abc
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
คูมือนี้จัดทำขึ้นสำหรับเกษตรกรและประชาชนทั่วไป เพื่อประโยชนในการทำความเขาใจ เกี่ยวกับเรื่องความมั่นคงทางอาหารและประเด็นอื่นที่เกี่ยวของ ทั้งนี้โดยนำขอมูลความเปนจริงที่เกิดขึ้น ปญหาตางๆ และการวิเคราะหในบางประเด็นมารอยเรียงเปนลำดับ เพื่อเปนพื้นฐานสำหรับการแสวงหาทางออกอยางรอบดาน อยางไรก็ตาม คูมือนี้เปนเพียงเอกสารเบื้องตน ซึ่งมูลนิธิประสงคจะปรับปรุงเนื้อหาตางๆ ใหทันสมัยเปนลำดับ หากทานผูอานและผูใชประโยชนจากเอกสารนี้ประสงคจะใหเพิ่มเติมหรือปรับปรุงเนื้อหาในคูมือนี้ กรุณาสงความเห็นและขอมูลไดตามที่อยูดานลาง หรือผานทางอีเมล biothai@biothai.net
จัดทำโดย
abc
มูลนิธิชีววิถี 125/356 หมู 3 หมูบานนราธิป ถ.รัตนาธิเบศร อ.เมือง จ.นนทบุรี 11000 โทรศัพท 02-9853837-8 www.biothai.net
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
สำนักงานสงเสริมการปฏิรูประบบเพื่อคุณภาพชีวิตเกษตรกร ชุมชน และสังคม (สปกช.) หรือ Policy Institute for Farmer Welfare, National Food Security and Community Empowerment (PIFE) เปนหนวยงานที่จัดตั้งขึ้นตามนโยบายของรัฐบาลเมื่อตนป พ.ศ. 2553 ภายใตการกำกับดูแลของคณะกรรมการเสริมสรางความเขมแข็งของชุมชนแหงชาติ สำนักนายกรัฐมนตรี ดวยความรวมมือจากสำนักงานกองทุนสนับสนุนการสรางเสริมสุขภาพ (สสส.) สำนักงานฯ เห็นวา หนังสือคูมือประชาชน เรื่อง “ความ (ไม) มั่นคงทางอาหารกับทางออกประเทศไทย” ซึ่งจัดทำโดยมูลนิธิชีววิถี เปนเอกสารที่มีคุณคาสำหรับประชาชนทุกอาชีพในสังคมไทย และไดรับความสนใจเปนอยางมากจนตองผลิตซ้ำอีกหลายครั้งเพื่อใหขอมูลที่เปนประโยชนนี้แพรขยายในวงกวางยิ่งขึ้น ทางสำนักงานฯ จึงสนับสนุนใหจัดพิมพหนังสือเลมนี้เพิ่มเติม สำนักงานสงเสริมการปฏิรูประบบเพื่อคุณภาพชีวิตเกษตรกร ชุมชน และสังคม มีนาคม 2553
จัดพิมพโดย
สำนักงานสงเสริมการปฏิรูประบบเพื่อคุณภาพชีวิตเกษตรกร ชุมชน และสังคม 2143/1 หอง 509 ตึกเบญจสิริกิติ์ ลาดยาว จตุจักร กรุงเทพมหานคร 10900 โทรศัพท/โทรสาร 0 2561 5460 info@greenreform.org, www.greenreform.org
4
สำนักงานสงเสริมการปฏิรูประบบ
เพื่อคุณภาพชีวิตเกษตรกร ชุมชน และสังคม (สปกช.) สำนักงานสงเสริมการปฏิรูประบบเพื่อคุณภาพชีวิตเกษตรกร ชุมชน และสังคม (สปกช.) มีหนาที่ สงเสริม พัฒนากลไกความรวมมือระหวางภาคสวนตางๆ เพื่อประมวล ศึกษาสถานการณ การ ผลิต การตลาด ผลกระทบจากปจจัยทัง้ ภายในและภายนอก การกำหนดประเด็นวิจยั เชิงยุทธศาสตร ตลอดจนสื่อสารสาธารณะแกสังคม เสนอแนะแนวทางปฏิรูประบบตางๆ ใหแกสวนราชการที่ เกี่ยวของ รวมทั้งองคกรปกครองสวนทองถิ่น อันนำไปสูการกำหนดนโยบาย/กฎหมายที่เหมาะสม แบบองครวม ใหสามารถพัฒนาคุณภาพชีวิตเกษตรกร ผูบริโภคไดอาหารปลอดภัย เกิดความมั่นคง ทางอาหาร ความเขมแข็งของชุมชนและสังคม ทั้งในระดับทองถิ่นและระดับชาติ พันธกิจหลักของ สปกช. ไดแก 1) ส ง เสริ ม ให เ กิ ด การวิ จั ย และพั ฒนา ตลอดจน 2) รวมมือในการศึกษา ติดตาม สถานการณและ จัดการความรู เรื่อง ระบบเกษตรกรรมยั่งยืน ผลกระทบจากวิ ก ฤติ ก ารณ ด า นอาหาร การ ความมั่ น คงและปลอดภั ย ทางอาหาร การ ใชสารเคมีที่เปนพิษ การเปลี่ยนแปลงสภาวะ ประยุกตหลักปรัชญาเศรษฐกิจพอเพียงในชุมชน, ภูมิอากาศโลก และการทำความตกลงการคา วิ ถี ชี วิ ต และระบบในชุ ม ชนที่ ส ามารถสร า ง เสรี กั บ ต า งประเทศ ฯลฯ พั ฒนาฐานข อ มู ล ภูมิคุมกันจากกระแสโลกาภิวัตน และสภาวะ การประมวลและวิเคราะหขอมูล และนำเสนอ โลกรอน, แนวทางการอนุรักษและพัฒนาพันธุ ข อ มู ล ให แ ก ผู เ กี่ ย วข อ งทราบสถานการณ เ ป น พืชและสัตวที่เปนอาหารโดยชุมชนทองถิ่น ฯลฯ ระยะๆ
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
5
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
4) เผยแพร ข อ มู ล ข า วสารและนวั ต กรรม การ รณรงค การสรางสำนึกและจิตวิญญาณ เพื่อ สรางสุขภาวะที่ดีของผูผลิตและผูบริโภคอาหาร ความเขมแข็งของชุมชนและสังคม ความมั่นคง ทางอาหารของประเทศ ผานอาสาสมัคร เครือขาย ภาคประชาชน องคกรพัฒนาเอกชน ภาคธุรกิจ กลไกของรัฐ ภาควิชาการ สื่อสารมวลชนทุก ประเภท รวมทั้งสารสนเทศรูปแบบตางๆ 3) ส ง เสริ ม นำร อ ง และพั ฒ นาระบบส ง เสริ ม 5) สร า งกลไกกำหนดนโยบายสาธารณะ และ กฎหมายที่เกี่ยวของกับเกษตรกรรมยั่งยืนแบบ เกษตรกรรมยั่งยืน อาทิ ระบบการตลาดอาหาร องครวม โดยประสานความรวมมือจากผูมีสวน ปลอดภั ย จากผู ผ ลิ ต ตรงถึ ง ผู บ ริ โ ภคในราคา ไดเสีย และภาคีทเ่ี กีย่ วของในรูปแบบตางๆ อาทิ ยุติธรรมตอผูผลิต, การพัฒนาโครงการธุร กิจ การจัดสมัชชาเกษตรกรรมในระดับตางๆ รั บ ผิ ด ชอบต อ สั ง คม (Corporate Social Responsibility–CSR) ที่เกื้อหนุนการพัฒนา เกษตรกรรมและชุมชนอยางยั่งยืน, การพัฒนา ระบบสังคมสวัสดิการของเกษตรกรและชุมชน ชนบท, และระบบขยายประสบการณการพัฒนา จากองคกร/ชุมชนที่ประสบความสำเร็จไปยัง พื้นที่อื่นๆ ฯลฯ
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
6
เ รื่ อ ง
สารบัญ สภาพปญหา • ไทยผลิตอาหารเลี้ยงโลก ........................................ 8 • เกษตรกรตองพึ่งพาอาหาร ................................... 9 • จำนวนเกษตรกร ........................................................ 10 • หนี้สินลนพนตัว .......................................................... 11 • 60% ตองเชาที่ดินทำกิน ....................................... 12 • ปญหาสุขภาวะ ............................................................ 14 • โรคจากอาหาร ............................................................. 16
ทางออก/ตนแบบ • เปาหมายชีวิต (ลุงฉลวย แกวคง) ...................... 37 • ตนแบบระบบเกษตรชาวบาน .............................. 38 • โรงเรียนฟนวิถีธรรมชาติ ......................................... 40 • เครือขายเกษตรกรรมทางเลือก .......................... 42 • ระบบอาหารประสานใจ ......................................... 44 • มหัศจรรยพันธุกรรมพื้นบาน ............................... 45 • ศักยภาพไมผลเมืองรอน ........................................ 47 • “น้ำพริก” สูโลกาภิวัตน ........................................... 48 การวิเคราะห • ชุมชนแกปญหาที่ดิน ................................................ 49 • ปุยและสารเคมีเกษตร ............................................. 18 • ปฏิญญาแกนนคร ...................................................... 51 • อนาคตมืดมนของปุยเคมี ....................................... 19 • ขาวลูกผสมไมดีจริง .................................................. 20 เปาหมาย/ยุทธศาสตร • จีเอ็มโอ ไมใชทางออก ............................................ 22 • สรางชุมชนและสังคมใหม ...................................... 54 • น้ำมันกำลังหมดโลก ................................................. 23 • นโยบายความมั่นคงทางอาหาร .......................... 56 • น้ำมันบนดิน ไมใชทางออก .................................. 24 • ยุทธศาสตรการเปลี่ยนแปลง ................................ 59 • เกษตร อาหาร น้ำมัน .............................................. 25 • พื้นที่พืชพลังงานเพิ่มมากขึ้น ............................... 26 • ผลกระทบจากการเปดเสรี .................................... 27 • บรรษัทกับการผลิตอาหาร .................................... 29 • การผูกขาดระบบการคา .......................................... 30 • การผูกขาดอาหารและเกษตร .............................. 32 • อาณานิคมยุควิกฤติอาหาร ................................... 33
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
สภาพปญหา
8
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
ไทยผลิตอาหารเลี้ยงโลก
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
2000-02
< -50
-25
0
ประเทศไทยนับเปนประเทศทีส่ ง ออกอาหารโดยสุทธิ ของโลก (net food exporter) ซึ่งหมายถึง ประเทศ ที่ ส ง ออกอาหารมากกว า นำเข า โดยเป น ประเทศ ผูสงออกอาหารรายใหญของโลก เปนลำดับที่ 10 สามารถสงออกอาหารไดมากกวา 50% ของผลิตผล ดานอาหารที่ผลิตไดในระดับเดียวกับสหรัฐอเมริกา แคนาดา อารเจนตินา ออสเตรเลีย เปนตน
25
50 >
No data
%
ภาพจากเอฟเอโอ
1 ใน 10 อันดับแรกทีผ่ ลิตอาหารเลีย้ งประชากรโลก
อยางไรก็ตาม ยังมีคนไทยอีกจำนวนหลายแสนคน ที่ ข าดแคลนอาหาร เกษตรกรไทยนั บ ล า นๆ คน ยากจน นั บ สิ บ ล า นคนที่ เ ป น หนี้ สิ น สู ญ เสี ย ที่ ดิ น ทำกิน คนจำนวนมากประสบกับพิษภัยจากสารเคมี การเกษตรและที่ปนเปอนในอาหาร คุณภาพชีวิต ของเกษตรกรตกต่ำจนแทบไมมีครอบครัวเกษตรกร ครอบครั ว ใดที่ ป ระสงค ใ ห ลู ก หลานของพวกเขา ประกอบอาชีพเกษตรกรรมเชนเดียวกับตน
ประเทศไทยสามารถส ง ออก ข า ว มั น สำปะหลั ง ยางพารา เป น อั น ดั บ หนึ่ ง ของโลก ติ ด ต อ กั น มา เกิดอะไรขึ้นกับระบบเกษตรกรรมและระบบอาหาร หลายป ผลผลิตทางการเกษตรอื่นๆ เชน กุง ไก ของประเทศ ? สับปะรด ก็ตดิ อยูใ นอันดับตนๆ ของโลกเชนเดียวกัน
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
เกษตรกรตองพึ่งพาอาหาร
การพึ่งพาปจจัยการผลิตและอาหารจากภายนอก แม เ กษตรกรจะเป น ผู ผ ลิ ต อาหาร แต ค รอบครั ว เกษตรกรกลับพึ่งพาตนเองในเรื่องอาหารนอยกวา ที่ ค วรจะเป น ตั ว อย า งเช น จากการสำรวจของ สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตรพบวาเกษตรกรใน ประเทศไทยพึง่ พาอาหารทีผ่ ลิตไดจากในไรนาตนเอง เพียง 29.74% ต่ำกวาดัชนีการพึ่งพาตนเองดาน อาหาร (ระดั บ ประเทศ) ของเกาหลี และญี่ ปุ น ซึ่งเปนประเทศอุตสาหกรรมชั้นนำของโลก! ยิ่งไป กวานั้น แนวโนมการพึ่งพาตนเองเรื่องอาหารของ ครอบครัวเกษตรกรที่เปน ผูผลิตอาหารกำลังลดต่ำ ลงทุกขณะ เชน เกษตรกรในภาคใตใชผลผลิตจาก ไรนาเพื่อเปนอาหารต่ำเพียง 6.35% เทานั้น จากการสำรวจสัดสวนของชาวนาภาคกลางที่เก็บ ขาวไวกินเอง เชน ชาวนาในจังหวัดสุพรรณบุรีที่เก็บ ขาวไวกินเอง มีเพียง 5–10% เทานั้น คาใชจาย ของชาวนาเปนคาขาวสารสูงถึง 23% ซื้อปลา ผัก ไก ไข 24% และเปนคาเครื่องดื่มและขนมขบเคี้ยว สูงประมาณ 25%1
1
9
นิรมล ยุวนบุณย, จากปฏิวัติเขียวสูพันธุวิศวกรรม ประโยชนและผลกระทบตอ ประเทศไทย, 2550
คาใชจายดานอาหารของครอบครัวเกษตรกรที่สุพรรณบุรี ผลไม 9% เนือ้ หมู เนือ้ วัว 14% เครือ่ งปรุง 16% ขาว 23%
ผักตางๆ 6% ไก และไข 5% ปลา 2% ขนมขบเคีย้ ว และเครือ่ งดืม่ 25%
การใหความสำคัญกับการฟนฟูวิถีการบริโภคอาหาร ที่พึ่งพาตนเองได ทั้งในระดับครอบครัวและระดับ ประเทศ จะเป น ยุ ท ธศาสตร ส ำคั ญ ทางเศรษฐกิ จ และการพัฒนาคุณภาพชีวิตของเกษตรกร
10
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
จำนวนเกษตรกร
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
เหลือเพียงครึ่งหนึ่ง อายุเฉลี่ย 45–51 ป ประเทศไทยมีประชากรรวมทั้งสิ้น 66.8 ลานคน (เปนชาย 32.8 ลานคน และหญิง 34.0 ลานคน)2 มีครัวเรือนเกษตรทั้งสิ้น 5.79 ลานครัวเรือน แตละ ครัวเรือนมีสมาชิกเฉลี่ย 4.05 คน/ครัวเรือน3
ภาคกลาง 15%
ภาคใต 15%
ภาคเหนือ 23%
ภาคอีสาน 47%
จำนวนเกษตรกรลดลงอยางรวดเร็วจาก 67% เมื่อ ป 2532 ลดเหลือนอยกวา 40% ในป 2552 ในขณะที่คนทำการเกษตรมีอายุมากขึ้นคือ เฉลี่ย ประมาณ 45 ป (แตจากการศึกษาของ สกว. พบวา เฉลี่ยอายุของเกษตรกรอยูที่ 51 ป)4 จำนวนเกษตรกรที่ลดลงอยางรวดเร็ว
67%
เกษตรกรภาคอีสาน มีจำนวนสัดสวนสูงที่สุดเมื่อ เทียบกับเกษตรกรภาคอื่นคือ คิดเปน 47% ของ ประชากรในภาคเกษตรทั้ ง หมด ภาคเหนื อ เป น อันดับรองลงมา 23% สวนภาคกลางและภาคใต เทากันคือ 15%
50% < 40% 2 3 4
2532
2542
2552
สถิติสำนักงานสถิติแหงชาติ, 2552 สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร, 2550 วิทยา เจียรพันธุ, โครงการวิจัยหนี้สินภาคครัวเรือนของเกษตรกรในชนบทไทย, สกว.
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
5
6
7
8
9
หนี้สินลนพนตัว
เกษตรกร 80% เปนหนี้ที่ยังไมมีหนทางชดใช ที่มาของเงินกูเกษตรกร ตัวเลขหนี้สินของเกษตรกรของสำนักงานสถิติแหง ญาติ/เพือ่ นบาน 3% ชาติ ซึ่งสำรวจในเดือนกุมภาพันธ 2551 พบวา เจาของที/่ นายทุน 4% เกษตรกรที่มีที่ดินและเชาที่ดินทำกินนั้น มีหนี้สิน กลุม /องคกร 32% อืน่ ๆ 4% เฉลี่ย 107,230 บาท สวนเกษตรกรรับจางมีหนี้สิน ธนาคาร 57% เฉลี่ย 62,995 บาท มีจำนวนเกษตรกรที่มีภาระหนี้ คิดเปนรอยละ 76.70 ของเกษตรกรทั้งหมด5 ใน ขณะที่เกษตรกรที่กูกับทาง ธกส. นั้น เฉลี่ยแลวมี หนี้สินสูงถึงรายละ 167,597 บาท6 หากคำนวณ โดยใชฐานขอมูลดังกลาว หนีส้ นิ โดยรวมของครอบครัว เกษตรกรทั้งประเทศ จะมีขนาดประมาณ 4.5–7.5 ราย7 มีมลู คาหนีม้ ากกวา 100,000 ลานบาท โดย ในจำนวนนี้มีจำนวน 100,000 ราย ที่ที่ดินและ แสนลานบาท ทรั พ ย สิ น กำลั ง จะถู ก ขายทอดตลาด 8 กองทุ น ฯ นับตัง้ แตป 2546 เปนตนมามีเกษตรกรทีข่ น้ึ ทะเบียน สามารถดำเนินการชำระหนี้สิน (ระหวางป 2549– กับกองทุนฟนฟูฯ ประมาณ 300,000–400,000 31 มี.ค. 2552) ไดเพียง 6,515 ราย หรือคิดเปน 2% ของเกษตรกรที่ลงทะเบียนไว เทานั้น9
ความโนมเอียงในการใชจา ยของครัวเรือนเกษตรกรกับความพอเพียงทางเศรษฐกิจ, สำนักวิจัยเศรษฐกิจการเกษตร, สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร, กระทรวง เกษตรและสหกรณ, 2550 วิทยา เจียรพันธุ, โครงการวิจัยหนี้สินภาคครัวเรือนของเกษตรกรในชนบทไทย, สกว. ตัวเลขนี้ยังไมแนนอน เนื่องจากอาจมีเกษตรกรประมาณ 100,000 ราย ที่ ทะเบียนไมถูกตองตามระเบียบของคณะกรรมการกองทุนฟนฟูฯ สัมภาษณ สังศิต พิริยะรังสรรค รักษาการเลขาธิการ สำนักงานกองทุนฟนฟู และพัฒนาเกษตรกร/ส.ปชส. ตราด วันที่ 1/10/2551, 20:09:08 ไทยรัฐ, วันที่ 27 พฤษภาคม 2552
เมื่อไมสามารถชำระหนี้สินได เกษตรกรจะใชวิธีกูยืม เงินจากกลุม/องคกร แลวนำดอกเบี้ยไปชำระหนี้ ธนาคาร เมื่อไดรับอนุมัติเงินกูรอบใหมจากธนาคาร ก็จะนำเงินดังกลาวสวนหนึ่งชำระหนี้กลุม/องคกร หนี้สินเกษตรกรจึงเพิ่มขึ้นกลายเปน “หนี้อมตะ” ที่ ยากจะใชคนื ได ระบบนีจ้ ะพังทลายทันทีเมือ่ ธนาคาร หยุดใหกูและรัฐบาลไมฉีดเงินเขาไปในระบบ
11
12
60% ตองเชาที่ดินทำกิน อีก 300,000 ราย ถูกฟองยึดที่
จากการสำรวจของสำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร พบวาเกษตรกร 59.73% ตองเชาที่ดินทำกิน โดย ภาคเหนื อ และภาคกลางถื อ ครองที่ ดิ น ทำกิ น ใน สัดสวนต่ำมากเพียง 24.7% และ 30% ตามลำดับ ในขณะที่ภาคตะวันออกเฉียงเหนือและภาคใต มี ตัวเลขการถือครองที่ดินของตนเองใกลเคียงกันคือ 46.97% และ 48.24% ตามลำดับ10
เกษตรกรที่ตองเชาที่ดินทำกิน 59.73%
สัดสวนการถือครองที่ดินของเกษตรกร
ภาคเหนือ 24.70%
ภาคกลาง 30.00%
ภาคอีสาน 46.97%
ภาคใต 48.24%
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
13
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
ขอมูลจากสภาที่ปรึกษาเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ ประมาณการวามีเกษตรกรไรที่ดินทำกิน 546,942 ครอบครั ว เป น เกษตรกรที่ มี ที่ ดิ น แต ไ ม เ พี ย งพอ 969,355 ครอบครัว รวมเกษตรกรทั้งสองกลุมผูไร ทีด่ นิ ทำกินและมีทด่ี นิ ไมเพียงพอ 1.5 ลานครอบครัว และมีชาวชุมชนแออัดที่ไมมีความมั่นคงในที่อยูอาศัย 600,000 ครอบครัว11
สวนใหญ (70%) ใชที่ดินใหเกิดประสิทธิภาพไมถึง 50%12
เครือขายหนีส้ นิ ชาวนาแหงประเทศไทย ประมาณการ วามีเกษตรกรที่มีปญหาจากการติดประกันจำนองถึง 38 ลานไร คิดเปนรอยละ 35 ของพื้นที่การเกษตร ทัง้ ประเทศ และเกษตรกรทีไ่ ดรบั ผลกระทบมีจำนวน ถึง 300,000 ราย โดยพื้นที่ที่ติดประกันจำนอง เกษตรกร 90% มีพื้นที่ทำกินเฉลี่ย 1 ไร/คน แต ดังกลาวมีภาวะเสี่ยงตอการหลุดจำนองกวา 8 ลาน 10% ของผูถือครองที่ดินครอบครองพื้นที่มากกวา ไร 13 (เฉพาะเกษตรกรที่ เ ป น ลู ก หนี้ ธกส. และ 200 ไร / คน โดยผู ที่ ถื อ ครองที่ ดิ น มากดั ง กล า ว ผิ ด นั ด ชำระหลายป แ ละพร อ มถู ก ดำเนิ น คดี ไ ด เฉพาะของ ธกส. ก็มีจำนวนประมาณ 60,000– 70,000 ราย)14
10
11
12 13 14
15
การสำรวจขอมูลภาวะเศรษฐกิจสังคมครัวเรือนและแรงงานเกษตร ปเพาะปลูก 2547/2548 ของสำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร จำนวน 13,200 ครัวเรือน แทนประชากรภาคเกษตรทั่วประเทศ ขอมูลที่ไดจากการสำรวจไดถูกนำมา ประมวลผลตามวิธีการทางสถิติ ความเห็นและขอเสนอของสภาที่ปรึกษาเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติเกี่ยวกับ การจัดการที่ดินเพื่อการเกษตรของรัฐในภาคใต, 2546 สภาที่ปรึกษาเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติ (อางแลว) ผูจัดการรายวัน, วันที่ 4 เมษายน 2552 ประชา ธรรมดา, รากเหงาปญหาหนี้สินเกษตรกรและการแกไขปญหาของรัฐ ในยุคอำมาตยาธิปไตย, ประชาไท, 23 มีนาคม 2552 ข อ เสนอเพื่ อ รั บ มื อ วิ ก ฤติ อ าหารและพลั ง งาน โดย มู ล นิ ธิ ชี ว วิ ถี , มู ล นิ ธิ เกษตรกรรมยั่งยืน และมูลนิธิขาวขวัญ, 2551
ปญหาเรือ่ งทีด่ นิ ทำกินของเกษตรกรจึงอยูใ นขัน้ วิกฤติ โดยแท แมบางฝายจะประเมินวา ผลกระทบจะ ไมรุนแรงนักจากการลดลงของจำนวนประชากรใน ภาคเกษตรไปสูภาคการผลิตอื่นๆ วิกฤติการณนี้จะ ปรากฏชัดขึ้นเมื่อเกิดวิกฤติอาหารและพลังงาน ซึ่ง สัญญาณแรกไดปรากฏขึ้นแลวตั้งแตปลายป 2550 จนถึ ง กลางป 2551 ที่ ผ า นมา ดั ง จะเห็ น ได จ าก คาเชาที่ดินเพื่อการทำนาในหลายพื้นที่ เพิ่มสูงขึ้น ตั้งแต 2–4 เทาตัว15
14
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
ปญหาสุขภาวะ
เ รื่ อ ง
สารเคมีตกคางในเกษตรกรและผูบริโภค การใชสารเคมีทางการเกษตร ทำใหเกษตรกรไดรับ พิษภัยสะสมในรางกาย เมื่อป 2541 กรมอาชีว อนามัย กระทรวงสาธารณสุข พบวามีเกษตรกรที่ ผลการตรวจเลือดอยูในเกณฑไมปลอดภัยและเสี่ยง ตอการเกิดพิษ16 เปนจำนวนถึง 77,789 คน จาก จำนวนเกษตรกรที่ตรวจเลือด 369,573 คน หรือ คิดเปนรอยละ 21 ของเกษตรกรทั้งหมด
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
ไมปลอดภัยและเสีย่ ง ตอการเกิดพิษ 21%
ปจจุบนั ผลการตรวจระดับของสารเคมีทางการเกษตร ในเลือดของเกษตรกรเพิ่มสูงขึ้นอยางมาก โดยผล การตรวจเกษตรกรที่จังหวัดเชียงใหม จำนวน 924 คน พบเกษตรกรและแมบานที่มีสารเคมีตกคางใน ระดับไมปลอดภัยและเสี่ยงรวมกันถึง 75%17
เกษตรกร ป 2541
กลุ ม ผู บ ริ โ ภคซึ่ ง รั บ ประทานผั ก และผลิ ต ภั ณ ฑ ที่ มี สารเคมีเหลานี้นี่เองที่เปนสาเหตุสำคัญของการกอ สารเคมีปนเปอนมีแนวโนมที่จะไดรับสารพิษพอๆ โรคมะเร็ง และอื่นๆ ซึ่งคราชีวิตชาวไทยเปนจำนวน กัน หรือมากกวาเกษตรกรผูผลิตเสียอีก ดังผลการ มากทุกๆ ป สุมตรวจกลุม ผูบริโภคในจังหวัดเชียงใหม จำนวน 1,412 คน ครอบคลุ ม นั ก ศึ ก ษา อาจารย และ 16 ตรวจเอนไซมโคลินเอสเตอเรส ซึ่งทำหนาที่รับสงคำสั่งในการทำงานของระบบ ประสาทของมนุษย เมื่อไดรับสารเคมีทางการเกษตรจะทำใหเอนไซมนี้ทำงาน ประชาชนทั่วไป พบวามีผูไดรับสารพิษในระดับที่ ได ลดลงจากปกติ และสงผลใหเกิดอาการตางๆ ตามมามากมาย ไมปลอดภัยและมีความเสี่ยงรวมกันถึง 89%18 17 แผนงานพืชอาหารเชียงใหมปลอดภัย, สำนักงานสาธารณสุขจังหวัดเชียงใหม, 18
2551 แผนงานพืชอาหารเชียงใหมปลอดภัย (อางแลว)
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
15
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
ปลอดภัย 19%
ปกติ 6%
เสีย่ ง 36%
ไมปลอดภัย 39%
เกษตรกร ป 2551
เสีย่ ง 28%
ปลอดภัย 8%
ไมปลอดภัย 61%
ปกติ 3%
ผูบ ริโภค ป 2551
16
โรคจากอาหาร
คนไทยเกือบ 1 ลานคน ปวยเพราะบริโภคเกิน
สถิ ติ ล า สุ ด ในป 2549 มี ผู ป ว ยความดั น โลหิ ต สู ง 357,600 ราย เบาหวาน 334,168 ราย หัวใจ ขาดเลือด 132,500 ราย โรคหลอดเลือดสมอง 107,249 ราย ข อ มู ล ดั ง กล า วแสดงว า ขณะนี้ มี คนไทยปวยดวยกลุมโรคที่อันตรายแลวเฉียด 9.5 สวนในประเทศไทยในชวง 18 ปที่ผานมา ประเทศ แสนราย20 ไทยมีคนอวนเพิ่มขึ้นถึง 7.5 เทา เฉพาะในปจจุบัน พบวามีคนไทยที่ทวมจนถึงอวนถึง 10 ลานคน สง ในขณะทีค่ นไทยจำนวนหนึง่ ยังไมไดรบั อาหารเพียงพอ ผลใหประเทศตองสูญเสียคาใชจายปละหลายแสน แตก็ยังมีคนไทยอีกเปนจำนวนมากที่บริโภคเกิน ลานบาท ในการรักษาโรคที่เปน ผลมาจากโรคอวน เชน โรคความดันโลหิตสูง โรคเบาหวาน โรคหลอด เลือดหัวใจและหลอดเลือดสมอง และโรคมะเร็ง19 19
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
ขณะนีม้ ผี ปู ว ยกลุม โรคหัวใจและหลอดเลือดประมาณ 17 ลานคนทั่วโลก โดยองคการอนามัยโลกระบุวา กลุมโรคดังกลาวจะกลายเปนสาเหตุการตายอันดับ 1 ของประชากรโลก
สถิติตั้งแตป 2540–2549 มีผูปวยกลุมโรคหัวใจ หลอดเลือด และเบาหวาน เพิ่มขึ้นอยางตอเนื่อง
20
คำแถลงของ นพ.ณรงคศกั ดิ์ อังคะสุวพลา อธิบดีกรมอนามัย, วันที่ 27 ธันวาคม 2551 คำแถลงของ นพ.โสภณ เมฆทน รองอธิบดีกรมอนามัย, วันที่ 26 ธันวาคม ณ สำนักงานกองทุนสนับสนุนการสรางเสริมสุขภาพ (สสส.)
การวิเคราะห
18
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
ปุยและสารเคมีเกษตร
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
สาเหตุสำคัญของปญหาหนี้สินและอื่นๆ มูลคาการนำเขาปุยเคมีและสารเคมีกำจัดศัตรูพืช21
สารเคมีกำจัดศัตรูพชื ปุย เคมี
ประเทศไทยมีการใชปุยเคมีเพื่อการเกษตรมาตั้งแต ป 2504 โดยปริมาณการใชปุยเคมีและสารเคมีเพิ่ม ขึ้นอยางมากนับตั้งแตเริ่มตนยุคปฏิวัติเขียวเปนตน มา เนือ่ งจากเมล็ดพันธุท ถ่ี กู ปรับปรุงขึน้ นัน้ สวนใหญ เปนเมล็ดพันธุที่คัดเลือกเพื่อใหตอบสนองตอปุยเคมี เปนสำคัญ ในป 2514 ประเทศไทยใชปุย 128,139 ตัน และ เพิ่มขึ้นเปน 321,700 ตัน ในป 2525 หลังจากนัน้ เปนตนมาการเพิม่ การใชปยุ ในประเทศไทยไดเพิม่ ขึ้น อยางกาวกระโดด โดยเพิ่มขึ้นสูงถึง 1,763,028 ตัน ในป 2542 ตัวเลขป 2550 พบวามีการนำเขา
ปุยปละ 3.4 ลานตัน คิดเปนมูลคา 45,136 ลาน บาท มีการนำเขาสารกำจัดศัตรูพืชปละ 116,322 ตัน มูลคา 15,025 ลานบาท เกือบทั้งหมดนำเขา จากตางประเทศ ตนทุนการใชปยุ เคมีและสารกำจัดศัตรูพชื กลายเปน ตนทุนสำคัญของการผลิตในภาคการเกษตรของไทย จากผลการสำรวจพบวาตนทุนดังกลาว มีมูลคาสูง มากกวา 1/3 ของตนทุนการปลูกพืชทั้งหมดของ เกษตรกร22 สารเคมีกำจัดศัตรูพืช 6% ปุยเคมี 28%
21 22
อื่นๆ 66%
กองควบคุมพืชและวัสดุการเกษตร, กรมวิชาการเกษตร สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร, 2550
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
อนาคตมืดมนของปุยเคมี ใชมากเทาไหร ผลผลิตก็ไมเพิ่ม
ปริมาณการใชปุยเคมีในนาขาวเปรียบเทียบกับผลผลิตขาวที่ไดรับ23 การเพิ่มขึ้นของปริมาณการใชปุยในนาขาว
การเพิ่มขึ้นของผลผลิตขาวตอไร
ประสิทธิภาพของปุยเคมีในการเพิ่ม ผลผลิตขาวนั้น นับวันยิ่งลดลงเปนลำดับ โดยในชวงเริ่มตนของยุค ปฏิวัติเขียวนั้น การเพิ่มปริมาณการใชปุยเคมีเพียง เล็กนอยก็ทำใหผลผลิตขาวเฉลี่ยตอไรเพิ่มขึ้นอยาง มาก แตในปจจุบันแมวาจะมีการใชปริมาณปุยเคมี เปนปริมาณมหาศาล แตการเพิ่ม ผลผลิตขาวเฉลี่ย ตอไรกลับเพิ่มขึ้นเพียงเล็กนอยเทานั้น ดังแผนภาพ เปรียบเทียบระหวางปริมาณการใชปยุ เคมีกบั ผลผลิต ขาวจากฐานขอมูลมากกวา 40 ป ขององคการอาหาร และเกษตรแหงสหประชาชาติ 23
ปจจัยสำคัญอีกปจจัยหนึ่งซึ่งทำใหแนวโนมการใชปุย เคมีประสบปญหามากขึน้ ในอนาคต เกิดขึน้ เนือ่ งจาก ปญหาของราคาปุยเคมีที่มีแนวโนมเพิ่มสูงขึ้นอยาง รวดเร็ว เนื่องจากผลิตภัณฑปุยเคมีสวนใหญไดมา จากเชือ้ เพลิงฟอสซิล ซึง่ เปนทรัพยากรทีไ่ มอาจสราง ใหมขึ้นทดแทนได ราคาปุยเคมีจึงเพิ่มขึ้นตามราคา น้ำมัน ดังนั้น เมื่อพิจารณาจากสถานการณทั้งระยะ สั้นและระยะยาวแลว เกษตรกรรมแบบปฏิวัติเขียว ที่ยืนอยูบนรากฐานของการใชเชื้อเพลิงจากฟอสซิล จึงไมอาจเปนการพัฒนาเกษตรกรรมที่ยั่งยืนได
วิฑูรย เลี่ยนจำรูญ, จากปฏิวัติเขียวสูพันธุวิศวกรรม ประโยชนและผลกระทบตอภาคเกษตรกรรมไทย, 2549
19
20
ขาวลูกผสมไมดีจริง
คุณภาพต่ำ ผลผลิตปานกลาง ตนทุนสูง ผูกขาดสูง
การศึกษาในระดับสนามของมูลนิธชิ วี วิถี เมือ่ ป 2551 • ผลผลิตต่ำกวาคำโฆษณามาก กลาวคือ บริษัท โดยเก็บขอมูลจากชาวนาทีป่ ลูกขาวลูกผสมในจังหวัด อางวาใหผลผลิตสูงถึง 1,500 กิโลกรัม/ไร แต กลับใหผลผลิตเฉลี่ยเพียง 958 กิโลกรัม/ไร กำแพงเพชร พิษณุโลก และอุตรดิตถ พบวาขาว มากกวาการปลูกขาวในพื้นที่ภาคกลางเล็กนอย ลูกผสมซีพี 304 ไมดีจริงตามคำโฆษณา กลาวคือ แตนอยกวาการปลูกขาวแบบชีววิถีของชาวนา ผลผลิตทีโ่ ฆษณา ผลผลิตทีไ่ ดจริง ทาม ที่ จ.อุ บ ลราชธานี 24 และของนั ก เรี ย น โรงเรียนชาวนาที่สุพรรณบุร25ี มาก
24
ขาวลูกผสม
ขาวลูกผสม
25
ดูรายละเอียดเพิ่มเติมในหนา 38 ดูรายละเอียดเพิ่มเติมในหนา 40
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
21
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
• ขาวลูกผสมตองใชทรัพยากรมากกวาขาวทั่วไป เชน ตองใชน้ำมากกวา 2 เทา ตองใชพื้นที่ใน การผลิตเมล็ดพันธุมากกวาขาวทั่วไป มากกวา 3 เทาตัว26
ตนทุนการผลิต
ขาวลูกผสม
ขาวทัว่ ไป
• ที่สำคัญที่สุดคือ การหันไปใชเมล็ดพันธุลูกผสม จะนำไปสูการผูกขาดของบริษัท เพราะมันไม สามารถนำไปปลูกตอไดเหมือนพันธุขาวทั่วไป ชาวนาตองซื้อจากบริษัททุกปๆ เชนเดียวกับ เมล็ดพันธุขาวโพดหรือพันธุผักลูกผสมทั้งหลาย
• ตนทุนการผลิตสูงกวาการปลูกขาวทั่วไปมาก • ในระยะยาวจะกระทบกับความมั่นคงทางอาหาร ของประเทศ เพราะเมล็ดพันธุข า วและระบบการ เนื่องจากมีการจำหนายเมล็ดพันธุขาวกิโลกรัม ละ 150 บาท (ในขณะที่พันธุขาวทั่วไปกิโลกรัม ผลิตจะอยูในกำมือของบรรษัทขนาดใหญ ละ 15–18 บาท) และที่สำคัญมีการแนะนำ ใหใสปุยเคมีและสารเคมีกำจัดศัตรูพืชสูงกวา ตั้งแต 50% จนถึง 100% • คุณภาพของขาวลูกผสมยังต่ำกวาขาวทั่วไปมาก เชน เนื้อไมแกรงและเมื่อหุงจะแข็งกวาขาวปกติ พอคาตองนำไปสีเปนขาวนึง่ ขายในตลาดแอฟริกา เปนตน 26
ในพื้นที่ 1 ไร สามารถผลิตเมล็ดพันธุลูกผสมไดเพียง 30 กิโลกรัมเทานั้น
22
จีเอ็มโอ ไมใชทางออก
ผลผลิตไมเพิ่ม ใชสารเคมีเพิ่มเปนสิบเทาตัว
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
การใชสารเคมีปราบศัตรูพืชของสหรัฐอเมริกา เปรียบเทียบ กอน (1995) และหลัง (2006) การปลูกพืชจีเอ็มโอเพื่อการคา 2006 1995
+10.4 เทา
+9 เทา +7.9 เทา ถั่วเหลือง
ฝาย
ขาวโพด
จากการศึกษาประสบการณมากกวาสิบปของการ ปลูกพืชจีเอ็มโอในสหรัฐอเมริกา พบวา “การปลูก พืชจีเอ็มโอในอเมริกานั้นไมไดมีผลผลิตมากไปกวา พืชทั่วไป อยางดีก็เพียงผลผลิตพอๆ กับพืชทั่วไป เทานั้น”27
การเกษตรเพิ่มขึ้น โดยเฉพาะอยางยิ่ง สถิติการใช สารเคมีปราบศัตรูพชื นัน้ เพิม่ ขึน้ ประมาณ 10 เทาตัว เมื่อเปรียบเทียบกับปกอนหนาที่มีการนำพืชจีเอ็มโอ มาปลูกเปนการคาในสหรัฐอเมริกา28
ที่สำคัญก็คือแทนที่จะลดการใชสารเคมีการเกษตร แตพืชจีเอ็มโอกลับทำใหเกิดการเพิ่มการใชสารเคมี
27 28
Fernandez-Cornejo & Caswell, April 2006, ERS/USDA อานเพิ่มเติมไดจาก ความจริงเรื่องจีเอ็มโอ, 2550, มูลนิธิชีววิถี (BioThai)
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
23
น้ำมันกำลังหมดโลก
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
30 ปขางหนา อารยธรรมน้ำมันจะสิ้นสุด กราฟแสดงแนวโนมแหลงและปริมาณการผลิตน้ำมัน ป 1930-204029 (หนวย : พันลานบารเรล) ความตองการใชน้ำมัน
60
50
40
30
20
แหลงน้ำมันที่คนพบแลว
คาดการณการคนพบแหลงน้ำมัน ในอนาคต
10
0 1930
29 30
1940
1950
1960
1970
1980
1990
2000
2010
2020
2030
2040
จากการคาดการณของผูเ ชีย่ วชาญเรือ่ งพลังงานหลาย ในอี ก 20–30 ป ข า งหน า สหรั ฐ อเมริ ก าจะต อ ง สำนัก ตางยืนยันวาน้ำมันและผลิตภัณฑจากเชือ้ เพลิง เสาะแสวงหาและเริ่มตนหาทางเลือกดานพลังงาน ฟอสซิลกำลังจะเหือดหายไปจากโลกในอีกไมกี่สิบป อยางจริงจังโดยทันที ขางหนา ประเทศไทยเปนประเทศที่พึ่งพาการนำเขาน้ำมัน องคกรที่ปรึกษาดานความมั่นคงของสหรัฐอเมริกา มากที่สุดในเอเชีย ตัวเลขเมื่อป 2548 เรานำเขา ได ส ง คำเตื อ นไปยั ง รั ฐ บาลของพวกเขาว า ระบบ น้ำมันสูงเปนอันดับ 10 ของโลก หรือประมาณ 1.8% เศรษฐกิจที่ตั้งอยูบนฐานของน้ำมันนั้นจะสิ้นสุดลง ของโลก ทั้งๆ ที่มีรายไดประชาชาติอยูในอันดับที่ 32 ของโลก30 เมื่อราคาน้ำมันเพิ่มขึ้น ประเทศไทย จะเปนประเทศที่ไดรับผลกระทบมากที่สุดประเทศ http://www.nationmaster.com/graph/eco_gdp-economy-gdp-nominal Country Watch Energy Forecast, April 2007 หนึ่งของโลก
24
น้ำมันบนดิน ไมใชทางออก
ตองใชพลังงานมากกวาเพื่อผลิตพืชพลังงาน
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
กราฟแสดงเชื้อเพลิงที่ไดจากพืชชนิดตางๆ ตอพื้นที่ 1 เฮกตาร31 7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0
หากเราประสงคจะนำพลังงานที่ไดจากพืชตางๆ มา ใชแทนน้ำมัน โดยใชระบบการเกษตรแบบที่พึ่งพา เครือ่ งจักรกลการเกษตร ปุย และสารเคมีการเกษตร เชนเดิม เราจะพบวาตองใชพลังงานจำนวนมากกวา เพื่อผลิตพลังงานที่จะไดรับจากพืชเหลานั้นเสียอีก ตัวอยางเชน • ขาวโพด ตองการพลังงานจากน้ำมันสูงมากกวา 29% ของผลผลิตขาวโพดเมือ่ แปลงเปนพลังงาน • ถั่วเหลือง ตองใชพลังงานมากกวา 27% ใน การผลิต ถาเทียบกับพลังงานที่ไดรับ • ทานตะวัน ตองการน้ำมันสูงมากกวา 118%32
การปลูกพืชพลังงาน เปนความหวังของการทดแทน เชื้อเพลิงฟอสซิลไดจริงระดับหนึ่ง แตวิถีการผลิต พืชพลังงานนั้นตองใชแนวทางเกษตรกรรมยั่งยืนที่ ไมตองใชสารเคมีการเกษตร
31 32
Global Biofuel Trends 2007, World Resources Institute Pimentel and Tad W Patzek, Natural Resources Research (Vol. 14:1, 65-67)
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
เกษตร อาหาร น้ำมัน
ใชน้ำมัน 400 แกลลอน ผลิตอาหารใหคนเดียวกิน ระบบเกษตรกรรมและระบบอาหารของเรา พึ่งพา น้ำมันยิ่งกวาที่เราคาดคิด เชน ใชในการผลิตปุย33 สารเคมีกำจัดศัตรูพืช ชลประทาน เครื่องจักรกลการ เกษตร การขนสง บรรจุภัณฑ และการเก็บรักษา การเกษตรของประเทศตางๆ เริ่ม ผูกพันกับน้ำมัน มากขึ้น นับตั้งแตยุคปฏิวัติเขียวเปนตนมา จากการ ศึกษาพบวาการเกษตรแบบปฏิวัติเขียวนั้น เพิ่มการ ใชพลังงานโดยเฉลีย่ ประมาณ 50 เทาของการเกษตร แบบดั้ ง เดิ ม ในบางกรณี นั้ น (เช น การเกษตรใน ประเทศสหรัฐอเมริกา) มีการใชพลังงานสูงกวาถึง 100 เทา หรือมากกวา34 จากการศึกษาในสหรัฐอเมริกาพบวาการผลิตอาหาร การเกษตร 16% สำหรับการขนสง 13% สำหรับ สำหรับคนอเมริกัน 1 คนนั้น ตองใชน้ำมันประมาณ ชลประทาน 8% สำหรับการเลี้ยงสัตว และ 5% 400 แกลลอนตอป โดย 31% เปนการใชพลังงาน สำหรับการทำใหผลผลิตแหง (crop drying) สำหรับการผลิตปุยเคมี 19% สำหรับเครื่องจักรกล
33
34
ตัวอยางเชน ปุยไนโตรเจน 1 กิโลกรัม ใชน้ำมันดีเซล 1.4–1.8 ลิตร ในการ ผลิต (ไมนับแกสธรรมชาติซึ่งใชในกระบวนการผลิต) source: Washington Post http:/www.theviewfromthepeak.net/index2.html Constraints on the Expansion of Global Food Supply, Kindell, Henry H. and Pimentel, David. Ambio Vol. 23 No. 3, May 1994. The Royal Swedish Academy of Sciences. http://www.dieoff.com/page36htm
หากใชตัวเลขเฉลี่ยการใชพลังงานในการผลิตอาหาร สำหรับคนไทย 1 คน รับประทานไดเพียงพอใน ระบบการผลิตแบบปฏิวัติเขียว (ใชปุยเคมีและสาร เคมีกำจัดศัตรูพืช) จะตองใชน้ำมันประมาณ 200 แกลลอน
25
26
พื้นที่พืชพลังงานเพิ่มมากขึ้น
ราคาน้ำมันเพิม่ พืน้ ทีป่ ลูกพืชพลังงานขยายทัว่ โลก การผลิตเอทานอลและไบโอดีเซลจากพืช
40 30 20
Bioethanol Biodiesel
10 0 1975
1980
1985
1990
1995
2000
2005
นับตั้งแตน้ำมันมีราคาเพิ่มขึ้นอยางกาวกระโดดเมื่อ ป 2004 เปนตนมา ประเทศตางๆ ไดนำเอาพืช อาหารปรับเปลี่ยนมาเปนพืชพลังงานเพิ่มขึ้น เชน ในสหรัฐอเมริกาและยุโรป และหลายประเทศไดเพิ่ม พื้นที่ปลูกพืชพลังงาน เชน อินโดนีเซีย เปนตน การผลิตเอทานอลและไบโอดีเซลในอนาคต 40 30 20
Bioethanol
10 0 1975
1980
1985
1990
Biodiesel 1995
2000
2005
2010
2015
2020
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
ผลกระทบจากการเปดเสรี
เมื่อเกษตรกรไทยถูกตีกระหนาบทุกดาน
การเป ด เสรี ก ารเกษตรภายใต ข อ ตกลงการค า กั บ ตางประเทศ โดยที่ไมมีนโยบายดานความมั่นคง ทางอาหาร การวางหลักเกณฑสุขอนามัย และการ คุมครองเกษตรกรอยางเพียงพอ สงผลใหเกษตรกร จำนวนไม ม ากนั ก ที่ ไ ด รั บ ประโยชน แต เ กษตรกร สวนใหญของประเทศไดรับผลกระทบ
การเปดเสรีกบั ประเทศสหรัฐอเมริกา ยุโรป และญีป่ นุ จะทำใหประเทศไทยตองยอมรับกฎหมายทรัพยสิน ทางปญญาที่ทำใหเกิดการผูกขาดเรื่องพันธุพืช การ จดสิ ท ธิ บั ต รสิ่ ง มี ชี วิ ต การเข า มาใช ป ระโยชน จ าก ทรัพยากรชีวภาพของไทย และอาจรวมถึงการเขามา ลงทุนในภาคการเกษตรของคนตางชาติ
27
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
28
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
ตารางแสดงราคาผลผลิตการเกษตรของไทยเปรียบเทียบกับการนำเขา35 ผลผลิต
ราคาของไทย
ราคาประเทศอื่น
ขาว ปาลม นม ถั่วเหลือง ขาวโพด บร็อคโคลี
8,000–12,000 บาท/ตัน 3–6 บาท/กก. 18 บาท/กก. 18 บาท/กก. 5–6 บาท/กก. 40 บาท/กก.
6,000–7,000 บาท/ตัน 2–4 บาท/กก. 10 บาท/กก. 9–10 บาท/กก. 3 บาท/กก. 11 บาท/กก.
การเป ด เสรี ภ ายใต ข อ ตกลงในระดั บ ภู มิ ภ าค เช น “อาฟตา” (AFTA–ขอตกลงเขตการคาเสรีอาเซียน) “แอคเมค” (ACMECS–ยุทธศาสตรความรวมมือ ทางเศรษฐกิ จ อิ ร ะวดี – เจ า พระยา–แม โ ขง หรื อ Ayeyawady–Chao Phraya–Mekong Economic Cooperation Strategy) ทำใหสินคาเกษตรราคา ถูก เชน ขาว ขาวโพด ถั่วเหลือง ฯลฯ จากประเทศ เขมร ลาว และพมา หลั่งไหลขามพรมแดนมายัง ประเทศไทย นอกเหนือจากนี้ เกษตรกรที่ปลูกปาลมน้ำมัน พืชผักเมืองหนาว เลี้ยงวัว องุน มัน ฝรั่ง จะไดรับผล
กระทบจากสินคาเกษตรราคาถูกจากจีน มาเลเซีย ออสเตรเลีย และนิวซีแลนด ตัวอยางผลผลิตที่เคยคาดวาเมื่อเปดเสรี จะทำให เกษตรกรไทยขายผลผลิ ต มี ร าคาดี ขึ้ น เช น ราคา ไมผลของไทย เชน ทุเรียน มังคุด เงาะ ลำไย ลิ้นจี่ ลวนแลวแตมีราคาต่ำสม่ำเสมอ ทั้งๆ ที่ประเทศไทย ลงนามความตกลงเขตการคาเสรีกับจีน ออสเตรเลีย นิวซีแลนด และญี่ปุน มานาน 2–6 ปแลวก็ตาม 35
ราคาผลผลิตโดยเฉลี่ยป 2551–2552 เปรียบเทียบกับราคาขาว, ขาวโพด, ถั่วเหลือง จากประเทศกัมพูชาและลาว เปรียบเทียบราคาปาลมกับมาเลเซีย นมกับออสเตรเลีย และบร็อคโคลีกับประเทศจีน
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
บรรษัทกับการผลิตอาหาร
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
การเลี้ยงไกของไทยใชเกษตรกรเพียง 7,500 ราย
ปลูกขาว 3.72 ลานครอบครัว
เลีย้ งกุง 31,000 ครอบครัว
การผลิตแบบบรรษัท เขามามีบทบาทในการผลิต สิ น ค า เกษตรมากยิ่ ง ขึ้ น เป น ลำดั บ การผลิ ต โดย เกษตรกรรายย อ ยจะถู ก แทนที่ ด ว ยการผลิ ต แบบ บรรษัทซึ่งไมตองการใชแรงงานเกษตรกรเปนจำนวน มาก ตัวอยางเชนการเลี้ยงไกของประเทศไทยนั้นใช เกษตรกรเพียง 7,500 ครอบครัวเทานั้น ในขณะที่ การเลี้ ย งกุ ง แบบสมั ย ใหม ใช ค นเพี ย ง 30,000 ครอบครั ว 36 เกษตรกรถู ก ผลั ก ให อ อกไปจากภาค เกษตรกรรม หรืออาจจะยังอาศัยอยูในทองถิ่นก็ตอง อยูรอดดวยการประกอบอาชีพอื่น จำนวนเกษตรกร ที่เคยมีมากกวาครึ่งหนึ่งลดเหลือเพียงไมถึงครึ่งหนึ่ง ของจำนวนประชากร และเวลาในการทำการเกษตร 36
ขอมูลจากสำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร
เลีย้ งไก 7,484 ครอบครัว
ของเกษตรกรรายยอยยิ่งนอยลงเมื่อเปรียบเทียบกับ การใชแรงงานทั้งหมด คลื่นแหงการเปลี่ยนแปลงจะรุนแรงยิ่งขึ้นในทศวรรษ ขางหนา เพราะบรรษัทกำลังรุกคืบเขาไปควบคุม การทำนาซึ่งเปนหัวใจของระบบการผลิตอาหาร เชน เดียวกับทีป่ ระสบผลสำเร็จในสาขาพืชผัก พืชไร และ เลี้ยงสัตว โดยผลักดันใหรัฐบาลเปลี่ยนแปลงระบบ การปลูกขาว หันมาใชพันธุขาวลูกผสมที่ไมสามารถ เก็บรักษาพันธุขาวไวไดอีกตอไป เกษตรกรจำนวน มากที่เหลืออยูจะกลายสภาพเปนเกษตรกรรับจาง ในระบบพันธสัญญา หรือตกอยูภายใตพันธนาการ เพราะตองพึ่งพาเมล็ดพันธุ ปจจัย การผลิต และ ระบบตลาดของบรรษัท
29
30
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
การผูกขาดระบบการคา
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
“โมเดิรนเทรด” ยึดครองระบบการกระจายอาหาร
2540
2541
2542
2543
2544
ไฮเปอรมารเก็ต - บิ๊กซี - เทสโก โลตัส - คารฟู - แมคโคร ที่มา: กรมพัฒนาธุรกิจการคา กระทรวงพาณิชย 2550
นอกเหนือจากระบบการผลิตแลว ระบบการตลาด โดยเฉพาะอยางยิ่งระบบคาปลีกไดถูกครอบครอง โดยบรรษัท ดิสเคาทสโตร และคอนวีเนี่ยนสโตร กระจายยึดครองถนนและสี่แยกสำคัญในกรุงเทพฯ ขยายเข า ไปในท อ งถิ่ น และรุ ก คื บ เข า ไปถึ ง ระดั บ หมูบาน ประมาณการวาตลาดมากกวาครึ่งหนึ่งของ สินคาโภคภัณฑทั้งหลายอยูในมือของ“โมเดิรนเทรด” เหล า นี้ แ ล ว และกำลั ง ขยายออกไปควบคุ ม ตลาด
2545
2546
2547
2548
โมเดิรน รีเทล เทรด • ไฮเปอรมารเก็ต • ซุปเปอรมารเก็ต - ท็อปส - ฟูดแลนด • คอนวีเนี่ยนสโตร - เซเวน อีเลฟเวน - แฟมิลี่ มารท
สวนใหญได ภายในระยะเวลาไมถึง 10 ปขางหนา ร า นค า ปลี ก รายย อ ย ตลาดสด ตลาดนั ด แผง ขางถนน ถูกเบียดขับออกไปอยางรวดเร็ว ขณะนี้ บรรษั ท เหล า นี้ ก ำลั ง ผลิ ต สิ น ค า ยี่ ห อ ของตั ว เองใน สัดสวนมากขึน้ ๆ เชนเดียวกับเริม่ ตนจางใหเกษตรกร ทำการเกษตรในระบบพันธสัญญาเพื่อปอนตลาด ของตน
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
31
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
ผูบริหารรานสะดวกซื้อประกาศวา เครือขายรานคา ของพวกเขานัน้ มิใชแคเพียงเปนรานคอนวีเนีย่ นสโตร แตเปน “คอนวีเนี่ยนฟูดสโตร”37 นั่นหมายความวา บทบาทของบรรษัทจะมิใชแคเพียงควบคุมระบบการ ผลิตอาหารเทานั้น แตควบคุมการกระจายอาหาร รวมถึงกำหนดวัฒนธรรมอาหารในทายที่สุดดวย 37
คำอภิปรายของ นายกอศักดิ์ ไชยรัศมีศักดิ์ ในการอภิปรายครบรอบ 60 ป คณะเศรษฐศาสตร มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร, 21 มกราคม 2552
นอกจากนี้ การควบคุมระบบการตลาดดังกลาวจะ ส ง ผลต อ ระบบอาหารและวั ฒนธรรมอาหารของ ทองถิ่นทั้งระบบ เชน ไมมีพื้นที่สำหรับผักพื้นบาน ตางๆ การลดลงของความหลากหลายของอาหาร ทองถิ่น รวมถึงพฤติกรรมการบริโภคที่จะถูกปรับ เปลี่ยนไปตามการกำหนดของบรรษัท สถานะของ ระบบอาหารและวัฒนธรรมอาหารทองถิ่นจะเปน อยางไร ทามกลางการเปลี่ยนแปลงนี้
32
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
การผูกขาดอาหารและเกษตร
เ รื่ อ ง
คาปลีก เมล็ดพันธุ และสารเคมี อยูในมือบรรษัท Company 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
2007 Food Sales US$ millions
2007 Total Sales US$ millions
Grocery as % of Total Sales
180,621 104,151 72,970 58,753 55,966 52,082 50,556 49,651 49,483 45,397
391,135 141,087 100,200 70,943 65,251 73,053 62,614 56,324 73,538 51,272
46 74 73 83 86 71 81 88 71 89
719,630
1,085,417
Walt-Mart (US) Carrefour (France) Tesco (UK) Schwarz Group (Germany) Aldi (Germany) Kroger (US) Ahold (UK) Rewe Group (Germany) Metro Group (Germany) Edeka (Germany)
Total Top 10
ระบบอาหารอยูในมือของบรรษัทขนาดใหญ บริษัท เหล า นี้ มี อิ ท ธิ พ ลทางการเมื อ งและการกำหนด นโยบายมาก เชน บริษัทวอลมารท มียอดขายปละ 391,135 ลานเหรียญสหรัฐ มีขนาดเศรษฐกิจใหญ กว า แอฟริ ก าใต อิ ห ร า น อาร เ จนติ น า ฟ น แลนด ไทย มาเลเซีย ฟลิปปนส เปนตน
การค า เมล็ ด พั น ธุ แ ละสารเคมี ก ารเกษตรของโลก อยูภายใตบริษัทไมกี่บริษัทเทานั้น เชน มอนซานโต ดูปองท และซินเจนตา ทั้ง 3 บริษัทคุมการคา เมล็ดพันธุของโลกไวเกือบครึ่งหนึ่ง โดยเฉพาะตลาด พืชจีเอ็มโอนั้น 80% อยูในมือของบริษัทมอนซานโต บริษัทเดียว38
Top 10 Share of Global Preprietary Seed Market
Global Agrochemical Market 2007 Sales
Other 33% takii <2% DLF-Triflum <2% Sakata <2% Bayer Crop Science 2% KWS 3% Land ùO Lakes 4%
Arysta Lifescience 3%
Other 11%
Bayer 19% Syngenta 19%
Sumitomo Chemical 3% Monsanto 23% Group Limagrain Syngenta 9% 9%
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
Nufarn 4% BASF 11%
DuPont 15%
Makhteshion Agan 5% DuPont 6% Monsanto 9%
38
Dow AgroSciences 11%
ETC (2008) Who Owns Nature? Corporate Power and the Final Frontier in the Commodification of Life
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
อาณานิคมยุควิกฤติอาหาร
ประเทศร่ำรวยยึดครองที่ดินเพื่อทำเกษตรกรรม
วิกฤติอาหารและพลังงานที่เกิดขึ้นเมื่อป 2550– 2551 ทำใหเกิดความไมมน่ั คงทางอาหารขึน้ ในหลาย ประเทศ ประเทศผูผลิตน้ำมัน ประเทศอุตสาหกรรม และประเทศที่ ไ ม ส ามารถผลิ ต อาหารได เ พี ย งพอ เริ่มกระบวนการเขามาเชาที่ดิน และลงทุนทำการ เกษตรในตางประเทศอยางขนานใหญ ประเทศไทย ก็เปนเปาหนึ่งของการเขามาลงทุนของตางชาติเชน เดียวกัน 39 40
วรากรณ สามโกเศศ, มติชน, 24 กรกฎาคม 2551 Julian Borger, diplomatic editor, The Guardian, Sat 22 Nov 2008
ซาอุดีอาระเบียกำลังหาลูทางสรางรวมมือกับบริษัท ยักษใหญดานพลังงานของประเทศอินโดนีเซีย คือ Medco Group ในการที่จะใชที่ดินบริเวณ Papua ประมาณไมต่ำกวา 6.25 ลานไร เพื่อปลูกขาว39 บริษัท แดวู โลจิสติกส ของเกาหลี วางแผนจะเชา ที่ดินขนาด 6.25 ลานไร นาน 99 ป ในประเทศ มาดากัสการเพื่อปลูกขาวโพด และปาลมน้ำมัน40 จีนก็กำลังพยายามซื้อหรือเชาที่ดินในแอฟริกา และ เอเชียตะวันออกเฉียงใตเพื่อปลูกถั่วเหลืองและพืช น้ำมัน โดยขณะนี้ไดตกลงกับรัฐบาลลาว ในการใช พื้นที่กวา 1 ลานไรแลว
33
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
34
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
กลุมทุนตะวันออกกลางไดเขามาหาลูทางและแสดง เจตจำนงหลายครั้งในการใชพื้นที่ของประเทศไทย ในการผลิตอาหารเพื่อสรางหลักประกันความมั่นคง ทางอาหารของตน เชน เดินทางเขามาพรอมกับอดีต นายกฯ ทักษิณ เพื่อขอเชานาและรับจัดการผลผลิต ขาวของไทย กลุมประเทศคณะมนตรีความมั่นคง อาวอาหรับ(จีจีซี) 6 ประเทศ ทำหนังสือถึงทางการ
ไทยแสดงความสนใจในการเขาทำฟารมเลี้ยงสัตว และทำนาปลูกขาวในประเทศไทย กลุมทุนบาหเรน ตกลงร ว มกั บ บริ ษั ท เจริ ญ โภคภั ณ ฑ ใ นการจั ด ทำ โครงการเลี้ยงสัตวในพื้นที่ภาคใตของประเทศไทย เปนตน41 41
www.biothai.net
ทางออก/ตนแบบ
36
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
เปาหมายชีวิต
ระบบเกษตรและอาหารของลุงฉลวย แกวคง ในขณะทีม่ หาวิทยาลัย สถาบันวิจยั การเกษตรระหวาง ประเทศ พัฒนางานวิจัยเพื่อเพิ่มผลผลิตตอไร และ สรางรายไดใหกับเกษตรกรเปนเปาหมายสูงสุด แต คุณลุงฉลวย แกวคง ซึ่งทำการเกษตรที่ทานตั้งชื่อวา “พุ ท ธเกษตรกรรม” หรื อ “ประมง-นา-สวน” นั้ น ทานกลับเห็นวาระบบเกษตรกรรมและระบบอาหาร ของทานนั้นเปนไปเพื่อ 1) มนุษยสมบัติ เพราะวิถีเกษตรกรรมของทาน สามารถตอบ สนองตอขาวปลาอาหารตอตัวทานและครอบครัว ไดอยางเพียงพอตามพื้นฐานของมนุษย 2) สวรรคสมบัติ เมื่อถึงพรอมดวยมนุษยสมบัติ ที่นาเปนเหมือน สรวงสวรรค กระตอบเปนเหมือนวิมาน ภรรยา เปนนางฟาอยูขางกาย 3) นิพพานสมบัติ เมื่อจิตใจสงบทามกลางธรรมชาติยอมเกื้อกูล ต อ การเจริ ญ สติ เมื่ อ นั้ น นิ พ พานสมบั ติ ก็ เ ป น ที่หมาย
42
37
คุณลุงฉลวย แกวคง เกษตรกร อ.ไพศาลี จ.นครสวรรค ทานเสียชีวิตแลวเมื่อ ป 2549 อานชีวิตของทานไดจาก “พุทธเกษตรกรรม” จัดพิมพโดย เครือขาย เกษตรกรรมทางเลือก, 2539
42
ระบบเกษตรกรรมและอาหารนั้น เปนฐานรากของ ระบบชีวิตของคน ชุมชน และสังคม ระบบเหลานี้ ควรเปนไปเพื่อเกื้อกูลใหมนุษยทั้งหมดพัฒนาตนเอง ไปสูเปาหมายสูงสุด ตามความเชื่อของแตละคนนั้น เอง
38
ตนแบบระบบเกษตรชาวบาน
ผลผลิตขาวสูงมากกวา 2 ตัน/ไร โดยไมใสปุยฉีดยา พอแดง หาทวี อายุ 56 ป เกษตรกรบานสุขสมบูรณ ต.บุงมะแลง อ.สวางวีระวงศ จ.อุบลราชธานี ปลูก ขาวในนาทาม โดยใช “พันธุอีเตี้ย” ที่คัดพันธุเอง ใช น้ำหมักชีวภาพและสมุนไพรควบคุมแมลงที่ทำขึ้น
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
เอง ไดผลผลิตขาวสูงถึง 2,200 กก./ไร สูงกวา ผลผลิตเฉลี่ยขาวลูกผสมของบริษัท 2.3 เทา สูงกวา ผลผลิตขาวเฉลี่ยของสหรัฐอเมริกา 1.7 เทา โดย ไมตองพึ่งพาปุยเคมีและสารเคมีการเกษตรเลย43 ผลผลิตขาว (กก./ไร)44
ระบบการปลูก พอแดง หาทวี - อุบลราชธานี สหรัฐอเมริกา ญี่ปุน จีน ซีพี - ขาวลูกผสม เวียดนาม ขาวนาปรัง - ประเทศไทย เฉลี่ยผลผลิตขาว - ประเทศไทย
2,200 1,245 1,026 1,009 958 771 750 415
43
44
เปนการเริ่มตนทดลองในปแรกและทำการทดลองในพื้นที่นอยกวา 1 ไร ขอมูล จากโครงการขาวปลาอาหารอีสานมั่นยืน จ.อุบลราชธานี, ภายใตแผนงานฐาน ทรัพยากรอาหาร, สสส. ตัวเลขผลผลิตขาวเฉลี่ย ไดจาก FAO, ผลผลิตขาวในประเทศไทย ไดจาก สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร, ผลผลิตขาวลูกผสมของซีพี ไดจากการสำรวจ สนามโดย มูลนิธิชีววิถี (BioThai)
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
39
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
ผลผลิตขาวที่ไดของพอแดงและสมาชิกจำนวนหนึ่ง เกิดขึ้นเพราะความรวมมือในการอนุรักษ “ระบบ นิเวศทาม” ผสมผสานกับการใชเทคโนโลยีแบบชีว วิถี โดยไมจำเปนตองพึ่งพาเทคโนโลยีของบรรษัท
พื้ น ที่ ป ลู ก ข า วจำนวนมากในอดี ต ของประเทศมี ลักษณะของระบบนิเวศเชนเดียวกับพื้นที่ทาม แต ป จ จุ บั น ถู ก เปลี่ ย นแปลงไปจนหมดสิ้ น โดยระบบ ชลประทานแบบใหมและการปลูกพืชเชิงเดี่ยว
ชาวนาอุบลราชธานี กำลังเก็บเกี่ยวขาวจากนาทาม
40
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
โรงเรียนฟนวิถีธรรมชาติ
เ รื่ อ ง
คัดพันธุขาว ใชปุยธรรมชาติ บูชาแมโพสพ
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
ผลผลิต ตนทุน และกำไรจากการปลูกขาวนักเรียนโรงเรียนชาวนา45 เกษตรกร
ตนทุนรวม
ผลผลิต (กก.)
ราคาขาว บาท/ตัน
รายได/ไร
กำไร/ไร
นุกูล สระโจมทอง สุทิน ขุนไมงาม สมาน ไตรภาพ เสริม นักฟอน สนั่น เวียงขำ สินชัย บุญอาจ
1,360 1,360 1,360 1,362 1,360 1,275
1,200 1,250 1,350 1,400 1,500 1,600
6,000 6,000 6,000 6,000 6,000 6,000
7,200 7,500 8,100 8,400 9,000 9,600
5,840 6,140 6,740 7,038 7,640 8,325
เฉลี่ย
1,346
1,383
6,000
8,300
6,954
มูลนิธขิ า วขวัญ จ.สุพรรณบุรี ไดจดั ตัง้ โรงเรียนชาวนา ขึ้นเพื่อฝก ฝนชาวนาใหกลายเปนนักปรับปรุงพันธุ เสาะหาจุลินทรียธรรมชาติเพื่อผลิตน้ำหมักชีวภาพ เรียนรูร ะบบนิเวศในนาขาว ฟน จิตวิญญาณแมโพสพ แมธรณี และแมคงคา ผลิตนักเรียนชาวนาออกไป รุนแลวรุนเลา เพื่อฟนแผนดิน และเกษตรกรรมที่ อาบดวยสารเคมีใหกลับมาอุดมสมบูรณดังเชนอดีต และพรอมที่จะเผชิญหนากับโลกปจจุบันและอนาคต จากการสงเสริมการปลูกขาวแบบชีววิถี ของมูลนิธิ ขาวขวัญ ที่สุพรรณบุรี-พิจิตร โดยจัดกระบวนการ
เรียนรู พัฒนาเทคนิคการทำนาโดยการคัดเมล็ดขาว จากขาวกลอง หมักฟาง ใชปุยอินทรีย และน้ำหมัก ชีวภาพจากจุลนิ ทรียท พ่ี ฒ ั นาขึน้ เอง พบวาใหผลผลิต สูงกวาการปลูกขาวโดยใชพันธุขาวลูกผสม 40% และตนทุนการผลิตต่ำกวา 3.3 เทา
45
ขอมูลผลผลิตและตนทุนไดจาก มูลนิธิขาวขวัญ และสถาบันการจัดการความรู เพื่อสังคม สกว., ราคาขาวและตนทุน เปนขอมูลป 2549
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
41
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
โรงเรียนชาวนาแหงนี้ สรางนักเรียนชาวนารุนใหม ออกไปรุนแลวรุนเลากลายเปนมหาวิทยาลัยที่สราง ใหนักศึกษาทุกคนกลับไปทำการเกษตรและภาคภูมิ ใจกับการเลือกวิถีชีวิตชาวนา
42
เครือขายเกษตรกรรมทางเลือก ขบวนการเพื่อสังคมใหม
ความลมเหลวของเกษตรกรรมแบบปฏิวตั เิ ขียว ความ ไมเปนธรรมของนโยบายการพัฒนาทีเ่ นนการสงออก อุม ชูธรุ กิจการเกษตรขนาดใหญ และปลอยใหบรรษัท ข า มชาติ เ ข า อิ ท ธิ พ ลเหนื อ ระบบเกษตรกรรมและ อาหาร ทำใหผูนำเกษตรกร องคกรพัฒนาเอกชน และกลุ ม นั ก วิ ช าการกลุ ม หนึ่ ง ก อ ตั้ ง “เครื อ ข า ย เกษตรกรรมทางเลือก” ขึ้นเมื่อป 2532
เครือขายนี้เริ่มตนจากการแลกเปลี่ยนประสบการณ ในการทำการเกษตรที่พึ่งพาตนเองในระดับหมูบาน และตอมาขยายออกมาเปนระดับภูมินิเวศ ระดับ ภาค และระดั บ ประเทศ จนป จ จุ บั น มี เ ครื อ ข า ย เกษตรกรทีเ่ กีย่ วของหลายหมืน่ ครอบครัว ครอบคลุม ทุกภาคของประเทศ สมาชิกของเครือขายไดพัฒนา ศูนยเรียนรูเกษตรกรรมยั่งยืนขึ้นในพื้นที่ตางๆ สราง
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
43
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
เครือขายการผลิตและขยายแนวความคิดเกษตรกรรม อินทรีย พัฒนาระบบมาตรฐานเกษตรกรรมอินทรีย (มกท.) สรางตลาดผลผลิตปลอดสารเคมีในพื้นที่ ต า งๆ บุ ก เบิ ก การส ง ออกไปยั ง ตลาดที่ ยุ ติ ธ รรม (แฟรเทรด) ในตางประเทศ จัดงานสมัชชาทางวิชาการ ขับเคลื่อนแผนพัฒนาระดับประเทศ เชน ผลักดันให เกษตรกรรมยัง่ ยืนมีเปาหมายในเชิงพืน้ ทีอ่ ยางชัดเจน ในแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมแหงชาติฉบับที่ 8 ตลอดจนการคัดคานกฎหมายสิทธิบัตร และการเปด เสรีการคาและการลงทุนภาคการเกษตร เปนตน
เครือขายเกษตรกรรมทางเลือกนอกจากเปนเครือขาย แรกที่บุกเบิกเกษตรกรรมยั่งยืนในประเทศไทยแลว ยังเปนขบวนการทางสังคมที่ผสมผสานการพัฒนา เทคโนโลยีทางเลือก สรางตนแบบของเกษตรกรและ ชุมชน พัฒนาการตลาดทางเลือก และขับเคลื่อน นโยบายไปพรอมๆ กัน เครือขายเหลานี้จะเปนรากแกวของการสรางความ มั่นคงทางอาหาร ตั้งแตระดับครอบครัว ชุมชน และ เปนสวนหนึง่ ของขบวนการสรางสังคมใหมทเ่ี ปนธรรม และมีความสุข
44
ระบบอาหารประสานใจ
ความเชื่อมโยงระหวางผูผลิต ถึงผูบริโภค พยงค ศรี ท อง บั ณ ฑิ ต รั ฐ ศาสตร มหาวิ ท ยาลั ย ธรรมศาสตร เริ่มตนบุกเบิก “โครงการสมาชิกผัก ประสานใจผูผลิตเพื่อผูบริโภคและสิ่งแวดลอม” โดย รวบรวมเกษตรกร 8 ราย อ.ดานชาง จ.สุพรรณบุรี ปลูกผักอินทรียสงใหกับผูบริโภคจำนวน 49 ราย46 ในเขตกรุงเทพมหานคร ผูบริโภคจะรับผักทุกชนิด ที่ เ กษตรกรปลู ก ได ผู ผ ลิ ต จะได รั บ ค า ตอบแทนที่ เหมาะสมและรายไดประจำจากการสงผักใหสัปดาห ละ 1–2 ครั้ง พวกเขารับรูขาวสารและสถานการณ ในอดีตเกษตรกรเปน ผูผลิตและผูบริโภคอาหารจาก ระหวางกัน ผานจดหมายขาวเล็กๆ ที่โครงการเปน ไรนาของตนเอง เมื่อชุมชนขยายตัวมากขึ้นเริ่มมีการ ผูจัดทำ แลกเปลี่ยนสินคา-อาหารระหวางชุมชน แตความ รับผิดชอบทางจริยธรรมระหวางกันยังคงดำรงอยู เราตองการชวยกันสนับสนุนใหเกิดโครงการดีๆ เชน นี้ ใหเกิดขึ้นมากๆ สังคมไทยตองการระบบตลาด ผานวิถีวัฒนธรรมของทองถิ่น รูปแบบอื่นบางที่ไมใชระบบอาหารที่ผานศูนยการคา เมื่อระบบตลาดที่มีการแสวงหาเงินตราและผลกำไร ขนาดใหญ หรือรานคาปลีกในเครือขายของบรรษัท เขาครอบงำ ความรับผิดชอบทางจริยธรรมระหวางผู ยักษใหญทางการเกษตร ที่มีเปาหมายพัฒนาเรื่อง ผลิตและผูบริโภคหายไป ผูบริโภคสวนใหญไมรับรู ผลกำไรมากกว า ฟ น ฟู คุ ณ ภาพชี วิ ต ของเกษตรกร ขอมูล ไมเดือดรอนกับความทุกขยากของเกษตรกร รายยอย ป ญ หาของเกษตรกรไม ใ ช ธุ ร ะของพวกเขา นี่ จึ ง มิ ใ ช เ รื่ อ งแปลกที่ เ กษตรกรจำนวนมากก็ ไ ม รั บ รู ไมรับผิดชอบใดๆ กับสารพิษที่สะสมในอาหาร ซึ่ง 46 สงออกไปขายตาม “ตลาด” ตางๆ ตัวเลขเมื่อป 2551
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
มหัศจรรยพันธุกรรมพื้นบาน
ขาวพื้นบาน มีคุณคาทางโภชนาการสูงกวาขาวทั่วไปหลายเทา แผนงานฐานทรัพยากรอาหาร ภายใตการสนับสนุน ขาวพื้นบานสวนใหญมีคุณคาทางโภชนาการสูงกวา ของ สสส. ไดนำพันธุขาวพื้นบานที่ชาวนาไดรวมกัน ขาวทั่วไปหลายเทาตัว บางสายพันธุนั้นมีศักยภาพ อนุรักษเพื่อตรวจวิเคราะหทางโภชนาการ พบวา ในการปองกันและรักษาโรคไดดวย คุณคาทางโภชนาการของขาวกลองพื้นบานเปรียบเทียบกับขาวกลองทั่วไป47 ชื่อพันธุ
คาเฉลี่ยขาวทั่วไป หนวยเขือ หอมมะลิ หอมทุง* ปองแอว* ชอขิง เลาแตก ก่ำเปลือกดำ มันเปด* ปกาอำปล* หอมมะลิแดง
เหล็ก
คุณคาทางโภชนาการ (หนวย : มิลลิกรัม/100 กรัม) ทองแดง เบตาแคโรทีน ลูทีน วิตามินอี
0.42 1.22 1.02 0.26 0.24 0.8 0.91 0.95 0.2 0.46 1.2
0.1 0.5 ไมพบ 0.38 ไมพบ ไมพบ 0.06 0.08 ไมพบ ไมพบ 0.43
ไมพบ 0.0052 0.0031 ไมพบ ไมพบ 0.0041 0.0049 0.0118 ไมพบ ไมพบ 0.0033
ไมพบ 0.0144 0.0095 ไมพบ ไมพบ 0.0103 0.0085 0.2401 0.0045 0.0036 0.0091
* ตัวอยางที่นำไปวิเคราะหเปนขาวขัดขาว ดังนั้นจึงตองมีการสงไปวิเคราะหใหมอีกครั้ง 47
สงขาวพื้นเมืองไปตรวจที่สถาบันวิจัยโภชนาการ มหาวิทยาลัยมหิดล ป 2551
0.03 0.7873 0.3766 0.0118 0.0089 0.1788 0.3092 0.1946 0.026 0.0226 0.3366
45
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
46
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
• ขาวหนวยเขือ หอมมะลิแดง หอมมะลิทั่วไป • ข า วหน ว ยเขื อ หอมมะลิ แ ดง เหนี ย วหอมทุ ง เหนียวก่ำเปลือกดำ เหนียวเลาแตก และชอขิง มีสารทองแดงสูงถึง 5–3.8 เทา มีธาตุเหล็กสูง 2.9–1.9 เทาของขาวเจากลอง ทั่วไป โดยภาพรวม ขาวพื้นเมืองมีสารแอนตี้ออกซิแดนท มากกวาขาวทั่วไปหลายเทา นอกเหนือจากนี้ขาว • ขาวเหนียวก่ำเปลือกดำ มีเบตาแคโรทีนซึ่งเปน บางสายพันธุ เชน หอมมะลิแดง เมื่อนำไปทดสอบ สารตั้งตนของวิตามินเอสูงถึง 3.81 เทา ขาว ในระดับหลอดทดลอง พบวาขาวที่หุงสุกแลวมีการ หนวยเขือ 1.68 เทา และขาวเลาแตก 1.58 เพิ่มขึ้นของระดับของน้ำตาลกลูโคสในชวงเวลา 20 นาที แ รกค อ นข า งช า และปริ ม าณน้ ำ ตาลกลู โ คส เทา หลังจากยอยผานไป 2 ชั่วโมงมีคานอยมาก จึงเปน • ขาวเจาหนวยเขือ มีวิตามินอีสูงถึง 26.2 เทา ขาวที่เหมาะกับการสงเสริมใหผูบริโภคที่อยูในภาวะ ขาวหอมมะลิแดงและมะลิดั้งเดิม 11–12 เทา ปกติ หรือผูปวยเบาหวานชนิดที่ 2 รับประทาน ข า วเหนี ย วเล า แตก 10.3 เท า ข า วเหนี ย ว ก่ำเปลือกแดง 6.5 เทา และชอขิง 6 เทา
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
ศักยภาพไมผลเมืองรอน
ตลาด “น้ำมังคุด” มีมูลคา 80,000 ลานบาท ประเทศที่ปลูกมังคุด สวนใหญเปนประเทศในเอเชีย ตะวั น ออกเฉี ย งใต โดยประเทศไทยเป น ประเทศ ที่ปลูกมังคุดมากที่สุดในโลก ผลผลิตจากมังคุดไทย ถูกสงไปแปรรูปทำเปนน้ำมังคุดขาย โดยบริษัทใน สหรัฐอเมริกา มียอดขายประมาณ 80,000 ลาน บาท/ป
48
เชน Nexium, Prevacid Aciphex and other proton pump inhibitors/ Zantac, Pepcid and other H2 blockers/Singulair, Prednisone, Lotrisone, Topicort, Cutivate/Allegra, Zyrtec, Claritin, Clarinex and other antihistamines,/Iprolene and other topical corticosteroids used for skin conditions (eczema, psoriasis, seborrhea)/Valium, Xanax, and other minor tranquilizers/Tegretol, Neurontin and other antiepileptic drugs when used for chronic pain relief/Anusol and other hemorrhoid preparations/Prozac, Zoloft, Paxil, Lexapro and other antidepressants when used for dysthymia and anxiety states/Vicodin, Percocet, Duragesic patches, Methadone and other narcotics used for pain control/Celebrex, Vioxx, Bextra, Naproxen, Arthrotec, Ibuprofen and other anti-inflammatories used for musculo-skeletal pain and inflammation control or menstrual pain./Ultram, Talwin, and non-opiod pain preparations/Midrin, Fioricet, Imitrex, Amerge, Maxalt, Zomig and other seretonergic migraine headache preparations. Lipitor, Zocor, Pravacol and other lipid-lowering agents./Valtrex for herpes infections/Aricept, Cognex and other Alzheimer´s preparations เปนตน
ดร.เจมส ดุค (James Duke) นักพฤกษศาสตร ชาติพันธุจากมหาวิทยาลัยแมรี่แลนด และทำงาน ใหกับกระทรวงเกษตรของสหรัฐอเมริกา รวบรวม คุณสมบัตดิ า นตางๆ ของมังคุดจากภูมปิ ญ ญาทองถิน่ และงานวิจัยที่เกี่ยวของ พบวา มีคุณสมบัติตางๆ มากถึง 138 รายการ48 ในป 2552 ราคามังคุดแมไมตกต่ำมากนัก แต ชาวสวนภาคใตและตะวันออกขายไดในราคากิโลกรัม ละ 4 บาท ชาวสวนจำนวนมากไดโคนสวนมังคุด และทุเรียน หันไปปลูกปาลมตั้งแตปลายป 2550 ประเทศไทยยังมีความหลากหลายทางชีวภาพอีก เปนจำนวนมาก แตนาเสียดายที่เราไมไดนำมาใช ประโยชนทั้งในแงอาหาร ยา และอื่นๆ อยางเทาที่ ควรจะเปน
47
48
“น้ำพริก” สูโลกาภิวัตน
กินน้ำพริก รักษาความหลากหลายทางชีวภาพ
มูลนิธิชีววิถีรวมกับเครือขายไดสำรวจสูตรน้ำพริกใน ประเทศไทย พบวามีนับพันนับหมื่นสูตร แตละสูตร น้ำพริกลวนแลวแตมีคุณสมบัติจำเพาะ และที่สำคัญ คือ น้ำพริกนั้นตองกินกับขาว และผัก ซึ่งมีความ หลากหลายเปนอยางมาก
การปรั บ ตั ว ของน้ ำ พริ ก ภายใต ก ระแสโลกาภิ วั ตน หรือการนำเอา “น้ำพริกสูโลกาภิวัตน” นั้น อยูที่การ กลับมาหา “คุณคาที่แทจริง” ของน้ำพริก เชน การ ตระหนักถึงคุณ คาทางสุขภาพทั้งในแงโภชนาการ และสรรพคุณทางสมุนไพร รวมไปถึงความสำคัญ ของวัฒนธรรมการบริโภคน้ำพริกที่เกื้อกูลตอการ การรับประทานขาว-น้ำพริก-ผัก และปลา หมายถึง รักษาความหลากหลายทางชีวภาพ เปนตน การรักษาวิถีชีวิตและชุมชนของคนที่ปลูกขาวหาปลา และชวยกันรักษาคุณคาและความสำคัญของความ การสรางความรูความเขาใจและตอยอดพัฒนาองค หลากหลายของพันธุผักพื้นบานตางๆ ใหคงอยูตอ ความรูที่เกี่ยวกับน้ำพริก จะทำใหน้ำพริกกลับมามี บทบาทและความสำคัญตอคนรุนใหมและครอบครัว ไปนั่นเอง ไทยยุคปจจุบัน
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
ชุมชนแกปญหาที่ดิน
นวัตกรรมการแกปญหาที่ดินโดยชุมชนเกษตรกร กลุมออมทรัพยบานบอกุล-บานหัวเปลว อ.สทิงพระ จ.สงขลา ก อ ตั้ ง เมื่ อ ป 2533 สมาชิ ก ส ว นใหญ เปนแรงงาน และเกษตรกรที่มีที่ดินนอยกวา 5 ไร พวกเขาปองกันไมใหที่ดินหลุดมือจากคนในชุมชนไป สูคนนอก โดยจัดตั้งกองทุนเพื่อซื้อที่ดินจากสมาชิก ที่คิดจะขายที่ดินเพราะปญหาหนี้สิน สมาชิกและลูก หลานในครอบครัวสามารถทำกินในที่ดินของตนได ตอไป และไดรับสิทธิที่จะซื้อที่ดินเหลานี้คืน
เมื่อป 2538 ชาวบานเขวาโคก-เขวาทุง ต.สระบัว อ.ปทุมรัตน จ.รอยเอ็ด ไดรวมตัวกันตอสูกับกลุมทุน ที่เขามาแยงชิงพื้นที่ปาชุมชนประมาณ 300 ไร ซึ่ง ใชสำหรับเก็บของปา เก็บเห็ด เก็บฟน
ป 2542 นักเรียน ครู และชาวบาน เขาไปขัดขวาง รถแทรกเตอรของนายทุนที่ตองการไถปรับที่ดินใน พื้นที่ดังกลาว จนถูกฟองคดีขอหาบุกรุก เหตุการณ ดังกลาวทำใหชุมชนทั้งหมดรวมตัวกันเพื่อสนับสนุน ชุ ม ชนเหล า นี้ คื อ คนกลุ ม แรกที่ ร วมตั ว กั น ไปช ว ย กันและกัน คนนอกชุมชนที่ประสบภัย เชน เมื่อเกิดน้ำทวมใหญ โดยเมื่อป 2551 ที่ผานมา ชาวบานที่มีที่นาจำนวน ที่หาดใหญ และเกิดสึนามิที่จังหวัดพังงา49 นอยไดรวมตัวกัน 35 ครอบครัว (จากทั้งหมด 195 ครอบครัว) ไดรวมแรงรวมใจกันทำนารวมในพื้นที่ ได 90 ไร โดยจายคาเชาแกเจาของนาไรละ 500 บาทบาง จายเปนคาขาวเปลือกบาง โดยความรวมมือของชาวบานเหลานี้นี่เองที่ทำให พวกเขาสามารถหยุดยั้งกลุมทุนที่จะเขามาแยงชิง ทรัพยากรรวมของพวกเขาได50
49
50
สามารถ สะกวี, โครงการผักพื้นบานและอาหารทองถิ่น คาบสมุทรสทิงพระ, 2552 สมจิต คงทน, กลุมปฏิบัติงานทองถิ่นไรพรมแดน, 2552
49
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
50
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
การเก็บเกี่ยวขาวในนารวม บานเขวาโคก-เขวาทุง
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
ปฏิญญาแกนนคร
51
พวกเรา ขบวนการเกษตรกรจากทั่วประเทศ ซึ่งมา รวมตัวกัน ณ ลานวัฒนธรรม บึงแกนนคร จังหวัด ขอนแกน บัดนี้พวกเราไดผนึกกำลังกาย กำลังใจ สติปญญา ดวยเอกภาพแหงการรับรูตอปญหาความ ไมเปนธรรมในระบบเศรษฐกิจที่มีตอเกษตรกรราย ยอย พวกเรามีความชัดเจนวาการพัฒนาเกษตรกรรม ในประเทศไทยที่ผานมาโดยเนนเทคโนโลยีสมัยใหม ทั้งเครื่องจักรกลและสารเคมีทางการเกษตร เพื่อ เขาสูระบบตลาดทุนนิยมไดสรางความบอบช้ำใหกับ เกษตรกรรายยอยอยางมาก กลไกการตลาด และ การคาที่ไมเปนธรรมเปนปญหาที่อยูคูชาวนามาทุก ยุคสมัย การเปลี่ยนปจจัยการผลิตจากพันธุพื้นบาน มาเปน พันธุสมัยใหม ทำใหเกษตรกรตกอยูภายใต การครอบงำของบริษทั การเกษตรขามชาติ เมล็ดพันธุ อันเปนสัญลักษณของความมั่นคงทางอาหารและ ศักดิศ์ รีของเกษตรกร ไดสญ ู หายไปจากชุมชนทองถิน่ วันนี้พวกเรามีขอสรุปรวมกันแลววา ทางเลือกของ เกษตรกรที่จะหลุดพนไปจากชะตากรรมอันเลวราย คือการปรับเปลี่ยนสูวิถีทางการพึ่งตนเองดวยระบบ การผลิตที่สมดุล ยั่งยืน ใชพันธุกรรมทองถิ่น และ 51
อานรายละเอียดที่เกี่ยวของเพิ่มเติมไดที่ http://sathai.org/knowledge/01_ policy/A12_EsanRice Declaration1.htm
ปจจัยการผลิตภายในชุมชน เคารพตอระบบนิเวศน และสภาพแวดลอม มีสวนรวมในระบบตลาดที่เปน ธรรม ซึ่ ง จะเป น หนทางรอดอย า งมี ศั ก ดิ์ ศ รี ข อง เกษตรกร ดังนั้น พวกเราขอประกาศวา ๑. เกษตรกรต อ งปรั บ เปลี่ ย นแนวคิ ด มาสู ก ารพึ่ ง ตนเอง สรางระบบการผลิตที่หลากหลาย สอด คลองกับวิถีชีวิตวัฒนธรรม และระบบนิเวศน โดยเกษตรกรตองมีอำนาจในการครอบครอง และจัดการปจจัยการผลิตเพื่อสรางความมั่นคง ทางดานอาหารทัง้ ในระดับครัวเรือน ชุมชน และ ประเทศ ๒. ตองพัฒนายกระดับองคกรเกษตรกร ใหมีความ สามารถจั ด การป จ จั ย การผลิ ต และการตลาด บนพื้นฐานการคาที่เปนธรรมแกเกษตรกรและ ผูบริโภค ๓. เกษตรกรต อ งเร ง เสริ ม สร า งความเข ม แข็ ง ให กับตนเอง ใหเกิดกระบวนการเรียนรู เพื่อใหมี อำนาจตอรองในระบบตลาดที่ไมเปนธรรม และ เพื่อปกปองสิทธิประโยชนของตนเอง โดยการ เชื่อมโยงกับภาคีพันธมิตรตางๆ ทั้งขบวนการ
51
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
52
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
แรงงาน คนจนเมือง และกลุมผูบริโภค ตลอด จนเพื่อนมนุษยชาติ ๔. รัฐตองคุมครองสิทธิเกษตรกรและชุมชน ในการ รักษาพันธุกรรมทองถิ่น และความหลากหลาย ทางชีวภาพ ภูมปิ ญ ญา วิถชี วี ติ วัฒนธรรมชุมชน บนพืน้ ฐานแนวคิดทีน่ อ มรับวา ทรัพยากรชีวภาพ เป น สมบั ติ ส าธารณะ ตั้ ง อยู บ นฐานการแลกเปลี่ยน แบงปน เพื่อประโยชนของมนุษยชาติ ไม เ ป ด โอกาสให บ ริ ษั ท การเกษตร ตลอดจน อำนาจทางการเมืองที่แอบแฝงเขามาแสวงหา ผลประโยชนผกู ขาดดวยการใชกฎหมายสิทธิบตั ร เปนเครื่องมือ วันนี้ เราจะหลอหลอมรวมจิตใจ ผนึกกำลังความ รวมมือ ผลักดันใหเกิดการปฏิบัติอยางเปนรูปธรรม เพื่อสรางสรรควิถีชีวิตของเกษตรกรที่สมดุล ยั่งยืน ดำรงอยูอยางมีศักดิ์ศรี สรางสังคมแหงความสุขและ สมานฉันทตอไป ประกาศ ณ บึงแกนนคร นครขอนแกน ๑๕ มีนาคม ๒๕๕๒
เปาหมาย/ยุทธศาสตร
54
สรางชุมชนและสังคมใหม
พนจากวิถกี ารผลิตและการตลาดทีท่ ำลายคุณคามนุษยและธรรมชาติ
การสรางความมั่นคงและยั่งยืนทางอาหาร ตองเปน ไปเพื่อพัฒนาสุขภาพทางรางกาย จิตใจ และปญญา ของมนุษย สรางความเปนธรรมทางสังคม และเปน มิตรตอธรรมชาติ การสรางชุมชนและสังคมใหมตอง ไปใหพน จากระบบเกษตรกรรมแบบเคมีและเทคโนโลยี
ที่ไมเหมาะสมภายใตการครอบงำของบรรษัท สราง ระบบการตลาดที่เปนความสัมพันธที่เกื้อกูลระหวาง ผูผลิตและผูบริโภค สงเสริมวัฒนธรรมการบริโภค ในทิศทางที่ไมลางผลาญธรรมชาติ ไมทำรายตนเอง และผูอื่น
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
55
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
แนวปฏิบัติเพื่อสรางความมั่นคงและอธิปไตยทาง 5) สรางและริเริ่มพื้นที่การตลาดแบบใหม ที่ไมพึ่ง อาหารนั้น มีดังตอไปนี้ ร า นสะดวกซื้ อ ห า งค า ปลี ก ขนาดใหญ เช น สรางสหกรณระหวางผูผลิตผูบริโภค ตลาดนัด 1) ทำการเกษตรแบบยั่ ง ยื น โดยใช ปุ ย หมั ก ปุ ย เกษตรอินทรีย หรือระบบ CSA (community ชีวภาพ ปุยอินทรีย กำจัดแมลงโดยชีววิถี หรือ supported agriculture) เปนตน ใชสมุนไพรเพื่อควบคุมศัตรูพืช หลีกเลี่ยงการ ใชปุยเคมี สารเคมีกำจัดศัตรูพืช และพันธุพืช 6) สงเสริมการบริโภคเพื่อสุขภาพและสิ่งแวดลอม ลูกผสม-จีเอ็มโอของบรรษัท เชน ฟนวัฒนธรรมบริโภคที่มีคุณคา ซึ่งรวมถึง อาหารทองถิ่นที่เหมาะกับยุคสมัย เขาใจ และ รูเทาทันในการเลือกรับวัฒนธรรมอาหารตางถิ่น 2) พึ่งพาตนเองดานพลังงาน โดยใชพลังงานที่ได ที่มากับโลกาภิวัตนและการโฆษณาชวนเชื่อ จากพืช แรงงานสัตวหรือแรงงานที่หมุนเวียนมา ใชไดใหมประเภทตางๆ ลดการใชพลังงานจาก เชือ้ เพลิงดึกดำบรรพใหไดมากทีส่ ดุ เทาทีจ่ ะทำได 7) สนั บ สนุ น ให เ กิ ด นโยบายการเกษตร อาหาร และการคาที่เปนไปเพื่อความมั่นคงยั่งยืนและ เปนธรรมในทางอาหาร เชน การปฏิรูปที่ดิน 3) วางแผนการผลิ ต เพื่ อ ให มี อ าหารบริ โ ภคได ใ น ระดับครัวเรือนกอน โดยมีการผลิตทีห่ ลากหลาย สิ ท ธิ ชุ ม ชน ตลอดจนปฏิ เ สธระบบการค า ที่ เพื่อตอบสนองทั้งในเรื่องอาหาร รักษาความ ทำลายคุณคาดังกลาว หลากหลายทางชีวภาพ และสามารถลดความ เสี่ยงจากเรื่องราคาตกต่ำไปไดพรอมๆ กัน 8) เอื้ อ อำนวยให เ กิ ด การพั ฒ นาร า งกาย จิ ต ใจ และสติปญญา ตลอดจนการสงเสริมการเรียนรู 4) สรางตลาดระดับชุมชนขึ้น ลดการขนสง ไดของ ระหวางชุมชน ระหวางประเทศ และระหวาง ดีๆ สดๆ รับประทาน สรางความรูจักระหวาง วัฒนธรรม เพื่อสรางชุมชน สังคม และโลกที่ ผูซื้อ ผูขาย ทำใหชุมชนเขมแข็ง พึงปรารถนารวมกัน
56
นโยบายความมั่นคงทางอาหาร ที่ดิน หนี้สิน ทรัพยสินทางปญญา การคา ฯลฯ
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น
57
เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
นโยบายเกี่ยวกับความมั่นคงทางอาหารนั้นเกี่ยวของ 3) นโยบายและกฎหมายที่ควบคุมการเปดเสรีทาง เชื่ อ มโยงกั บ นโยบายและกฎหมายหลายๆ เรื่ อ ง การคา ไมใหสง ผลตอการลมสลายของเกษตรกรประกอบกัน เกี่ยวของกับหนวยงานและองคกรใน ผูประกอบการรายยอย ผลักดันใหมีกฎหมายการแขงขันทางการคาที่มี ระดับตางๆ ตัวอยางเชน ประสิทธิภาพ เพื่อปองกันมิใหหางคาปลีกขนาด 1) วาระแหงชาติวาดวยความมั่นคงทางอาหาร ใหญ และรูปแบบการคาสมัยใหมของบรรษัท รั ฐ บาล องค ก รอิ ส ระต า งๆ และองค ก รภาค ผูกขาดระบบอาหาร ปองกันการเขามาลงทุน ประชาชน ตองรวมกันขับเคลื่อนใหเกิดวาระ ของตางชาติและบรรษัทขนาดใหญในทรัพยากร แหงชาติวาดวยความมั่นคงทางอาหาร การมี ธรรมชาติและทรัพยากรชีวภาพของชุมชน วาระแหงชาติทำใหนโยบายเกี่ยวกับความมั่นคง ทางอาหารจะไดรับการจับตามองจากหลายฝาย 4) สรางนโยบายและกฎเกณฑของทองถิ่นที่เกี่ยว กับความมั่นคงและอธิปไตยทางอาหาร เชน ประกาศเขตปลอดพืชจีเอ็มโอหรือสารเคมี 2) ไตรปฏิรูป ขับเคลื่อนใหเกิดนโยบายและมาตรการที่จะนำ การเกษตรชนิดรายแรง กำหนดใหเขตองคการ ไปสูการปฏิรูปที่ดิน/การจัดการทรัพยากร การ บริหารสวนตำบลหรือชุมชนปลอดหางขนาดใหญ ปฏิรูประบบเกษตรกรรม และการขจัดปญหา สรางโรงเรียนปลอดฟาสตฟูด หรือผลิตภัณฑ หนี้ สิ น เกษตรกร การขั บ เคลื่ อ นนี้ ต อ งดำเนิ น อาหารที่สงผลรายตอสุขภาพของเด็ก เปนตน ไปดวยกันเพราะปญหาเหลานั้นเกิดขึ้นเชื่อมโยง กัน แกอันใดอันหนึ่งก็ไมมีทางสำเร็จ เพราะ การขับเคลื่อนนโยบายจะเปนไปไดก็ตอเมื่อสังคมรู ไมไดแกไขมูลเหตุทั้งหมดของความไมมั่นคงทาง และตระหนักในปญหาตางๆ การลุกขึ้นมาสรางการ อาหาร เปลี่ยนแปลงในระดับทองถิ่นและองคกร และคอยๆ สรางใหแตละประเด็นกลายเปนประเด็นสาธารณะ และเปนประเด็นทางการเมืองในที่สุด
58
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
คู มื อ ป ร ะ ช า ช น เ รื่ อ ง
ค ว า ม ( ไ ม ) มั่ น ค ง ท า ง อ า ห า ร กั บ ท า ง อ อ ก ของประเทศไทย
ยุทธศาสตรการเปลี่ยนแปลง
ปฏิบัติการของชุมชน ขยายความรู สรางแนวรวม ผลักดันนโยบาย การสรางความมั่นคงทางอาหาร ซึ่งมีเปาหมายเพื่อ สุขภาพ สิ่งแวดลอม และความเทาเทียมทางสังคม นั้น เปนภารกิจสำคัญในยุคสมัยที่สังคมไทยและโลก กำลังเผชิญหนากับวิกฤติการณหลายดาน ไมวาจะ เปนวิกฤติทางเศรษฐกิจ วิกฤติทางอาหาร-พลังงาน รวมถึงวิกฤติทางการเมือง
การสร า งความมั่ น คงและการพึ่ ง พาตนเองได ใ น เรื่องอาหาร โดยไมตองพึ่งพาบรรษัทขนาดใหญ เป น ส ว นหนึ่ ง ของขบวนการประชาธิ ป ไตยยุ ค ใหม โดยเราสามารถสรางสิ่งนี้ขึ้นไดโดยตัวเราเอง โดย การเปลี่ยนแปลงวิถีการผลิตและการบริโภค สราง การเปลี่ยนแปลงขึ้นในระดับชุมชน สรางเครือขาย ด า นความมั่ น คงทางอาหาร ขยายความรู และ ประสบการณไปสูสาธารณชนวงกวางและผลักดัน ขับเคลื่อนใหเกิดการเปลี่ยนแปลงทางนโยบายใน ที่สุด
59
“... ความมั่นคงดานอาหาร ถือเปนจุดแข็งของเรา ประเทศ ไทยสามารถผลิตอาหารเหลือกิน ไมวาโลกจะวิกฤตอยางไร ก็แลวแต ประเทศไทยก็อยูได ในทางกลับกัน มีเงินแตไมมี อาหารใหซื้อ จะเอาอะไรกิน ...” ศาสตราจารย น.พ. ประเวศ วะสี การประชุมเชิงปฏิบัติการ “ประเทศตองปฏิรูปอยางไรเพื่อเกษตรกรไทยพนวิกฤต” 4 กุมภาพันธ 2553
abc
Q b:QbAA qTiiQc