Karpacki mikrokosmos - Piotr Kutiak by Piotr Kutiak

PIOTR KUTIAK

MIKROKOSMOS

KARPACKI

TEKSTY I ZDJĘCIA Piotr Kutiak

OPIS OŚRODKA RW CARITAS Ks. Bogdan Janik

KOREKTA

Agnieszka Kutiak

SKŁAD, ŁAMANIE PROJEKT GRAFICZNY Paweł Wójcik

SPIS TREŚCI

Wstęp 6 Bieszczady 7 Ośrodek Wypoczynkowo – Rehabilitacyjny Caritas 15 1.Ośrodek Jeździecki „Eden” 17 2. Zwierzyniec 18 3. Ptaszarnia 21 4. Centrum Promocji Obszarów Natura 2000 22 5. Ogród Biblijny 23 6. Centrum Kultury Ekumenicznej 25 7. Plenerowa Galeria 27 8. Kaplica NMP Królowej i Matki Pięknej Miłości 28 9.Kawiarnia św. Franciszka 29 10. Parking i wyjście na szlaki spacerowe do uprawiania dyscypliny sportowej nordic- walking 30 Myczkowce i okolice 31 Myczkowce 32 Bóbrka 33 Orelec 34 Uherce Mineralne 35 Zwierzyń 36 Choceń 37 Świątynia w Górzance – karpacka perła pod wiekowym dębem 40 Kamień Leski 44 Skała Myczkowiecka 45 Wędkarskie Eldorado na górskim odcinku Sanu 46 Wodospad w Uhercach Mineralnych 48 Najstarsze dęby Ziemi Sanockiej 49 Droga Krzyżowa Nowego Życia w Zagórzu 53 Bieszczadzkie krzyże 58 Leśny Kompleks Promocyjny Lasy Bieszczadzkie 62 Zagroda w Mucznem 66 Bieszczadzkie serowanie 68 Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku 74 Urok galicyjskiego miasteczka 76 Bojkowska wioska 79 W tajemniczym ogrodzie Łemków 81 Pogórze Zachodnie - kraina łagodności 82 Kolebka przemysłu naftowego 83 Dolinianie - aromat ziół, pól uprawnych i sadów 83 Pogórze Wschodnie - utracony raj wiejskich ogrodów 84

Osobliwości przyrodnicze Myczkowiec i okolic 85 Bieszczadzki Park Narodowy 86 Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu 87 Obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 88 Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Dorzecze Górnego Sanu 88 Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków Góry Słonne 90 Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Rzeka San 94 Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Moczary 95 Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Sanisko w Bykowcach 97 Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków i Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Bieszczady 99 Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Góry Słonne 102 Parki Krajobrazowe 105 Park Krajobrazowy- Gór Słonnych buczyna przetkana Słonymi źródłami 105 Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy - Karpacka buczyna przepasana Torowiskiem Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej 106 Park Krajobrazowy Doliny Sanu – Błękitna aorta wśród buczyn, łęgów i grądów 109 Bieszczadzkie rezerwaty 110 Bobrowy matecznik przetkany nurtem Olszanki 110 Skalne zęby Osławy 112 Gród z palisadą buczyny karpackiej 114 Grąd nad Sanem - królestwo geofitów 115 Dolnoreglowa buczyna nad zwierciadłem wód Zalewu Myczkowieckiego 117 Olsza zielona pod Baligrodem 118 Ostoja pomnikowych drzew i piaskowcowych ostańców 119 Sobień - mozaika siedlisk 126 Cisy na Ostrym Dziale 130 Zielone rezerwuary buczyny między Kamionką a Cieniem 132 Ostoje reliktowych drzew w baligrodzkich lasach 134 Skalne uroczysko nad Wetliną 136 Diamentowa dolina 139 Duszatyńskie lasy spięte nurtem Osławy 143 Łęg w Kalnicy przy bieszczadzkiej obwodnicy 144 Osuwisko na Chryszczatej 146 Torfowiska w dolinie górnego Sanu 147 Buczyna na stokach Otrytu 149 Śnieżyczka karpacka w dolinie Sanu 151 Ostoja węża eskulapa 153 Kalendarz przyrodniczy Myczkowiec i okolic 155 Styczeń 156 Luty 158 Marzec 160 Kwiecień 164 Maj 168 Czerwiec 172

Lipiec 176 Sierpień 178 Wrzesień 180 Październik 182 Listopad 184 Grudzień 186 Quest OWR Myczkowce 187 Trasy na cały rok 190 Trasa na styczeń - geoatrakcje w dolinie Sanu 190 Trasa na luty – pierwsze ślady przedwiośnia 193 Trasa na marzec - pierwsze roślinne oznaki wiosny w Bieszczadach oraz dawne wsie 196 Trasa na kwiecień – kobierce kwiatów w dolnoreglowej buczynie, łęgach; spacer po uśpionej mrozem połoninie 199 Trasa na maj – zdobyć Tarnicę 203 Trasa na czerwiec – najpiękniejsze ścieżki dydaktyczne w Bieszczadach 207 Trasa na lipiec – dolina Osławy 210 Trasa na sierpień – panorama z Bezmiechowej i Kozińca 213 Trasa na wrzesień – zdobyć Dwernik Kamień 215 Trasa na październik – dolina Rabiańskiego Potoku 217 Trasa na listopad – największe dęby w Bieszczadach 219 Trasa na grudzień – odnawialne źródła energii 222 Bibliografia 225

WSTĘP P

rojekt „Karpacki Mikrokosmos” zrealizowany został przez Nieformalną Grupę Promocji Bieszczadów „BAKOKU” na terenie Ośrodka Wypoczynkowo-Rehabilitacyjnego CARITAS w Myczkowcach, w ramach przedsięwzięcia Karpackie Inicjatywy Lokalne. Sfinansowany ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W ramach przedmiotowej inicjatywy przeprowadzono dwa szkolenia dla przewodników i edukatorów z innowacyjnych technik stosowanych w prowadzeniu wycieczek i zielonych szkół. Poza tym wdrożono quest i uporządkowano ruch turystyczny na terenie ośrodka w Myczkowcach za pomocą dziesięciu tablic z kodami QR-code. Efektem projektu jest także niniejszy e-przewodnik. Realizacja projektu ma na celu ukazanie historycznych, kulturowych i przyrodniczych walorów Ośrodka Wypoczynkowo-Rehabilitacyjnego Caritas w Myczkowcach i jego okolic. Ośrodek stanowi wyjątkowe miejsce w Bieszczadach, odwiedzany przez wycieczki autokarowe, turystów indywidualnych, grupy pielgrzymkowe i kolonijne oraz mieszkańców podkarpackich miejscowości. Spośród innych ośrodków w Bieszczadach wyróżnia się cennymi i unikatowymi

atrakcjami, zachęcającymi do rekreacji, aktywnego wypoczynku oraz uprawiania czynnych form edukacji ekologicznej. Ośrodek Caritas jest dla mnie miejscem wyjątkowym. Odwiedzam go kilkadziesiąt razy w roku, prywatnie z moją rodziną oraz z wycieczkami jako przewodnik górski beskidzki. Ponadto biorę udział w ielu spotkaniach, konferencjach i seminariach wraz z członkami Stowarzyszenia Przewodników Turystycznych KARPATY, które odbywają się w Myczkowcach. Moim zdaniem Ośrodek Wypoczynkowo-Rehabilitacyjny CARITAS zasługuje na miano Karpackiego Mikrokosmosu. Znajduje się tu ogród drewnianych świątyń, bogata kolekcję roślin w Ogrodzie Biblijnym, ścieżka dydaktyczna z drzewami oraz obszerny pawilon, gdzie można zapoznać się z obszarami Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Z omawianego miejsca wytyczono kilkanaście tras przeznaczonych do uprawiania dyscypliny nornicwalking. Atrakcją dla dzieci jest stadnina koni i mini-zoo. Ośrodek wyróżnia się tym, że na jego terenie segreguje się odpady oraz wykorzystuje odnawialne źródła energii: kolektory słoneczne, pompy ciepła i kotłownię, gdzie spala się biomasę.

PIOTR KUTIAK

BIESZCZADY POŁONINA CARYŃSKA

Bieszczady B

ieszczady to makroregion górski w obrębie Karpat Wschodnich. Obejmuje łańcuch górski od Przełęczy Łupkowskiej po Przełęcz Wyszkowską. Przełęcze w głównym grzbiecie Karpat dzielą Bieszczady na: Zachodnie (od Przeł. Łupkowskiej do Użockiej, najwyższy szczyt Tarnica – 1346 m), Środkowe (od Przeł Użockiej do Tucholskiej, Pikuj –1405 m) oraz Wschodnie (od Przeł. Tucholskiej do Wyszkowskiej, Czarna Repa – 1288 m). Pasma górskie Bieszczadów Zachodnich zajmują południowo-wschodni kraniec Polski na terenie województwa podkarpackiego, obejmując trzy powiaty: bieszczadzki, leski i sanocki. Granice omawianego terenu opisywane są w przewodnikach, mapach i wielu innych wydawnictwach w ujęciu geograficznym i turystycznym. Geograficzne granice Bieszczadów obejmują areał wytyczony południową granicą państwa od Przełęczy Łupkowskiej do Przełęczy Użockiej. Od wschodu ograniczony rzeką San, następnie północnymi stokami grzbietów górskich Otrytu, Korbani i Wielkiego Działu, z zachodu zamykając go biegiem rzek Osławy i Osławicy. Turystyczne granice Bieszczadów tworzą, od południa i wchodu granice Polski, od północy linia kolejowa Krościenko- Zagórz, od zachodu rzeka Osława i Osławica. Do tytułu bram Bieszczadów pretenduje Sanok. Wymienione miasto z omawianym obszarem łączy wielowiekowa historia oraz zgromadzone w dwóch muzeach kolekcje ikon

i odtworzony świat nieistniejących już wsi Bojków, Łemków, Dolinian i Pogórzan. Bieszczady tworzą charakterystyczny rusztowy, czyli równoległy system grzbietów górskich, podzielonych szerokimi i głębokimi obniżeniami. Przebiegają one z północnego zachodu na południowy wschód. W południowo-wschodniej części Bieszczadów wiele wierzchołków wznosi się na wysokość ponad 1000 m. Do najwyższych szczytów zaliczamy: Tarnicę (1346 m n.p.m.), Halicz (1333 m n.p.m.) i Krzemień (1335 m n.p.m.). W partiach wierzchołkowych wymienionych szczytów występują, ostro zakończone grzbiety skalne oraz łagodne skaliste wychodnie z murawami wysokogórskimi. Bieszczady odznaczają się swoistym układem pięter roślinnych, odmiennym niż w innych częściach Karpat. Szczytowe partie gór (powyżej 1150 m n.p.m.) , zwane tu połoninami, porośnięte są przez łąki z łanami śmiałka darniowego i borówczyska. Poniżej tej wysokości oraz przy źródliskach występują zarośla olchy zielonej. W przedziale wysokości 700-1150 m n.p.m. znajdują się lasy reglowe z przewagą buczyny karpackiej. Spotykamy tu buka, jodłę i jawor. Jeszcze niżej, między 500 a 700 m n.p.m. wyróżnia się piętro pogórza oraz piętro dolin – przed 50-ciu laty użytkowanych rolniczo, które nieuprawiane, podlegają naturalnemu zarastaniu przez takie gatunki jak: wierzba, olsza i brzoza.

TARNICA

JEZIORO SOLIŃSKIE I MYCZKOWIECKIE

Bieszczady charakteryzuje wysoka bioróżnorodność. Stanowią jedną z najwartościowszych w Europie ostoi świata zwierzęcego o charakterze puszczańskim, którą zamieszkują wielkie europejskie drapieżniki, tj.: niedźwiedzie, wilki i rysie. Osobliwością tego terenu są również duże stada żubrów żyjące na wolności. W górach znajdziemy sporą ilość endemitów północno-wschodniego regionu Karpat. Walory tego obszaru zadecydowały o utworzeniu w tym miejscu Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz jego otuliny w postaci dwóch parków krajobrazowych: CiśniańskoWetlińskiego i Doliny Sanu. Wymienione wyżej polskie formy ochrony przyrody wraz z słowackim Parkiem Narodowym „Połoniny”, Użańskim Parkiem Narodowym i Nadsańskim Parkiem Krajobrazowym po stronie ukraińskiej, tworzą Rezerwat Biosfery „Karpaty Wschodnie”. Klimat Bieszczadów ma charakter górski o stosunkowo silnych cechach kontynentalnych. Kształtują go masy powietrza polarno-morskiego (68%), polarno-kontynentalnego (28%) i arktycznego (7%). Powietrze polarno-kontynentalne przynosi dobrą pogodę późnym latem, powietrze arktyczne napływa zwykle wiosną (maj). Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, najchłodniejszym - luty. Opady w Bieszczadach należą do najobfitszych w Polsce. Największa ich ilość notowana jest w lipcu, najniższa w styczniu.

Liczba dni z pokrywą śnieżną wynosi średnio 110-120, a w Wysokich Bieszczadach nawet do 200 dni i tutaj może osiągnąć grubość do 300 cm.

Sieć rzeczna w Bieszczadach ma układ kratowy. Główną rzeką polskich Bieszczadów jest San. Na omawianym terenie jego długość wynosi 163 km, a powierzchnia dorzecza 2222 km². San i jego lewobrzeżne dopływy: Solinka, Hoczewka, Osława i inne mniejsze rzeki odwadniają cały omawiany obszar. W Bieszczadach znajduje się część głównego europejskiego działu wodnego, który rozdziela zlewiska Morza Bałtyckiego i Czarnego. Bieszczady stanowią część Karpat Zewnętrznych. Zbudowane są z fliszu karpackiego, czyli skał osadowych powstałych na Oceanie Tetydy. Charakterystycze dla utworów fliszowych są osuwiska. Osuwisko na Chryszczatej w rezerwacie „Zwiezło” jest największym w Karpatach polskich pod względem przemieszczonego materiału – około 12 mln m³ ziemi i skał.

Omawiany teren charakteryzuje się dużą lesistością. Obszary zalesione stanowią tutaj około 70 % powierzchni. W gminach Cisna i Lutowiska lasy zajmują ponad 80% powierzchni. Zarząd nad tymi obszarami sprawuje Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w Krośnie, nadleśnictwa: Komańcza, Cisna, Baligród, Wetlina, Stuposiany, Lesko, Lutowiska i Ustrzyki Dolne. Niewielki jest udział lasów sprywatyzowanych, nad którymi nadzór techniczny sprawują w/w nadleśnictwa. W Bieszczadzkim Parku Narodowym obszary leśne zajmują 77,5% powierzchni. W drzewostanach główną rolę odgrywa buk (48%), jodła (23%), olsza szara (14%), sosna (9%) i świerk (6%). Rolnictwo, które stanowi podstawę egzystencji miejscowej ludności, charakteryzuje się dużym rozproszeniem, ponad 82 % zajmują gospodarstwa poniżej 5 ha. Z powodu ograniczeń glebowych (głównie IV i V klasy bonitacyjnej), warunków klimatycznych (m.in. krótki okres wegetacji roślin), występuje niski potencjał rolnictwa towarowego. Problemem jest tu rozdrobnienie gospodarstw oraz hodowli zwierzęcej. Bieszczady należą do miejsc atrakcyjnych pod względem turystycznym. Na ich terenie występuje ponad tysiąc kilometrów dobrze oznakowanych szlaków, przeznaczonych do uprawiania turystyki pieszej kwalifikowanej. Szlakom towarzyszy rozwijająca się baza noclegowa o zróżnicowanym poziomie świadczenia usług. Istnieje ponad 3000 km szlaków rowerowych, nie brak także ścieżek dydaktycznych, wytyczonych w celu zwiększenia świadomości

ekologicznej i przyrodniczej turystów odwiedzających Bieszczady. Dużym zainteresowaniem cieszą się szlaki kulturowe, które swą tematyką nawiązują do architektury sakralnej oraz dziedzictwa kulturowego mniejszości narodowych zamieszkujących region. W sezonie zimowym nie lada atrakcję stanowią trasy wyznaczone do uprawiania narciarstwa biegowego i ski-tourowego oraz wyciągi narciarskie . Dużą popularnością cieszy się leśna kolejka wąskotorowa, która przewozi turystów z Majdanu k. Cisnej do Przysłupia, lub przez Balnicę do Woli Michowej. Na omawianym terenie znajdują się baseny kryte (Sanok, Ustrzyki Dolne, Smerek, Czarna, Myczkowce), kilkadziesiąt tysięcy miejsc noclegowych i konsumpcyjnych. Istnieje także kilkadziesiąt punktów oferujących jazdę konną. Wśród bogactw naturalnych analizowanego regionu należy wymienić wody mineralne, związane z osadami fliszu karpackiego - solanki chlorkowowęglanowe z wodami kwasowo-węglowymi. W okolicach Komańczy występują wody wodorowowęglanowo-siarczkowe, natomiast w rejonie miejscowości Rabe (w gminie Baligród) unikatowe w skali europejskiej wody wodorowo-węglanowochlorkowo-sodowe ze związkami arsenu. Wspomniane miejscowości posiadają status uzdrowiska, jednakże nie wykorzystują swych możliwości. Znanym i cenionym kurortem na terenie Bieszczadów jest Polańczyk, gdzie leczy się choroby dróg oddechowych i moczowych oraz choroby kobiece.

PUSTELNIA JULKA WASIKA

JACHT NA ZALEWIE SOLIŃSKIM

PIKUJ W Bieszczadach obok walorów przyrodniczych i krajobrazowych na uwagę zasługują dobra dziedzictwa kulturowego. Potencjał kultury niematerialnej, zwyczaje,

obrzędy, legendy i tradycje, obecny jest wśród lokalnej społeczności i przekazywany kolejnym pokoleniom. Powstają zespoły regionalne, które w czasie imprez kulturowych prezentują publiczności tańce i pieśni. Liczna grupa twórców ludowych tworzy ceramikę. Kontynuowane są tradycje tkactwa, wikliniarstwa, malarstwa i rzeźbiarstwa. Jednym z głównych uwarunkowań kulturowych omawianego obszaru jest znaczący dorobek w zakresie ikonografii. Wielu artystów zajmuje się pisaniem ikon, które wystawiane są w miejscowych galeriach. Spotkać w nich także można charakterystyczne dla regionu produkty artystycznej obróbki drewna: anioły, biesy, czady i dusiołki. Klimat bieszczadzki tworzą lokalni artyści, określani mianem bieszczadzkich zakapiorów, których obecność jest magnesem przyciągającym turystów. Produktem lokalnym podkreślającym unikatowość obszaru w skali całych Karpat, jest także regionalna kuchnia, bazująca na potrawach łemkowskich i bojkowskich oraz bartnictwo, którego głównym produktem jest miód, wosk i pyłek kwiatowy.

BUCZYNA NA STOKACH TARNICY

Wizytówką omawianego obszaru są zabytki architektury drewnianej i murowanej, przede wszystkim stare obiekty sakralne obrządku wschodniego. Na terenie nieistniejących już wsi, czytelne są jeszcze ślady osadnictwa w postaci cmentarzy, cerkwisk, dróg i zdziczałych sadów. Wiele obiektów objęto ochroną, znaczna ich część znalazła się w rękach prywatnych właścicieli, pozostałe niszczeją. Niewątpliwym świadectwem bytności różnych kultur i narodów są nazwy topograficzne oraz nazwy miejscowości zachowane w terenie, bądź istniejące już tylko na mapach (pozostałości wysiedlonych i spalonych wsi). Ślady te są wyzwaniem dla turystów, poszukujących

ZALEW SOLIŃSKI

przygody i niezapomnianych wrażeń przy eksploracji trudno dostępnych miejsc porośniętych młodym lasem i gęstymi krzewami olchy, leszczyny i wierzby. Bieszczady są krainą o unikatowych walorach przyrodniczych, kulturowych i historycznych. Nie brakuje tu atrakcji, które przyciągają turystów zarówno tych poszukujących wyzwań i adrenaliny, jak i tych, którzy cenią spokój i piękne krajobrazy. Krainę łagodności, piękno rozległych panoram, dzika przyrodę, zabytki i bogactwo kulturowe, to wszystko znajdziesz w Bieszczadach.

OŚRODEK CARITAS OWR CARITAS FOT. BOGDAN JANIK

Ośrodek Wypoczynkowo – Rehabilitacyjny Caritas O

środek Wypoczynkowo – Rehabilitacyjny Caritas Diecezji Rzeszowskiej w Myczkowcach funkcjonuje od 1994 roku. Wybudowany w 50 – tych latach, służył jako osiedle pracownicze dla budowniczych Zespołu Elektrowni Wodnych na Sanie w Myczkowcach i Solinie. Po zakończeniu tych inwestycji zmienił swój charakter na Jednostkę Wojskową, a w kolejnym etapie funkcjonował jako Ośrodek Wypoczynkowy dla rodzin wojskowych. Od 1989 r. w ramach restrukturyzacji armii pozbywano się zbędnego majątku. Podjęto więc w 1993r. decyzję o likwidacji ośrodka. Z propozycją przejęcia tego obiektu zwrócono się do Biskupa młodej diecezji rzeszowskiej. Odpowiadając pozytywnie, w 1994 r. poprzez Caritas podjęto próbę zagospodarowania tego terenu. Początki były trudne. Wojsko opuszczając obiekt pozbawiło go całkowicie podstawowego wyposażenia. Dzięki wielu ludziom dobrej woli i różnym instytucjom ośrodek udało się wyremontować i zmodernizować Z biegiem lat rozszerza się jego działalność i oddziaływanie na środowisko

OŚRODEK CARITAS FOT. KS. BOGDAN JANIK

lokalne i regionalne, a nawet międzynarodowe. Obecnie ośrodek dysponuje 350 miejscami noclegowymi, stołówką, licznymi miejscami parkingowymi. Misją Ośrodka Wypoczynkowo – Rehabilitacyjnego w Myczkowcach jest prowadzenie charytatywnej działalności opiekuńczo – wychowawczej wśród dzieci, młodzieży i osób niepełnosprawnych, świadczenie ambulatoryjne i turnusowe zabiegów rehabilitacyjnych, organizacja rekolekcji, promocja turystyki, kultury i dziedzictwa narodowego oraz współpraca ekumeniczna krajowa i międzynarodowa. Od 1994 roku do chwili obecnej z wypoczynku skorzystało 33 650 dzieci (28 631 – kolonia letnia + 5 019 zimowisko) z rodzin biednych, wielodzietnych i przeżywających trudności, dzieci niepełnosprawnych , z ośrodków specjalnych i Domów Dziecka. Dodatkowo w turnusach kolonijnych uczestniczyło 2 850 dzieci polonijnych ze Wschodu z Ukrainy, Białorusi, Kazachstanu i Mołdawii.

Sercem Ośrodka jest kaplica pw. Królowej Matki Pięknej Miłości, gdzie modlą się wszyscy przybywający do tego miejsca. Od roku 2007 działa tu Centrum Kultury Ekumenicznej, dedykowane Ojcu Świętemu Janowi Pawłowi II, orędownikowi pojednania między chrześcijanami. Na obszarze ok. 80 arów wybudowano prawie 160 makiet (w skali 1:25) najstarszych drewnianych kościołów oraz cerkwi prawosławnych i greckokatolickich z terenu południowo-wschodniej Polski, Słowacji i Ukrainy. Towarzyszą temu stosownie dobrane śpiewy i muzyka poszczególnych grup etnicznych. Ekspozycja ta cieszy się stałą popularnością i odzwierciedla zróżnicowanie etnograficzne tych terenów. Rocznie odwiedza ją około 75 000 osób. W maju roku 2010 otwarty został Ogród Biblijny, który nie tylko zaciekawia roślinnością pochodzącą z Bliskiego Wschodu, ale przede wszystkim stanowi specyficzny, przyrodniczy zapis teologii biblijnej, zawierając równocześnie usystematyzowaną katechezę o historii zbawienia. Budowa tego ogrodu realizowana została ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach polsko-słowackiego Programu Współpracy Transgranicznej. Cieszy się równie dużym zainteresowaniem. W Myczkowcach organizowane są konferencje naukowe o tematyce etniczno-etnograficznej, ekumenicznej (październik), a w maju konferencje biblijne. Materiały pokonferencyjne wydawane są w OIKOUMENE CARPATHIA – rocznikach Centrum Kultury Ekumenicznej w Myczkowcach i w LUMEN BIBLIAE roczniku Nowej Ewangelizacji przy ogrodzie biblijnym. Ośrodek myczkowiecki troszczy się także o promowanie kultury i sztuki ludowej. Służą temu warsztaty rzemiosła artystycznego, powstałe w roku

2008 w ramach projektu „Nasza przeszłość jest naszą przyszłością – szkoła tradycji w Myczkowcach”. Prowadzone są one obecnie w ramach akcji kolonijnej dla dzieci, ale uczestniczą w nich także osoby dorosłe. Obejmują: rzeźbę, pisanie ikon, tkactwo, ikebany i bibułkarstwo. Ośrodek wspiera nadto promocję turystyki i krajoznawstwa, wydając m.in. przewodniki i foldery, uczestnicząc w wyznaczaniu tras turystycznych i spacerowych. Daje on zatrudnienie dla ok. 40 osób z powiatu leskiego i bieszczadzkiego. Współpracuje z wieloma instytucjami samorządowymi, w tym szczególnie gminą Solina i Olszanica oraz powiatem leskim, także uczelniami, centrami pomocy społecznej, szkołami, policją, strażą pożarną itd. Serdecznie zapraszam wszystkich chętnych do odwiedzenia tego urokliwego miejsca, a naprawdę każdy znajdzie coś dla siebie, zakończone grzbiety skalne oraz łagodne skaliste wychodnie z murawami wysokogórskimi. Bieszczady odznaczają się swoistym układem pięter roślinnych, odmiennym niż w innych częściach Karpat. Szczytowe partie gór (powyżej 1150 m n.p.m.) , zwane tu połoninami, porośnięte są przez łąki z łanami śmiałka darniowego i borówczyska. Poniżej tej wysokości oraz przy źródliskach występują zarośla olchy zielonej. W przedziale wysokości 700-1150 m n.p.m. znajdują się lasy reglowe z przewagą buczyny karpackiej. Spotykamy tu buka, jodłę i jawor. Jeszcze niżej, między 500 a 700 m n.p.m. wyróżnia się piętro pogórza oraz piętro dolin – przed 50-ciu laty użytkowanych rolniczo, które nieuprawiane, podlegają naturalnemu zarastaniu przez takie gatunki jak: wierzba, olsza i brzoza. Bieszczady charakteryzuje wysoka bioróżnorodność. Stanowią jedną z najwartościowszych w Europie ostoi świata zwierzęcego o charakterze puszczańskim, którą zamieszkują wielkie europejskie drapieżniki, tj.: niedźwiedzie, wilki i rysie. Osobliwością tego terenu są również duże stada żubrów żyjące na wolności. W górach znajdziemy sporą ilość endemitów północno-wschodniego regionu Karpat. Walory tego obszaru zadecydowały o utworzeniu w tym miejscu Bieszczadzkiego Parku Narodowego oraz jego otuliny w postaci dwóch parków krajobrazowych: CiśniańskoWetlińskiego i Doliny Sanu. Wymienione wyżej polskie formy ochrony przyrody wraz z słowackim Parkiem Narodowym „Połoniny”, Użańskim Parkiem Narodowym i Nadsańskim Parkiem Krajobrazowym po stronie ukraińskiej, tworzą Rezerwat Biosfery „Karpaty ks. BOGDAN JANIK Wschodnie”. dyrektor Ośrodka Wypoczynkowo – Rehabilitacyjnego Caritas w Myczkowcach

KAPLICA NA TERENIE OŚRODKA CARITAS

OŚRODEK JEŹDZIECKI „EDEN”

środek Jeździecki „Eden” składa się z kilku obiektów: stajni, dwóch ujeżdżalni (krytej i na otwartym terenie) oraz powozowni. W stadninie można podjąć naukę jazdy pod okiem doświadczonych instruktorów oraz wierzchem w terenie. Sporym powodzeniem cieszy się hipoterapia oraz organizowane przez ośrodek przejażdżki bryczkami do Cudownego Źródełka w Zwierzyniu. Dzieci przebywające na turnusach mogą korzystać z tej formy odpoczynku za darmo, natomiast zainteresowani turyści za niewielką opłatą. W ośrodku znajduje się dwanaście wierzchowców. Dla dzieci niezapomniana atrakcją jest możliwość pogłaskania zwierzęcia, uczestnictwa w jego karmieniu, zaprzyjaźnienia się z nim. Konie w Ośrodku są bardzo spokojne. Obok dużych wierzchowców są także małe konie – hucuły i kucyki.

WIERZCHOWIEC Z ZAGRODY EDEN

2 .

ZWIERZYNIEC

wierzyniec to miejsce stanowiące darmową atrakcję, dzięki której turyści i korzystający z ośrodka mogą obserwować w dużych zagrodach stada zwierząt: jeleni europejskich, danieli płowych,

Szynszyla mała jest gryzoniem zamieszkującym Andy w Ameryce Południowej. Żyje w dużych koloniach (liczących od kilku do kilkuset osobników) na otwartych przestrzeniach. Schronienia szuka w szczelinach skalnych, grotach i przestrzeniach pod gruzowiskiem, opadających ze szczytów kamieni. Prowadzi nocny tryb życia. Jest roślinożerna.

kóz karłowatych, lam i owiec wrzosówek, kucyka, osiołka. W klatkach znajdują się szynszyle oraz żółwie czerwonolice.

Jeleń europejski jest jednym z największych roślinożernych ssaków Europy i Azji. Samiec nazywany jest bykiem, a samica łanią. Okres godowy jeleni zwany rykowiskiem jest bardzo widowiskowy i przypada na wrzesień i październik. Byki donośnie ryczą i przy użyciu poroży odbywają walki z rywalami o stado łań. Poroże zrzucaj wiosną. Wyróżnia się kilka ekotypów jelenia szlachetnego w naszym kraju. Są to: mazurski, wielkopolski, pomorski i bieszczadzki . Ostatni z wymienionych jest największy i najsilniejszy.

Daniel płowy pochodzi z Azji Mniejszej. W Polsce jest gatunkiem łownym, sprowadzonym i hodowanym w celu pozyskania smacznego mięsa, poroża i skór. Zamieszkuje lasy północnej i zachodniej Polski. W Bieszczadach hodowany jest przez wielu przedsiębiorców i hobbystów na dużych i ogrodzonych obszarach. Gody zwane bekowiskiem odbywają się w październiku i listopadzie.

MŁODY SAMIEC DANIELA Lamy pochodzą z górzystych terenów Ameryki Południowej. Mieszkańcy Andów od stuleci hodowali je dla mleka, wełny i mięsa. Obecnie to zwierzęta juczne, wytrzymałe i odporne na surowe warunki atmosferyczne, a także co jest bardzo istotne, żywiące się ubogą górską roślinnością.

DANIELE

Kozy to zwierzęta najwcześniej hodowane przez człowieka. Kozy karłowate pochodzą z Azji. Zawędrowały przez Egipt do Zachodniej Afryki, gdzie zadomowiły się na wilgotnych stepach i w lasach tropikalnych. Kozy są odporne na różne choroby i niewybredne w kwestii pokarmu. Służą także człowiekowi jako zwierze domowe i laboratoryjne.

KOZY MINIATURKI

Owca wrzosówka jest rodzimą i jedną z najstarszych ras owiec w Polsce, o cechach pierwotnych. Jej zaletą jest odporność na choroby oraz mięso przypominające w smaku dziczyznę. Jednakże największym atutem wrzosówek jest ich sukno, które można strzyc nawet dwa razy w roku.

Żółw czerwonolicy występuje w Ameryce Północnej. Zamieszkuje wszystkie typy wód, również zimne potoki górskie, gdzie poluje na drobne zwierzęta. W ciągu dnia wychodzi z wody, by wygrzewać się w słońcu.

ŁANIE Z BYKIEM

3. PTASZARNIA Papużka falista jest najbardziej znanym i najczęściej spotykanym gatunkiem papug w hodowlach. Sprowadzona do Anglii przez J. Goulda w 1840 r. Żyje na obszarze całej Australii z wyjątkiem wybrzeży. Podczas długich okresów suszy wędruje w dużych stadach w poszukiwaniu wody. Gnieździ się w dziuplach drzew. Żywi się nasionami, owocami i jagodami. W stanie dzikim występują wyłącznie osobniki zielone. W 1872 r. wyhodowano pierwszą odmianę barwną w kolorze żółtym. Obecnie spotyka się wiele odmian barwy fioletowej, szarej, białej i innych.

taszarnia to miejsce, gdzie w dużych wolierach znajduje się kolekcja żywych ptaków krajowych i egzotycznych, m.in.: bażanty (srebrne, złociste i europejskie), papużki faliste, nierozłączki, rozelle, nimfy, pawie , gęsi garbonose, kaczki krzyżówki, cyranki i drób ozdobny.

Nimfa zamieszkuje całą Australię z wyjątkiem wybrzeży. Żyje na otwartych stepach, sawannach i terenach pastwiskowych. W dużych grupach ptaki dobierają się w pary, przebywają razem, a nawet nie rozstają się podczas przelotów. W okresie suszy odbywają wędrówki za wodą i pożywieniem. Łatwo się oswajają i naśladują różne dźwięki. Żywią się nasionami, ziarnem, owocami i jagodami. Bażant złocisty zamieszkuje zarośla bambusowe i porośnięte krzewami góry środkowych Chin. Samiec w okresie godowym ubarwiony jest niezwykle jaskrawie. Rzadko zrywa się do lotu. Odżywia się nasionami, pędami i owadami. W Europie od XVIII wieku hodowany jest jako ptak ozdobny. Bażant srebrzysty występuje na zalesionych górskich obszarach Birmy, Tajlandii, Wietnamu, Laosu i południowych Chin. Zamieszkuje głównie obrzeża gęstych lasów, oraz dżungle bambusowe, głównie na wysokości 1500- 2000 m n.p.m. Jego pożywienie stanowią nasiona, jagody, pędy roślin, owady, ślimaki, dżdżownice itp. Ptaki łączą się w stadka składające się z jednego koguta i od 2 do5 kur. Każda samica zajmuje w tej grupie określoną pozycję socjalną. W okresie lęgowym koguty strzegą siedzących na jajach samic. Bażant obrożny zasiedla tereny uprawne i nieużytki z odpowiednio gęstą roślinnością. Latem, życie i rozród bażantów toczy się z dala od lasów, ze względu na drapieżniki. Zimą spędzają dużo czasu na ich skraju. Dla tych ptaków ważny jest dostęp do wody, dlatego można je spotkać również na terenach bagnistych. Bażant preferuje zakładanie gniazda w uprawach polnych. Zdarza się, że podczas żniw, gniazda te giną razem z kurą. Wylęganie jaj trwa 23-25 dni i zależy od ilości jaj w gnieździe. Bażant jest ptakiem łownym, żywi się przede wszystkim nasionami, owocami, zielonymi częściami roślin, owadami i małymi gryzoniami.

Paw błękitny żyje w Indiach i na Cejlonie. Przebywa najczęściej na otwartej przestrzeni, porośniętej rzadko drzewami. Poza okresem lęgowym żyje w stadach. W środowisku naturalnym odżywia się jagodami, nasionami, owadami, małymi gadami i innymi kręgowcami. Spłoszony ucieka, używa skrzydeł tylko w czasie największego niebezpieczeństwa.

Nierozłączka czarnogłowa pochodzi z północnej Tanzanii i z Kenii. Zamieszkuje suche stepy trawiaste, porośnięte akacjami, mimozami i baobabami. Najczęściej można je spotkać na brzegach rzek lub potoków. Gniazduje w dziuplach, unika jednak gęstych i wysokich lasów. Samica sama znosi materiał budowlany na swoje gniazdo. Składa od 4-6 jaj, które wysiaduje przez 21- 23 dni. Głównym pożywieniem nierozłączki są ziarna słonecznika, proso zwyczajne i węgierskie(mohar), owies, a także wiele owoców i pokarm zielony.

Rozella królewska zamieszkuje wybrzeża wschodniej i południowej Australii, kompleksy leśne o klimacie wilgotnym, który wpływa pozytywnie na intensywność jej czerwonej barwy upierzenia. Osiąga długość 32-36 cm.

BAŻANT

4 .

CENTRUM PROMOCJI OBSZARÓW NATURA 2000

entrum Promocji Obszarów Natura 2000 to duży pawilon, przebudowany ze środków unijnych pawilon, w którym odbywają się zajęcia o charakterze proekologicznym. Mieści się w nim sala komputerowa do przeprowadzenia zajęć przyrodniczych oraz sala z ekspozycją wypreparowanych ssaków i ptaków,

zamieszkujących tereny chronione. Na dużej auli, można obejrzeć filmy lub wysłuchać wykładów o Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Obiekt został oddany do użytku na początku 2014 r. Ośrodek ten powstał w ramach projektu.

WYSTAWA PRZYRODNICZA W CENTRUM PROMOCJI OBSZARÓW NATURA 2000

OGRÓD BIBLIJNY

grody Biblijne tworzone sąna całym świecie jako osobne jednostki lub wydzielone formy parków lub ogrodów botanicznych. Powstają z ewangelizacyjnej potrzeby ukazania ziemi, na której żył i nauczał Jezus Chrystus. Dyrektor ORW Caritas podjął się ukazania charakteru Ziemi Świętej w otoczeniu masywów górskich Pogórza Bieszczadzkiego. „Jest to dobre miejsce do ewangelizacji – twierdzi ks. Bogdan Janik - przedstawienia w formie różnych roślin i modeli architektonicznych przybliżają nam treści Pisma Świętego. Odbiorca ma tu możliwość odnalezienia konkretnych cytatów z Biblii nawiązujących do konkretnego gatunku lub wydarzeń. Celem kontemplacji treści biblijnych urządzono tu miejsca siedzące. Swoistą atmosferę tego miejsca tworzy również odtwarzana w tle muzyka”. Ogród Biblijny w Myczkowcach powstał na przełomie 2009 i 2010 roku. Jest to drugi taki obiekt w Polsce (pierwszy powstał w Proszowicach w Ośrodku Caritas Diecezji Kieleckiej). Został oddany 17 maja 2010r.

w celu upamiętnienia 90-tej rocznicy urodzin Jana Pawła II. Urządzony w formie parku linearnego, zajmuje powierzchnię 80 arów. Projekt nasadzeń i założenia małej architektury, podobnie jak w przypadku ogrodu w Proszowicach wyszedł spod pióra dr hab. inż. Zofii Włodarczyk, pracownika naukowego Wydziału Ogrodniczego Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Na jego terenie można podziwiać ponad 110 gatunków roślin na wydzielonych poletkach, a po lewej stronie promenady parkowej barwną ścianę liści i kwiatów tworzy 40 gatunków pnączy. Do omawianego ogrodu prowadzi furtka umieszczona przy bramie ośrodka. Obok wejścia znajduje się niewielki drewniany budynek z pamiątkami i ciekawą literaturą. Na terenie ogrodu nie są pobierane opłaty za wstęp, jednak mile widziane są wolne datki przeznaczone na utrzymanie ogrodu. Zwiedzanie odbywa się w jednym kierunku przez promenadę o długości 230 m. Sceny z Starego i Nowego Testamentu można podziwiać z alei i bocznych alejek.

Wędrówkę po Ogrodzie Biblijnym rozpoczynamy od księgi Biblii, opatrzonej cytatem „Do Pana należy ziemia i to, co ją napełnia...” (Ps 24,1). Tablice z rycinami umieszczone w najbliższym otoczeniu, przedstawiają historię powstawania ogrodów biblijnych oraz mapy geograficzne Ziemi Świętej. Stąd przechodzi się do siedmioramiennego świecznika z bukszpanu - Menory, którego płomienie symbolizowały obecność Boga wśród Izraelitów. W następnym sektorze znajduje się poletko z jęczmieniem, pszenicą i lnem oraz gorejący krzew, symbolizujący objawienie się Boga Mojżeszowi. Następnie przedstawione jest przejście przez Morze Czerwone z sadzawką wypełnioną czerwonym grysem. Wędrówka przez Pustynię z symbolicznym ukazaniem laski Aarona i miedzianego węża na palu oraz Góra Synaj posiadają bieszczadzkie akcenty, wykonane są z piaskowca o charakterystycznej rdzawej barwie, pochodzącego z kamieniołomu w Rabem. Góra Synaj przypomina nam o wydarzeniach związanych z Dekalogiem. Zobaczymy tu kamienne tablice z przykazaniami oraz nasadzenia z jeżyną krwistą. Kolejne poletko prezentuje roślinność Ziemi Obiecanej, są to: oliwki, figa, granat, palma daktylowa, terebint, lentyszek, czystek, dąb kermesowy, mirt, szarańczyn i inne. Rośliny te służyły Izraelitom jako materiał budowlany oraz stanowiły źródło pokarmu. Makieta Świątyni Jerozolimskiej w skali 1:10, położona w centralnej części omawianego ogrodu, przedstawia okres panowania króla Salomona i jego następców. Przed świątynią znajduje się ołtarz całopalny oraz morze miedziane umiejscowione na grzbietach dwunastu wołów. Świątynia prezentuje ostatnie wydarzenia starotestamentowe. Łącznikiem pomiędzy Starym, a Nowym Testamentem jest rodowód Jezusa sporządzony z żywopłotu bukszpanowego. Przedstawienie Świętej Rodziny ujęte w czternastoramiennej gwieździe, jako symbol Narodzin Chrystusa rozpoczyna sektor Nowego Testamentu. Meandry niewielkiego strumienia symbolizującego rzekę Jordan, miejsce Chrztu Jezusa są kolejnym punktem, gdzie obejrzeć można niesamowitą kolekcję roślin

śródziemnomorskich. Następne poletka, to Pustynia Judzka i żyzne pola z gatunkami zbóż uprawianymi w czasach biblijnych. Tuż obok znajduje się Winnica, gdzie uwagę zwiedzających przykuwa wieża strażnicza i kamienne kopce z winoroślami. Kolejne trzy punkty ogrodu to odniesienie do nauk Chrystusa. Posłużono się tu nasadzeniami w celu przedstawienia przypowieści głoszonych przez Mesjasza. Warte uwagi są urządzenia i plansze, prezentujące prace rolnicze. Przystrojone kobiercami ozdobnych gatunków róż i szałwii wzniesienie, symbolizuje osiem błogosławieństw. Jest metaforycznym przeciwieństwem pustynnej Góry Synaj. Kolejne przedstawienie florystyczne przedstawia piękno krokusów, tulipanów, hiacyntów, narcyzów, lilii i innych kwiatów w otoczeniu Studni Jakuba. W dalszej części parku tematycznego znajduje się Ogród Oliwny. Wprowadza odwiedzających do przedstawienia Męki Pańskiej i góry Golgota. Znajdują się tu nasadzenia roślin, które mogły użyczyć pędów na koronę cierniową: dwukolczak śródziemnomorski, krwiściąg ciernisty i głożyna cierń Chrystusa. Jednym z ostatnich przedstawień jest Pusty Grób z sadzonkami aloesu, którego używano do pozyskiwania żywicy balsamicznej, w celu balsamowania ciał zmarłych. Geometrycznie ukształtowane żywopłoty z bukszpanu, odwołujące się do Pisma Świętego w kształcie liter alfa i omega, odwołują się do Apokalipsy św. Jana. Potwierdzają one jedność Ojca i Syna. W końcowej części ogrodu umiejscowiono wizję Zesłania Ducha Św. Ukazane siedem darów, które odwołują się do siedmiu ramion menory, symbolu obecności Ducha św. w kościele rzymskokatolickim. Ogród Biblijny w Myczkowcach jest niekwestionowaną atrakcją turystyczną w regionie. W roku 2015 odwiedziło go dziewięćdziesiąt tysięcy osób. Stanowi wartość ponadczasową, zachęca do rozważąń zagadnień z Nowego i Starego Testamentu w ciekawy i niekonwencjonalny sposób. To wartościowy poligon dyaktyczny dla teologa, przyrodnika, rolnika i przewodnika turystycznego.

C E N T R U M K U LT U R Y E K U M E N I C Z N E J

obrębie hektarowego parku tematycznego mieści się ponad140 dwudziestopięciokrotnie pomniejszonych makiet cerkwi i kościołów drewnianych z terenu południowo-wschodniej Polski oraz przygranicznych terenów Słowacji i Ukrainy. W centralnej części parku tematycznego znajduje się pomnik św. Jana Pawła II, któremu poświęcono omawiany obiekt, jako orędownikowi ekumenizmu. Poszczególne sektory CKE to: Bojkowie ukraińscy, Bojkowie, Pogórzanie, Zamieszańcy, Łemkowie, Łemkowie słowaccy, Grupa Polsko-Ruska, Dolinianie

oraz teren mieszany. Obiekt został oddany do użytku 16 października 2007r. Turyści spacerując alejkami wśród roślinności, szumu niewielkich wodospadów i dźwięków odtwarzanych z głośników Centrum Kultury Ekumenicznej mają okazję do rozmyślać tym, co dzieliło poszczególne wyznania. Ideą ogrodu myśl, że ponad zaszłościami historycznymi powinna zapanować Miłość. Tę prawdę przypomina wszystkim wchodzącym do parku tematycznego napis znajdujący się nad główną bramą: “Ponad wszystkim niech będzie Miłość”.

Centrum Kultury Ekumenicznej można zwiedzać codziennie. W punkcie informacyjnym można nabyć bilety w cenie: 5 zł dla dorosłych, 4 zł dla emerytów i 2 zł dla dzieci i młodzieży.

MINIATURY W CENTRUM KULTURY EKUMENICZNEJ

PLENEROWA GALERIA

obrębie alejki biegnącej przez ośrodek na odcinku od Centrum Kultury Ekumenicznej do Kaplicy zlokalizowana jest wystawa fotograficzna. Na 40 dużych planszach ukazano powojenną historię Bieszczadów. Treść i zdjęcia archiwalne zostały udostępnione przez Instytut Pamięci

GALERIA PLENEROWA

Narodowej. Wystawa powstała w ramach projektu realizowanego przez Stowarzyszenie Etyka i Energia pt.” BIESZCZADZKIE FORUM TURYSTYKI KULTUROWEJ I HISTORYCZNEJ” w ramach Szwajcarsko – Polskiego Programu Współpracy w obszarze tematycznym.

8 .

KAPLICA NMP KRÓLOWEJ I MATKI PIĘKNEJ MIŁOŚCI

ercem Ośrodka RehabilitacyjnoWypoczynkowego w Myczkowcach jest Kaplica NMP Królowej i Matki Pięknej Miłości, gdzie celebrowane są msze święte i nabożeństwa. Wybudowana ona została w latach 2001-2002 dzięki wsparciu darczyńców. Jest przestronna i posiada około 300 miejsc siedzących. Odbywają się w niej rekolekcje oraz msze dla dzieci przebywających na turnusach kolonijnych. Wchodząc do przedsionka kaplicy można zobaczyć wmurowany kamień węgielny z Nazaretu poświęcony przez Ojca św. Jana Pawła II 18 sierpnia 2002r. oraz figurę św. Franciszka z Asyżu. Nad głównym ołtarzem znajduje się figura Najświętszej Maryi Panny Królowej i Matki Pięknej Miłości, trzymającej w lewej ręce Dzieciątko z wyciągniętymi ku wiernym rączkami. Z prawej dłoni Maryi ku górze wychyla się czerwona róża, a ku dołowi spływa różaniec. Nad Jej głową widnieje korona podtrzymywana przez aniołki. Po prawej i lewej stronie Królowej umieszczono dwie większe figury Archaniołów, trzymających berło i złote jabłko - insygnia królewskie. Tabernakulum z napisem “JESTEM” przypomina modlącym się o stałej obecności Jezusa w Eucharystii.

Łuk tęczowy nad ołtarzem zdobi rzeźbiony, drewniany krzyż zharmonizowany z wystrojem wnętrza. Po lewej i prawej stronie kaplicy na czterech filarach zostały umieszczone rzeźby polskich świętych patronów młodzieży: św. Królowej Jadwigi, św. Kazimierza Królewicza, św. Stanisława Kostki i błogosławionej Karoliny Kózki. Postacie świętych i aniołów podobnie jak Matka Boża stoją na obłokach. Na ścianach, po obu stronach ołtarza widnieją obrazy: z lewej, Jezusa Miłosiernego w otoczeniu figur św. Brata Alberta i św. Siostry Faustyny, a z prawej strony św. O. Pio i św. Jana Pawła II. Pod nimi z prawej strony umieszczona jest Figura św. Józefa z Dzieciątkiem - Oblubieńca Najświętszej Maryi Panny i Opiekuna Kościoła Świętego. Na bocznych ścianach kaplicy umieszczono niewielkich rozmiarów płaskorzeźby stacji Drogi Krzyżowej.

Msza św. w kaplicy odprawiana jest w niedziele i święta o godz. 9.00, w dni powszednie od maja do października o godz. 19:00 , w pozostałych miesiącach o godz. 17.30.

KAWIARNIA ŚW. FRANCISZKA

FIGURA ŚW. FRANCISZKA W OTOCZENIU DZIKICH ZWIERZĄT

PA R K I N G I W YJ Ś C I E N A S Z L A K I S PA C E R O W E D O DYSCYPLINY SPORTOWEJ NORDIC- WALKING

1 0 . UPRAWIANIA

rzed bramą Ośrodka Wypoczynkowo Rehabilitacyjnego „Caritas” w Myczkowcach mieści się parking, z którego prowadzi 18 tras spacerowych Bieszczadzkiego Centrum Nordic – Walking. Wytyczone zostały wokół jeziora Myczkowieckiego i biegną przez miejscowości: Myczkowce, Solina, Zwierzyń, Uherce Mineralne, Orelec i Bóbrka. Powstały z inicjatywy Ośrodka Wypoczynkowo Rehabilitacyjnego “Caritas”

w Myczkowcach i Stowarzyszenia Przewodników Turystycznych “Karpaty” w Sanoku przy wsparciu gmin Solina i Olszanica oraz Nadleśnictw Lesko i Ustrzyki Dolne latem 2011r. Dzięki nim można poznać okolicę. Uwaga jeśli zaczynasz zwiedzanie ośrodka z tego przystanku, wejdź proszę przez bramę i udaj się do końca drogi, po czym skręć w prawo i idź do pierwszego przystanku przy stadnie koni Eden.

MYCZKOWCE I OKOLICE WIDOK Z KAMIENIOŁOMU W BÓBRCE

Myczkowce M

yczkowce, znana bieszczadzka miejscowość letniskowa w dolinie rzeki San, pomiędzy grzbietem Grodziska, Kozińca oraz Bukowiny. W centralnej części wsi znajduje się zapora wodna, konstrukcji ziemnej z jądrem iłowym. Rzekę przegradza tama, kierując jej wody do sztolni pod górą Grodzisko, po drugiej stronie w/w góry znajduje się elektrownia. Zapora ma 17,5 m wysokości i 440 cm długości, spiętrza 10 mln sześciennych wody, tworząc Zalew Myczkowiecki o powierzchni 2 km2..

Do Myczkowiec można dotrzeć od strony Sanoka (21 km), skręcając w pierwszy zjazd w prawo w miejscowości Uherce Mineralne. Druga droga prowadzi z Bóbrki koło Soliny, wzdłuż Zalewu Myczkowieckiego . Nazwa Myczkowce wywodzi się od imienia Myczko, czyli Mikołaja. Wieś została założona w XIV w. na dobrach rodu Kmitów z Wiśnicza. Według spisów ludności, przed drugą wojną światową

MYCZKOWCE FOT. KS. BOGDAN JANIK

zamieszkiwali ją Polacy, Rusini i Żydzi. Cennymi atrakcjami historycznymi w opisywanej miejscowości jest dawna cerkiew murowana pw. Św. Jerzego z 1911r., użytkowana obecnie jako kościół rzymskokatolicki pw. Matki Boskiej Częstochowskiej. Po przeciwnej stronie świątyni znajduje się zrujnowany obiekt, zbudowany z kamienia, porośnięty krzewami. Jest to spichlerz dworski z XIX w. z dobrze zachowanymi przestronnymi piwnicami. Pod koniec XX w. na budowę muru kościoła użyto kamienia z jego ścian. Przy zaporze znajduje się kilka dorodnych drzew, które kiedyś stanowiły park dworski. W lesie nieopodal ośrodka Caritas mieści się schron bojowy z II wojny światowej. Atrakcjami przyrodniczymi na terenie wsi są rezerwaty leśnie: „Koziniec” i „Przełom Sanu pod Grodziskiem” oraz pomnik przyrody nieożywionej Skała Myczkowiecka. Na uwagę zasługuje także stare koryto rzeki San, będące ostoją wielu rzadkich i chronionych ptaków, jest to obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk „Dorzecze Górnego Sanu PLH180021”

Bóbrka B

óbrka jest miejscowością letniskową graniczącą od południa z Soliną. Administracyjnie podlega Gminie Solina w powiecie leskim. Charakteryzuje się malowniczym położeniem, wśród grzbietów Żukowa, Kozińca i Zalewu Myczkowieckiego. W Bóbrce przy głównej drodze znajduje się dawna cerkiew greckokatolicka, przebudowana i wykorzystywana jako kościół rzymskokatolicki. Nad zalewem w zachodniej części wsi, na stokach góry Koziniec znajduje się kamieniołom. Na niżej położonych trasach wyrobiska zachowały się elementy urządzeń, które służyły budowniczym zapory w Solinie, m.in. kruszarka i budynki gospodarcze. Znajduje się tu również żelbetonowy, jednokondygnacyjny bunkier sowiecki z II wojny światowej. Największe bogactwo Bóbrki zdaniem wielu turystów stanowią liczne inicjatywy podejmowane przez jej mieszkańców. W wielu prywatnych pensjonatach i gospodarstwach agroturystycznych odbywają się warsztaty: rzeźbiarskie, malarskie, tworzenia ozdób z bibuły, krywulek itp. W Bóbrce mieszkał i tworzył komediopisarz Józef Bliziński, obecnie miejsce, gdzie

KAMIENIOŁOM W BÓBRCE

GALERIA NAD JEZIOREM MYCZKOWIECKIM

znajdował się jego dwór znajduje się pod lustrem wody zalewu. Bóbrka wymieniana była w książkach przez znanych polskich pisarzy, etnografa Oskara Kolberga i barda szlachty sanockiej Zygmunta Kaczkowskiego. Przyrodniczymi elementami wyróżniającymi Bóbrkę spośród innych miejscowości jest rezerwat „Koziniec” i zatoka Zalewu Myczkowieckiego, gdzie przez cały rok można prowadzić obserwacje ptaków wodnych. Na uwagę zasługuje także punkt widokowy na najwyższej półce kamieniołomu, skąd można podziwiać zaporę w Solinie, połoniny w Bieszczadach Wysokich oraz ptaki drapieżne, szybujące nad wsią, nad grzbietem Żukowa.

WNĘTRZE KOŚCIOŁA W BÓBRCE

Orelec O

relec jest miejscowością położoną u podnóża pasma Żukowa. Znajduje się na trasie łączącej Uherce Mineralne i Solinę. Administracyjnie podlega gminie Olszanica w powiecie leskim. W Orelcu oprócz gospodarstw rolnych, znajdują się gospodarstwa agroturystyczne, pensjonaty i kwatery prywatne. W centrum wsi mieszczą się dwie świątynie. Warto zobaczyć osiemnastowieczną drewnianą cerkiew greckokatolicką pod wezwaniem św. Anny, otoczoną starodrzewem. Atrakcjami przyrodniczymi omawianej miejscowości jest czterometrowa wychodnia skalna, Kamień Orelecki oraz Leśnictwo szkółkarskie, w którym hoduje się rzadki chroniony krzew – kłokoczkę południową.

TOŁHAJ W ORELCU

CERKIEW W ORELCU

Uherce Mineralne U

herce Mineralne, duża bieszczadzka miejscowość położona w Kotlinie Uherczańskiej, przez którą przepływa rzeka Olszanka. Wschodnią jej granicę tworzy dominujące nad zabudowaniami zalesione pasmo Żukowa. Uherce są węzłem wielu tras przeznaczonych dla wycieczek autokarowych: dużej obwodnicy bieszczadzkiej, trasy wokół bieszczadzkich jezior, itp. W centrum miejscowości znajdują się obiekty o dużej wartości historycznej. Najcenniejszy jest późnobarokowy kościół parafialny pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa z połowy XVIII w., otoczony wysokim murem obronnym z otworami strzelniczymi. Obok mieści się zniszczony dwór Herbutów z II połowy XVI wieku z kilkoma okazami drzew, które kiedyś tworzyły park. Pozostałe pamiątki historyczne to: Dom Ubogich, kapliczki przydrożne oraz cmentarz, gdzie spoczywają żołnierze walczący podczas I wojny światowej. Ciekawą atrakcją historyczną jest “galicyjsko-węgierska” linia kolejowa, wybudowana przez Austriaków w latach siedemdziesiątych XIX w. Obecnie nie kursują pociągi, ale można nią podróżować za pomocą drezyn rowerowych. Przyrodniczym bogactwem Uherzec Mineralnych jest rezerwat faunistyczny “Bobry w Uhercach”, pomnik przyrody nieożywionej „Wodospad w Uhercach” oraz nieeksploatowane już źródła mineralne na terenie nieistniejącego już małego uzdrowiska oraz naturalne wycieki ropy naftowej.

KOŚCIÓŁ PW. STANISŁAWA BISKUPA

WNĘTRZE KOŚCIOŁA PW. STANISŁAWA BISKUPA W UHERCACH MINERALNYCH

Zwierzyń Z

wierzyń jest niewielką miejscowością letniskową w gminie Olszanica w powiecie leskim. Prowadzi do niego boczna droga, od skrzyżowania w Myczkowcach. Położony w dolinie Sanu i jego prawobrzeżnego dopływu Olszanki. Zachodnią granicę wsi od Glinnego oddziela góra Czulnia. W Zwierzyniu zachowała się XVIIIwieczna murowana cerkiew pw. Podwyższenia Krzyża Świętego, obecnie użytkowana jako kościół rzymskokatolicki. Na cmentarzu przy świątyni znajduje się miejsce pochówku malarza i dawnego właściciela wsi, Antoniego Stroińskiego. Naprzeciwko świątyni można zobaczyć XIX-wieczną drewnianą doliniarską chałupę z charakterystyczną wnęką. Przy ośrodku Uroczysko mieści się dobrze zachowany bunkier sowiecki. Kulturową osobliwością Zwierzynia jest miejsce zwane cudownym źródełkiem, do którego wiedzie droga od dawnej cerkwi, obecnie użytkowanej jako kościół rzymskokatolicki. Udając się do tego miejsca, jesteśmy świadkami stacji drogi krzyżowej, które wykonane zostały z piaskowca. Wspomniane źródło słynie z prozdrowotnych i uzdrawiających właściwości. Według miejscowej legendy opisanej przez Kolberga, znaleziono w nim XIII-wieczny krzyż procesyjny, pochodzący z francuskiej miejscowości

CUDOWNE ŹRÓDEŁKO W ZWIERZYNIU

BUNKIER W ZWIERZYNIU Limoges. Obecnie omawiany zabytek można podziwiać w Muzeum Diecezjalnym w Przemyślu. Źródło w Zwierzyniu zdobi grota pełniąca rolę kaplicy z figurą Matki Boskiej Fatimskiej. Odbywa się tu wiele uroczystości religijnych. Przyrodniczymi wyróżnikami miejscowości jest rezerwat „Przełom Sanu pod Grodziskiem”, stare koryto rzeki San - obszar Natura 2000 „Dorzecze Górnego Sanu PLH180021” oraz przepiękna i jedyna w Bieszczadach aleja wiązów, biegnąca wzdłuż drogi do Uherzec Mineralnych.

Choceń W

ędrując po górach i pogórzach południowowschodniej Polski napotykamy na osobliwe punkty, plamy i linie w krajobrazie. Są to stare drzewa, zarośnięte drogi, sady przy nieistniejących już gospodarstwach, wieńce drzew przy cerkwiskach i cmentarzach. Czasami są to całe kompleksy śladów historycznych i kulturowych, opanowanych przez przyrodę. W Bieszczadach znajdziemy około stu miejscowości, które po wysiedleniach pozostały jedynie jako nazwy na mapach, a w terenie skrywają ślady po dawnych mieszkańcach. Są to swoiste cmentarze odwiedzane przez wysiedleńców i ich dzieci oraz turystów, którzy świadomi tragicznego dziedzictwa tych ziem, chcą poznawać ich historię. Największą pośród omawianych osobliwości na Ziemi Sanockiej jest nieistniejąca już wieś Choceń. Chcąc odwiedzić to miejsce należy dojechać do położonej o 25 km od Myczkowiec miejscowości Średnie Wielkie i stamtąd udać się ścieżką rowerową, która rozpoczyna swój bieg od leśniczówki. Kierując się w stronę wsi zobaczymy wiele ciekawych miejsc, takich jak: pastwiska, gdzie wypasane są owce i krowy, stare szałasy, wychodnie skalne i niewielkie jaskinie szczelinowe. Ścieżka prowadzi przez tereny leśne, a jej największe atrakcje zostały opisane za pomocą tablic, map i rycin.

STARA BECZKA I STUDNIA

POZOSTAŁOŚCI PO ZABUDOWANIACH

W Choceniu można podziwiać odtworzone i zabezpieczone ślady zabudowy: studnie, podmurówki domów, piwnice. W wyniku licznych starań Nadleśnictwa Baligród uporządkowano teren z zarośli, a obecni właściciele omawianej wsi Joanna i Saun Cutts z Bostonu zlecili i sfinansowali w 2003r. pracę architektów i historyków, dzięki czemu można dziś dotrzeć do czytelnych śladów 54 domostw. Wynikiem tych prac było opracowanie „Studium wartości kulturowych dawnej wsi Choceń”, gdzie opisano sposoby rekonstrukcji i udostępnienia wsi turystom. Kolejnym działaniem służącym ukazaniu tajemnic Chocenia były prace wykonane w 2007 roku przez Nadleśnictwo Baligród, uczniów Technikum Leśnego z Leska oraz harcerzy z Lublina. Odkryto fundamenty spalonej cerkwi i zarysy cmentarza, a lokalna prasa opublikowała wiele artykułów na ten temat. Opisana wieś jest jedyną zrekonstruowaną osadą, gdzie można poczuć ducha przeszłości, zastanowić się nad tragicznym losem Bieszczadów. Jest to miejsce, w którym każdy może poczuć się archeologiem,

POZOSTAŁOŚCI PO STUDNI

SCHODY DO PIWNICZKI odkrywcą i badaczem historii. Drugie życie wsi skłania do zastanowienia się nad tym, jak wyglądałaby ta zagubiona w lesie miejscowość, gdyby nie doszło do konfliktu polsko-ukraińskiego i wysiedleń… Dziś wśród zdziczałych drzew owocowych liczących sobie ponad sto lat można odnaleźć tropy sarny, jelenia, niedźwiedzia i żubra. Zwierzęta te przychodzą do tej opuszczonej doliny, aby posilić się owocami jabłoni i grusz. Choć wielu entuzjastów odtwarzania śladów wsi spodziewało się w tym miejscu ożywionego ruchu wycieczek, to wbrew ich oczekiwaniom zaglądają tu nieliczni. Najczęściej są to pasjonaci lokalnej historii i leśnicy. Jesień jest wymarzoną porą do poszukiwania śladów przeszłości na terenie Beskidu Niskiego, Bieszczadów i Pogórzy. Spacery wśród karpackich dolin to zdaniem wielu duchownych swoiste rekolekcje, czas na przemyślenia, docieranie do źródeł – jak mawiał Ojciec Święty Jan Paweł II, a także odnajdywanie prawd historii tych ziem, natury człowieka i samego siebie.

CERKWISKO

…przez okna cerkwi rozjaśnia ukłonem twarz Madonny która ikoną łączy dwa krzyże…

JAN SZELC

Świątynia w Górzance – karpacka perła pod wiekowym dębem S

pośród kilkuset bieszczadzkich świątyń szczególną uwagę turystów przykuwa niewielki drewniany budynek sakralny w Górzance. Wzniesiony w 1718 roku, najprawdopodobniej pełnił rolę łacińskiej kaplicy dworskiej. We wsi oprócz katolików obrządku łacińskiego mieszkali również Rusini, wierni obrządku wschodniego. Ci ostatni dzięki działaniom austriackiego zaborcy stali się w roku 1835 właścicielami omawianej świątyni, którą rozbudowano i 10 sierpnia poświęcono jako cerkiew pw. Świętej Paraskewy. Obecnie pełni on rolę kościoła parafialnego pw. Wniebowstąpienia Pana Jezusa. Po II wojnie światowej górzańska cerkiew, podobnie jak inne bieszczadzkie obiekty sakralne obrządku wschodniego przez ponad dwadzieścia lat stała opuszczona i zamknięta. W czasach PRL-u władze nie przejmowały się tego typu budynkami. Przed zniszczeniem nie uchroniło się prawie trzysta bieszczadzkich cerkwi. Przeznaczano je na budynki gospodarcze (w tym owczarnie), magazyny lub oddawano do rozbiórki, a niektóre nawet wysadzano. Dzięki peryferyjnemu położeniu i trudnemu dojazdowi cerkiew z Górzanki ocalała. Zniszczeniu uległy dwie świątynie w sąsiedniej Wołkowyi, murowany kościół z 1842r. z zabytkowymi organami, którego gruzy spoczywają na dnie zatoczki Zalewu Solińskiego oraz cerkiew greckokatolicka z 1833 r., po której została ruina parawanowej dzwonnicy, podmurówka i kilka nagrobków na przycerkiewnym cmentarzu. Obiekty te

zburzono w październiku 1967r., podając jako powód spiętrzanie wód powstającego Zalewu Solińskiego. Dzięki staraniom ks. arcybiskupa Ignacego Tokarczuka i lokalnej społeczności w 1969 r. zezwolono na utworzenie w Górzance parafii rzymsko-katolickiej. Wydarzenie to poprzedziły represje stosowane przez władzę ludową na wiernych i kapłanach odprawiających msze przy kapliczce w Górzance i na cmentarzu przycerkiewnym w Wołkowyi. Świątynia w Górzance jest budynkiem trzyczęściowym, drewnianym, postawionym na kamiennej podmurówce. Dach pokryty jest blachą, ściany oszalowane są deskami. U podstawy, gdzie kończy się drewniana część konstrukcji, wieńczy ją fartuch wykonany z gontu, czyli łupanych wzdłuż włókien deseczek. Wchodząc do świątyni ukazuje się unikatowe wnętrze z wieloma ciekawymi elementami wyposażenia charakterystycznego dla kościoła rzymskokatolickiego i cerkwi greckokatolickiej. Zachował się tu barokowy łaciński ołtarz główny z przedstawieniem Marii Magdaleny Pokutnicy, na którym mieści się osobliwe tabernakulum. Na jego drzwiczkach znajduje się wizerunek kostki chleba, tzw. prosfory zamiast białej hostii, co świadczy o jego unickim charakterze. Elementy łacińskie to: ołtarze narożne: św. Michała Archanioła i Jana Chrzciciela z obrazem Chrystusa Ecce Homo.

GÃ&#x201C;RZANKA

Wyjątkowym miejscem w każdej cerkwi jest ikonostas, czyli ściana świętych obrazów. Oddziela on nawę, gdzie gromadzą się wierni od prezbiterium ,czyli W Górzance możemy zobaczyć fragmenty trzech ikonostasów. Najstarsze ikony (Chrystusa Pantokratora, proroków i krzyż) zawieszone zostały na ścianie nad zakrystią.

miejsca w którym kapłan spotyka się z Panem Bogiem. Uwagę zwiedzających bez wątpienia przykuwa płaskorzeźbiony ikonostas, umieszczony w ramie nad ołtarzem. Jest on prawdziwym unikatem w skali Karpat. Wykonany został w 1756 roku z lipowego drewna. Zdjęto go na początku XX w., gdyż uznano za niekanoniczny i po jego demontażu płaskorzeźby zastąpiono ikonami, które obecnie można podziwiać na chórze w zachodniej części nawy. Płaskorzeźbiony ikonostas przez ponad 100 lat przechowywany był w świątyni. Odnowiony i zrekonstruowany w latach 2003-2013 przyciąga turystów z Polski i zagranicy. Pod efektowną drewnianą kotarą, która symbolizuje zasłonę Świątyni Jerozolimskiej (lub scenę na niebie towarzyszącą śmierci Zbawiciela) znajduje się scena Ukrzyżowania. U podstawy krzyża umieszczono narzędzia Męki Pańskiej: gwoździe, młotek, obcęgi, gąbkę, rózgi, kości do gry i sukna. Po prawej stronie krzyża widoczna jest sylwetka Archanioła Gabriela. Po prawej i lewej stronie sceny pasyjnej wykonano wizerunki

IKONOSTAS

proroków i patriarchów starotestamentowych. Kolejne przedstawienia umiejscowione poniżej, ukazują oblicze Chrystusa Pantokratora – Władcy Wszechświata w otoczeniu dwunastu uczniów, apostołów. Każdy z nich przedstawiony jest z atrybutem (narzędziem ich męczeńskiej śmierci lub Ewangelią). Dolna część ikonostasu, aby nie zasłaniać ołtarza, została umieszczona na południowej ścianie prezbiterium. Znajdują się tam ikony świąteczne, czyli prazdniki rozpoczynające się świętem Narodzenia Maryi Panny i zakończone ikoną Podwyższenia Krzyża Świętego. Poniżej prazdników widnieje rząd ikon namiestnych przedzielonych charakterystycznymi otworami: wrotami carskimi (pośrodku) i dwoma wrotami diakońskimi (umiejscowionymi symetrycznie po bokach). Od lewej rząd ten rozpoczyna wizerunek św. Mikołaja, świętego, najczęściej przedstawianego na karpackich ikonach. Kolejną ikoną jest Maryja z Dzieciatkiem w typie Hodegetria, czyli Matka Boska Przewodniczka, dłonią wskazująca na Króla Świata. Wrota Carskie przedstawiają scenę Zwiastowania, zwieńczoną kielichem obfitości. Nad wrotami carskimi znajduje się przedstawienie Ostatniej Wieczerzy. Następną ikoną umieszczoną po prawej stronie wrót carskich, jest oblicze Chrystusa Nauczającego, który w lewej dłoni trzyma otwartą Ewangelię. W ikonostasie niezmiennie pierwsza od prawej strony umieszczona jest ikona chramowa, ukazująca patrona świątyni. W Górzance jest to św. Paraskewa, patronka narzeczonych i domowego ogniska, która w III w n.e. zginęła śmiercią męczeńską za wiarę.

Całe wnętrze świątyni pokrywa polichromia, odnajdujemy ją na drewnianych ścianach i zawieszonych płaskich stropach. W sklepieniu nawy przedstawiono wizerunek Trójcy św. z czterema ewangelistami w narożnikach. W prezbiterium mieści się wizerunek Boga Ojca w otoczeniu cherubinów. Pozostałymi ciekawymi elementami świątyni są fragmenty wyposażenia ze zniszczonego kościoła z Wołkowyi: dwie figury przy tabernakulum (św. Stanisław Biskup i św. Kazimierz Królewicz), konfesjonały, stacje drogi krzyżowej, ołtarz boczny Najświętszego Serca Pana Jezusa i św. Antoniego, krzyż przy ołtarzu, ambona, obraz św. Józefa i obraz Matki Bożej Niepokalanej. Wyjątkowość Górzanki na tle innych bieszczadzkich świątyń podkreślają nie tylko osobliwości w postaci starodrzewia, wyposażenia kościoła i jego ciekawej historii. Tworzą ją także ludzie, którzy walczyli o swoją świątynię, szanowali wschodnie i zachodnie elementy wyznań oraz przyczynili się do ukazania jej ekumenicznej treści. Klimat świątyni w Górzance tworzą również historie z życia kapłanów z nią związanych: ks. Adama Bileckiego, wielkiego patrioty i działacza niepodległościowego (przy cerkwi znajduje się dzwonnica parawanowa z wmurowaną pamiątkową tablicą upamiętniającą jego sylwetkę) oraz ks. Jana Siuzdaka, proboszcza z Wołkowyi, który poniósł męczeńską śmierć w hitlerowskich obozach zagłady. Najnowsza historia omawianej świątyni jest dziełem wyjątkowego kapłana, ks. Piotra Bartnika, przewodnika górskiego, bez którego udziału wielu ludzi gór (przewodników górskich, goprowców i miłośników Bieszczadów) nie wyobraża sobie drogi Krzyżowej na

POMNIKOWY DĄB

Tarnicę, czy mszy św. w opuszczonej cerkwi w Łopience. Dzięki jego ciężkiej pracy, uporowi, umiejętności zjednywania ludzi i rozpalania w ich sercach płomienia wiary, dziś możemy podziwiać ponad 300-letną historię przepięknej budowli sakralnej w sercu Bieszczadów.

IKONOSTAS

Kamień Leski K

amień Leski stanowi jedną z największych geo – atrakcji w Bieszczadach. Ten oryginalny pomnik przyrody jest ostańcem zbudowanym z piaskowca krośnieńskiego. Znajduje się w Miejscowości Glinne, tuż przy głównej drodze łączącej Lesko z Uhercami Mineralnymi. Często zatrzymują się przy nim turyści i wycieczki autokarowe, stąd też jego najbliższe otoczenie wyposażone jest w parking, „letni” bar i pojemniki na odpady. Prowadzi do niego kilka ścieżek spacerowych z Leska i Myczkowiec oraz zielony szlak Zagórz – Krysowa. Naturalne formy wietrzenia w postaci bruzd i rynien można obserwować od strony południowej, gdzie zachowała się najwyższa część skały. Północna strona poddana eksploatacji w XIX i XX w. jako kamieniołom posiada charakter pionowej ściany. Informacje na temat Kamienia Leskiego można znaleźć w dziełach Stanisława Staszica, Aleksandra Fredro, Wincentego Pola i Oskara Kolberga. Na pionowej skale od strony parkingu znajduje się tablica z fragmentem opisującym omawiany kamień z pamiętnika Aleksandra Fredry „Trzy po trzy”.

KAMIEŃ LESKI

TABLICZKA NA KAMIENIU LESKIM

Skała Myczkowiecka S

kała Myczkowiecka jest pomnikiem przyrody nieożywionej zlokalizowanym na terenie następujących wielkoobszarowych form ochrony przyrody: Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu oraz Obszaru Specjalnej Ochrony Siedlisk PLB180021 Dorzecze Górnego Sanu. Omawiana skała znajduje się przy korcie “martwego” Sanu, w odległości jednego kilometra od zapory w Myczkowcach, liczy 370 m długości oraz 38 m wysokości w najwyższym miejscu. Łuk jaki tworzy Skała Myczkowiecka można zauważyć z drogi biegnącej

przez wieś oraz z łąk nad “martwym” Sanem. Widoczne z daleka pionowe bruzdy zarastają sosną i grabem. Na omawianym terenie występują kserotermiczne gatunki rodzimej flory i fauny, licznie gniazdują ptaki. Na szczycie Skały Myczkowieckej utworzono platformę widokową, skąd rozciąga się widok na zaporę, dolinę Sanu, Grodzisko i Berdo. Do omawianego obiektu można dojść od brukowanej kostką granitowej drogi prowadzącej z Myczkowiec do Ośrodka WypoczynkowoRekreacyjnego “Caritas”.

SKAŁA MYCZKOWIECKA

Gdy przestał mówić, rzekł do Szymona: „Wypłyń na głębię i zarzućcie sieci na połów”. A Szymon odpowiedział: „Mistrzu, przez całą noc pracowaliśmy i niceśmy nie ułowili. Lecz na Twoje słowo zarzucę sieci”. Skoro to uczynili, zagarnęli tak wielkie mnóstwo ryb, że sieci ich zaczynały się rwać. Skinęli więc na wspólników w drugiej łodzi, żeby im przyszli z pomocą. Ci podpłynęli i napełnili obie łodzie, tak że się prawie zanurzały.

ŁK 5, 1-11

Wędkarskie Eldorado na górskim odcinku Sanu W

ędkarze zaliczani są do największej grupy hobbystów w naszym kraju. Szacuje się, że tę dyscyplinę sportu w Polsce uprawia około półtora miliona osób, w tym ponad sześćset tysięcy skupionych w Polskim Związku Wędkarskim. Podkarpacie ma długą historię związaną z tym sportem. Zręby pierwszych związków wędkarskich tworzył już Ignacy Łukasiewicz, wynalazca lampy naftowej. Na terenie Podkarpacia występują wszystkie krajowe formy ochrony przyrody, które zajmują prawie połowę obszaru województwa. Ma to szczególne znaczenie dla tych wędkarzy, którzy cenią sobie kontakt z dziką przyrodą. Obecnie na terenie województwa działają cztery okręgi PZW, skupiając trzydzieści tysięcy członków, których składki i działalność statutowa pozwala na ochronę wód oraz zarybianie cieków i zbiorników wodnych. Środki te pozwalają również przywracać podkarpackim wodom cenne gatunki ryb:

certę, łososia i troć wędrowną. San jest największą rzeką Bieszczadów i cieszy się dużym zainteresowaniem pasjonatów, którzy od wielu lat organizują zawody wędkarskie o międzynarodowej randze. W lipcu 2010 roku na odcinku Zwierzyń – Postołów odbyła się trzydziesta edycja Mistrzostw Świata w Wędkarstwie Muchowym. Zawodnicy poławiali: pstrągi, lipienie i głowacice. Ludzie, którzy uprawiają wędkarstwo muchowe w środowisku hobbystów uznawani są za swoistą arystokrację. Wyzwania, jakie stoją przed pasjonatem tej dziedziny sportu, to umiejętne wykonanie przynęt imitujących poszczególne gatunki owadów oraz zdolności pozwalające na prowadzenie muchy po powierzchni wody. Bardzo często nie bez znaczenia są tu umiejętności nabyte podczas obserwacji środowiska naturalnego rzek górskich.

Nieopodal mostu na Sanie i Elektrowni Wodnej w Zwierzyniu rozpoczyna się odcinek Łowiska Specjalnego San Zwierzyń - Hoczewka. Sąsiaduje ono z rezerwatami „Przełom Sanu pod Grodziskiem” i „Grąd w Średniej Wsi”. Łowisko obejmuje odcinek rzeki San od ujścia Olszanki do ujścia rzeki Hoczewka z wyłączeniem strefy wylotu wody z turbin w Zwierzyniu. Jego administratorem jest Okręg Polskiego Związku Wędkarskiego w Krośnie. Zostało ono utworzone w 2004 roku, aby chronić stada gotowych do rozrodu ryb, tzw. tarlaków. Chroni się tu pstrąga potokowego, lipienia i głowacicę, dopuszczając połowy przez ograniczoną liczbę wędkarzy. Miejsce to jest magnesem dla prężnie rozwijającej się gałęzi turystyki hobbystycznej. Na omawianym odcinku Sanu wędkowanie jest dozwolone od 1 czerwca do 30 września dla osób, które posiadają kartę wędkarską i wykupiły stosowną licencję. Roczne zezwolenie na połowy ryb w łowisku specjalnym to koszt 1500 zł, cena jednodniowej koncesji to 75 zł (cennik wg regulaminu łowiska na rok 2013). Zezwolenia roczne sprzedawane

są w siedzibie Okręgu PZW w Krośnie w liczbie 50 szt. na rok 2013, zezwolenia jednodniowe sprzedawane są u strażników, ich dzienny limit to 15 szt. Ryby w specjalnym łowisku poławia się za pomocą much skonstruowanych na pojedynczym, pozbawionym zadziora haczyku w przypadku przynęt mniejszych niż 15 cm. Przynęty większe można uzbroić maksymalnie dwoma pojedynczymi haczykami. Obowiązuje również zakaz połowu ryb na streamery mniejsze niż 15 cm długości od 1 września do 31 stycznia. Ponadto wędkarze mają obowiązek posiadania podbieraka podczas łowienia. Na wspomnianym odcinku Sanu nie wolno zabierać ryb łososiowatych i lipieni. Obowiązuje tu zasada „nie zabijaj”, czyli złowioną rybę należy jak najszybciej wypuścić z powrotem do wody. Osoba dokonująca połowu ma obowiązek okazać dokumenty uprawniające do połowu Strażnikom Państwowej i Społecznej Straży Rybackiej, Policji oraz upoważnionym przedstawicielom administratora łowiska

WĘDKARZE NA SANIE

Wodospad w Uhercach Mineralnych R

zeka Olszanka stanowi prawobrzeżny dopływ Sanu. Przepływa przez dwa rezerwaty: „Chwaniów”, skąd zaczyna swój bieg oraz „Bobry w Uhercach”, położony nieopodal miejsca, gdzie wpływa do Sanu. Pokonuje odległość 20 km, rozdzielając poszczególne fragmenty Gór Sanocko-Turczańskich. Olszanka zaliczana jest do krainy pstrąga, w jej nurcie i dopływach występuje wiele gatunków ryb: pstrąg potokowy, kleń i ukleja. Przyrodnicy wyznaczając obszary Natura 2000 stwierdzili, że w jej korycie występują gatunki istotne dla w/w europejskiej formy ochrony przyrody:: głowacz białopłetwy, strzebla potokowa oraz minóg ukraiński.

We wschodniej części Uherzec Mineralnych znajduje się pomnik przyrody nieożywionej “Wodospad w Uhercach Mineralnych”, jest to próg skalny o wysokości mierzonej od lustra wody, od 2,5 do 3 m. W najszerszym miejscu mierzy 38 m długości. U jego podnóża znajduje się niecka o głębokości 2m, która wykorzystywana jest przez ludność miejscową i turystów jako kąpielisko. Wodospad w Uhercach Minieralnych został uznany za pomnik przyrody nieożywionej decyzją Rady Gminy w Olszanicy (Uchwała Rady Gminy w Olszanicy nr XXX/239/2002 z dnia 30 kwietnia 2002r.) Najłatwiej dotrzeć do niego, wędrując od kościoła pw. Św. Stanisława Biskupa za znakami Ekomuzeum “W Krainie Bobrów”.

WODOSPAD W UHERCACH

Najstarsze dęby Ziemi Sanockiej Z

a symboliczne bramy Bieszczadów uznaje się miasta: Sanok, Zagórz i Lesko, dlatego też są one obecne w wielu opracowaniach i przewodnikach bieszczadzkich. Biorąc pod uwagę turystyczne granice omawianego obszaru, miejscowości te spełniają funkcję przedsionka bieszczadzkiej krainy. Zagórz jest jednym z wielu urokliwych miejsc na pograniczu Bieszczadów. Zabytki umiejscowione w granicach administracyjnych gminy Zagórz od lat stanowią przynętę dla turystów. Oprócz cerkwi, kościołów oraz ruin klasztoru na omawianym terenie występują również osobliwości przyrodnicze, które w ostatnich miesiącach 2011 roku zostały objęte ochroną w postaci pomników przyrody, użytków ekologicznych i stanowisk dokumentacyjnych. Zwiedzanie tych obiektów rozpoczynamy w Zahutyniu koło Sanoka. Znajduje się tu pomnikowy dąb szypułkowy “Piotr”, o obwodzie pnia na wysokości 1,3 m wynoszącym 465 cm (rośnie przy Domu Ludowym) oraz dwa stanowiska języcznika zwyczajnego. Użytki

ekologiczne: “stanowisko języcznika zwyczajnego w lesie Huteńskim” oraz “stanowisko języcznika zwyczajnego i tojadu mołdawskiego w lesie Zahutyńskim” znajdują się na obszarze skarp o dużym nachyleniu oddzielonych od siebie doliną potoku Brodek. Skarpy te mieszczą się w bliskiej odległości od linii kolejowej Sanok - Zagórz i koryta rzeki San. Pierwsze stanowisko gatunku obejmuje powierzchnię 0,5 ha, drugie 0,08 ha. Języczniki występują pod okapem drzewostanu bukowo-grabowego z domieszką jawora. Warstwę podszytu u podstawy skarpy stanowią zarośla leszczyny. W warstwie runa języcznikowi towarzyszą rzadkie gatunki roślin: przylaszczka pospolita, czworolist pospolity, kopytnik pospolity oraz sałatnica leśna. Drugie stanowisko języcznika sąsiaduje z punktowymi obszarami występowania tojadu mołdawskiego.

DĄB SZUMNY

W Zagórzu rosną dwa okazy dębu szypułkowego: “Kazimierz” o pierśnicy 526 cm rosnący przy ulicy Wspólnej i “Karol” (370 cm) przy ulicy Piłsudskiego. W ich pobliżu znajdują się trzy dorodne lipy drobnolistne: “Osławianka (230 cm), “Zagórzanka” (280 cm) i “Józefinka” (285 cm).

Poruszając się doliną Osławy, docieramy do Tarnawy Dolnej. Po lewej stronie przy budynku Szkoły Podstawowej rośnie okazały dąb szypułkowy “Leopold”, o obwodzie pnia 457 cm. W Tarnawie Górnej przy boisku sportowym stoi dąb “Mikołaj”, o obwodzie pnia 410 cm. Nazwa pomnika pochodzi od imienia patrona pobliskiej cerkwi. W obrębie jego pnia obserwuje się ślady żerowisk rzadkiego chrząszcza kozioroga dębosza. W Łukowem, z mostu prowadzącego do stadniny konnej obserwuje się malownicze progi skalne. Tworzą one barierę dla wód Tarnawki na całej długości koryta. Fragment omawianej rzeki objęto małopowierzchniową formą ochrony pod postacią stanowiska dokumentacyjnego. Nieopodal, na stromej skarpie skąd rozpościera się widok na przełom Kalniczki i omawiane progi skalne, rośnie dąb szypułkowy “Staruszek”, o obwodzie pnia 710 cm. Drzewo posiada ślady rażenia piorunem, w jego pniu obserwuje się rozległe i liczne ubytki wgłębne z martwą tkanką. W odległości 200 m od stanowiska dokumentacyjnego

w górę rzeki, rośnie lipa drobnolistna “Łukowianka” o obwodzie pnia 428 cm. W Kalnicy zatrzymujemy się przy ruinach zabudowań dworskich, które stanowiły własność hr. Ksawerego Krasickiego. Do dziś widoczna jest jedna ze ścian i fundamenty budynku, w którym mieszkał i tworzył Wincenty Pol. W promieniu kilkunastu metrów rosną trzy potężne drzewa uznane za pomniki przyrody. Przy ruinach zabudowań dworskich, znajduje się dąb “Aleksander” (380 cm), wyróżniający się mocno zredukowaną koroną o stożkowatym przekroju. Po drugiej stronie drogi rosną dwa potężne okazy jesionu wyniosłego: “Ksawery” (458 cm) i “Ignacy” (381 cm). Dojeżdżając do skrzyżowania w Kalnicy do lewoskrętu prowadzącego do Mchawy, po naszej lewej stronie pojawia się nieużytkowany zakład karny. To właśnie tu znajduje się najbardziej okazały spośród opisywanych drzew, dąb szypułkowy “Szumny” o obwodzie pnia 698 cm. W miejscu konara, który rośnie równolegle do gruntu, jego obwód mierzy nawet 887 cm. Drzewo, które zachwyca swoim majestatem znajduje się w miejscu tzw. “spacerniaka” i cieszy się bardzo dobrą kondycją. Opisywany okaz wraz z “Staruszkiem” z Łukowego może śmiało pretendować do miana największych drzew na obszarze Bieszczadów. Dzięki staraniom Gminy Zagórz wymienione drzewa pomnikowe czekają zabiegi pielęgnacyjne, mające na celu przedłużenie ich życia.

DĄB SZUMNY W ZIMIE

DÄ&#x201E;B STARUSZEK

Warto wiedzieć:

Języcznik zwyczajny nazywany językiem jelenim to gatunek paproci, na terenie naszego kraju objęty ścisłą ochroną gatunkową. Czerwona Księga Roślin i Grzybów Polski opisuje języcznik w grupie gatunków wymierających, krytycznie zagrożonych na izolowanych stanowiskach poza głównym obszarem swojego występowania (kategoria zagrożenia [EN]). Rośnie na terenie Azji, Europy i północnej Afryki. W Polsce głównie w Karpatach i na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Posiada duże, językowate liście dochodzące do 60 cm długości i 6 cm szerokości. Są zimotrwałe, mają sercowatą nasadę i zaostrzony koniec, a ich brunatny ogonek pokryty jest łuskami. Wyrastając bezpośrednio z kłącza, tworzą pióropusz. Języcznik zwyczajny jest byliną. Rośnie w cienistych, wilgotnych lasach, często na skałach zawierających wapń. Szczególnie preferuje kamieniste, północne lub północno-wschodnie zbocza. Spotykany głównie w reglu dolnym.

Tojad mołdawski to gatunek rośliny z rodziny jaskrowatych. Jest subendemitem karpackim. W Polsce występuje na Wyżynie Małopolskiej, w Kotlinie Sandomierskiej, w Górach Świętokrzyskich i w Karpatach Wschodnich. Spotykany jest również w Górach Sanocko-Turczańskich (w rezerwacie przyrody Góra Sobień i na górze Krzyż). Bylina ta osiąga do 150 cm wysokości, posiada wzniesioną i silnie rozgałęzioną łodygę, z białymi, łukowatymi włoskami. Kwiaty zebrane są w luźny, groniasty kwiatostan o niebieskich lub jasnofioletowych, wydłużonych hełmach. Kwitnie od czerwca do sierpnia, zapylają go trzmiele. W Bieszczadach rośnie na połoninach i w ziołoroślach. Występuje również w niższych położeniach górskich wzdłuż potoków w olszynce karpackiej. Poza Karpatami spotykany jest w wilgotnych zaroślach i lasach. Jak wszystkie gatunki tojadów jest rośliną bardzo silnie trującą. Zawiera akonitynę, która w niewielkich dawkach działa pobudzająco, przy większych, powoduje paraliż nerwów ruchowych i czuciowych, w rezultacie śmierć. Może się wchłaniać także przez skórę. W Polsce tojad mołdawski objęty jest całkowitą ochroną.

DĄB W ZAGÓRZU

On się obarczył naszym cierpieniem, On dźwigał nasze boleści

IZ 53,4

Droga Krzyżowa Nowego Życia w Zagórzu Z

agórz jest niewielkim miasteczkiem położonym w malowniczej dolinie Osławy. Wraz z ościennymi miejscowościami na granicy Pogórza Bieszczadzkiego i Kotliny Jasielsko-Sanockiej konkuruje do miana Bramy Bieszczadów. Odwiedzają go turyści z całego kraju, których przyciągają unikatowe zabytki sakralne na Szlaku Ikon i Szlaku Papieskim. W 2012 roku miejscowość ta zyskała kolejną atrakcję w postaci cennego obiektu kulturowego, będącego dziełem bieszczadzkich twórców. Mowa tu o Drodze Krzyżowej umiejscowionej w połowie drogi łączącej Sanktuarium

Matki Nowego Życia z ruinami Klasztoru Karmelitów Bosych na górze Marymont. Jest to unikatowe przedsięwzięcie odzwierciedlające różne trendy artystyczne, obecne w regionie południowowschodniej Polski. Spotkamy tu rzeźby wykonane z lipowych pni, płaskorzeźby, metaloplastykę i instalacje przestrzenne, gdzie wykorzystano i połączono ze sobą różne materiały. Zagórskim akcentem na tej drodze jest stacja kolejarzy, gdzie wykorzystano kozioł kolejowy z elementami sprzed I Wojny Światowej. Stacje zostały umieszczone na charakterystycznych rudawych głazach pozyskanych z kamieniołomu w Rabem k. Baligrodu. Obiekt jest swoistą plenerową galerią oraz autentycznym hołdem twórców dla cierpienia Chrystusa.

STACJA II “JEZUS KRZYŻEM OBARCZONY”

STACJA XII “JEZUS UMIERA NA KRZYŻU”

Omawianą Drogę Krzyżową wykonano ze środków Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich w ramach projektu Bieszczadzkiego Forum Europejskiego, pt. „Droga Krzyżowa Nowego Życia – Misja Trzeźwości”. Nie bez powodu nawiązuje do uwolnienia się od nałogu i rozpoczęcia nowej drogi w życiu, cyklicznie odwiedzają ją alkoholicy. Kontemplacja stacji, zagłębianie się w tajniki autentycznej sztuki oraz urokliwych pejzaży doliny Osławy, Gór Słonnych i Pogórza Bieszczadzkiego pozwala odpocząć od trosk życia codziennego, skierować swe myśli ku Bogu, przeżywając Mękę Pańską. Droga Krzyżowa w Zagórzu z pewnością zainteresuje znawców bieszczadzkiego środowiska artystów, chociażby dlatego, że tworzą ją stacje znanych i cenionych twórców: Zdzisława Pękalskiego z Hoczwi, Bogusława Iwanowskiego z Tyrawy Wołoskiej oraz Adama Glinczewskiego. Wśród najwybitniejszych osobowości przoduje Prezes Polskiego Związku Artystów Plastyków – dr Jacek Kucaba pochodzący z Zagórza, a związany z środowiskiem artystów z Krakowa i Tarnowa.

STACJA XIV “JEZUS ZŁOŻONY DO GROBU”

STACJA XI “JEZUS DO KRZYŻA PRZYBITY”

STACJE DROGI KRZYŻOWEJ W ZAGÓRZU

Zagórskie środowisko artystyczne reprezentują: Franciszek Mikołajczak, Antoni Łuczka, Jan i Mariusz Mogilany oraz Robert Onacko. Nie można też zapomnieć o znanym i cenionym rzeźbiarzu Piotrze Worońcu z Małopolskiego Uniwersytetu Ludowego z Woli Sękowej. Jedną ze stacji Drogi Krzyżowej wykonał syn słynnego w całym kraju twórcy krzyża, który towarzyszył Janowi Pawłowi II podczas pamiętnego Wielkiego Piątku, mowa tu o Sebastianie Tarafalskim z Leska. Pozostali artyści to Waldemar Kordyaczny z Rabego oraz Tomasz Weremiński i Ryszard Iwancz z Baligrodu. Wspaniała inicjatywa w postaci opisanej Drogi Krzyżowej jest również zasługą wielu innych osób, ks. Józefa Kasiaka, Ewy Bal-Baranowskiej oraz mieszkańców i samorządowców z Zagórza. Droga krzyżowa w Zagórzu przyciąga nie tylko swoją oryginalnością i malowniczym położeniem, ale przede wszystkim możliwością duchowego przeżycia męki i śmierci Syna Bożego.

STACJE IV “JEZUS SPOTYKA SWOJĄ MATKĘ”

Z gór spływa ku nam czysta woda, która gasi pragnienie i zaspokaja potrzeby naszej egzystencji, pomagając jej wzrastać we wstrzemięźliwości i pokorze. Z gór płynie także jeszcze cenniejsze dobro, nadające wartość i sens w życiu. Płynie głos, który dociera do serca, napełnia je pokojem i pogodą, jak cudowny strumień, pozwalający nam poczuć tęsknotę za niebem. Wszystko to nosi własnoręczny podpis Boga

LUIGI BIANCHI

Bieszczadzkie krzyże K

rzyż jest najważniejszą relikwią dla chrześcijan, jako symbol wieńczy szczyty świątyń, kapliczek oraz niektóre grzbiety górskie. W krajobrazie południowo-wschodniej Polski wiele jest miejsc, gdzie odnajdziemy krzyże. Spotykamy je na każdym szlaku. Skłaniają do zadumy i refleksji nad życiem Zbawiciela i własnym. W górach upamiętniają wydarzenia chwalebne i tragiczne. Nierzadko budzą pozytywne uczucia zwycięstwa nad słabościami. Najpopularniejszy odcinek czerwonego szlaku beskidzkiego w Bieszczadach prowadzi przez trzy „ukrzyżowane” szczyty. Krzyż na Smereku - 1222 m n.p.m., postawiony w celu upamiętnienia 600-lecia diecezji Przemyskiej. Krzyż na Tarnicy - 1346 m n.p.m. wzniesiony przez ludzi gór, przypomina o wizycie

Karola Wojtyły w Bieszczadach. Krzyż na Haliczu - 1333 m n.p.m. Początkowo postawiony na Tarnicy w 1978 roku przez kleryków i ks. Franciszka Rząsę, po kilku latach przeniesiony na Halicz. Znana z mateczników niedźwiedzia brunatnego Hyrlata - 1103 m n.p.m. w 2011 roku wzbogaciła się o krzyż z napisem “Chodźcie dopóki macie światłość, aby was ciemność nie ogarnęła. J 12,35. Krzyż zobaczymy także na kamieniołomie w Bóbrce, położonym na stokach góry Kozieniec - 521 m n.p.m., na szczycie Kamienia Leskiego oraz na Górze Krzyża, w Górach Słonnych. Nad Zagórzem wzniesiono krzyż milenijny. Krzyże obecne są na cerkwiskach, czyli miejscach po zniszczonych lub rozebranych cerkwiach, na cmentarzach wojennych, cholerycznych. Stanowią pamiątkę po burzliwych dziejach tej ziemi.

KRZYŻ NA SZCZYCIE HALICZA

SMEREK

Ciekawą legendę z krzyżem w Bieszczadach opisał Oskar Kolberg „Wieś Zdwiżyn, od podwyższenia krzyża św. nosząca nazwę, dziś Zwierzyń zwana (niedaleko Liska), miała niegdyś wedle podania klasztor czerńców (bazylianów), którego ruin jednak nie ma. Jest tam legenda o cudownym krzyżu, o cudownej wodzie itp. Gdy zwożono kamienie na budowę domu Bożego, dostrzeżono, że to, co przywieziono w dzień, przepadało gdzieś w nocy. Zaczajono się i przekonano, że rozbierają i odwożą te kamienie jacyś święci. Potem wykopano tam studnię. Niewiasta chciała złapać krzyż, który ujrzała w wodzie; gdy sięgnęła po niego ręką, krzyż cofnął się w głąb; wkrótce ujrzała, że znów się on wznosi; sięgnęła powtórnie, lecz znów się usunął, i tak samo po raz trzeci. Dopiero, gdy sobie wspomniała, że nie godzi się gołą ręką po niego sięgać, zdjęła chustę z głowy i przez chustkę krzyż ten uchwyciła; wówczas ujrzała, jak się z wody wydźwignął. Krzyż ten, na stopę wysoki, jest dotąd w cerkwi. Jeden z księży unickich (przed 30 laty) kazał w studni tej wznieść większy krzyż, który nad nią sterczy. Twierdzi on, iż mu się we śnie Bóg objawił i krzyż taki tam kazał wstawić. Chorzy używają wody z tej studni na ślepotę lub choroby oczu”. Krzyż ten, jak się okazało w wyniku szczegółowych badań przeprowadzonych w 1922 roku został wykonany w francuskim mieście Limoges, słynącym

z średniowiecznych wyrobów rzemiosła artystycznego. Powstał w pierwszej połowie XIII wieku, wykonany z drewna pokrytego blachą miedzianą, ozłoconą i pokrytą grawerunkami. Do tej pory pozostaje tajemnicą jak i kiedy znalazł się w cerkwi w Zwierzyniu. Obecnie podziwiać go można w Muzeum Diecezjalnym w Przemyślu. W Zwierzyniu przy zielonym szlaku, kilometr za wsią rzesze turystów i pielgrzymów przyciąga cudowne źródełko, przy którym w 1995 roku wybudowano grotę z figurką Bogarodzicy. W Internecie bardzo często pojawiają się komentarze, mówiące o tym, że krzyże w górach są niepotrzebne. Padają słowa: „jak ktoś mógł na to pozwolić”. Niesmak budzi jednak zachowanie pseudoturystów podpisujących się markerami na żelaznych górskich krzyżach lub ruinach cerkwi, czy wspinających się na żelazną konstrukcję krzyża, prosząc o wykonanie pamiątkowego zdjęcia. Prawdziwi ludzie gór oswojeni z przyrodą, trudem oraz zwyczajami turystów i alpinistów wiedzą, że zdarzają się turyści, którzy idą na szczyt z własną intencją. Duchowy jej ciężar wpływa na komfort wędrówki, zatem jakże często ścieżki prowadzące do szczytów, wiążą się z codziennym dźwiganiem własnego krzyża…. Czy symbol w górach jest potrzebny? Myślę, że tak, bo wtedy cel wspinaczki staje się czytelny, tak jak nasze życie…

TARNICA

Leśny Kompleks Promocyjny Lasy Bieszczadzkie Z

arządzeniem nr 63 z dnia 29 listopada 2011r. Dyrektor Generalny Lasów Państwowych powołał Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Bieszczadzkie”. Obszar omawianej inicjatywy obejmuje tereny administrowane przez trzy nadleśnictwa: Nadleśnictwo Stuposiany (obręb leśny Stuposiany o powierzchni 9445 ha), Nadleśnictwo Lutowiska (obręb leśny Dwernik o powierzchni 6814 ha) oraz Nadleśnictwo Cisna (obręb leśny Wetlina o powierzchni 7975 ha). Cały kompleks zajmuje 24234 ha. LKP „Lasy Bieszczadzkie”, promuje zrównoważoną gospodarkę

leśną oraz ochronę zasobów leśnych poprzez ekologiczne, edukacyjne i społeczne inicjatywy na jego terytorium. Lesistość obszaru wynosi tu od 88 do 96%, co jest ewenementem w skali kraju, a biorąc pod uwagę małą gęstość zaludnienia i znikomy stopień skażenia środowiska czyni omawiany areał wyjątkowy w skali Europy. Walory Lasów Bieszczadzkich promowane przez leśników przyczynią się z pewnością do zwiększenia ruchu turystycznego w obrębie Kompleksu, dlatego też urządza się tu ścieżki dydaktyczne i bazę noclegową na potrzeby zainteresowanych turystów.

OSTANIEC SKALNY

RETORTA

Kompleks zajmuje teren o bardzo urozmaiconej rzeźbie, od 400 do 1180 m n.p.m. Poprzecinany jest górskimi potokami należącymi do zlewni Sanu i Wetlinki. Obszar pokrywa się z wieloma formami ochrony przyrody: obszarem Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 – Bieszczady PLC00001, Rezerwatem Biosfery „Karpaty Wschodnie” oraz dwoma parkami krajobrazowymi, stanowiącymi otulinę Bieszczadzkiego Parku Narodowego (Park Krajobrazowy Doliny Sanu i Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy). O dużej bioróżnorodność terenu świadczą rezerwaty: torfowiskowy „Zakole”, leśny „Olszyna Łęgowa w Kalnicy”, krajobrazowe „Sine Wiry” i „Krywe”. Pomnikami przyrody są tu okazałe jodły (517 i 418 cm obwodu na wysokości 1,3 m od ziemi), jesiony i jałowce. Do pomników przyrody nieożywionej zaliczamy wychodnię skalną i wodospad „Szepit”. Chronione gatunki flory na omawianym terenie to: lilia złotogłów, ciemiężyca biała i zielona, bagno zwyczajne, wawrzynek wilcze łyko, śnieżyca przebiśnieg, rosiczka okrągłolistna , pióropusznik strusi i wiele innych. Królestwo grzybów reprezentują czarka szkarłatna, smardz jadalny, płomykówka galaretowata i jodłowa

oraz soplówka jodłowa. Omawiany obszar jest ostoją: żubra, niedźwiedzia, wilka, rysia, żbika, wydrę i bobra. Bardzo liczne są tu jelenie, sarny i dziki. Awifauna reprezentowana jest tu przez rzadkie w skali kraju: orły przednie, orliki krzykliwe, bociany czarne, puszczyki uralskie, derkacze i inne. Największą atrakcją turystyczną LKP „Lasy Bieszczadzkie” jest zagroda żubrów w Mucznem. Zagroda pokazowa o powierzchni 7 ha powstała w roku 2012, w dolinie potoku Czerwonego. Dzieli się na część pokazową i aklimatyzacyjną. Łącznie przebywa w niej 13 żubrów przywiezionych ze Szwajcarii, Francji, Niemiec i krajów skandynawskich. Są to żubry linii białowieskokaukaskiej, zwanej górską. Docelowo zasilą one wolno żyjące bieszczadzkie populacje. Niewątpliwymi atrakcjami kompleksu są punkty widokowe: Dwernik- Kamień, Pichurów, Dziurkowiec i Płasza. Wśród turystów poszukujących śladów po przedwojennych Bieszczadach powodzeniem cieszą się: filary mostu kolejki wąskotorowej na potoku Roztoka oraz pozostałości po cerkwiach i cmentarzach w Hulskiem, Jaworzcu, Zawoju, Krywem, Tworylnem, Łuhu i Stuposianach.

ŻUBR Z MŁODYM

WIDOK Z DWERNIKA KAMIENIA

Zagroda w Mucznem M

uczne, wieś położona w dolinie potoku Muczny w gminie Lutowiskka w powiecie bieszczadzkim. Najkrótsza trasa z Myczkowiec do zagrody liczy 64 km i prowadzi przez Uherce, Ustrzyki Dolne oraz Lutowiska. Bezpośredni dojazd do zagrody żubrów wiedzie od Stuposian, gdzie skręcamy w prawo na miejscowości: Muczne i Tarnawa Niżna. Omawiana atrakcja znajduje się 2 km przed Mucznem. Domostwo tych potężnych ssaków powstało dzięki środkom finansowym Unii Europejskiej i Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Utworzyli je leśnicy na terenie nadleśnictwa Stuposiany i jest ono sztandarowym produktem Leśnego Kompleksu Promocyjnego Lasy Bieszczadzkie. Zagroda jest kontynuacją rozpoczętej w 1963 roku hodowli żubra w Bieszczadach. Zapoczątkowała ją pierwsza zagroda aklimatyzacyjna w Stuposianach, w dolinie potoku Zwir. Ogrodzony teren obejmuje powierzchnię 7 ha, przecina go potok Czerwony. Dwie duże platformy widokowe

dają możliwość obserwacji i fotografowania żubrów z młodymi, nie zakłócając im spokoju. Żubr przed wiekami zamieszkiwał lasy mieszane o charakterze pierwotnym. Niestety, nagminne polowania doprowadziły do tego, że znalazł się na krawędzi zagłady. Ostatni żubr (podgatunek nizinny) padł w Puszczy Białowieskiej w 1919r. Ostatniego byka (podgatunek górski) zastrzelono w 1925r na Kaukazie . Obydwie populacje odtwarzano z kolekcji 70 sztuk żubrów zgromadzonych w zwierzyńcach i ogrodach zoologicznych. Podgatunek kaukaski reprezentowany był przez jednego byka mieszańca linii białowieskokaukaskiej. Pierwsze stado wypuszczono z zagrody na wolność w 1955 roku na terenie Puszczy Białowieskiej. Populację górską odtworzono z w/w byka i dwunastu samic. Niestety wąska pula genowa stanowi poważny problem związany z chorobami, m.in. gruźlicą, na którą chorowały bieszczadzkie stada. Jedynym rozwiązaniem omawianego problemu był selekcyjny odstrzał zarażonych sztuk.

STADO ZUBRÓW

PARA ŻUBRÓW

Samce żubrów zwane bykami osiągają wagę ciała do 900 kg. Ich wysokość w kłębie wynosi od 170 do 200 cm. Samice - krowy ważą od 350 do 500 kg, są niższe od samców, osiągają wysokość w kłębie od 160 do 190 cm. Głowa żubra jest stosunkowo duża i ciężka o szerokim i wypukłym czole. Oczy są niewielkich rozmiarów, przystosowane do poruszania się w gęstym lesie. Krótkie rogi skierowane do góry i zagięte do środka. Żubr posiada grubą i krótką szyję z wyraźnym podgardlem. Przód tułowia odróżnia się rozmiarami od reszty ciała na skutek silnie rozwiniętego kłębu. Sierść o kasztanowo-brunatnej barwie w zimie przybiera ciemniejsze tony.

Obecnie żubr występuje w Bieszczadach, Puszczy Białowieskiej, Boreckiej, Niepołomickiej i Pszczynie. Aktualnie populacja żubrów na świecie liczy ok. 3400 osobników, z czego 800 żyje w Polsce. Polska jest krajem o najliczniejszej wolno żyjącej populacji omawianego gatunku, co jest zasługą wielu polskich przyrodników, zaangażowanych w jego ochronę. W Bieszczadach występują wtórnie zdziczałe, żyjące na wolności żubry linii białowiesko-kaukaskiej. Najchętniej zamieszkują lasy liściaste i mieszane z polanami. Opisywane zwierzęta objęte są całkowitą ochroną

Bieszczadzkie serowanie P

owszechnie wiadomo, że kolebką polskiego serowarstwa są Karpaty. Turyści przyjeżdżający w polskie góry oprócz wrażeń estetycznych, jakich dostarczają im krajobrazy, przygody na szlakach, czy wypoczynek na łonie przyrody, często poszukują również inspiracji kulinarnych. Wśród szerokiej gamy lokalnych produktów w Bieszczadach znajdziemy również prawdziwe górskie rarytasy, do których należą, m.in. sery owcze.

Pasterstwo w górach opierało się w swej pierwotnej postaci na hodowli owiec, które w odróżnieniu od krów były łatwiejsze i tańsze w utrzymaniu. Hale i połoniny nadawały się jedynie do wypasu zwierząt, natomiast z terenów położonych niżej, pozyskiwano siano. Owce dawały skóry, runo, mięso i mleko. Najbardziej pracochłonnym zajęciem podczas wypasu było ich dojenie. Dzisiaj niestety nie są już tak częstym elementem górskiego krajobrazu, ale ich rola nie zmieniła się.

Owce wypasane na górskich łąkach po odłączeniu od jagniąt, od połowy maja do połowy września dają od 30 do 6 litrów mleka, z którego wyrabia się od 6 do 12 kg surowego sera nazywanego bundzem. Z 200 litrów owczego mleka otrzymuje się od 16 do 20 litrów bundzu, jednakże strata wskutek wysychania oraz ociekania w czasie jego magazynowania wynosi 25%. Przyjmuje się również, że ze 100 litrów mleka można uzyskać 14 kg wyborowej bryndzy.

SERY KOZIE

REDYK KARPACKI

SERY KOZIE Sery wyrabiane są zgodnie z tradycją pasterską, powstają w szałasach zwanych bacówkami lub kolibami. Składają się one z dwóch izb. Większa stanowi właściwą serownię, mniejsza komorę. W serowni na podkładzie z kamieni pali się watra (ognisko). Ławy ustawione są przy ścianach i służą za leże dla bacy i juhasów. W komorze przechowuje się bundz, żętycę (mleko) i sery wędzone. Do produkcji niespełna kilogramowego, uformowanego sera potrzeba 6-7 litrów mleka. Najwartościowsze mleko stosowane w serowarstwie pozyskiwane jest w drugiej połowie lata, kiedy to zawiera najwięcej odżywczych składników. Obecnie sery wyrabia się przez cały sezon pasterski, od maja do października. Wyrób serów nie był zajęciem pierwszorzędnym, jednak bardzo ważnym, gdyż stanowił podstawę pożywienia dla bacy i juhasów przez pięć miesięcy wypasu.

Bundz zwany udojem po słowackiej stronie nazywany jest hrudą, a po stronie węgierskiej gomolyą.

Składnikami do produkcji bundzu oprócz mleka owczego jest podpuszczka, którą dodaje się do słodkiego i ciepłego mleka. Powoduje ona ścinanie i wytrącanie się skrzepu serowego. Niegdyś podpuszczkę pozyskiwano z jagnięcych żołądków, obecnie pasterze posiadają gotowe preparaty. Zaprawianie mleka, zwane również “klangowaniem” odbywa się w dużej kadzi, zwanej pucierą. Podanie podpuszczki do mleka powoduje wytrącanie się białka. Do roztrząsania skrzepu serowego służy specjalny drewniany kij, zwany w Karpatach ferulą, pociskiem, trzepaczką lub betełełem. Następnie odbywa się „pucenie”, czyli wygniatanie ścinającego się w żętycy sera. Po skupieniu bundz zawijany jest w płótno i zawieszany, aby odmókł, a następnie kładzie się go na kilka dni na półkę, w celu dojrzewania.

W czasie produkcji sera wędzonego odmierzone porcje bundzu wkłada się do gorącej wody. Zabieg ten pozwala na wyciśnięcie serwatki i odpowiednie uformowanie sera. Proces wielokrotnego maczania bryły w gorącej wodzie pozwala nadać jej oczekiwany kształt. Po uformowaniu, ser moczony jest w mocno solonej wodzie i wędzony. Bundz wyrabiany z samego owczego mleka należy do rzadkości. W Bieszczadach i w sąsiednim Beskidzie Niskim oraz na Pogórzu Karpackim bardzo często spotyka się gospodarstwa pasterskie, gdzie oprócz owiec hoduje się też krowy i kozy, dlatego w produkcji bieszczadzkich serów mleko owcze miesza się razem z kozim i krowim. Zabieg ten wpływa korzystnie na jakość bundzu, ponieważ podczas obróbki masa serowa lepiej zatrzymuje w sobie tłuszcz. Korzystnym dodatkiem w masie serowej jest 10% mleka krowiego i koziego. Warto jednak wiedzieć, że dopuszczalne normy dla certyfikowanych oscypków w województwie małopolskim i śląskim wynoszą 40% domieszki mleka krowiego. Bundz charakteryzuje się biało-seledynową barwą. Jego cienka i czysta skórka posiada delikatny nalot. Często jego spód nosi ślady wędzenia i co warte uwagi, nie powinno się tych śladów czyścić. Ser ten jest łagodny, delikatny o wyraźnej słodkiej nucie. Dojrzewając, lekko kwaśnieje i pojawiają się w nim dziurki. Najlepszy bundz pozyskuje się podczas wypasów w okresie letnim.

SER Z CZARNUSZKĄ

SER Z OLIWKAMI

SERY KROWIE

W Bieszczadach spotyka się wiele straganów zlokalizowanych przy bacówkach, gdzie można zakupić wędzone sery formowane, zwane serami gazdowskimi, pucokami lub bruskami, często mylone z oscypkami. Oscypek od 2 lutego 2007 roku wpisany został na listę produktów regionalnych, chronionych przez prawo unijne. Z chwilą, gdy oscypek uzyskał status Chronionej Nazwy Pochodzenia, producenci serów wytwarzanych w Bieszczadach nie mają prawa do używania tej nazwy i jego charakterystycznego wrzecionowatego kształtu. Sery gazdowskie sprzedawane w Bieszczadach cechują się zazwyczaj walcowatą lub beczułkowatą formą. Ich długość nie przekracza 15 cm, a średnica w najszerszym miejscu waha się od 6 do 10 cm. Ciężar takiego sera wynosi od 0,4 do 0,7 kg. Po przekrojeniu ser ten posiada kremową barwę, przy skórce przechodzi w ciemniejsze odcienie. Lśniąca skórka odznacza się żółtym kolorem. Sery gazdowskie wytwarzane są zazwyczaj z mleka krowiego. Zdarza się, że są mieszanką mleka owczego i krowiego lub krowiego i koziego. Na górskich straganach czasami można zakupić małe formy serowe przypominające do złudzenia pasterskie redykołyki, czyli produkty z resztek sera, z którego nie dało się wykonać oscypka. Przybierają one często kształty zwierzątek: owcy, koguta, jelenia lub kaczki. Redykołka była wręczana przez pasterzy dzieciom po powrocie z wypasów, jako symboliczna zabawka. Huculi przekazywali redykołkę żebrakom z prośbą o modlitwę za zmarłych. Serową zabawkę

wytwarza się podobnie jak i inne sery owcze, jednak szczególną rolę odgrywa forma wykonywana ręcznie przez pasterzy. Wygląd jej zależay od umiejętności rzeźbiarskich pasterza. Prawdziwi smakosze serów karpackich poszukują u pasterzy bryndzy. Na produkcją bryndzy składają się dwa procesy: wyrób bundzu i jego przeróbka na bryndzę. Poprzez zaprawianie podgrzanego mleka klangiem powstaje w nim skrzep, który jest rozdrabniany za pomocą drewnianych narzędzi, usuwa się też serwatkę. Gdy masa serowa w serwatce opadnie, baca ręcznie łączy ją w bryłę, zwaną gomółą lub gomółką. Uformowaną w serwatce gomółę wkłada się do grułdziorki i zawiesza w celu odcieknięcia. Po upływie doby odcieknięty bundz kładzie się w chłodni na półce. Po kilkunastu dniach fermentowania i odleżenia można przerabiać go na bryndzę. Dla tych, którzy nie będą mieli szczęścia zakupić omawianego sera w bacówce, polecam Bryndzę podkarpacką, którą można kupić w wielu sklepach spożywczych na Podkarpaciu. Sery w Bieszczadach sprzedawane są na trasie Dużej Obwodnicy Bieszczadzkiej w okolicach Rabego, Smolnika, Wetliny (zjazd na Camping Górna Wetlinka) oraz w Brzegach Górnych. Prawdziwym zagłębiem serowarskim jest gmina Komańcza. Sery można zakupić tu, m.in. w Osławicy, Wisłoku Wielkim, Smolniku i Dołżycy. Produkty bieszczadzkich serowarów dostępne są również na straganach w Solinie, Cisnej oraz w Sanoku (na targowisku miejskim).

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku W

celu poznania utraconych walorów kulturowych Bieszczadów, Beskidu Niskiego i Pogórza Karpackiego należy udać się do Sanoka. W wielu przewodnikach Sanok nazywany jest bramą w Bieszczady, ponieważ od wieków był siedzibą władz, zarówno za panowania ruskich bojarów, jak i polskich królów. Jego ponad 850-letnia historia jest lokalną syntezą losów narodu polskiego, ruskiego, a także żydowskiego i węgierskiego. Przebiegające przez Sanok trasy kupieckie są obecnie trasami ruchu turystycznego, którego nieodzowny element stanowią dwa sanockie muzea: Muzeum Historyczne oraz Muzeum Budownictwa Ludowego zwane potocznie “skansenem”. Obiekty te zgromadziły największą w kraju kolekcję ikon i są odwiedzane przez ponad 200 tysięcy turystów w ciągu roku. Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku jest parkiem tematycznym zlokalizowanym w północnej części miasta i zajmuje obszar 38 ha. W celu wyeksponowania ponad 120 obiektów drewnianych, charakterystycznych dla poszczególnych krain etnograficznych na obszarze południowo-wschodniej Polski, wykorzystano walory krajobrazowe i naturalną formę ukształtowania terenu. Omawiany obiekt znajduje się u podnóża Gór Słonnych, orograficznie po lewej stronie Sanu, który pokonujemy przez most Białogórski. Chcąc dojechać do Skansenu należy kierować się drogowskazami, umieszczonymi przy głównych trasach. W pobliżu

skansenie bez trudu znajdziemy miejsce do postoju zarówno dla autokaru, jak i samochodu, czy roweru. Przed wejściem do Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku postawiona jest scena z zadaszoną widownią, na której w sezonie turystycznym odbywają się liczne imprezy folklorystyczne. Przy ścianie lasu znajduje się spichlerz z Przeczycy z 1732r., w którym mieści się czynna przez cały rok karczma z daniami regionalnymi. Funkcję punktu informacyjnego z kasą biletową pełni okazały dziewiętnastowieczny dworek Stupnickich, który niegdyś znajdował się przy ul. Kościuszki w Sanoku. Wykonany jest z modrzewiowych bali, ocieplony i otynkowany, pokryty czterospadowym dachem z gontu. Oprócz kasy biletowej znajduje się tu galeria z pracami lokalnych twórców, przechowalnia bagażu oraz toalety, a także punkt, w którym można zakupić wydawnictwa dotyczące omawianego regionu, jego historii i kultury. Kupując bilet należy pamiętać, że zwiedzanie wnętrz budynków na terenie skansenu możliwe jest wyłącznie z przewodnikiem skansenowskim. Po przejściu przez budynek kasowo-informacyjny MBL poruszamy się brukowaną drogą do sektora małomiasteczkowego, będącego odtworzeniem modelowego galicyjskiego miasteczka z całą infrastrukturą. Wędrówka po Parku Etnograficznym to niesamowita wyprawa w precyzyjnie odtworzoną krainę utraconej przeszłości regionu. Może trwać dwie, trzy lub cztery godziny. Warto ze sobą zabrać aparat fotograficzny.

KOŚCIÓŁ Z BĄCZALA DOLNEGO

UROK GALICYJSKIEGO MIASTECZKA

Rynek galicyjski jest sektorem, w którym znajduje się dwadzieścia pięć replik drewnianych domów pochodzących z Sanoka, Dębowca, Jaślisk, Jaćmierza, Niebylca, Jedlicza, Birczy, Rybotyc, Sokołowa, Brzozowa, Starej Wsi, Ustrzyk Dolnych i Golcowej. Najstarsze pierwowzory domów pochodzą z lat 80 XIX w, najmłodsze sprzed II Wojny Światowej. Spacerując po bruku wykonanym z kamienia rzecznego, wydobytego z koryta Sanu, podziwiamy następujące budowle: karczmę, pocztę, urząd gminy, remizę, aptekę, domy żydowskie i sklep. Nie brak tu warsztatów rzemieślniczych i zakładów: stolarskiego, fryzjerskiego, krawieckiego, szewskiego, zegarmistrzowskiego, fotograficznego oraz ślusarskokowalskiego. Pozostałe budynki to domy mieszkalne: lekarza, nauczyciela, piekarza, woźnicy i rolników. We

RYNEK GALICYJSKI

wszystkich wnętrzach zobaczymy odpowiednie dla danej profesji wyposażenie. W dwudziestu domach znajdują się stałe ekspozycje dostępne dla turystów. W dwóch pierwszych budynkach od strony kasy biletowej mieszczą się: duża sala konferencyjna i mała edukacyjna. Ponadto w pierzei wschodniej trzy domy wykorzystuje się jako zaplecze socjalne dla naukowców i innych osób zaproszonych przez dyrekcję Muzeum. Rynek jest miejscem wielu imprez, odbywają się tu targi, kiermasze i okolicznościowe wystawy. Po opuszczeniu rynku kierujemy się drogą, prowadzącą do kuźni z Wyżnego, miejscowości położonej koło Strzyżowa. Obiekt ten pochodzi z drugiej połowy XIX w, posiada w swoim wnętrzu akcesoria kowalskie.

ZABUDOWANIA WOKÓŁ RYNKU GALICYJSKIEGO

ŚWIĄTYNIA Z ROSOLINA

BOJKOWSKA WIOSKA Sektor Bojkowski znajduje się w najpiękniejszej części parku, pod okapem drzewostanu jodłowobukowego z domieszką grabu i jaworu. Ozdobą są okazałe, pomnikowe okazy dębów. Wiosną kwitną tu geofity: śnieżyca wiosenna, zawilec gajowy, przylaszczka pospolita, knieć błotna i inne. Urozmaicona rzeźba terenu, charakterystyczna dla południowych stoków Gór Słonnych pozwoliła na umiejętne odtworzenie ośmiu obiektów drewnianych, charakterystycznych dla Bojków - górali połonin. Bojkowie, zwani również Werhowińcami trudnili się hodowlą owiec i wołów, które wypasali na połoninach, carynkach i innych górskich łąkach w Bieszczadach. Górale ci często podejmowali się prac przy pozyskaniu drewna, w tartakach, przy spławianiu kłód oraz przy wypalaniu węgla drzewnego. Najczęściej odwiedzane miejsca to wnętrza dwóch zagród bojkowskich ze Skorodnego, w których zobaczymy sprzęty pochodzące z dwudziestolecia międzywojennego. Ścieżka prowadząca na północ, na sąsiadujące wzgórze, odkrywa zespół cerkiewny, w skład którego wchodzi: cerkiew z Grąziowej pw. Narodzenia Bogurodzicy z 1731r. oraz dzwonnica z Sierakościec z 1712r. .We wnętrzu cerkwi podziwiać możemy malowidła naścienne oraz osiemnastowieczny

DREWNIANA CERKIEW Z GRĄZIOWEJ

ikonostas, pochodzący z Poźdniacza. Wśród buków i jodeł, powyżej grąziowskiej cerkwi, skrywa się chyża z Wołkowyi, pochodząca z początku XIX w. Kolejną ozdobą sektora bojkowskiego jest zespół cerkiewny z greckokatolicką cerkwią z Rosolina z 1750 r., obok której znajdziemy dzwonnicę (z 1751 r.), osiemnastowieczną kostnicę oraz dwa nagrobki słupowe z 1924-1925 z Wolicy. Drewniana cerkiew pw. św. Onufrego Pustelnika charakteryzuje się brakiem ikonostasu, umieszczono w niej wyłącznie nastawy ołtarzowe. Elementem “obcym” w sektorze bojkowskim jest młyn wodny z Woli Komborskiej z końca XIX w. Pochodzi on z terenu Pogórza Strzyżowskiego i jego obecność wśród chyży i cerkwi bojkowskich wyjaśnia fakt, iż obecność potoku w niewielkiej dolince pozwala na uruchomienie jego wszystkich elementów. Posiada on pełne wyposażenie. Po jego lewej stronie nieco za budynkiem znajduje się faszynowany zbiornik magazynujący wodę ze strumienia. Po podniesieniu grobli, woda spływając po żebrach koła młyńskiego, uruchamia drewniane przekładnie, pozwalając kręcić się kamiennym żarnom, którymi mełło się zboże.

ZAGRODA ZE SKORODNEGO

W TAJEMNICZYM OGRODZIE ŁEMKÓW

Na otwartych, łagodnych, południowych stokach Gór Słonnych umieszczono sektor Łemków, górali Rusińskich, zamieszkujących łuk Karpat począwszy od doliny Osławy i Osławicy w Beskidzie Niskim, po rzekę Białą w Beskidzie Sądeckim. Trudnili się oni uprawianiem ziemi i hodowlą zwierząt, a także wyrobem sprzętów gospodarstwa domowego, gontów oraz dziegciu. W regionie Beskidu Niskiego znane są miejscowości, słynące z wyrobów łemkowskich kamieniarzy i maziarzy. Łemkowski odcinek skansenowskiej trasy zabudowany jest drewnianymi chałupami z XIX i

IKONOSTAS CERKWI Z ROPEK

XX w. Pochodzą one z Komańczy, Królika Polskiego, Smolnika, Klimkówki oraz Pielgrzymki. Nad chłopskimi zagrodami wznosi się okazała cerkiew greckokatolicka pochodząca z Ropek z 1801r. Wchodzimy do niej przez dzwonnicę bramną z 1904r., gdzie uwagę naszą zwraca przechowywany w jej wnętrzu duży dzwon cerkiewny, odkopany w bieszczadzkiej Balnicy. We wnętrzu cerkwi zobaczymy ikonostas i dziewiętnastowieczną polichromię wykonaną przez Michała i Zygmunta Bogdańskich z Jaślisk. Po opuszczeniu sektora łemkowskiego na rozstaju dróg, znajduje się urokliwa kapliczka św. Mikołaja z Krępnej z końca XIX w.

POGÓRZE ZACHODNIE - KRAINA ŁAGODNOŚCI

Północno-wschodnia część skansenu charakteryzuje się łagodnie opadającymi stokami w kierunku doliny Sanu. Jest to miejsce o dużych walorach widokowych. Rozległa panorama na skraju lasu obejmuje centrum Sanoka: zamek, skarpę staromiejską oraz wieże kościoła farnego i klasztoru oo. Franciszkanów. Uwagę zwiedzających tę część muzeum przykuwa okazały dwór ze Święcan z końca XIX w. W jego bliskim sąsiedztwie znajduje się spichlerz dworski z Ropczyc oraz karczma z Lisznej, miejscowości leżącej po drugiej stronie grzbietu Gór Słonnych. Oba budynki pochodzą z końca XIX w.

W tej części skansenu możemy zobaczyć także tartak wodny ze Zdyni, do którego w przyszłości planowane jest doprowadzenie wód pobliskiego potoku. Jego nurt uruchomi koło wodne i znajdujące się we wnętrzu piły i wózki. Atrakcjami tej pogórzańskiej wioski są drewniane budynki z Rożnowic, Rzepiennika Strzyżewskiego, Moszczenicy, Jaszczwi, Zagórzan, Ustrobnej i Korczyny. Ciekawym obiektem jest tu również wiatrak z Turaszówki z 1923r. oraz przydrożna kapliczka słupowa z Jaszczwi. W omawianych zagrodach znajdują się ciekawe ekspozycje ukazujące dawne rzemiosła: garncarstwo i tkactwo.

CHAŁUPA - POGÓRZE ZACHODNIE

KOLEBKA PRZEMYSŁU NAFTOWEGO Sektor naftowy przylegający do sektora Pogórzan Zachodnich to kolekcja urządzeń i narzędzi stosowanych w przemyśle naftowym od połowy XIX w. do czasów obecnych. Umieszczone tu eksponaty pochodzą z zlikwidowanych kopalni ropy naftowej rozlokowanych na terenie województwa podkarpackiego. Sektor został podzielony na trzy grupy tematyczne: poszukiwanie i wiercenie, eksploatacja ropy naftowej oraz obróbka odwiertów ropy naftowej. Pierwszą grupę urządzeń stosowanych do poszukiwania i odwiertów stanowią: odtworzona kopanka z ręcznym wyciągiem, drewniana wieża wiertnicza typu kanadyjskiego, wiertnica- żuraw przenośny, maszt wiertniczy do wierceń udarowych oraz wieża wiertnicza - eksploatacyjna o wysokości 24 m do wiercenia otworów o głębokości 1200m. Ekspozycja poświęcona eksploatacji złóż ropy naftowej zawiera ręczny kiwak drewniany z przełomu XIX/

XX w., kierat pompowy, drewniany typu kanadyjskiego z konnym kołem kieratowym oraz kierat pompowy zapędzany silnikiem elektrycznym. Odnajdziemy tu kiwony, urządzenia charakterystyczne dla krajobrazu podkarpackich kopalni naftowych. Spośród czterech różnych typów, najstarszy z 1945 roku przeniesiony został do skansenu z Turzego Pola. Kolejne pochodzą z Mokrego i Wańkowej. Najwyższe urządzania w tej części ekspozycji to żuraw pompowy do pompowana odwiertów o głębokości 500 m oraz dwa żurawie do odwiertów na głębokość 1000 i 2000 m, czyli: żuraw pompowy IŻP Konik - 1000 i żuraw pompowy IŻP Konik - 2000. Urządzenia służące do obróbki odwiertów ropy naftowej reprezentują: maszt przewoźny, trójnóg, wieża wydobywcza, maszt wydobywczy, wyciąg ręczny, winda przewoźna i dwie windy wyciągowe.

DOLINIANIE - AROMAT ZIÓŁ, PÓL UPRAWNYCH I SADÓW

Dolinianie zamieszkiwali wschodnią część Dołów Jasielsko-Sanockich oraz okolice Leska, Sanoka, Mrzygłodu i Bukowska. Zajmowali się uprawą ziemi i hodowlą zwierząt domowych. Grupę tę tworzyli Polacy, Rusini oraz kilkoro osadników niemieckich. Sektor Dolinian położony jest na szerokiej nadsańskiej terasie. Od strony północno-wschodniej przyozdobiony jest niewielkim zagajnikiem (graniczy tu z sektorami Łemków i Pogórzan Zachodnich). W tym niewielkim lasku kryje się przepiękna kapliczka z Lisznej z 1867r. Znajdziemy tu zajazd przydrożny, kuźnię oraz remizę strażacką z charakterystyczną wieżyczką, służącą do suszenia węży gaśniczych. W jej wnętrzu znajduje się trzy konne wozy strażackie oraz duża ekspozycja sprzętu

gaśniczego. Naprzeciwko remizy strażackiej ścieżka odbijająca w lewo prowadzi do dalszych zabudowań charakterystycznych dla Dolinian. Napotkamy tu sześć dużych obiektów, chałupy i zagrody z Nowosiółek k. Leska, Tyrawy Solnej, Glinnego, Nadolan, Posady Olchowskiej. Kryją one warsztat łyżkarza i kołodzieja. Na terenie omawianego sektora znajduje się najstarsza chałupa, pochodzi ona z Dąbrówki (obecnie dzielnica Sanoka), a w jej wnętrzu na powale można zobaczyć wyrytą cyrylicą sentencję “Pobłogosław Boże ten dom i wszystkich w nim żyjących działo się roku bożego 1681 Grzegorz Mełyk”. W izbie znajdują się przedmioty związane z świętem Bożego Narodzenia.

POGÓRZE WSCHODNIE UTRACONY RAJ WIEJSKICH OGRODÓW

Największą ilość zabytkowych obiektów zgromadzono w sektorze prezentującym krainę Pogórza Wschodniego. Pogórzanie, bo o nich mowa zamieszkiwali południową część Pogórza Dynowskiego, od Wisłoka po środkowy San, zajmowali się głównie rolnictwem i hodowlą zwierząt gospodarskich. Znajdowały się tu również ośrodki kamieniarskie i tkackie. Ekspozycja budownictwa ludowego tej grupy etnograficznej umieszczona została na szerokiej nadsańskiej terasie. Usypano tu niewielkie wzniesienie pod drewniany kościół z Bączala Dolnego, który stanowi dominantę krajobrazową tej części Skansenu. Zobaczymy tu również zagrody jedno i wielobudynkowe, drewniany wiatrak i szkołę. Wędrując wśród ogrodów, sadów i wierzbowych alei, mamy okazję podziwiać urodę założeń ogrodowych, jakie przed wiekami towarzyszyły człowiekowi.

DOLINIAŃSKA CHAŁUPA

Warto wiedzieć:

• Skansen w Sanoku znajduje się przy ul. Rybickiego 3. Otwarty jest przez cały rok. W sezonie turystycznym od maja do września jest czynny od 8:00 do 18:00, ale zwiedzanie trwa do 20:00. W październiku od 8:00 do 16:00. Od listopada do marca od 8:00 do 14:00. W kwietniu od 9:00 do 16:00. • Dyrekcja Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku mieści się w zabytkowym zajeździe przy ul. Traugutta 3. Tel. (013) 463 09 04 fax (013) 463 53 81. • Muzeum powstało w 1958 roku. Jego współzałożycielem i pierwszym dyrektorem był Aleksander Rybicki. W roku 2004 w skansenie powstał sektor naftowy, natomiast 16 września 2011 roku oddano do użytku sektor małomiasteczkowy, czyli Galicyjski Rynek. • Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku posiada również Oddział Terenowy drewnianą cerkiew w Uluczu z 1659 r., oddaloną o 20 km od Sanoka. • Skansen zajmuje obszar 38 ha. Jest największym obiektem tego typu w Polsce i jednym z największych w Europie. • Na terenie skansenu znajduje się stanowisko archeologiczne. Jest to osada celtycka Anartów. • Na terenie Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku zrealizowano filmy: “Oko Proroka” (1984), reż. Paweł Komorowski, “Crimen” (1988), Jerzy Satanowski, Laco Adamik, “Flisacy” (węg. Tutajosok, 1988), reż. Judit Elek, “Wiosna 1941” (ang. Spring 1941, 2008), reż. Uri Barbash, “1920. Wojna i miłość” (2010), reż. Maciej Migas, “Syberiada polska” (2010), reż. Janusz Zaorski.

OSOBLIWOŚCI PRZYRODNICZE MYCZKOWIEC I OKOLIC

ZAPYLANIE WIERZBY

Bieszczadzki Park Narodowy B

ieszczadzki Park Narodowy utworzony został w 1973 r. i zajmuje obecnie powierzchnię 29 202 ha. Powierzchnia otuliny parku wynosi 22 969 ha, a w jej skład wchodzą tereny należące do parków krajobrazowych Doliny Sanu i CiśniańskoWetlińskiego. W parku znajdują się najwyższe i najciekawsze pod względem przyrodniczym i krajobrazowym, partie górskie Bieszczadów Wysokich: pasmo Tarnicy i Halicza, pasmo Wielkiej Rawki, Połoniny: Caryńska i Wetlińska oraz pasmo graniczne. Bogactwo świata zwierzęcego widoczne w postaci bytowania dużych drapieżników, jak: niedźwiedź, wilk i ryś, (symbol BdPN) stanowią o wyjątkowości tego obszaru. Występuje tu także: żbik, wydra, sarna, jeleń szlachetny oraz introdukowany w latach 60-tych żubr.

Spotyka się tutaj 140 gatunków ptaków, w tym 122 lęgowych, z czego warto wymienić: orła przedniego, orlika krzykliwego i grubodziobego, pszczołojada, puszczyka uralskiego, puchacza i włochatkę. Szatę rośliną reprezentują endemity karpackie: pszeniec biały i lepnica karpacka. Bogata flora parku zawiera w swym składzie wiele gatunków wschodniokarpackich, charakterystycznych dla Bieszczadów. Do nich należą, m.in. wilczomlecz karpacki, goździk skupiony oraz chaber Kotschy’ego. Z flory wysokogórskiej na uwagę zasługuje alpejska turzyca skalna i pierwiosnka długokwiatowa. Na terenie parku wykazano obecność 200 gatunków mchów i 300 gatunków porostów.

SZEROKI WIERCH, CARYŃSKA I WETLIŃSKA

Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu W

schodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu utworzony został w 1972 r. Był pierwszą tego typu formą ochrony przyrody w Polsce. Po jego utworzeniu w południowo-wschodniej części kraju powstały też inne, tj: Bieszczadzki Park Narodowy wraz z otuliną w postaci dwóch parków krajobrazowych. Zajmuje on łączną powierzchnię 98.595 ha na terenie czterech powiatów (bieszczadzki, leski, brzozowski i sanocki) oraz trzynastu gmin: Czarna, Lutowiska, Ustrzyki Dolne, Brzozów, Dydnia, Nozdrzec, Baligród, Lesko, Olszanica, Solina, Komańcza, Zagórz i Sanok (gmina wiejska). Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu jest otuliną trzech parków krajobrazowych Ciśniańsko-Wetlińskiego, Doliny Sanu i Gór Słonnych. Charakteryzuje się urozmaiconą i zróżnicowaną rzeźbą terenu. Ułożone równolegle względem siebie pasma górskie zwane rusztowymi, ciągną się z północnego zachodu na południowy wschód. Najwyższe z nich znajdują się w części południowo-wschodniej, są to Jaworniki z najwyższą kulminacją 908 m n.p.m. oraz Ostre 803 m n.p.m. Najniżej położonym punktem obszaru jest koryto Sanu w miejscowości Wara (243 m n.p.m.) w północno- zachodniej części obszaru. Omawiany teren zbudowany jest z fliszu karpackiego. Znajduje się tu wiele osobliwości geologicznych: ostańców skalnych, progów rzecznych, wodospadów, skarp i urwisk, objętych ochroną w postaci pomników przyrody nieożywionej. Warto wymienić choćby: „Kamień Leski” w miejscowości Glinne, „Wodospad w Uhercach Mineralnych” na rzece Olszance, „”Skałę Myczkowiecką” w Myczkowcach”, „Progi na Hoczewce” w Hoczwi. „Kamień Orelecki” w Orelcu oraz kamieniołom w Bóbrce. Obejmuje zlewnie dwóch rzek: Sanu i Osławy. Na jego obszarze

znajduje się również rzeka Strwiąż i potok Mszaniec, które jako lewobrzeżne dopływy Dniestru należą do zlewiska Morza Czarnego.Centralną częścią WOChK jest Zalew Myczkowiecki i Soliński. Klimat Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu jest znacznie łagodniejszy w porównaniu z Bieszczadami Wysokimi, ze względu na niższe wysokości bezwzględne oraz oddziaływanie dwóch w/w sztucznych zbiorników o łącznej powierzchni 22 km2. Krajobraz obszaru zdominowany jest przez dolnoreglowe lasy bukowo-jodłowe, a w cieplejszych miejscach można spotkać również grądy i łęgi. Osobliwością WOChK są zgrupowania cisa objęte ochroną rezerwatową („Cisy na Górze Jawor”, “Woronikówka”) oraz występowanie kęp i zbiorowisk olszy zielonej („Olsza kosa w Stężnicy”). Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu jest ostoją słynnej bieszczadzkiej wielkiej piątki: niedźwiedzia, wilka, rysia, żubra i jelenia. Na omawianym terenie nie brakuje osobliwości kulturowych i historycznych w postaci zabytkowej drewnianej architektury cerkiewnej, kościołów z barokowymi ołtarzami, cmentarzy (grekokatolickich, łacińskich, żydowskich, ewangelickich). W prawie każdym przewodniku turystycznym opisane są dawne zabytkowe cerkwie w Rabem, Czarnej Górnej, Ustianowej Górnej, Hoszowie, Równi, Żłobku i Bystrem. Obszar jest udostępniony dla ruchu turystycznego. Ośrodek Wypoczynkowo-Rehabilitacyjny Caritas w Myczkowcach znajduje się w jego centralnej części. Istnieje wiele możliwości zorganizowania przejazdu przez w/w formę ochrony przyrody. Najpopularniejsze trasy to: Mała Obwodnica Bieszczadzka i trasa Wokół Bieszczadzkich Jezior.

Obszary Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 SPECJALNY OBSZAR OCHRONY SIEDLISK DORZECZE GÓRNEGO SANU Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Dorzecze Górnego Sanu PLH180021 zajmuje powierzchnię 1578,7 ha. Położony jest na terenie powiatów leskiego i sanockiego. Znajduje się na obszarze gmin: Lesko, Baligród, Olszanica, Solina, Zagórz, Komańcza, Bukowsko, Miasto Sanok i Gmina Sanok (wiejska). Na omawianym obszarze podziwiać można następujące formy ochrony przyrody: obszary chronionego krajobrazu (Wschodniobeskidzki Obszary Chronionego Krajobrazu, Obszar Chronionego Krajobrazu Beskidu Niskiego) oraz trzy rezerwaty („Nad Jeziorem Myczkowieckim”, „Przełom Osławy pod Mokrem”, „Przełom Sanu pod Grodziskiem” oraz

Specjalny Obszar Ochrony Ptaków PLB180002 Beskid Niski. Obszar Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 Dorzecze Górnego Sanu (PLH180021 obejmuje ochroną koryto rzeki San (od zapory w Myczkowcach do Mostu Białogórskiego w Sanoku) oraz jego dopływy: Hoczewkę, Osławę, Osławicę, Kalniczkę i Sanoczek. San z dopływami jest swoistym korytarzem ekologicznym kilku krain: Kotliny Sanockiej, Beskidu Niskiego i Bieszczadów. Wyróżnia się bogactwem siedlisk o zróżnicowanej dynamice przepływów. Występują tu bystrza o szybkim nurcie i plosa z głębinami i wolno płynącą wodą, dlatego też w Sanie występuje sporo różnych gatunków ryb.

MARTWY SAN W MYCZKOWCACH

Drugą co do wielkości rzeką jest Osława. Rzeka górska o szerokim i płytkim korycie z urozmaiconym dnem z zauważalnymi głazami i poprzecznymi piaskowcowymi progami. Pozostałe potoki fliszowe: Sanoczek, Hoczewka, Kalniczka i Osławica charakteryzują się kamienistym dnem i duża ilością głazów. Na przełomowych fragmentach ich koryt występują progi skalne. Na Hoczewce znajduje się pomnik przyrody nieożywionej „Progi Skalne na Hoczewce”; na Kalniczce stanowisko dokumentacyjne. Omawiany obszar należy do krainy brzany, występują tu także świnka i kleń. W górnej części obszaru częsty jest lipień i pstrąg potokowy. W dopływach bytuje strzebla

OSŁAWA

potokowa, brzanka, głowacz pręgopłetwy, piekielnica, pstrąg potokowy i kleń. Na danym obszarze ichtiolodzy stwierdzili występowanie 30 gatunków ryb, w tym 9 objętych ochroną gatunkową. Spośród wodnych kręgowców zapisanych w załączniku II Dyrektywy siedliskowej wymienia się 8 gatunków, tj.: brzankę, głowacza białopłetwego, różankę, bolenia, kiełba Kesslera, kozę, łososia i minoga strumieniowego. W Sanie trze się łosoś, Osława to największy obszar tarła świnki w karpackim dorzeczu Wisły. Dorzecze Górnego Sanu to także obszar występowania prawie 25 populacji rzadkiej małży - skójki gruboskorupowej, biowskaźnika czystości wód.

OBSZAR SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW GÓRY SŁONNE Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków Góry Słonne PLB180003 zajmuje powierzchnię 55036,9 ha, mieści się w południowo-wschodniej części województwa podkarpackiego na obszarze powiatów: bieszczadzkiego, leskiego, sanockiego i przemyskiego, na terenie gmin: Ustrzyki Dolne, Lesko, Olszanica, Miasto Sanok, Sanok, Gmina Tyrawa Wołoska, Bircza i Fredropol. Omawiany Obszar pokrywa się częściowo z Parkiem Krajobrzowym Gór Słonnych, Wschodniobeskidzkim Obszarem Chronionego Krajobrazu oraz Specjalnym obszarem Ochrony Siedlisk PLH180013 Góry Słonne. Na jego terenie znajdują się następujące rezerwaty przyrody: „Buczyna w Wańkowej”, „Chwaniów”, „Cisy w Serednicy”, „Dyrbek”, „Góra Sobień”, „Na Opalonym”, „Na Oratyku”, „Nad Trzciańcem”, „Polanki”. Obszar Góry Słonne to wyjątkowa część Karpat Wschodnich, obejmująca Góry

Sanocko-Turczańskie i fragment Pogórza Przemyskiego. Jej najbardziej wysunięte południowe fragmenty sąsiadują z Kotliną Sanocką, północne z doliną Tyrawki na północy. Bogactwem w/w obszaru jest występowanie słonych źródeł, z których przed wiekami pozyskiwano sól. Ponad sto lat temu powstawały tu kopalnie ropy naftowej, niektóre z nich pracują do dnia dzisiejszego. Obecnie naturalnym bogactwem regionu są pogórzańskie i dolnoreglowe drzewostany z przewagą buka i jodły. Bogactwo flory naczyniowej Gór Słonnych opisywane przez botaników, dorównuje otulinie Bieszczadzkiego Parku Narodowego, występuje tu około 900 gatunków. Podczas wyznaczania Obszaru specjalnej ochrony ptaków Góry Słonne PLB180003 kierowano się walorami awifauny liczącej ponad 150 gatunków.

AUTOR Z ORLIKIEM KRZYKLIWYM

BOCIAN BIAŁY

Ornitolodzy przebadali omawiane góry, stwierdzając obecność co najmniej 28 gatunków ptaków z unijnego wyznacznika wyznaczania takich obszarów (załącznika I Dyrektywy ptasiej). Spośród wymienionej liczby ptaków aż 21 gatunków zakłada gniazda i wyprowadza młode, natomiast 7 pojawia się głównie w okresie migracji jesiennej lub wiosennej. Na omawianym terenie występują rzadkie gatunki, tj.: żuraw, bocian czarny, orlik krzykliwy, orzeł przedni, jarząbek, derkacz, puchacz, sóweczka, włochatka, puszczyk uralski, zimorodek, dzięcioły: zielonosiwy, białogrzbiety i trójpalczasty, jarzębatka, muchołówka mała i białoszyja oraz gąsiorek. Rozległe drzewostany położone na równolegle ułożonych względem siebie pasmach górskich, kratowy układ rzek, mozaika pól, sadów i obecność starorzeczy to czynniki, które zadecydowały o tym, że występują ptaki drapieżne. Gniazduje tu 7 par orła przedniego, 40 par orlika krzykliwego. Populacja trzmielojada szacowana jest na 50 par. Zimą obserwuje się przeloty rybołowa i bielika.

SÓJKA

KRZYŻÓWKA

KOWALIK

RUDZIK

SPECJALNY OBSZAR OCHRONY SIEDLISK RZEKA SAN

Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Rzeka San PLH180007 zajmuje 1374,8 ha. Jest to ponad 150-cio kilometrowy odcinek Sanu, który meandruje na całym odcinku i w górnym biegu tworzy malownicze przełomy. Rozpoczyna się w Sanoku przy moście Białogórskim, gdzie w opinii przyrodników traci swój górski charakter. Umowną dolną granicą jest Jarosław. Najpiękniejsze przełomy rzeki znajdują się w rejonie Gór Słonnych i Pogórza Przemyskiego, ich piękno urzeka najmocniej podczas spływów kajakowych lub pontonowych.

Uwagę przykuwa bogactwo i mnogość ptaków związanych z siedliskiem wodnym. Ichtiolodzy, czyli specjaliści od ryb omawiany odcinek nazywają krainą brzany. Występuje ona licznie ze świnką, kleniem, jelce, boleniem, ukleją kiełbiem i piekielnicą. Stwierdzono tu ponad 40 gatunków ryb,10 z nich znajduje się na liście II załącznika Dyrektywy siedliskowej. Jest to brzanka, głowacz biało płetwy, różanka, boleń, kiełb biało płetwy, kiełb Kesslera, koza złotawa, łosoś i minóg strumieniowy.

ŁĘG WIERZBOWY

SPECJALNY OBSZAR OCHRONY SIEDLISK MOCZARY

Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Moczary PLH180026 zajmuje powierzchnię 1181,8 ha. Znajduje się na niezabudowanym terenie obejmującym lasy, łąki oraz pastwiska w okolicy wsi Bandrów Narodowy i Moczary w powiecie bieszczadzkim. Płynące tu cieki wodne należą do zlewiska Morza Czarnego. Chroni się tu dziewięć typów siedlisk przyrodniczych wymienionych w I załączniku oraz siedem gatunków z II załącznika Dyrektywy siedliskowej. Najcenniejsze siedliska stanową torfowiska niskie z łąką storczykową, gdzie zobaczyć można kukułkę szerokolistną, kruszczyka błotnego, gółkę długoostrogową i podkolan biały. Najwyższe piętro roślinne stanowi buczyna dolnoreglowa. Podstawę wzniesień barwi intensywną zielenią lity starodrzew jodłowy z cennymi gatunkami runa. Omawiane drzewostany znajdują się na północnych stokach wzniesień: Żukowa (868 m

n.p.m.), Na Buczkach (796 m n.p.m.), Góry Kiczerki (626 m n.p.m.). Jest to ostoja wilka, rysia i niedźwiedzia. Wstępuje tu kumak i traszka karpacka. Na uwagę zasługuje także jednohektarowy bór bagienny, jedyny taki płat roślinności spotykany w Górach Słonnych i Bieszczadach Niskich, gdzie rośnie rzadka paproć -nasięźrzał pospolity. Wstępuje tu także poczwarówka zwężona, kilkumilimetrowy ślimak, który jest gatunkiem ginącym w naszym kraju. Omawiany obszar leży na terenie Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Ostoja należy do gruntów wsi Bandrów, od strony zachodniej graniczy z łąkami wsi Moczary, od strony wschodniej przylega do granicy Państwa. Można tu dojechać drogą z Ustrzyk Dolnych w kierunku Lutowisk i po 3 km skręcić w lewo na Bandrów i ponownie w prawo, po 3 km.

BAGNO ZWYCZAJNE

TURZYCE

SPECJALNY OBSZAR OCHRONY SIEDLISK SANISKO W BYKOWCACH

Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Sanisko w Bykowcach PLH180045 znajduje się w dolinie Sanu koło Sanoka. Stanowi zakole w/w rzeki, która podczas dużych opadów i roztopów zasilana dodatkowo rzeką Osławą (wpływającą do Sanu przeciwnej stronie), podcinała skarpę tuż przy zabudowanej części wsi. Obecnie możemy podziwiać tu mozaikę łęgów topolowych, wierzbowych, olsu, grądu, stawów, turzycowiska, łąk i torfowiska. Jest to świetnie zachowane starorzecze, objęte ochroną w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Objęcie ochroną przedmiotowego obszaru stało się faktem, dzięki niezłomnym dążeniom przyrodników z Bykowiec. Wcześniejsze ich starania, np. uchwalenie

KNIEĆ BŁOTNA

przez Radę Gminy Sanok, użytku ekologicznego na opisywanym obszarze nie doszły do skutku, gdyż nie zostały zamieszczone w dzienniku urzędowym i nie nabrały mocy prawnej. Obecnie na bardzo zróżnicowanym terenie zajmującym 79,8 ha uwagę przyciąga las łęgowy, dwa zbiorniki wodne zwane „Sanisko” i „Polano” oraz torfowisko niskie „Ług”. Znajduje się tu ważna ostoja gatunków wymienionych w Załączniku II Dyr. Siedliskowej (traszka grzebieniasta, kumak górski, piskorz) oraz wielu gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, są to: czapla biała, bocian czarny i biały, łabędź krzykliwy, dzięcioł zielonosiwy i czarny, derkacz, muchołówka białoszyja, gąsiorek, rybitwa zwyczajna i czarna. Podczas przelotów schronienie znajduje tu żuraw, bielaczek i podgorzałka. Z pobliskiego Parku Krajobrazowego Gór Słonnych i rezerwatu „Polanki” zalatują tu drapieżniki: orlik krzykliwy i puszczyk uralski. Pozostałe drapieżniki to: trzmielojad ,rybołów i błotniaki: stawowy, zbożowy i łąkowy.

ŁABĘDZIE NA SANISKU WIOSNĄ

Specjalny obszar ochrony siedlisk „Sanisko w Bykowcach” PLH180045 jest powiązany z innymi obszarami, wchodzącymi w skład Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Znajduje się on w bliskim sąsiedztwie następujących obszarów: Góry Słonne PLB180003, oraz Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Góry Słonne PLH180013 i SOO Dorzecze Górnego Sanu PLH1800021. Sanisko w Bykowcach jest idealnym miejscem do przeprowadzenia zajęć przyrodniczych oraz do obserwacji dzikiej przyrody. Bogactwo gatunków zapewnia urozmaicona rzeźba terenu i melanż siedlisk łąkowych, wodnych, leśnych i pastwiskowych. Nieporozumieniem i dużym niedbalstwem dla przyrodnika jest udanie się we wspomniane miejsce bez aparatu fotograficznego, czy lornetki.

SANISKO Z ŁĘGIEM W TLE

SANISKO

OBSZAR SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW I SPECJALNY OBSZAR OCHRONY SIEDLISK BIESZCZADY Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków i Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Bieszczady PLC180001 zajmuje powierzchnię 111519,5 ha, na obszarze trzech powiatów: bieszczadzkiego, leskiego i sanockiego oraz gmin: Czarna, Lutowiska, Baligród, Cisna, Solina, Komańcza i Zagórz. W jego granicach znajdują się również najcenniejsze formy ochrony przyrody południowowschodniej Polski. Pokrywa się on z rezerwatem Biosfery „Karpaty Wschodnie”, w którego skład wchodzi: Bieszczadzki Park Narodowy, CiśniańskoWetliński Park Krajobrazowy wraz z rezerwatami: „Cisy na Górze Jawor”, „Woronikówka”, „Gołoborze”, „Olszyna Łęgowa w Kalnicy”, „Sine Wiry”, „Przełom Osławy pod Duszatynem” i „Zwiezło” oraz Park Krajobrazowy Doliny Sanu wraz z rezerwatami: „Hulskie”, „Krywe”, „Śnieżyca wiosenna w Dwerniczku” i „Zakole”.

POŁONINA WETLIŃSKA I CARYŃSKA

Charakterystyczną cechą omawianego obszaru jest rusztowy układ pasm górskich oraz piętrowy układ szaty roślinnej. Najniżej położone piętro dolin, to malowniczy krajobraz dawnych wsi, wysiedlonych w latach czterdziestych XX w. Spotyka się w nich pozostałości dawnych pól, sadów, alei, śladów po zagrodach oraz drzewa związane z obrzędowością Bojków ( lipy, jesiony i dęby). Powyżej znajduje się piętro pogórza zdominowane przez lasy grądowe, nadrzeczne łęgi oraz zarośla i zagajniki lekkonasiennych gatunków, tj. wierzba, olcha i brzoza. Powyżej 700 m n.p.m. występują naturalne połacie lasów regla dolnego, czyli bukowojodłowych oraz bukowych drzewostanów. Wśród nich kryją się urokliwe polanki zwane carynkami. Najwyższe, bezleśne szczyty zwane są połoninami, otoczone są zaroślami powykrzywianych i karłowatych buków, tworzących tzw. buczynę krzywulcową.

Na połoninach występują także zbiorowiska z udziałem krzewiastych form wierzby śląskiej, jarzębów zwyczajnych, bzu koralowego oraz olszy zielonej. Wschodniokarpackie hale porośnięte są borówczyskami oraz sięgającymi pasa traworoślami z trzcinnikiem leśnym. Botanicy szacują, że występuje tu około 1100 gatunków roślin naczyniowych. Zoolodzy opisują omawiany obszar jako jedną z najcenniejszych ostoi największych i najrzadszych polskich i europejskich drapieżników: wilka, rysia, niedźwiedzia i żbika oraz dużych ssaków kopytnych: jelenia, żubra i łosia. Występują tu wszystkie gatunki krajowych gadów. W rezerwacie Krywe swoją ostoję ma najdłuższy europejski wąż Eskulapa. Na opisywanym obszarze żyje ponad 200 gatunków ptaków, odnotowano co najmniej 34 gatunki ptaków z załącznika I Dyrektywy ptasiej. Drapieżniki reprezentowane są przez orlika krzykliwego (ponad 70 par), orła przedniego (7 par), trzmielojada (25 par) dwie pary orzełków i jedną parę gadożerów. Sowy zajmujące przedmiotowy obszar to ponad 10 par puchacza, ponad 20 par sóweczki i tyle samo włochatki oraz około 200 par puszczyka uralskiego. Gnieździ się tu 30 par bociana białego i tyle samo czarnego. Kurakowate

100

reprezentowane są przez jarząbka (800 par), derkacza (500 par), prawdopodobnie lęgi zakłada tu głuszec. Występują tu rzadkie puszczańskie gatunki dzięciołów: zielonosiwy, czarny, białogrzbiety i trójpalczasty. Nad rzekami i potokami występuje zimorodek (około 200 par). Na połoninie żyje chroniony płochacz halny. Bieszczady są obszarem wyjątkowym w skali województwa, występuje tu największa liczba siedlisk i gatunków wymagających ochrony w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. Opisano tu 50 typów siedlisk przyrodniczych i gatunków z załączników I i II Dyrektywy siedliskowej, w tym 11 priorytetowych oraz ponad 30 gatunków z załącznika I Dyrektywy ptasiej. Na uwagę zasługują siedliska żyznej i kwaśnej buczyny, jaworzyny oraz spotykane na stromych stokach i zboczach, górskie bory świerkowe, łęgi olszowe i wierzbowe, wysokogórskie murawy acidofilne, wysokogórskie borówczyska bażynowe, ziołorośla górskie bory i lasy bagienne, torfowiska przejściowe i trzęsawiska oraz torfowiska zasadowe o charakterze młak i turzycowisk, świeże łąki użytkowane ekstensywnie i górskie murawy.

WODOSPAD NA OLCHOWATYM

NASICZNIAŃSKI POTOK

SPECJALNY OBSZAR OCHRONY SIEDLISK GÓRY SŁONNE

Specjalny obszar ochrony siedlisk Góry Słonne PLH180013 zajmuje powierzchnię 46071,5 ha, położony jest na terenie powiatów: bieszczadzkiego, leskiego i sanockiego, na obszarze gmin Ustrzyki Dolne, Lesko, Olszanica, Sanok (gmina miejska i wiejska), Tyrawa Wołoska i Zagórz. Pokrywa się z Obszarem Specjalnej Ochrony Ptaków PLB180003, Parkiem Krajobrazowym Gór Słonnych oraz dwoma obszarami chronionego krajobrazu: Wschodniobeskidzki i Przemysko-Dynowskim . W jego granicach znajdują się rezerwaty: „Bobry w Uhercach”, „Buczyna w Wańkowej”, „Chwaniów”, „Cisy w Serednicy”, „Dyrbek”, „Góra Sobień”, „Grąd w Średniej Wsi”, „Na Opalonym”, „Na Oratyku”, „Nad Trzciańcem” i „Polanki”.

102

Omawiany obszar obejmuje część Gór Sanocko-Turczańskich oraz Pogórza Przemyskiego z charakterystycznym rusztowym układem grzbietów porośniętych dolnoreglową buczyną oraz grądem, olsem i łęgiem w piętrze pogórza. Z przedstawionej ochrony wyłączono jedynie zabudowane doliny miast i wsi. Góry Słonne to unikatowy obszar obfitujący w słone i mineralne źródła, dające początek potokom i rzekom tworzącym, tzw. układ kratowy. Na uwagę zasługuje bogaty rybostan z gatunkami wymienionymi w II Załączniku Dyrektywy Siedliskowej, tj.: kozą złotawą, głowaczem białopłetwym i minogiem ukraińskim. Rzeka Strwiąż będąca dopływem Dniestru zasila zlewisko Morza Czarnego.

KAMIENIOŁOM W SANOKU

ORLI KAMIEÅ&#x192;

Szata roślinna zdominowana jest przez ponad osiemdziesięcioprocentowy udział lasów z przeważającym udziałem buka i jodły. Wśród siedlisk leśnych wyróżnia się: żyzną buczynę karpacką, kwaśną buczynę górską, grąd subkontynentalny, olszyna karpacka, podgórski łęg jesionowy, jaworzyny i lasy lipowo-klonowe. Na uwagę zasługują także siedliska łąkowe (łąki świeże i wilgotne oraz ziołorośla) oraz tereny wysiedlonych wsi z pozostałościami domostw i owocowych sadów. Świat zwierząt Gór Słonnych stanowi ważną w skali kraju ostoję fauny o charakterze puszczańskim: niedźwiedzia, wilka i rysia. Ze środowiskiem rzek związane są występujące tu licznie bobry i wydry.

WODOSPAD NA POTOKU OLCHOWIECKIM

W oczkach wodnych przez cały rok można zobaczyć kumaka górskiego oraz podczas rozrodu traszkę górską i grzebieniastą. Spośród licznych chrząszczy drapieżnych z rodziny biegaczowatych na uwagę zasługują dwa „naturowe” gatunki: biegacz urozmaicony i biegacz Zawadzkiego. Pierwszy z wymienionych związany jest z wilgotnymi stanowiskami w dolinie rzek i potoków, drugi natomiast jest endemitem wschodniokarpackim. Podobnie jak na Obszarze Specjalnej Ochrony Ptaków PLB180003 botanicy stwierdzili tu 900 gatunków roślin naczyniowych. Ozdobą są gatunki rzadkich i chronionych storczyków, tj.: storczyk męski, gółka długoostrogowa, storczyca kulista i podkolan biały.

Parki Krajobrazowe PARK KRAJOBRAZOWY- GÓR SŁONNYCH BUCZYNA PRZETKANA SŁONYMI ŹRÓDŁAMI Park Krajobrazowy Gór Słonnych został utworzony w 1992 r. Położony jest w północno-wschodniej części Gór Sanocko-Turczańskich, w paśmie Gór Słonnych (672 m n.p.m.) i Chaniowa (685 m n.p.m.). Ogólna powierzchnia parku liczy 51 392 ha. znajduje się na obszarze o bardzo urozmaiconej rzeźbie terenu. Grzbiety górskie charakteryzują się równoległymi wobec siebie grzbietami, czyli przybierają układ rusztowy. Poprzecinane są potokami - dorzeczem Sanu i Wiaru. Najniżej położonym punktem jest koryto rzeki San na wysokości 280 m n.p.m., najwyższym Słony Wierch 672 m n.p.m. Odległość pomiędzy jego najbardziej oddalonymi od siebie punktami (dolina Sanu w Międzybrodziu na wschodzie i granicy państwowej z Ukrainą w Bandrowie na zachodzie) wynosi 50 km. Pasma górskie na terenie parku to: Góry Słonne (672 m n.p.m.), Ostry Dział (721 m n.p.m.), Chwaniów (625 m), Czerenina i Oratyk (644 m). Otulinę parku stanowi Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu. Góry Słonne są miejscem występowania źródeł o słonawej wodzie, stąd też wzięła się ich nazwa. Opisywał je Stanisław Staszic „O ziemiorództwieKarpatów i innych gór i nizin Polski”. Źródła te znajdziemy obecnie w kilku miejscowościach i rezerwatach. Większość z nich przestała bić po dokonaniu odwiertów, za pomocą których już w latach osiemdziesiątych XIX w. wydobywano ropę naftową. Park leży w granicach administracyjnych gmin: Ustrzyki Dolne, Olszanica, Tyrawa Wołoska, Lesko, Sanok i Miasto Sanok. Położony jest w granicach 59 miejscowości: Arłamów, Bandrów, Bezmiechowa Dolna, Bezmiechowa, Górna, Brelików, Brzegi Dolne, Bykowce, Dębna, Dobra, Dźwiniacz Dolny, Grąziowa, Glinne, Hłomcza, Hołuczków, Jałowe, Jamna Dolna, Jamna Górna, Jankowce, Jasień, Jureczkowa, Kreców, Krościenko, Kwaszenia, Lachawa, Leszczowate, Liskowate, Liszna,Łodyna, Łukawica, Manasterzec, Międzybrodzie, Mrzygłód, Nowosielce Kozickie, Olszanica, Paszowa, Rakowa, Ropienka, Rozpucie, Rudenka, Sanok, Stefkowa, Uherce Mineralne, Ustianowa Dolna,Ustianowa Górna, Ustrzyki Dolne, Załuż, Serednica, Siemuszowa, Stańkowa, Strwiążyk, Trójca, Trzcianiec, Tyrawa Solna, Tyrawa Wołoska, Wańkowa, Wojtkowa, Wojtkówka, Wola Krecowska, Wola Maćkowa, Wola Romanowa, Wujskie, Zawadka. W krajobrazie Parku Krajobrazowego Gór Słonnych przeważają tereny leśne, które zajmują ponad 60% powierzchni, użytki rolne stanowią ponad 32%. Szacuje się, że flora roślin naczyniowych na jego terenie liczy prawie 900 gatunków, z czego górskie to 68 gatunków. Wśród tych ostatnich obecne są gatunki subalpejskie:

złocień okrągłolistny, omieg górski, ciemiężyca zielona, groszek wschodniokarpacki, jastrzębiec przenętowany. Z reglowych spotykane gatunki to: tojad mołdawski, czosnek niedźwiedzi, sałatnica leśna, żywiec gruczołowaty, skrzyp olbrzymi i miesiącznica trwała, wschodniokarpackie: groszek wschodniokarpacki, smotrawa okazała, lulecznicę kraińska i żywokost sercowaty. Wśród 79 gatunków kserotremicznych na uwagę zasługuje: czosnek zielonawy, przelot pospolity, kłosownica pierzasta, kruszczyk siny, wilczomlerz lancetowaty i goryczka krzyżowa. Około 70 gatunków podlega ochronie. Nie brak tu drzew pomnikowych oraz innych osobliwości, jak cisy w rezerwacie w Serednicy oraz olsza zielona w okolicach Bandrowa Narodowego. Fauna reprezentowana jest przez ponad 300 gatunków kręgowców, z czego 127 stanowią ptaki. Park Krajobrazowy Gór Słonnych jest miejscem występowania, m. in. takich gatunków ptaków jak: krótkoszpon gadożer, błotniak stawowy, zbożowy i popielaty, orlik krzykliwy i grubodziby, orzeł przedni, rybołów, derkacz, puchacz, sóweczka puszczyk uralski lelek kozodój, zimorodek, dziecioł zielonosiny, białogrzbiety i trójpalczasty, muchołówka mała, dzierzba gąsiorek, bocian czarny bocian biały. Najczęściej spotykane na tym terenie ssaki to sarna i jeleń. Z rzadszych i chronionych: ryś, rzęsorek mniejszy, popielica, koszatka, żbik, wilk oraz niedźwiedź. W wodach występuje minóg ukraiński, koza złotawa, głowacz białopłetwy i kiełb Kesslera.

ŹRÓDEŁKO

105

CIŚNIAŃSKO-WETLIŃSKI PARK KRAJOBRAZOWY - KARPACKA BUCZYNA PRZEPASANA TOROWISKIEM BIESZCZADZKIEJ KOLEJKI LEŚNEJ

Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy jest jedynym z najatrakcyjniejszych obszarów na terenie Bieszczadów. Utworzony w 1992 r., zajmuje obszar 51146 ha. Stanowi otulinę Bieszczadzkiego Parku Narodowego i wchodzi w skład Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie”. O jego niewątpliwych walorach świadczy fakt, iż został włączony do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 – Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk i Ptaków PLC180001 Bieszczady. Zajmuje areał pomiędzy zachodnią granicą Bieszczadzkiego Parku Narodowego, a doliną Osławy. Od południa jego powierzchnię stanowi granica państwa, od północy linia przebiegająca przez miejscowości, tj.: Turzańsk – Kalnica –

Baligród – Bukowiec –Sakowczyk. Jego otuliną jest Wschodniobeskidzki Obszar Chronionego Krajobrazu. Najwyższe wzniesienia, z których kilkanaście przekracza 1000 m n.p.m. znajdują się w południowo wschodniej części parku. Obfituje w atrakcje geologiczne w postaci przełomów rzek, progów rzecznych, grzęd skalnych i ostańców zbudowanych z piaskowca. Do najpiękniejszych należą przełomy: Wetliny pod Pereszlibą, Solinki pod Matragoną i Falową, Osławy pod Duszatynem i Jabłonki pod Dziadową. Na uwagę zasługują kaskady Solinki, Wetlinki, Rabiańskiego Potoku i Smereka. Najokazalsze ostańce skalne znajdują się na południowych stokach Paprotnej, pod Płaszą i na Okrągliku.

KAPLICZKA W RABEM

106

Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy to miejsce występowania ponad 900 gatunków flory naczyniowej. Duża bioróżnorodność parku wiąże się z przejściowym charakterem szaty roślinnej. Zdaniem wielu botaników jest to miejsce występowania wschodniokarpackich i zachodniokarpackich gatunków. Do tych pierwszych zaliczamy: sałatnicę leśną, tojad wiechowaty i kozłek trójlistkowy. Zachodniokarpackie reprezentowane są przez: przytulię okrągłolistną, ciemiężycę zieloną, tojad dzióbaty, krzyżownicę zwyczajną i głóg dwuszyjkowy. Występują tu także gatunki kserotermiczne: róża francuska, nawrot lekarski, kokoryczka wonna i cebulica dwulistna. Z rzadkich i chronionych warto wymienić: języcznik zwyczajny, goździk kosmaty, naparstnicę wielokwiatową, lilię złotogłów i goryczkę orzęsioną. Teren Parku odznacza się bardzo dużą lesistością (83%), z udziałem buka i jodły. Domieszkę stanowi wiąz, dąb, świerk i jawor. Świat zwierząt na omawianym terenie reprezentują przede wszystkim gatunki chronione(ok. 80), w tym drapieżniki(11 ssaków i 20 ptaków). Park jest ostoją ssaków puszczańskich: niedźwiedzia, rysia, wilka oraz żubra. Z ptaków drapieżnych wymienić należy: orła przedniego, gadożera, orlika krzykliwego, puchacza oraz puszczyka uralskiego. Szczególnie cenne obszary znajdują się na terenie rezerwatów: „Zwiezło”, „Gołoborze”, „Cisy na górze Jawor”, „Olszyna łęgowa w Kalinicy”, „Woronikówka”, Sine Wiry” i „Przełom Osławy pod Duszatynem”. Pomnikami przyrody ożywionej są 34 okazy dwustuletnich sosen zwanej reliktową nad kamieniołomem w Rabem. Dwustuletni, największy w Bieszczadach jesion możemy zobaczyć przy Schronisku Cień PRL-u w Wetlinie, liczy on 27 m wysokości i 603 cm obwodu. Mniejszy liczący 23 m, o obwodzie 427 cm, rośnie w leśnictwie Maniów na oddziale leśnym 95j. W tym samym leśnictwie, w oddz.

64d rośnie dwustuletnia lipa o 30 m wysokości i 410 cm obwodu. W Leśnictwie Balnica występują dwie daglezje o obwodach: 210 i 242 cm. Z pomników przyrody nieożywionej objęto ochroną próg skalny na potoku Olchowatym, zbudowany z gruboziarnistego piaskowca warstw hieroglifowych o wysokości 8 m i szerokości 10 m. Na terenie Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego znajdują się następujące zabytki: murowana cerkiew w Łopience z pierwszej połowy XIX w., drewniana cerkiew z 1830 r. w Roztokach Górnych, murowana cerkiew z 1806 r. w Smolniku oraz drewniana cerkiew z 1803 r. Turzańsku. Na uwagę zasługuje również murowany kościół z 1914 r. w Cisnej oraz kapliczki na źródłach: dziewiętnastowieczna w Balnicy i w Rabem z 1920r. Przez Ciśniańsko-Wetliński Park Krajobrazowy przebiega wiele szlaków do uprawiania turystyki pieszej, konnej i rowerowej. Największym uznaniem wśród turystów cieszą się szlaki biegnące przez najwyższe wniesienia, są to: Główny Czerwony Szlak Beskidzki (na terenie parku stanowi on odcinek od Duszatyna przez Chryszczatą do Smereka) oraz Niebieski Graniczny (na terenie parku wiedzie od Nowego Łupkowa przez Okrąglik do Rabiej Skały). Sporym zainteresowaniem na terenie Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego cieszą się również szlaki łącznikowe: czarny (spod Jawornego przez Jabłonki, Łopiennik, Falową na Wysokie Berdo), żółty (łączy Rabią Skałę, Jawornik, Wetlinę z Przełęczą Orłowicza i Zatwarnicą), niebieski (prowadzi z Baligrodu przez Durną na Łopiennik), zielony (wiedzie z Bukowca przez Terkę na Krysową). Obleganą przez turystów atrakcją jest bez wątpienia Bieszczadzka Kolejka Leśna, kursująca w sezonie turystycznym na odcinakach Majdan- Przysłup – Majdan oraz MajdanBalnica- Majdan.

107

KOLEJKA BIESZCZADZKA

PARK KRAJOBRAZOWY DOLINY SANU – BŁĘKITNA AORTA WŚRÓD BUCZYN, ŁĘGÓW I GRĄDÓW

Otulinę Bieszczadzkiego Parku Narodowego od strony północno-wschodniej stanowi Park Krajobrazowy Doliny Sanu utworzony rozporządzeniem Wojewody Krośnieńskiego z dnia 27 marca 1992 r. Zajmuje powierzchnię ponad 28 718 ha. Wchodzi w skład Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery „Karpaty Wschodnie” oraz obszaru Natura 2000 PLC180001. Na jego terenie utworzono również Leśny Kompleks Promocyjny „Lasy Bieszczadzkie”, znajduje się także siedem rezerwatów przyrody: „Hulskie” im prof. St. Myczkowskiego, „Zakole”, „Śnieżyca wiosenna w Dwerniczku” oraz „Krywe”. Ponad 80 % poierzchni stanowią lasy, 15 % zajmują łąki i pastwiska. Dominującym gatunkiem w drzewostanie jest buk, jodła i świerk. Flora roślin naczyniowych liczy ponad 800 gatunków. Do osobliwości florystycznych należy 127 gatunków górskich, z czego 38 to gatunki wysokogórskie (9 alpejskich i 29 subalpejskich). Z leśnych zbiorowisk roślinnych można spotkać żyzną buczynę karpacką, nadrzeczną i bagienną olszynę górską. Ze zbiorowisk łąkowych warto wymienić: łąkę rajgrasową i ostrożeniową, zespół wiązówki błotnej i bodziszka błotnego. Wschodniokarpacki charakter szaty roślinnej wyraża się występowaniem

następujących gatunków, tj: brzozy niskiej, dzwonka okrągłolistnego, turzycy bagiennej, borówki bagiennej, chabra miękkowłosego , bażyny czarnej, goryczki wąskolistnej, bagna zwyczajnego, rdestu wężownika. Na terenie omawianego parku podobnie jaki i w całych Bieszczadach obserwuje się charakterystyczny układ piętrowy roślinności: krainę dolin, pogórze i regiel dolny. Wyjątkowo malownicza jest kraina dolin, gdzie można spotkać gatunki występujące na niżu i w górach. Osobliwością są tu torfowiska. W granicach parku swoje ostoje mają gatunki puszczańskie: wilk, ryś, i niedźwiedź brunatny. Na omawianym obszarze występuje ponad 130 gatunków ptaków, orzeł przedni, orlik krzykliwy, puchacz, puszczyk uralski oraz bocian czarny. Na obszarze parku chroni się dziedzictwo kulturowe na ustanowionych zespołach przyrodniczokrajobrazowych” „Wieś Krywe”, „Wieś Smolnik”, „Cerkiew w Hulskiem, „Młyn w Hulskiem”, „Cmentarz w Stuposianach”, „Młyn w Dwerniku”. Do najcenniejszych zabytków PKDS zaliczamy : cerkiew drewnianą w Smolniku z 1791r. w stylu bojkowskim, cerkiew drewnianą w Chmielu z 1906 r., ruiny cerkwi murowanej z 1842r. w Krywem, ruiny cerkwi murowanej z 1820r. w Hulskiem.

109

Bieszczadzkie Rezerwaty BOBROWY MATECZNIK PRZETKANY NURTEM OLSZANKI Rzeka Olszanka jest prawobrzeżnym dopływem Sanu, wpada do dawnego jego koryta na terenie miejscowości Zwierzyń, dwa kilometry poniżej zapory w Myczkowcach. Kilometr od miejsca, gdzie Olszanka kończy swój bieg, w latach pięćdziesiątych wydobywano żwir. Zalane wodą Olszanki wyrobisko, porośnięte łęgowym lasem w latach 1994-2000, zostało wytypowane przez Polski Związek Łowiecki do wprowadzenia bobrów z Suwalszczyzny. W 1994r. utworzono tu rezerwat faunistyczny “Bobry w Uhercach”, który zajmuje obszar o powierzchni 27,12 ha. Oprócz największych europejskich gryzoni, w rezerwacie chroni się także łęg wierzbowotopolowy z cennymi gatunkami runa. Występuje tu, m.in.: lepiężnik biały i różowy, pierwiosnek wyniosły, miodunka ćma, śnieżyca wiosenna, cebulica dwulistna,

110

knieć błotna. Na obrzeżach drzewostanu znajduje się łąka storczykowa z podkolanem białym i storczykiem samczym. W przegrodzonych bobrzymi tamami rozlewiskach bytuje wiele gatunków chrząszczy wodnych, tj.: pływak żółtobrzeżek, toniak. Rezerwat jest miejscem występowania wielu chronionych gatunków płazów: rzekotki drzewnej, kumaka górskiego, traszki grzebieniastej i górskiej, ropuchy szarej i zielonej. Liczna jest tu populacja zaskrońców i żmii zygzakowatej. Nad koronami drzew często szybują myszołowy. Okolice rezerwatu z licznymi ścieżkami spacerowymi i ekomuzeum „W Krainie Bobrów”, cieszą się dużą popularnością wśród turystów.Rezerwat znajduje się 500 m od Ośrodka WypoczynkowoRehabilitacyjnego Caritas w Myczkowcach.

GÓRNA TAMA

DOLNA TAMA

SKALNE ZĘBY OSŁAWY

Rezerwat leśno-krajobrazowy „Przełom Osławy pod Mokrem” obejmuje ochroną fragment doliny rzeki Osławy w Wysoczanach (gmina Komańcza) i Mokrem (gmina Zagórz). Powierzchnia rezerwatu wynosi 142,87 ha. Założony został w 2003r. Zdecydowaną większość (90%) omawianego terenu zajmują lasy, którymi zarządza Nadleśnictwo Komańcza i Lesko. Koryto rzeki Osławy administracyjnie podlega Regionalnemu Zarządowi Gospodarki Wodnej w Krakowie Zarząd Zlewni Sanu w Przemyślu. Rezerwat wchodzi w skład Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Podmiotem ochrony jest tu zachowanie walorów krajobrazowych przełomowego odcinka Osławy, zbiorowisk leśnych oraz rzadkich i chronionych gatunków roślin. Urokliwe, najeżone progami skalnymi koryto Osławy oflankowane jest z obu stron wzniesieniami Pogórza Bukowskiego, porośniętymi jodłowo-bukowym drzewostanem. Gatunki objęte ochroną na terenie rezerwatu to: bluszcz pospolity, gnieźnik leśny, kruszczyk siny, kruszczyk szerokolistny, lilia złoto głów, parzydło leśne, podkolan biały, pokrzyk wilcza-jagoda, storczyk

KNIEĆ BŁOTNA

112

plamisty, tojad mołdawski, tojad wschodniokarpacki, wawrzynek wilczełyko, goryczka trojeściowa, kopytnik pospolity, kruszyna pospolita, pierwiosnek wyniosły, przytulia wonna, kalina koralowa. Entomofauna rezerwatu obfituje w rzadkie i chronione gatunk, tj.: nadobnica alpejska, wynurt, kostrzeń, paź królowej, niepylak mnemozyna i inne. W wodach Osławy występują gatunki ryb istotne dla obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000: minóg ukraiński, brzana, pstrąg potokowy, świnka, kleń i inne. Drzewostany bukowo-jodłowe w rezerwacie są miejscem występowania salamandry plamistej i traszki górskiej. W kałużach można zobaczyć kumaka górskiego. Z gadów warto wymienić: jaszczurkę zwinkę i żyworódkę, padalca, żmiję zygzakowatą i zaskrońca. Awifaunę rezerwatu tworzą: bocian biały i czarny, zimorodek, czapla siwa, myszołów, orlik krzykliwy, puszczyk uralski, pluszcz i inne. Z ssaków spotyka się tu wilka i niedźwiedzia, sarny i jelenie. Nad brzegami Osławy poluje wydra, w kilku dopływach bytuje bóbr. Rezerwat nie jest udostępniony dla turystów, jednakże dwie części ogrodu położone symetrycznie względem siebie, rozdziela droga i linia kolejowa łącząca Wysoczany i Mokre. Wzdłuż wschodniej granicy rezerwatu wytyczono niebieski szlak turystyczny łączący Sanok z Chryszczatą. Rezerwat położony jest w odległości 30 km od ORW Caritas w Myczkowcach. Dojazd z Ośrodka WypoczynkowoRehabilitacyjnego Caritas w Myczkowcach zajmuje 30 minut. Trasa dojazdu: OWR Caritas w Myczkowcach – Uherce Mineralne – Lesko – Zagórz – Poraż – Morochów – Mokre.

ZDROJÃ&#x201C;WKA RUTENOWATA

GRÓD Z PALISADĄ BUCZYNY KARPACKIEJ Góra Grodzisko o wysokości 552 m n.p.m. wznosi się prawie 190 m nad lustrem wody Zalewu Myczkowieckiego. Tworzy zieloną ścianę dolnoreglowego bukowego lasu z jeziorem i bryłą zapory w Myczkowcach. Dominuje w krajobrazie doliny Sanu w Myczkowach. Pod Grodziskiem znajduje się sztolnia wykonana w latach dwudziestych XX w., doprowadzająca strumień wody z zalewu do turbin elektrowni w Zwierzyniu, po drugiej stronie góry. Stare koryto przegrodzone tamą o konstrukcji ziemnej na odcinku 7 km jest urokliwym rezerwuarem roślinności i ptaków, spotykanych zazwyczaj na obszarach podmokłych. W 2003 r. urządzono w obrębie masywu omawianej góry rezerwat leśno-krajobrazowy „Przełom Sanu pod Grodziskiem” w celu zachowania ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych części doliny rzeki San wraz ze wzgórzem Grodzisko. Podmiotem ochrony rezerwatu są siedliska żyznej buczyny karpackiej, grądu subkontynentalnego oraz jaworzyny górskiej. Wykazują one duży stopień naturalności. Spotyka się tu chronione gatunki runa: czosnek niedźwiedzi, żywokost sercowaty, żywiec gruczołowaty, cebulicę dwulistną, bluszcz pospolity,

114

sałatnicę leśną i inne. Niezwykle cenne w skali obszaru Bieszczadów Zachodnich są tu skupiska paproci: języcznika zwyczajnego, paprotki zwyczajnej, zanokcicy skalnej oraz pióropusznika strusiego. Botanicy przeprowadzający inwentaryzację na obszarze rezerwatu, stwierdzili obecność około 320 gatunków roślin naczyniowych. Wzdłuż północnej granicy omawianego obszaru przebiega zielony szlak turystyczny Zagórz-Krysowa oraz ścieżka spacerowa, wytyczona z Ośrodka Caritas w Myczkowcach. Areały leśne rezerwatu, znajdują się w zasięgu areału osobniczego wielu cennych gatunków fauny. Doliną Sanu biegnie szlak migracyjny wielu gatunków ptaków, które niejednokrotnie można obserwować w okolicach Zalewu Myczkowieckiego, tj. bociana czarnego, orlika krzykliwego, czaplę siwą i wiele innych gatunków. Stałym mieszkańcem rezerwatu jest wydra. Rezerwat znajduje się w odległości 1,5 km od Ośrodka Wypoczynkowo-Rehabilitacyjnego Caritas w Myczkowcach. Najłatwiej dotrzeć do jego granic z orony zapory w Myczkowcach, lub ścieżką i schodami prowadzącymi od Elektrowni w Zwierzyniu.

CZAPLA SIWA

GRĄD NAD SANEM - KRÓLESTWO GEOFITÓW

Na południowo-zachodnich stokach góry Czulni 576 m n.p.m. w 2003r. utworzono rezerwat leśny „Grąd w Średniej Wsi” o powierzchni 58,19 ha, w celu ochrony grądu subkontynentalnego o dużym stopniu naturalności. Jest to las lipowo-grabowy z licznymi osobliwościami dendrologicznymi w postaci pomnikowych drzew i zroślaków drzew, w którym można zobaczyć wiele rzadkich i chronionych gatunków roślin, tj.: wawrzynek wilcze łyko, śnieżycę wiosenną, śnieżyczkę przebiśnieg, żywokost sercowaty, pierwiosnka lekarskiego i inne. Rezerwat znajduje się w odległości 7 km od Ośrodka Wypoczynkowo-Rehabilitacyjnego Caritas w Myczkowcach. Najłatwiej dotrzeć do jego granic z sąsiedniej miejscowości Zwierzyń, wędrując wzdłuż Sanu lub trawersując grzbiet Czulni.

MIODUNKA ĆMA

NIEZAPOMINAJKA BŁOTNA

115

BLUSZCZYK KURDYBANEK

DOLNOREGLOWA BUCZYNA NAD ZWIERCIADŁEM WÓD ZALEWU MYCZKOWIECKIEGO

Góra Berdo 577 m n.p.m. wznosi się 245 m ponad wschodnią częścią Zalewu Myczkowieckiego. W 2003 r. utworzono na jej grzbiecie rezerwat leśno-krajobrazowy „Nad Jeziorem Myczkowieckim” o powierzchni 164,17 ha. Chroni on zbiorowiska żyznej buczyny karpackiej, grądu subkontynentalego oraz jaworzyny górskiej. Pod okapem drzewostanu z dużą przewagą buka występują liczne gatunki chronione: tojad mołdawski, obrazki alpejskie, lulecznica krańska, śnieżyczka przebiśnieg, cebulica dwulistna, przylaszczka pospolita i czosnek niedźwiedzi. Na południowo-wschodnim stoku Berda występuje rzadka paproć o niepodzielnych liściach - języcznik zwyczajny. Omawiany rezerwat jest siedliskiem chronionych ptaków: myszołowa, puszczyka uralskiego i dzięcioła dużego. Wzdłuż jego południowych granic wytyczono ścieżkę spacerową z OWR Caritas w Myczkowcach.

DĄBRÓWKA ROZŁOGOWA

GÓRA BERDO

117

OLSZA ZIELONA POD BALIGRODEM

Olsza zielona w Bieszczadach jest odpowiednikiem kosodrzewiny, która występuje nad górnoreglową świerczyną w Tatrach i na Babiej Górze, dlatego też nazywana jest olszą kosą. W paśmie połonin, czyli na wysokości od 1150 m n.p.m. najczęściej spotykana jest przy źródłach. Poza połoninami w Bieszczadach występuje także na niewielkich punktowych stanowiskach, z których największe znajduje się na południowo-zachodnim stoku góry Markowskiej 748 m n.p.m. Zasiedlony przez omawiany gatunek obszar,

BEZ HEBD - OWOCE

znajduje się na wysokości 580-620 m n.p.m. i zajmuje powierzchnię 1,79 ha. Ze względów naukowych, dydaktycznych i krajobrazowych objęto go ochroną w formie rezerwatu florystycznego „Olsza kosa w Stężnicy”. Rezerwat nie jest udostępniony turystom. Znajduje się w miejscowości Stężnica, do której wiedzie boczna droga łącząca Baligród z Wołkowyją.

OSTOJA POMNIKOWYCH DRZEW I PIASKOWCOWYCH OSTAŃCÓW Rezerwat leśny “Polanki” o powierzchni 184,87 ha chroni naturalne zbiorowiska buczyny karpackiej w granicach Parku Krajobrazowego Gór Słonnych oraz dwóch obszarów włączonych do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000: PLB180003 Góry Słonne i PLH180013 Góry Słonne. Został utworzony w dniu 14 czerwca 1996 roku. Znajduje się we wsi Bykowce w odległości 3 km od Sanoka. Tereny objęte ochroną rezerwatową zostały wyłączone z lasu gospodarczego Nadleśnictwa Brzozów, Leśnictwa Bykowce (oddziały leśne 201, 202, 203, 208 i 209). Łączna długość granic rezerwatu wynosi prawie 6 km. Środowisko przyrodnicze tego miejsca, to obszar występowania siedlisk leśnych, tj: grąd typowy oraz uboga, żyzna i typowa buczyna karpacka. Grąd typowy występuje na niewielkiej powierzchni, w zachodniej części rezerwatu, odznacza się ogromnym bogactwem roślin (prawie 350 gatunków). Wariant ubogi buczyny karpackiej rozwija się w środkowej części, w paśmie przylegającym do jego wschodniej granicy od strony wsi Wujskie. Występuje na wysokości od 360 do 560 m n.p.m. Odmiana żyzna buczyny karpackiej zajmuje zbocza jarów i wzniesień do wysokości od 400 do 500 m n.p.m. Zbiorowiskiem panującym w rezerwacie jest typowa buczyna karpacka na wysokości 420-520 m

BUKI W REZERWACIE

n.p.m. Spotkać tu można gatunki podlegające ochronie: gnieźnik leśny, lilię złotogłów, podrzeń żebrowiec, wawrzynek wilcze łyko, języcznik zwyczajny, bluszcz pospolity, parzydło leśne oraz skrzyp olbrzymi. Zwarty drzewostan rezerwatu tworzy buk i jodła z domieszką jaworu i dębu szypułkowego oraz sporadycznie, lipa drobnolistna, brzoza i świerk. Na uwagę zasługują pomnikowe okazy buka i jodły. Warstwę podszytową w “Polankach” tworzy: leszczyna, bez czarny i koralowy, pokrzyk wilcza-jagoda, wawrzynek wilcze łyko, dereń właściwy, kruszyna i szakłak. Wiosną ozdobą dna buczyny jest gajowiec żółty, miodunka ćma, groszek wiosenny, zawilec gajowy i żółty, żywiec gruczołowaty i cebulkowaty. Pozostałe to, żywokost sercowaty, kopytnik pospolity, gajowiec żółty oraz wschodniokarpacki gatunek, sałatnica leśna. Z paproci warto wymienić wietlicę samczą i paprotnik kolczasty, trawy i turzyce to: kostrzewa leśna, turzyca orzęsiona, wiechlina gajowa, perłówka zwisła. Pozostałe rośliny runa występujące w rezerwacie: czyściec leśny, czartawa pospolita, niecierpek pospolity, marzanka wonna, szałwia lepka, żankiel zwyczajny, czerniec gronkowy, tojeść gajowa, jeżyna gruczołowata, bodziszek cuchnący, możylinek trójnerwowy, przytulia Schultesa, czy gwiazdnica wielokwiatowa.

119

DUŻY KAMIEŃ

Na omawianym terenie występuje wiele interesujących bezkręgowców, w tym rzadkie i chronione owady: kilkanaście gatunków chrząszczy z rodziny biegaczowatych, wynurta, kostrzenia, niepylak mnemozyna oraz gigant wśród europejskich motyli nocnych - zmierzchnica trupia główka. Mięczaki reprezentuje winniczek, pomrów błękitny oraz ślimak maskowiec, gatunek alpejsko-karpacki, osiągający tu swój północny zasięg. Świat płazów to: salamandra plamista, traszka alpejska, kumak górski, ropucha zwyczajna i rzekotka drzewna. Z gadów natknąć się można na: jaszczurkę zwinkę i żyworódkę, padalca, zaskrońca i żmiję zygzakowatą. Występuje tu także coraz rzadszy w Polsce gniewosz plamisty. Wędrując ścieżką po rezerwacie usłyszymy i zobaczymy wiele interesujących gatunków ptaków: dudka, przepiórkę, kuropatwę, jarząbka, kukułkę, pluszcza, wilgę i szczygła. Do najliczniejszych zaliczane są: zaganiacz, zniczek, mysikrólik, grubodziób, kos, zięba, kowalik, rudzik oraz sikory: bogatka, modra, sosnówka i uboga .Osobliwością omawianego terenu są muchołówki: szara, mała i białoszyja oraz bocian czarny. Z drapieżników należy wyróżnić: krogulca,

jastrzębia, myszołowa oraz orlika krzykliwego. Sowy reprezentowane są przez uszatkę, puszczyka uralskiego i puchacza. Do najczęściej spotykanych ssaków można zaliczyć: sarnę, jelenia i lisa. Poza tym występuje tu dzik, kuna leśna i domowa, łasica, wilk i ryś. Z nietoperzy spotyka się gacka wielkoucha i podkowca małego. W górnej części rezerwatu znajdują się dwie formy skalne zbudowane z piaskowca ciężkowickiego. Pierwsza z nich nazywana “Dużym Kamieniem” lub “Basztą”, zlokalizowana jest we wschodniej części rezerwatu, prowadzi do niej szlak zielony. Forma kolumnowa tego grzyba skalnego odznacza się sporymi rozmiarami, kształtem i mikrorzeźbą. Próżno szukać takiej drugiej w Górach Słonnych, w Bieszczadach i na Pogórzu Bieszczadzkim. Długość “Baszty” wynosi 13 m, w podstawie jej szerokość wynosi 4-5 m, wysokość od strony północno- zachodniej 10 m, zaś od strony południowo-wschodniej 6 m. Druga skała zwana “Małym Kamieniem” lub “Murem”, znajduje się w północno- zachodniej części, na stokach Góry Granickiej przy Szlaku Ikon. Forma ta o kształcie muru skierowana jest na południe, a jej długość wynosi 15 m, szerokość 3 m, wysokość waha się od 4 do 6 m.

REZERWAT POLANKI

121

Rezerwat Polanki jest prawdziwym poligonem dydaktycznym. Co roku odwiedzają go uczniowie kilkunastu sanockich placówek oświatowych, korzystając z doskonale urządzonej ścieżki dydaktycznej oraz kilku wariantów szlaku biegnącego przez grzbiet Gór Słonnych. Szlaki te powstały dzięki pomocy finansowej Nadleśnictwa Brzozów we współpracy z Urzędem Miasta w Sanoku. Ścieżka dydaktyczna to również dzieło leśników, sanockiej Ligi Ochrony Przyrody i Zespołu Parków Krajobrazowych w Przemyślu. Udostępniają one turystom osobliwości rezerwatu przyrody “Polanki”, m. in. ostańce skalne, pomnikowe jodły i buki , źródła wody mineralnej oraz tzw. sosny kołnierzykowe z charakterystycznie podwiniętymi płatami kory. Szlak czerwony to swoista pętla prowadząca z Bykowiec przez Bukowinę w stronę Załuża, gdzie znajdziemy starą kopalnię pirytu. Szlak pnie się na Górę Wołośki (510 m n.p.m., (węzeł szlaków) i wraca do omawianej miejscowości. Na trasie poruszamy się szlakami zrywkowymi, na kilku odcinkach znajdziemy ekrany widokowe w bukowym drzewostanie, skąd można podziwiać widoki na dolinę Sanu, Pogórze Bieszczadzkie i Bieszczady Wysokie. Warte uwagi są tu również miejsca po kopalniach ropy naftowej

122

z czasów okupacji i lat powojennych, ruiny bunkrów “Linii Mołotowa” oraz pozostałości barykad przeciwpancernych. Długość szlaku wynosi 4,5 km, czas przejścia ok. 2 godz.. Szlak zielony prowadzi od przystanku PKS przy siedzibie Stowarzyszenia Rozwoju Wsi Bykowce w stronę Góry Wołośki (510 m n.p.m.) i dalej grzbietem do “Dużego Kamienia”. Kolejne odcinki omawianego szlaku wiodą granią wśród buczyny karpackiej na szczyt Granickiej (575 m n.p.m.). Na górze tej znajduje się granica rezerwatu oznaczona tablicą. Granicka od wieków sanowi granicę pomiędzy Bykowcami, Wujskiem i Olchowcami (obecnie dzielnica Sanoka). Znajdziemy tu biało-niebieskie znaki “Szlaku Ikon”(odradzam poruszanie się tym szlakiem, gdyż nie był konserwowany od dziesięciu lat i można się zgubić). W odległości 150 m w kierunku południowym na fragmencie szlaku ikon, znajduje się “Mały Kamień” z ciekawymi formami wietrzenia. Szlak wiedzie dalej północnymi stokami Granickiej przez Przełęcz nad Wujskiem i kończy się węzłem szlaków nieopodal wsi Liszna, gdzie na przełęczy nad Liszną znajduje się połączenie ze szlakiem czerwonym (Sanok – Przemyśl), Szlakiem Ikon i Szlakiem Dzielnego Wojaka Szwejka. Długość trasy 7 km, czas przejścia ok. 3 godzin.

LEKCJA W REZERWACIE

GRZBIET GRANICKIEJ

MARTWA JODŁA W REZERWACIE

Szlak żółty jest najkrótszą trasą w rezerwacie, łączy Duży Kamień z 10 przystankiem ścieżki dydaktycznej. Długość: 1 km. Ścieżka dydaktyczna zawiera dziesięć przystanków, jej długość wynosi 2 km, czas zwiedzania szacowany jest na 2 godz. Oznaczona jest białymi kwadratami z czerwonym paskiem po przekątnej. Przystanek pierwszy ukazuje nam walory drzewostanu z udziałem buka, dębu szypułkowego i olszy czarnej. Dzieci uczą się tu odróżniać świerki od jodeł. Nieopodal ścieżki, po drugiej stronie potoku znajdujemy XIX-wieczną kopankę, gdzie znajdowała się kopalnia ropy naftowej. Miejsce to zwane jest Ripne. Przystanek drugi ukazuje walory podszytowej części drzewostanu z uwzględnieniem takich gatunków jak: leszczyna i bez czarny. Trzeci postój na trasie ścieżki zwraca uwagę na otaczający drzewostan i bytujące w nim gatunki ptaków. Czwarta tablica edukacyjna zawiera informuje o pomnikowych jodłach i obecności dzięcioła czarnego, którego ślady żerowania zobaczyć można na martwych pniach ogromnych jodeł. Kolejna tablica zawiera informacje na temat patogenicznych grzybów spotykanych na drzewach. Na odcinku tej trasy zobaczymy paśniki

i lizawki dla zwierzyny płowej: saren i jeleni. Przystanek szósty ukazuje walory ubogiego wariantu buczyny karpackiej. Wariant typowy i żyzny buczyny karpackiej obejrzymy na trasie przystanku siódmego, ósmy poświęcony jest roślinom wilgociolubnym, które spotkamy u zbiegu dwóch potoków. Kolejny postój stanowi okazję, aby zobaczyć urokliwą dolinkę, gdzie zbudowano taras z miejscami przeznaczonymi do odpoczynku. W tym miejscu znajdziemy dwa źródła: siarkowe zabudowane kamienną cembrowiną i wolno płynące o rdzawej barwie, zawierające żelazo. Ostatni przystanek na trasie znajduje się na granicy rezerwatu przy drodze powrotnej do bramy ścieżki. Zobaczymy tu wiele ciekawych gatunków drzew i roślin zielnych. Wizyta w rezerwacie Polanki może stać się niezapomnianym przeżyciem dla całej rodziny. Warto odwiedzić to miejsce, ponieważ jest doskonałym areałem do zorganizowania wycieczki przyrodniczej o każdej porze roku. Można tu spróbować wody o dużej zawartości cennych minerałów, zorganizować ognisko, zobaczyć ciekawe okazy roślin, zwierząt i grzybów. Jest to miejsce bezpieczne, przyjazne dzieciom i ludziom starszym. Na pewno każdy znajdzie tu coś dla siebie.

TABLICZKA NA GRANICKIEJ

125

SOBIEŃ - MOZAIKA SIEDLISK

Najpopularniejszą przyrodniczą perłą gór słonych jest rezerwat Sobień, położony przy trasie Lesko - Załuż - Sanok, na gruntach wsi Manasterzec. Został założony w 1970 roku na powierzchni 5,43 ha, na terenie administrowanym przez Nadleśnictwo Lesko, Leśnictwo Manasterzec. Jest to rezerwat leśno- faunistyczny, gdzie podmiotem ochrony są zarówno unikatowe zbiorowiska roślinne, jak i rzadka fauna kserotermiczna, czyli ciepłolubne owady i inne stawonogi spotykane na nasłonecznionych stanowiskach. Wędrując ścieżką prowadzącą od parkingu do ruin średniowiecznego zamczyska, można spotkać wiele ciekawych roślin, w tym chronioną kalinę koralową i lilię złotogłów. Miejsce to daje także możliwość obserwacji

WIDOK Z PLATFORMMY WIDOKOWEJ NA SOBIENIU

i sfotografowania tojadu mołdawskiego, wiechowatego i dzióbatego. Tojady to rzadkie rośliny, zawierające silnie trujące substancje. Przed wiekami wykorzystywano je do uśmiercania konkurentów do tronu na zamkach i dworach. Smarowano sokiem z tej rośliny jedną część noża i przekrawano np. jabłko, a następnie zatrutą część podawano nieświadomej ofiarze. Patrząc oczyma botanika na omawianej górze odnajdziemy kilkanaście różnych siedlisk leśnych. Występują tu: lasy mieszane, nadrzeczne grądy, jodłowe bory oraz łęgi, czyli lasy narażone na okresowe podtapianie wodami z roztopów i występujących z brzegów rzek.

Sobieńskie wzgórze zamieszkuje wiele ciekawych gatunków ze świata bezkręgowców. Spotkamy tu unikatowe w skali polskiej fauny: skąponogi, pierwowije, roztocza i owady. Wyróżnikiem jest tu piewik gałązkowiec - niewielka, euroazjatycka cykada, która wydaje głośne dźwięki. Pod koronami rozłożystych buków, wśród głazów i kamieni skrywa się największa osobliwość rezerwatu, żywa skamieniałość, relikt epoki trzeciorzędu, pająk Sirio carpaticus. Ten prymitywny, drapieżny przedstawiciel korsarzy od kilkudziesięciu milionów lat nie zmienił swojego wyglądu. Występuje tu również strojniś nadobny, niewielki pająk z czerwonym odwłokiem, niezwykle rzadki w naszym kraju. Wpisano go do Polskiej Czerwionej Księgi. Ma bardzo dobry wzrok, dorównujący sprawnością wzrokowi człowieka. Prawdziwym klejnotem omawianego obszaru jest motyl niepylak mnemozyna, którego lot można obserwować na polanach i łąkach graniczących z lasami sobieńskimi. Występuje tu także paź żeglarz. Z płazów spotkamy salamandrę plamistą, traszkę

grzebieniastą i górską oraz kumaka górskiego. W niżej położonych partiach góry można dostrzec rzekotkę drzewną i ropuchę szarą oraz kilka gatunków żab. Z gadów być może natrafimy na jaszczurkę żyworodną, padalca, czy zaskrońca. Z ptaków na uwagę zasługuje orlik krzykliwy, puszczyk uralski oraz spotykany nad Sanem bocian czarny. Ruiny zamku znajdują się na szczycie góry o wysokości 451 m n.p.m. zajmują powierzchnię 0, 27 ha. Należał on niegdyś do rodu Kmitów, którzy dzięki nadaniom królewskim z 1389 roku utworzyli ogromne latyfundium, zaliczane do największych w ówczesnej Polsce. Składało się ono z trzech kluczy: dubieckiego, dynowskiego i sobieńskiego. Klucz sobieński obejmował obszary położone w dolinie górnego Sanu. W połowie XVI wieku liczył 58 osad. Sobień lokowany był w 1415 roku. Kmitowie obrali sobie to obronne wzgórze za główny ośrodek do zarządzania swymi dobrami. Miał on bardzo duże znaczenie dla powstających tu szlaków prowadzących do Lwowa i na Węgry.

BUNKRY POD SOBIENIEM

127

RUINY NA SOBIENIU

Wzgórze zamkowe od północy i zachodu opływa potok Sobieńka. Od strony południowej zauważamy stromą skarpę, opadającą do Sanu. Wały z ostrokołem otaczały niegdyś zarówno podgrodzie jak i zamek, dodatkowym elementem obronnym była tu strażnica obserwacyjna, umieszczona w zachodnim rogu. Na zamku gościł król Polski, Władysław Jagiełłą z poślubioną w Sanoku Elżbietą Grano opuścili wską z Pilczy. W XVI wieku, po najeździe wojsk węgierskich Kmitowie opuścili zamek, przenosząc swoją siedzibę do Leska. Przez stulecia kamienne pozostałości średniowiecznej warowni niszczały. W XVII i XVIII w. były kryjówką beskidników, czyli leśnych zbójców. Omawiany obiekt jest cennym zabytkiem kultury narodowej i świadectwem ponad 600-letniej polskości tych ziem. Dlatego pasjonaci i historycy z Sanoka założyli Społeczny Komitet „Przyjaciół Zamku Sobień”, który w przyszłości ma być przekształcony w stowarzyszenie na rzecz ratowania w/w obiektu. Wzgórze Sobieńskie kryje w sobie wiele tajemnic, na jego zachodnim krańcu znajduje się bunkier wchodzący w skład sowieckich umocnień sprzed 1941 roku, tzw. Linii Mołotowa. Jest to wysadzony, żelbetonowy schron bojowy. Ta budowla o dwóch kondygnacjach, zawierała w swoich izbach działo 45 mm oraz ckm i rkm. Zachowała się tu również część peryskopu. Na murach sobieńskiego zamku uważny obserwator dojrzy napisy w języku ukraińskim i rysunki przedstawiające tryzub- symbol Ukrainy. Ślady te pozostawiła ukrywająca się sotnia Ukraińskiej

128

Powstańczej Armii, która w maju 1946 roku zaatakowała pociąg pancerny ochraniający szlak kolejowy Załuż– Ustjanowa – Olszanica. Odkrywanie rezerwatu ułatwia odrestaurowana częściowo w ciągu ostatnich lat ścieżka dydaktyczna. Jej pierwszy przystanek opisuje zamek sobieński, kolejne znajdują się poza rezerwatem na stokach Gór Słonnych po drugiej stronie drogi. Gorąco polecam tę ścieżkę, ponieważ jest ona jedną z najpiękniejszych i najlepiej urządzonych w całych Bieszczadach i Górach Słonnych. Wykonali ją moi koledzy z Technikum Leśnego w Lesku w roku 1998. Stanowi skarbiec wiedzy o lesie, umieszczonej nie tylko na tablicach, ale również w postaci wyeksponowanych walorów lasu: przepięknej alei modrzewiowej, dużego oczka wodnego do rozrodu płazów, platform widokowych na stokach o dużej ekspozycji z urokliwym krajobrazem przełomów leśnego strumienia w bukowym drzewostanie. Kto choć raz w życiu trzymał pilarkę spalinową w dłoniach, doceni staranność, z jaką wykonano mosty, schody, drabinki oraz platformy widokowe na tej trasie. Omawiany odcinek z pewnością zachwyci każdego zwiedzającego ścieżkę o dowolnej porze roku. Tym, którzy chcieliby obejrzeć dodatkowo zniszczony sowiecki bunkier, proponuję inną ścieżką prowadzącą od strony podgrodzia zlokalizowanego w południowo -zachodniej części wzgórza i choć jest stroma i trudniejsza, myślę, że warto skorzystać .

RUINY ZAMKU SOBIEÅ&#x192;

CISY NA OSTRYM DZIALE

Rezerwat florystyczny „Cisy w Serednicy” zajmuje obszar 14,48 ha w gminie Olszanica, w powiecie bieszczadzkim. Obejmuje północno-wschodni stok pasma Ostrego Działu wchodzącego w skład Gór Sanocko- Turczańskich. Utworzony został w 2002r. W latach osiemdziesiątych XX w. rozpoczęto starania, aby teren należący do ówczesnego PGR-u objąć ochroną. Zainteresowani utworzeniem omawianego rezerwatu leśnicy z Nadleśnictwa Brzegi Dolne, wnioskowali o objęcie ochroną rosnących cisów. Pracownicy z Biura Urządzania Lasów i Gospodarki Leśnej w Przemyślu nanieśli te uwagi w opracowaniach dotyczących ochrony krajobrazu dla województwa krośnieńskiego w roku 1989. Inicjatywą utworzenia rezerwatu wykazywała się również wielokrotnie Rada Gminy Olszanica. Drzewostan z udziałem cisów został objęty ochroną dopiero po 13-stu latach starań. Przedmiotem ochrony na terenie rezerwatu jest naturalne stanowisko cisa pospolitego. Rośnie tu 383 szt. cisów. W 1999 r. przeprowadzona została inwentaryzacja przez uczniów Technikum Leśnego w Lesku: Pawła Strusiewicza i Pawła Besza, w czasie której stwierdzono obecność 256 egzemplarzy. Przedmiotową inwentaryzację wykonano w ramach pracy dyplomowej zleconej przez mgr inż. Bogusława Sitko, nauczyciela przedmiotu urządzanie lasu. Kolejną inwentaryzację przeprowadzono w roku 2001, również przez uczniów Technikum Leśnego w Lesku. Wtedy to właśnie odkryto występowanie 383 okazów, w tym tylko 6 krzewiastych. Dokonane pomiary wskazują, że występujące w drzewostanie cisy mają od 4 do 46 cm średnicy i od 1,5 do 10 m wysokości. Największy z cisów występujący w rezerwacie osiągnął 46 cm pierśnicy i 10 m wysokości i jest oznaczony nr inwentaryzacyjnym 22. Prawdopodobnie liczy on 180-200 lat, gdyż grubość słojów rocznych u cisa wynosi 1 -2 mm. Przyjmuje się z dużym prawdopodobieństwem, że populacja cisów w omawianym rezerwacie jest pochodzenia naturalnego. Świadczą o tym wymiary pierśnic i wysokości sprawdzone przez młodych leśników oraz zwarte położenie osobników cisa na opisywanym

130

terenie. Nie bez znaczenia dla omawianego terenu jest również występująca reglowa forma żyznej buczyny karpackiej Dentario glandulosae-Fagetum typicum. Osobliwością rezerwatu jest fakt, że to właśnie jodła stanowi gatunek dominujący w drzewostanie. Rośnie tu także buk, jawor, wiąz górski, grab i dąb szypułkowy. Występują gatunki roślin naczyniowych objęte ochroną ścisłą: bluszcz pospolity, cis pospolity, gnieźnik leśny, lilia złotogłów, omieg górski, parzydło leśne, podkolan biały, pokrzyk wilcza-jagoda, wawrzynek wilczełyko, widłak wroniec, zanokcica skalna. Gatunki objęte ochroną częściową: goryczka trojeściowa, kalina koralowa, kopytnik pospolity, paprotka zwyczajna, pierwiosnek wyniosły, przytulia wonna. Chronione gatunki grzybów: soplówka jodłowa, sromotnik bezwstydny, szyszkowiec łuskowaty. Pospolitym ssakiem na terenie rezerwatu jest sarna. Można też natknąć się na ślady jelenia, dzika, zająca i lisa. Na terenie rezerwatu występują liczne gryzonie: mysz polna, leśna, smużka, koszatka i popielica. Rezerwat położony jest w zasięgu występowania wilka, żbika i rysia. Stosunkowo bogata jest awifauna tego terenu. Na obszarze Nadleśnictwa Ustrzyki Dolne w granicach, którego położony jest rezerwat, stwierdzono występowanie ponad 150 gatunków ptaków, z których 125 uznano za lęgowe, zaś 11 prawdopodobnie za lęgowe. Wśród występujących tu gatunków dominują taksony związane z lasem oraz pograniczem polnoleśnym. Najliczniejsze są drobne ptaki śpiewające, np. pokrzywnica. kapturka, mysikrólik, zięba, strzyżyk, pierwiosnek, piecuszek, świstunka leśna, oraz muchołówki, sikory, dzięcioły, drozdy i wiele innych. Z drapieżnych można spotkać: orlika krzykliwego, jastrzębia, krogulca, kobuza, puszczyka uralskiego, dzięcioła trójpalczastego i bociana czarnego. Z płazów wymienić należy: salamandrę plamistą i endemiczną traszkę karpacką ujętą w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Z gadów zobaczyć można jaszczurkę zwinkę, padalca i żmiję zygzakowatą.

OWOCE CISA

ZIELONE REZERWUARY BUCZYNY MIĘDZY KAMIONKĄ A CIENIEM Rezerwat leśny „Drybek” chroni obszar buczyny karpackiej o charakterze pierwotnym z drzewami pomnikowymi. Oprócz buka występuje tu jodła, jawor, świerk, dąb i grab. Został utworzony Zarządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa dnia 12 listopada 1996 r. i zajmuje powierzchnię 130,88 ha. Położony jest na gruntach Bezmiechowa Górna w gminie Lesko w powiecie leskim i gruntach gminy Olszanica w powiecie bieszczadzkim. Terenem tym administruje Nadleśnictwo Lesko, Leśnictwo Czarny Dział. Obejmuje południowozachodni stok wzniesienia o wysokości 640 m n.p.m. w paśmie Gór Słonnych.

132

Na terenie omawianego rezerwatu starodrzew jaworowo-bukowo-jodłowy jest miejscem występowania dużej ilości drzew pomnikowych dochodzących do 450 cm obwodu w pierśnicy. Oprócz buka występuje tu jodła, jawor, świerk oraz dąb i grab. Bogate runo jest siedliskiem następujących gatunków: wawrzynek wilcze łyko, listera sercowata, żywokost sercowaty, kozłek bzowy, gnieźnik leśny, zawilec gajowy, cebulica dwulistna, śnieżyczka przebiśnieg. Na niewielkich przestrzeniach śródleśnych łąk występują: knieć górska i błotna, niezapominajka błotna i skrzyp leśny.

ZŁAMANY BUK

W rezerwacie można zaobserwować: orlika krzykliwego, puchacza, bociana czarnego i puszczyka uralskiego. Z ssaków występują: jelenie, dziki, sarny i lisy. Świat płazów i gadów reprezentowany jest przez kilka gatunków żab, ropuch, salamandrę plamistą, jaszczurkę, zaskrońca i żmiję zygzakowatą. Rezerwat znajduje się w bliskiej odległości od słynnej „szkoły szybowcowej. Występowanie w Górach Słonnych, tzw. kominów ciepłego powietrza, korzystnych prądów i rusztowy układ gór, pozwalały na szlifowanie przez pilotów szybowcowych umiejętności zarówno 100 lat temu jak i dziś. Pomnikowe okazy buków oraz naturalne zbiorowiska roślinne łęgów, grądów i buczyny karpackiej chroni się w rezerwacie leśnym „Buczyna w Wańkowej”. Znajduje się on we wsi Wańkowa w gminie Olszanica na terenie powiatu bieszczadzkiego. Jest to teren leśny administrowany przez Nadleśnictwo

HUBA NA JODLE

Ustrzyki Dolne, Leśnictwo Wańkowa. Został utworzony rozporządzeniem nr 69/00 Wojewody Podkarpackiego z dnia 27 marca 2000 r. (Dz. Urz. Woj. Podkarpackiego 00.24.195). Zajmuje powierzchnię 98,68 ha na obszarze południowo-wschodniego krańca pasma Gór Słonnych. W bogatym runie występuje 15 gatunków roślin chronionych, najciekawsze z nich to: tojad mołdawski, parzydło leśne, lilia złotogłów oraz storczyki - gnieźnik leśny oraz podkolan biały. Osobliwością jest tu chroniona ciemiężyca zielona oraz rzadkie gatunki, jak czerniec gronkowy oraz czosnek niedźwiedzi. Występuje tu: orzeł przedni, puchacz, orlik krzykliwy oraz bocian czarny. Obydwa wymienione rezerwaty znajdują się na terenie obszarów Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000: Góry Słonne PLB18003 i Góry Słonne PLH100013. Ponadto występują na terenie Parku Krajobrazowego Gór Słonnych.

133

OSTOJE RELIKTOWYCH DRZEW W BALIGRODZKICH LASACH Z inicjatywy gajowego Iwana Wermińskiego od 1924 roku cisy w okolicy Baligrodu były przedmiotem ochrony Na północ od miejscowości Jabłonki, na górze Jawor 826 m n.p.m. znajduje się jedno z większych bieszczadzkich naturalnych stanowisk omawianej rośliny. Miejsce to w 1935r. objęto ochroną rezerwatową pod nazwą „Cisy na górze Jawor”. Jest to najstarszy rezerwat w Bieszczadach. Wzmianka na ten temat znajduje się w Kwartalnym Biuletynie Informacyjnym delegata Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego d/s. Ochrony Przyrody z 1935r. Jego powierzchnia wynosiła wtedy 3,36 ha. Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z 14 lutego 1957, MP nr 18, poz. 144. został powołany ponownie jako rezerwat florystyczny o powierzchni 3,02 ha. Na terenie rezerwatu rośnie około 234 szt. cisów, w tym 207 form drzewiastych. Występują one pod okapem jodłowo-bukowego drzewostanu. Niektóre osobniki osiągają nawet do 10 m wysokości, a średnica ich pni mierzona na wysokości 1,3 m od ziemi nie przekracza 30 cm. Niestety cis odnawia się tutaj słabo,

134

dlatego też pomagają mu leśnicy dokonując sztucznych nasadzeń. Omawiany teren znajduje się na obszarze: Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie, obszaru Natura 2000 Bieszczady PLC180001 oraz CiśniańskoWetlińskiego Parku Krajobrazowego. Rezerwat leśny „Woronikówka” utworzony w 1990r., zajmuje powierzchnię 13,84 ha. Położony jest na stokach szczytu o tej samej nazwie o wysokości 836 m n.p.m. . Omawiany szczyt w latach 80-tych XX w. nazywano Walter od pseudonimu gen. Karola Świerczewskiego, który zginął w sąsiadującej z Woronikówką wsią Jabłonki. Na tym terenie objęto ochroną las jodłowobukowy z naturalnym stanowiskiem cisa pospolitego. Występuje tu 235 okazów, w tym 148 drzewiastych. Licznie rośnie tu także wawrzynek wilcze łyko. Teren rezerwatu znajduje się na obszarze: Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie, obszaru Natura 2000 Bieszczady PLC180001 oraz Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego. Nieopodal rezerwatu przebiega zielony szlak turystyczny z Jabłonek na Berdo.

WAWRZYNEK WILCZE ŁYKO OWOCE

POMNIK GENERAŁA W TLE WORONIKÓWKA

SKALNE UROCZYSKO NAD WETLINĄ

Rezerwat krajobrazowy „Sine Wiry” o powierzchni 451 ha obejmuje przełomową dolinę rzeki Wetliny, na gruntach dawnych bojkowskich wsi: Łuhu, Zawoju i Polanek, wraz z otaczającym ją lasem. Wchodzi w skład: obszaru Natura 2000 PLC180001, Dorzecze Górnego Sanu PLH180007, Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego i Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie. Utworzony został Rozporządzeniem Ministra Ochrony Środowiska w 1987r. , w którym zawarto zapis, że „celem ochrony rezerwatu jest zachowanie ze względów naukowych, dydaktycznych oraz krajobrazowych przełomowego odcinka rzeki Wetliny wraz z otaczającym ją zespołem leśnym, z fragmentami starodrzewu bukowojodłowego”.

SINY WIR DAWNE WYPAŁY WĘGLA DRZEWNEGO

136

“LIPOWY ŁOŚ”

Na omawianym terenie we wrześniu 1980 roku osunęło się zbocze Połomy (wzgórza o wysokości 776 m n.p.m.), tarasując rzekę Wetlinę. Powstało wtedy jeziorko, zwane Szmaragdowym. W 1987 roku jego długość wynosiła 280 metrów, szerokość od 20 do 45 metrów. Obecnie nie istnieje, jednak ślady po nim można odczytać w krajobrazie. Przez rezerwat przebiega utwardzona droga leśna, która może służyć turystom pieszym, wędrującym do ścieżki dydaktycznej “Sine Wiry” lub rowerzystom, pragnącym odwiedzić wsie: Łuh, Jaworzec i Zawój. Rezerwat jest miejscem występowania wielu chronionych gatunków roślin i zwierząt, w tym dużych drapieżników: niedźwiedzia, rysia i wilka. Bardzo malownicze są również progi skalne na rzece Wetlinie w pobliżu Zawoji. Większość turystów wędrując czterdzieści minut szutrową drogą z Polanek dociera jedynie do dawnego jeziorka. Podziw wzbudza

138

tu rząd wychodni skalnych, piaskowców otryckich wystających z dna. Woda z hukiem przelewa się, tworząc efektowny spektakl w otoczeniu bukowo – jodłowego lasu. Bardziej wytrwałym turystom zaleca się wędrówkę w górę rzeki, gdzie po pokonaniu półkilometrowego odcinka leśnej, utwardzonej drogi ukarze się udostępnione przez leśników magiczne uroczysko z Sinym Wirem. Jest to głębina wciśnięta pomiędzy stromy stok i olbrzymią skałę porośniętą lasem, wśród którego nie brak uskoków skalnych i olbrzymich głazów. Bez wątpienia ten bieszczadzki wyjątkowy „geopark” stanowi jeden z najciekawszych i najpiękniejszych karpackich rezerwatów, udostępniony dla turystów pieszych i rowerzystów. Urzekający o każdej porze roku stanowi atrakcyjny punkt dla piechurów, którzy pragną znaleźć w Bieszczadach miejsce dzikie i tajemnicze.

SINE WIRY

DIAMENTOWA DOLINA Rezerwat przyrody nieożywionej „Gołoborze” znajduje się w miejscowości Rabe koło Baligrodu. Podmiotem ochrony jest tu naturalne gołoborze górskie o powierzchni 13,90 ha. Zlokalizowane na stoku o wysokości 530-610 m n.p.m., co stanowi o jego wyjątkowości, gdyż rumowiska w Bieszczadach obserwuje się poza wymienionym obszarem jedynie w paśmie połonin powyżej 1100 m n.p.m. Rumowisko skalne jest miejscem występowania wielu gatunków mchów i porostów oraz rzadkich i chronionych gatunków runa. Do rezerwatu prowadzi ścieżka przyrodniczodydaktyczna urządzona przez Nadleśnictwo Baligród, Nieopodal wejścia na ścieżkę znajduje się sztolnia i źródła wody arsenowo-żelazistej. W dolinie Rabiańskiego Potoku oprócz wspomnianego rezerwatu atrakcją są również dwa kamieniołomy, w których działają dwa zakłady górnicze: Huczwice i Rabe. Wśród piaskowców znaleźć można niekiedy fragmenty lub całe kryształy górskie (diamenty maramoskie), stąd też dolina ta nazywana jest przez geologów diamentową.

KRYSZTAŁ GÓRSKI

KAMIENIOŁOM “GRUBY”

139

Zakład Górniczy Huczwice zwany jest również „Drobnym”, zajmuje powierzchnię 4,3 ha. Eksploatowane są tu piaskowce lgockie, które w kamieniołomie widoczne są w pozycji odwróconej, jako naprzemianległe warstwy piaskowców (o szarej i zielonej barwie) oraz łupków (o barwie czarnej). Ich miąższość sięga 80 m. W najwyżej położonej części kamieniołomu obserwuje się najstarsze, szerokie warstwy piaskowców (o szarej barwie), zlepieńców oraz łupków. Piaskowce i łupki zaliczane są do krzemionkowych, czyli lepiszczem ich drobnych ziaren jest krzemionka, której głównym składnikiem jest kwarc. Wejście na teren kamieniołomu jest zabronione, dlatego też warto skorzystać ze ścieżki dydaktycznej urządzonej przez Nadleśnictwo Baligród. Z tarasu widokowego znajdującego się na trasie ścieżki, rozpościera się widok na cały obszar kamieniołomu.

Nad urobiskiem widoczne są sylwetki sosen reliktowych, które są ekotypem sosny pospolitej rosnącej w trudnych warunkach górskich. Ich wiek szacuje się na dwieście lat, charakteryzują sie karłowatą budową i silnie rozwiniętym systemem korzeniowym. Zakład Górniczy Rabe zwany „Grubym” znajduje się w bliskiej odległości od rezerwatu Gołoborze na południowo-zachodnim stoku góry Partyja. Zajmuje powierzchnię 1,9 ha. W kamieniołomie podziwiać można szerokie warstwy, reprezentowane przez piaskowce istebniańskich (o szarej i popielatej barwie). W niektórych fragmentach występują piaskowce poprzekładane warstwami łupków i mułowców piaszczystych. W obu kamieniołomach można znaleźć minerały: glaukonit, muskowit, kwarc, realgar, aurypigment, blenda cynkowa, galena i piryt.

GOŁOBORZE

140

GOŁOBORZE

PRZEŁOM OSŁAWY POD DUSZATYNEM

DUSZATYŃSKIE LASY SPIĘTE NURTEM OSŁAWY

Wędrując szlakiem czerwonym na odcinku Prełuki – Duszatyn, tuż przed ostatnią z wymienionych miejscowości pokonujemy wzniesienie z osuwiskiem. Zarastające pobocze ze stromym urwiskiem odsłania widok na lesiste wzgórza opasane Osławą. Uwagę przykuwa most na torowisku bieszczadzkiej kolejki leśnej. Osława opływa tu z trzech stron górę Łokieć 515 m n.p.m., tworząc malowniczy przełom. Na omawianym terenie w 2000 roku powstał rezerwat, który oprócz opisywanego fragmentu rzeki i góry chroni także drzewostan bukowo – jodłowy na kilku wzniesieniach: Karnaflów Łaz 709 m n.p.m., Wierch 636 m n.p.m. i szczyt o wysokości 616 m n.p.m. Opisywane miejsce poza ochroną rezerwatową podlega również kilku innym formom ochrony przyrody: Obszar Ochrony Siedliski i Ptaków Bieszczady PLC180001, Specjalny Obszar ochrony Siedlisk Dorzecze Górnego Sanu PLH180007, CiśniańskoWetlińskiego Park Krajobrazowy i Międzynarodowy Rezerwat Biosfery Karpaty Wschodnie. Z uwagi na zróżnicowaną i pofałdowaną budowę terenu spotykać tu można wiele ciekawych siedlisk: żyzną buczynę karpacką, grąd subkontynentalny, ols i łęg. Gatunkiem dominującym jest tu buk i jodła z domieszką jawora, brzozy, dębu, jesionu, olszy i wierzby. Warstwę podszytu tworzy tu leszczyna, bez czarny i koralowy, trzmielina, kalina i pokrzyk wilcza jagoda. Z interesujących roślin runa warto wymienić: lilię złotogłów, konwalijkę dwulistną, żywokost sercowaty, żywiec gruczołowaty, knieć błotną, lepiężnik biały i różowy, śnieżycę wiosenną i cebulicę dwulistną. Z grzybów: czarkę szkarłatną, sromotnika bezwstydnego, soplówkę jodłową i inne. Z bezkręgowców spotykać tu można: ważki,

PRZEŁOM OSŁAWY POD DUSZATYNEM widelnice, sieciarki. Z biegaczowatych natknąć się można na biegacza pomarszczonego, wręgatego, zmiennego, fioletowego i zielonozłotego. Jelonkowate reprezentuje: wynurt i kostrzeń. Z kózkowatych swoistym klejnotem wśród chrząszczy jest nadobnica alpejska. Z ciekawych motyli występuje: mieniak strużnik, paź żeglarz i niepylak mnemozyna. W wodach Osławy żyje wiele ciekawych gatunków ryb: pstrąg potokowy, brzanka, świnka, kleń, kiełbia, minog strumieniowy i głowacz białopłetwy . Z płazów należy wymienić: kumaka górskiego, salamandrę plamistą, traszkę karpacką i górską. Gady reprezentowane są przez jaszczurkę zwinkę i żyworodną, zaskrońca, żmiję zygzakowatą i padalca. Rezerwat odznacza się bogatą awifauną, występuje tu: orlik krzykliwy, myszołów, bocian czarny, pluszcz, puszczyk uralski, dzięcioł zielonosiwy. Z ssaków omawiany teren zamieszkuje: wydra, rzęsorek rzeczek, koszatka, popielica, sarna oraz jeleń.

143

ŁĘG W KALNICY PRZY BIESZCZADZKIEJ OBWODNICY

Rezerwat leśny „Olszyna łęgowa w Kalinicy” zajmuje powierzchnię 13,69 ha. Został utworzony w 1971 r. nad dopływem Wetliny, w gminie Cisna, w powiecie leskim. Omawiany teren stanowi obszar Natura 2000 PLC180001, Ciśniańsko-Wetlińskiego Parku Krajobrazowego i Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie. Podmiotem ochrony rezerwatu jest górski las łęgowy z dużym udziałem olszy szarej i czarnej w drzewostanie. Olsza czarna jest gatunkiem niżowym, rzadko występuje w górach. Jest to najwyżej położone stanowisko olszy czarnej w Bieszczadach. Z drogi – Dużej Obwodnicy Bieszczadzkiej widoczny jest fragment torfowiska przejściowego, które jest systematycznie wykaszane, aby zapobiec zarastaniu przez samosiewy olszy, brzozy i wierzby.

144

Z roślin chronionych występujących w rezerwacie warto wymienić: tojad wschodniokarpacki, śledzenicę skrętolistną, śnieżycę wiosenną, cebulicę dwulistną, pierwiosnkę wyniosłą, nerecznicę grzebieniastą, ciemiężycę białą i zieloną, goryczkę trojeściową, skrzyp bagienny, czermień błotną, lepiężnik biały i różowy. Na niewielkiej łące storczykowej spotkać można: podkolan biały i kukułkę plamistą, z grzybów czarkę szkarłatną. Występuje tu żmija zygzakowata, kumak górski, rzekotka drzewna, traszka karpacka. Na omawianym terenie żyją także duże chrząszcze wodne: pływak żółtobrzeżek, toniak i kałużnica. Z biegaczowatych występuje tu biegacz fioletowy, zielonozłoty, pomarszczony i wręgaty. Z ssaków omawiany teren zamieszkuje bóbr, wydra i lis.

CZARKA SZKARŁATNA

BLUSZCZ POSPOLITY

OSUWISKO NA CHRYSZCZATEJ Tam, gdzie zwiezło górę - tak mówi się o miejscu na północno-zachodnim stoku Chryszczatej. W roku 1907 po długotrwałych ulewach osunęła się część wymienionej góry, tarasując w trzech miejscach potok Olchowaty. W okresie międzywojennym spuszczono wodę z jednego najniżej położonego jeziorka po to, by pozyskać bytujące w nim pstrągi. Spiętrzone wody uzyskały nazwę jeziorek Duszatyńskich, które 7 lutego 1957 roku zostały objęte ochroną rezerwatową. Oprócz jeziorek osuwiskowych i jęzora osuwiska pod ochroną występuje las jodłowo-bukowy z rzadkimi roślinami runa. Na tym terenie spotkać można: skrzyp olbrzymi, lepiężnik biały i różowy, miesiącznicę trwałą i inne. Górne jeziorko położone jest na wysokości 708 m n.p.m.

146

i ma powierzchnię 1,25 ha, średnią głębokość 2m, maksymalną 5,8 m oraz pojemność 25500m3. Jeżeli wierzyć źródłom w 1925 roku było dwukrotnie większe, jednak wpadające strumienie tworzyły delty, zamulając je i zmniejszając jego powierzchnię. Jeziorko dolne położone na wysokości 687 m n.p.m. o powierzchni 0,45 ha, średniej głębokości- 2,4 m, maksymalnej 6,2m oraz pojemności 12000m3. Do rezerwatu dotrzeć można z Komańczy, wędrując Głównym Beskidzkim Szlakiem w kolorze czerwonym. Ze względu na walory krajobrazowe interesująca może okazać się wędrówka szlakiem niebieskim z Sanoka przez Suliłę i Chryszczatą, a następnie zejście czerwonym szlakiem do jeziorek.

REZERWAT ZWIEZŁO - MAŁE JEZIORKO

TORFOWISKA W DOLINIE GÓRNEGO SANU

W krajobrazie doliny górnego Sanu występuje szesnaście dużych torfowisk. Znajdują się one na terenie starorzeczy Sanu i jego dopływów. Torfowisko Tarnawa jest wyjątkowym siedliskiem roślin, ukształtowanym przez prawie 10 tysięcy lat. Na 35 ha torfowiska mieści się wiele cennych i unikatowych zbiorowisk roślin wilgociolubnych oraz siedlisko boru bagiennego. Charakterystyczne kopuły torfowiska górskiego tworzące niewysokie wzniesienia, są miejscem, gdzie przyrost torfu jest najszybszy i wynosi 1mm/rok. W latach 70 i 80- tych XX wieku na obszarze torfowisk przeprowadzano melioracje, budując system rowów odwadniających. Bieszczadzki Park Narodowy po przejęciu torfowisk, podjął działania mające na celu odwrócenie tego procesu. Usuwane na moczarach przez pracowników Bieszczadzkiego Parku Narodowego drzewa i krzewy przyczyniły się do odtwarzania zbiorowisk młak, mszarów niskoturzycowych i szuwarów, charakteryzujących się wysoką różnorodnością florystyczną i dużym udziałem rzadkich gatunków roślin.

MCHY W REZERWACIE ZAKOLE

BÓR BAGIENNY - TARNAWA

147

ŚCIEŻKA NA TORFOWISKU WYSOKIM W TARNAWIE

Bieszczadzki Park Narodowy udostępnił zwiedzającym teren torfowiska poprzez budowę mostków i kładek, prowadzących przez przystanki ścieżki przyrodniczej. Wędrując przez torfowisko zobaczymy liczne mchy i torfowce, rosiczkę zwyczajną i bagno zwyczajne. Rezerwat torfowiskowy „Zakole” został powołany Zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 10 grudnia 1970 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody. Utworzono go w celu zachowania ze względów naukowych i dydaktycznych zespołów pierwotnej roślinności torfowiskowej. Zajmuje powierzchnię 5,25 ha. Jest to torfowisko wysokie, położone w zakolu Sanu, w pobliżu Smolnika. Znajduje się na terenie administrowanym przez Nadleśnictwo Stuposiany, Leśnictwo Czereszenka, w miejscowości Smolnik (gmina Lutowiska, powiatu bieszczadzki). Omawiany rezerwat jest usytuowany na obszarze Parku Krajobrazowego Doliny Sanu, Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie i obszaru Natura 2000 Bieszczady PLC180001.

BAGNO ZWYCZAJNE

148

BUCZYNA NA STOKACH OTRYTU Rezerwat leśny “Hulskie” im. prof. St. Myczkowskiego o powierzchni 189,87 ha, leży na południowych stokach Otrytu, na północny zachód od wsi Sękowiec, w gminie Lutowiska, w powiecie bieszczadzkim. Został powołany zarządzeniem Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 24 listopada 1983r. Chroni on najlepiej zachowane fragmenty lasów bukowych i bukowo-jodłowych. Dominującym siedliskiem jest tu zespół buczyny karpackiej. Zachwyca ona dużą ilością ogromnych, strzelistych buków. Rosną tu osobniki o rozmiarach pomnikowych (40 m wysokości oraz 300 -400 cm obwodu w pierśnicy), których wiek nierzadko przekracza 200 lat. W buczynie z domieszką jodły w podszycie można dostrzec: bez czarny i kolorowy oraz leszczynę. Runo tworzą: żywiec gruczołowaty, gajowiec żółty, szczawik zajęczy,

OWOCE BUKA

żywokost sercowaty, jeżyna gruczołowata i nerecznica samcza. W buczynie turzycowej w runie rośnie kostrzewa górska, turzyca orzęsiona, kosmatka gajowa, gwiazdnica wielokwiatowa, konwalijka dwulistna i nawłoć pospolita. Na urwistych i kamienistych stokach o ekspozycji północnej rośnie jaworzyna górskiej z bardzo rzadką w Polsce paprocią, języcznikiem zwyczajnym. Występuje tu również olszynka karpacka z kolekcją ciekawych roślin runa, takich jak: knieć błotna, śledzenica skrętolistna, lepiężnik biały i różowy. W rezerwacie można także spotykać chronione gatunki roślin tj.: tojad wiechowaty, parzydło leśnie, omięg górski, skrzyp olbrzymi, śnieżyczka przebiśnieg, widłak wroniec, ciemiężyca biała.

149

Rezerwat „Hulskie” to ostoja dużych drapieżników: niedźwiedzia, wilka i rysia, można też spotkać żubry oraz jelenie. Obecność tych ostatnich jest odczuwalna jesienią podczas godów – rykowiska. Poluje tu również myszołów, trzmielojad i orlik krzykliwy, ale zobaczymy też: puchacza, puszczyka uralskiego i bociana czarnego. Osobliwością rezerwatu jest wąż eskulapa. Spotkać tu można również padalca, żmiję zygzakowatą i zaskrońca. Z płazów występuje: salamandra plamista, kumak górski, traszka karpacka. W rezerwacie żyje rzadki chroniony chrząszcz z rodziny kózkowatych, nadobnica alpejska. Można tu także zobaczyć przedstawicieli jelonkowatych: ciołka matowego, wynurta, kostrzenia. Z biegaczowatych znajdują swe siedliska: biegacz pomarszczony, wręgaty, zmienny, złocistozielony, fioletowy i złoty. Na terenie rezerwatu urządzono ścieżkę dydaktyczną Hulskie – Otryt - Chmiel. Przez rezerwat przebiega sieć dróg, dawnych stokówek zbudowanych przez Zarząd Budownictwa Leśnego „Bieszczady” z Ustrzyk Dolnych. Pozwalają one eksplorować rezerwat o każdej porze roku: pieszo, rowerem lub na nartach biegowych.

Rezerwat nosi imię Stefana Myczkowskiego profesora botaniki i ekologii lasu na Wydziale Leśnym Akademii Rolniczej w Krakowie oraz Zakładzie Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk. Urodzony w Jankowcach w powiecie jarosławskim, 14 lipca 1923r., zginął w wypadku samochodowym niedaleko Krynicy, 2 czerwca 1977r. Studiował na Wydziale RolniczoLeśniczym Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, uzyskując magisterium z nauk agrotechnicznych. Profesor badał ekologię lasów karpackich oraz zagadnienia związane z fitosocjologią leśną. Opublikował, m.in. „Nasze lasy górskie. Z zagadnień ochrony przyrody” (1969), „Zarys fitosocjologii leśnej Polski”(1970), „Rezerwaty przyrody” (1975), „Człowiekprzyroda-cywilizacja: kształtowanie zasobów przyrody oraz ochrona biosfery” (1976). Rezerwat znajduje się na obszarach następujących form ochrony przyrody: Park Krajobrazowy Doliny Sanu, Rezerwat Biosfery „Karpaty Wschodnie”, Obszar Natura 2000 Bieszczady PLC 180001. Na omawianym obszarze leśnicy utworzyli także Leśny Kompleks Promocyjny “Lasy Bieszczadzkie”.

BUCZYNA W REZERWACIE

150

ŚNIEŻYCZKA KARPACKA W DOLINIE SANU

Bieszczadzkim odpowiednikiem tatrzańskiej Hali Gąsienicowej tonącej w błękicie krokusów jest łąka nad Sanem w Dwerniczku. Wczesną wiosną teren nad zakolem Sanu, przy trasie łączącej Dwernik z Dwerniczkiem wyścielony jest kobiercem kwitnącej śnieżycy wiosennej. Śnieżyca wiosenna występuje tu w odmianie karpackiej. Odznacza się tym, że z jednej łodygi wyrastają dwa kwiaty. Rozporządzeniem nr 346/01 Wojewody Podkarpackiego z dnia 21 sierpnia 2001 r. (Dz. Urz. Woj. Podkarpackiego 01.67.1185) powołano tu rezerwat florystyczny o powierzchni 4,94 ha.

ŚNIEŻYCA WIOSENNA

Celem ochrony rezerwatu jest zachowanie ze względów naukowych i dydaktycznych stanowiska śnieżycy oraz zbiorowisk łąkowych z bogatą florą gatunków chronionych. Oprócz śnieżycy rosną tutaj: pierwiosnka wyniosła, śnieżyczka przebiśnieg, lepiężnik biały i różowy, biedrzeniec większy, jaskier ostry, rozłogowy i różnolistny, przetacznik ożankowy, przytulia wiosenna, śmiałek darniowy , babka lancetowata, wiązówka błotna, kuklik zwisły, chaber austriacki, dzięgiel leśny, ostrożeń łąkowy, szczaw zwyczajny, firletka poszarpana, dąbrówka rozłogowa, pięciornik kurze ziele, ciemiężyca zielona, kozłek całolistny, turzyca zaostrzona i drżączkowata, sitowie leśne i inne.

151

ŚNIEŻYCA WIOSENNA

OSTOJA WĘŻA ESKULAPA

Na obszarach Parku Krajobrazowego Doliny Sanu, Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie i dwóch obszarów Natura 2000: Bieszczady PLC180001 i Dorzecze Górnego Sanu PLH180007 znajduje się rezerwat krajobrazowy „Krywe”. Zajmuje on powierzchnię 511 ha i został utworzony w 1991r. Obejmuje on 10-cio kilometrowy odcinek meandrującego Sanu pod grzbietem Otrytu. Na uwagę zasługują tu łąki i pastwiska w urokliwej dolinie w/w rzeki, w pobliżu dawnych wsi Krywe, Tworylne i Hulskie. Swoistą bramą rezerwatu jest most na Sanie w Rajskiem. Wędrujemy lewym brzegiem Sanu w górę rzeki, aby za chwilę skręcić w lewo i podążyć starym gościńcem do nieistniejących już bojkowskich wsi.

JAŁOWIEC FORMA DRZEWIASTA

RUINY CERKWI

153

Do tej pory z krajobrazu odczytać można miejsca po domostwach, sady, lipy, jesiony i dęby sadzone przez gospodarzy przy chyżach po narodzinach syna lub córki. Przy dworze znajduje się rozlewisko utworzone przez rodzinę bobrów. Pracowite gryzonie spiętrzyły wodę, utrudniając turystom zwiedzanie dawnej wsi. Poza bobrami spotyka się tu niedźwiedzie, wilki, żubry, sarny i jelenie. Jesienią rezerwat stanowi niesamowity spektak jelenich godów – rykowiska, kiedy to byki o ogromnych porożach rywalizują ze sobą o chmary łań. Od brzasku do godzin południowych ich ryki niesie echo w dolinie Sanu. Na omawianym terenie licznie występują też ptaki. Spotkamy tu całą bieszczadzką arystokrację: trzmielojada, orlika krzykliwego i grubodziobego, błotniaka łąkowego, gadożera, puchacza, puszczyka uralskego, sóweczkę i bociana czarnego. Występują także wszystkie krajowe węże: żmija zygzakowata,

154

gniewosz plamisty, zaskroniec i wąż Eskulapa. Pozostałe gady to: padalec,bjaszczurka zwinka i żyworódka. Niekiedy koegzystują z płazami: żabą trawną, kumakiem górskim, salamandrą plamistą i traszką grzebieniastą. W Sanie żyją: pstrąg potokowy, okoń, kleń, głowacz białopłetwowy. Z bezkręgowców wystepują tu rzadkie gatunki motyli: niepylak mnemozyna, paź królowej, rusałka admirał, mieniak stóznik i inne. Z chrząszczy: nadobnica alpejska, wonnica piżmówka, kostrzeń i inne. Szatę roślinną tworzą tu łąki i pastwiska, reglowa buczyna karpacka, grąd subkontynentalny, łęg jesionowy, ols i stare sady. Na dnie drzewostanów rosną lulecznica kraińska, omięg górski, lepiężnik biały i różowy, pióropusznik strusi, tojad wschodniokarpacki i mołdawski, parzydło leśne, śnieżyca wiosenna.

SAN W RAJSKIEM

KALENDARZ PRZYRODNICZY MYCZKOWIEC I OKOLIC WSCHÓD NAD SŁONNYMI

STYCZEŃ

W STADNINIE

SAMICA KRZYŻÓWKI

156

WIEWIÓRKA

Styczeń w Bieszczadach i Górach Słonnych jest jednym z najchłodniejszych miesięcy w roku. Notuje się wówczas niewielkie ilości opadów, przeważnie śniegu. Wody Jeziora Solińskiego i Myczkowieckiego, a także niektórych rzek pokryte są lodem. Powietrze jest bardzo wilgotne. Dzień wydłuża się o siedemdziesiąt minut w stosunku do grudnia. Niekiedy już w styczniu w czasie spaceru można zobaczyć owady. Jest to, tzw. fauna naśnieżna, która na Podkarpaciu reprezentowana jest przez drobne muchówki z rodziny ochotkowatych. Pojawiają się też jadalne grzyby, m.in. ucho bzowe i zimówka aksamitnotrzonowa. Drzewa i krzewy liściaste pozbawione są liści. Jedynie na grabach i bukach, rzadziej dębach, w dolnych partiach korony utrzymuje się brunatne listowie. Drzewa iglaste utrzymują szpilki. Wyjątkiem od tej reguły w lasach jest modrzew, a w ogrodach i parkach metasekwoja chińska. Niektóre rośliny choć bezlistne przyozdobione są owocami. Zaliczamy do nich kalinę koralową, śnieguliczkę, ligustr pospolity, bez czarny i koralowy, jarząb pospolity, głóg, irgę i berberys. Stanowią one pożywienie dla ptaków. Awifauna w styczniu reprezentowana jest przez ptaki osiadłe i przybyszów z północy. Pospolity w lasach i parkach dzięcioł duży aktywny w ciągu słonecznych dni, daje o sobie znać głośnym stukaniem dzioba o pień. Liczne są kowaliki. W lesie spotkamy pełzacza leśnego, w sadzie i parku, ogrodowego. Do karmników zaglądają często wróble, mazurki, sikora bogatka, grubodziób. Z zimnych krajów północnej Europy przylatują do nas gile, jery, jemiołuszki. W koronach świerków można zobaczyć krzyżodzioby rozpoczynające lęgi, które potrwają do maja. Natomiast pola i sady patrolują sroki.

SAN

ZALEW SOLIŃSKI, W TLE TOŁSTA

ŻEROWISKO BOBRA

San i Jezioro Myczkowieckie okupują stada łabędzi krzykliwych i niemych, krzyżówka, cyranka i gągoły. W bystrzach leśnych potoków i strumyków można wypatrzeć szybko poruszającego się pluszcza. W parkach i lasach spotkamy sójkę, grzywacza i sierpówkę. W nocy daje o sobie znać włochatka, sóweczka, pójdźka i puszczyk uralski. Niektóre ptaki, zostają w kraju, należą do nich: rudzik, paszkot, kwiczoł, kos, mysikrólik, strzyżyk i szpak. W wyższych partiach gór obserwować można kruki. Niedźwiedzice rodzą jedno lub dwoje młodych. Rozpoczynają się gody zajęcy, zwane w gwarze myśliwskiej parkotami. U lisów pojawia się cieczka, świadczą o tym nocne koncerty i poszczekiwania samców, które gromadami towarzyszą jednej samicy. Borsuki rodzą młode. Na śniegu można obserwować tropy jeleni, saren, dzików, bażantów, kaczek i wydr. Te ostatnie oprócz śladów łap, pozostawiają nad skarpami rynny. Uwielbiają bowiem ślizgać się na śniegu i w ten sposób skracać sobie wędrówkę do wody.

157

LUTY

Drugi miesiąc roku, luty, choć uznawany za ostatni miesiąc zimy, zgodnie z przysłowiem „idzie luty szykuj buty” w Bieszczadach i Górach Słonnych jest najzimniejszy w roku. Ilość opadów atmosferycznych jest porównywalna do stycznia. Niekiedy obserwuje się obfite opady śniegu. Dzień trwa 9 godzin. W lutym kwitnie leszczyna, zwiastując koniec zimy. W lesie można spotkać śnieżyczkę przebiśnieg oraz śnieżycę wiosenną. Z szyszek świerka i modrzewia wysypują się nasiona. W czasie ciepłych słonecznych dni na skraju lasu oraz na polanach można zauważyć listkowca cytrynka. Jest to motyl dzienny, którego samiec posiada żółte skrzydła (stąd nazwa), samica natomiast zielone. Motyl ten zimuje w dziuplach, skrzynkach lęgowych, czasami zdarza mu się przetrwać mrozy wśród ściółki leśnej. W lasach oraz parkach usłyszeć można śpiew sikory bogatki. Odzywa się również kowalik, pełzacz ogrodowy i leśny oraz dzięcioł duży. Powracają z południa paszkoty, kwiczoły, szpaki i drozd śpiewak. Puszczyk rozpoczyna lęgi. Kruki budują gniazda. Luty jest początkiem godów bieszczadzkich przedstawicieli kotowatych: rysia i żbika. Do rui przystępują wydry. Jelenie zrzucają swe poroża, zachęcając do ich poszukiwania mieszkańców bieszczadzkich miejscowości. Zdobią one później domy pasjonatów i sympatyków łowiectwa jako żyrandole, poręcze schodów i itp. Sprzedawane są także myśliwym z Europy Zachodniej.

ŁABĘDŹ

WIDOK NA POSTOŁÓW

158

WETLINKA W WETLINIE

OLSZA SZARA

DREWNO STOSOWE

SIKLAWA OSTROWSKICH

Na śniegu i błocie można obserwować ślady pozostawione przez zwierzęta w postaci tropów, odchodów i resztek żerowania. Luty z racji obfitości śniegu jest idealnym miesiącem do nauki rozpoznawania tropów zwierząt. Las, łąka, pole lub torfowisko jest wtedy „otwartą księgą”, z której można wyczytać, jaki gatunek zamieszkuje dane terytorium. Nad Sanem i Olszanką uwagę przykuwają ogryzione przez bobry pnie drzew. Przy wodach charakterystyczne ślady płetw pozostawiają krzyżówki, łabędzie, łyski i inne ptaki wodne. W lesie można znaleźć legowiska saren w postaci plam z odtajanym śniegiem i odkrytą ściółką. Na grubych konarach drzew biegnących równolegle do gruntu, uwagę przykuwają miejsca po żerowaniu krogulca. Na konarach widoczne są rozrzucone kłębki piór i puchu po upolowanej ofierze. Warto zatem odwiedzić interesujące nas miejsca mimo niesprzyjającej aury, mrozu i śniegu, aby przy odrobinie szczęścia sfotografować lub podglądnąć przez lornetkę przemykające po śniegu zwierzęta. Turysta, czy przyrodnik wybierając się na długie wędrówki w lutym, powinien zabrać ze sobą narty skiturowe, biegowe lub rakiety śnieżne, które można wypożyczyć w wielu punktach w Bieszczadach.

159

MARZEC

CEBULICA DWULISTNA

ZŁOĆ WIOSENNA

160

LEPIĘŻNIK RÓZOWY

„W marcu jak w garncu” brzmi znane polskie przysłowie. Wiele jest w tym prawdy, ponieważ miesiąc ten odznacza się bardzo kapryśną pogodą. Chłodne noce i występujące przymrozki zmuszają do korzystania z ciepłej odzieży, której nie może zabraknąć w turystycznym ekwipunku. W marcu notuje się niewielkie ilości opadów. Powietrze nie jest już tak wilgotne jak w miesiącach zimowych. Na początku miesiąca dzień trwa niecałe jedenaście godzin po czym stopniowo wydłuża się o do trzynastu. 20 marca następuje równonoc wiosenna, a kolejny dzień zwyczajowo nazywany jest pierwszym dniem wiosny. Przedwiośnie w Bieszczadach Niskich i Górach Słonnych rozpoczyna się w marcu. Omawiane tereny bez wątpienia przyciągają uwagę fotografików przyrody, którzy pragną utrwalić kwiatowe kobierce. Każdy grąd, ols i buczyna przystraja się w dywan geofitów, czyli roślin, które zakwitają przed rozwojem liści w koronach drzew. W marcu kwitnie śnieżyczka przebiśnieg, cebulica dwulistna oraz śnieżyca wiosenna, przylaszczka pospolita, kokorycz pełna i pusta, pierwiosnka lekarska, fiołek wonny, zawilec gajowy, pięciornik wiosenny, złoć wiosenna, ziarnopłon wiosenny i śledzenica skrętolistna. Na łąkach w dolinie Sanu pojawiają się pędy zarodnikowe skrzypu polnego, a w okolicach rezerwatu „Bobry w Uhercach”, skrzypu olbrzymiego. Jest to największy przedstawiciel skrzypów w Europie. Nad strumieniami, w rowach, na miedzach kwitnie podbiał pospolity, knieć błotna oraz lepiężnik biały i różowy. Na wierzbach pojawiają się bazie. Kwitnie topola i leszczyna, a w rezerwacie bobrowym olsza czarna. Aleja wiązów łącząca Uherce Mineralne, Myczkowce i Zwierzyń – unikat na skalę całych Bieszczadów, urzeka kwitnącym na czerwono wiązem górskim. Rozkwita także wawrzynek wilcze łyko. Wysiewa swe nasiona sosna zwyczajna. Na pniakach widnieje boczniak ostrygowaty. Pojawia się śmiertelnie trujący grzyb piestrzenica kasztanowata.

ŚNIEŻYCA WIOSENNA

USZATKA

LISTKOWIEC CYTRYNEK

LARWY KOWALA BEZSKRZYDŁEGO

ŻABA TRAWNA

Pierwszym owadzim zwiastunem wiosny w Bieszczadach jest lot listkowca cytrynka. Samce i samice pojawiają się na polanach leśnych i skrajach lasów. W Ośrodku Caritas w Myczkowcach budzi się przyroda. Wśród wiosennych kwiatów cebulowych w Ogrodzie Biblijnym zauważyć można pszczołę miodną i trzmiela ziemnego. Masowo pojawiają się kowale bezskrzydłe, które można spotkać na odziomkach lip drobnolistnych i klonów. Są to niewielkie pluskwiaki o charakterystycznej czerwonej i czarnej barwie. W marcu trwa tarło szczupaków, głowaczy i pstrąga tęczowego, gody rozpoczynają jazgarze, lipienie i okonie. Nad Sanem i Olszanką budzą się żaby trawne i moczarowe. W korycie martwego Sanu ptaki przystępują do zakładania gniazd. Są to zimorodki, czaple siwe, bąki, krzyżówki, cyranki, cyraneczki, łyski i czajki. Koncerty podejmuje dzięcioł duży, który niczym perkusista rockowy wystukuje rytmiczne melodie na pniach, sękach, suchych konarach, aby po chwili przesiąść się na bardziej nowoczesny sprzęt i rozpocząć grę na blaszanym dachu, rynnie lub latarni. W marcu przylatują szpaki, zięby, kosy, pliszki siwe, kopciuszki, rudziki, strzyżyki , pierwiosnki. Swoją obecność zwiastują śpiewem sikory, dzwońce i skowronki. Na łąkach i pastwiskach o terytorium walczą kuropatwy. Gawrony, makolągwy, drozdy, rudziki i sroki rozpoczynają budowę gniazd. W lasach bukowych rozlega się pohukiwanie puszczyka uralskiego, puchacza oraz sowy uszatej. Trwają gody myszołowów, przylatuje orzeł przedni. Pod koniec marca w rozpadlinach skalnych jaja składają pliszki górskie. Wśród zwierząt prosi się locha, samica dzika. Koci się zając. Szczeni się wilk i lis. Młode rodzi kuna i borsuk. Ruję rozpoczyna tchórz, jeż i łasica. Przedwiośnie w Bieszczadach Wysokich rozpoczyna się nieco później niż w Bieszczadach Niskich .

163

KWIECIEŃ

BARWINEK

OSA KLECANKA

PORTRET BIEGACZA

164

W kwietniu znika pokrywa śnieżna. Płaty śniegu widoczne są już tylko na północnych stokach gór. Jest to miesiąc na ogół chłodny. Nawet jeśli występują w nim ciepłe dni, to noce i poranki są zimne. W Bieszczadach często odnotowuje się przygruntowe przymrozki, dlatego planując wyprawy, pamiętajmy o ciepłej odzieży. Opady są częstsze niż w marcu. Dzień na początku kwietnia trwa 13 godzin, by pod koniec miesiąca wydłużyć się do 15. W kwietniu pokryte barwnymi kobiercami brzegi rzek, dna lasów, parków i zagajników przyciągają miłośników przyrody. Kwitnące rośliny, pojawiające się jeszcze przed rozwojem liści drzew i krzewów, botanicy nazywają geofitami. W miejscach zacienionych kwitnie ziarnopłon i groszek wiosenny, fiołek wonny i leśny, bluszczyk kurdybanek, kopytnik pospolity, szczawik zajęczy. Runo lasów na południowych i wschodnich stokach pokryte jest kwitnącą złocią wiosenną, kokoryczą pełną i pustą, zawilcem gajowym i żółtym, miodunką ćmą, śledzenicą skrętolistną i pierwiosnkiem wyniosłym. W grądach można spotkać żywotnik sercowaty i zwyczajny, czosnaczek pospolity i poziomkę pospolitą, łuskiewnik różowy, gajowiec żółty,czy dąbrówkę rozłogową. W buczynie kwitnie żywiec gruczołowaty i czosnek niedźwiedzi. Brzegi rowów i potoków pokryte są kwiatostanem lepiężnika białego i różowego. Kwitną także turzyce: tomka wonna i drżączkowata. Trawniki przyozdabiają się mniszkiem lekarskim i stokrotką. Na polach wokół ośrodka Caritas w kwietniu zakwitają: przetacznik trójlistkowy, wiosnówka pospolita, niezapominajka piaskowa, złoć łąkowa, tasznik pospolity, fiołek polny, jasnota różowa i biała, nawrot polny, tobołki polne, szczaw polny i przetacznik polny. Łąki pokryte są kosmatką polną, turzycą prosowatą i rzeżuchą łąkową.

CZOSNEK NIEDÅ¹WIEDZI

ROPUCHA SZARA

ŻUK LEŚNY

PISKLĘ PUSZCZYKA

WIDOK Z BEZMIECHOWEJ

W kwietniu można obserwować kwitnące brzozy, wiązy, jesiony oraz drzewa owocowe. Z drzew iglastych cis pospolity, jodłę pospolitą, świerk pospolity oraz modrzew europejski. Przed wypuszczeniem liści kwitnie jesion wyniosły i klon pospolity. Kwieci się forsycja, porzeczka złota i różowa, borówka czernica, czeremcha i tarnina. Na leśnych ścieżkach i szlakach można spotkać żuka leśnego i wiosennego. Jest to jeden z najpożyteczniejszych chrząszczy w lesie. W ciągu swego życia przekopuje prawie 5 kg ziemi. Z motyli podziwiać można taniec listkowca cytrynka, rusałki: osetnika, wierzbowca, pawie oczko i admirała. Na pniach ściętych i składowanych na skraju lasu drzew pojawiają się chrząszcze z rodziny kózkowatych: rębacz szary i pstry. Na liściach roślin wygrzewają się do słońca przedstawiciele chrząszczy z rodziny ryjkowcowatych i sprężykowatych. Do kwiatów przylatują pszczoły i trzmiele. Matki szerszeni i os wylatują z zimowisk i przystępują do budowy gniazd. Na starym korycie Sanu oraz rozlewiskach Olszanki w rezerwacie „Bobry w Uhercach” pojawia się wiele ptaków związanych z środowiskiem wodnym. Na Sanie i Osławie tarło rozpoczyna boleń, jaź, świnka, śliż, koza, jelec, piskorz. W Zalewie Solińskim i Myczkowieckim trze się sandacz. Wędkarze łowią w tym czasie brzany, karpie, łososie, trocie, płocie, węgorze i okonie. Wędrówki rozpoczynają płazy, które do tej pory hibernowały na dnie zbiorników i cieków wodnych. Wędrują także ropuchy: zielona i szara. Wśród szuwarów uwija się kokoszka wodna. Przylatuje bocian, dzierzba gąsiorek, biały i czarny. Na polach pojawiają się przepiórki. W lasach słychać koncerty ptaków śpiewających, tj. świstunki, kląskawki, raniuszka, kowalika oraz słowika. Na szczytach połonin widnieje siwerniak, a w lasach dolnoreglowych, orzechówki. Wśród ptaków i ssaków rozpoczynają się lęgi. Ze snu budzi się koszatka.

167

MAJ

Maj obfituje w ciepłe dni, jednakże mogą jeszcze występować przygruntowe przymrozki. W partiach połonin Bieszczadzkiego Parku Narodowego zdarzały się nawet opady śniegu, dlatego planując wyjazd w góry nie można zapomnieć o ciepłej i przeciwdeszczowej odzieży. W maju obserwuje się także większą ilość opadów w porównaniu z kwietniem. Dzień trwa 16 godzin i dwadzieścia minut. Zmienia się wilgotność powietrza w stosunku do kwietnia. Rolnicy wysiewają: len, proso, rzepak jary, kukurydzę i buraki. Nie bez powodu głosi polskie przysłowie „w maju jak w gaju”, bowiem miesiąc ten jest okresem kwitnienia łąkowych gatunków, tj. chabra, bławatka, jaskra, niezapominajki i gorczycy polnej. Kwitną także łąkowe gatunki traw: wiechlina łąkowa i zwyczajna, owsica omszona, wyczyniec łąkowy, kostrzewa owcza, stokłosa miękka, tomka wonna, kupkówka pospolita, prosownica rozpierzchła, perłówka zwisła. Kontrastują z nimi kwiaty firletki poszarpanej, pięciornika gęsiego, niezapominajki błotnej i żywokostu lekarskiego. Na łąkach, w pobliżu rezerwatu Bobry w Uhercach kwitnie podkolan biały, żywokost sercowaty, dzwonek okrągłolistny, jastrzębiec kosmaczek, orlik pospolity, jastrzębiec leśny i pszeniec gajowy. Korony drzew pokrywają się intensywną zielenią. Pojawiają się młode listki i szpilki na pędach drzew i krzewów. Przepuszczają one sporo światła do dna lasu, tworząc pod koronami drzew urokliwy półmrok, który skrzętnie wykorzystują fotograficy. Z runa lasu ustępują geofity, dla których jest już za ciemno. Przekwitają, wytwarzając nasiona.

CHABER ŁĄKOWY

KOKORYCZKA WIELOKWIATOWA

168

NIEZAPOMINAJKA BŁOTNA

PŁOCHACZ HALNY

HUCUŁY POD TARNICĄ

NIEPYLAK MNEMOZYNA

170

MIENIAK STRÓŻNIK

W lasach zakwita gwiazdnica gajowa i wielokwiatowa, czworolist pospolity, kokoryczka wielokwiatowa, czosnek niedźwiedzi, czosnaczek pospolity, marzanka wonna, konwalijka dwulistna, konwalia majowa, siódmaczek leśny, niezapominajka leśna, tojeść gajowa i jastrzębiec leśny. Kwitną krzewy: głóg dwuszyjkowy i jednoszyjkowy, malina właściwa, berberys zwyczajny, trzmielina pospolita. Drzewa iglaste przykuwają wzrok młodymi, jaskrawozielonymi pędami. Jest to idealny moment, aby pozyskać pędy sosny i zrobić z nich syrop, pomagający w wykrztuszaniu wydzieliny przy przeziębieniach i chorobach dróg oddechowych. Kwitnie daglezja zielona, sosna pospolita i jałowiec pospolity, a także kasztanowiec, dąb, jawor, klon polny, sosna, świerk , jodła, jarząb pospolity, głóg jednoszyjkowy, trzmielina zwyczajna, bez koralowy i szkłak pospolity. Pojawiają się grzyby: pieczarka polna, borowik ceglastopory i maślak ziarnisty. W wilgotnych i zacienionych miejscach można spotkać ślimaki: winniczka i wstężyka gajowego. W maju odbywają się loty najpiękniejszych podkarpackich motyli: pazia królowej i żeglarza oraz niepylaka mnemozyny. Trwa lot szczotecznicy szarawki, jej samice składają jaja na drzewach liściastych. Gąsienice największej ćmy z rodziny rolnic – wstęgówki jesionówki rozpoczynają żerować na liściach jesionów i topól. Trwa rójka chrabąszcza majowego. Na liściach olszy pojawia się humrak olchowiec, a na topoli rynnica topolówka. Na leszczynie można dojrzeć przedstawiciela chrząszczy z rodziny ryjkowcowatych: oszyndę leszczynowca. W lasach sosnowych masowo pojawia się szeliniak sosnowiec. Bardzo liczne są omomiłki szare i leń majowy. W Sanie rozpoczyna się tarło klenia i certy. W zalewie Solińskim i Myczkowieckim trze się karp, karaś, leszcz, płoć i sum. Gody rozpoczyna ropucha zielona, rzekotka drzewna, żaba wodna i kumak górski, a także traszka zwyczajna, grzebieniasta i karpacka. Traszki górskie składają jaja. Do kraju wracają, wilga i orlik krzykliwy. Jaja w dolnoreglowych lasach bukowych składa dzięcioł trójpalczasty i puszczyk uralski. Na łąkach słychać charakterystyczny dźwięk wydawany przez derkacze. Rodzą się młode rysie, żbiki i tchórze. Do rui przystępują borsuki. Samice jeleni i saren rodzą młode.

PAŹ ŻEGLARZ

CZERWIEC 172

SALAMANDRA PLAMISTA

KICZERKA

ŻMIJOWIEC POSPOLITY

Czerwiec zaliczany jest do miesięcy letnich. Opady są intensywniejsze niż w maju. Wilgotność powietrza jest najniższa w ciągu całego roku. Dzień trwa 16 godzin i 45 minut. 21 czerwca jest najdłuższym dniem w roku. W tym miesiącu kwitnie pszeniec leśny, dziurawiec zwyczajny, listera jajowata, przetacznik leśny, wierzbowinica górska, dzwonek pokrzywolistny, miłek letni i jaskier polny. Na połoninach kwieci się pełnik alpejski, kuklik górski, ciemiężyca zielona i jaskier alpejski. W rezerwacie Nad Jeziorem Myczkowieckim zakwita lilia złotogłów. Na polu kwitnie żyto i pszenica. Zakwitają także inne trawy spotykane na łąkach: kostrzewa błotna i łąkowa, grzebienica pospolita, kłosówka wełnista, owsik wyniosły, śmiałek darniowy i trzcinnik piaskowy. Wśród nich wyróżniają się kwiaty takich gatunków jak: chaber łąkowy, wyka ptasia, przytulia pospolita, marchew zwyczajna, złocień właściwy, kozibród łąkowy, dziurawiec zwyczajny. Zakwita koniczyna biała i czerwona, lucerna siewna, wyka siewna, len, mak, bratek, polny, pszeniec różowy, rumian polny, żmijowiec zwyczajny, babka zwyczajna. Kwitnie także macierzanka piaskowa, niepozorna roślinka o silnym i aromatycznym zapachu. Kwieciem ustrajają się krzewy: dzika róża, bez czarny, ligustr, róża dzika, trzmielina, szakłak, kruszyna, malina, dereń świdwa, pokrzyk wilcza jagoda i jałowiec zwyczajny. Na stokach bieszczadzkich połonin przy ścieżkach i carynkach kwitnie róża alpejska. Nad Sanem kwitną pnącza chmielu zwyczajnego. Czerwic jest miesiącem, w którym kwitnie robinia akacjowa i katalpa.

CIOŁEK

ZMORSZNIK CZERWONY - SAMIEC

KRUSZCZYCA ZŁOTAWKA

BIEGACZ SKÓRZASTY

ZWINKA

W lesie pojawiają się grzyby: podgrzybek brunatny, koźlarz grabowy, babka i czerwony, borowik szlachetny, pieprznik jadalny (zwany kurką), pieprznik zwyczajny, muchomor czerwony, maślak pstry, żółty i sitarz. Na łąkach można spotkać owocniki pieczarki polnej i purchawki łąkowej. Nocą można obserwować latające świetliki. Trwa lot godowy mrówek, guniaka czerwczyka, masowo pojawia się ogrodnica niszczylistka. Pojawiają się liczni przedstawiciele chrząszczy z rodziny biegaczowatych. W starych lasach rójkę odbywają duże chrząszcze: rohatyniec nosorożec, kozioróg dębosz i bukowiec oraz jelonek rogacz. Na kwiatach w upalne dni zobaczyć można chrząszcze z rodziny kózkowatych: żerdziankę szewca, rzemlika topolowca, dłużynkę dwukropkową, spuszczela, wonnicę piżmówkę, zmorsznika czerwonego. Łąki i polany zdobią barwne motyle: pokłonnik osiniec, mieniak tęczowiec i stróżnik. W ciągu dnia można także zobaczyć barwną ćmę niedźwiedziówkę nożówkę. Trwają loty godowe niepylaka mnemozyny. Ryby kończą tarło i składanie ikry. Jedynie lin w Zalewie Solińskim rozpoczyna tarło, które zakończy w lipcu. Pojawiają się kijanki żaby trawnej. Gody odbywa kumak górski, salamandra nad wodą rodzi młode. Pojawiają się małe osobniki żaby trawnej. Jaszczurka zwinka składa jaja. Nie można zapomnieć też o ptakach, szczególnie tych z rodziny wróblowatych. Wschodom i zachodom słońca towarzyszą ich koncerty. Rudziki, drozdy, pokrzywnice rozpoczynają drugi lęg, śpiewem. Kuna leśna przystępuje do rui, którą zakończy w sierpniu. Rodzą się młode jeże, a w zwierzyńcu Caritas i prywatnych hodowlach cielą się łanie daniela.

175

LIPIEC

LIPA

MAŚLAK

176

Lipiec jest najcieplejszym miesiącem w roku o największej sumie opadów. Wilgotność powietrza wzrasta w stosunku do czerwca. Dzień skraca się do 15 godzin i 35 minut. W tym miesiącu kwitną gatunki polne: ostrożeń polny, rdest plamisty, przetacznik perski, czyściec błotny, mięta polna, starzec zwyczajny, bylica piołun, wrotycz pospolity i łopian większy. Na łąkach pojawia się oman łąkowy, rdest wężownik, barszcz zwyczajny, dzięgiel leśny. Lipiec jest miesiącem kwitnienia wielu gatunków traw, tj.: kostrzewy olbrzymiej, kłosownicy leśnej i trzęślicy modrej. Na polach trwają żniwa rzepaku, żyta i pszenicy. W rezerwacie Bobry w Uhercach kwitnie krwawnica pospolita, trzcina pospolita, pałka szerokolistna, szczaw lancetowaty, sitowie leśne, trzcinnik lancetowaty. Skrzyp bagienny wysiewa zarodniki. W lasach rozkwitają: czartawa pospolita, niecierpek pospolity, przynęt purpurowy i wierzbówka kiprzyca. Zarodnikują widłaki: goździsty i jałowcowaty. Dojrzewają zarodniki nerecznicy samczej, paprotki zwyczajnej i orlicy pospolitej. Owocują maliny, poziomki, porzeczki czarne i czerwone oraz czeremcha. Brzoza wysiewa swe nasiona, kwitną lipy. Z grzybów obserwuje się owocniki: gołąbka jadalnego, podgrzybka zajączka, koźlarza pomarańczowożółtego, pieczarki lśniącej, maślaka zwyczajnego, podgrzybka złotawego i opieńki miodowej. Pojawia się śmiertelnie trujący muchomor sromotnikowy.

TOJAD MOŁDAWSKI

Latają grabarze pospolite i ścierwce, nekrofagi, czyli organizmy żywiące się padliną. Po zmierzchu można natknąć się na duże chrząszcze z rodziny biegaczowatych. Trwa rójka dyląża grabarza, dużego chrząszcza z rodziny kózkowatych. W starych prześwietlonych buczynach o południowej wystawce można zobaczyć najpiękniejszego chrząszcza w Bieszczadach – nadobnicę alpejską. Trwa lot godowy zawisaka borowca, mieniaka stróżnika i ęczowego. Pojawia się rusałka pawik. W połowie lipca można spotkać pierwsze pokolenie motyli rusałki żałobnika. Na połoninach latają gurówki. W lipcu kończą się lęgi niektórych gatunków ptaków, które już szykują się do odlotu. Na terenie ośrodka Caritas słychać śpiew zaganiacza, nocą odzywa się pójdźka. Do rui przystępuje kuna domowa i gronostaj. Wieczorem można podziwiać lot nietoperzy. Rozpoczynają się gody saren.

NIETOPERZ

RUSAŁKA PAWIK

WIERZBÓWKA KIPRZYCA

177

SIERPIEŃ

BALE SIANA

PADALEC

178

ŻUBRY

Sierpień jest miesiącem cieplejszym od czerwca, ale chłodniejszym od lipca. Suma opadów w porównaniu z poprzednim miesiącem ulega zmniejszeniu. Wilgotność powietrza jest porównywalna z lipcem. Dzień skraca się do 13 godzin i 40 minut. Na polach uprawnych kwitną ziemniaki, dojrzewa jęczmień i wies. Rozpoczynają się żniwa. Na ścierniskach kwitnie: tasznik pospolity, rdest ptasi, plamisty, powój polny, kurzyślad polny, przetacznik pospolity, rumian polny. Na połoninach zakwita goryczka trojeściowa. Przy szlakach można też spotkać duże koszyczki dziewięćsiła bezłodygowego. Kwitną wrzosy. Dojrzewają owoce cisa, tarniny, bzu czarnego, borówki czarnej i brzusznicy, jeżyny i szyszkojagody jałowca. Dojrzewają owoce wielu gatunków drzew (m.in. jarzębiny), i krzewów (bez koralowy, trzmielina). Zarodnie tworzy paprotka zwyczajna, podrzeń żebrowiec. Świat grzybów wzbogaca się o owocniki gąski ziemistej, lejkowca dętego oraz muchomora czerwonego. Nocą do lamp zbliżają się rolnice, nierzadko przylatuje największa przedstawicielka tej rodziny motyli nocnych, wstęgówka jesionówka. O tej porze trwa lot największego polskiego motyla, zmierzchnicy trupiej główki. W Sanie wędkarze łowią brzany, okonie i świnki. W Zalewie Solińskim łowi się lina, suma, leszcza i karpia. Przeobrażają się i wychodzą z wody traszki zwyczajne. Kończą etap kijanki kumaki górskie, pozostają jednak w wodzie. Z jaj wykluwają się: jaszczurka zwinka i padalec. Odlatuje derkacz, bączek, wilga, dudek, kukułka, muchołówka żałobna i jaskółka brzegówka. Na polach żerują gryzonie, tj. mysz polna i domowa oraz badylarka . Pod koniec sierpnia rozpoczynają się gody żubrów.

ZWINKA

WRZESIEŃ

DZIEWIĘCSIŁ BEZŁODYGOWY

GORYCZKA TROJEŚCIOWA

Wrzesień w Bieszczadach i Górach Słonnych bywa ciepły i słoneczny. Pod koniec miesiąca pojawiają się przymrozki i szron. Obserwuje się mniejsze ilości opadów w porównaniu do sierpnia. Wrasta wilgotność powietrza. W dniu 23 września następuje zrównanie dnia z nocą, który skraca się do 11 godzin i 4 minut. W ogrodach i sadach dojrzewają owoce: jabłka, gruszki, śliwki i orzechy włoskie. Rolnicy na polach dokonują orki oraz sieją zboża: ozime, żyto, pszenicę i jęczmień. Rozpoczynają się wykopki ziemniaków. Na polach i łąkach kwitną osty: zwisy i nastroszony. W Bieszczadzkim Parku Narodowym wśród roślinności wyróżnia się ostrożeń karpacki, nadal kwitnie goryczka trojeściowa i dziewięćsił bezłodygowy. Nad Sanem można zobaczyć zimowita jesiennego. Kwieci się bluszcz pospolity. Dojrzewają owoce dzikiej róży, trzmieliny pospolitej, derenia świdwy, leszczyny, głogu i berberysu. Owocują dęby szypułkowe, olsze czarne, jesiony wyniosłe, klony, jawory, lipy drobnolistne, cisy i buki. Otwierają się szyszki drzew iglastych, wysiewając w ten sposób nasiona. Niektóre drzewa zmieniają barwę liści. W lasach i na polanach owocują grzyby, na pniach pojawia się opieńka miodowa. Liście drzew owocowych odwiedza duża gąsienica zawisaka powojowca. Na ligustrze żeruje gąsienica zawisaka tawulca, na drzewach iglastych zawisaka borowca. Podczas bezwietrznych wieczorów przy świetle lamp gromadzą się ćmy: rolnice i zawisaki. W ciągu dnia latają rusałki: admirał, pawie oczko i żałobnik.

DĄB SZYPUŁKOWY

180

JELEŃ

Rozpoczyna się babie lato. Drobne pajączki przemieszczają się na duże odległości za pomocą długich i delikatnych nici, unoszonych przez wiatr. Trzciny i pałki wodne w rezerwacie Bobry w Uhercach wysiewają swe nasiona. Kijanki u wszystkich płazów kończą swój rozwój. W wodzie zostaje jedynie żaba wodna i kumak górski. W Zalewie Solińskim i Myczkowieckim szczupaki rozpoczynają swą wędrówkę w głębiny i pozostają tam do zimy. Ptaki masowo podejmują przeloty do zimowisk. Na niebie można obserwować klucze żurawi. Wędruje także gęś gęgawa. Odlatuje bocian czarny i siwerniak. Zwierzęta przygotowują się do zimowej hibernacji, żerują. Zapasy gromadzi wiewiórka, mysz leśna i wiele innych gryzoni. Wraz z pierwszymi przymrozkami rozpoczyna się rykowisko, czyli gody jeleni.

SEJMIK BOCIANI

WYKOPKI ZIEMNIAKÓW

181

PA Ź DZ I E R N I K 182

MUCHOMOR CZERWONY

NAD ZALEWEM SOLIŃSKIM

KLUCZ DZIKICH GĘSI

W Bieszczadach omawiany miesiąc często bywa pogodny. Planując górskie wędrówki należy jednak pamiętać, aby wziąć ze sobą ciepłe ubranie, gdyż niekiedy zdarzają się nocne i poranne przymrozki. W połowie października często zaczynają się słoty, połączone nierzadko z opadami śniegu w górach. Wraz z ochłodzeniem wzrasta wilgotność powietrza. Ostatni dzień października trwa 9 godzin i 40 minut. W przyrodzie zauważa się coraz mniej kwitnących roślin, wyjątek stanowi dziurawiec zwyczajny i rudbekia naga. Las przybiera intensywne barwy, które urozmaicają paletą kolorów górskie i kotlinne krajobrazy. Zielone pozostają drzewa iglaste, oprócz modrzewia. Pod koniec miesiąca, kiedy nadchodzą silne wiatry, opada listowie, pozostawiając po sobie nagie liściaste, przeważnie bukowe drzewostany. Dojrzewają szyszki świerka, modrzewia, jodły, szyszkojagody jałowca. Opadają owoce drzew liściastych: klonu, jaworu, lipy, dębu, buka i graba, Owady zapadają w sen zimowy. Znikają z lasów, łąk i pól. Motyl rusałka admirał wędruje na południe . Tarło rozpoczyna łosoś, troć i pstrąg. We wschodniej części Zalewu Myczkowieckiego gromadzą się duże stada kaczki krzyżówki, cyranki i cyraneczki. Na południe Europy odlatują muchołówki: szara i żałobna, pustułki, myszołowy, skowronki, drozdy, pliszki i gołębie, wrony, sójki, gawrony. Słychać śpiew sikor, kopciuszka i dzwońców, które pozostają w kraju. Przylatują goście z północy, jery, gile, jemiołuszki, czeczotki. Do godów przystępuje jarząbek. Na polanach i obrzeżach lasów w pełni trwa rykowisko jeleni. Pod koniec października, gdy gody kończą jelenie, rozpoczyna się ruja danieli, zwana bekowiskiem. Do jaskiń, szczelin skalnych, bunkrów i piwnic udają się szukające schronienia ropuchy szare, salamandry i nietoperze. Wiewiórka nadal gromadzi zapasy na zimę. Intensywnie żerują niedźwiedzie i borsuki. W sen zimowy zapada koszatka i popielica i jeż.

WIEWIÃ&#x201C;RKA

L I STO PA D

LODOWA HUBA NA POTOKU OLCHOWIECKIM

BOGATKA

JUDASZOWE SREBRNIKI - MIESIĄCZNICA TRWAŁA

184

Listopad to ostatni miesiąc jesieni, zazwyczaj jest chłodny i wilgotny. W górach coraz częściej pojawiają się opady śniegu lub deszczu ze śniegiem. Intensywność opadów porównywalna jest z październikiem, wzrasta jednakże wilgotność powietrza. Dzień skraca się w stosunku do poprzedniego miesiąca o 90 minut. Przyroda obumiera. Nie kwitnie żadna roślina, drzewa straciły wszystkie liście. Zieleń zachowują paprocie, mchy, barwinek, widłaki, bluszcz oraz drzewa i krzewy iglaste. Barwnymi owocami wyróżniają się krzewy cisa, irgi, jarzębiny, róży, głogu, śnieguliczki, bzu, rokitnika i berberysu. Dojrzewają ostatnie owoce jesionu, klonu, lipy i grabu. Wraz z nastaniem mrozów opadają na ziemię. Zżółkłe igliwie zrzuca modrzew, czy metasekwoja chińska w przydomowych ogrodach. Z grzybów pojawia się jeszcze opieńka miodowa, podgrzybek złotawy, gąska ziemista, maślak zwyczajny, pieprznik jadalny, lejkowiec dęty, czernidlak pospolity. Owady zimują w ziemi lub w dziuplach. Aktywny jest jedynie piędzik przedzimek, szkodnik drzew liściastych, którego gąsienice żerują na blaszkach liści, m.in. buka. Rozpoczyna się tarło sieja i sielawa, trwa łososia, pstrąga źródlanego i troci. Na miejsce naszych zimorodków przylatują osobniki tego samego gatunku z ółnocy Europy. Na południe odlatuje kopciuszek, pliszka górska i rudzik. Na polach coraz częściej można zobaczyć jastrzębie, szczygły, gawrony, kawki i wrony. Aktywne są dzięcioły: czarny, zielony, zielonosiwy. Przy karmniku można spotkać wróble, trznadle i sikory: bogatkę, ubogą i modrą. W lasach w niewielkich stadach obserwuje się ziębę, grubodzioba, szczygła, makolągwę, gila, i raniuszka. Na pniach drzew w lasach, parkach i sadach można zaobserwować pełzacza oraz kowalika. Myszy gromadzą ostatnie zapasy przed zapadnięciem w stan hibernacji. Pod koniec miesiąca rozpoczyna się huczka, czyli okres godowy dzików.

KLON

GRUDZIEŃ

SZADŹ W KORONACH DRZEW

MAŁY KAMIEŃ W REZERWACIE POLANKI

186

OWOCE RÓŻY ALPEJSKIEJ - PRZEŁĘCZ WYŻNIAŃSKA

Grudzień jest pierwszym miesiącem zimy. Zdarza się, że w Bieszczadach bywa najchłodniejszym, najwilgotniejszym i najbardziej pochmurnym miesiącem w roku z dużą ilością opadów śniegu. Na drzewach i krzewach można obserwować dobrze wykształcone pąki. Tarło kończy łosoś, troć i pstrąg źródlany, rozpoczyna miętus. Z północy Europy nadal przylatują: kawki, gawrony, szczygły, jemiołuszki, czeczotki, gile, jery i wrony. Wraz z osiadłymi sikorami, kuropatwami, wróblami ożywiają krajobraz pól i łąk. Zimują niektóre rudziki, strzyżyki, zięby, szpaki i kosy. Do karmników oprócz wyżej wymienionych ptaków, zagląda: dzwoniec, kowalik, trznadel i raniuszek. W lasach i na polach polują krogulce, jastrzębie oraz myszołów włochaty. Dolinę Sanu w poszukiwaniu pożywienia przemierzają bieliki, które przylatują z północnych części kraju. Na Jeziorze Myczkowieckim i na Sanie można obserwować duże stada łabędzi niemych i krzykliwych, krzyżówki, cyranki, cyraneczki i gągołów. Czasami wśród gromady ptactwa zobaczymy łyskę. W górach można zauważyć szybujące kruki. W lasach i parkach obserwuje się: dzięcioła, pełzacza, kowalika, puszczyka uralskiego, mysikrólika, czyżyka i krzyżodzioba świerkowego. Ten ostatni w grudniu składa jaja. Niedźwiedzie rozpoczynają zimową drzemkę, która w każdej chwili może zostać przerwana. Warunkiem snu niedźwiedzia jest zgromadzony zapas tłuszczu, kiedy go nie ma wystarczająco, poluje przez całą zimę. Od końca grudnia do lutego rozpoczyna się sezon godowy wilków. Na trawnikach wśród śniegu można obserwować kontrastujące z bielą ciemne kopczyki ziemi. Świadczą one o aktywności kretów. W sadach niemałe szkody czynią zające i nornica ruda. Ogryzając drzewka przyczyniają się do ich zamierania. Nad górskimi potokami można zauważyć ślady rzęsorka rzeczka. Ten niewielki chroniony ssak z rodziny owadożernych , posiada jad, który służy mu do obezwładniania zdobyczy.

QUEST ORW MYCZKOWCE

GALERIA PLENEROWA W OWR CARITAS

Quest OWR Myczkowce Witaj wędrowcze strudzony drogą w Bieszczady Niskie przywiodły Cię ścieżki, odnajdziesz tu spokój, poczujesz się sobą karpacka tożsamość to nie czas przeszły… Z parkingu do Zwierzyńca skieruj swe kroki, Znajdziesz tu lamy, daniele, jelenie woliery z ptakami podziwiaj mój drogi; przybędą tłumnie gdy jest ich karmienie. Stadnina Eden wierzchowców jest schronem Wierzchem, na saniach i bryczką uciecha Hipoterapia ma miejsce tu bowiem Chcesz poszaleć w siodle, spróbuj, nie czekaj. Spójrz na budynek za zwierząt zagrodą mieści się centrum wiedzy o cennych obszarach, wejdź tam i przyrodniczą wiedzę zdobądź przekonaj się o Natury 2000 darach! Drogą do bramy głównej udaj się śmiało po lewej tkwi orzeł z kostki kamiennej po prawej ogród to miejsce zyskało zwany biblijnym, tajemnic kryje wiele. W ogrodzie poznasz rośliny biblijne Historię i wiary odkryjesz arkana Sekretem przetkane i nieomylne Od stworzenia do Zmartwychwstania To biologa i geografa poligon Dydaktyki strefą jest dla teologa Setka gatunków, tajemnic milion Odnajdziesz tu Biblię, odnajdziesz Boga…

188

Grabową aleją w cieniu podążaj Zobaczysz park, więc zmysły swe wytężaj Dojdziesz i pewien bądź niespodzianki To karpackiego sakrum architektoniczna tężnia… Ogród ten urody sakralnej jest zdrojem wśród cerkwi i kościołów podążaj alejkami Nie zważaj co mówią, że to ich jest, a to Twoje Ekumenizm poczuj, wchłoń receptorami… Pod gontem i płatkami z blachy, w cieniu lip i dębów ponad sto świątyń ks. Janik zgromadził doceń ich piękno, wśród kopuł i zrębów przewodnik nie jedną ciekawostkę Ci zdradzi. We wschodnim kierunku niech wiedzie cię droga, podziwiaj turysto archiwa IPN-u dowiesz się, jak Bieszczady urządzano bez Boga, Ponad pół wieku dni żalu i gniewu. Sercem kompleksu jest duża kaplica Z Maryją, co trzyma różę w prawej dłoni Wnętrze jej skrywa świętych oblicza Idź jeśli chcesz się im pokłonić. Jeśli zaś głód i pragnienie Ci doskwiera Tuż obok znajdziesz kawiarnię z Franciszkiem W środku eksponatów wiele udało się uzbierać Z Bieszczadów fauną stwórz spotkania bliskie. To koniec wędrówki po całym kompleksie Co zwany jest Karpackim Mikrokosmosem Nad tym bogactwem skieruj swe refleksje Podążaj dalej za swego serca głosem Jeśli zaś zechcesz zwiedzić okolicę Pieszo lub z kijkami, skieruj się za bramę Spójrz na parkingu są barwne tablice Wskażą Ci ścieżki i trasy ciekawe.

189

Trasy Na Cały Rok TRASA NA STYCZEŃ - GEOARTAKCJE W DOLINIE SANU Trasa wycieczki uwzględnia atrakcje geologiczne w postaci pojedynczych skał, urwisk skalnych i piaskowcowych ostańców. Większość z podanych obiektów podlega ochronie w formie pomników przyrody nieożywionej. Przebieg: ORW Caritas w Myczkowcach – Myczkowce – Bóbrka – Orelec- Uherce Mineralne – Lesko – Łukawica – Manasterzec – Załuż – Bykowce – Sanok – Liszna – Sanok – Zagórz- Lesko – Myczkowce - OWR Caritas w Myczkowcach Dystans: 55 km

KAMIENIOŁOM W BÓBRCE Warto zobaczyć: Myczkowce O.W. „Caritas” • Ośrodek Jeździecki „Eden” z krytą ujeżdżalnią, możliwość przejażdżki bryczką lub organizacji kuligów, mini zoo, Centrum Informacji o Obszarach Natura 2000, wiaty ogniskowe dla grup wycieczkowych, korty tenisowe, Centrum Kultury Ekumenicznej (160 miniatur cerkwi i kościołów Północnych Karpat), Ogród Biblijny, liczne ścieżki edukacyjne i spacerowe, kawiarnia św. Franciszka Myczkowce • pomnik przyrody nieożywionej „Skała Myczkowiecka”, • dawna murowana cerkiew pw. św. Jerzego z 1911r. , pozostałości parku i spichlerza dworskiego • rezerwaty: „Przełom Sanu pod Zwierzyniem”, „Koziniec” • zapora wodna, Zalew Myczkowiecki Bóbrka • rezerwaty „Nad Jeziorem Myczkowieckim”, „Koziniec” • kamieniołom z punktem widokowym • galeria rzeźb przydrożnych, kapliczka pańszczyźniana, pomnik „Powstania Leskiego” • sowiecki żelbetonowy schron bojowy z 1939-41 r. Orelec • dawna cerkiew greckokatolicka z ok. 1740r. • pomnik tołhaja- zbójnika karpackiego • pomnik przyrody nieożywionej „Kamień Orelecki” Uherce Mineralne • barokowy kościół z 1757 r. • rezerwat faunistyczny „Bobry w Uhercach” • dwór Herbutów (zdewastowany) • pomnik przyrody nieożywionej „Wodospad w Uhercach Mineralnych” • Bieszczadzkie Drezyny Rowerowe Glinne • pomnik przyrody nieożywionej „Kamień Leski”

190

Lesko • zamek Kmitów i kościół parafialny z XVI w., • synagoga z XVII w. z galerią prac bieszczadzkich artystów • kirkut – największy cmentarz żydowski w Bieszczadach • park miejski z pomnikowymi okazami drzew • Wolańska Skała • sowieckie żelbetonowe schrony bojowe z 193941 r. Łukawica • prawoskręt do Bezmiechowej Górnej – lotnisko szybowcowe • torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Manasterzec • dawna cerkiew z 1820r. • rezerwat Góra Sobień ze ścieżką dydaktyczną i punktem widokowym • torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Załuż • XIX-wieczny zespół dworski • sowieckie żelbetonowe schrony bojowe z 193941 r. • cmentarz żołnierzy słowackich z II wojny światowej torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Bykowce • rezerwat Polanki ze ścieżką dydaktyczną • pomniki przyrody nieożywionej, źródła, pomniki przyrody: Mały i Duży Kamień • Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Sanisko w Bykowcach PLB180045 • zespół dworski z pocz. XXw. • sowieckie żelbetonowe schrony bojowe z 193941 r. DUŻY KAMIEŃ W REZERWACIE POLANKI Sanok • Park Krajobrazowy Gór Słonnych, Specjalny Obszar Ochrony Ptaków Góry Słonne PLB180003, Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk Góry Słonne PLH180013, Dorzecze Górnego Sanu PLH180021 i Rzeka San PLH180007 • Pomnik przyrody nieożywionej „Orli Kamień”, 12 pomników przyrody ożywionej (lipy, jesik i kasztanowiec), pomnik przyrody nieożywionej - źródełko siarkowe „Nad Wodospadem”, park miejski i Kopiec Mickiewicza, zespół dworsko-parkowy Mniszek-Tchórznickiego • Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku prawie 200 obiektów drewnianych, 38 ha powierzchni • Muzeum Historyczne w Zamku (ikony z XV-XIX w., malarstwo współczesne, największa na świecie kolekcja dzieł Zdzisława Beksińskiego • Rynek (Ratusz Miejski z XVIII w., budynek dawnej Rady Miejskiej z końca XIX w. , kamieniczki z XVIII i XIX w., pracownie ikon, sklepy i kramy z pamiątkami, Biuro Wystaw Artystycznych, CIT, kapliczka wotywna z 1810 ufundowana przez Ksawerego Krasickiego, Klasztor OO. Franciszkanów z 1640 r. – Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia • Pl. św. Michała (fundamenty średniowiecznego kościoła pw. Św. Michała Archanioła, kościół farny pw. Przemienienia Pańskiego, dom Mansjonarzy z połowy XVIII w. • Judaika: Mała Synagoga Klaus Sadogora, Synagoga Jad Charuzim, kirkut • zabytkowe budynki: zajazd z XVIII, dawny szynk “Bacówka” - siedziba dyrekcji MBL, budynek gimnazjum i liceum im. Królowej Zofii, dawne koszary 45 Galicyjskiego Regimentu Piechoty z 1912r., dawne koszary Landwehry, dawny Dom Żołnierza, kamienica Ramerówka z 1866r., budynek Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół

191

z przełomu XIX i XX w., willa Zaleskich, Willa Szomka, Willa Domańskich dawna C.K. Okręgowa Dyrekcja w Sanoku, budynek II LO, dawna Szkoła Ludowa im. Franciszka Józefa z 1898r., zajazd z XIX w. - siedziba dyrekcji Muzeum Historycznego • świątynie: Archikatedralny Sobór Prawosławny pw. Świętej Trójcy z 1784 r. z XVII w. z cudowną Ikoną Matki Boskiej Sanockiej, drewniana cerkiew grecko-katolicka pw. Wniebowstąpienia Pańskiego z 1844r., greckokatolicka cerkiew pw. św. Dymitra, Zbór Zielonoświątkowców, Kościół polsko-katolicki • ekspozycja militariów w dawnej jednostce wojskowej, ławeczka Dzielnego Wojaka Szwejka, sowieckie żelbetonowe schrony bojowe z 1939-41 r. • nekropolie przy ul. Matejki i Rymanowskiej, kwatera żołnierzy radzieckich, cmentarz jeńców radzieckich Zagórz • Droga Krzyżowa - galeria bieszczadzkich twórców • murowana cerkiew prawosławna pw. św. Michała Archanioła z 1836r. , murowana cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła z 1865r. • rzymskokatolicki kościół murowany z 1697 r. sanktuarium Matki Bożej z XV w. z ikoną Zwiastowania • ruiny klasztoru Karmelitów Bosych z XVIII w. z ogrodami i wieżą widokową torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Lesko - Glinne - Uherce Mineralne - Myczkowce - - Myczkowce OWR „Caritas”

ZALEW SOLIŃSKI I POŁONINY Z KAMIENIOŁOMU W BÓBRCE

192

TRASA NA LUTY – PIERWSZE ŚLADY PRZEDWIOŚNIA Trasa przeznaczona dla indywidualnego turysty oraz grup wycieczkowych. Godna polecenia pod koniec lutego ze względu na możliwość podziwiania kwitnących kobierców śnieżycy wiosennej w rezerwacie „Śnieżyca wiosenna w Dwerniczku”. Z Przełęczy Wyżnej 872 m n.p.m. można zdobyć Połoninę Wetlińską 1228m n.p.m. szlakiem żółtym. Przebieg trasy: ORW Caritas w Myczkowcach – Myczkowce Podkamionka – Uherce Mineralne – Olszanica – Ustianowa – Równia – Rabe – Żłobek – Czarna- Lutowiska – Smolnik – Dwerniczek - Dwernik – Nasiczne – Brzegi Górne – Przełęcz Wyżna – Wetlina – Smerek – Kalnica – Przysłup - Krzywe – Dołżyca – Buk – Polanki – Terka – Bukowiec – Wołkowyja – Polańczyk – Solina – Bóbrka - Myczkowce - OWR Caritas w Myczkowcach.

WODOSPAD NASICZNIAŃSKI

Dystans: 130 km

Warto zobaczyć: Myczkowce O.W. „Caritas” • Ośrodek Jeździecki „Eden” z krytą ujeżdżalnią, możliwość przejażdżki bryczką lub organizacji kuligów, mini zoo, Centrum Informacji o Obszarach Natura 2000, wiaty ogniskowe dla grup wycieczkowych, korty tenisowe, Centrum Kultury Ekumenicznej (160 miniatur cerkwi i kościołów Północnych Karpat), Ogród Biblijny, liczne ścieżki edukacyjne i spacerowe, kawiarnia św. Franciszka Uherce Mineralne • rezerwat faunistyczny „Bobry w Uhercach”, barokowy kościół z 1757 r., pomnik przyrody nieożywionej „Wodospad w Uhercach Mineralnych”, dwór Herbutów, Bieszczadzkie Drezyny Rowerowe, torowisko WęgierskoGalicyjskiej Kolei Żelaznej Olszanica • Zespół dworski: pałac Jordanów z 1902r. otoczony parkiem krajobrazowym • dawna murowana cerkiew pw. Wniebowzięcia MB z 1919 roku • torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Stefkowa • dawna drewniana cerkiew pw. św. Paraskewii z 1836-40 r. Ustjanowa • dawna drewniana cerkiew pw. św. Paraskewii z 1792 r. • Izba Pamięci Akcja H-T • torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Równia • dawna drewniana cerkiew pw. Opieki MB z początku XVIII w. Rabe • dawna drewniana cerkiew pw. św. Mikołaja z 1852 r. Żłobek • dawna drewniana cerkiew pw. Narodzenia NMP z 1830 r. • hodowla danieli i jeleni, Czarna • dawna drewniana cerkiew z 1834 r. Lutowiska • punkt widokowy • kościół rzymskokatolicki pw. Św. Stanisława Biskupa z 1911-1914r.

193

• kirkut z 2 połowy XVIII w. • cerkwisko z cmentarzem unickim • Ośrodek Naukowo – Dydaktyczny BdPN z salą dydaktyczną • stadnina koni huculskich • nasadzenia drzew - horoskop celtycki • Żywy zielnik” – czyli mini arboretum w Nadleśnictwie • punkt certyfikacyjny Bieszczadzkiego Produktu Lokalnego • Karczma pod Żubrem Smolnik nad Sanem • dawna cerkiew w stylu bojkowskim pw. Św. Michała Archanioła z 1791 r. wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO • Karczma Wilcze Echa • sery kozie przy dawnej cerkwi Dwerniczek • rezerwat „Śnieżyca wiosenna w Dwerniczku” Dwernik • kościół drewniany z lat 80-tych XXw. • zespół przyrodniczo –krajobrazowy Młyn w Dwerniku Nasiczne • jaskinie • ścieżka na Dwernik Kamień • ścieżka do doliny Caryńskiego • wodospad Nasiczniański Brzegi Górne • kamieniołom • cerkwisko i cmentarz bojkowski • szlak czerwony prowadzący na Połoninę Wetlińską i Caryńśką Przełęcz Wyżna 872 m n.p.m. • punkt widokowy • obelisk poświęcony pamięci Jerzego Harasymowicza (1933 – 1999) • pomnik „Ofiarom gór i ratownikom niosącym im pomoc” • wyjście szlaku żółtego do Schroniska Chatka Puchatka na Połoninie Wetlińskiej Wetlina • liczne punkty gastronomiczne i noclegowe • wyjście szlaku żółtego na Przełęcz Orłowicza i Paprotną • wyjście szlaku zielonego na Dział i Małą Rawkę • wodospad „Siklawa Ostrowskich” Smerek ŚNIEŻYCA WIOSENNA • basen kryty w ośrodku • wyjście szlaku czerwonego na Smerek i na Fereczatą Kalnica k. Wetliny • rezerwat „Olszyna łęgowa w Kalnicy” • wyciąg narciarski w O.W. Bogdanka Przełęcz Przysłup 651 m n.p.m • galeria „Fantasmagoria” • smażalnia pstrąga • stacja Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej • punkt widokowy • szlak na Jasło Krzywe • Stawy hodowlane – możliwość zakupu pstrągów

194

Dołżyca • stacja Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej • masyw Łopiennika (1069 m) • wyjście szlaku niebieskiego na Łopiennik Buk • galeria Czarny Kot, pasieka, dolina Solinki Polanki • droga do Łopienki • droga do ścieżki dydaktycznej w rezerwacie „Sine Wiry” • malownicze przełomy i drewniany most na Solince • wypały węgla drzewnego • kapliczka z 1896r.Terka • cerkwisko z ruiną dzwonnicy parawanowej • drewniane domy tradycyjne budownictwo ludowe Bukowiec • ścieżka dydaktyczna z wiatą ogniskową nad rzeką w Otaczani • ścieżka na Korbanię Wołkowyja • ośrodek zarybieniowy pstrąga PZW • cerkwisko z ruiną dzwonnicy parawanowej • lewoskręt do Górzanki • zagospodarowana plaża z wiatą grillową Polańczyk • dawna cerkiew murowana z 1908 r., sanktuarium maryjne • Kiczerka - miejsce widokowe w centrum wsi przy wieży ciśnień • uzdrowisko • liczne ścieżki spacerowe Myczków • murowany kościół i cerkiew gr. kat. z 1900 r. • Muzeum Bojków Solina • zapora w Solinie • elektrownia wodna Bóbrka • kamieniołom z punktem widokowym ŚNIEŻYCZKA PRZEBIŚNIEG • galeria rzeźb przydrożnych • rezerwaty przyrody „Koziniec”, „Nad Jeziorem Myczkowieckim” • pomnik Powstania Leskiego Myczkowce • pomnik przyrody „Skała Myczkowiecka” • dawna murowana cerkiew pw. św. Jerzego z 1911r. , pozostałości parku i spichlerza dworskiego • pozostałości parku i spichlerza dworskiego • rezerwat przyrody: „Przełom Sanu pod Grodziskiem” „Koziniec” • zapora wodna Myczkowce OWR „Caritas”

195

TRASA NA MARZEC - PIERWSZE ROŚLINNE OZNAKI WIOSNY W BIESZCZADACH ORAZ DAWNE WSIE Trasa umożliwia odnalezienie czytelnych śladów po dawnych bojkowskich wsiach oraz podziwianie barwnych kwiatów na dnie lasu i w dolinach potoków. Warto przespacerować się drogą: Polanki – Sine Wiry - Jaworzec – Łuh – Jaworzec – Kalnica (20 km). Można także skorzystać z oferty bieszczadzkich wypożyczalni rowerów. Krótszym 9-ciokilometrowym wariantem wycieczki jest spacer do rezerwatu „Sine Wiry”. Przebieg trasy: ORW Caritas w Myczkowcach – Myczkowce – Bóbrka – Solina – Myczków – Polańczyk – Wołkowyja – Bukowiec – Sakowczyk - Rajskie – Olchowiec – Polana – Czarna Górna – Lutowiska – Smolnik – Dwerniczek – Dwernik – Nasiczne – Brzegi Górne – Wetlina – Smerek – Przysłup – Krzywe – Dołżyca – Buk – Polanki – Terka – Bukowiec – Wołkowyja – Polańczyk – Solina – Bóbrka Myczkowce - OWR Caritas w Myczkowcach

POŁONINA WETLIŃSKA

Dystans: 145 km Warto zobaczyć:

196

Myczkowce O.W. „Caritas” • Ośrodek Jeździecki „Eden” z krytą ujeżdżalnią, możliwość przejażdżki bryczką lub organizacji kuligów, mini zoo, Centrum Informacji o Obszarach Natura 2000, wiaty ogniskowe dla grup wycieczkowych, korty tenisowe, Centrum Kultury Ekumenicznej (160 miniatur cerkwi i kościołów Północnych Karpat), Ogród Biblijny, liczne ścieżki edukacyjne i spacerowe, kawiarnia św. Franciszka Myczkowce • pomnik przyrody „Skała Myczkowiecka, dawna murowana dawna cerkiew pw. św. Jerzego z 1911r. , pozostałości parku i spichlerza dworskiego, rezerwat „Przełom Sanu pod Grodziskiem” i „Koziniec” Bóbrka • kamieniołom z punktem widokowym, galeria rzeźb przydrożnych, rezerwat przyrody „Koziniec” Solina • zapora w Solinie, elektrownia wodna, zapora w Solinie - panorama na Jezioro Solińskie i Połoninę Wetlińską Myczków • murowany kościół i cerkiew gr. kat. z 1900 r., Muzeum Bojków Polańczyk • dawna cerkiew murowana z 1908 r., sanktuarium maryjne, Kiczerka - punkt widokowy, uzdrowisko, liczne ścieżki spacerowe Wołkowyja • ośrodek zarybieniowy PZW, cerkwisko Sakowczyk Bukowiec • ścieżka prowadząca na Korbanię – punkt widokowy na Zalew Soliński, ścieżka dydaktyczna z wiatą ogniskową nad rzeką w Otaczani Rajskie • odnoga Sanu Zalewu Solińskiego, • cerkwisko, • droga do rezerwatu „Krywe” • miejsce po kopalni ropy naftowej Olchowiec • galeria przydrożna z pracami artystów bieszczadzkich

Chrewt • panorama na Jezioro Solińskie i dolinę wsi Paniszczów Polana • dawna drewniana cerkiew pw. św. Mikołaja z 1730r. • ruiny kościoła rzymskokatolickiego z dzwonnicą Czarna • galeria „Barak” z pracami artystów bieszczadzkich • kopalnia ropy naftowej • bar dla motocyklistów • ścieżki spacerowe • źródła mineralne • prawoskręt do Polany, Polańczyka, Hoczwi • dawna drewniana cerkiew pw. Św. Dymitra z 1834 r. • drewniane domy – tradycyjne budownictwo ludowe Lutowiska • kościół rzymskokatolicki pw. Św. Stanisława Biskupa z 1911-1914r., galeria prac artystów bieszczadzkich, Ekomuzeum „Trzy Kultury”, kirkut z 2 połowy XVIII w.,cerkwisko z cmentarzem unickim, Ośrodek Naukowo – Dydaktyczny BdPN z salą dydaktyczną, stadnina koni huculskich, punkt widokowy, Żywy zielnik” – czyli mini arboretum, punkt certyfikacyjny Bieszczadzkiego Produktu Lokalnego, Karczma pod Żubrem Smolnik nad Sanem • dawna cerkiew w stylu bojkowskim pw. Św. Michała Archanioła z 1791 r. wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, Karczma Wilcze Echa, sery kozie przy dawnej cerkwi Dwerniczek • Rezerwat „Śnieżyca wiosenna w Dwerniczku” Dwernik • kościół drewniany z lat 80-tych XX w., zespół przyrodniczo –krajobrazowy „Młyn w Dwerniku” Nasiczne • jaskinie, ścieżka na Dwernik Kamień, ścieżka do doliny Caryńskiego, wodospad Nasiczniański

CEBULICA DWULISTNA

197

Brzegi Górne • kamieniołom, cerkwisko i cmentarz bojkowski, szlak czerwony Przełęcz Wyżna 872 m n.p.m. • punkt widokowy, obelisk poświęcony pamięci Jerzego Harasymowicza, pomnik „Ofiarom gór i ratownikom niosącym im pomoc”, wyjście szlaku żółtego do Schroniska Chatka Puchatka na Połoninie Wetlińskiej Wetlina • wyjście szlaku żółtego na Przełęcz Orłowicza, wodospad „Siklawa Ostrowskich” Smerek • basen kryty, szlak czerwony Kalnica k. Wetliny • rezerwat „Olszyna łęgowa w Kalnicy”, wyciąg narciarski w O.W. Bogdanka Przełęcz Przysłup 651 m n.p.m • galeria „Fantasmagoria”, smażalnia pstrąga, stacja Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej, punkt widokowy, szlak na Jasło Krzywe • Stawy hodowlane – możliwość zakupu pstrągów Dołżyca • masyw Łopiennika Buk Polanki • dolina Łopienki, rezerwat „Sine Wiry”, dolina Solinki Terka • cerkwisko, Smażalnia Pstrąga, dolina Solinki Bukowiec • lewoskręt do Terki skrót do Dołżycy • ścieżka dydaktyczna • wiata ogniskowa Wołkowyja • ośrodek zarybieniowy, cerkwisko, lewoskręt do Górzanki Polańczyk • dawna cerkiew murowana z 1908 r., Kiczerka - miejsce widokowe w centrum wsi przy wieży ciśnień, uzdrowisko, gastronomia, liczne ścieżki spacerowe Myczków • murowana kościół i cerkiew gr. kat. z 1900 r., Solina • zapora w Solinie, panorama na Jezioro Solińskie i Połoninę Wetlińską Bóbrka • kamieniołom z punktem widokowym, galeria rzeźb przydrożnych, rezerwat przyrody „Koziniec” i „Nad Jeziorem Myczkowieckim” Myczkowce • pomnik przyrody „Skałki Myczkowieckie, dawna cerkiew murowana, pozostałości parku podworskiego, rezerwaty „Przełom Sanu pod Grodziskiem” i „Koziniec”, zapora wodna OWR Caritas w Myczkowcach TARNICA

198

TRASA NA KWIECIEŃ – KOBIERCE KWIATÓW W DOLNOREGLOWEJ BUCZYNIE, ŁĘGACH; SPACER PO UŚPIONEJ MROZEM POŁONINIE Trasa umożliwia podziwianie budzącej się do życia przyrody na obszarach trzech parków krajobrazowych, Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu oraz Bieszczadzkiego Parku Narodowego.

SADY PRZY CHYŻY

Przebieg trasy: ORW Caritas w Myczkowcach – Myczkowce Podkamionka – Uherce Mineralne – Olszanica – Ustianowa – Ustrzyki Dolne - Hoszów – Rabe – Żłobek – Czarna- Lutowiska – Smolnik – Stuposiany – Pszczeliny – Bereżki – Ustrzyki Górne – Przełęcz Wyżniańska – Brzegi Górne – Przełęcz Wyżna – Wetlina – Smerek – Kalnica – Przysłup Krzywe – Dołżyca – Cisna – Habkowce – Jabłonki – Bystre – Baligród – Mchawa – Nowosiółki – HoczewWeremień – Huzele – Lesko – Glinne – Uherce Mineralne – Myczkowce Podkamionka - ORW Caritas w Myczkowcach

Dystans: 155 km Warto zobaczyć: Myczkowce O.W. „Caritas” • Ośrodek Jeździecki „Eden” z krytą ujeżdżalnią, możliwość przejażdżki bryczką lub organizacji kuligów, mini zoo, Centrum Informacji o Obszarach Natura 2000, wiaty ogniskowe dla grup wycieczkowych, korty tenisowe, Centrum Kultury Ekumenicznej (160 miniatur cerkwi i kościołów Północnych Karpat), Ogród Biblijny, liczne ścieżki edukacyjne i spacerowe, kawiarnia św. Franciszka Myczkowce - Podkamionka • aleja wiązowo-lipowa, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Uherce Mineralne • rezerwat faunistyczny „Bobry w Uhercach”, Ekomuzeum „W krainie bobrów”, barokowy kościół z 1757 r., wodospad na Olszance, dwór Herbutów, Bieszczadzkie Drezyny Rowerowe, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Olszanica • pałac Jordanów z 1902r. otoczony parkiem krajobrazowym, dawna murowana cerkiew z 1923 roku, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Stefkowa • dawna drewniana cerkiew 1836-40 r. torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Ustjanowa • dawna drewniana cerkiew z 1792 r. , Izba Pamięci Akcja H-T torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Ustrzyki Dolne • Bieszczadzkie Muzeum Przyrodnicze • murowana cerkiew greckokatolicka z ikonostasem z 1874 r. • kirkut • Muzeum Młynarstwa i Wsi • Kościół z ikoną Matki Boskiej z Bełza • Strwiąż • Pływalnia Delfin • kościół murowany z 1664 r. Sanktuarium Matki Bożej z ikoną z Rudek k. Lwowa w Jasieniu • torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Hoszów • drewniana cerkiew pw. Św. Mikołaja z 1938 r. • Restauracja i Hotel Bieszczadzka Ostoja

199

Rabe • dawna drewniana cerkiew z 1852 r. pw. św. Mikołaja Żłobek • dawna drewniana cerkiew pw. Narodzenia NMP z 1830 r., hodowla danieli, wododział Czarna • galeria „Barak” z pracami artystów bieszczadzkich, kopalnia ropy naftowej, bar dla motocyklistów, ścieżki spacerowe, źródła mineralne, dawna drewniana cerkiew pw. Św. Dymitra z 1834 r., drewniane domy – tradycyjne budownictwo ludowe Lutowiska • punkt widokowy, kościół rzymskokatolicki z 1911-1914r., Ekomuzeum Trzy Kultury, kirkut z 2 połowy XVIII w., cerkwisko z cmentarzem unickim, Ośrodek Naukowo – Dydaktyczny BdPN z salą dydaktyczną , stadnina koni huculskich, horoskop celtycki, żywy zielnik” – czyli mini arboretum, punkt certyfikacyjny Bieszczadzkiego Produktu Lokalnego, Karczma pod Żubrem Smolnik nad Sanem • dawna cerkiew w stylu bojkowskim z 1791 r. UNESCO, Karczma Wilcze Echa, sery kozie przy dawnej cerkwi Stuposiany • Cerkwisko z cmentarzem – zespół przyrodniczo-krajobrazowy • siedziba nadleśnictwa Stuposiany • lewoskręt do Mucznego Pszczeliny • ścieżka przyrodnicza „Jodła” • meandry Wołosatego Bereżki • cerkwisko – wieniec • przyczółki mostów przedwojennej kolejki wąskotorowej • granica Bieszczadzkiego Parku Narodowego • dolina Wołosatego • wyjście szlaku niebieskiego na Widełki i Magurę Stuposiańską

POŁONINA CARYŃSKA I TARNICA Z WETLIŃSKIEJ

200

• droga do Schroniska Studenckiego Koliba • punkt kasowo-biletowy BdPN Ustrzyki Górne • stacja ratunkowa GOPR • wyjście szlaku czerwonego na Połoninę Caryńską i Szeroki Wierch • wyjście szlaku niebieskiego na Wielką Rawkę i Wołosate • punkt kasowo-biletowy BdPN • punkty gastronomiczne i noclegowe • kościół rzymskokatolicki z ośrodkiem noclegowym • strażnica Straży Granicznej • siedziba Dyrekcji Bieszczadzkiego Parku Narodowego Przełęcz Wyżniańska 890 m n.p.m. • Punkt kasowy BPN – szlak zielony prowadzący na Małą Rawkę i Połoninę Caryńśką Brzegi Górne • cerkwisko i cmentarz bojkowski, szlak czerwony prowadzący na Połoninę Wetlińską i Caryńśką Przełęcz Wyżna 872 m n.p.m. • punkt widokowy, obelisk poświęcony pamięci Jerzego Harasymowicza (1933 – 1999), • pomnik „Ofiarom gór i ratownikom niosącym im pomoc”, wyjście szlaku żółtego do Schroniska Chatka Puchatka na Połoninie Wetlińskiej Wetlina • liczne punkty gastronomiczne i noclegowe, wyjście szlaku żółtego na Przełęcz Orłowicza i Paprotną, wyjście szlaku zielonego na Dział i Małą Rawkę, wodospad „Siklawa Ostrowskich” Smerek • liczne punkty gastronomiczne i noclegowe, basen kryty w ośrodku, wyjście szlaku czerwonego na Smerek i na Fereczatą Kalnica k. Wetliny • rezerwat „Olszyna łęgowa w Kalnicy”, wyciąg narciarski w O.W. Bogdanka Przełęcz Przysłup 651 m n.p.m • galeria „Fantasmagoria”, smażalnia pstrąga, stacja bieszczadzkiej ciuchci, punkt widokowy, szlak na Jasło Krzywe • Stawy hodowlane – możliwość zakupu pstrągów Dołżyca • masyw Łopiennika (1069 m) • wyjście szlaku niebieskiego na Łopiennik Cisna • galerie bieszczadzkich artystów • galeria Czarny Kot • miejsce martyrologii „Betlejemka” • kościół rzymskokatolicki pw. Stanisław Biskupa z 1914r. Habkowice • widokowy przejazd przez Jabłońską Górę Jabłonki • pomnik gen. K. Świerczewskiego • rezerwat „Woronikówka” Kołonice • rezerwat „Cisy na Górze Jawor” Bystre • obelisk Aleksander Fredry • wyciąg narciarski i basen kryty w O.W. Zelmer • cerkwisko i cmentarz z XVIII w. • lewoskręt do Rabego Baligród • cmentarz wojskowy żołnierzy polskich i radzieckich poległych w latach 1944-47 • rzymskokatolicki kościół murowany pw. Niepokalanego Poczęcia NMP z 1877r. • rynek: obelisk ofiar mordu z 6 sierpnia 1944 r. i czołg T - 44 – pomnik wyzwolenia 24 X 1944r. • cerkiew greckokatolicka pw. Zaśnięcia MB z 1829 r.

201

• kirkut z nagrobkiem z 1716 r. Mchawa • kaplica grobowa oraz kaplica odpustowa z 1823 r. Nowosiółki • kapliczka greckokatolicka z 1912r. • kościółek z 2/3 sierpnia 1975r. • Muzeum Łowiectwa p. Henryki i Jurka Wałachowskich „Knieja” Hoczew • kościół rzymskokatolicki pw. Św. Anny z 1745r. • prywatna galeria Zdzisława Pękalskiego • pomnik przyrody „Progi skalne na Hoczewce” Lesko • zamek Kmitów i kościół parafialny z XVI w. • synagoga z XVII w. z galerią prac bieszczadzkich artystów • kirkut – największy cmentarz żydowski w Bieszczadach • park miejski z pomnikowymi okazami drzew • Wolańska Skała • sowieckie żelbetonowe schrony bojowe z 1939-41 r. Glinne • pomnik przyrody nieożywionej „Kamień Leski” Uherce Mineralne • rezerwat faunistyczny „Bobry w Uhercach”, Ekomuzeum „W krainie bobrów”, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Myczkowce O.W. „Caritas”

ŁAN CZOSNKU NIEDŹWIEDZIEGO

202

TRASA NA MAJ – ZDOBYĆ TARNICĘ Trasa umożliwia podziwianie kwitnących drzew, krzewów i kwiatów na obszarach chronionych w Bieszczadach. Z Wołosatego warto wybrać się na Tarnicę, z której schodzimy do Ustrzyk Górnych przez Szeroki Wierch. Przebieg trasy: ORW Caritas w Myczkowcach – Myczkowce – Bóbrka – Solina - Myczków – Berezka – Średnia Wieś – Bachlawa - Hoczew- Nowosiółki – Mchawa – Baligród – Bystre – Jabłonki – Habkowce – Cisna – Dołżyca – Krzywe – Przysłup - Kalnica – Smerek – Wetlina – Przełęcz Wyżna – Brzegi Górne – Przełęcz Wyżniańska – Ustrzyki Górne – Bereżki Pszczeliny – Stuposiany – Smolnik – Lutowiska – Czarna – Żłobek - Rabe – Hoszów – Ustrzyki Dolne - Ustianowa – Olszanica – Uherce Mineralne –Myczkowce Podkamionka - OWR Caritas w Myczkowcach

WIDOK Z TARNICY

Dystans: 165 km Warto zobaczyć: Myczkowce O.W. „Caritas” • Ośrodek Jeździecki „Eden” z krytą ujeżdżalnią, możliwość przejażdżki bryczką lub organizacji kuligów, mini zoo, Centrum Informacji o Obszarach Natura 2000, wiaty ogniskowe dla grup wycieczkowych, korty tenisowe, Centrum Kultury Ekumenicznej (160 miniatur cerkwi i kościołów Północnych Karpat), Ogród Biblijny, liczne ścieżki edukacyjne i spacerowe, kawiarnia św. Franciszka Myczkowce • pomnik przyrody nieożywionej „Skała Myczkowiecka” • dawna murowana dawna cerkiew pw. św. Jerzego z 1911r. , pozostałości parku i spichlerza dworskiego • rezerwaty: „Przełom Sanu pod Zwierzyniem”, „Koziniec” • zapora wodna, Zalew Myczkowiecki Bóbrka • rezerwat przyrody „Nad Jeziorem Myczkowieckim” i„Koziniec” • kamieniołom z punktem widokowym • galeria rzeźb przydrożnych, bunkier Solina • zapora w Solinie, elektrownia wodna Myczków • murowany kościół i cerkiew gr. kat. z 1900 r., Muzeum Bojków Berezka • stadnina koni, ruina cerkwi, szlaki spacerowe Średnia Wieś • rzymskokatolicki kościół drewniany pw. Wniebowzięcia MB z 1608r. • park i z pomnikowymi okazami drzew, • cerkwisko Bachlawa Hoczew • kościół rzymskokatolicki pw. Św. Anny z 1745r., prywatna galeria Zdzisława Pękalskiego, pomnik przyrody „Progi skalne na Hoczewce” Nowosiółki • kościółek z 2/3 sierpnia 1975r., Muzeum Przyrodniczo-Łowieckie p. Henryki i Jurka Wałachowskich „Knieja”

203

Mchawa • kaplica grobowa oraz kaplica odpustowa “Boga Ojca” z 1823 r. Baligród • cmentarz wojskowy żołnierzy polskich i radzieckich poległych w latach 1944-47, rzymskokatolicki kościół murowany pw. Niepokalanego Poczęcia NMP z 1877r., rynek: obelisk ofiar mordu z 6 sierpnia 1944 r. i czołg T - 44 – pomnik wyzwolenia 24 X 1944r., cerkiew greckokatolicka pw. Zaśnięcia MB z 1829 r., kirkut z nagrobkiem z 1716r. Bystre • obelisk Aleksander Fredry, wyciąg narciarski i basen kryty w O.W. Zelmer, cerkwisko i cmentarz z XVIII w., lewoskręt do Rabego Kołonice • rezerwat „Cisy na Górze Jawor” Jabłonki • pomnik gen. K. Świerczewskiego, rezerwat „Woronikówka” Habkowice • widokowy przejazd przez Jabłońską Górę Cisna • galerie bieszczadzkich artystów, galeria Czarny Kot, miejsce martyrologii „Betlejemka”, kościół rzymskokatolicki pw. Stanisława Biskupa z 1914r. Dołżyca • masyw Łopiennika (1069 m), wyjście szlaku niebieskiego na Łopiennik Krzywe • stawy hodowlane – możliwość zakupu pstrągów Przełęcz Przysłup 651 m n.p.m • galeria „Fantasmagoria”, smażalnia pstrąga, stacja bieszczadzkiej ciuchci, punkt widokowy, szlak na Jasło Kalnica k. Wetliny • rezerwat „Olszyna łęgowa w Kalnicy”, wyciąg narciarski w O.W. Bogdanka Smerek

204

TARNICA Z SZEROKIEGO WIERCHU

• liczne punkty gastronomiczne i noclegowe, basen kryty w ośrodku, wyjście szlaku czerwonego na Smerek i na Fereczatą Wetlina • wyjście szlaku żółtego na Przełęcz Orłowicza i Paprotną, wyjście szlaku zielonego na Dział i Małą Rawkę, wodospad „Siklawa Ostrowskich” Przełęcz Wyżna 872 m n.p.m. • punkt widokowy, obelisk poświęcony pamięci Jerzego Harasymowicza (1933 – 1999), pomnik „Ofiarom gór i ratownikom niosącym im pomoc”, wyjście szlaku żółtego do Schroniska Chatka Puchatka na Połoninie Wetlińskiej Brzegi Górne • cerkwisko i cmentarz bojkowski, szlak czerwony prowadzący na Połoninę Wetlińską i Caryńśką Przełęcz Wyżniańska 890 m n.p.m. • punkt kasowy BPN – szlak zielony prowadzący na Małą Rawkę i Połoninę Caryńśką Ustrzyki Górne • stacja ratunkowa GOPR, wyjście szlaku czerwonego na Połoninę Caryńską i Szeroki Wierch, wyjście szlaku niebieskiego na Wielką Rawkę i Wołosate, punkt kasowo-biletowy BdPN, punkty gastronomiczne i noclegowe, kościół rzymskokatolicki z ośrodkiem noclegowym, strażnica Straży Granicznej, siedziba Dyrekcji Bieszczadzkiego Parku Narodowego Wołosate • wyjście szlaku niebieskiego i czerwonego, punkt kasowo-biletowy BdPN, cerkwisko, Hodowla Zachowawcza Konia Huculskiego Ustrzyki Górne Bereżki • cerkwisko – wieniec • przyczółki mostów przedwojennej kolejki wąskotorowej • granica Bieszczadzkiego Parku Narodowego • dolina Wołosatego • wyjście szlaku niebieskiego na Widełki i Magurę Stuposiańską

TARNICA

205

• droga do Schroniska Studenckiego Koliba • punkt kasowo-biletowy BdPN Pszczeliny • ścieżka przyrodnicza „Jodła”, meandry Wołosatego Stuposiany • cerkwisko z cmentarzem – zespół przyrodniczo-krajobrazowy,siedziba nadleśnictwa Stuposiany,lewoskręt do Mucznego Smolnik nad Sanem • dawna cerkiew w stylu bojkowskim z 1791 r. UNESCO,Karczma Wilcze Echa, sery kozie przy dawnej cerkwi Lutowiska • punkt widokowy, kościół rzymskokatolicki z 1911-1914, Ekomuzeum Trzy Kultury, kirkut z 2 połowy XVIII w. , cerkwisko z cmentarzem unickim, Ośrodek Naukowo – Dydaktyczny BdPN z salą dydaktyczną , stadnina koni huculskich, horoskop celtycki, żywy zielnik” – czyli mini arboretum, punkt certyfikacyjny Bieszczadzkiego roduktu Lokalnego, Karczma pod Żubrem Czarna • galeria „Barak” z pracami artystów bieszczadzkich, dawna drewniana cerkiew z 1834 r. kopalnia ropy naftowej, bar dla motocyklistów, ścieżki spacerowe, źródła mineralne Żłobek • dawna drewniana cerkiew z 1830 r., hodowla danieli Rabe • dawna drewniana cerkiew z 1852 r. pw. św. Mikołaja Hoszów • drewniana cerkiew z 1938 r. Restauracja i Hotel Bieszczadzka Ostoja Ustrzyki Dolne • Bieszczadzkie Muzeum Przyrodnicze, murowana cerkiew prawosławna z ikonostasem z 1874 r., kirkut, Muzeum Młynarstwa i Wsi, Kościół z ikoną Matki Boskiej z Bełza, Strwiąż, Pływalnia Delfin, kościół murowany z 1664 r. Sanktuarium Matki Bożej z ikoną z Rudek k. Lwowa w Jasieniu, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Ustjanowa • dawna drewniana cerkiew z 1792 r. murowana kaplica dworska, Izba Pamięci Akcja H-T torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Stefkowa • dawna drewniana cerkiew 1836-40 r. torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Olszanica • pałac Jordanów z 1902r. otoczony parkiem krajobrazowym, dawna murowana cerkiew z 1923 roku, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Uherce Mineralne • rezerwat faunistyczny „Bobry w Uhercach”, Ekomuzeum „W krainie bobrów”, barokowy kościół z 1757 r. otoczony murem obronnym, wodospad na Olszance, dwór Herbutów, Browar Ursa Mior, Bieszczadzkie Drezyny Rowerowe, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Myczkowce - Podkamionka • aleja wiązowo-lipowa, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Myczkowce O.W. „Caritas”

206

TRASA NA CZERWIEC – NAJPIĘKNIEJSZE ŚCIEŻKI DYDAKTYCZNE W BIESZCZADACH Trasa pozawala na podziwianie brzegów Zalewu Solińskiego, Myczkowieckiego, zabytków architektury drewnianej zagrody pokazowej żubrów oraz najlepszych ścieżek dydaktycznych Leśnego kompleksu Promocyjnego i Bieszczadzkiego Parku Narodowego.

ŚCIEŻKA DYDAKTYCZNA

Przebieg trasy: OWR Caritas w Myczkowcach – Myczkowce – Bóbrka – Solina – Polańczyk – Wołkowyja – Bukowiec- Sakowczyk – Rajskie – Olchowiec – Polana – Czarna – Lutowiska – Smolnik - Stuposiany – Muczne – Tarnwa Niżna – Muczne – Stuposiany – Smolnik – Lutowiska – Czarna – Żłobek - Rabe – Równia - Ustianowa – Olszanica – Uherce Mineralne –Myczkowce Podkamionka - OWR Caritas w Myczkowcach Dystans: 152 km

Warto zobaczyć: Myczkowce O.W. „Caritas” • Ośrodek Jeździecki „Eden” z krytą ujeżdżalnią, możliwość przejażdżki bryczką lub organizacji kuligów, mini zoo, Centrum Informacji o Obszarach Natura 2000, wiaty ogniskowe dla grup wycieczkowych, korty tenisowe, Centrum Kultury Ekumenicznej (160 miniatur cerkwi i kościołów Północnych Karpat), Ogród Biblijny, liczne ścieżki edukacyjne i spacerowe, kawiarnia św. Franciszka Myczkowce • pomnik przyrody nieożywionej „Skała Myczkowiecka” • dawna murowana cerkiew pw. św. Jerzego z 1911r. , pozostałości parku i spichlerza dworskiego • rezerwaty: „Przełom Sanu pod Zwierzyniem”, „Koziniec” • zapora wodna, Zalew Myczkowiecki Bóbrka • rezerwaty przyrody „Nad Jeziorem Myczkowieckim” i „Koziniec” • kamieniołom z punktem widokowym • galeria rzeźb przydrożnych • bunkier Solina • zapora w Solinie, elektrownia wodna, rejsy statkami po zalewie, wypożyczalnie sprzętu wodnego Myczków • murowany kościół i cerkiew gr. kat. z 1900 r., Muzeum Bojków Polańczyk • dawna cerkiew murowana z 1908 r., sanktuarium maryjne, Kiczerka - punkt widokowy, uzdrowisko, liczne ścieżki spacerowe, rejsy statkami po zalewie, wypożyczalnie sprzętu wodnego Wołkowyja • ośrodek zarybieniowy, cerkwisko, wypożyczalnie sprzętu wodnego Sakowczyk Bukowiec • ścieżka prowadząca na Korbanię – punkt widokowy na Zalew Soliński Rajskie • odnoga Sanu Zalewu Solińskiego, cerkwisko Olchowiec • galeria przydrożna z pracami artystów bieszczadzkich, wypał węgla

207

Chrewt • panorama na Jezioro Solińskie i dolinę wsi Paniszczów, wypożyczalnie sprzętu wodnego Polana • dawna drewniana cerkiew z 1730r., ruiny kościoła rzymskokatolickiego z dzwonnicą, punkt widokowy Czarna • galeria „Barak” z pracami artystów bieszczadzkich, dawna drewniana cerkiew z 1834 r. kopalnia ropy naftowej, bar dla motocyklistów, ścieżki spacerowe, źródła mineralne Lutowiska • punkt widokowy, kościół rzymskokatolicki z 1911-1914, Ekomuzeum Trzy Kultury, kirkut z 2 połowy XVIII w. , cerkwisko z cmentarzem unickim, Ośrodek Naukowo – Dydaktyczny BdPN z salą dydaktyczną , stadnina koni huculskich, horoskop celtycki, żywy zielnik” – czyli mini arboretum, punkt certyfikacyjny Bieszczadzkiego roduktu Lokalnego, Karczma pod Żubrem Smolnik nad Sanem • cerkiew w stylu bojkowskim z 1791 r. UNESCO • Karczma Wilcze Echa • Sery kozie Stuposiany • cerkwisko z cmentarzem – zespół przyrodniczo-krajobrazowy, siedziba nadleśnictwa Stuposiany, lewoskręt do Mucznego Muczne • zagroda z żubrami, Muzeum Wypału, placówka edukacyjna Leśnego Kompleksu Promocyjnego Lasy Bieszczadzkie, ścieżki dydaktyczne Tarnawa Niżna • kościół rzymskokatolicki, stadnina koni, torfowiska wysokie, ścieżki dydaktyczne BdPN Muczne - Stuposiany - Smolnik - Lutowiska - Czarna Żłobek • dawna drewniana cerkiew z 1830 r. • hodowla danieli

WYPAŁ WĘGLA

208

• wododział Rabe • dawna drewniana cerkiew z 1852 r. pw. św. Mikołaja Hoszów • drewniana cerkiew z 1938 r. • Restauracja i Hotel Bieszczadzka Ostoja Ustrzyki Dolne • Bieszczadzkie Muzeum Przyrodnicze, murowana cerkiew prawosławna z ikonostasem z 1874 r., kirkut, Muzeum Młynarswa i Wsi, Kościół z ikoną Matki Boskiej z Bełza • Strwiąż, Pływalnia Delfin, kościół murowany z 1664 r. Sanktuarium Matki Bożej z ikoną z Rudek k. Lwowa w Jasieniu, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Ustjanowa • dawna drewniana cerkiew z 1792 r. , murowana kaplica dworska, Izba Pamięci Akcja H-T, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Stefkowa • dawna drewniana cerkiew 1836-40 r., torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Olszanica • pałac Jordanów z 1902r. otoczony parkiem krajobrazowym, dawna murowana cerkiew z 1923 roku, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Uherce Mineralne • rezerwat faunistyczny „Bobry w Uhercach”, Ekomuzeum „W krainie bobrów”, barokowy kościół z 1757 r. otoczony murem obronnym, wodospad na Olszance, dwór Herbutów, Browar Ursa Mior, Bieszczadzkie Drezyny Rowerowe, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Myczkowce O.W. „Caritas”

TORFOWISKO WYSOKIE W TARNAWIE

209

TRASA NA LIPIEC – DOLINA OSŁAWY Trasa prowadzi doliną Sanu, Osławy, Osławicy, Solinki i Hoczewki. Umożliwia poznanie architektury drewnianej, świątyń obrządku wschodniego. Warto udać się z Komańczy do dwóch rezerwatów „Zwiezło” i „Przełom Osławy pod Duszatynem”. Przebieg trasy: ORW Caritas w Myczkowcach – Myczkowce – Uherce Mineralne – Lesko – Huzele Tarnawa Dolna – Czaszyn – Brzozowiec – Kulaszne – Szczawne – Rzepedź – Komańcza – Osławica – Radoszyce – Wola Michowa – Cisna – Jabłonki – Bystre – Baligród – Nowosiólki – Hoczew – Bachlawa – Średnia Wieś – Berezka – Myczków – Solina – Bóbrka – Myczkowce – ORW Caritas w Myczkowcach Dystans: 125 km

IKONOSTAS W CERKWI W SZCZAWNEM Warto zobaczyć: Myczkowce O.W. „Caritas” • Ośrodek Jeździecki „Eden” z krytą ujeżdżalnią, możliwość przejażdżki bryczką lub organizacji kuligów, mini zoo, Centrum Informacji o Obszarach Natura 2000, wiaty ogniskowe dla grup wycieczkowych, korty tenisowe, Centrum Kultury Ekumenicznej (160 miniatur cerkwi i kościołów Północnych Karpat), Ogród Biblijny, liczne ścieżki edukacyjne i spacerowe, kawiarnia św. Franciszka Uherce Mineralne • rezerwat faunistyczny „Bobry w Uhercach”, Ekomuzeum „W krainie bobrów”, barokowy kościół z 1757 r., wodospad na Olszance, dwór Herbutów, Bieszczadzkie Drezyny Rowerowe, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Glinne • pomnik przyrody nieożywionej „Kamień Leski” Lesko • zamek Kmitów i kościół parafialny z XVI w., synagoga z XVII w. z galerią prac bieszczadzkich artystów, kirkut – największy cmentarz żydowski w Bieszczadach, park miejski z pomnikowymi okazami drzew, Wolańska Skała, sowieckie żelbetonowe schrony bojowe z 1939-41 r. Huzele • Góra Gruszka - miejsce martyrologii Tarnawa Dolna • torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Czaszyn • murowana cerkiew greckokatolicka p.w. Św. Mikołaja z 1835r. Brzozowiec • panorama na Beskid Niski, Bieszczady, Pogórze Bieszczadzkie oraz Góry Słonne Kulaszne • najmłodsza cerkiew grekokatolicka w Bieszczadach z 2003r. Szczawne • czynna cerkiew prawosławna z 1888 r. Rzepedź • czynna filialna cerkiew greckokatolicka z 1824 r. • torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej

210

Komańcza • Klasztor Sióstr Nazaretanek • cerkiew greckokatolicka • prywatna kolekcja strojów łemkowskich • galeria • drewniany kościół pw. Św. Józefa • odbudowana po pożarze cerkiew prawosławna • ścieżka przyrodniczo-dydaktyczna • torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Radoszyce • dawna drewniana cerkiew greckokatolicka z 1868 r. • kapliczka z cudownym źródełkiem Osławica • sprzedaż serów owczych i kozich • cerkwisko • wypas owiec Nowy Łupków • tunel kolejowy • restauracja „Szwejkowo” • dworzec kolejowy Smolnik (56 km) • murowana cerkiew greckokatolicka z 1803 r. Wola Michowa • pomnik żubra • kirkut Maniów Przełęcz Przysłup • panorama Majdan • stacja bieszczadzkiej kolejki wąskotorowej • izba muzealna Cisna • galerie bieszczadzkich artystów, miejsce martyrologii „Betlejemka”, restauracja Siekierezada Habkowice • widokowy przejazd przez Jabłońską Górę Jabłonki • pomnik gen. K. Świerczewskiego, rezerwat „Woronikówka”, wyjście szlaku Czarnego Kołonice • rezerwat „Cisy na Górze Jawor” Bystre • obelisk Aleksander Fredry, wyciąg narciarski i basen kryty Baligród (86 km) • cmentarz wojskowy żołnierzy polskich i radzieckich, kościół murowany z 1877r., rynek, obelisk ofiar mordu z 6 sierpnia 1944 r., czołg T - 44 – pomnik wyzwolenia 24 X 1944r., cerkiew greckokatolicka z 1829 r., kirkut z nagrobkiem z 1716 r. Mchawa • kaplica odpustowa Nowosiółki • kapliczka greckokatolicka z 1912r., kościółek z 2/3 sierpnia 1975r., Muzeum Łowiectwa p. Henryki i Jurka Wałachowskich „Knieja” Hoczew • rzymskokatolicki kościół mur., z 1745r., prywatna galeria, pomnik przyrody „Progi skalne na Hoczewce” Bachlawa

211

Średnia Wieś • kościół drewniany z 1608r., park podworski z pomnikowymi okazami drzew, cerkwisko Berezka • stadnina koni, ruina cerkwi, szlaki spacerowe Myczków • murowany kościół i cerkiew gr. kat. z 1900 r., Muzeum Bojków, wyjście zielonego szlaku Solina • zapora w Solinie, Elektrownia Wodna Bóbrka • rezerwaty przyrody „Nad Jeziorem Myczkowieckim”i „Koziniec”, kamieniołom z punktem widokowym, galeria rzeźb przydrożnych, bunkier Myczkowce • pomnik przyrody nieożywionej „Skała Myczkowiecka”, dawna cerkiew murowana, pozostałości parku i spichlerza dworskiego, rezerwaty przyrody: „Przełom Sanu pod Zwierzyniem” i „Koziniec, zapora wodna ORW Caritas w Myczkowcach

212

TRASA NA SIERPIEŃ – PANORAMA Z BEZMIECHOWEJ I KOZIŃCA Trasa prowadzi przez tereny Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu i Parku Krajobrazowego Gór Słonnych. Pozwala odwiedzić pięć rezerwatów. Warto przespacerować się trasą od Bóbrki przez rezerwat Koziniec- Myczkowce- zaporę wodną w Myczkowcach, Górę Grodzisko z rezerwatem „Przełom Sanu pod Grodziskiem” – Elektrownia Wodna w Zwierzyniu – Cudowne Źródełko w Zwierzyniu – Zwierzyń – Myczkowce Podkamionka – rezerwat Bobry w Uhercach – OWR Caritas w Myczkowcach. Przebieg trasy: ORW Caritas w Myczkowcach – Myczkowce – Uherce Mineralne – Lesko – Bezmiechowa Górna – Lesko – Huzele – Hoczew – Bachlawa – Średnia Wieś – Berezka – Myczków – Solina – Bóbrka – Myczkowce – OWR Caritas w Myczkowcach

WIDOK Z BEZMIECHOWEJ

Dystans: 50 km Watro zobaczyć: Myczkowce O.W. „Caritas” • Ośrodek Jeździecki „Eden” z krytą ujeżdżalnią, możliwość przejażdżki bryczką lub organizacji kuligów, mini zoo, Centrum Informacji o Obszarach Natura 2000, wiaty ogniskowe dla grup wycieczkowych, korty tenisowe, Centrum Kultury Ekumenicznej (160 miniatur cerkwi i kościołów Północnych Karpat), Ogród Biblijny, liczne ścieżki edukacyjne i spacerowe, kawiarnia św. Franciszka Uherce Mineralne • rezerwat faunistyczny „Bobry w Uhercach”, Ekomuzeum „W krainie bobrów”, barokowy kościół z 1757 r., wodospad na Olszance, dwór Herbutów, Bieszczadzkie Drezyny Rowerowe, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Glinne • pomnik przyrody nieożywionej „Kamień Leski” Lesko • zamek Kmitów i kościół parafialny z XVI w., synagoga z XVII w. z galerią prac bieszczadzkich artystów, kirkut – największy cmentarz żydowski w Bieszczadach, park miejski z pomnikowymi okazami drzew, Wolańska Skała, sowieckie żelbetonowe schrony bojowe z 1939-41 r. Bezmiechowa Górna • Aeroklub Politechniki Rzeszowskiej z wieżą widokową • rezerwat „Dyrbek” Lesko Hoczew • rzymskokatolicki kościół z 1745r., prywatna galeria Zdzisława Pękalskiego, pomnik przyrody „Progi skalne na Hoczewce” Bachlawa - Średnia Wieś • kościół drewniany z 1608r., park podworski z pomnikowymi okazami drzew, cerkwisko Berezka • stadnina koni, ruina cerkwi, szlaki spacerowe

213

Myczków • murowany kościół i cerkiew gr. kat. z 1900 r., Muzeum Bojków Solina • zapora w Solinie, elektrownia wodna, rejsy statkami po zalewie, wypożyczalnie sprzętu wodnego Bóbrka • kamieniołom z punktem widokowym, galeria rzeźb przydrożnych, rezerwat przyrody „Koziniec” i „Nad Jeziorem Myczkowieckim” Myczkowce • pomnik przyrody „Skałki Myczkowieckie, dawna cerkiew murowana, pozostałości parku podworskiego, rezerwaty „Przełom Sanu pod Grodziskiem” i „Koziniec”, zapora wodna ORW Caritas w Myczkowcach

BIESZCZADY Z BEZMIECHOWEJ

TRASA NA WRZESIEŃ – ZDOBYĆ DWERNIK KAMIEŃ Trasa prowadzi przez najpiękniejsze pod względem krajobrazowym odcinki bieszczadzkich obwodnic. Pozwala na zdobycie Połoniny Wetlińskiej, Caryńskiej i Dwernika Kamienia. Przebieg trasy: ORW Caritas w Myczkowcach – Myczkowce– Bóbrka - Solina – Polańczyk – Wołkowyja – Bukowiec – Terka – Polanki – Buk – Dołżyca – Krzywe – Przysłup - Kalnica – Smerek – Wetlina – Przełęcz Wyżna – Brzegi Górne – Nasiczne – Dwernik – Dwerniczek - Smolnik – Lutowiska – Czarna- Olchowiec – Rajskie – Sakowczyk – Bukowiec – Wołkowyja – Polańczyk – Solina – Bóbrka – Myczkowce - ORW Caritas w Myczkowcach Dystans: 144 km Warto zobaczyć:

DWERNIK KAMIEŃ

Myczkowce O.W. „Caritas” • Ośrodek Jeździecki „Eden” z krytą ujeżdżalnią, możliwość przejażdżki bryczką lub organizacji kuligów, mini zoo, Centrum Informacji o Obszarach Natura 2000, wiaty ogniskowe dla grup wycieczkowych, korty tenisowe, Centrum Kultury Ekumenicznej (160 miniatur cerkwi i kościołów Północnych Karpat), Ogród Biblijny, liczne ścieżki edukacyjne i spacerowe, kawiarnia św. Franciszka Myczkowce • pomnik przyrody „Skałki Myczkowieckie, dawna cerkiew murowana, pozostałości parku podworskiego, rezerwaty „Przełom Sanu pod Grodziskiem” i „Koziniec”, zapora wodna Bóbrka • kamieniołom z punktem widokowym, galeria rzeźb przydrożnych, rezerwat przyrody „Koziniec” i „Nad Jeziorem Myczkowieckim” Solina • zapora w Solinie, elektrownia wodna, rejsy statkami po zalewie, wypożyczalnie sprzętu wodnego Myczków • murowany kościół i cerkiew gr. kat. z 1900 r., Muzeum Bojków Polańczyk • dawna cerkiew murowana z 1908 r., Kiczerka - miejsce widokowe w centrum wsi przy wieży ciśnień, uzdrowisko, gastronomia, liczne ścieżki spacerowe Wołkowyja • ośrodek zarybieniowy, cerkwisko, lewoskręt do Górzanki Bukowiec • ścieżki dydaktyczne, wiata ogniskowa Terka • cerkwisko, Smażalnia Pstrąga, dolina Solinki Polanki • dolina Łopienki, rezerwat „Sine Wiry”, dolina Solinki Buk Dołżyca • masyw Łopiennika Krzywe • stawy hodowlane – możliwość zakupu pstrągów Przełęcz Przysłup 651 m n.p.m • galeria „Fantasmagoria”, smażalnia pstrąga, stacja Bieszczadzkiej Kolejki Leśnej, punkt widokowy, szlak na Jasło

215

Kalnica • rezerwat „Olszyna łęgowa w Kalnicy”, wyciąg narciarski w O.W. Bogdanka Smerek • basen kryty, szlak czerwony Wetlina • wyjścia szlaków, wodospad „Siklawa Ostrowskich” Przełęcz Wyżna 872 m n.p.m. • punkt widokowy, obelisk poświęcony pamięci Jerzego Harasymowicza, pomnik „Ofiarom gór i ratownikom niosącym im pomoc”, wyjście szlaku żółtego do Schroniska Chatka Puchatka na Połoninie Wetlińskiej Brzegi Górne • kamieniołom, cerkwisko i cmentarz bojkowski, szlak czerwony prowadzący na Połoninę Wetlińską DWERNIK KAMIEŃ i Caryńśką Nasiczne • jaskinie, ścieżka na Dwernik Kamień, ścieżka do doliny Caryńskiego, wodospad Nasiczniański Dwernik • kościół drewniany z lat 80-tych XX w., zespół przyrodniczo –krajobrazowy Młyn w Dwerniku Dwerniczek • rezerwat „Śnieżyca wiosenna w Dwerniczku” Smolnik nad Sanem • dawna cerkiew w stylu bojkowskim z 1791 r. UNESCO, Karczma Wilcze Echa, sery kozie przy dawnej cerkwi Lutowiska • punkt widokowy, kościół rzymskokatolicki z 1911-1914, Ekomuzeum Trzy Kultury, kirkut z 2 połowy XVIII w. , cerkwisko z cmentarzem unickim, Ośrodek Naukowo – Dydaktyczny BdPN z salą dydaktyczną , stadnina koni huculskich, horoskop celtycki, żywy zielnik” – czyli mini arboretum, punkt certyfikacyjny Bieszczadzkiego roduktu Lokalnego, Karczma pod Żubrem Czarna • galeria „Barak” z pracami artystów bieszczadzkich, dawna drewniana cerkiew z 1834 r. kopalnia ropy naftowej, bar dla motocyklistów, ścieżki spacerowe, źródła mineralne Polana • dawna drewniana cerkiew z 1730r., ruiny kościoła rzymskokatolickiego z dzwonnicą, punkt widokowy Chrewt • panorama na Jezioro Solińskie i dolinę wsi Paniszczów Olchowiec • galeria przydrożna z pracami artystów bieszczadzkich, wypał węgla drzewnego Rajskie • odnoga Sanu Zalewu Solińskiego, droga do rez. Krywe, miejsce po kopalni ropy naftowej Sakowczyk- Bukowiec - Wołkowyja - Polańczyk – Myczków - Solina – Myczków - Bóbrka – Myczkowce Myczkowce O.W. „Caritas”

216

TRASA NA PAŹDZIERNIK – DOLINA RABIAŃSKIEGO POTOKU Trasa prowadzi do doliny Rabiańskiego Potoku, gdzie można zobaczyć dwa kamieniołomy oraz rezerwat „Gołoborze”. Na trasie znajdują się liczne zabytki i osobliwości przyrodnicze. Przebieg trasy: ORW Caritas w Myczkowcach – Myczkowce – Uherce Mineralne – Lesko – Huzele – Hoczew – Nowosiółki – Mchawa – Baligród – Bystre – Rabe – Baligród – Stężnica – Górzanka – Wołkowyja – Polańczyk – Solina –Bóbrka – Myczkowce - ORW Caritas w Myczkowcach Dystans: 70 km Warto zobaczyć: Myczkowce O.W. „Caritas” • Ośrodek Jeździecki „Eden” z krytą ujeżdżalnią, KAMIENIOŁOM DROBNY możliwość przejażdżki bryczką lub organizacji kuligów, mini zoo, Centrum Informacji o Obszarach Natura 2000, wiaty ogniskowe dla grup wycieczkowych, korty tenisowe, Centrum Kultury Ekumenicznej (160 miniatur cerkwi i kościołów Północnych Karpat), Ogród Biblijny, liczne ścieżki edukacyjne i spacerowe, kawiarnia św. Franciszka Uherce Mineralne • rezerwat faunistyczny „Bobry w Uhercach”, Ekomuzeum „W krainie bobrów”, barokowy kościół z 1757 r., wodospad na Olszance, dwór Herbutów, Bieszczadzkie Drezyny Rowerowe, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Glinne • pomnik przyrody nieożywionej „Kamień Leski” Lesko • zamek Kmitów i kościół parafialny z XVI w., synagoga z XVII w. z galerią prac bieszczadzkich artystów, kirkut – największy cmentarz żydowski w Bieszczadach, park miejski z pomnikowymi okazami drzew, Wolańska Skała, sowieckie żelbetonowe schrony bojowe z 1939-41 r. Hoczew • rzymskokatolicki kościół z 1745r., prywatna galeria Zdzisława Pękalskiego, pomnik przyrody „Progi skalne na Hoczewce” Nowosiółki • kapliczka greckokatolicka z 1912r., kościółek z 2/3 sierpnia 1975r., Muzeum Łowiectwa p. Henryki i Jurka Wałachowskich „Knieja” Mchawa • kaplica grobowa oraz kaplica odpustowa “Boga Ojca” z 1823 r. Baligród • cmentarz wojskowy żołnierzy polskich i radzieckich poległych w latach 1944-47, rzymskokatolicki kościół murowany pw. Niepokalanego Poczęcia NMP z 1877r., rynek: obelisk ofiar mordu z 6 sierpnia 1944 r. i czołg T - 44 – pomnik wyzwolenia 24 X 1944r., cerkiew greckokatolicka pw. Zaśnięcia MB z 1829 r., kirkut z nagrobkiem z 1716r. Bystre • obelisk Aleksander Fredry, wyciąg narciarski i basen kryty w O.W. Zelmer Rabe • dwa kamieniołomy „Drobny” ze ścieżką dydaktyczną i „Gruby” • sztolnia – miejsce zimowania nietoperzy • rezerwat Gołoborze ze ścieżką dydaktyczną • kapliczka Synarewo • Jeziorko Bobrowe • źródła wód arsenowych • wiata ogniskowa

217

Bystre - Baligród Stężnica • rezerwat „Olsza zielona w Stężnicy” • cerkwisko • wypały węgla drzewnego Górzanka • dawna cerkiew pw. Św. Paraskewy z 1740 r. • pomnikowy dąb szypułkowy Wołkowyja • ośrodek zarybieniowy PZW, cerkwisko, urządzona plaża z wiatą Polańczyk • dawna cerkiew murowana z 1908 r. – Sanktuarium Maryjne, miejsce widokowe, uzdrowisko, rejsy statkami spacerowymi Myczków • murowany kościół i cerkiew gr. kat. z 1900 r., Muzeum Bojków Solina • zapora w Solinie - panorama na Jezioro Solińskie i Połoninę Wetlińską, rejsy statkami spacerowymi Myczkowce • pomnik przyrody „Skałki Myczkowieckie, dawna cerkiew murowana, pozostałości parku podworskiego, rezerwaty „Przełom Sanu pod Grodziskiem” i „Koziniec”, zapora wodna Bóbrka • kamieniołom z punktem widokowym, galeria rzeźb przydrożnych, rezerwat przyrody „Koziniec” i „Nad Jeziorem Myczkowieckim” Myczkowce O.W. „Caritas”

KAMIENIOŁOM GRUBY

218

TRASA NA LISTOPAD – NAJWIĘKSZE DĘBY W BIESZCZADACH Trasa prowadzi dolinami Sanu, Osławy, Kalniczki, Hoczewki, Wołkowyjki oraz wzdłuż brzegów bieszczadzkich zalewów. Pozwala na podziwianie kilkudziesięciu pomników przyrody ożywionej, w tym największych dębów w Bieszczadach. Przedmiotowe drzewa znajdują się w: parkach i przy obiektach dworskich i sakralnych. Przebieg trasy: ORW Caritas w Myczkowcach – Myczkowce – Uherce Mineralne – Lesko – Zagórz – Tarnawa Dolna – Tarnawa Górna – Łukowe – Średnie Wielkie – Kalnica – Mchawa - Baligród – Stężnica – Górzanka – Wołkowyja – Polańczyk – Solina –Bóbrka – Myczkowce - ORW Caritas w Myczkowcach Dystans: 85 km Warto zobaczyć:

DĄB KAROL I 3 LIPY W ZAGÓRZU

Myczkowce O.W. „Caritas” • Ośrodek Jeździecki „Eden” z krytą ujeżdżalnią, możliwość przejażdżki bryczką lub organizacji kuligów, mini zoo, Centrum Informacji o Obszarach Natura 2000, wiaty ogniskowe dla grup wycieczkowych, korty tenisowe, Centrum Kultury Ekumenicznej (160 miniatur cerkwi i kościołów Północnych Karpat), Ogród Biblijny, liczne ścieżki edukacyjne i spacerowe, kawiarnia św. Franciszka Myczkowce Podkamionka • aleja wiązowo-lipowa, torowisko WęgierskoGalicyjskiej Kolei Żelaznej Uherce Mineralne • rezerwat faunistyczny „Bobry w Uhercach”, Ekomuzeum „W krainie bobrów”, barokowy kościół z 1757 r., wodospad na Olszance, dwór Herbutów, Bieszczadzkie Drezyny Rowerowe Glinne • pomnik przyrody nieożywionej „Kamień Leski” • lipa drobnolistna – 350 lat – na prywatnej posesji Lesko • zamek Kmitów i kościół parafialny z XVI w., synagoga z XVII w. z galerią prac bieszczadzkich artystów, kirkut – największy cmentarz żydowski w Bieszczadach 2 szt. dębów ponad 350 lat, park miejski z pomnikowymi okazami drzew 3 szt. dębów i lipa drobnolistna ponad 350 lat, aleja dębowa prowadząca do letniej (nieistniejącej) rezydencji Krasickich, Wolańska Skała, sowieckie żelbetonowe schrony bojowe z 1939-41 r. Zagórz • Droga Krzyżowa - galeria bieszczadzkich twórców, murowana cerkiew prawosłąwna pw. Michała Archanioła z 1836r., rzymskokatolicki kościół murowany z 1697 r. pw. Wniebowzięcia NMP - sanktuarium Matki Bożej z XV w. ikoną Zwiastowania, ruiny klasztoru Karmelitów Bosych z pocz. XVIII w. z ogrodami i wieżą widokową, zabytkowa

LIPA ŁUKOWIANKA

219

lokomotywa parowa TKt48-124, cerkiew greckokatolicka w Wielopolu z 1939r., torowisko i stacja WęgierskoGalicyjskiej Kolei Żelaznej, szlak Papieski, dwa dęby szypułkowe i trzy lipy przy Domu Opieki, starodrzew przy cerkwi prawosławnej Tarnawa Dolna • torowisko i stacja Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej • pomnikowy dąb szypułkowy przy szkole podstawowej Tarnawa Górna • pomnikowy dąb szypułkowy przy mleczarni • murowana cerkiew w ruinie z 1817r. Łukowe • stanowisko dokumentacyjne na rzece Kalniczce • pomnik przyrody dąb szypułkowy „Staruszek” • progi skalne na Kalniczce Średnie Wielkie • cerkwisko i pomnikowe lipy • droga na ChoceńKalnica • pomnik przyrody przy dawnym ZK - dąb szypułkowy – Szumny • ruiny dworu Wincentego Pola – dąb szypułkowy i dwa jesiony wyniosłe • cerkwisko i cmentarz przycerkiewny Kiełczawa • przełęcz - punkt widokowy

DĄB SZUMNY W KALNICY

• chyża • szlak papieski na Gabrów Wierch Roztoki Górne • dawna cerkiew pw. Michała Archanioła z 1830r. Mchawa (133 km) • kaplica grobowa oraz kaplica odpustowa “Boga Ojca” z 1823 r. Baligród (129 km) • cmentarz wojskowy żołnierzy polskich i radzieckich poległych w latach 1944-47 • kościół murowany z 1877r., rynek, obelisk ofiar mordu z 6 sierpnia 1944 r., czołg T - 44 – pomnik wyzwolenia 24 X 1944r., cerkiew greckokatolicka z 1829 r.,kirkut z nagrobkiem z 1716 r., sala edukacyjna w Nadleśnictwie Baligród Stężnica • rezerwat przyrody „Olszyna zielona w Stężnicy”, cerkwisko, wypały węgla drzewnego Górzanka • dawna cerkiew z 1740 r. • pomnikowy dąb szypułkowy( ponad 350 lat) Wołkowyja • ośrodek zarybieniowy PZW • cerkwisko z starodrzewiem Polańczyk • dawna cerkiew murowana z 1908 r., punkt widokowy, rejs statkiem spacerowym Tramp Myczków • murowany kościół i cerkiew gr. kat. z 1900 r., Muzeum Bojków Solina • zapora w Solinie - panorama na Jezioro Solińskie i Połoninę Wetlińską Bóbrka • kamieniołom z punktem widokowym, galeria rzeźb przydrożnych, rezerwat przyrody „Koziniec” Myczkowce

STARUSZEK W ŁUKOWEM

221

TRASA NA GRUDZIEŃ – ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII Wycieczka dla turysty indywidualnego oraz grup wycieczkowych prezentująca odnawialne źródła energii dwóch elektrowni wodnych oraz elektrowni wiatrowych. Na terenie ORW Caritas w Myczkowcach można zobaczyć kolektory słoneczne oraz pompy ciepła. Przebieg trasy: ORW Caritas w Myczkowcach – Myczkowce – Bóbrka – Solina- Uherce Mineralne – Lesko – Huzele – Tarnawa Dolna – Czaszyn – Brzozowiec – Kulaszne – Szczawne – Wysoczany – Płonna - Wola Piotrowa – Bukowsko – Wolica – Pobiedno – Markowce – Sanoczek – Sanok – ZagórzLesko – Myczkowce - ORW Caritas w Myczkowcach Dystans: 90 km

FARMA WIATROWA W BUKOWSKU

Warto zobaczyć: Myczkowce O.W. „Caritas” • Ośrodek Jeździecki „Eden” z krytą ujeżdżalnią, możliwość przejażdżki bryczką lub organizacji kuligów, mini zoo, Centrum Informacji o Obszarach Natura 2000, wiaty ogniskowe dla grup wycieczkowych, korty tenisowe, Centrum Kultury Ekumenicznej (160 miniatur cerkwi i kościołów Północnych Karpat), Ogród Biblijny, liczne ścieżki edukacyjne i spacerowe, kawiarnia św. Franciszka Myczkowce • pomnik przyrody „Skałki Myczkowieckie, dawna cerkiew murowana, pozostałości parku podworskiego, rezerwaty „Przełom Sanu pod Grodziskiem” i „Koziniec”, zapora wodna Bóbrka • kamieniołom z punktem widokowym, galeria rzeźb przydrożnych, rezerwat przyrody „Koziniec” i „Nad Jeziorem Myczkowieckim” Solina • zapora w Solinie, elektrownia wodna, rejsy statkami po zalewie, wypożyczalnie sprzętu wodnego Myczków • murowany kościół i cerkiew gr. kat. z 1900 r., Muzeum Bojków, Berezka • stadnina koni, ruina cerkwi, szlaki spacerowe Średnia Wieś • kościół drewniany z 1608r., park podworski z pomnikowymi okazami drzew, cerkwisko Bachlawa Hoczew • kościół rzymskokatolicki z 1745r., prywatna galeria Zdzisława Pękalskiego, pomnik przyrody „Progi skalne na Hoczewce” Huzele • góra Gruszka miejsce martyrologii Tarnawa Dolna • pomnikowy dąb przy szkole podstawowej, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Czaszyn • murowana cerkiew greckokatolicka p.w. Św. Mikołaja z 1835r. Brzozowiec • panorama na Beskid Niski, Bieszczady, Pogórze Bieszczadzkie oraz Góry Słonne Kulaszne

222

• najmłodsza cerkiew grekokatolicka w Bieszczadach z 2003r. Szczawne • czynna cerkiew prawosławna z 1888 r., torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Płonna • ruiny dworu • cerkwisko z dzwonnicą z końca XVIII w. • cmentarz przycerkiewny Karlików • wyciąg narciarski Bukowsko • neogotycki kościół rzymskokatolicki z kończ XIX w. • starodrzew w miejscu dawnych zabudowań dworskich • lewoskręt – droga do farmy wiatrowej Wolica • dawna murowana cerkiew greckokatolicka pw. śś. Piotra i Pawła z 1826 r. • lewoskręt – droga do farmy wiatrowej Pobiedno • zespół dworski z stajnią, spichlerzem, budynkiem dworskim i resztkami parku. Markowce • zespół dworski z murowanym, piętrowym dworkiem z przełomu XIX i XX w. z parkiem krajobrazowym Sanoczek • dawna cerkiew greckokatolicka pw. Narodzenia NMP z 1863r. • dworek z pocz. XX w. Sanok • Park Krajobrazowy Gór Słonnych, Specjalny Obszar Ochrony Ptaków Góry Słonne PLB180003, Specjalne Obszary Ochrony Siedlisk Góry Słonne PLH180013, Dorzecze Górnego Sanu PLH180021 i Rzeka San PLH180007. Pomnik przyrody nieożywionej „Orli Kamień”, 12 pomników przyrody ożywionej (lipy, jesion i kasztanowiec),

FARMA WIATROWA W BUKOWSKU

223

pomnik przyrody nieożywionej - źródełko siarkowe „Nad Wodospadem”, park miejski i Kopiec Mickiewicza, zespół dworsko-parkowy Mniszek-Tchórznickiego, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku prawie 200 obiektów drewnianych, 38 ha powierzchni, Muzeum Historyczne w Zamku (ikony z XV-XIX w., malarstwo współczesne, największa na świecie kolekcja dzieł Zdzisława Beksińskiego, Rynek (Ratusz Miejski z XVIII w., budynek dawnej Rady Miejskiej z końca XIX w. , kamieniczki z XVIII i XIX w., pracownie ikon, sklepy i kramy z pamiątkami, Biuro Wystaw Artystycznych, CIT, kapliczka wotywna z 1810 ufundowana przez Ksawerego Krasickiego, Klasztor OO. Franciszkanów z 1640 r. – Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia, Pl. św. Michała (fundamenty średniowiecznego kościoła pw. Św. Michała Archanioła, kościół farny pw. Przemienienia Pańskiego, dom Mansjonarzy z połowy XVIII w. Judaika: Mała Synagoga Klaus Sadogora, Synagoga Jad Charuzim, kirkut, zabytkowe budynki: zajazd z XVIII, dawny szynk “Bacówka” - siedziba dyrekcji MBL, budynek gimnazjum i liceum im. Królowej Zofii, dawne koszary 45 Galicyjskiego Regimentu Piechoty z 1912r., dawne koszary Landwehry, dawny Dom Żołnierza, kamienica Ramerówka z 1866r., budynek Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego Sokół z przełomu XIX i XX w., willa Zaleskich, Willa Szomka, Willa Domańskich dawna C.K. Okręgowa Dyrekcja w Sanoku, budynek II LO, dawna Szkoła Ludowa im. Franciszka Józefa z 1898r., zajazd z XIX w. - siedziba dyrekcji Muzeum Historycznego. Świątynie: Archikatedralny Sobór Prawosławny pw. Świętej Trójcy z 1784 r. z XVII w. z cudowną Ikoną Matki Boskiej Sanockiej, drewniana cerkiew grecko-katolicka pw. Wniebowstąpienia Pańskiego z 1844r., grecko-katolicka cerkiew pw. św. Dymitra, Zbór Zielonoświątkowców, Kościół polsko-katolicki. Ekspozycja militariów w dawnej jednostce wojskowej, ławeczka Dzielnego Wojaka Szwejka, sowieckie żelbetonowe schrony bojowe z 1939-41 r., Nekropolie przy ul. Matejki i Rymanowskiej, kwatera żołnierzy radzieckich, cmentarz jeńców radzieckich. Zagórz • Droga Krzyżowa - galeria bieszczadzkich twórców, murowana cerkiew prawosławna pw. św. Michała Archanioła z 1836r. , murowana cerkiew greckokatolicka pw. św. Michała Archanioła z 1865r., rzymskokatolicki kościół murowany z 1697 r. sanktuarium Matki Bożej z XV w. ikoną Zwiastowania, ruiny klasztoru Karmelitów Bosych z XVIII w. z ogrodami i wieżą widokową, torowisko Węgiersko-Galicyjskiej Kolei Żelaznej Lesko - Glinne - Uherce Mineralne – Myczkowce - Myczkowce O.W. „Caritas”

ZAPORA W SOLINIE

224

Bibliografia 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

H. i R. Reszelowie: “Pomniki przyrody nieożywionej województwa podkarpackiego” Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2013 Kryciński S., Gąsiorowski A., Olszański T.A., „Bieszczady”. Przewodnik dla prawdziwego turysty, Pruszków 2009 Orłowski S., Taranowski P.: „Na bieszczadzkich obwodnicach. Część I. Duża obwodnica”, Podkarpacki Instytut Książki i Marketingu, Rzeszów 2008, Opracowanie zbiorowe pod redakcją D. Rogała, A. Marcela „Obszary Natura 2000 na Podkarpaciu”. Regionalna Dyrekcja Ochrony środowiska Rzeszowie, Rzeszów 2011 H.Będkowska „Wycieczka do lasu”, Multico, Warszawa 2005 Z. Włodarczyk: „Ogród Biblijny w Myczkowcach, ORW Caritas w Myczkowcach, Myczkowce2010 H.Sander, Z.Wójcik: „Kalendarz przyrody”, Wiedza Powszechna, Warszawa 1976

Strony internetowe: 1. www.przewodnik-bieszczady.pl 2. www.porozumieniekarpackie.pl 3. www.myczkowce.org.pl 4. www.bieszczadychannel.pl 5. www.zpkprzemysl.pl 6. www.parkikrosno.pl 7. www.bdpn.pl 8. www.rzeszow.rdos.gov.pl

225

PIOTR KUTIAK – przewodnik górski beskidzki i Bieszczadzkiego Parku Narodowego, członek zarządu Stowarzyszenia Przewodników Turystycznych KARPATY, urzędnik samorządowy ds. ochrony środowiska; z wykształcenia leśnik. Animator edukacji ekologicznej, trener, koordynator projektów dot. ochrony przyrody, dziedzictwa kulturowego, turystyki i OŹE. Autor strony www.przewodnik-bieszczady.pl.