υπέρ των γυναικών κατά της βίας
erratadesign@yahoo.com
ale των ς Bienn οξενήθηκε η 5 1 ς ου φιλ ίσιο τη το πλα Μεσογείου π ωτοβουλία Σ ε ρ Μ ων της η, με π ο, νέ Θεσσαλονίκ ατείας Νέας μο π υ τ ν έ ή αυτό το με να στη ενικής Γραμμ ανωτές το Δ υ γ Γ ο ρ της θέλ ικό υνδιο ακεδον ς και σ ξουμε αναδεί τικό Γενιά λονίκης, το Μ Τέχνης, ης μαν σσα ένα ση α που Θε είο Σύγχρον επιστήμιο ν σ μ υ έ ο Π θ Μ ς ικό λειο α κοινων ης ομαλής το Αριστοτέ νισμό Λιμένο ν τ α ι γ α η τ ρ ν Ο ώθ κα άπτε ανδρώ αι τον νίκης, οργαν ήταν κ ς η σ ω ί ή συμβ υτό της εσσαλο ίδες. Αφορμ ale, η ικών, α βίας. Θ ρ α nn ε ν μ ie υ η B γ ι ς κα κής τρεις ο θέμα τη 1, ια ε ν ε γ ς τ ο 0/201 ιο το ίδιο η. Στις 25/1 τητας ενδοοικ μενος κάπο ό σ εν ρό Συμβίω Γραμματεία Ισ το Αναφε ς σχέσεις δ ε ή λ σ ή ία ε φυ νικ ιδικ στις έμ ά να κάνει ε ής η Γε ύλων παρουσ κή βία παρ νΦ ενεια ορφ μπορεί η βία κάθε μ ς. Η τω α ‘’Ενδοοικογ : η απειλή ε τ μ κ σ έ ί ώ θ αικ ν υνα . μνεία αι οι γ ις, στην κατά των γυν συμβίωσης’’ τ ν ο χ έ ε ς σ ή έ ικ χ που δ σ ον ασίας, ης αρμ ήτησης σα στις βία μέ το χώρο εργ ι της τ ρος της συζ ται εδώ Μέ ώς κα υσιάζε λιτικό νεια, σ οικογέ ο δρόμο καθ διεθνών αυτής παρο το πο στ των οντας τορία ζ ς ί α υ ί ψ ο β τ ο ν συ την ισ μάτων ονικής δολοφ τικών κυκλω fficking. υπόβαθρο, ία από τις a α tr εμπειρ υ εγκλημ και την ές δομές πο ικ ν κοινω νται με τις ύ ασχολο . ς ε κ γυναί
σχεδιασμός/επιμέλεια έκδοσης: erratadesign@yahoo.com
ο με τίτλ ιρίδιο υαλική ε χ γ ε ο δεύτερ τη σεξο ς», ν Το ανεχόμαστε ώρο εργασία α α χ ί ε ις ν χ ε ε ή σ ο τ Δ « στ γή ακ ρ χληση υλευτικό χαρ νες Οι ειση εματική την ό ν ε ρ α π βο όμε ως θ υ έχει έχει πάλι συμ ι προς εργαζ ο π ή ικ α πολιτ νικό αι υθύνετ το ελλη ν και απε εργοδότες κ τίθενται ι ε ξ ύ τ ω , τ ια ς Δ ε ω κ . αναπ ί μέσ υνα ρείς κράτος ρέων και γ ωνικούς φο ν ιστοσελίδα ιν ιων φο ν κο α δύο από τη otita.gr). αρμόδ ικών εταίρω ιτ α κ ww.is ση ων ς η ιν τ ο κ η .Γ.Ι.Φ. (w γινε ενημέρω εν ν ισ Γ π τω ς ώ τ η ε τ έ αντιμ τεία ‘’Δ ρονα, ικών. για την ν γυνα ου Ταυτόχ ε την εκστρα μόνη’’, ω τ ά τ α π μ αι βίας κ στα θέματα σχετικά όνη. Δεν είσ ς ά α ικ ο μ σ Ανάμε ν ήταν τα ειδ ς είσαι η ε ο πρόσφατ της α ή κ κ η ικ η τ θ ερί θ συζητή ια συμβουλευ ική συζητή 500/2006 π ν 3 δ ε ας ί εγχειρ εξέδωσε η Γ ων νόμος γενειακής βί λη τ ο υ πο μεγά τας οοικ α Ισότη κατά ενδ λος έγινε μια ί ε τ α μ α ο Γραμ και τέ ν τρόπ α τη βί ρά στο τις ανάγκες με θέμ σεξουαλική ο ν φ ω α λ ν ύ Φ και τη ρο α ουργίας και ών ιτ ναικών ληση στο χώ υ γ ν ω χ ιο λε συμβουλευτικ ι των τ παρενό ώτο εγχειρίδ ν κ ω τ ώς α Το πρ ικών», κέντρων καθ ξενίας . α ς ν α υ ί γ σ ν ο εργα κατά τω ωσης ων φιλ ο «Βία ηγός ενημέρ ών ξενών μένων λ τ ί τ ε μ κοποιη υλευτικ νας οδ είναι έ ροχής συμβο ρικά με κα ικών. και πα σιών αναφο τικών γυνα υπηρε ν σχε γία τω ρ υ ομών. ο ιτ ε τη λ ικών δ τ ικ ρ η τ υποσ
Εισηγήτριες/τες Μαρία Στρατηγάκη: Γενική Γραμματέας Ισότητας των Φύλων, Υπουργείο Εσωτερικών Γιάννος Λιβανός: Γενικός Γραμματέας Νέας Γενιάς. Υπουργείο Παιδείας, Δια Βίου Μάθησης και Θρησκευμάτων. Καλυψώ Γούλα: Αντιδήμαρχος Κοινωνικής Αλληλεγγύης και Προστασίας του Πολίτη του Δήμου Θεσσαλονίκης
Χριστίνα Αθανασιάδου: Επίκουρη Καθηγήτρια στο τμήμα Ψυχολογίας, Mέλος της Επιστημονικής Επιτροπής για την Αντιμετώπιση της Βίας κατά των Γυναικών της Γ.Γ.Ι.Φ. του Υπουργείου Εσωτερικών Αθηνά Γούλιαρου: Δικηγόρος με πείρα στηις υποθέσεις οικογενειακού δικαίου και με ενεργό συμμετοχή στο φεμινιστικό κίνημα στην Ελλάδα από τη δεκαετία του 80’ Μαρία Παπαθανασίου: Ψυχολόγος και σύμβουλος του ΚΕΘΙ
Αποσπάσματα από την Ημερίδα της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς σε συνεργασία με την Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων
Ενδοοικογενειακή βία κατά των γυναικών: Η απειλή της αρμονικής συμβίωσης Oλόκληρη η συζήτηση είναι διαθέσιμη στο site της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς: www.neagenia.gr σε μορφή κειμένου αλλά και σε βίντεο.
ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ
εισαγωγή Μαρία Στρατηγάκη: Καλησπέρα σε όλους και όλες που είχατε την υπομονή και την καλή διάθεση να έρθετε σήμερα στην Αποθήκη 13 στη Θεσσαλονίκη. Να καλησπερίσουμε και τους διαδικτυακούς μας φίλους που μας παρακολουθούν. Λέγομαι Μαρία Στρατηγάκη και είμαι η Γενική Γραμματέας Ισότητας των Φύλων του Υπουργείου Εσωτερικών. Βρισκόμαστε εδώ για μια συζήτηση για τη βία κατά των γυναικών, ένα θέμα που ταιριάζει απόλυτα με το βασικό θέμα της «Biennale Νέων Καλλιτεχνών της Θεσσαλονίκης», που είναι η Συμβίωση. [...] Γιάννος Λιβανός: Η σημερινή εκδήλωση αφορά στη βία κατά των γυναικών, την ενδοοικογενειακή βία και κατά πόσο είναι εφικτή η συμβίωση όταν οι γυναίκες υφίστανται ψυχολογική ή σωματική βία. Είναι ένα θέμα που πιθανόν να θεωρούμε σαν κοινωνία ότι το έχουμε λύσει, το έχουμε προσπεράσει, ότι ανήκει στο παρελθόν. Σίγουρα τα πράγματα είναι καλύτερα, όμως υπάρχει πολύς δρόμος ακόμα όπως θα φανεί και στην πορεία της συζήτησης. Το καμπανάκι για τη Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, αναφορικά με τη σημερινή θεματική, χτύπησε όταν στο πλαίσιο του προγράμματος της Γραμματείας «Δωρεάν Νομική Βοήθεια για Νέους» επικοινώνησε ο Δικηγορικός Σύλλογος Θεσσαλονίκης με την υπηρεσία 6
Ενδοοικογενειακή βία κατά των γυναικών: Η απειλή της αρμονικής συμβίωσης
προκειμένου να αυξηθεί το όριο δικαιούχων του προγράμματος από τα 30 στα 35 έτη, λόγω των πολλών περιπτώσεων γυναικών σε αυτή την ηλικία που είχαν πέσει θύματα ψυχολογικής ή σωματικής βίας εντός του οικογενειακού τους περιβάλλοντος και ζητούσαν νομική συνδρομή μέσω του προγράμματος. Καλυψώ Γούλα: Καλωσορίζω και τον κύριο Λιβανό, την κυρία Στρατηγάκη την οποία γνώρισα πρόσφατα και προσβλέπω στη συνεργασία του Δήμου Θεσσαλονίκης με τη Γενική Γραμματεία Ισότητας σε ένα θέμα πολύ σημαντικό, που είναι η συμμετοχή του Δήμου Θεσσαλονίκης μαζί με άλλους 15 Δήμους στο πρόγραμμα για τη σύσταση ξενώνα για την υποστήριξη των θυμάτων της ενδοοικογενειακής βίας, των γυναικών και των παιδιών τους. Θα υλοποιηθεί στο πλαίσιο και με χρηματοδότηση του προγράμματος ΕΣΠΑ στο οποίο θα αναφερθεί αργότερα η κυρία Στρατηγάκη. Εγώ θέλω να τονίσω ότι πρόκειται για μία πολύ σημαντική πρωτοβουλία, με την έννοια ότι στο ζήτημα του χώρου δεν ενδιαφέρει απλώς να υπάρχει ένα κατάλυμα, κάτι τέτοιο υπάρχει ήδη, είναι κάτι πολύ περισσότερο. Όπως και η συμβουλευτική, έτσι και ο χώρος του ξενώνα πρέπει να είναι στελεχωμένος και με έμψυχο υλικό - δεν αρκεί απλώς ένα κρεβάτι, μια κουζίνα. Θέλει ψυχολόγο, κοινωνική λειτουργό, νομική στήριξη ώστε να ξέρει η γυναίκα πως θα μπορέσει να αντιμετωπίσει όλα τα ζητήματα που συνδέονται μ’ αυτή την άσχημη εξέλιξη της συμβίωσης. Μου άρεσε ο υπότιτλος τον οποίο διάβασα στην αφίσα που έλεγε πως «η βία κατά των γυναικών απειλεί και την αρμονική συμβίωση» γιατί πραγματικά είναι μια μεγάλη απειλή η οποία έρχεται σε κόντρα με την έννοια που έχει κανείς για τη συμβίωση, η οποία καλώς ή κακώς είναι από μόνη της προβληματική. Η συμβίωση μεταξύ των ανθρώπων είναι κάτι πολύ δύσκολο και στις κοινωνικές 7
ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ
και οικονομικές συνθήκες που ζούμε θα γίνουν ακόμη πιο έντονα τα φαινόμενα της βίας τα οποία αντιμετωπίζονται είτε μέσα στην οικογένεια είτε σε άλλες μορφές συμβίωσης. Μαρία Στρατηγάκη: Στη Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων έχουμε εκπονήσει το «Εθνικό Πρόγραμμα για την Ουσιαστική Ισότητα των Φύλων 2010-2013». Σε αυτό το Πρόγραμμα, βασική προτεραιότητα και πεδίο στο οποίο θα αξιοποιηθεί το μεγαλύτερο μέρος των διαθέσιμων κονδυλίων της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων, αποτελεί η πρόληψη και καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών. Όταν αναφερόμαστε στη βία κατά των γυναικών, εννοούμε όλες τις μορφές βίας: την ενδοοικογενειακή βία, την παράνομη διακίνηση (trafficking), τη σεξουαλική παρενόχληση. Είναι αντίληψη μας ότι όλες αυτές οι μορφές, είναι εκφάνσεις του ίδιου φαινομένου άσκησης βίας κατά των γυναικών μέσα στην κοινωνία και εκφράζεται και στον χώρο εργασίας και στο χώρο της οικογένειας αλλά και στον ευρύτερο χώρο. Θα αναφερθώ σε ορισμένα βασικά στοιχεία: Μια στις τρεις γυναίκες, κάποια στιγμή της ζωής της θα υποστεί ψυχολογική ή σεξουαλική βία από έναν σύντροφο. Μια στις πέντε γυναίκες, κάποια στιγμή στη ζωή της θα πέσει θύμα βιασμού ή απόπειρας βιασμού. Το 40 - 50% των γυναικών στην Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αναφέρει κάποια μορφή σεξουαλικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας. 500.000 έως 2 εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο, κυρίως γυναίκες και παιδιά, διακινούνται παράνομα κάθε χρόνο με σκοπό τη σεξουαλική εκμετάλλευση και την εξαναγκαστική εργασία. Περίπου το 1/5 των γυναικών έχει υποστεί σωματική βία τουλάχιστον μια φορά στη ζωή τους και περισσότερο από το 1/10 έχει υποστεί σεξουαλική βία. Οι περισσότερες βίαιες πράξεις που υφίστανται 8
Ενδοοικογενειακή βία κατά των γυναικών: Η απειλή της αρμονικής συμβίωσης
οι γυναίκες προέρχονται από το άμεσο κοινωνικό τους περιβάλλον και ιδιαίτερα από τον (πρώην) σύντροφό τους. Περίπου το 12 - 15% βρίσκεται σε βίαιη σχέση μετά την ηλικία των 16 ετών. Τί δράσεις υλοποιούμε στη Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων για την πρόληψη και καταπολέμηση της βίας κατά των γυναικών; Έχουμε αναπτύξει ένα συγκροτημένο κι αρκετά ολοκληρωμένο Πρόγραμμα για την καταπολέμηση της βίας. Από το Μάρτιο λειτουργεί η Τηλεφωνική Γραμμή SOS 15900, ενώ παράλληλα δημιουργούμε Συμβουλευτικά Κέντρα στην έδρα κάθε Περιφέρειας, όπως επίσης αναπτύσσουμε Συμβουλευτικά Κέντρα και Ξενώνες Φιλοξενίας σε πόλεις της χώρας, που έχουν επιλεγεί με βάση πληθυσμιακά και γεωγραφικά κριτήρια. Αναφέρθηκε νωρίτερα η κ. Γούλα σ’ αυτό, καθώς ο Δήμος Θεσσαλονίκης πρόκειται να αποκτήσει ξενώνα δυναμικότητας είκοσι (20) γυναικών με τα παιδιά τους μέσα στο 2012. Ήδη έχει ξεκινήσει η τεχνική επεξεργασία της πρότασης. Παράλληλα με τα παραπάνω έχουμε σχεδιάσει και πραγματοποιούμε εκστρατεία ενημέρωσης με κεντρικό σύνθημα «Δεν είσαι η μόνη. Δεν είσαι μόνη», η οποία περιλαμβάνει έντυπο υλικό (μπορείτε να δείτε τις αφίσες και τα φυλλάδιά μας), καθώς και ραδιοφωνικό και τηλεοπτικό σποτ κ.ά.. Η Τηλεφωνική Γραμμή SOS 15900 ξεκίνησε τη λειτουργία της τον Μάρτιο του 2011. Λειτουργεί σε 24ωρη βάση, 365 μέρες το χρόνο. Για την στελέχωσή της έχουν προσληφθεί μέσω ΑΣΕΠ δεκατρία (13) άτομα: ψυχολόγοι και κοινωνικοί/ ές λειτουργοί, οι οποίοι/ες απαντούν όλο το 24ωρο σε γυναίκες που παίρνουν τηλέφωνο και ζητούν συμβουλευτική στήριξη σχετικά με το που μπορούν να αποταθούν ανάλογα με το περιστατικό (πού θα ζητήσουν ψυχολογική βοήθεια, αν πρέπει να πάνε στην αστυνομία ή στο νοσοκομείο, σε κάποιο Ξενώνα Φιλοξενίας κ.ά.). Η Τηλεφωνική 9
ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ
Γραμμή SOS 15900, κατά τους πρώτους έξι (6) μήνες της λειτουργίας της δέχτηκε 2000 κλήσεις. Από αυτές οι περισσότερες αφορούσαν σε ενδοοικογενειακή βία και ήταν οι ίδιες οι γυναίκες οι οποίες τηλεφώνησαν. Υπήρχαν, βέβαια, και ορισμένες κλήσεις που αφορούσαν σε περιπτώσεις σεξουαλικής παρενόχλησης ή βιασμού ή άλλων μορφών βίας. Από τις γυναίκες που πήραν μόνες τους τηλέφωνο, το 48% ήθελε ψυχοκοινωνική στήριξη, το 21% νομική συμβουλευτική και το 23% νομική βοήθεια. Τα Συμβουλευτικά Κέντρα της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων, όπως ήδη ανέφερα θα βρίσκονται στις έδρες των Περιφερειών. Έχει ήδη καθυστερήσει η σύστασή τους, όμως πλέον βρισκόμαστε πάρα πολύ κοντά στη δημοσίευση της προκήρυξης για τη στελέχωσή τους με ψυχολόγους, κοινωνικές λειτουργούς και νομικούς. Τα Συμβουλευτικά Κέντρα θα παρέχουν άμεση αρωγή σε γυναίκες θύματα βίας και συμβουλευτική στήριξη σε γυναίκες, ώστε να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν το πρόβλημά τους, να ανακτήσουν την αυτοπεποίθησή τους και να ενδυναμωθούν. Επιπλέον, στα Συμβουλευτικά Κέντρα θα παρέχεται νομική συμβουλευτική και δωρεάν νομική βοήθεια σε συνεργασία με τους δικηγορικούς συλλόγους. Σε συνέργεια με τα Συμβουλευτικά Κέντρα πρόκειται να λειτουργούν οι Ξενώνες Φιλοξενίας των Δήμων. Παράλληλα με τα παραπάνω έχουμε εκπονήσει δύο (2) Οδηγούς-Εργαλεία Συμβουλευτικής, στους οποίους παρουσιάζεται η μεθοδολογία για την παροχή συμβουλευτικής σε γυναίκες θύματα βίας, καθώς εκτός από τη διαμόρφωση των χώρων που είναι ιδιαίτερα σημαντική, έχει μεγάλη σημασία να παρέχονται σωστές κατευθύνσεις για την ορθή αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών. Όπως γνωρίζετε όλες και όλοι, ο τρόπος με τον οποίο θα αντιμετωπίσεις μια γυναίκα είναι πάρα πολύ σημαντικός, καθώς επιδιώκουμε να τις ενδυναμώσουμε και να τις ενισχύσουμε. 10
Ενδοοικογενειακή βία κατά των γυναικών: Η απειλή της αρμονικής συμβίωσης
Η συνεισφορά του φεμινιστικού κινήματος Χριστίνα Αθανασιάδου: Μια από τις σημαντικότερες συνεισφορές των φεμινιστριών στην επιστήμη της ψυχολογίας ήταν ότι δημιούργησαν τις προϋποθέσεις και τους όρους για μια συμβουλευτική πρακτική ευαίσθητη ως προς τον παράγοντα φύλο. Από τη στιγμή που αναγνωρίστηκε ο ρόλος της ταυτότητας του φύλου στη συμβουλευτική και τη ψυχοθεραπεία, υπήρξε ταυτόχρονα πηγή νέων θεωριών και έρευνας. Η έρευνα αυτή επικεντρώθηκε σε τρία κυρίως θέματα. Πρώτον στην ανάπτυξη μιας φεμινιστικής θεωρητικής προσέγγισης της συμβουλευτικής, δεύτερον στην επιρροή που ασκεί στη διαδικασία της συμβουλευτικής ο συνδυασμός των φύλων του πελάτη και του συμβούλου και τρίτον, στη δημιουργία μοντέλων συμβουλευτικής κατάλληλων για συγκεκριμένους τομείς της γυναικείας εμπειρίας όπως για παράδειγμα η κακοποίηση, η κατάθλιψη, οι διαταραχές διατροφής κι άλλα προβλήματα που πλήττουν κυρίως τις γυναίκες. Ενώ οι περισσότερες υποστηρικτικές θεραπευτικές προσεγγίσεις δίνουν έμφαση στο άτομο, η συμβουλευτική με την οπτική του φύλου δίνει έμφαση σε κοινωνικούς και πολιτισμικούς παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξη. Ειδικότερα βασίζεται στην προϋπόθεση ότι για να κατανοήσουμε καλύτερα το άτομο είναι σημαντικό να λάβουμε υπόψη το κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσονται πολλά από τα προβλήματά του. Η αντικατάσταση 11
ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ
της πατριαρχικής «αντικειμενικής» αλήθειας με τη φεμινιστική συνείδηση και η επικύρωση της γυναικείας εμπειρίας. Η ενδυνάμωση των πελατών, η ηθική της φροντίδας, η αμοιβαιότητα και η ισοτιμία στη ψυχοθεραπευτική σχέση. Η απόρριψη του ιατρικού μοντέλου για τη ψυχική νόσο, η διεκδίκηση της κοινωνικής δικαιοσύνης και τέλος η αναγνώριση όλων των μορφών καταπίεσης, τόσο μεταξύ των γυναικών όσο και μεταξύ των ανδρών. Στο σύνολο της η φεμινιστική ψυχολογική θεωρεία και πρακτική, αφενός υπέδειξε τον τρόπο με τον οποίο η παραδοσιακή ψυχολογία αποσιώπησε τις συνέπειες της ανδρικής κυριαρχίας εστιάζοντας την ανάλυση της αποκλειστικά στο άτομο αφετέρου, επικεντρώθηκε στις γυναίκες κι αναγνώρισε την ανάγκη μεταρρυθμίσεων και αλλαγών προς όφελος των γυναικών.
Οι οδηγοί της Γ.Γ.Ι.Φ. Σε κάθε περίπτωση, το φεμινιστικό κίνημα μας παρακίνησε να αμφισβητήσουμε βασικές προϋποθέσεις του επαγγέλματος της ψυχολογίας. Για παράδειγμα είναι οι γυναίκες πιο επιρρεπείς στην κατάθλιψη ή μήπως είναι πιο πιθανόν να διαγνωστούν με κατάθλιψη από την κοινωνία μας; Μπορούν οι κλασσικές ψυχολογικές θεωρίες, οι οποίες αντικατοπτρίζουν την άποψη των λευκών ανδρών, να εξηγήσουν τη γυναικεία εμπειρία και ν’ ανταποκριθούν στις ανάγκες των γυναικών που ζητούν συμβουλευτική στήριξη; Είναι οι γυναίκες που υφίστανται κακοποίηση πιο αδύναμες συναισθηματικά, ή μήπως η κακοποίηση είναι απόρροια της υποδεέστερης οικονομικής και κοινωνικής τους θέσης; Στις παραπάνω αρχές και 12
Ενδοοικογενειακή βία κατά των γυναικών: Η απειλή της αρμονικής συμβίωσης
προϋποθέσεις στηριχθήκαμε ως επιστημονική επιτροπή αλλά και ως συγγραφική ομάδα προκειμένου να προχωρήσουμε στη σύνταξη των ειδικών εγχειριδίων συμβουλευτικής της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των φύλων με θέμα τη βία κατά των γυναικών και τη σεξουαλική παρενόχληση στο χώρο της εργασίας. Κατά την άποψή μου πρόκειται για δύο σημαντικά βιβλία. Το πρώτο με τίτλο «Βία κατά των γυναικών, οδηγός παροχής συμβουλευτικών υπηρεσιών και λειτουργίας των υποστηρικτικών δομών» αφορά στη συμβουλευτική υποστήριξη γυναικών θυμάτων της έμφυλης βίας και απευθύνεται όπως αναφέρει και η Γενική Γραμματέας Ισότητας των Φύλων στον πρόλογο της έκδοσης, σε επαγγελματίες και φορείς που παρέχουν υπηρεσίες κοινωνικής και νομικής στήριξης σε γυναίκες θύματα σωματικής, ψυχολογικής και σεξουαλικής κακοποίησης, βιασμού, παρενόχλησης στον χώρο της εργασίας και σε θύματα trafficking. Ο οδηγός αποτελεί ένα συλλογικό έργο για τη σύνταξη του οποίου συνεργάστηκαν στενά η κ. Libby Tata Arsel ομότιμη καθηγήτρια ψυχολογίας του πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης, η κ. Ελένη Ζορμπά, κοινωνική λειτουργός, η κ. Στεφανία Σουλή δικηγόρος και η κ. Μαρία Τόπα ψυχολόγος και πρώην σύμβουλος του Κέντρου Ερευνών για θέματα ισότητας. Οι διαφορετικές οπτικές και προσεγγίσεις των παραπάνω επιστημόνων απεικονίζονται πλήρως στο κείμενο του οδηγού ο οποίος διακρίνεται σε τρία μέρη. Το πρώτο μέρος με θέμα τη βία κατά των γυναικών συνοψίζει τις ψυχολογικές και κοινωνικές προσεγγίσεις για την ταυτότητα του φύλου και τις διαφορές ανάμεσα στα φύλα, τις μορφές της βίας, τις κοινωνικές αντιλήψεις για τη βία, τις συνέπειες και τις επιπτώσεις της ενδοοικογενειακής βίας, το ζήτημα της σεξουαλικής παρενόχλησης στο χώρο της εργασίας και τέλος, τις πολιτικές που έχουν αναπτυχθεί σε διεθνές και εθνικό επίπεδο στην αντιμετώπιση 13
ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ
της βίας. Το δεύτερο μέρος του οδηγού, με θέμα τη συμβουλευτική γυναικών που υφίστανται βία είναι πιο εφαρμοσμένο, περιλαμβάνει τρία κεφάλαια καθένα από τα οποία αποτυπώνει και μια διαφορετική προσέγγιση στο ζήτημα της στήριξης των γυναικών από επαγγελματίες διαφορετικών ειδικοτήτων. [...] Με βάση τα παραπάνω γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι ο συγκεκριμένος οδηγός αποτελεί ένα πλήρες κι ολοκληρωμένο εγχειρίδιο συμβουλευτικής στήριξης κακοποιημένων γυναικών που συνδυάζει τη θεωρία με την πρακτική καθοδήγηση καθώς περιλαμβάνει ποικίλα αληθινά παραδείγματα αντιμετώπισης γυναικών με σαφείς υποδείξεις προς τον σύμβουλο. Το δεύτερο βιβλίο με τίτλο «Δεν ανεχόμαστε τη σεξουαλική παρενόχληση στο χώρο εργασίας», εγχειρίδιο συμβουλευτικής προς εργαζόμενες, εργοδότες και κοινωνικούς φορείς, πραγματεύεται ειδικότερα το ζήτημα της σεξουαλικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας, το οποίο σύμφωνα με στοιχεία πλήττει εκατομμύρια εργαζόμενων γυναικών σ’ όλο τον κόσμο. Το εγχειρίδιο απευθύνεται πρωτίστως στις εργαζόμενες γυναίκες καθώς και στους φορείς που δραστηριοποιούνται σε θέματα πρόληψης κι αντιμετώπισης της σεξουαλικής παρενόχλησης. [...] Το εγχειρίδιο αυτό χωρίζεται σε τρία μέρη. Στο πρώτο μέρος περιγράφεται η ψυχοκοινωνική πραγματικότητα που βιώνει η εργαζόμενη που υφίσταται σεξουαλική παρενόχληση μέσα από πραγματικά παραδείγματα γυναικών που έχουν προχωρήσει σε καταγγελία. Οι μαρτυρίες μάλιστα των ίδιων των γυναικών δίνουν απαντήσεις σε ερωτήματα όπως: «Πώς αναγνωρίζουμε την παρενόχληση;», «Γιατί ανέχονται οι γυναίκες την παρενόχληση;», «Ποιές είναι οι συνήθεις 14
Ενδοοικογενειακή βία κατά των γυναικών: Η απειλή της αρμονικής συμβίωσης
αντιδράσεις των γυναικών;» κλπ. Το δεύτερο μέρος αναφέρεται στο ρόλο των κεντρικών φορέων στην Ελλάδα που είναι αρμόδιοι για την καταπολέμηση της σεξουαλικής παρενόχλησης, όπως ο συνήγορος του πολίτη και το σώμα επιθεώρησης εργασίας. Στο τρίτο και τελευταίο μέρος δίνονται κατευθύνσεις για το πώς πρέπει να χειρίζονται τέτοιου είδους υποθέσεις οι εργοδότες, οι εργαζόμενες κι οι σχετικοί φορείς. Το εγχειρίδιο περιλαμβάνει επιπλέον πέντε παραρτήματα που παρουσιάζουν το νόμο για τη σεξουαλική παρενόχληση στην Ελλάδα, τον ορισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, έναν επιχειρησιακό κώδικα συμπεριφοράς ενάντια στη σεξουαλική παρενόχληση, το έντυπο υποβολής καταγγελίας για παρενόχληση και τέλος, δείγμα σχετικών υποθέσεων στις οποίες διαμεσολάβησε ο Συνήγορος του Πολίτη. Σύμφωνα με τη συγγραφέα, σκοπός του εγχειριδίου είναι να συμβάλλει με συγκεκριμένες προτάσεις στην πρόληψη και την αντιμετώπιση της σεξουαλικής παρενόχλησης, ώστε το γράμμα του νόμου να γίνει βαθμιαία πραγματικότητα μέσα από μια συντονισμένη προσπάθεια μεταξύ της Γενικής Γραμματείας Ισότητας των Φύλων και άλλων κοινωνικών εταίρων.
15
ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ
Η πολιτική αντιμετώπιση του ζητήματος της βίας Αθηνά Γούλιαρου: Όταν πια θα επιληφθεί του θέματος η Δικαιοσύνη, ήδη θα έχει γίνει μια σοβαρή προεργασία στην ενδυνάμωση, στην αυτοεκτίμηση της γυναίκας. Αυτό το κομμάτι το θεωρώ πάρα πολύ σημαντικό και χωρίς αυτό το υποστηρικτικό πλαίσιο, όσο καλός και να έχει γίνει ο νόμος - γιατί θέλουμε μια βελτίωση στο νόμο - χωρίς το υποστηρικτικό κομμάτι, δεν έχει τα εχέγγυα, δεν θα έχουμε ένα καλό αποτέλεσμα. [...] Μαρία Παπαθανασίου: Εγώ θέλω να μιλήσω για τη βία που επικρατεί στις στενές διαπροσωπικές σχέσεις των ενηλίκων και των ανηλίκων. Δηλαδή για τη βία που επικρατεί κυρίως σ’ αυτό που λέμε ιδιωτική σφαίρα. Θα ήθελα να επισημάνω ότι το να μιλήσεις για τη βία, ν’ αναπτύξεις παρεμβάσεις, ή να την ερευνήσεις, είναι ένα ζήτημα ιδιαίτερα πολύπλοκο. Και χρειάζεται τώρα πια να φέρουμε στην επιφάνεια αυτή την πολυπλοκότητα, να συζητήσουμε ανοιχτά γι αυτήν, με σκοπό, αφενός να αναχαιτίσουμε ή να αναδομήσουμε ορισμένες ιδέες οι οποίες είναι κυρίαρχες στο πεδίο και στο χώρο και στον κόσμο, στις ίδιες τις γυναίκες - θύματα, στους δράστες ή στα παιδιά, με σκοπό επίσης να τις εξαλείψουμε ή να τις αντικαταστήσουμε. Και να μπορέσουμε ν’ αλλάξουμε αυτό το ερώτημα, να μπορέσουμε να εξαλείψουμε τη βία. Αυτό που θα ήθελα καταρχήν 16
Ενδοοικογενειακή βία κατά των γυναικών: Η απειλή της αρμονικής συμβίωσης
να πω είναι ότι το να ορίσεις τη βία είναι ένα ζητούμενο που δεν είναι μονοσήμαντο και δεν θα πρέπει να θεωρείται αυτονόητο. Ένα άλλο θέμα που δείχνει την πολυπλοκότητα και την ανθεκτικότητα της βίας είναι το εύρημα το οποίο υπονοείται και το οποίο αντιμετωπίζουμε κάθε φορά και στον επιστημονικό και στον κοινωνικό λόγο. Υπάρχει το φαινόμενο της ανθεκτικότητας της βίας ιδιαίτερα σε μακροχρόνιες σχέσεις. Συχνά παρατηρείται ότι πολλές βίαιες σχέσεις επιζούν στο πέρασμα του χρόνου και δεν διαλύονται. Αυτή η παρατήρησή μου, συνήθως στον επιστημονικό κόσμο αλλά και στον απλό κόσμο μεταφράζεται και αποτυπώνεται με το εξής ερώτημα: «Γιατί οι γυναίκες δεν φεύγουν;» Πάνω σ’ αυτό θα ήθελα να πω ορισμένα πράγματα. Ο τρόπος με τον οποίο σκεφτόμαστε όταν διατυπώνουμε αυτό το ερώτημα είναι διαφορετικός κι έχει άλλα πράγματα ως συνέπειες από τον πρώτο τρόπο που σας είπα. Που, όταν λέμε «γιατί οι γυναίκες δεν φεύγουν;», υποθέτουμε ότι η ευθύνη για τη βία είναι της γυναίκας. Ένα τέτοιου είδους ερώτημα αγνοεί αυτό που αποτελεί κοινό τόπο στο χώρο των επιστημών. Ότι δεν μπορείς να μιλήσεις για τη βία μ’ έναν απλό και μονοσήμαντο τρόπο. Είναι ποικίλες οι δυναμικές που εκπορεύονται από αυτή. Δηλαδή ξέρουμε ότι στη βία εξασκούνται οικονομικές και ψυχολογικές δυνάμεις. Κι όταν διατυπώνουμε ένα ερώτημα αναλογιζόμενοι μόνο το τι κάνει η γυναίκα δεν κάνουμε τίποτα άλλο παρά να την ενοχοποιούμε και να της αποδίδουμε όλο το βάρος της ευθύνης γι αυτό που ζει. Χριστίνα Αθανασιάδου: Στο διαχωρισμό που έκανα ανάμεσα στην παραδοσιακή ψυχολογία ή σ’ αυτό που γνωρίζουμε σήμερα ότι καταγράφεται στα βιβλία, στην έρευνα στο χώρο της ψυχολογίας, έκανα το διαχωρισμό ανάμεσα στην παραδοσιακή ψυχολογία και στις φεμινιστικές προσεγγίσεις στο χώρο της ψυχολογίας. Δεν μίλησα ειδικότερα για 17
ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ
τη βία, μίλησα για όλη αυτήν την αμφισβήτηση που έφεραν οι φεμινίστριες ψυχολόγοι ακαδημαϊκοί κλπ. στην επιστήμη της ψυχολογίας. Αμφισβήτησαν ουσιαστικά την παθολογικοποίηση από τη μεριά της ψυχολογίας, την έμφαση στο άτομο. Το γεγονός ότι παραβλέπουν πολλές φορές τους πολιτισμικούς και κοινωνικούς παράγοντες στους οποίους οφείλονται πολλά προβλήματα ή η παθολογία που αναπτύσσει το άτομο. Σ’ αυτό αναφέρθηκα. Είναι μια διαφορετική οπτική απέναντι στα πράγματα, απέναντι στον ψυχικό πόνο, απέναντι στις δυσκολίες, στα προβλήματα. Μια διαφορετική προσέγγιση την οποία ανέπτυξαν φεμινίστριες ακαδημαϊκοί και ψυχολόγοι. Σαφώς και την ασπαζόμαστε, κι εγώ προσωπικά και νομίζω και πολλοί απ’ όσους εργάζονται στη Γενική Γραμματεία Ισότητας των Φύλων. Και τα συμβουλευτικά κέντρα υποστήριξης γυναικών υιοθετούν αυτού του είδους τις προσεγγίσεις και μ’ αυτόν τον τρόπο αντιμετωπίζουν το άτομο και την ψυχική υγεία. [...] Μαρία Παπαθανασίου: Για το ρόλο και τη σημασία της υιοθέτησης μιας φεμινιστικής οπτικής του φύλου στις περιπτώσεις βίας κατά των γυναικών. Και στις περιπτώσεις που αφορούν σε θέματα των γυναικών. Από τις γνώσεις μου κι από την προσωπική μου πείρα πια. Αυτό το οποίο διατείνομαι είναι ότι για να μιλήσεις για τη βία πρέπει να έχεις μια πολιτική θέση. Κι αυτό είναι φεμινιστική αρχή. [...] Να προσθέσω κάτι πάνω σ’ αυτό. Η προβληματική που λέει εδώ η Αθηνά Γούλιαρου είναι πάρα πολύ σημαντική. Εγώ νομίζω ότι αν κάποιος από εμάς ακούει επεισόδια βίας και παρέμβει, είτε παίρνοντας τηλέφωνο οπότε θα παρέμβει η αστυνομία, είτε χτυπώντας το κουδούνι, ακόμα και εάν δεν μπει μέσα, αυτό είναι μια πράξη πολλές 18
Ενδοοικογενειακή βία κατά των γυναικών: Η απειλή της αρμονικής συμβίωσης
φορές σωτηρίας. Αν περπατούμε στο δρόμο και γίνουμε μάρτυρες μιας σκηνής βίας, το να παρέμβουμε με ασφάλεια εκείνη την ώρα, είναι μια κίνηση η οποία μπορεί να σώσει ορισμένους ανθρώπους. Κι αυτό είναι ένα από τα πιο βασικά πράγματα που χρειάζεται όταν μιλάμε για την αντιμετώπιση της βίας. Εγώ αυτό που θα ήθελα να τονίσω είναι τό τι μπορούμε να κάνουμε, όταν γνωρίζουμε μια γυναίκα ή ένα κορίτσι ή μια έφηβη που υφίσταται βία. Καταρχήν αυτό που χρειάζεται να έχουμε πάντα στο νου μας είναι ότι δε φταίνε οι ίδιες οι γυναίκες για τη βία που δέχονται. Το άλλο που πρέπει να ξέρουμε είναι ότι δεν υπάρχουν ξεκάθαρα μέτρα και εύκολες λύσεις. Η βία είναι πολύπλοκη και πολλές φορές η μια ενέργεια μπορεί να πυροδοτήσει άλλα προβλήματα. Αλλά μια ενέργεια μπορεί και να σώσει ζωές. Και πρέπει αυτός που έρχεται σε επαφή με κάποια γυναίκα, ένας συγγενής, ένας φίλος, μία πολίτης ή ένας πολίτης που περπατάνε στο δρόμο, να το ξέρει αυτό, ότι δεν υπάρχουν ξεκάθαρες λύσεις. Χρειάζεται όμως ο καθένας να είναι ενήμερος για το τι μπορεί να προσφέρει και να έχει την υπευθυνότητα του τι μπορεί να κάνει. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι όταν μιλάμε με μια τέτοιου είδους γυναίκα σ’ ένα διαπροσωπικό επίπεδο να μιλάμε μ’ έναν τρόπο που να έχει τα εξής χαρακτηριστικά. Καταρχήν να την ακούμε, τι σημαίνει ακούω; Σημαίνει ότι δεν διακόπτω τον άλλο όταν μιλάει, σημαίνει ότι δεν κάνω ερωτήσεις στον άλλο την ώρα που μου εμπιστεύεται όλα αυτά που περνάει. Αφήνουμε τον άλλο να πει αυτό που θέλει να πει, με το ρυθμό που θέλει να το πει. Δεν τον κριτικάρουμε, δεν λέμε εκφράσεις «καλά τόσον καιρό δεν ήρθες να μου πεις τίποτα;» ή δεν λέμε σ’ ένα παιδί που πάει στη δασκάλα «γιατί δεν ήρθες σε μένα πιο μπροστά;». Αυτές είναι στάσεις που υποδηλώνουν κάποια επικριτικότητα. Δεν είναι εύκολο για τον άλλο. 19
ΓΕΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΝΕΑΣ ΓΕΝΙΑΣ
Όταν ο άλλος μας μιλάει για τόσο σοβαρά ζητήματα πρέπει να έχουμε στο μυαλό μας ότι κάνει κάτι πάρα πολύ δύσκολο για τον ίδιο. Αυτό πρέπει να το σεβαστούμε. Επίσης πρέπει να τηρήσουμε μία τέτοια στάση ώστε τον βοηθήσουμε να μιλήσει ακόμα περισσότερο. Επιπλέον, ποτέ δεν πρέπει να υποσχόμαστε στους άλλους ότι μπορούμε να κάνουμε πράγματα τα οποία γνωρίζουμε ότι δεν μπορούμε να πραγματοποιήσουμε. Όταν ακούμε πράγματα τραγικά και θέλουμε να απαλλάξουμε τον άλλο απ’ αυτό το φορτίο, μπορεί να κάνουμε κάτι δίχως ο άλλος να μας το ζητήσει. Πολλές φορές χρειάζεται απλώς να συζητήσουμε με τον άλλο. Να τον ρωτήσουμε, «πώς φαντάζεσαι ότι μπορώ να σε βοηθήσω, τί θα ήθελες από μένα;». Το να ακούει κάποιος είναι βοήθεια. Βοήθεια μπορεί να είναι ορισμένα χρήματα που μπορεί να δώσουμε. Βοήθεια μπορεί να είναι να μην την επικρίνουμε. Βοήθεια μπορεί να είναι το να μεσολαβήσουμε προκειμένου να επικοινωνήσει με κάποια άλλη υπηρεσία. Οτιδήποτε μπορεί να είναι βοήθεια. Μην φαντάζεστε ότι βοήθεια είναι μόνο το να επιτύχουμε αυτή η γυναίκα να φύγει από τη σχέση. Όχι, βοήθεια δεν είναι αυτό. Η απόφαση του να φύγει ή όχι από μια σχέση, είναι δική της υπόθεση. Κι αυτό πρέπει όλοι μας να το σεβόμαστε, να μην λέμε «καλά πως έκατσες τόσον καιρό εκεί πέρα»… [...] Γνωρίζω πολύ καλά ότι τα στερεότυπα κι οι προκαταλήψεις ανθίστανται και απορείς καμιά φορά πώς είναι δυνατόν, νέοι άνθρωποι μορφωμένοι να έχουν πάρα πολλές στερεότυπες αντιλήψεις για το πώς πρέπει να είναι δομημένη μια οικογένεια. Ωστόσο θα ήταν άδικο να πούμε ότι δεν υπάρχει εξέλιξη. Ασφαλώς και τα νέα κορίτσια, και το χαίρομαι πάρα πολύ όταν τα συναντώ (κανένα ευχαριστώ δεν έχουν πει στις φεμινίστριες και καλά κάνουν) αλλά επειδή ακριβώς είναι μορφωμένες, αυτόνομες, ανεξάρτητες, δεν 20
Ενδοοικογενειακή βία κατά των γυναικών: Η απειλή της αρμονικής συμβίωσης
ανέχονται τη βία. Γι αυτό απορούμε πολλές φορές που τα ποσοστά στις μέρες μας είναι υψηλότερα απ’ ότι σε παλιότερες εποχές. Η εξήγηση είναι ότι απλά υπάρχει μεγαλύτερη δημοσιοποίηση του προβλήματος και περισσότερες καταγγελίες. Δε νομίζω ότι έχουμε περισσότερα περιστατικά στις μέρες απ’ ότι τη δεκαετία του 70΄. Μαρία Στρατηγάκη: Να προσθέσω εδώ και το ρόλο της τεχνολογίας στην άσκηση βίας και παρενόχλησης μέσω των κινητών τηλεφώνων κι ο έλεγχος του κάθε στιγμής τι κάνεις και πως το κάνει και που βρίσκεσαι. Σ’ αυτό μας έχει βοηθήσει η τεχνολογία. Στο να ενταθεί ο έλεγχος ανάμεσα στους συντρόφους, θέλω να πω. Γιάννος Λιβανός: Το πρόγραμμα της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς ονομάζεται «Δωρεάν Νομική βοήθεια για Νέους» και για την περίοδο 2011-2012 είναι ήδη εν εξελίξει. Δικαιούχοι είναι οι νέοι και οι νέες μέχρι την ηλικία των 30 ετών, κατ’ εξαίρεση για το θέμα της βίας κατά των γυναικών το ηλικιακό όριο έχει αυξηθεί στα 35 έτη. Τα κριτήρια που πρέπει να πληρούν οι δικαιούχοι, πέρα από το ηλικιακό είναι εισοδηματικά. Τρέχει σε συνεργασία με δεκαέξι (16) δικηγορικούς συλλόγους ανά την Ελλάδα, όλα τα στοιχεία είναι διαθέσιμα στο site της Γενικής Γραμματείας (www. neagenia.gr) απ’ όπου οι νέοι κι οι νέες μπορούν να ενημερωθούν αναλυτικά. Όταν το πρόγραμμα της Γενικής Γραμματείας Ισότητας λειτουργήσει πλήρως, θα παύσει η συγκεκριμένη κατηγορία από το πρόγραμμα της γραμματείας Νέας Γενιάς «Δωρεάν Νομική Βοήθεια για Νέους» και θα ενταχθεί μία επιπλέον κατηγορία δικαιούχων σε αντικατάσταση των γυναικών θυμάτων βίας.
21
Α
ντικείμενο του Προγράμματος «Νομική Βοήθεια για Νέους» (Youth Legal Aid) της Γενικής Γραμματείας Νέας Γενιάς είναι η δωρεάν νομική συνδρομή σε ανήλικους και κοινωνικά ευπαθείς ομάδες νέων, η οποία καλύπτει την εκπροσώπηση τους, τόσο εξωδικαστικά όσο και ενώπιον των δικαστηρίων. Τις υποθέσεις των ατόμων που μπορούν να επωφεληθούν από το Πρόγραμμα αναλαμβάνουν, κατά κανόνα, νέοι δικηγόροι έως 35 ετών.
Ο στόχος του Προγράμματος είναι διττός. Αφενός, εστιάζει στην καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού που συχνά υφίστανται οι ομάδες-στόχος (δικαιούχοι του Προγράμματος), ενισχύοντας άμεσα και πρακτικά τη δυνατότητα διευθέτησης νομικών ζητημάτων ή/και προσφυγής τους στη δικαιοσύνη. Αφετέρου, ενθαρρύνει και υποστηρίζει τους νέους δικηγόρους στην ανάληψη υποθέσεων που αφορούν ευπαθείς κοινωνικά ομάδες ανηλίκων και νέων. Δικαιούχοι (ομάδα-στόχος) της δωρεάν νομικής βοήθειας είναι οι ανήλικοι καθώς και νέοι από 18 έως 30 ετών για συγκεκριμένης φύσης υποθέσεις. Ειδικότερα, για τις γυναίκες η συνδρομή παρέχεται έως την ηλικία των 35 ετών για υποθέσεις που αφορούν σε: περιπτώσεις κακοποίησης περιπτώσεις ενδοοικογενειακής βίας παράνομη διακίνηση και εμπορία ανθρώπων. Το εύρος των περιπτώσεων που είναι αντικείμενο της «Νομικής Βοήθειας για Νέους» μπορεί να αναζητηθεί στο site της Γ.Γ.Ν.Γ. www.neagenia.gr.
“
μην αφήνεις το χέρι που κρατάς να σε κρατάει κάτω
”