. De witte onschuldige jasmijn is een symbool voor het goede en onbevlekte. Ze lijken de Zonnebloem, die waarschijnlijk treurt om een liefde die hij gemist heeft, te laten denken aan de goeie momenten die hij gehad heeft. Toen hij nog zo opgericht stond, kijkend naar de zon. Voor mij is het punctum de groep perkbloemen onder de zonnebloem. Deze trekken na enig verloop van tijd namelijk alle aandacht, na de eerste blik op de zonnebloem. Na het zien van wat de zonnebloem bewonderd is de al verwelkte zonnebloem nog meer in verval geraakt. Wat een tijd geleden nog een het hoofdpersonage was is nu de bijrol geworden. De levendige en misschien nog naïef in het leven staande perkplanten zijn de ware ‘Survivors of the Fittest’ die de rijkdom van grondstoffen en aandacht nu zullen gaan opeisen. Pas daarna merken we de zonnebloem weer op zoals Klimt hem echt wou laten voelen en dit ook expressief vertonen. Het treurende gebladerte van de jasmijn en de zonnebloem is voor mij de belangrijkste context van het werk. Het kijkt naar de perkplanten als een recipiënt kijkt naar dit gehele werk. Het gevoel die de zonnebloem opwekt is contextueel het hoogtepunt van een diepte die we als mens maar al te goed kennen. Een veilige melancholische put waar we ons zo graag in verschuilen. Voor mij wil Klimt hier aan tonen hoe verbonden we zijn met de natuur en, logisch, de natuur met ons. De zonnebloem spreekt hier tot ons maar met een duw richting de prachtige perkplanten die in bloei staan. De context van dit werk is volgens mij zeer wisselend van recipiënt tot recipiënt. Zo speelt ook de context mee van hoe de recipiënt zich voelt op het moment van aanschouwen. Dit aspect is zeer belangrijk bij dit werk omdat, naarmate hoe je voelt bij het aanschouwen van dit werk, steeds de schoonheid kan vinden in een bepaald deel van het werk. De sombere kijk van de zonnebloem is dan ook een schoonheid op zich. Wat ik zie als belangrijkste semiotische hulpmiddelen is:
° de witte jasmijn achter de zonnebloem waarbij de bloemen moed geven en de bladeren de juiste weg tonen naar de verlichting ° de opgaande verticale kracht van de zonnebloemstengel maar de sombere bloem en bladeren van diezelfde ziel ° het vrolijke ensemble van perkbloemen die wel lijken te dansen boven de grond en die gevoed worden door de opgevangen zonnestralen gedurende de dag. Het is ook de echte blikvanger omdat het zelf voor de zonnebloem een doel is die hij zelf in een triestige bui niet uit het oog verliest Je zou kunnen zeggen dat de witte jasmijnbloemen een eigen context hebben. Ze staan achter de zonnebloem en moedigen hem aan ze lijken de zonnebloem aan te moedigen een positievere kijk te nemen. Het zijn de mensen die je omringen en je weer op het goede pad willen brengen. Er is dus een open einde op het verhaal die hier verteld wordt. We weten niet hoe het personage, die afgebeeld wordt als een uitgebloeide zonnebloem, zal reageren op deze goede bedoelingen. De zonnebloem kijkt wel naar een kleurrijke bende perkplanten die letterlijk de bloemetjes buiten zetten maar het is alsof de witte jasmijnbloemen weten dat hij alle hoop al opgegeven heeft. Ze zijn dan ook druk aan het communiceren onder elkaar en geven de zonnebloem een ware peptalk. Ze zijn net als medeklinkers even belangrijk als de klinker: de zonnebloem. Voor mij lijken ze ook nieuwsgierig rond te kijken. De modus hier zijn de melancholische verticale verfstroken in de vorm van bladeren die treuren als regen. De sfeer wordt echter opgefleurd met perkplanten als geraniums weergegeven in vrouwelijke vlakken die hun eigen vrolijke gangetje gaan. Alsof ze weten dat zij nu het punctum zijn. De jasmijnbloemen creëren een ander gevoel die deze drama doorboord en de cyclus laat aaneensluiten. De natuur zelf en de gesloten cyclus wordt hier door Klimt getoond. We voelen ons verbonden met dit werk juist omdat planten net als ons een deel zijn van de natuur. Aangezien ons leven ook verweven is door een mooie symbiose laat Klimt hier de schoonheid van melancholie zien. Alle elementen die meegaan met deze melancholische kijk of juist tegenspreken zijn van even groot belang. Als er één schakel wegvalt zou de cyclus gebroken zijn. Daarom spreekt dit schilderij ons zo aan. Het is de samenhang, de verbondenheid en de contradicties die we herkennen uit ons dagelijks leven. Dit schilderij is een cyclus die niet verbroken mag worden! Volgens Wilhelm Flusser zou het een traditioneel beeld zijn en ik volg hem hier ook in. Het schilderij zit vol keuzes van de schilder en mocht Gustav Klimt één semiotisch element niet toegepast hebben zou het de cyclus, die dit schilderij zo mooi maakt, zeer waarschijnlijk verbroken hebben.
Bronnen: Van beeld naar Interactie - Arjen Mulder Afbeelding: http://www.wikiart.org/en/gustav-klimt/the-sunflower-1907