*** 1
O ‘’Γεωγραφικός Πίναξ της Ελλάδος’’ του Άνθιμου Γαζή Κείμενο : vamvounakis@yahoo.gr
(Εικ. 1 Αυστριακό αντίτυπο)
ΣΥΝΟΠΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Έτος και τόπος έκδοσης : Βιέννη, 1800 (α’ έκδοση) και 1810 (β’ έκδοση) Χαράκτης : Franz Th. Müller ( 1755-1816) Εκδότες : Franz Th. Müller (1800) - Jean Cappi (1810) – βλ. Κεφ. IV Κλίμακα : ca 1 : 1.200.000 Σχήμα - Διαστάσεις : Έχει τυπωθεί σε 11 φύλλα που -ενωμένα μεταξύ τουςσχηματίζουν ένα χάρτη διαστάσεων : 105 Χ 103 εκ., (Συνολικό εμβαδόν : 1 μέτρο και 8 τετρ. εκατοστά). Ορισμένα αντίτυπα έχουν επικολληθεί σε ύφασμα . Χρωματισμός : Εποχής που κατασκευάστηκε ο χάρτης (6 χρώματα σε απαλούς τόνους) –βλ. Κεφ. ΙΙΙ παράγρ.2 (πλην του γαλλικού αντ.που έχει 4 μόνο χρώματα) Αριθμός εκδοθέντων αντιτύπων : Άγνωστος (ίσως περί τα 300) –βλ. Κεφ. IV Αριθμός αντιτύπων που έχουν εντοπιστεί έως σήμερα : 7 ή 8 ή 9 – βλ. Κεφ.II Η ονομασία του χάρτη εμπνέεται, πιθανότατα, από το ‘’Γεωγραφικό Πίνακα’’ του Αναξίμανδρου του Μιλήσιου (610-547 π.Χ), που θεωρείται ότι επινόησε τον πρώτο χάρτη της οικουμένης. [Σ.Σ.: Η προμετωπίδα στην προηγούμενη σελίδα είναι από το αντίτυπο της Βιβλιοθήκης του Harvard (Harvard I) ]
*** 2
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συνοπτικά στοιχεία για τον Πίνακα............................................2 Εισαγωγή .....................................................................................3 I. ΤΟ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΝΘΙΜΟΥ ΓΑΖΗ.............. 4 IΙ. Τα 8 (ή 7 ή 9) ANTIΤΥΠΑ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ ..................................6 III. Ο ΠΙΝΑΞ : ΑΝΤΙΓΡΑΦΟ ΤΗΣ ΧΑΡΤΑΣ ΣΕ ΣΜΙΚΡΥΝΣΗ Η ΕΝΑΣ ΞΕΧΩΡΙΣΤΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ; ............................................9 IV. ΑΛΛΕΣ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΧΑΡΤΑΣ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΑ ............................................................................13
V. ΟΙ ΕΚΔΟΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ.....................15 VΙ. Ο ΤΡΟΠΟΣ ΚΟΠΗΣ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ ........................................25 VIΙ. ΤΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ ................................................26 VIIΙ H ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΗ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ ..................................27
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ..........................................................................29 ΣΗΜΕΙΩΣΗ
..............................................................................33
Ευχαριστίες .................................................................................34 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.............................................................................34
(Λεπτομέρεια από Πίνακα)
*** *** 3
ΕΙΣΑΓΩΓΗ : O ‘’Πίναξ’’ του Άνθιμου Γαζή, είναι ένας εξαιρετικά σπάνιος χάρτης της Ελλάδος και της βαλκανικής χερσονήσου, που όμως δεν είναι πολύ γνωστός στη διεθνή βιβλιογραφία. Όπως σημειώνουν οι έλληνες ειδικοί επί του θέματος Μ. Παζαρλή, Α. Τσορλίνη και Ε. Λιβιεράτος : ‘’Despite its historical cartographic importance, the Charta, as well as the Pinax, are only known (…) among few experts mainly in Greece, practically unknown abroad, even if both maps are extremely rare and highly priced in the international map collectionism. ’’ [1] Όπως επίσης τονίζουν : ‘’Both maps representing Greece and the surroundings, the first ever printed in Greek language, represent the summit of significant activity in writing and translating geographical works since the beginning of 18 th century’’ (βλ. Υπ.1), καταλήγοντας στη διαπίστωση ότι και οι δύο χάρτες αποτελούν ‘’μνημεία χαρτογραφικής κληρονομιάς’’. Παραδόξως όμως, κανένα από τα 8 αντίτυπα του σώζονται σήμερα δεν υπάρχει σε καμία δημόσια ή (ευρύτερα γνωστή) ιδιωτική συλλογή στην Ελλάδα. Υπογραμμίζεται ότι η ιστορική και συναισθηματική αξία της Χάρτας του Ρήγα είναι σαφώς ανώτερη εκείνης του Πίνακα του Γαζή. Ενώ όμως σώζονται έως σήμερα 45 αντίτυπα της Χάρτας, που τα περισσότερα βρίσκονται στην Ελλάδα, τα διαπιστωμένα σωζόμενα αντίτυπα του Πίνακα είναι πολύ λιγότερα : μόλις οκτώ (8), το ένα εκ των οποίων είναι μάλιστα ελλιπές (βλ. Παρακάτω ΚΕΦ.Ι). Η συλλεκτική (εμπορική) συνεπώς αξία του Πίνακα, είναι εφάμιλλη της Χάρτας. Το ‘’ιδιωτικό’’ (όπως το αποκαλώ εφεξής) αντίτυπο είναι -προς το παρόν τουλάχιστον- το μόνο που υπάρχει στην ελεύθερη αγορά. [2] Ι. ΤΟ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΙΚΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΑΝΘΙΜΟΥ ΓΑΖΗ . Η ενασχόληση του Άνθιμου Γαζή (1758-1828) με τη χαρτογραφία εντάσσεται στα πολυσχιδή ενδιαφέροντά του για τα γράμματα και τις επιστήμες. [3] Το έναυσμα πάντως για την έκδοση του Πίνακα οφείλεται πιθανόν στην έκδοση της Χάρτας του Ρήγα (1796-7) που είχε τυπωθεί τρία έτη νωρίτερα στην ίδια πόλη (Βιέννη).
1
Maria Pazarli, Angeliki Tsorlini and Evangelos Livieratos “Vienna, late 18th century…”: Birth and importance of two monuments of Greek cartographic heritage, the Rigas Velestinlis’ Charta and the Anthimos Gazis’ Pinax, from a digital point of view’’. (Ανακοίνωση σε 5th International Workshop on Digital Approaches in Cartographic Heritage (Vienna 22-24/2/2010) 2
Το ιδιωτικό αντίτυπο αγοράστηκε στο εξωτερικό, όπου και βρίσκεται.
Για μία σύντομη βιογραφία του Α. Γαζή, βλ. Ε.Αμυγδαλάκη- Δ. Παρασκευοπούλου στην ιστοσελίδα http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/authors/Gazis.html. - βλ. επίσης το βιβλίο του Γ. Ζιούτου ‘’’Ανθιμος Γαζής’’, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000, β’ έκδοση, σσ.68. 3
4
(Εικ.2 : 'Ανθιμος Γαζής)
Ο ‘’Πίναξ Γεωγραφικός της Ελλάδος’’ και ο ‘’Άτλας περιέχων καθολικούς γεωγραφικούς πίνακας της υδρογείου σφαίρας’’, ήταν οι πρώτοι δύο χάρτες των οποίων ο Γαζής επιμελήθηκε την έκδοσή τους το 1800. [4] Από ιστορικής και συλλεκτικής σκοπιάς είναι οι σπουδαιότεροι. Θα ακολουθήσουν άλλοι 5 χάρτες, [5] όλοι τους με ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία, ήσσονος σπουδαιότητας και αξίας. [6] Όσο και αν ηχεί ‘’ιερόσυλο’’, τόσο ο Πίναξ, όσο και η Χάρτα δεν έχουν, per se, ιδιαίτερη χαρτογραφική αξία. Και οι δύο αποτελούν ουσιαστικά αντιγραφή και συρραφή παλαιοτέρων χαρτών. Πιο συγκεκριμένα, το βασικό πρότυπο για τη χάραξη της Χάρτας ήταν ο χάρτης του 1707 του Guillaume de l’Isle ‘’Graeciae Antiquae Tabula Nova’’. Όπως ύστοχα αναφέρει η καθ. Χρ. Μπουτούρα ‘’The few existing relevant references in the non-Greek bibliography (…) describe Charta mainly as an intellectual work rather than a real cartographic product.’’ [7]
4
Δεν γνωρίζουμε εάν ο ‘’Πίναξ’’ προηγήθηκε του ‘’Άτλαντος’’ ή αντίστροφα..
5
‘’Πίναξ Γεωγραφικός της Ευρώπης’’, Βιέννη, 1801, ‘’H Ελλάς δια την γεωγραφίαν του Μελετίου’’, Βενετία, 1807, ‘’Πίναξ γεωγραφικός της Ασίας,’’, Βενετία, 1807, ‘’Πίναξ γεωγραφικός της Αμερικής’’, Βενετία, 1807 και ‘’Πίναξ γεωγραφικός της Αφρικής’’, Βενετία, 1807 – ΣΗΜ. : Δεν γνωρίζουμε εάν ο ‘’Πίναξ’’ προηγήθηκε του ‘’Άτλαντος’’ ή αντίστροφα. Ο Πίναξ συγχέεται από ορισμένους με ένα άλλο χάρτη της Ελλάδος που εξέδωσε το 1807 ο Γαζής στη Βενετία, η αξία του οποίου είναι ήσσονος σημασίας. Μολονότι η ακριβής ονομασία του χάρτη είναι ‘’Η Ελλάς δια την γεωγραφίαν του Μελετίου’’ στην ελληνική βιβλιογραφία αναφέρεται συχνά, λανθασμένα, ως ‘’Πίναξ γεωγραφικός της Ελλάδος’’. βλ. http://www.lib.uoa.gr/hellinomnimon/0709011145440000/main.htm 6
Chr. Boutoura ‘’On the projection of the R.Velestinlis Charta’’, e-perimetron, vol.3, no 3, 2008 http://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:Ap7DWVJFQHUJ:www.e7
perimetron.org/Vol_3_3/Boutoura.pdf+pinax+gazis&hl=el&pid=bl&srcid=ADGEESiMSEmTLfr8JHwELpttPUqx7-Nv8Fr1rnkIGCGmnY0iN0eMtX3UfA8w1aR90DJW1Sp5ATVvQV_bmU5Gkm3CEfJxKVwnqJR29zWgXTkd63g68MdvSRUUlNVLljgcmFXAg9GTbq&sig=AHIEtbSaz3Oo7b YexcqMONjvI83Cxpi1og
5
(Εικ 3 -4.: Χάρτης Gu. de l’Isle και προμετωπίδα του)
(Εικ.5: Τμ. χάρτη Arrowsmith)
Λαμβανομένου υπόψη ότι δυο έτη πριν τυπωθεί ο Πίναξ, είχε κυκλοφορήσει ο πλέον έγκυρος για την εποχή του χάρτης της Ευρώπης του Α. Arrowsmithm (1798), επιβεβαιώνεται όντως ότι ο πρωταρχικός στόχος των Γαζή και Μύλλερ δεν ήταν χαρτογραφικός. Συγκρίνοντας τον χάρτη του Arrowsmith (Εικ.5) με τον Πίνακα, οι διαφορές είναι σημαντικές. Για το Β.Α. τμήμα των δύο χαρτών (Χάρτας και Πίνακα), φαίνεται ότι το πρότυπο ήταν ο χάρτης του G.A. Rizzi-Zannoni ‘’Partie Septentrionale de l’ Empire Otoman’’. [8] ΙΙ. ΤΑ 8 (ή 7 ή 9) ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΤΟΥ ‘’ΠΙΝΑΚΑ’’ Ο Πίναξ εκδόθηκε για πρώτη φορά το 1800 και επανεκδόθηκε το 1810 σε β’ έκδοση.
(Eικ. 6. Κείμενο προμετωπίδας)
8
( Eικ. 7 – Χρονολογία)
Επισήμανση Δ. Καραμπερόπουλου
6
Τα 8 αντίτυπα που σώζονται σήμερα ανήκουν : . 1. στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας [9] (α’ έκδοση) 2. στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας [10] (α’ έκδοση – βλ. Eικ.1) 3. στην Εθν. Βιβλ. Της Αυστρίας υπάρχει ένα δεύτερο, αλλά δεν γνωρίζουμε ποιάς έκδοσης είναι γιατί δεν σώζεται η προμετωπίδα του.[11] 4. στη Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας [12] (α’ έκδοση - βλ. Εικ.42) 5. στην Κρατική Βιβλιοθήκη του Βερολίνου [13] (β’ έκδοση - Eικ.38) 6.- 7. στη Βιβλιοθήκη του Παν/μίου του Ηarvard (2 αντίτυπα α’ έκδοσης) [14] 8. στην ιδιοκτησία του συντάκτη του παρόντος κειμένου (α’ έκδ. - βλ. Εικ.40) Άρα, από τα 8 αντίτυπα τα 6 είναι της α’ έκδοσης και το ένα της β’, ενώ δεν γνωρίζουμε αν το το δεύτερο αυστριακό αντίτυπο είναι της α’ ή της β’ έκδοσης. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι, προ 40 περίπου ετών, υπήρχε στην Ελλάδα ένα ακόμα αντίτυπο της β’ έκδοσης, η τύχη του οποίου έκτοτε αγνοείται. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι το 1969 κυκλοφόρησε ένα ανάτυπό του ελαφρώς μικροτέρων διαστάεων (94εκ Χ 97εκ.) από το ‘’Κέντρο Μείζονος Ελληνισμού’’. [15] Στα μέσα του 1970, σε συνεργασία με τον ''Ελληνικό Κόσμο'', το ίδιο ανάτυπο δηλ.από το ίδιο πρωτότυπο της β’ έκδοσης, κυκλοφόρησε μέσα σε ένα 4σέλιδο εξώφυλλο-θήκη από σκληρό χαρτί, στη 2 η σελίδα του οποίου αναγράφεται : ‘’Η Χάρτα αυτή ανατυπώθηκε το 1969 από το Κέντρον Μείζονος Ελληνισμού (…) από το αντίτυπο που περιήλθε στην κατοχή της ΔΕΗ.‘’ [16] Βλ. Σχετικό άρθρο J.Y. Guiomar et M.Th. Lorain : ‘’La carte d’Antime Gazi, qui fait partie de la collection Barbié du Bocage et est entrée à la BNF en 1844, porte aux Cartes et Plans de la BNF la côte Ge DD 5963’’ ( ΣΣ: 1138 )’’σε Annales Historiques de la Révolution Française, No.319 http://ahrf.reves.org/document106.html βλ. BNF http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5838956q.image.r=collection+bocage.f56.langFR -Σημειωτέον ότι ο Πίναξ αναφέρεται ως ‘’Turquie d’ Europe’’ 10 βλ. http://www.onb.ac.at/ 9
11
Email 4.1.2009 καθ. J. Dörflinger προς υπογράφοντα
12
http://teca.bncf.firenze.sbn.it/TecaViewer/index.jsp?RisIdr=BNCF0003496582
13
Πρόκειται για αντίτυπο της β’ έκδοσης (http://gso.gbv.de/DB=1.68/SET=24/TTL=2/PRS=HOL/SHW?FRST=2&HILN=11#11) 14
Επισήμανση J. Garver (email 15.5.08), επικεφαλής χαρτών Βιβλ. Παν/μίου Harvard. Τα 2 αντίτυπα (Harvard I & II) περιήλθαν στη βιβλιοθήκη το 1818 και το 1953. (email 13.08.10) Δεκάδες τέτοια ανάτυπα είχαν βρεθεί στα τέλη της δεκαετίας του ’90 σε … κάδο απορριμμάτων κοντά στο Υπ. Παιδείας. (!) 15
16
Συνάγουμε ότι η έκδοση έγινε το 1974 και εφεξής επειδή στην τελευταία σελίδα υπάρχει επιστολή του Αρχιεπισκόπου Σεραφείμ, ο οποίος εξελέγη το 1974
7
Eικ.8 (τμήμα ανατύπου 4φυλλης έκδοσης 1974+ )
Στη ΔΕΗ καθώς και στο ‘’Κέντρο Μείζονος Ελληνισμού’’ όπου απευθύνθηκα, ουδείς γνωρίζει ή θυμάται την ύπαρξη ενός τέτοιου χάρτη. Ο μόνος που θα μπορούσε να μας διαφωτίσει θα ήταν ίσως ο αποβιώσας πλέον Ιω. Χατζηφώτης ο οποίος είχε επιμεληθεί της έκδοσης του 4σέλιδου που προαναφέραμε και ο οποίος είχε δημοσιεύσει δυο μονογραφίες για τον Ανθ. Γαζή. [17] Σε πρωτοβουλία του ιδίου πρέπει να οφείλεται και το ανάτυπο του 1969, αφού η ημερομηνία έκδοσής του συμπίπτει με την έκδοση του βιβλίου του Χατζηφώτη για την ζωή και το έργο του Γαζή. Χάρις στο διαδίκτυο, αναζήτησα τυχόν αντίτυπα του Πίνακα σε εκατοντάδες δημόσιες βιβλιοθήκες, οίκους δημοπρασιών και παλαιοπώλες βιβλίων και χαρτών του εξωτερικού. Το πενιχρό αποτέσμα που αποκόμισα ήταν ο εντοπισμός δύο αντιτύπων στη βιβλιοθήκη του Harvard. Ο Πίναξ δεν φαίνεται να υπάρχει ούτε στη βιβλιοθήκη του αμερικανικου Κογκρέσου, ούτε στην πλουσιότατη συλλογή χαρτών του British Museum. Μένει τέλος αναπάντητο τι απέγιναν τα κατά τα φαινόμενα 88 αντίτυπα του Πίνακα που επιχείρησε να πωλήσει το ελληνικό Κράτος το 1846. (Σ.Σ : Για το θέμα αυτό βλ. Παράρτημα 3 στο τέλος του παρόντος κειμένου)
*** IIΙ. Ο ΠΙΝΑΞ : ΑΝΤΙΓΡΑΦΟ ΤΗΣ ΧΑΡΤΑΣ ΣΕ ΣΜΙΚΡΥΝΣΗ Η ΕΝΑΣ ΞΕΧΩΡΙΣΤΟΣ ΧΑΡΤΗΣ ; Οι απόψεις των ειδικών επ’ αυτού διαφέρουν : α) Ο Δ/ντής του Εθν.Ιδρύματος Ερευνών Γ. Τόλιας γράφει : ''Στα 1800, στη Βιέννη, και στον ίδιο χαράκτη, ο Άνθιμος Γαζής επανεξέδωσε διορθωμένη, την Βλ. Ιω. Χατζηφώτης : ’’Α. Γαζής :Νέα θεώρηση της ζωής και του έργου του’’, βιβλ. Εστίας, 1969, σσ. 205 17
8
Χάρτα, χωρίς να αναφερθεί στον Ρήγα.[18] Ο λόγος τόσο της επανέκδοσης του έργου, όσο και της παράλειψης του ονόματος του πρώτου εκδότη, πρέπει να οφείλονται στη σχετικά πρόσφατη σύλληψη του Ρήγα από τις αυστριακές αρχές και την κατάσχεση της Χάρτας. Μια διακριτική συντομογραφία (Επιδ.[διορθωθείς]) πριν από το όνομα του νέου εκδότη, συνδέει τον Γεωγραφικό Πίνακα του Γαζή με την Χάρτα του Ρήγα’’ [19].
(Εικ.9)
β) Διαφορετική είναι η άποψη την οποία εκφράζει ο καθ. Ε. Λιβιεράτος σύμφωνα με την οποία: ‘’Ο Πίναξ της Ελλάδος του Γαζή, τυπωμένος σε τέσσερα φύλλα-χάρτη (…) φαίνεται να ακολουθεί το πρότυπο του Ρήγα, (…) στην πραγματικότητα όμως είναι ένας διαφορετικός χάρτης’’, προσθέτοντας ότι ‘’ο Πίναξ διαφέρει από τη Χάρτα και σε πολλά μη άμεσα αναγνωρίσιμα στοιχεία, τα οποία απαιτούν ανεξάρτητη και συγκριτική επιστημονική χαρτογραφική έρευνα, για να τεκμηριωθούν’’ [20]. Παραθέτει δε ως παράδειγμα τη χάραξη της Χαλκιδικής που είναι πολύ διαφορετική στους δύο χάρτες. Κατά τη γνώμη μου, πρόθεση του Γαζή ήταν να φτιάξει ένα χάρτη που θα παρέπεμπε στη Χάρτα, αλλά που συγχρόνως ο κατασκευαστής αλλά και ο κάτοχος ενός αντιτύπου του, θα μπορούσαν να επικαλεστούν (ενώπιον των αυστριακών αρχών ή του Πατριαρχείου) ότι πρόκειται για ένα διαφορετικό χάρτη από εκείνον του Ρήγα. Ο ‘’ομφάλιος λώρος’’ μεταξύ Χάρτας και Πίνακα είναι η συντομογραφία της λέξης ‘’Επιδιορθωθείς’’ που υπάρχει στην προμετωπίδα του Πίνακα. Μια διαφοροποίηση σε σύγκριση με τη Χάρτα, είναι ότι στον Πίνακα έχουν συμπεριληφθεί σε ξεχωριστά πλαίσια, η Κύπρος και η Σικελία.
Ο Γαζής, ως ιερωμένος, είχε έναν επί πλέον λόγο για να μην αναφέρει το όνομα του Ρήγα στον Πίνακα : το Πατριαρχείο είχε απαγορεύσει την κυκλοφορία της Χάρτας. Υπενθυμίζεται ότι ο Ρήγας είχε αφοριστεί με την πατριαρχική εγκύκλιο της 1.12.1797, μερικές δηλαδή ημέρες πριν από τη σύλληψή του στην Τεργέστη. 18
19
Σελ.12 μελέτης Γ. Τόλια σε περιοδικό "Τα Ιστορικά" (τεύχος 28,29 -Αθήνα, 1998) ["της ευρυχώρου Ελλάδος" : η Χάρτα του Ρήγα και τα όρια του ελληνισμού"]. Βλ. επίσης G.Tolias "Antiquarianism, Patriotism and Empire : Transfers of the cartography of the travels of Anacharsis the younger in Greece (1788-1811) σε ''Historical Review" Vol.II (2005) σελ 6791 20
βλ. http://cartography.web.auth.gr/Kozani/KOZ_Gaz_Ell.pdf
9
(Εικ.10 : Χάρτης Σικελίας)
Ο χάρτης της Σικελίας ‘'ακυρώνει'' - κατά την άποψή μου - μια βασική παράμετρο της Χάρτας. Ενώ δηλ. ο Ρήγας έχει περιλάβει στο χάρτη του μόνο περιοχές που αποτελούσαν μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ως χαρτογραφική αποτύπωση του πολιτικού σχεδίου του για τη Βαλκανική, η συμπερίληψη της Σικελίας αναιρεί εν μέρει αυτή τη διάσταση. Άγνωστο είναι με ποιό σκεπτικό υπάρχει μόνο η Σικελία και όχι και η κάτω Ιταλία, ολόκληρη δηλ. η Magna Graecia. [21] Όσον αφορά στο ένθετο με το χάρτη της Κύπρου, επισημαίνεται ότι πρόκειται για τον πρώτο χάρτη της Ελλάδος με ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία στον οποίον περιέχεται και η Κύπρος. [22]
(Εικ.11: Ένθετος χάρτης Κύπρου)
Το επαναστατικό πνεύμα του Γαζή στον Πίνακα αποτυπώνεται (και εξαντλείται) στη φράση που υπάρχει στο αναλόγιο παρά πόδας της Αθηνάς ''τα τ' εισεπειτα σή κυβερνωμαι χειρί'', [23] που αποτελεί ένα έμμεσο, πλην σαφές, 21
Ενδιαφέρουσα η λεζάντα του Γ.Τόλια (’Τhe Balkans, Sicily and Cyprus -βλ. Υπ. 53)
22
Η Κύπρος και η Σικελία είναι μικροτέρων διαστάσεων σε αναλογία με τον υπόλοιπο χάρτη, γεγονός που δείχνει ότι πρόκειται για αναπαραγωγές από άλλους προϋπάρχοντες χάρτες που έχουν χαραχθεί σε διαφορετικές κλίμακες. Η ειδικός στη χαρτογραφία της Κύπρου Άρτ. Σκούταρη εκτιμά ότι ο χάρτης αυτός έχει επιρροές από χάρτη του Henri Raigniauld του 1629 ''Αίας'', Σοφοκλή, σειρά 35 --Το σωστό είναι ''χερί'', (όχι ''χειρί'') Λόγω του λάθους αυτού, ο εντοπισμός της φράσης ήταν δυσχερής. 23
10
μήνυμα ότι «Η Ελλάδα (ή ολόκληρη η βαλκανική χερσόνησος) θα πρέπει στο μέλλον να κυβερνάται μόνη της»
(Εικ. 12-13)
Στον Πίνακα έχει απαλειφθεί από την ένθετη ‘’Εξήγηση των εν χάρτη Σημείων’’ το ‘’Οθωμανική δύναμ.(ις)’’ που υπάρχει στη Χάρτα. (βλ. Εικ.15) Η πρόθεση να μην καταστεί ο Πίναξ στόχος των οθωμανικών Αρχών είναι προφανής. Σημειωτέον ότι έχει παραμείνει το ‘’Περσική δύναμις’’ που υπάρχει στη Χάρτα, αν και στον Πίνακα δεν υπάρχει καμία αναφορά στους μηδικούς πολέμους.
(Εικ.14 Επεξήγηση Πίνακα)
(Εικ.15)
Κατά την άποψή μας, βασική διαφορά μεταξύ Χάρτας και Πίνακα είναι ότι ο δεύτερος, πολύ πιο ''ουδέτερος'' πολιτικά, είναι κατασκευασμένος σύμφωνα με τα πρότυπα των χαρτών της εποχής του. Ο Πίναξ είναι πιο λιτός από τη Χάρτα, δεν περιέχει τα ονόματα των βυζαντινών αυτοκρατόρων και των Σουλτάνων που υπάρχουν σε αυτήν, ούτε τα αρχαία ελληνικά νομίσματα, ούτε επίσης την επιπεδογραφία από το Σεράϊ ή το τοπογραφικό της γενέτειρας του Ρήγα (τις 11
Φερρές). [24] Η έλλειψη χώρου στον Πίνακα αποτελεί ίσως επαρκές επιχείρημα για τη μη συμπερίληψή τους. Πιθανόν όμως η διαφορετική φυσιογνωμία του Πίνακα να επιβλήθηκε από τον Müller που ήταν ο ‘’κατά Νόμον υπεύθυνος’’ της έκδοσης του Πίνακα και που είναι λογικό να μην επιθυμεί την ύπαρξη προβλημάτων με την αυστριακή λογοκρισία. Απόρροια τούτων είναι η διαφορετική ‘’αισθητική’’ του Πίνακα. Τα διακοσμητικά στοιχεία (προμετωπίδα, σχεδιάγραμμα των ανέμων, κλπ) αναδεικνύονται καλύτερα στον Πίνακα, που διακρίνεται για την αρμονία της αρχιτεκτονικής του. Ίσως η εξήγηση έγκειται στο ότι στη μεν Χάρτα ο Müller ήταν απλά ο χαράκτης της, υποχρεούμενος να ακολουθεί τις εντολές του Ρήγα, ενώ στον πίνακα ως χαράκτης, αλλά και ως εκδότης του, είχε τη δυνατότητα να εναποθέσει την προσωπική καλλιτεχνική του σφραγίδα. [25]. Συναφές είναι το κείμενο του Ιω. Χατζηφώτη στη 4σέλιδη έκδοση της δεκαετίας του ’70 που προαναφέραμε ( Κεφ.ΙΙ ) : ‘’(Ο Πίναξ) … δεν είχε τον πατριδογνωστικό χαρακτήρα της ‘’Μεγάλης Χάρτας’’ … παρουσίαζε όμως ιδιαίτερο ενδιαφέρον από πλευράς ονοματολογίας και η χάραξη του χάρτη ήταν καλύτερη, γεγονός που αναγνώρισαν ξένοι γεωγράφοι της εποχής’’
( Εικ. 16 : Ένα από τα 12 φ. της Χάρτας)
IV. ΑΛΛΕΣ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΧΑΡΤΑΣ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΑ 1. Έργα του ίδιου χαράκτη (F. Müller), ο Πίναξ έχει το ήμισυ του μήκους και του πλάτους της Χάρτας του Ρήγα, οι διαστάσεις της οποίας είναι περίπου 208Χ208 εκ. [26] (– βλ. Εικ. 41-) 24
Ο Γαζής διατήρησε διάφορα σχόλια που υπάρχουν στη Χάρτα εις βάρος των Ενετών (και ποτέ εις βάρος των Οθωμανών), όπως π.χ. αυτό που υπάρχει δίπλα στα Κύθηρα.
(Εικ.17) 25
Σημειώνουμε ότι στη διεθνή βιβλιογραφία ο χαράκτης F. Müller δεν είναι ιδιαίτερα γνωστός, μολονότι οι χάρτες του διακρίνονται για την υψηλή αισθητική τους. 26
Δεν ήταν η μόνη φορά που ο Μύλλερ έφτιαξε τον ίδιο χάρτη σε μικρότερες διαστάσεις. βλ. π.χ. χάρτη Βοημίας που εκδόθηκε το 1812 με την επισήμανση ‘’nach Müller reducirt’’
12
2. Από τα 4 αντίτυπα της α’ έκδοσης, προκύπτει ότι τα έξη (6) χρώματα του Πίνακα είναι τα ίδια με εκείνα της Χάρτας (αντίτυπο Γενναδείου Βιβλιοθήκης) και αφορούν στις ίδιες γεωγραφικές περιοχές. [κόκκινο (1), πράσινο (2), θαλασσί (3), ροζ (4), κίτρινο (5), πορτοκαλί (6)], με εξαίρεση το γαλλικό αντίτυπο που έχει 4 μόνο χρώματα. Ίδια (6) χρώματα έχει και το αντίτυπο της β’ έκδοσης (δηλ. το γερμανικό). Όσον αφορά στο ανάτυπο που κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 1969 και μετά το 1974, παρατηρούμε ότι έχει ένα μόνο χρώμα (πράσινο), γεγονός που ίσως όμως οφείλεται σε τεχνικούς ή οικονομικούς λόγους κατά την ανατύπωσή του, αν και είναι πιθανό το συγκεκριμένο αντίτυπο του 1810 να είχε μόνο ένα χρώμα. Ίδια είναι, επίσης τα τυπογραφικά στοιχεία που χρησιμοποιούνται στους δύο χάρτες (με πολύ μικρές διαφορές π.χ. στο ‘’Δ’’, ‘’λ’’, ‘’ν’’ και ‘’Υ’’). 3. Οι δυο προμετωπίδες (cartouches) (Εικ18 και 19), διαφέρουν μόνο στο άνω μέρος της κεντρικής παράστασης (άνω μέρος του αγάλματος) και στα κείμενα που περιέχουν. Οι διαστάσεις των προμετωπίδων είναι οι ίδιες στους δυο χάρτες.
(Εικ.18 Προμετωπίδα Πίνακα)
(Εικ. 19 Προμετωπίδα Χάρτας)
4. Ίδιο είναι και το περίγραμμα των δύο χαρτών.[27] Ο τρόπος απεικόνισης διαφέρει σε ορισμένα σημεία, αλλά οι διαφορές αυτές διακρίνονται δύσκολα εκ (μτφ : σμικρυνθείς υπό Μύλλερ)
27
Τα βόρεια όρια των δύο χαρτών, όπως αναγράφεται στην προμετωπίδα της Χάρτας, εκτείνονται ‘’...απ’ άρκτου δια του Ακ. Κερμανίου, των Καρπαθίων όρων και Δουνάβεως και Σάββα των ποταμών ...’’. Βορειότερα δεν θα ήταν δυνατόν να τεθούν αφού, όπως σωστά παρατηρεί ο C.Woodhouse: ‘’... μια προέκταση προς τα βόρεια, θα αποτελούσε διείσδυση και σε αυστριακές περιοχές.’’ – (βλ. σελ. 87 Woodhouse) –Για τα νότια όρια, φαίνεται ότι πρόθεση του Ρήγα ήταν η Χάρτα να εκδοθεί σε 24 φύλλα, συμπεριλαμβάνοντας και την υπόλοιπη επικράτεια της Οθωμανικής Αυτοκρ.Σχέδιο που θα συμβάδιζε με το κάλεσμα στα όπλα του Θούρειου όλων των καταπιεζομένων εθνοτήτων στην Ευρώπη, αλλά και στην Ασία και τη Β. Αφρική (cf...‘’από τη Μπόσνα (δηλ. τη Βοσνία). ως την Αραπιά’’)
13
πρώτης όψεως. (Βλ. Εικ.20-21 -Αττική)Η δια ‘’γυμνού οφθαλμού’’ σύγκριση δεν είναι εύκολη, λόγω και των διαφορετικών κλιμάκων των δυο χαρτών. Σημειωτέον ότι στον Πίνακα έχουν διορθωθεί ορισμένα λάθη στις γεωγραφικές συντεταγμένες που υπήρχαν στη Χάρτα.
(Εικ. 20-21 : Η Απεικόνιση της ίδιας περιοχής στη Χάρτα και στον Πίνακα)
5. Το σχεδιάγραμμα με τις ονομασίες των ανέμων (Εικ. 22) είναι επίσης το ίδιο και ιδίων διαστάσεων, αλλά τοποθετημένο σε διαφορετικά σημεία στους δύο χάρτες. Η επιφάνεια που καταλαμβάνει το σχεδιάγραμμα των ανέμων είναι περίπου το 1/20 της συνολικής επιφάνειας του Πίνακα, ενώ στη Χάρτα είναι 4 φορές μικρότερη. Επισημαίνουμε ότι, όπως στη Χάρτα, τα ονόματα ορισμένων ανέμων αναγράφονται και με την τουρκική τους ονομασία, αλλά με ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία.
(22)
(23)
V. ΟΙ ΕΚΔΟΤΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ .
Oι 2 εκδόσεις του Πίνακα, οι 4 εκδοχές του και τα 3 ή 4 δίκτυα εμπορικής διανομής του, δημιουργούν ερωτηματικά. 1. Οι εκδότες του Πίνακα. Στη ελληνική βιβλιογραφία, θεωρείται ως δεδομένο ότι ο Πίναξ ‘’εκδόθηκε’’ από τον Α. Γαζή. Ο πραγματικός όμως εκδότης του Πίνακα το 1800 ήταν ο F. Müller και όχι ο Ά. Γαζής. Τούτο είναι αυταπόδεικτο από την προμετωπίδα του Πίνακα.
14
(Εικ.24)
Το όνομα του Γαζή είναι άλλωστε γραμμένο με μικρότερα τυπογραφικά στοιχεία από εκείνα του Müller και επί πλέον είναι σε συντομογραφία (Α.Α.), ενώ του Müller είναι ολογράφως. [28 ] [ΣΣ. : Παρατηρούμε ότι η ορθογραφία του ονόματος του Müller είναι διαφορετική στους δύο χάρτες (‘’Μήλλερ’’στη Χάρτα και ‘’Μύλλερ’’ στον Πίνακα)]. Αντίθετα, στη Χάρτα είναι σαφές ότι ο Müller ήταν μόνο ο χαράκτης και το όνομά του αναγράφεται με πολύ μικρότερων διαστάσεων τυπογραφικά στοιχεία σε σύγκριση με εκείνο του Ρήγα.
(Εικ.25)
Στο επεξηγηματικό ένθετο στα γαλλικά που υπάρχει στα σε αντίτυπα της α’ και β’ έκδοσης, δεν γίνεται μάλιστα καμία μνεία του ονόματος του Γαζή.
(Εικ.26 - Πλαίσιο τύπου Ι - α’ έκδοσης)
Επίσης : Το όνομα του Γαζή δεν αναφέρεται ούτε στο ευρετήριο της Συλλογής Barbier de Bocage (στη BNF - Λήμμα 1138), ), ούτε στην ονομασία του χάρτη από τη βιβλιοθήκη του Harvard, ούτε στην επεξήγηση που υπάρχει στη Βιβλιοθήκη της Φλωρεντίας. 28
15
Σ.Σ.: H διεύθυνση του Müller με λατινικούς χαρακτήρες είναι η ίδια που υπάρχει στα ελληνικά στη Χάρτα :
(Εικ.27)
Πέραν όμως αυτών, ο Müller ήταν εκείνος που χρηματοδότησε την έκδοση του Πίνακα. Από έρευνα του αυστριακού καθ. Johannes Dörflinger, προκύπτει ότι στο φύλλο της της 12 Ιουλίου 1800 της εφημερίδας ''Wiener Zeitung'', υπάρχει μία ανακοίνωση του Müller προς όσους θα επιθυμούσαν να συνδράμουν οικονομικά στην έκδοση του Πίνακα με την προαγορά αντιτύπων του (προς 6 φλορίνια το ένα [29]), ενώ στο φύλλο της 24 Σεπτεμβρίου 1800 της ίδιας εφημερίδας, ο Müller γνωστοποιεί στο αναγνωστικό κοινό την περάτωση του χάρτη. [30] Η συμβολή του Γαζή, εκτός από τις διορθώσεις και τις προσθήκες σε ορισμένα τοπωνύμια και την αναγραφή του κειμένου στην προμετωπίδα, θα πρέπει να συνίστατο και στη γενικότερη επιστασία της έκδοσης. Σημειωτέον ότι στον ‘’Άτλαντα’’ που εκδόθηκε επίσης το 1800, η λέξη ‘’επιστασία’’ αναφέρεται ρητά :
(Εικ.28)
Yποθέτουμε ότι ο Γαζής θα πρέπει να είχε επιφορτισθεί και με την εξεύρεση ενός αριθμού ελλήνων αγοραστών, μέσω του δικτύου επαφών που διατηρούσε με τους έλληνες, στους οποίους εξ άλλου αφιερώνεται ο χάρτης.
(Εικ.29)
Έναντι 24 της Χάρτας, δηλ. 4 φορές φθηνότερα αφού και το εμβαδόν του Πίνακα ήταν 4 φορες μικρότερο. Ποσό όχι ευκαταφρόνητο, αφου ένα ακριβό βιβλίο της εποχής στοιχιζε περί τα 2 φλορίνια (βλ. κείμενο Γ. Τόλια σε Υποσημ. 53) --- Σημειωτέον ότι την ίδια εποχή (Οκτ.1800) το κόστος της συγγραφής και έκδοσης από τον Γαζή του τρίτομου ‘’Λεξικού Ελληνικού’’, είχε υπολογιστεί ότι θα στοίχιζε 25 φλορίνια. Βλ.σελ. 69 Π.Πολέμη ‘’Δια του Γένους τον Φωτισμόν – Αγγελίες προεπαναστατικών εντύπων’’, Εκδ. Μουσείου Μπενάκη 2008, σσ. 568 29
30
Email προς υπογράφοντα 4 Ιανουαρίου 2009 - Ο J. Dörflinger θεωρείται αυθεντία επί του θέματος. Είναι ο συγγραφέας του βιβλίου ‘’Die österreichische Kartographie im 18. und zu Beginn des 19. Jahrhunderts unter besonderer Berücksichtigung der Privatkartographie zwischen 1780 und 1820’’ Wien : Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1984-1988. ISBN 3-7001-0646-7 and ISBN 3-7001-1480-X. – Τα κεφάλαια στα οποία γίνεται αναφορά στους ελληνικούς χάρτες είναι στον Τόμο I, σελ 142-146 και στον Τόμο II. σελ. 7334.
16
Για τις υπηρεσίες του αυτές, ο Γαζής ίσως πήρε δωρεάν ή σε προνομιακή τιμή ένα αριθμό αντιτύπων του Πίνακα. Για τη β’ πάντως έκδοση του Πίνακα (1810), δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτή έγινε αποκλειστικά από τον J. Cappi. Καμία αλλαγή δεν φαίνεται να υπάρχει στα τοπωνύμια ή στη χάραξη του χάρτη σε σχέση με την α’ έκδοση. Στη β’ έκδοση, το πλαίσιο στα γαλλικά είναι διαφορετικό.
(Εικ.30 : Πλαίσιο τύπου ΙΙΙ β’ έκδοσης) Σ.Σ. : Ο λάθος τόνος (accent grave στο ‘’plus’’) που υπήρχε στο πλαίσιο της α’ έκδοσης παραμένει,
Εκτός όμως από τα δυο αυτά πλαίσια στα γαλλικά (Εικ. 26 και 30), υπάρχει κι ένα τρίτο διαφορετικό πλαίσιο (!) στα δυο αντίτυπα του Harvard. :
(Εικ.31 : Πλαίσιο τύπου ΙΙ σε αντίτυπα Harvard)
Στο πλαίσιο αυτό βλέπουμε ότι ο χάρτης επωλείτο συγχρόνως από τον Müller και από τον Cappi. 31 Με τα στοιχεία που διαθέτουμε, δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε εάν το εν λόγω πλαίσιο II. ήταν σύγχρονο ή μεταγενέστρο του πλαισίου τύπου Ι, εάν δηλ.ο Πίναξ επωλείτο εξ αρχής εκ παραλλήλου από τους Müller και Cappi ή εάν προστέθηκε κατόπιν όταν δηλ. ο Müller θέλησε να αυξήσει τα δίκτυα εμπορικής Επισημαίνουμε τη λάναθασμένη ορθογραφία της λέξης ‘’St Michel’’ με το ‘’e’’ στο τέλος – Το λάθος διορθώθηκε κατά τη β’ έκδοση του Πίνακα (βλ. Πλαίσιο τύπου ΙΙΙ) 31
17
διάθεσης του χάρτη, πωλώντας ορισμένα αντίτυπα στον Cappi, ο οποίος πρόσθεσε το όνομα και τη διεύθυνσή του στο πλαίσιο. 2. Η σωστή και η λάθος αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους. Στο ιταλικό, στο ιδιωτικό και στο αντίτυπο Harvard I, παρατηρούμε ότι το ΑΙΓΑΙΟΝ ΠΕΛΑΓΟΣ είναι γραμμένο ως ‘’ΓΑΙΟΝ ΠΕΛΑΓΟΣ’’. [32]
(Εικ.32 Το ''Γαίον'' Πέλαγος Πρόκειται προφανώς για παράλειψη που μάλλον οφείλεται στο ότι το ‘’ΑΙ’’ και το ‘’ΓΑΙΟΝ’’ έπρεπε να χαραχθούν σε δυο διαφορετικές μήτρες χαλκού. Θα πρέπει συνεπώς να υποθέσουμε ότι τα αντίτυπα της α’ έκδοσης με λανθασμένη αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους, θα πρέπει να ήταν από τα πρώτα που τυπώθηκαν, πριν δηλ. διαπιστωθεί και διορθωθεί το λάθος. 3. Οι 4 διαφορές εκδοχές στα αντίτυπα της α’ έκδοσης Συγκρίνοντας τα αντίτυπα της α’ έκδοσης του Πίνακα, διαπιστώνουμε ότι αυτά παρουσιάζουν τις εξής διαφορές : α) Στο στο ιταλικό και στο ιδιωτικό αντίτυπο δεν υπάρχει το γαλλόφωνο πλαίσιο ενώ η αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους είναι λανθασμένη. [33] β) Στο γαλλικό αντίτυπο δεν υπάρχει επίσης το πλαίσιο, αλλά η αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους είναι σωστή. γ) Στο αυστριακό αντίτυπο υπάρχει το πλαίσιο (τύπου Ι) και η αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους είναι σωστή και δ) στα αντίτυπα Ηarvard I και ΙΙ υπάρχει διαφορετικό πλαίσιο (τύπου ΙΙ) και η αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους είναι λανθασμένη. Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι το ιταλικό και το ιδιωτικό αντίτυπο είναι εκείνα με τη μεγαλύτερη συλλεκτική αξία, όχι μόνο γιατί ήταν από τα πρώτα που τυπώθηκαν, αλλά και διότι ακριβώς επειδή ήταν από τα πρώτα, η εκτύπωση τους 32
Η επισήμανση του λάθους έγινε από τον υπογράφοντα.
33
Email Μ. Barnoud 25.7.2010
18
είναι ευκρινέστερη, αφού η μήτρα δεν είχε υποστεί τη φθορά και τις αλλοιώσεις που επέρχονται με τη χρήση. Πολύ ευκρινές είναι επίσης το αντίτυπο Harvard I που σημειωτέον δεν έχει επικολληθεί σε λινό ύφασμα. Δεν γνωρίζουμε πότε ακριβώς προστέθηκαν τα γαλλόφωνα πλαίσια στα αντίτυπα της α’ έκδοσης, το κενό πάντως πάνω από την προμετωπίδα, υποδηλώνει ότι προοριζότανε για το σκοπό αυτό. Τα επεξηγηματικά πλαίσια στα γαλλικά ίσως να μην προστέθηκαν εξ αρχής το 1800 για τον εξής λόγο : το έτος αυτό η Αυστρία ήταν σε πόλεμο με τη Γαλλία, από τον Ιούνιο (Μάχη του Marengo), πριν δηλ. ανακοινωθεί στη ‘’Wiener Zeitung’’ η προγραμματιζόμενη έκδοση του Πίνακα (12 Ιουλίου). Εκτός του ότι η πολιτική και οικονομική κατάσταση στην Αυστρία ήταν πολύ κακή λόγω του πολέμου (με συνεχείς ήττες της Αυστρίας έως την Ανακωχή του Treviso τον Ιανουάριο του 1801), οι προοπτικές εξαγωγής και πώλησης του Πίνακα στη Γαλλία, αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη, πρέπει να ήταν μάλλον ισχνές κατά το δεύτερο 6μηνο του εν λόγω έτους. Εικάζουμε δε ότι εν μέσω του πολέμου με τον Ναπολέοντα, τα γαλλικά δεν θα πρέπει να ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή στη Βιέννη του 1800. Εάν ο συλλογισμός ευσταθεί, τα γαλλόφωνα πλαίσια θα πρέπει να προστέθηκαν μετά το 1801. Όσον αφορά στην α’ έκδοση, τα πράγματα περιπλέκονται από το γεγονός ότι η εμπορική διάθεση του Πίνακα δεν γινόταν μόνο από τον ίδιον τον Müller, ή τους Müller και Cappi, αλλά και από την εκδοτική εταιρία Artaria et Comp.[agnie]. Τούτο προκύπτει από το ότι το ιδιωτικό αντίτυπο φυλάσσεται μέσα σε μια θήκη σε σχήμα βιβλίου, στη δερματόδετη ράχη του οποίου αναγράφεται : ‘’ CARTE DE LA GRECE’’ και από κάτω : ‘’A Vienne - Chez Artaria et Comp.''. Η Artaria εξ’ άλλου, εκτός από εκδοτικός οίκος, ήταν επίσης ένα από τα σημαντικότερα βιβλιοπωλεία της Βιέννης.
( Εικ. 33-34 : Θήκη ιδιωτικού αντιτύπου)
Ο τίτλος της βιβλιοδεσίας μας οδήγησε αρχικά στο εσφαλμένο συμπέρασμα ότι η Artaria ήταν ο πρώτος εκδότης του Πίνακα. Πολλοί άλλωστε χάρτες του εκδοτικού αυτού οίκου έχουν κοινά χαρακτηριστικά με πολλούς από τους χάρτες που χάραξε ο F. Müller (που συνεργαζόταν συχνά με την Artaria) πριν και μετά το 1800 : α) είναι χάρτες μεγαλυτέρων διαστάσεων από το μέσο όρο των χαρτών της εποχής [34] και για το λόγο αυτό, έχουν χαραχθεί σε δυο ή περισσότερες χάλκινες μήτρες, 34
Ο πρώτος μεγάλων διαστάσεων (122Χ108 εκ.) 12φυλλος χάρτης του F. Müller που έχουμε εντοπίσει, 10 έτη σχεδόν πριν από την έκδοση της Χάρτας, είναι του 1787.---βλ.
19
β) τα ‘’φύλλα-χάρτου’’ τους έχουν επικολληθεί σε λινό ύφασμα και γ) είναι αναδιπλούμενοι.
(Εικ.35-36 : ιδιωτικό αντίτυπο)
Αν και ο χάρτης επωλείτο από την Artaria (με την αναγραφή μάλιστα στη θήκη ‘’chez Artaria et Comp.’’), είναι βέβαιο ότι δεν είχε εκδοθεί από αυτήν. [35] Εξ άλλου, αν η Artaria ήταν ο εκδότης του χάρτη, θα υπήρχε η σχετική αναφορά στην προμετωπίδα του Πίνακα, όπως συμβαίνει με όλους τους χάρτες του εκδοτικού αυτού οίκου. [36 ] Στη θήκη (chemise ή slip-case) του ιδιωτικού αντιτύπου, είναι ενδιαφέρον ότι υπάρχει μέσα σε αυτήν μία ετικέτα με την επιγραφή "A Milano da Gioacchino Bettalli e C. contrada del cappello N.4031". Ερευνώντας στο διαδίκτυο, διαπιστώσαμε ότι ο G.Bettalli ήταν ένας μικρός εκδότης στο Μιλάνο στις αρχές του 19ου αι. που συνεργαζόταν με τον οίκο Artaria. [37 ] 4. Υποθέσαμε ανωτέρω ότι η α’ έκδοση του Πίνακα ατύχησε λόγω της δυσμενούς πολιτικής συγκυρίας του 1800. Γιατί όμως ο χάρτης επανεκδόθηκε το 1810 ; Η εύκολη απάντηση είναι ότι η επανέκδοση του 1810 έγινε ενδεχομένως ακριβώς διότι το 1800 είχαν πουληθεί όλα ή είχαν κυκλοφορήσει λίγα ή πολύ λίγα αντίτυπα της α’ έκδοσης. Μια δεύτερη ερμηνεία είναι ίσως ότι ο Cappi, που κατά τα φαινόμενα ήταν ο κάτοχος της μήτρας το 1810, προέβη στην επανέκδοσή του Πίνακα επειδή το κόστος παραγωγής του συνίστατο πλέον μόνο στο κόστος του χαρτιού της εκτύπωσης και ‘’Oberösterreich.-Mappa von dem Land ob der Enns". 1781 reducirt u. gest. von C. Schütz u. F. Müller, 1787 (http://www.reiss-sohn.de/) 35
Αυτή είναι και η άποψη του J.Dörflinger. Σε email του (4.1.2009) προς τον υπογράφοντα αναφέρει ότι ‘’the label of Artaria & Co. on the cover of the copy is showing that this copy was sold in the shop of Artaria but was not published by Artaria & Co.’’ 36
Σημειωτέον ότι οι εκδόσεις Αrtaria υπάρχουν μέχρι σήμερα και ότι ο αυστριακός οίκος Freytag, Berndt und Artaria, ειδικεύεται σε εκδοτικούς οδηγούς και …αναδιπλούμενους χάρτες. Οι Carlo και Francesco Artaria, όπως ο J. (=Giovanni) Cappi, αλλά και ο Gioacchino Bettalli, ήταν όλοι τους ιταλικής καταγωγής, από την ίδια περιοχή της Ιταλίας (Λομβαρδία). 37
20
όχι της κατασκευής του χάρτη. [38] Ο Cappi άλλαξε πρόχειρα στη μήτρα την αραβική ημερομηνία από 1800 σε 1810, ξεχνώντας μάλιστα ν’ αλλάξει και την ελληνική (που παρέμεινε έτσι εσφαλμένα ως αω’) [39 ] και επιχείρησε να αποκομίσει εμπορικά κέρδη από τη διάθεση του χάρτη με μικρό κόστος παραγωγής. Από πολιτικής σκοπιάς, οι προοπτικές πώλησης του Πίνακα το 1810 ήταν περισσότερο ευνοϊκές, αφού το Μάρτιο του 1810 τελέστηκαν οι γάμοι μεταξύ του Ναπολέοντα και της Μαρίας-Λουίζας των Αψβούργων. Δεν ήταν όμως ευνοϊκές και από οικονομικής σκοπιάς αφού η Αυστρία προέβη σε παύση των πληρωμών της το Νοέμβριο του 1810 και κήρυξε πτώχευση τρεις μήνες αργότερα (Πηγή : Εθνική Τράπεζα της Αυστρίας - βλ. [40] ) Συνεπώς η β’ έκδοση του Πίνακα από τον Cappi, θα πρέπει να έγινε μετά το Μάρτιο και μάλλον πριν από το Νοέμβριο του 1810. Σημειωτέον ότι ο J. Cappi ήταν περισσότερο γνωστός ως εκδότης μουσικών έργων (συνθετών όπως οι Beethoven και Mozart) και λιγότερο ως εκδότης χαρτών. Το ίδιο πάντως έτος της επανέκδοσης του Πίνακα (1810), εξέδωσε επίσης ένα
Ο Μύλλερ δεν διέθετε 'κατάστημα'' για την πώληση χαρτών. Το εργαστήριό του στη συνοικία Wieden της Βιέννης ήταν 3 περίπου χλμ μακριά από το εμπορικό κέντρο της πόλης. --- Εχουμε επίσης εντοπίσει : α) ένα χάρτη που κατασκευάστηκε 10 έτη πριν (1788) από τους Müller και C. Schütz (''Kriegstheater oder Graenzkarte: Oesterreichs, Russlands, und der Türkey...'') στον οποίον επίσης υπάρχει η μνεία ''zu finden in Wien : bey Artaria Compagnie...'' και β) έναν άλλο χάρτη του 1799 που περιγράφεται ως εξής : Karte, n. u. v. Fr. Müller bei Artaria in Wien, "Der Lauf des Donau Stroms von Wien bis in das Schwarze Meer oder Neuester Kriegsschauplatz zwischen Osterreich und der Pforte... Le Cours du Danube ..", 1799, 33,5 x 51, Atlas Hungaricus, Seite 22 mit Abb. ( = Artaria 2). - Seltene Einblattdruckkarte bei Artaria, die ganz Ungarn zeigt. Über der Karte Kopftitel in deutscher und franz. Sprache, ήτοι ότι ορισμένοι χάρτες (του Άτλαντα) εκτυπώθηκαν από την Artaria 38
39
Η επισήμανση οφείλεται στον Γ. Τόλια.
''The inflation of the money supply reached dangerous proportions in 1800 and 1809, after more paper money had been issued. The reparation payments imposed on Austria by the Peace of Schönbrunn concluded in 1809 fueled inflation further. In December 1810, the government imposed a moratorium on all payment obligations in coin. Just three months later, on February 20, 1811, Austria had to declare national bankruptcy.'' http://www.oenb.at/en/ueber_die_oenb/geldmuseum/oesterr_geldgeschichte/konventionsmu enzen/reform_and_crisis__the_era_of_convention_coins.js 40
21
αναδιπλούμενο χάρτη της Ευρώπης.[41] Άξιο μνείας είναι τέλος, ότι ο Πίναξ δεν είναι ο μόνος χάρτης που είχε χαραχθεί από τον Müller και που επανεκδόθηκε από τον Cappi αρκετά χρόνια μετά την α’ έκδοσή του. [42] Η επανέκδοση του Πίνακα το 1810 δεν πρέπει να ήταν επιτυχής και για ένα ακόμα σοβαρό λόγο : ο Πίναξ δεν ήταν καν ένας επιστημονικά ελκυστικός χάρτης, αφού η χάραξη του (που υπενθυμίζουμε είχε ως πρότυπα χάρτες των αρχών του 1700) είχε ξεπεραστεί προ πολλού από τη ραγδαία πρόοδο στη χαρτογραφία που σημειώθηκε περί το 1800, άρα η προσέλκυση μη Ελλήνων αγοραστών πρέπει να ήταν μικρή. Όντως, η χαρτογραφική εξέλιξη που έχει σημειωθεί, εν τω μεταξύ, είναι εμφανής στους χάρτες της εποχής. H ‘’γεωδαιτική περίοδος’’, στην οποία αναφέρεται ο καθ. Ε. Λιβιεράτος, [43] έχει, ήδη, αρχίσει. Η παρακάτω επισήμανση [44 ] είναι εύλογη : ‘’By 1800, demand for more precise maps and the availability of accurate instruments and techniques developed cartography into a science.’’ Με το σκεπτικό αυτό, οι πιθανότητες εμπορικής εκμετάλλευσης του Πίνακα το 1810, θα πρέπει να ήταν ακόμα μικρότερες από ότι το 1800.
41
O Jean (Giovanni) Cappi ήταν συνεργάτης του οίκου Artaria από το 1793. Το 1801 απεχώρησε και άνοιξε δικό του εκδοτικό οίκο. Φεύγοντας, φαίνεται ότι πήρε μαζί του τυπογραφικές μήτρες από μουσικές παρτιτούρες και χάρτες. Ο Cappi δεν φαίνεται να ήταν ότι καλύτερο από άποψης ήθους. Ο συνθέτης Anton Diabelli που είχε συνεταιριστεί με τον Cappi, υπήρξε θύμα του (βλ. http://www.cini.it/italiano/04attivita/mrfogg/mrfogg7.html όπου διαβάζουμε : ‘’Diabelli non ebbe la mano felice nel cercarsi un socio in affari, che appunto trovò malauguratamente in un vero italiano, tal Giovanni Cappi, che lo truffò, lo derubò, lo escluse dalla ditta, e lo portò prossimo al lastrico.’’ - (Mτφ : ‘’Ο Diabelli δεν ευτύχησε στη εξεύρεση συνεταίρου, που για κακή του τύχη ήταν ένας πραγματικός ιταλός όπως ο Giovanni Cappi ο οποίος τον εξαπάτησε, τον έκλεψε, τον απέκλεισε από την εταιρία και τον πέταξε στο δρόμο.’’) 42
H πρώτη συνεργασία Müller -Cappi ανάγεται στο 1800 με την έκδοση ενός χάρτη της Βιέννης ‘’Neueste Karte von der Stadt Wien’’ (ca 1800) 79X61 εκ. ) -Bλ. επίσης : Müller, Franz (Stecher). ‘’Neueste und vollstaendigste Post Karte von ganz Deutschland, Niederlanden, Schweiz, Polen, Ungarn und den angränzenden Theilen Frankreichs und Italien. - Nouvelle Carte de Poste de toute l'Allemagne’’. Gestochen von Franz Müller. Wien, Jean Cappi (ca. 1819). Kupfersti.-Karte mit altem Grenzkolor (Ο χάρτης αυτός είχε εκδοθεί αρχικά (1798) από την Artaria). 43
βλ. ομιλία καθ.Ε.Λιβιεράτου (1998) σε εκδήλωση του ΜΙΕΤ όπου αναφέρει : «Με τη Χάρτα κορυφώνεται η ‘’λόγια’’ ελληνική Χαρτογραφία που θα ολοκληρωθεί με το χάρτη του Ά. Γαζή (1800) , πριν μπούμε στη ‘’γεωδαιτική’’ περίοδο του 19ου αιώνα.» 44
http://www.turkeyinmaps.com/Sayfa3.html
22
(Εικ. 37 Τμήμα Πίνακα από ‘’ιδιωτικό’’ αντίτυπο)
5. Τα δίκτυα πώλησης του Πίνακα. Συνοψίζοντας, βλέπουμε ότι ο Πίναξ διετίθετο προς πώληση από 3 τουλάχιστον δίκτυα : α) από τον ίδιο το Müller, β) από την Artaria και γ) απο τον Cappi, (αλλά και από τους Müller και Cappi συγχρόνως). Αν σε αυτούς προσθέσουμε και το Γαζή που θεωρούμε πολύ πιθανό ότι θα πρέπει να μεσολάβησε για την αγορά/αποστολή αντιτύπων σε έλληνες ή ελληνικές παροικίες της Διασποράς, τα δίκτυα διανομής είναι 4. Πολλά για ένα χάρτη. Ίσως όμως αυτό να ωφείλετο στη μικρή ζήτηση που είχε ενδεχομένως ο Πίναξ, οπότε αυξάνοντας τα δίκτυα διανομής του, οι εκδότες αυξάνανε τις πιθανότητες πώλησής του. AΝΤΙΤΥΠΟ
ΕΚΔ.
ΠΛΑΙΣΙΟ
ΑΙΓΑΙΟ ΠΕΛΑΓ
ΧΡΩΜΑΤΑ
ΚΟΠH
YΦΑ ΣΜΑ
ΘΗΚΗ
Γαλλικό
Α’
ΟΧΙ
ΛΑΝΘ
4
11
ΟΧΙ
(ΟΧΙ)
Ιταλικό
Α’
ΟΧΙ
ΛΑΝΘ
6
11
(ΟΧΙ)
ΟΧΙ
Ιδιωτικό
Α’
ΟΧΙ
ΛΑΝΘ
6
40 φ-χ
ΝΑΙ
ΝΑΙ
Αυστριακό
Α’
Τύπ.Ι
ΣΩΣΤΗ
6
11
ΝΑΙ
ΟΧΙ)
Αυστριακό ΙΙ
δ.υ.
δ.υ.
6
11
(;)
(;)
(;)
23
Ηarvard I
A’
Τύπ.ΙΙ
ΛΑΝΘ
6
11
ΟΧΙ
ΟΧΙ
Ηarvard IΙ
A’
Τύπ.ΙΙ
ΛΑΝΘ
6
11
ΝΑΙ
ΟΧΙ
Γερμανικό
Β’
Τύπ.ΙΙΙ
ΣΩΣΤΗ
6
11
ΝΑΙ
ΝΑΙ
Αγνοούμενο (ΔΕΗ)
Β’
Τύπ.ΙΙΙ
ΣΩΣΤΗ
1
----
----
----
Μολονότι δεν είμαι ειδήμων, νομίζω ότι λίγοι χάρτες στην ιστορία της χαρτογραφίας παρουσιάζουν τόσες πολλές παραλαγές. Από την παραπάνω σύνοψη προκύπτει ότι όλα τα αντίτυπα είναι διαφορετικά μεταξύ τους και κατά συνέπεια το καθένα τους είναι μοναδικό. VΙ. Ο ΤΡΟΠΟΣ ΚΟΠΗΣ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ Ενώ στη βιβλιογραφία αναφέρεται συχνά λανθασμένα ότι ο Πίναξ είχε τυπωθεί σε 4 φύλλα, το σωστό είναι ότι είχε τυπωθεί σε 11. Τα 10 από αυτά είναι ιδίων διαστάσεων, ενώ το ένα με την προμετωπίδα έχει διπλό ύψος από τα υπόλοιπα φύλλα ούτως ώστε αυτή να είναι ενιαία, χωρίς δηλ. οποιαδήποτε τομή, όπως φαίνεται καθαρά και στο εξώφυλλο του παρόντος κειμένου. Συγκεκριμένα, τα 10 φύλλα είναι διαστάσεων περίπου 34.5 εκ (μήκος) Χ 25.5 εκ (ύψος) [45 ], ενώ το 11ο φύλλο (προμετωπίδα) είναι διαστάσεων 34.5 εκ. (μήκος) Χ 51 εκ. (ύψος). Το γερμανικό αντίτυπο που διαθέτει και θήκη (διαφορετική από εκείνη του ιδιωτικού) απεικονίζει τον τρόπο κοπής του Πίνακα.
Το μήκος και το ύψος κάθε φύλλου δεν είναι ακριβώς το ίδιο. Τα τρία μήκη είναι μεταξύ 33.6 και 35 εκ. και τα τέσσερα ύψη μεταξύ 26.2 και 24.5 εκ. 45
24
(Εικ. 38 : Γερμανικό αντίτυπο και η θήκη του)
Ο τρόπος εκτύπωσης φαίνεται καθαρά στο άκοπο αντίτυπο Harvard I.
(Εικ.39)
Τέλος, όσον αφορά το ιδιωτικό αντίτυπο που έχει κοπεί σε 40 φύλλα-χάρτου, ο καθ. Ευ. Λιβιεράτος αναφέρει τα εξής : : ‘’Eίναι μια παλιά πρακτική να κόβουν το χάρτη, όπως έβγαινε από το τυπογραφείο σε ‘’φύλλα-χάρτου’’ ίδιων, αλλά και διαφορετικών διαστάσεων, ανάλογα με την επιθυμία του ιδιοκτήτη του.’’ [46 ] VIΙ. ΤΑ ΑΝΤΙΤΥΠΑ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ 1. Η Χάρτα τυπώθηκε συνολικά σε 1220 αντίτυπα [47], ενώ για τον Πίνακα, δεν έχουμε καμία πληροφορία σε πόσα αντίτυπα τυπώθηκε συνολικά στις δύο εκδόσεις του. [48] Δεν κατασχέθηκε όμως από τις αυστριακές Αρχές, ούτε απαγορεύθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο. Άρα, αν οι δύο χάρτες είχαν τυπωθεί στον ίδιο αριθμό αντιτύπων, τα σωζόμενα σήμερα αντίτυπα του Πίνακα θα έπρεπε, λογικά, να ήταν περισσότερα από τα 45 της Χάρτας. Επειδή αυτό δεν αληθεύει, υποθέτουμε ότι, παρά τις δύο εκδόσεις του, τα αντίτυπα του Πίνακα που τυπώθηκαν το 1800 και το 1810, είτε ήταν λιγότερα ή πολύ λιγότερα από τα αντίτυπα της Χάρτας, είτε υπέστησαν μεγαλύτερες φθορές/καταστροφές. 2. Τίθεται συνεπώς το ερώτημα σε πόσα αντίτυπα θα έπρεπε να είχε τυπωθεί 46
email καθ. Λιβιεράτου προς υπογράφοντα
47
βλ. περισσότερα στην έκδοση του Δ. Καραμπερόπουλου για τη Χάρτα του Ρήγα – Η γεωγραφική ''διασπορά'' της Χάρτας στις ελληνικές παροικίες του εξωτερικού είναι γνωστή κατά προσέγγιση. ‘’ 2nd International Workshop on Digital Approaches to Cartοgraphic Heritage’’. Αθήνα, 1819.5.2007, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. Πληροφορίες για τον αριθμό των εκδοθέντων αντιτύπων του Πίνακα, ίσως ανευρεθούν στο βιβλίο της Αικ. Κουμαριανού "Αλληλογραφία μεταξύ Δ. Φιλιππίδη, Barbié du Bocage και Α. Γαζή 1794 και 1819'', Αθήνα, 1966 48
25
ο Πίναξ για να καλύψει τη δαπάνη κατασκευής του. Σύμφωνα με κατά προσέγγιση υπολογισμούς, που στηρίζονται σε έρευνα του J. Dörflinger, ο Πίναξ θα έπρεπε να τυπωθεί σε τουλάχιστον 300 αντίτυπα. [49] Ο αριθμός αυτός ‘’επιβεβαιώνεται’’ από τα εξής : α) Αφού η Χάρτα τυπώθηκε σε 1220 αντίτυπα (επειδή με αυτό τον αριθμό αντιτύπων θα κάλυπτε τη δαπάνη κατασκευής της [50] ), τότε, βάσει του ίδιου συλλογισμού, ο Πίναξ -που το εμβαδόν του είναι 4 φορές μικρότερο από εκείνο της Χάρτας-, θα έπρεπε να είχε τυπωθεί σε 305 αντίτυπα (ήτοι, 1220 δια 4) β) Τα 45 αντίτυπα της Χάρτας που σώζονται (από τα 1220 που είχαν τυπωθεί), αντιπροσωπεύουν ένα ‘’ποσοστό επιβίωσης’’ της τάξης του 3.7%. Αν δεχθούμε ότι το ίδιο ποσοστό ισχύει και για τον Πίνακα (που είναι 3 έτη νεώτερος), τα 8/9αντίτυπα που υπάρχουν σήμερα καθώς και 2-3 ακόμα αντίτυπα που ενδεχομένως εντοπιστούν στο μέλλον, τότε τα 11 αυτά αντίτυπα -με το ίδιο ποσοστό του 3.7% -, θα αντιστοιχούσαν επίσης σε 300 αντίτυπα. [51] 3. Για τους λόγους όμως που προαναφέραμε όσον αφορά στις δύο εκδόσεις του, ενδέχεται ο Πίναξ να μην τυπώθηκε ούτε καν στον ‘’ελάχιστο αριθμό’’ των 300 αντιτύπων. [52] Αναφερόμενος στους μεγάλων διαστάσεων χάρτες της εποχής όπως αυτός του Γαζή, ο Δ/ντής του ΕΙΕ Γ.Τόλια αναφέρει : ‘’We may suppose that the expensive mural maps were not commercially successful since their production ceased’’ [53] Στην περίπτωση του Πίνακα υπήρξε μεν μια δεύτερη έκδοσή του το 1810, αλλά στην ουσία ο ανωτέρω ισχυρισμός ευσταθεί απόλυτα. ΚΕΦ. VIIΙ H ΣΥΛΛΕΚΤΙΚΗ ΑΞΙΑ ΤΟΥ ΠΙΝΑΚΑ Από όσα εκθέσαμε παραπάνω, συνάγεται ότι από τα 8 συνολικά αντίτυπα του Πίνακα, το ιταλικό και το ιδιωτικό είναι τα πλέον αξιόλογα. Και τα δύο : α) είναι της α’ έκδοσης, με αμιγώς ελληνικά τυπογραφικά στοιχεία (δηλ. χωρίς ένθετο 49
Johannes Dörflinger : ‘’Time and Cost of Copperplate Engraving. Illustrated by Early Nineteenth Century Maps from the Viennese Firm Artaria & Co.’’, Imago Mundi, Vol. 35. (1983), pp. 58-66 50
Η ''διάρκεια της εκτύπωσης'' δεν ταυτίζεται όμως κατ' ανάγκην με τις ''πραγματικές ημέρες εργασίας''. Μπορεί δηλ. η διάρκεια έκτύπωσης της Χάρτας να ήταν ένα έτος και πλέον, αλλά όχι κατ’ ανάγκην 365+Χ ημέρες εργασίας. Και είναι λογικό να πιθανολογούμε την ύπαρξη 2-3 ακόμα άγνωστων αντιτύπων του Πίνακα, αφού ως λιγότερο ''διάσημος’’ από τη Χάρτα, δεν έχει ερευνηθεί το ίδιο εξαντλητικά το ενδεχόμενο να υπάρχουν και άλλα αντίτυπα του. 51
Θα πρέπει, τέλος, να λάβουμε ακόμα υπ' όψιν μας την αιτιολογημένα υψηλότερη φθορά των αντιτύπων του Πίνακα, σε σχέση με τη Χάρτα, αν λόγω της παιδαγωγικής ενασχόλησης του Γαζή, αριθμός αντιτύπων είχε ίσως σταλεί σε ελληνικά σχολεία ως διδακτικό εργαλείο για την εκμάθηση της γεωγραφίας . - Υπενθυμίζουμε ότι προς το τέλος της ζωής του ο Γαζής στρέφεται στην εκπαίδευση αναλαμβάνοντας τη διεύθυνση σχολής στην Τήνο και κατόπιν στην Ερμούπολη της Σύρου [Δημαράς, 1998: σελ. 379]. 52
G.Tolias ‘’Maps printed in Greek during the Age of Enlightenment 1665-1820’’ eperimetron Vol.5 – no1 53
26
πλαίσιο στα γαλλικά) και β) είναι, μάλλον, από τα πρώτα που τυπώθηκαν, όπως συμπεραίνεται από τη λανθασμένη αναγραφή του Αιγαίου Πελάγους και από την ευκρίνειά τους. Δεν γνωρίζουμε ποιά θα ήταν σήμερα η εμπορική αξία του Πίνακα, αφού παρά τις ενδελεχείς έρευνές μας σε οίκους δημοπρασιών και παλαιοπώλες του εξωτερικού, δεν προκύπτει η πώληση κανενός αντιτύπου κατά την τελευταία τουλάχιστον 12ετία. Ως μόνο ‘’μέτρο σύγκρισης’’ που διαθέτουμε είναι ότι ο Οίκος Δημοπρασιών Βέργου δημοπράτησε το 2000 ένα αντίτυπο της Χάρτας προς 28.2 εκ. δρχ (83.000 ευρώ), ποσό που θα αντιστοιχούσε σήμερα (λόγω του πληθωρισμού και της σημαντικής αύξησης της τιμής των παλαιών χαρτών τα τελευταία χρόνια [54] ) σε τουλάχιστον 150.000 Ευρώ.
Κύρια αιτία το διαδίκτυο : ‘’Maps are also rising dramatically in price. One of the reasons that map prices are climbing is the accessibility of maps. Τhe Internet has made maps easier to find’’ (Antiques Roadshow). ** Το 2006 πωλήθηκε σε δημοπρασία στη Βρετανία, ένα αντίτυπο της πρώτης έκδοσης της ‘’Κοσμογραφίας’’ του Πτολεμαίου προς 4.100.000 δολ.ΗΠΑ 54
27
(Εικ.40 : ‘’Ιδιωτικό’’ αντίτυπο)
***
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 1 : Η ΧΑΡΤΑ ΤΟΥ ΡΗΓΑ ΚΑΙ Ο ΠΙΝΑΞ ΤΟΥ ΓΑΖΗ
28
(Εικ.41 H Χάρτα)
(Εικ.42 Ιταλικό αντίτυπο)
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 2 : Σύγκριση τοπωνυμίων Χάρτας, Πίνακα και De l’Isle.
29
Η επιλογή της Εύβοιας είναι τυχαία και επελέγη επειδή τα γεωγραφικά της όρια είναι ευδιάκριτα και διευκολύνουν τη σύγκριση των τοπωνυμίων που περιέχονται στο χάρτη του De l’ Isle, στη Χάρτα του Ρήγα και στον Πίνακα του Γαζή.
(Εικ.43-44)
Συγκρίνοντας τους 3 χάρτες, διαπιστώνουμε ότι ο χάρτης του De l’ Isle περιέχει 40 συνολικά τοπωνύμια για την Εύβοια, η Χάρτα 50 και ο Πίναξ 49. Ο Γαζής έχει αφαιρέσει ως λανθασμένα 6 τοπωνύμια του Ρήγα και έχει προσθέσει 5 άλλα που δεν υπάρχουν στη Χάρτα. Oρισμένα λάθη του De l’ Isle και της Χάρτας παραμένουν και στον Πίνακα : Έτσι π.χ. και στους δύο χάρτες επαναλαμβάνεται το λάθος να τοποθετείται η ‘’πόλη Εύβοια’’ (Εικ.44) στο Β.Δ. άκρο του νησιού, ενώ δεν υπήρξε ποτέ τέτοια πόλη. Στον παρακάτω πίνακα σημειώνονται μόνο οι διαφορές ανάμεσα στους 3 χάρτες (όσον αφορά στα τοπονύμια της Εύβοιας) : De l’ Isle
Χάρτης ΧΑΡΤΑ Ρήγα
ΠΙΝΑΞ Γαζή
Cyreus fl. Lelathus fl. Leonum Prom. Petaliae Ins. Myrtos Ins. ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ ΟΧΙ
Κυραίος ποτ. ΟΧΙ Λήλαιθος ποτ. ΟΧΙ Λεώνιον, Μαντέλο Ακρ. ΟΧΙ Πεταλίαι, Πεταλιούς νησιάΟΧΙ Μύρτος, νησί της Κυρίας ΟΧΙ Ποντικός ΟΧΙ Θερμά Λουτρά Θερμά Λουτρά Δέρο, Ωρεος Δέρο, Ωρεός Ισιαίος Λυκόφρων Ισιαίος Λυκόφρων Τηλήθριον Ορ. Τηλήθριον Ορ. Βωμός Απόλλων Βωμός Απόλλων Αρμόνη Αρμόνη Νέσιον Ορ. Νέσιον Ορ. Λιθάδα Λιθάδα Ληλάντειον Π Ληλάντειον Πεδίον ΟΧΙ Ζάρα Ορ. ΟΧΙ Περιάς Ακρ. ΟΧΙ Αυληβοός ΟΧΙ Λέων Ακ.
30
ΟΧΙ
ΟΧΙ
Κοτύλιον Ορ.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 3. Τα 88 αντίτυπα του Πίνακα Σε κείμενό του (βλ. Υπ.53) ο Γ.ο Τόλιας αναφέρει ότι το 1846 το Ελληνικό Κράτος αποφάσισε να εκποιήσει 88 αντίτυπα του Πίνακα από τη δεύτερη έκδοσή του (1810). Εάν η εκποίησή τους ήταν επιτυχής, θα πρέπει να υπήρχαν σήμερα περισσότερα από το ένα και μόνο που βρίσκεται στη Γερμανία. Διερευνώντας το σημείο αυτό καταλήξαμε στο συμπέρασμα ότι η μεγάλη πλειοψηφία (αν όχι το σύνολο) των αντιτύπων αυτών θα πρέπει να καταστράφηκαν πριν πωληθούν. Γι αυτό άλλωστε από τα αντίτυπα που σώζονται σήμερα μόνο ένα (το ‘’γερμανικό’’) και ενδεχομένως ένα ακόμα αν υπάρχει (το αγνοούμενο αντίτυπο της ΔΕΗ) είναι από τη β’ έκδοση του 1810, ενώ τα υπόλοιπα είναι της α’ έκδοσης. Eάν λάβουμε υπόψη ότι κατά τη δεκαετία 1840-1850 η οικονομική ανάπτυξη, της χώρας μας ήταν μια από τις χειρότερες περιόδους στην ιστορία του ελληνικού κράτους[55], μπορούμε να υποθέσουμε ότι η αναγγελία πώλησης του Πίνακα το 1846, θα πρέπει να είχε περιορισμένη απήχηση στο αγοραστικό κοινό της εποχής. Δεδομένου ότι τα δημόσια κτήρια της Αθήνας το 1846 ήταν ελάχιστα, τα 88 αντίτυπα ενδέχεται να διετίθοντο προς πώληση από το ‘’Βασιλικό Τυπογραφείο και Λιθογραφείο’’ που ήταν και το πλέον ‘’καθ’ ύλην’’ αρμόδιο για την πώλησή τους. Εάν τούτο αληθεύει, τότε τα 88 αντίτυπα, είτε σάπισαν στα ‘’ κάθυγρα’’ υπόγεια του κτηρίου όπου είχε μεταφερθεί από το 1844 η βιβλιοθήκη του Τυπογραφείου [56], είτε αποτεφρώθηκαν στην πυρκαγια που κατέστρεψε το κτήριο το 1853. Πρόκειται βέβαια για μια υπόθεση, ελλείψει περισσοτέρων πληροφοριών.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ 4. Ένας άλλος σπάνιος χάρτης του Α. Γαζή Το ίδιο έτος (1800) που εκδόθηκε ο Γεωγραφικός Πίναξ, ο Α. Γαζής είχε επιμεληθεί και εκδώσει παράλληλα στη Βιέννη ένα χάρτη της Υδρογείου του οποίου μας είναι γνωστή η ύπαρξη δυο μόνο αντιτύπων. [57] Είναι ένας χάρτης, μεγάλων 55
Βλ. http://docs.google.com/viewer? a=v&q=cache:RzoZ135sgd4J:www.kepe.gr/pdf/Joint/abs_joint1.pdf+%CE%B5%CE%BB%CE%BB %CE%B1%CE%B4%CE%B1+%CE%B4%CE%B5%CE%BA%CE%B1%CE%B5%CF%84%CE %B9%CE%B1+18401850&hl=en&pid=bl&srcid=ADGEESiZhZJyqOKdtmV5RmqA_sypXTGCAI8w6AXznyXRMuQDgR5n9 RqouOhnFTUEQ4I7WEIJyZDfKZkp3ZWbrdvEx4_lk7g0gFGeUH1PaJjNEv7KvOYG0FSi
Για την ιστορία του ‘’Β. Τυπογραφείου’’ βλ. http://www.arxaiologia.gr/assets/media/PDF/migrated/967.pdf 56
57
Η ακριβής ονομασία του χάρτη (Eικ. 39) είναι : «Άτλας ή Χάρτης περιέχων καθολικούς γεωγραφικούς πίνακας της υδρογείου σφαίρας κατά την ορθήν παράλληλον και πλαγίαν
31
επίσης διαστάσεων (95,3 X121,7 εκ.), που αποτελείται από 16 φύλλα-χάρτη επικολλημένα σε ύφασμα. Το ένα από τα αντίτυπα αυτά κοσμεί από το έτος 2000 την Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστραλίας [58] και το άλλο (η ύπαρξη του οποίου έγινε πρόσφατα γνωστή) τη δημοτική χαρτοθήκη της Κοζάνης. [59]
ΣΗΜΕΙΩΣΗ : Η αγορά του Πίνακα το 1986 στην Ιταλία, απετέλεσε το έναυσμα για την ενδελεχέστερη έρευνα του ιστορικού αυτού χάρτη, που όπως αναφέραμε στο Κεφ.I δεν υπάρχει σε καμία δημόσια ή γνωστή ιδιωτκή ελληνική συλλογή. Οι περισσότερες πληροφορίες που συνέλεξα για το χάρτη, οφείλονται στο διαδίκτυο, μέσω του οποίου απευθύνθηκα σε εκατοντάδες ιδρύματα και παλαιοπώλες του εξωτερικού. Είναι δε παράδοξο ότι κανένα αντίτυπο δεν εντοπίστηκε στις βαλκανικές χώρες που τις αφορά άμεσα, αφού ο Πίναξ δεν είναι μόνο ένας χάρτης της Ελλάδος. Προδικάζω πάντως ότι στο μέλλον θα ανευρεθούν άλλα 2-3 αντίτυπα. Όπως εξέθεσα επαρκώς –ελπίζω- στο παραπάνω κείμενο, ο Πίναξ ήταν μάλλον εξ αρχής ένας ‘’ατυχής’’ χάρτης, αφού οι δύο εκδόσεις του συνέπεσαν με αυτής θέσιν την τε παραλληλόγραμμον και αλλοιότροπον γενικήν καταγραφήν της υδρογείου σφαίρας και ημικύκλιον περιέχον παλαιών τόπων ονομασίας κατά Διονύσιον τον περιηγητήν και μερικόν πίνακα της Βλαχίας προς δε τα τε συστήματα και τας σφαίρας και τους πλανήτας και σχήματ’ αύτα τα της σφαίρας θέσεις δεικνύοντα και τους ανέμους και άλλα πολλά προς γενικήν είδησιν γεωγραφίας και αστρονομίας συντείνοντα. Πονηθείς χάριν των φιλομαθών υπό Γεωργίου y ατού (;) ενδοξοτάτου Άρχοντος μεγάλου Βογνίκου Ραδουκάνου Γολέσκου και Αναλώμασι τύποις εξεδόθη. αω’ 1800.» – Χαράκτης είναι ο γνωστός βιεννέζος Karl Robert Schindelmayer. 58
Στην ιστοσελίδα της http://www.nla.gov.au/pub/gateways/archive/48/p15a01.html αναφέρονται τα εξής : ‘’Unusual, very rare and of large proportions, Anthimos Gazes’ wall map of the World is a significant acquisition for the National Library. Published in Venice in 1800, the map titled: Atlas e charte geographikes ton dyo Hemisphairion mela diaphoron Thesontes sphairos … demonstrates a cartographic skill and knowledge of the world. This map is regarded as particularly rare and not known to be held by the Library of Congress or the British Library’'. 59
βλ. http://cartography.web.auth.gr/Kozani/KOZ_Gaz_Wor.pdf
32
εξαιρετικά δυσμενείς πολιτικές και οικονομικές συγκυρίες στη χώρα κατασκευής του. Ακόμα και στις Μηλιές όπου είχε ιδρυθεί Σχολή επί τουρκοκρατίας πρωτοστατούντος του Γαζή και όπου είναι πιθανόν να υπήρχαν αντίτυπα του Πίνακα, η βιβλιοθήκη της κάηκε κατά την Επανάσταση του ’21. Ατυχής ήταν επίσης μάλλον και η προσφορά προς πώλησιν του 1846 από το Ελληνικό Δημόσιο 88 αντιτύπων της β’ έκδοσης του Πίνακα που μάλλον καταστράφηκαν συλλήβδην. Αυτές όμως οι ατυχείς συγκυρίες είναι ακριβώς και ο λόγος της μεγάλης σήμερα συλλεκτικής του αξίας σήμερα. Ευελπιστώ ότι για την αγορά του Πίνακα θα ενδιαφερθεί στο μέλλον κάποιο δημόσιο ελληνικό Ίδρυμα (Βουλή των Ελλήνων, Μουσείο Μπενάκη, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας κλπ) πλην όμως η επαγγελματική μου ιδιότητα δεν μου επιτρέπει να απευθυνθώ δίκην παλαιοπώλου προς τους τυχόν ενδιαφερομένους. Σπεύδω πάντως να διευκρινίσω ότι δεν προτίθεμαι να δωρήσω το χάρτη, συν τοις άλλοις και για καθαρά ‘’παιδαγωγικούς’’ λόγους. Είναι γνωστές οι χειμάζουσες, ανεκμετάλλευτες ή εξαφανισθείσες δωρεές προς το Ελληνικό Δημόσιο. Με άλλα λόγια η ‘’περιφρούρηση’’ του αντιτύπου του οποίου είμαι ο κάτοχος και που δεν υπάρχει πουθενά στην Ελλάδα και η κληροδότησή του στις επόμενες γενεές, διασφαλίζεται σε ένα βαθμό -εκτός από τη δημοσιότητα- με την καταβολή από τον αγοραστή, του ανάλογου τιμήματος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το αντίτυπο της β’ έκδοσης που υπήρχε στη ΔΕΗ το 1969 και που έκτοτε αγνοείται η τύχη του ... Ν. Βαμβουνάκης / Μπανγκόκ 2010. ( vamvounakis@yahoo.gr )
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ.
Ευχαριστώ θερμά : τον καθ. Ε. Λιβιεράτο, το Δ/ντή του Ε.Ι.Ε. κ. Γ. Τόλια, την καθηγήτρια Χρ. Μπουτούρα, το δρα Δ. Καραμπερόπουλο,την Μ.Παζαρλή, τoν καθ. J.Dörflinger (Παν/μιο Βιέννης), την υπεύθυνη χαρτών της B.N. France Μ. Barnoud, τον J. Garver (Παν/μιο Harvard), και τους Λ. Λαζαρίδη, Α. Σκούταρη, Θ.Παγιαυλά και Μ. Ευαγγέλου για την πολύτιμη συνδρομή τους.
33
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ : Ζιούτος, Γ. ‘’’Ανθιμος Γαζής’’, Εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2000, β’ έκδοση Καραμπερόπουλος Δ. ‘’Η Χάρτα του Ρήγα’’ , Εταιρεία Μελέτης Φερών-ΒελεστίνουΡήγα, Αθήνα, 1998. Κουμαριανού, Αικ., "Αλληλογραφία μεταξύ Δ. Φιλιππίδη, Barbié du Bocage και Α. Γαζή 1794 και 1819'', Αθήνα, Βιβλ. Εστίας1966 Πολέμη, Π. ‘’Δια του Γένους τον Φωτισμόν – Αγγελίες προεπαναστατικών εντύπων’’, Εκδ. Μουσείου Μπενάκη 2008, σσ. 568 Γ. Τόλιας ‘’Τα Ιστορικά" (τεύχος 28,29 -Αθήνα, 1998) ["της ευρυχώρου Ελλάδος" : η Χάρτα του Ρήγα και τα όρια του ελληνισμού"]. Χατζηφώτης Ιω : ’’Α. Γαζής :Νέα θεώρηση της ζωής και του έργου του’’, βιβλ. Εστίας, 1969, σσ. 205 Boutoura, C. ‘’On the projection of the Rhigas Velestinlis Charta’’, e-perimetron, vol.3, no 3, 2008 Dörflinger , J. ’’Die österreichische Kartographie im 18. und zu Beginn des 19. Jahrhunderts unter besonderer Berücksichtigung der Privatkartographie zwischen 1780 und 1820’’. Wien : Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften, 1984-88. Dörflinger , J: ‘’Time and Cost of Copperplate Engraving. Illustrated by Early Nineteenth Century Maps from the Viennese Firm Artaria & Co.’’, Imago Mundi, Vol. 35. (1983) Livieratos , E.: . http://cartography.web.auth.gr/Kozani/KOZ_Gaz_Wor.pdf Pazarli, Maria, A. Tsorlini and E.Livieratos : “Vienna, late 18th century…”: Birth and importance of two monuments of Greek cartographic heritage, the Rigas Velestinlis’ Charta and the Anthimos Gazis’ Pinax, from a digital point of view ’’. (Ανακοίνωση σε 5th International Workshop on Digital Approaches in Cartographic Heritage (Vienna 22-24/2/2010) G.Tolias "Antiquarianism, Patriotism and Empire : Transfers of the cartography of the travels of Anacharsis the younger in Greece (1788-1811)’’ σε ''Historical Review" Vol.II (2005) G.Tolias ‘’Maps printed in Greek during the Age of Enlightenment 1665-1820’’ eperimetron Vol.5 – no1 34
Woodhouse, C.M, : “Ρήγας Βελεστινλής – Ο πρωτομάρτυρας της Ελληνικής Επανάστασης’’, Εκδ. Παπαδήμα , Αθήνα, 1997 Allgemeine geographische Ephemeriden, vol. 20, 1800 Ανταλλαγή emails με : Ευ. Λιβιεράτο, Γ.Τόλια, Δ. Καραμπερόπουλο, Π. Πολέμη, Μ. Παζαρλή, Αρτ.Σκουταρη, Α.Ταχυρίδου, J. Dörflinger, J.Garver, M.Barnoud
35